ALEKSBUDA

KristoFrasheri:AleksBuda,refuzoipropozimeteEnveritprdetyrapolitike

07/08/2013| Filedunder:Kultur,Personalitete| Postedby:Redaksia

ProfesorAleksBuda,kryetariipariAkademissShkencavetShqipris,shtpadyshimhistorianimeruditdhemikompletuarqpatiShqipriagjatshek.XX.Aiushquanmnyrtveantsidijetarisintezavehistorike,sianalistingjarjevetmdhathistorissshqiptarve,tcilativzhgoingaoptikaefilozofisshistoris.Meritaetijkryesoresishkenctar,shttrajtimiingjarjevethistorissShqiprisngametodologjiashkencore,sipasscilsngjarjethistorikemundtinterpretohendrejtnsezbatohendykriterethegeliane.Epara,historianiduhettmbshtetetjovetmnkroniknengjarjeve,poredhenfaktorteshkencavetndryshmeshoqrore,tdukshmedhetpadukshme,sijan,sipas

rastit,objektetarkeologjike,prodhimtarialetrare,faktortekonomik,ndrtesatekultit,banesatqytetare,lvizjetshoqrore,mendimetfilozofike,normatkanunore,korpusetlegjislativetkohsqhistorianistudion.Edyta,historianiduhetthetojedhendrlidhjenengjarjevehistoriketnjepokemefenomenethistoriketepokssmparshme,mbasivetmkshtumundtarrihetnvlersiminetyretsakt.

Kushekanjohurngaafrprofesorinenderuardhekushshtprpjekurtecngjurmtetij,kavnreseaimundohejtprvetsonterezultatetqkishinnxjerrnfushnestudimeveshqiptarettgjithaepokavetgjithashkencatshoqrore.Dshmijantematqaikatrajtuar,tcilatuprkasinperiudhavetndryshmethistorisqngaagimiihistorisederinkohtmoderne.Piknisjeektijkonceptimetodologjikmbitrajtiminehistorisubedukimiitijarsimordhekulturornperiudhnmidisdyluftavebotrore.KalimingashkollafilloreshqipeeElbasanitnshkollnunikeitalianetLees,vazhdimiimtejshmngjimnazinaustriaktSalzburgutdhevitetuniversitarenVjennekulturuar,epajisnprofesorinmenjbagazhkulturorsiklasikaqedhemodern.Ngakyciklarsimor,fillorjaeElbasanitidhaatijdashurinprgjuhnamtaredhepratdheunetij.KulturaaustriakedheshkollaeVjens,sihallkaefunditeciklitarsimor,epajisnatmeparametratkulturoremprparimtaretkultursbotrore.NVjen,AleksBudaprvetsoipikpamjetmajta,ashtusiqennjerzitmtshquarnmbarbotnnperiudhnmidisdyluftavebotrore.Ubjokomunistbolshevik,porimajtdemokrat,ashtusikultivohejnPerndim.Nthelb,AleksBudambetiderinfundndajatdheutnjmilitantpatriotshqiptardhendajshoqrisnjmendimtarimajtdemokrat.

KurShqipriaupushtuangaokupatortnazifashistitaliandhegjermanaiureshtuanFrontinAntifashistNacionallirimtar.KtrreshtimaiezgjodhingabindjaseokupacionetnazifashisteishinprdhunimeqibheshinpavarsiskombtaretShqipris.Veksaj,aindjeuprdetyrtjeptesishqiptarkontributinevetprrivendosjenePavarsisKombtare.

Vendosjaepushtetitkomunistegjetiprof.AleksBudn35vjear,pratformuardhetkompletuartrsishtngapikpamjaideologjikedhepolitikesinjdemokratimajt.Megjithat,aiegjykoiregjiminjongakndiidiktaturs,porsinjpushtetqmbrontepavarsineatdheut.Prktarsye,sishumdemokratttjer,ndonseupajtuamediktaturnkomuniste,aiqndroilargradhvetpartisssaj.EnverHoxha,iciliepatiprdisakohkolegnLiceuneKors,kishtenjkonsiderattveantprtsinjeriikulturuar.Aleksiendienteprdetyrtishrbentevenditvetmnfushnearsimitdhekultursshqiptare.KurnkonferencnefrontitqumbajtnBerat,nnntor1944,E.HoxhaipropozoiA.BudsfunksionepolitikenMinistrineArsimitdhetKulturs,airefuzoi.IthaseishteigatshmtmerrteprsiprdetyrneBiblioteksKombtare.Edhemvon,ainukpranoiasnjherdetyratkarakterit

politik.*VeprimtarinshkencorenfushnehistoriografisAleksBudaenisinfillimtvitit1949.NatkohsapokishteprfunduarpunimetKongresiIiPartisKomunisteShqiptare.Kongresiikishtenxjerrjashtraunditdisafunksionartsaj,ndonjringatciltishteprpjekurtdenigrontepersonalitetinhistoriktSknderbeut.DukeukapurngaprapashtesaBejqmbanteemriSknderiHeroit,praSknderbej,titullicilinshek.XVntvrtetkishtekuptiminegjeneralit,ataetrajtoninatsibejnkuptiminqkishtenatkoh,prasipronarifligar.Sirrjedhim,ataekonsideroninSknderbeunsiprfaqsuestbejlerveifligar,tciltnatovitegoditeshinmeegrsinexhungls.PrtndriuarportretinevrtethistoriktSknderbeut,prof.AleksBudanatkohshefiseksionittHistorisnInstitutineShkencavetkrijuardyvjetmpar,shfrytzoi17janarin1949,prvjetorinndonsejojubilartvdekjessHeroit.Atdituthirrnjkonferenceposameaspartiake,asshtetrore,porpersonaleeAleksBuds,kushtuarfigurssHeroitKombtarGjergjKastriotiSknderbeu.IshtekonferencaeparnTiran,poredhenShqiprimetemhistorike,qmbahejvetmnganjkonferencier.Mundtthuhetseqenjeveniment.KonferencaumbajtnsallneTeatritPopullor.Sallaqeembushurplot.AjoundoqmevmendjejashtzakonishttveantprshkaktkryetemskushtuarHeroitKombtartshqiptarve.NreferatinevetAleksBudaevlersoilartfigurneGjergjKastriotitdhevendinqaiznhistorineShqipris.Aiefilloireferatinmektofjal:

FytyraeHeroitKombtarGjergjKastriotiSknderbeu,prkujtimitttcilitishtkushtuarkjodit,znjvendtshquarnhistorinepopullitton,mundttheminhistorineEvrops.Sishtejashtzakonshmejetaetijeuditshmedheejashtzakonshmeshtedhehistoriaefamsstij.Nmostjetredshmonnjbibliografiepasurqindraeqindravllimeshprejvitit1500gjernditttona,kukanhedhurmbikartqindraeqindrahistorian,politikan,poet,ushtarakngavisetekohtmtlargtaemtafrtaentuziasmin,admirimin,nganjherdyshiminetyreskeptikquzgjonfiguraektijnjeriutmadhqdolingagjiriinjpopullitvogl,qluftoinnjvendtvogldhepaprshkuardistancatlargta,brivepraaqtmdhaetlavdishme,saqshtemadhe,elavdishmeluftaenjpopulliqluftonprtthyervargonjterobris,prtmbrojturlirin,pavarsinejetsettokssvet.

Dukefolurmbipremisat,tcilatduhettketparasyshhistorianikurvlersonnjfigurhistorike,aisqaroi:Madhsiaenjfigure,enjlvizjeje,enjidejenukmundtmatetvetmmenumrinevllimeve,mesasinekartsqshteshkruarprt.Matsimimirdhemisigurtprtgjykuarshtkonstatiminsenjfigur,njlvizje,njiderron,vepronakoma,ngjallfuqitrejanzemratenjerzvetshtypur,prtprmbysursituatatkalbura,prtshemburrobrin,sepsektmundtabjvetmnjideemadheprparimtareqndihmonprocesinhistorikteciprpara.Mtejaishtonte:Matsimisigurtshtkonstatiminsevepraqnisnjpersonalitethistorik,qoftedhensembetetprgjysm,qoftedhenserrethanatevshtiranukelejojntrealizohet,megjithatshtnjnevojhistorikeqmvondotrealizohetmedoemos.Dukengulurkmbmbikriteretqduhenpaturparasyshkurtrajtohetnjfigurhistorike,profesorAleksBudatheksontemtej:Figuremadheshtdonismtarqparashehdhefillontrealizoj,qkontribuonmbrojtjeneasajqakomassht,porqpoprgatitet,qduhetdheqdotvij.

Nktreferattashmtmbuluarngapluhuriikohsthemingapluhuriikohs,mbasinukdimprseredaktortekanlnjashtkatrvllimevebotuarngaAkademiaeShkencaveeShqipris,kujanprfshirShkrimethistoriketAleksBudsprofesoriyninderuarnnvizonteseveprakryesoreeSknderbeutqndrontetefaktiseluftaetijheroikembajtigjallfrymnerezistencskombtareprpesshekuj,derisaurealizuaplotsishtm28Nntor1912.

AleksBudavurindukjedytendencatkontradiktoremidistyreqprshkojnbibliografinepasursknderbegiane.NjrakarakterizohetngaprirjaprtangriturlartveprneSknderbeut,tjetraprtaulurposhtpersonalitetinetij.SishembulltvlersimevenegativeprSknderbeunprofesorisilltetreautor:iparihistorianigjermanGeorgeVoigt,icilishihteteSknderbeunjkryetarmjeranhajdutshqpaguhejprejPerndimitprtluftuarturkunidytihistorianirumunNikollaJorga,icilieshihteSknderbeunsinj

kapedanqndihmohejngavenedikasit,mbrohejnganapoletantdhenxitejngahungareztrastinetretaieprgjithsontemehistoriantjugosllav,tciltgjithashtujanprpjekurtazhvlersoninveprnhistoriketSknderbeut.ProfesorinukpajtohejjovetmmekritizerteHeroit,porasmeapologjettetij,disangatcilt,nnvizonteai,engrenHeroinnshkallnelegjends,disattjereshndrrojnatnmit.VepraeSknderbeut,mendonteprofesori,duhetgjykuarvetmdukeumbshteturnburimethistorikedokumentaredhevetmnseatoburimeshpjegohendheanalizohenmeobjektivitetshkencor.Thelbinereferatitqprof.AleksBudambajtim17janar1949,praqnshfaqjenetijtparsihistorianparapublikutshqiptar,nukeprbnvetmvlersimidhegjykimiitijidrejtmbiveprneHeroittshekullitXV,porcamteprkriteretmetodologjikeqduhettzbatojhistorianikurtrajtonnjpersonalitet,njngjarje,njperiudhhistorike.Nreferatineprmendur,profesoriidhanjvlertveantndriimittkushteveekonomikedhemarrdhnieveshoqrore,tcilatsipastij,prbjnbazn,burimindheshpjegiminemadhshtissluftavetSknderbeut.PandriuarktoproblemeshtvshtirtbindeshprsaktsinefitoreveushtarakeqkorriSknderbeu.NnjkohkurnvendetetjeratGadishullitBallkanik,nnvizonteprof.AleksBuda,lulzoninmarrdhnietfeudaledhembizotrontebujkrobria,nShqiprinukkishtedeprtuarkudogangrenafeudale.Ktumbizotrontefshatarsiaelir.Mbizotrontejobujariafeudale,porbujariafisnore.

Nshek.XV,nkohnevrshimittinvazorveosman,shtetiityrendodhejendenfaznefeudalizmitushtarak.Kjodotthotseatoendenukenjihninbujkrobrinefshatarve.Sirrjedhim,prbujkrobriteBallkanittimarifeudalushtarakturksilltenjfarlehtsimingapikpamjaekonomikeeshoqrore,mbasiinjihtefshataritpronsindheekonominindividuale.Kjoshtarsyeja,nnvizonteprof.A.Buda,prsefshatartndisavendetBallkanitnukiukundrvuninvazionitosman,madjesipasnjkronikemesjetare,vininpastyremeknaqsi(loseguivanocolpiacer).Prkundrazi,fshatartelirshqiptar,tciltprbninshumicnepopullsismeqenseqytetetkryesoretvenditndodheshinnnzotrimineVenedikutshihninteinvazoriosmanjovetmshtypjenkombtare,poredherobriminshoqror.Prktarsye,nnvizonteprofesori,fshatartelirsbashkumebujarinfisnoreungritnsivullkanprtmbrojturlirinetyre.

A.BudaurikthyetevlersimiifigurssSknderbeutdhedyvjetmvon.RastinedhabotimingaFanNolim1947nNeYorkidisertacionitnanglishtmbiGergjKastriotSknderbeun,iciliarritinShqiprimepakvones.A.Budauentuziasmuanvijatprgjithshmemeprmbajtjenetij.KjoprarsyeseFanNolikishtebrparatijorvatjeprtndriuarbaznshoqroretepopessshekullitXV.NnjrecensionqA.BudabotoinBuletinineInstitutittShkencavem1951,vlersoikontributinqsillteNolinhistoriografinsknderbegiane.Merittveantpatn,sipasnnvizimittA.Buds,argumentetdokumentareqsillteFanNoliprtprovuar,nkundrshtimmeskepticizmineshfaqurngadisahistorianthuaj,sefitoretushtarakeqSknderbeukishtekorrurndajsulltanveturqnukishintregimelegjendare,porfaktetvrtetahistorikeedyta,seNolisillteargumenteseriozehistorikeqvrtetoninseSknderbeunukishtesimendonindisahistorianskeptik,kapedanetashkryengritsish,porkryetarinjshtetitpavaruretreta,seSknderbeukishtezhvilluarmarrdhniediplomatikemedisangashtetetkryesoretkohsstij,praishtenjohursikryetarshtetiedhenarennndrkombtare.Megjithat,A.BudapatiedhetrivrejtjendajmonografisspeshkopitshqiptartAmeriks.Epara,nukupajtuameteznetijseSknderbeunukkishtevajturpengnoborrinesulltanit.Edyta,seNolinukduhejtmbshtetejtevepraeG.M.Biemmit,icilinnvizonteA.Buda,ishtenjfalsifikatoretreta,sebazashoqroreeepopessshek.XV,siekishtetrajtuarNoli,kishtenevojtrishikohej.Trivrejtjeteprofesoritutrajtuanmenjurtsikulturoredhemenjlogjikshkencoreqlaprshtypjetthell.Pavarsishtseargumentetqsolliprof.AleksBudamundtjentdiskutueshme,poaqtdiskutueshmesadheatotFanNolit,vetstiliidebatittregoirrugnqduhejtndiqninhistoriantdhedijetarteShqipriskomuniste,krejtndryshengadebatetqbningazetartdheaktivisttpartiakprshtjepolitike.

*MegjithvshtirsitekrijuaraprhistoriantngapresioniideologjikpolitikiPartissPuns,qarqetshkencoreprsrigjeninshtigjeprtkrijuarhapsirprliridebatidhediskutimi,natyrishtbrendakufijve

politik,kaprcimiitcilaveishtendaluarrreptsishtngadiktatura.ProfesorAleksBudaishtemjeshtrishtigjeve.Nshtatorinevitit1952,uorganizuangaInstitutiiShkencavenTiran,njkonferencshkencoreeparakonferencshkencoreeorganizuarngavetshqiptart.Konferencakishtedytema,secilamedisaseanca.TemaeparFormimiikombitshqiptar,temaedytFillimetelvizjeskombtareshqiptare.OrganizatoriikonferencsishteprofesorAleksBuda.Sinjmjekqmatpulsinetsmurit,edheAleksBudadititmastepulsinesituats.Sesieseqyshveproiprofesorinukumorveshasnjher,porkurpjesmarrsithynnsallnemadhetBiblioteksKombtarensallnendrtesssvjetrnmurinprball,prapapresidiumitishteshkruarmegrmatmdhaparulla:ASNJSHKENCNUKMUNTTZHVILLOHETDHETPRPAROJPALUFTMENDIMESHDHEPALIRIKRITIKE.NnparullemriSTALIN.

Parullaishtenjftesmedyadresa.Njraftontepjesmarrsittdiskutoninpafrikseliriaedebatitishteegarantuar.TjetraudrejtohejpartiakvevigjilenttmosikundrviheshinStalinit.

KriteretshkencorehegelianeAleksBudaishtriuntematetjeradhenperiudhatendryshmetHistorissShqipris.Kshtuprshembull,nKuvendinItStudimeveIlirenvitin1972aishtroisidetyrstudiminelidhjevegjenetikeshqiptaroilirejomefrazeologjiromantike,asmecitateklasike,pormeargumentetdisadisiplinaveshkencorehistorike,arkeologjike,gjuhsore,etnografikeeantropologjiketndrlidhuradhetndrvaruramidistyre.Ntnjjtnkoh,aiporositiqstudimiiilirvetmosngushtohejvetmmeprocesinevetilirve,portshihejmgjer.Mgjerdotthotqhistoriaeilirvetshihejashtusiekishtetheksuarm1774themeluesiiilirologjisJohanThunmann,edhenganjkndvshtrimmigjer,sipopullsiqmornpjesnprocesetthemeloreshoqroreekulturore,nngjarjetkryesorepolitikeqprshkuanbotnantiketMesdheut.Prof.AleksBudatheksontetekstualisht:ThelbinektijkompleksishkencoreprbjnshtjettillatrndsishmesiajoekultursmtlashttIlirisetbartsvetsajproblemiiprejardhjessilirvedheigjuhsiorganizimiteknomik,shoqrorepolitikttyreivenditqmbaninilirtnbotnantikemnfund,studimiipremisaveqatakrijuanprhistorinmesjetareetretGadishullitBallkanik.Njngaproblemettcilitprof.A.Budaikushtoikujdesishtedheshtjaeformimittpopullitshqiptar,egjuhsdheekultursstij.FillimishtktproblemaietrajtoinnjreferatqaimbajtinAnkarangusht1979nKongresinIVtShoqatssStudimeveprEvropnJuglindore(AIESEE).NtakimineAnkarasaipohoiseetnogjenezaeshqiptarve,formimiikombsisshqiptarembinjbazetniketlasht,megjuhnekulturnevet,prbnnjngaproblemetqendroretshkencavealbanologjike.Edhentrajtimineksajteme,prof.A.Buda,ngultekmbprbashkrendiminetdhnaveqdalinngahulumtimethistorike,arkeologjike,gjuhsore,etnografikedhekulturore.Vetmkshtu,nnvizonteprofesoriyn,mundtdalinkonkluzionetshndoshadhejodukeukapurpastdhnavetnjfushetvetme.

KttemprofesorBudaezhviloidheethelloinKonferencnKombtareprFormiminePopullitShqiptartGjuhsdhetKultursstij,ecilaizhvilloipunimetnTirantrevjetmvon,nkorriktvitit1982.Nktkonferencprof.A.Budaripohoisestudimiietnogjenezsshqiptareshtnjproblemkompleks.Prktarsye,probleminukmundtshihejvetmnguackneetnografisshqiptare,portrishihejedhenkuadrineetnografisndrkombtare.Nmnyrtveant,AleksBudaeshihtetnevojshmetrajtimineproblemittetnogjenezsshqiptarenkuadrineballkanistiks.Aitheksontetesktualisht:Konferencajonkakapurnjtemqendroreedheprballkanistikn,sepseproblemiiformimittpopullitshqiptar,ivazhdimitdheiautoktonisstij,iformimittterritoritttijhistorik,igjuhs,ikultursstij,shtlidhurmefijetshumtaedhemeproblemeanalogethistorisspopujvefqinjeballkaniker,metciltshqiptart,sinjngapopujtmtvjetrtktijgadishullirrojntashmprejshekujshnlidhjetvazhdueshmemarrjeshedhnieshekonomikeekulturore,gjuhsoreepolitike.LidhjenShqiptaretPrizrenit,organizatnshqiptareqveproinvitet18781881,prof.AleksBudaekatrajtuarprveseprpublikunshqiptaredhendisatakimeprpublikunehuajsiprshembullnAnkara,Paris,Athinegjetk.SinteznmtgoditurbesojseekadhnnreferatinqmbajtinkonferencnndrkombtarekushtuarnjqindvjetorittthemelimittLidhjesShqiptaretPrizrenit,ecilaumbajtnTirannqershor1978.Nhistorikaraste,thaprofesori,kurnjpopullnprpjekjetetijprtdalngaerrsirandrit,kadyrrug:njra,npamjetparduketeleht,porajoshtembyllur,madjeedhe

prpjekjetqjanbrprtndjekuratorrugndukjetlehtashpeshjanrrugpakryeoserrugqprfundojnngremin.Prrkundrazi,vazhdoiai,karrugqjanmetvrtettvshtira,porqatokurahenmeluftevshtirsimnfundtojndrejthorizontevethapura.Pikrishtnudhkryqinqndodheshinshqiptartnkriznlindoretviteve70tshekullitXIXatandoqn,methemelimineLidhjesShqiptaretPrizrenit,rrugnedyt,rrugnteprtvshtir.

Edhenkttemprof.A.Budakrkoitzbatoheshinpoatokriteretmetodologjisstudimorethistoriografis.Pra,aikrkoiqtvlersoheshindhetgjykoheshinjovetmecuritengjarjevetorganizats,poredheforcatlvizseqveproninnsektortetjertjetsshqiptaredhenmnyrtveantnarenndiplomatikendrkombtare.*DotshkontegjatpotprmendnimnktreferatkriteretenjllojtaqaikazbatuaredhentematetjerathistorissShqipris.Ktumjaftontthuhetsemeqartsindhrkthjelltsinepikpamjevetvetambimetodnstudimoredhembivlersiminengjarjevehistorike,profesorAleksBudafitoikonsideratnembarqarqeveshkencore,kulturoredheartistiketvendit.Ktkonsiderataieruanedhesoteksajdite.

Veksaj,aieprfaqsoiShqiprinmedinjitetkombtarnshumtakimeshkencorendrkombtare.Sinjohsishumgjuhve,aimoripjesndebatedukeiuprgjigjursipasrastithistorianvethuajngjuhnetyreamtare:ngjermanisht,anglisht,frngjisht,italisht,rusisht,spanjishtdheshpeshhermefrazatshkurtrangreqisht,serbisht,bullgarisht.Nsajtktyremeritave,profesorAleksBudaashtusiprofesorEqeremabejubnambasadortshkencorshtitstShqipris.Ishindykorifejtqprfaqsuanprdisadekadadyshtyllatealbanologjisshqiptarenjrihistorin,tjetrigjuhsin.PavarsishtngasynimetqkishteEnverHoxha,vendimiitijprtvnprof.AleksBudnnkryetAkademissShkencavetShqipriskurajoukrijuam1972ishtenjzgjidhjeegoditur.MetainderoijoaqAleksBudnsesahistoriografinshqiptaredhevetShqiprin.Poembyllkthomazhtprofesorittimmedyfjaltprzemrta.ProfesorAleksBudaedhekurishteithjeshtdheectenkmb,edhekurubshefdhevintenzyrmebiiklet,edhekurubkryetariAkademisdheudhtontememakin,mbetipoai:njeriithjesht,iqeshur,ingroht,iurtmekdo.Dgjontemekujdesdonjeriqvintenzyrdheprpiqejmeaqsamundejtzgjidhteproblemetjotpaktaqkishteaiqflistemet.Ndoshtaktovetipersonalenjditdotharrohen,poratoqdotmbetentngurosuranhistorintonkulturoredheshkencorejankriteretmetodologjikeqaikrkontetzbatoninhistoriantshqiptartzbatonin,ndorastdheprdotem.Kttrashgimiduhettketparasyshpatjetrbreziiriqangazhohetnstudimineshkencaveshoqroreshqiptare.

GazetaShqiptare