KURAM VE UYGULAMADA EGiTiM YÖNETiMi

yaz 2000

KRiz YÖNETiMi

Ar~.Grv. Hasan DEMiRTASinönü Üniversitesi, Egitim Fakültesi

Krizler, örgütlerin ve toplumlann yasaminda karsllasilabilecek kaotik

durumlard/f ve karmasa yarat/flar. Kriz olasiligini tümüyle

engelleyecek bir yöntem de yoktur. Söz konusu olan bir dogal

felaket olunca bunu önceden bilmek ve sonuçlannl kestirebilmek en

azindan günümüz için olanaksizd/f. Bu çalismada, Türkiye'de 17

Agustos ve 12 Kasim depremleri sonucu olusan kriz durumundan

hareketle, kriz yönetimi sürecinin ögeleri, kriz yönetimi ile egitim

yönetimi iliskisi ve kriz yönetimi sürecinde yöneticilerin sahip

olmalan gereken yeterlikler üzerinde durulmustur.

Yönetim, uygun bir ortamda, bir gruba bagli kisilerin davranislarinietkileyerek, onlarin çabalarinin ortak bir amaç dogrultusunda istenensonuçlari elde edebilecek biçimde yönlendirilmesi sürecidir (Bozkurt vd.i998: 265). Bu süreci yönlendirenler yöneticilerdir. Yönetici bir örgüttehizmetten sorumlu konumda görev yapan kimsedir

Yönetim ve yöneticiler en küçügünden en büyügüne kadar uzanan tüm

kuruluslarin en büyük gereksinimidir. Bunlar her kurulusun belirginözelligidir. Söz konusu bu iki unsurla kuruluslar, bir bütünü olusturur veislevlerini yerine getirirler. Yönetici ya da yöneticiler olmadan hiç bir kurulusçalisamaz (Drucker i974:5). Yönetim örgütün olmazsa olmaz boyutudur.

Bir örgüt olarak devlet, toplumlarin hemen hemen bütün etkinliklerini

yönlendiren, toplumdaki bütün örgütlerin- üzerinde yer alan ve onlarietkileyen bir üst örgüttür. Bütün örgütler gibi devlet denilen örgütün deisleyisi dogrudan bu örgütte yer alan yöneticilerin, yöneticilik becerilerine

sahip olup olmadiklariyla, lider yönetici olup olmadiklariyla iliskilidir.

Demokrasilerde, devlet örgütünün yönetimi halkin temsilcileri arasindan

seçilen hükümetler ve onlarin yönetip yönlendirdigi kurum ve kuruluslar

araciligiyla yürütülür. Seçilen bu yöneticilerin yönetsel becerilerinin düzeyi

sayi: ~55.35:

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

devlet orgütünün isleyisini etkiler. Becerilerin niteliklerin düzeyi yükseldikçedevlet daha iyi, düstükçe daha kötü yönetilir. Bu durum özellikle krizanlarinda kendini daha çok hissettirir.

Açik sistem olarak örgütlerin amaçlarini gerçeklestirebilmesi ve yasamlarinisürdürebilmeleri, bir yönden içinde bulunduklari çevreye uyum

gösterebilmelerine ve kendi davranislarini çevrenin istem v~ beklentileridogrultusunda biçimlendirebilmelerine, diger yönden de yapisindaki altsistemlerin etkilesimlerini düzenlemelerine baglidir. Örgütsel çevre süreklidegismekte, çevresel etkilere karsi gerekli önlemleri almayan ve dengesaglamayan örgüte tehlikeler yaratmaktadir. Örgütlerin basarilari büyükölçüde bu tehlikeleri öngörüp, degerlendirebilmelerine baglidir. Örgutler

degisik örgüt içi ve çevresel kaynaklardan gelen tehdit ve krizlerle karsikarsiya kalabilirler. Yikici etkilerinden dolayi yöneticilerin krizi asmabecerileri örgüt açisindan yasamsal öneme sahiptir (Can, 1997: 312).

Kriz, bir örgütün üst düzey hedeflerini tehdit eden bazen de örgütünyasamini tehlikeye sokan ve ivedi tepki gösterilmesini gerektiren; örgütünkriz öngörme ve önleme mekanizmalarinin yetersiz kaldigi gerilim yaratanbir durumdur (Can 1997: 312). Bu açidan bakildiginda deprem gibi bir

felaketin sonrasinda yasanan durum, örgüte disaridan yaptigi etki açisindanbir kriz durumu olma niteligindedir. Depremi önceden bilmek en azindangünümüz kosullarinda olanaksiz ise de neredeyse topraklarinin tamami

deprem bölgesinde olan ve tarihinde depremin aci izlerini tasiyan birülkenin devlet örgütünün felaketin sonrasina hazir olmasi gerektigi kabuledilmelidir.

Devlet yönetimi de zaman zaman krizlerle karsilasabilir. Bu krizler ekonomik

olabilecegi gibi, dogal afetlerin ortaya çikardigi büyük yikimlarla bas etmeyeçalismak ta olabilir. Karsilasilan krizler kisa sürede çözülebilen krizlerolabilecegi gibi, etkilerine ve boyutlarina bagli olarak uzun süreli de olabilir.

Türkiye de 17 Agustosta ve sonrasinda yasanan depremler büyük bir

felakete yol açti. Deprem can ve mal açisindan büyük kayiplarin olusmasinaneden oldu. Deprem neden oldugu agir kayiplarin yaninda yönetimin, krizyönetimi açisindan bir çok eksikligini de ortaya çikardi. Bu eksikliklerden en

önemlisi yönetimin, depremin neden oldugu kriz yada krizlerle basetmektegüçlük çektiginin, çogunlukla basedemediginin ortaya çikmasidir. Depremve sonrasinda yasanan iletisim, yardimlarin organizasyonu ve dagitimi,konutlarin yapimi gibi durumlarda yasananlar bu durumun açikgöstergeleridir.

_y!...L~. "o". ..L!.u! _ .. __ "\"""

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

Devlet, içinde yer alan ve kriz anlarinda müdahalede bulunmasi gerekenKizilay, Sivil Savunma Müdürlükleri vb. alt örgütlerin çalisanlari kriziyönetmek konusunda gerekli davranislari sergilemekten uzak kalmislardir.Yönetimin kriz sürecinde sergiledigi davranislarin, kriz yönetim sürecine

uygun oldugunu söylemek güçtür.

Devlet örgütü kriz yönetme becerisine sahip olmalidir. Kriz durumu

yönetimin krizine dönüsmeden, yönetim krizi yönetmelidir. Yöneticilikbecerisine en fazla kriz anlarinda gereksinim duyulur. Çünkü kriz acildurumu ifade eder.

Krizin özellikleri

Örgütsel krizin temel özellikleri; kriz durumunun tahmin edilememesi,örgütün tahmin ve önleme mekanizmalarinin yetersiz kalmasi, örgütün

amaç ve varligini tehdit etmesi, üstesinden gelmek için atilmasi gerekenadimlarin kararlastirilmasi için yeterli bilgi ve zamanin bulunmamasi, ivedimüdahale gerektirmesi ve karar alicilarda gerilim yaratmasidir (Can 1997:312).

Deprem sonrasinda yönetim açisindan gözlenenler krizin temel özelliklerininbu süreçte agir biçimde yasandigini göstermektedir. Özellikle krizemüdahalede ve kriz bölgesiyle iletisim kurmada yasananlar ve bilgikarmasasi yönetim açisindan gerilim yaratmistir.

Kriz, her örgütün yasaminda karsilasabilecegi bir durumdur. Yöneticilerbunu bilmeli, buna hazirlanmalidir. Yönetim, risk tasiyan bir çabadir da.Zaten yönetim becerisi de risk, kriz anlarinda özellikle gereklidir. Normal ve

her seyin yolunda gittigi durumlarda yönetim çok belirgin degildir.

Krizle basetmenin yolu krize hazir olmak ve olustugunda kriziyönetebilmektir. Kriz yönetimi, yönetimin önemli bir boyutunuolusturmaktadir. Kriz yönetimi becerisine sahip olmayan örgütlerin ayaktakalmalarini beklemek pek olasi degildir.

Devlet denilen örgütlerin yasaminda krizler sikça karsilasilan durumlardir.Bu açidan ülkemiz neredeyse bir krizler cennetidir. Ama görünen devlet

yöneticilerinin kriz yönetimi açisindan gerekli davranislari sergilemektenuzak olduklaridir. Bu durum, büyük ölçüde yönetiCilerin ukriz yönetimi"açisindan eksikliklerine baglidir.

eaitim vönetimi iii vaz 2000

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

Kriz yönetimini açiklamak için, boyutlari ve üzerinde durulmasi gereken

noktalar açiklanmadan önce üzerinde durulmasi, ise kosulmasi gerekenkavramlardan biri "kaos"tur. Kriz öncesi, ani ve belli bir süre kriz sonrasi

çogunlukla "kaotik" anlardir. Dogal felaketler dikkate alindiginda özelliklekriz ani ve sonrasi "kaotik" bir görünüm sergiler. Bu öyle bir durumdur ki

isler birbirine karisir ve düzen geçici de olsa alt üst olur. Yönetime en çokböyle durumlarda gereksinim duyulur ve liderlik, otoriteyi yerinde

kullanabilme, iletisim gibi yönetsel beceriler böyle durumlarda gerçekanlamina kavusur. Bu nedenle "kaos" ve "düzen" kavramlari ile bunlarin

arasindaki iliskilerin açiklanmasi gerekmektedir.

Kaos Nedir?

Günlük konusma dilinde "kaos" sözcügü, anlami iyice asilmis birsözcüktür. Sözcügün kökeni Yunanca ve açik duran, uzay boslugu,uçurumlar, açikliklar, bosluklar yaratan anlamlarina gelmektedir (Cramer,i998: i95).

Kaos teorisi modernitenin belirlenmis, rastlantiya yer vermeyen mekanikevreninden, düz çizgili geometrisinden farkli tanimlamalar getirmektedir ..

Buna göre, dogal sistemler ontolojik (duyular üstü, madde olmayan yapi,duyularla kavranamayan) olarak kirinimli (fractal) , dinamikleri açisindan isedüz çizgiselolmayan (non-lineer) özelliklere sahip görünmektedir. Kaos

teorisi dogal sistemler karsilastigi zaman bir kaos durumu yasandigini ve bunoktada kontrol edilebilir nedenselliklerden söz etmenin olanakli olmadigini

belirtmektedir. Farkli sistemler karsilastigi zaman aralarindaki etkilesimkontrollü bir sekilde ölçülememektedir. Hangi degiskenin neyle etkilesimegirdigi belli olmamakta ve modernitenin bir degiskene müdahalenin ne tür

sonuçlara yol açacaginin önceden bilinebilirligine iliskin öngörüsünü geçersizkilmaktadir (Aslanogl.u, i 998: i i 9).

Schelling, kaosu "potansiyel güçlerin metafiziksel birligi" olarak gorur.

içinden yeni bir seyin çiktigi dinamik süreçleri inceleyen modern dogabilimleri, bu eski kaoskavramina sahip çikmislardir. Gündelik dil ise kaoskavramini iyice asindirmis ve düzenin istenmeyen dagilmislik durumunuifade eden bir kavram düzlemine indirgemistir. Günlük dilde kullanilantrafik kaosu, politik kaos, düsünce kaosu vb. buna örnek olarak verilebilir(Cramer, i998: i95).

Y~_L~. __ .• _•. __ --i-~. _ .. __ """innn

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

Kaotik sistemlerde küçük degisiklikler öngörülemeyen büyük degisikliklereyol açarken, kimi zaman da büyük degisiklikler küçük ya da etkisizdegismeye yol açabilmektedir. Kaos teorisi sistemlerin düz çizgisel ilerleyendenge durumunda olmadigini, buna karsilik denge durumu, dengeye yakindurum; kaos durumu olmak üzere üç durumdan geçtiklerini belirtmektedir.

\

Bu durumlarda geçmeden önce çatallanmalar olusmakta veçatallanmayanlarin çogalmasiyla kaos durumuna geçilmektedir (Aslanoglu,1998: 120).

Kaos, düzenin parçalanmasi ve dagilmasi sonucunda da olusabilir. Birçokdinamik süreçte, evre asamalarinda, daha üst düzlemde yeni düzenlerin

kurulmasiyla istikrar saglayan kaotik ara durumlardan geçildigini biliyoruz.Bu dallanma, çatallanma noktalarinda karsilasilan bir durumdur. Kaos vedüzen sadece birbirlerini tamamlayan bir kavram çifti degil, ayni zamanda

birbirleriyle diyalektik daha dogrusu fonksiyonel iliski kurmus birerolgudurlar (Cramer, 1998: 195).

Kaos hangi durumlarda ya da hangi sistem ve yapilarda ortaya çikar, biryapi ya da sistem hangi durumda kaotiktir? sorularina yanit vermek güçtür.Çünkü kaotik bir sistemin önceden belirlenebilir yönlerinin saptanmasi bir

sorundur ve henüz çözülememistir. Kaosun varligini saptamak oldukçabelirsiz bir durumdur. Diyelim ki seçtiginiz herhangi bir sistem için birzaman içinde degisim kurguladiniz. Bu degisimin baslangiç durumunahassas bagliliga sahip oldugunu nasil anlayacaksiniz? Kurgunuz bilgisayarayüklenebilecek denli açiksa bunu yapar ve sistemimizin kaotik olupolmadigina bakarsiniz. Bunun disinda kaosun varligini saptamada kullanilandiger ölçüler çok belirsiz sonuçlar verir (Ruelle, 1998: 78-79).

Kaotik olabilme olasiligi tasiyan bir yapinin, yani potansiyel kaotik bir

sistemin, gerçekte ne zaman kaos durumuna geçeceginin öncedensöylenemezligi zaten sistemin ayrilmaz bir özelligidir. Kaotik olma olasiligitasiyan potansiyel kaotik yapilar, baslangiç kosullarina simsiki baglilikgösteren ve dogrusalolmayan, geri-etkimeli sistemlerdir. Süreç sirasindaortaya çikan global yapi, sürecin basindaki kosullarin en ufak ayrintilarindanbile. etkilenerek olusur; ama gene de önceden tahmin edilemezlik özelligitasir (Cramer, 1998: 197).

Deprem doganin kaotik sistem yapisinin bir sonucudur. Bu doga olayininönceden belirlenemezligi, özellikle siddetinin ve yaratacagi tahribatinönceden bilenemezligi, deprem sonunda olusacak kaotik yapininboyutlarinin en azindan ilk günlerde belirlenememesine neden olmaktadir.

p.ni+im vnnp+itni •• \Jrt7 ?nnn

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

Nitekim deprem ertesinde süren günlerde yetkililerin durumun boyutlarinailiskin yaptiklari açiklamalarin ve belirlemelerin karisikligi bu durumugöstermektedir.

Deprem sonrasi ortaya çikan kaotik durum, ayni zamanda bir krizdurumudur. 17 Agustos depremi sonrasi gerek merkezi devlet örgütünün

gerek onun yerel yapilanmalarinin yasadigi durum ve depremi n genis halkkitlelerinde yarattigi panik ve saskinlik tam bir kriz durumu nitelikleri

sergilemistir. Felaketin boyutlarinin genisligi ve yarattigi etkiler. krizdurumunu agirlastirmistir. 12 Kasimda yasanan depremde krizemüdahalede bir önceki depreme göre daha deneyimli davranilmis ise dekrizin etkileri büyük ölçüde sürmektedir.

Yasanan felaketlerin ortaya çikardigi kaos durumu toplumsal bellegi zayif,benzer felaketleri defalarca yasamis ancak gerekli önlemleri bir türlüalmamis olan bu toplumu ve örgüt bellegi zayif devleti yeterince olmasa da

yönetim ve özellikle kriz yönetimi üzerinde düsünmeye, tartismaya itmistir.

Kriz yönetimi yasanilan deprem felaketiyle degisik bir biçimde karsimizaçikmistir. Yüzyilin felaketi diye adlandirilan depremde kriz yönetiminin

önemli bir boyutu olan bilgi aktariminda tam anlamiyla bir kaos yasandi.Yanlis ve eksik bilgi aktarimi toplumun heyecanini arttirip panik yasatirkenkriz yönetiminde yasanilan acemilikler çözümsüzlüklere yol açti.

Depremin yol açtigi kriz ve yasanilan sonuçlari ile baska alanlarda yasanan

krizler dikkate alindiginda kriz yönetiminin ülkemiz açisindan ne denliönemli oldugu ortadadir. Asagidaki satirlarda kriz yönetimi açiklanmayaçalisilmistir.

Örgütler ve Kriz Yönetimi

Birer açik sistem olarak örgütler oldukça dinamik bir çevre içerisindeyasamlarini sürdürürler. Örgütlerin basarisi ve yasamlarini sürdürmeleribüyük ölçüde çevrenin yarattigi kisitliliklari ve olanaklari zamaninda görüpdegerlendirmelerine baglidir.

Orgütler yasamlarini sürdürürken degisik krizlerle yüz yüze kalabilir. Krizinnedeni örgüt içi etmenler olabilecegi gibi, örgüt disi etmenler de olabilir.Yine deprem gibi bir dis etmen olan bir doga olayi da örgütte krize yol

açabilir .

... -

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

Kriz, bir kisi, bir örgüt ya da bir toplumun yasaminda görülen zor bir ani, bir

buhran dönemini anlatir. Kriz, belirsizligi ve zarar görme olasiligini, riskiiçeren bir kavramdir. Bir kriz durumu yavas yavas ya da birdenbireolusabilir, dar veya genis bir alani kapsayabilir (Bozkurt vd., 1998: 155).

Örgütsel anlamda kriz, örgütün amaçlarini ve varligini tehdit eden, örgütünrisk önleyici önlemlerini yetersiz kilabilecek nitelikte, örgütün ani tepkisini

gerektiren beklenmedik ve hizli degisikliklerin söz konusu oldugu, planlamave karar mekanizmalarini olumsuz biçimde etkileyen, gerilimli bir durumolarak degerlendirilebilir. Kriz örgütün yeni bilgiler ve deneyimler

kazanmasina, bunu bir firsat haline dönüstürmesine de olanak saglayarakbir dönüm noktasi olabilir (Bozkurt vd., 1998: 155).

Kriz, örgütün hedeflerini tehdit edebilir ve yasamini tehlikeye sokabilir. Akatvd. (1994: 339), kriz durumunun özelliklerini söyle belirtmektedirler:

• Kriz durumu tahmin edilemez.

• Örgütün tahmin ve kriz önleme mekanizmalari yetersiz kalir.

• Kriz, örgütün amaç ve varligini tehdit eder.

• Krizin üstesinden gelmek ve izlenmesi gereken yollarin kararlastirilmasiiçin yeterli bilgi ve zaman bulunmaz.

• Kriz, ivedi müdahale gerektirir.

• Kriz, karar veren kisilerde gerilim yaratir.

Krizin Etmenleri

Orgütlerin krizle yüz yüze gelmesinde roloynayan etmenler Can(1997: 312-313), tarafindan çevresel ve örgütsel etmenler olmak üzere ikigrupta toplanmis ve bunlar söyle ifade edilmistir:

i. çevresel Etmenler: Örgütün, kriz durumuna girmesinde en önemli rolü

çevresel etmenler oynamaktadir. Dinamik ve sürekli degisen çevre,örgütün karsilasacagi karmasiklik ve belirsizlik derecesini etkileyerekyönetsel kararlarin isabet derecesini azaltmakta ve örgütün kriz

eaititn vönetitni 11.l vaz 2000

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

durumuna sürüklenmesine yol açabilmektedir. Krize yol açan çevreseletmenleri söyle siralayabiliriz:

a) Ekonomik sistem ve durum,

b) Teknolojik gelismeler,

c) Toplumsal ve kültürel etmenler,

d) Hukuki ve siyasi etmenler,

e) Uluslararasi çevre etmenleri,

f) Dogal etmenler.

Depremin yol "açtigi kriz, dogal etmenlerin neden oldugu bir krizdir ve

örgütün olusumu açisindan, denetimi disinda kalmaktadir.

Örgütsel Çevre ve Kriz Etmen/eri

Uluslararasi ÇevreSosyal Kültürel

-Teknolojik

Degiskenler

-Degiskenler- -

1-- - - - -- -- - - - --i1111111111111 :

i1111111111/'Örgüt

iii i

Ekonomiki______________ 1 Siyasal-Degiskenler

-Hukuksal- - Degiskenler-Uluslararasi Çevre

Kaynak: (Can, 1997: 313).

2. Örgütsel Etmenler:

a) Örgütsel Yapi: Örgütsel yapi, çevresel degismelere uyumgösteremeyecek derecede kati ise, iletisim sistemi, sorunlara enyakin kisi ve gruplarin üst yönetime hizla ulasmasina olanak

tanimayan bir yapida olusturulmussa, örgütün krizle karsilasma

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

olasiligi artar, buna karsilik krizin üstesinden gelme olanagiazalir.

b) Yönetimin Niteligi: Örgütlerin kriz durumuna düsmelerinin belkide en önemli nedeni, örgüt üst yöneticilerinin çevreseldegismeleri izleme, degisimlerle ilgili veri toplama, yorumlama vedegerlendirme konularindaki deneyimsizlikleri ve yetersizlikleridir.

Kriz Süreci

Örgütlerin krizle karsilasmasi hizli bir degisim sürecinin sonucudur.Kriz süreci, yakin zaman dilimleriylebirbirini takip eden, bazen de aynizamanda olusan asamalardan geçerek örgütü etkiler (Can, 1997: 314).

Kriz sürecini asamali olarak düsündügümüzde bu asamalari; krizuyarilarinin algilanmasi ve hareketsizlik, kriz dönemi, çözülme dönemi

olarak ifade edebiliriz. Bu dönemler genel hatlariyla asagida açiklanmistir.

i. Kriz Uyarilarinin Algilanmasi ve Hareketsizlik: Bu asamada, örgütün

amaç ve varligini tehdit eden durumlar ile ilgili sinyaller ortaya çikmistir;örgütte ve örgüt çevre iliskilerinde sorunlar bas göstermeye baslamistir.Ancak örgütün bilgi alma sistemleri kriz sinyallerini yeterince

alamamakta ve yönetime iletmemektedir. Bu nedenle, bilgi akisininolmamasindan dolayi üst yönetim yaklasan kriz için gerekli önlemlerialamamaktadir. Sorunlar örgüt yasamini ve amaçlarini tehdit edernitelikte olmadigindan, yönetim eski deneyimlerine dayali olarak,

yetersiz bilgiyle karar almaktadir. Kriz durumunun siddeti arttikça,örgütsel sorunlar daha da belirginlesir ve yönetimde panik baslar. Buasamada yeterli bilgi hazir olmadigindan, alinacak kararlarin isabetderecesi tam olmayabilir.

2. Kriz Dönemi: Yaklasan krizin sinyalleri alinip, yorumlanip,degerlendirilmemisse ve saglikli tepkiler verilmemisse, örgütün kriz

dönemine girmesi kaçinilmazdir. Bu dönemde sergilenen davranislarasagida üç grupta toplanmistir.

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

Kriz Döneminin Özellikleri

YETKiNiN MERKEZiLESMESi i KORKU VE PANiK KARARBOZULMAsi

SÜREciNiN

• Denetimin önemli ölçüde i. Kriz döneminde yönetici i· Bilissel süreçlerinmerkezilestirilmesi personel devri artar. sinirlandirilmasi, anlambozulmasi, grup patolojileri,programlamada katilik vekarar için yeterli bilgininhazir bulunmamasi krizin

temel patolojileridir.

• Standardizasyon, denetiminkuwetlendirilmesi veya yet­kinin merkezilestirilmesiyoluyla faaliyetlerin dahafazla denetlenmesi

• Stres nedeniyle, güvenlik,saygi ve kendinigerçeklestirme ihtiyaçlaritatmin edilemez duruma

gelir.• Yaratici politika çok

• istenmeyen örgütsel iklim i önemlidir ancak olusturul-yaratilir. masi pek olasi degildir.

• Krizin siddeti ve süresi

• Kriz, bireysel a~a~la.ri, i arttikça bilissel performanstehdit eder, verimsizlik, düser.hüsran, gerilim ve iç korkuyaratir.

• Kriz döneminde örgüt. Paranoid tepkilerüyeleri geri çekilme davranislarinindavranisi gösterirler, üretim karakteristigidir.miktari azalir, devamsizlikve isgören devri artartatminsizlikler çogalir.

• Kriz, etkinin de i. Krizle ilgilenenmerkezilesmesine yol açar. bedensel veyorgunluk görülür.

kriz

• Stres altinda bireyin,kosulun tüm yönleriniayrintili biçimde görebilmeperspektifi daralir.

• Yüksek stres altinda hata

orani artar, sorun çözmesüreci katilasir, belirsizlikhosgörüsü azalir, karmasiksorunlarin üstesinden gelmebecerisi azalir. Kararin

kalitesi düser.

• Kriz döneminde örgütçözülür, kendini yönetemezduruma gelir.

• Kriz yönelimi, yönetsel kararalma sürecini zorlastirir.

üyelerdezihinsel

• Kriz, kriz öncesi çrtismalariartirir.

• Yöneticiler, kayiplarlailgilenirler, çikmazdankurtulma yollarini ararlarzorunlu olarak kisa vadeli

çözümleri kararlastirirlarbasit mantikla hareket

ederler, panik duyarlar.

• Çevrenin yarattigi örgüt içisinirliliklari önder, yapi vedenetim derecesini artirarak

gidermeye çalisir.

• Merkezi karar alma birimi,birbirine kenetlenmis,homojen bireylerden olusurve güçlü bir öndertarafindan yönlendirilir.

• Karar alma grubu, krizsirasinda küçülür.

• Tehditler karsisinda önderya tüm gücü· elinde toplarya da gücünden feragattabulunur.

• Yetki merkezlesir.

• Kriz aninda örgütselçözülme sürecinde otokratikdavranislar artar, kararalma grubu küçülür.

• Kriz uzadikça vesiddetlendikçe hiyerarsininüst düzeyinde bulunanlardaha fazla karar almasorumlulugu üstlenirler.

Kaynak: Can, 1997: 316 .

.-

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

3. Çözülme Dönemi: Kriz döneminde, krizi basariyla atlatacak çözümlergelistirilemezse, krizin siddetine bagli olarak örgüt ortadan kalkar.Örgütün çevresi ile olan iliskileri bozulur. Örgüt içinde artan isgücüdevri ve devamsizligi, isgören sikayetleri, stres ve panik örgütsel

çözülmeye yol açar (Can, 1997: 315).

Kriz Yönetimi Süreci

Kriz yönetimi süreci; çalisilan alana ve gelecege yönelik olasi sorun vetehlike etmenlerinin belirlenmesi, uygun tepki ve savasim türlerininsaptanmasini, örgütün krizle basa çikabilecek önlemleri uygulamasini vetepkileri degerlendirmesini kapsayan süreç (Bozkurt vd., 1998: 154) olaraktanimlanabilir.

Kriz yönetimi, olasi kriz durumuna karsilik, kriz sinyallerinin alinarak,degerlendirilmesi ve örgütün kriz durumunu en az kayipla atlatabilmesi içingerekli önlemlerin alinmasi ve uygulanmasi sürecidir. Kriz yönetiminin temelamacinin örgütü kriz durumuna hazirlamak oldugunu ifade eden Can

(1997: 315), kriz yönetim sürecini bes asamada ele almaktadir

1. Kriz sinyallerinin alinmasi

2. Krize hazirlik ve korunma

3. Krizin denetim altina alinmasi

4. Normal duruma geçis

5. Ögrenme ve Degerlendirme.

Kriz Yönetim Süreci

Kriz sinyaliHazirlik

DenetimNormal

alinmasi

•...Korunma "-

altina alma•..duruma

""..

••••~dönüs

.--Ögrenme vedegerlendirme

Kaynak: Can, 1997: 317.

t:>nitimvonPotimi" vaz 2000

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

Kriz ve Yöneticiler

Sorunsuz bir ortamda, bir çok kural ve yönetmelik, ortalama zekayave yetenege sahip bir kisi tarafindan basariyla uygulanabilir. Kisilerdeki

yöneticilik becerisine en çok kriz anlarinda gereksinim duyulur. iste böyleanlarda bazi klasik yöneticilik kurallari ve kuramlari islevini yitirir veya birsüre için bir kenara birakilmalari ya da degistirilmeleri gerekir. Daha daönemlisi, her birinin, duruma ve kisilere göre ayri ayri ele alinarak,

sorunlarin ve özellikle huzursuz ve kritik dönemlerde ortaya çikan kisilerinproblemlerinin çözümünde kullanilmalari gerekir (Tack, 1994: 9-10).

Kriz zamanlari, yöneticilerin en çok arandigi zamanlardir. Yöneticilerin bu

zamanlarda sergileyecekleri yönetsel beceriler, örgütü dagiimaktan kurtarirve krizin yarattigi panigi gidererek kriz durumunun bir an önce giderilmesineyardimci olur.

Kriz durumlarinda otoritenin kullanilmasi ve hiyerarsiye uyulmasi son derece

önemlidir. Drucker (1999: 18), hiyerarsinin sonu sözünün saçma bir lafoldugunu, her kurumda nihai bir otoritenin olmasinin zorunlu oldugunu

ifade etmektedir. Kriz zamanlarinda tek çare, örgütteki herkesin hiyerarsiyisoru sormadan kabullenmesidir. Kriz zamanlarinda biri mutlaka komutayiele almalidir.

Kaynagi ne olursa olsun her yönetim bunaliminda bir insan etkeni vardir.

Acil sorunu çözümlemek, yönetim fonksiyonunun ancak bir bölümünü

olusturur. Yönetici krizi çözümlemeli, ilgili kisilerde meydana gelen manevizararlari onarmali ve mümkün oldugu ölçüde ayni durumlarintekrarlanmamasi için önlem almaya çalismalidir.

Kriz ortaya çiktiginda yapilmasi gereken ilk sey krizin boyutlarininbelirlenmesidir. Kriz ortaya çiktiginda, yönetici önce durumun boyutlarinisaptamak zorundadir. Zamaninda ve yerinde sorular sormak çogunluklasorunun çözümünde kilit roloynar (Tack, 1994: 16).

Bir kriz aninda sorulabilecek sorulari Genç (1995: 193), söylesiralamaktadir:

• Durumun kritik seviyesi nedir?

• Olabilecek en kötü sey nedir?

• Bu karmasanin ana etkeni nedir?

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

• Alternatif çözüm yollari nelerdir?

• En fazla kimin moralinin bozulmasi ihtimali var?

• ilgili kisilerin en"çok suçlayacagi kisi kim olacaktir?

• Durumdan yararlanmaya kalkacak kisiler var midir?

• Her sey bittikten sonra hangi gruplar birbirlerine güvensizlikduyabilirler?

Yönetici, elemanlarin kisiliklerine bakmadan krizin çözümü ile ilgilenmeli vetarafsizligini açikça belli etmelidir.

Bir kriz durumu ortaya çikip da, isleyen mekanizma bozuldugunda,durumun en kisa zamanda eski verimli hale getirilmesi önceliklidir. Bununiçin saglikli bir problem çözme plani yapilmalidir.

Tack (1994: 25) böyle bir planin asagidaki asamalardan olusmasigerektigini ifade etmektedir:

1. Sorunu saptayin

2. Sorunu öngörülen amaç çerçevesinde yeniden belirleyin.

3. Soru sorun ve veri toplayin.

4. Eldeki verileri inceleyin.

5. En uygulanabilir seçenekleri belirleyin.

6. Bir deneme çözüm seçin.

7. Çözümün islerligini deneyin.

8. Son çözümü biçimlendirin.

9. Çözümü uygulayin.

Kriz anlarinda yöneticilerde önderlik nitelikleri aranir. Bu önderlik

niteliklerinin boyutlarindan biri ekibin bir bütün olarak ele alinmasini, digeride kisiler arasinda çikan sürtüsmeleri çözmeyi içerir.

Yönetici hareket adami

vardir, ancak krizingerektirdiginde bunlari

olmalidir. Harekete geçmenin her zaman riskleriboyutlari büyük çapta önlemler alinmasini

uygulayab~lecek olan tek kisi yine yöneticidir.

pni+im viÜ,p+imi •• \"""7' ?()()()

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

Yönetici sürtüsmeleri çözmek için su temel ilkeleri göz önündebulundurmalidir (Tack, 1994: 35-39).

1. istemeksizin davranmak yerine her olayi kendi kosullari içinde ele alin.

2. ilgi gösterin, fakat ekibin beraber çalisabilecegini varsayin.

3. Kriz anlarinda sözcüklerin hareketlerden daha çarpici olabilecegini

unutmayin.

4. Sorun teshis edildiktençözümlenmeyecegini düsünün.

sonra zamanla çözümlenip,

5. Emrinizdeki elemanlara kendi sorunlarini çözümlemeleri için genis firsat

taniyin.

6. Ekipteki tutumu degistirmek gerektiginde tehdit yerine olumlu destege

basvurun.

7. Duygulariniza hakim olun, krizlerde hava elektriklidir.

8. Tüm elemanlarin olay karsisinda sizinle esit tepki göstermelerinibeklemeyin.

9. Amir oldugunuzu asla unutmayin.

Kriz sonrasi olumsuz davranislarin ortaya çikmasi gözlenen bir durumdur.Olumsuz etkilerin çogu problemli kisilerin davranislarindan kaynaklanir. Krizsonrasi görülen olumsuz davranislari korku, bitkinlik, çekingenlik,güvensizlik, asiri tepki, öz-savunma, yalnizlik gibi davranislardir.

Krizlerin meydana getirdigi olumsuz etkilerin giderilip örgütün tekrar

harekete geçirilebilmesinin kurallarini Tack (1994: 62-63) söylesiralamaktadir:

1. Verimli çalismayi engelleyen engelleri ortadan kaldirmak.

2. Örgütün hedeflerini yeniden ve eskisinden daha güçlü olarakbelirlemek.

3. Kriz boyunca yapilan basarili çalismalari degerlendirmek ve gerekirse

ödüllendirme yoluna gitmek. -

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

Kriz dönemlerinde bilgi aktarimi, kriz yönetiminin en önemli parçalarindanbirisidir ve elbette krizden önce planlanmasi gereken bir husustur.

Kimlerden nasil ve niçin, ne kadar bilgi toplanacagi ve bu bilgilerin yinenasil, niçin ve kimler tarafindan aktarilacagi net ve açik olarak ortayakonmalidir. Deprem krizinde hem bilgi toplanmasinda hem de bilgi

aktarilmasinda ciddi bir karar yasanmistir (Erdikler, 1994: 14).

Kriz açisindan belki de en önemlisi, krizi ortaya çikarabilecek nedenleriönceden tespit edip gerekli önlemleri alabilmektir. Dogal afetlerin nedenoldugu krizleri önceden belirlemek olanaksizdir. Ancak, krize müdahale ve

krizin etkilerinin giderilmesi için önlemler önceden alinabilir.

Yasanan deprem krizlerinde içine girilen kaotik durum, gerekli önlemlerinalinmadigini ve bu tip olaylar için olusturulan Kizilay, Sivil SavunmaMüdürlükleri gibi kurumlarin yetersizligini göstermistir. Krizin boyutlarininbüyüklügü de bu yetersizligi iyice artirmistir. Görülen o ki bu kurumlarinyeniden yapilandirilmasi, yeni kurumlarin olusturulmasi gerekmektedir.

Gözlenen bir baska durum olusturulan kriz masalarinin gerek bilgi akisigerekse yardimlarin tanzimi ve dagitilisi konusunda yasadigi eksikliklerdir.Kriz masalarinin olusturulma ve çalisma biçimlerinin yeniden ele alinmasi"kriz yönetim merkezleri"nin olusturulmasi bir çözüm olarak düsünülebilir.

Krize yakalanmamak örgütler açisindan önemlidir. Ancak yakalandiktansonra kaçis olanakli degildir. Krizin yönetilmesi ve en az zararla atlatilmasigerekmektedi r.

Krize hazirlikli olunmasi ve bir kriz aninda nasil davranilmasi gerektigibilinmelidir. Durumun tekrarlamamasi için önlemler alinmali ve erken uyarisistemleri gelistirilmelidir.

Krizi yönetmek için "kriz yönetim merkezleri" olusturulmalidir. Bumerkezlerin genel haberlesme sisteminden ayri özel bir iletisim sistemiolmalidir. Medya ile iliskiler buradan yürütülmeli, bütün bilgiler buradatoplanmali ve buradan topluma aktarilmaiidir. Kriz yönetim merkezlerindeözel egitim görmüs uzman kisiler çalismalidir. Kriz anlarinda merkez tamyetkili olmali, bürokratik kuruluslar merkezin emrine verilmeli, sorumlulukBasbakana karsi olmalidir. Yine merkezi kriz yönetim merkezine bagli "ilkriz yönetim merkezleri" olusturulmalidir.

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

Ülkemizde kriz durumlarini yönetmek amaciyla Basbakanliga bagli bir"Basbakanlik Kriz Yönetim Merkezi" olusturulmus ve bu merkezin amaçlarive çalisma esaslari bir yönetmelikle düzenlenmistir.

9 Ocak i997 gün 22872 sayili Resmi Gazetede yayinlanan bu yönetmeligin

amaci, kriz durumlarinda faaliyet gösterecek olan Basbakanlik kriz yönetimmerkezinin teskilatlanmasini, tertiplenmesini, çalisma usullerini, görev vesorumluluklarini belirlemek ve bu suretle, krize neden olan olaylarin

baslangicindan bitimine kadar geçen süre içerisinde;

a) Krizi yaratan olayin önlenmesi, ortadan kaldirilmasi veya millimenfaatler dogrultusunda sona erdirilmesi maksadi ile· gereken hazirlikve faaliyetlerin yönlendirilmesini,

b) Hizmet ve faaliyetlerin yürütülmesinde; Genel Kurmay Baskanligi, ilgilibakanlik, kurum ve kuruluslar arasinda koordinasyon, isbirligi, sürat veetkinlik saglayarak krizin en az zararla ve milli menfaatlerimiz

dogrultusunda atlatilmasini saglamak, olarak ifade edilmistir.

Adi geçen yönetmelikte kriz hali; Devletin ve milletin bölünmez bütünlügü

ile milli hedef ve menfaatlerine yönelik hasmane tutum ve davranislarin,Anayasa ile kurulan hür demokrasi düzenini veya hak ve hürriyetleriniortadan kaldirmaya yönelik siddet hareketlerinin, tabii afetlerin, tehlikeli ve

salgin hastaliklarin, büyük yanginlarin, radyasyon ve hava kirliligi gibiönemli nitelikteki kimyasal ve teknolojik olaylarin, agir ekonomikbunalimlarin ve iltica ve büyük nüfus hareketlerinin ayri ayri veya birliktevuku buldugu haller, olarak tanimlanmistir.

Oldukça kapsamli olan bu tanim içinde yer alan durumlarin devlet

örgütünün yasamini tehlikeye sokacak durumlar oldugu açiktir ve ciddi.ön lemler gerekti rmektedi r.

Ayni yönetmelikte Basbakanlik Kriz Yönetim Merkezi'nin organlari olarak

asagidaki organlar siralanmis ve görevleri belirtilmistir:

a) Kriz Koordinasyon Kurulu,

b) Kriz Degerlendirme ve Takip Kurulu,

c) Sekretarya.

-

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

Kriz Koordinasyon Kurulu en üst kuruldur ve Basbakan veya yetki verecegibir Devlet Bakani baskanliginda krizin cinsine göre ilgili diger yetkililerinkatilimi ile olusmakta ve kriz ile ilgili sorunlari çözmeyi hedeflemektedir.

Basbakanlik Kriz Yönetim Merkezi ve bagli kriz merkezleri iliski ve isleyissemasi anilan yönetmelikte söyle gösterilmistir.

Kriz Hallerinde Yönetim

Kriz Durumu

Genel Kurmay Baskanligi ve Bakanliklar

BASBAKANYurt içi ve

Yurt DisiKaynaklar

Bölge Müd.Ast Birimleri

BÖLGE

MÜDÜRLÜKLERi

_n .

i Kriz Merkezi, .

.....................................

i Kriz Merkezi, .

iLLER veGarnizon

Komutanliklari

iLÇELER veGarnizon

Komutanliklari

Kriz Merkezi

Kaynak: (9 Ocak 1997 gün, 22872 Sayili Resmi Gazete)

Görüldügü üzere Basbakanlik Kriz Yönetim Merkezi ayrintili biçimdedüzenlenmis. Ancak bilinmelidir ki krizleri yöneten yönetmelikler degil, o

yönetmeliklere göre olusturulacak yapi ve o yapidaki insan unsuru ve o

eaitim vönp.til'ni •• vn7 /nnn

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

insanlarin insana bakis açilari ve buna iliskin felsefeleridir. Olusturulan

yapiyi isletecek insan unsurunun niteligi, yapinin amaçlarini basarmadüzeyini etkilemektedir. Bu nedenle olusturulan yapida yer alacak bireylerin

yeterli hale getirilmesi bir zorunluluktur.

Belirsizliklerle dolu kriz anlari ancak önceden hazirlikli olunarak asilabilir.

Kriz olasiligini bütünüyle engelleyecek bir yöntem yoktur. Bir kriz zamani iyiyöneticilik demek, duruma neden olan etkenleri sogukkanlilikla saptamak,uzun vadede sorun çikarmayacak düzeltici önlemler almak, gelecekte

çikmasi muhtemel bir krize karsi esnek, acil durum plani yapmak demektir(Taek, 1994: 91).

Deprem Krizi, Egitim ve Egitim Yönetimi

Deprem felaketi bütün alanlarda oldugu gibi egitim alaninda da

bölgede krize neden oldu. Bölgede her düzeydeki çok sayida okul binasidegisik düzeylerde hasar gördü. Bir çok okul binasi kullanilamaz halegelirken çok sayida egitimci ve ögrenci de yasamini yitirdi.

Bölgede ögretim yili baslamadan yapilan açiklamalar tam bir karmasadurumu idi. Milli Egitim Bakanligi tarafindan okullarin zamaninda

açilacagina iliskin çesitli açiklamalar yapilmasina ragmen günü geldigindeokullar açilamadi. Ilginç olan ise bölgede okullarin açilmayacagina iliskin

açiklamanin Milli Egitim Bakanligi, il, ilçe egitim müdürlüklerikaymakamliklar ya da valilikler-dururken Basbakan tarafindan yapilmasiydi.Bu uygulama kati merkeziyetçiligin bir yansimasiydi. Bölgede hala egitim veögretim düzenli bir sekilde baslayamamistir.

Deprem felaketinin yol açtigi karmasada bütün iskollarindaki kayiplarin vemevcut durumun sayisal ifadeleri yapilmis olmasina ragmen, egitim

iskolunda bu isin yapilmis oldugunu söylemek güçtür. Egitimde krizin yolaçtigi tablo hala belirsizdir.

21 Kasim 1999 gün ve 23883 mükerrer sayili resmi gazetede yayinlanan

2000 yili programinda deprem felaketinin yol açtigi karmasa içinde egitim

iskolunda mevcut durumun ne oldugu ve bu karmasadan nasil çikilacagi veegitim is kolunda felaketin izlerinin nasil giderilecegine iliskin ipuçlarinibulmak olanakli degildir. Asagida plandan krizin yol açtigi duruma iliskintespitler yer almaktadir.

, .. - '" """

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

Dep~emnedeniylekonut, ticari ve sinai yapi, yol, otoyol, köprü, digeraltyapi, ulasim araci, makine-teçhizat ve mamul, yari mamul malstoklarinda önemli kayiplar ortayaçikmistir. Depremsonrasindagerekbir süre için üretimin durmasi, gerekse belirli bir dönem düsükkapasite ile çalisilmasi nedeniylemilli hasiladada kayip olusmustur.

17 Agustos depreminde, geçici rakamlara göre, 66.441 konut,

10.901 isyeri agir hasar, 67.242 konut ve 9.927 isyeri orta hasar,80.160 konut ve 9.712 isyeri de az hasar görmüstür. 4.288 binaninenkazi kaldirilmis olup, 10.578 binanin enkazinin daha kaldirilmasi

. gerekmektedir(Resmi Gazete,1999: 2-10).

Yukaridaki ifadelerde bölgede egitimin durumuna iliskin belirlemelerbulunmamaktadir. Ayni Resmi Gazetede egitim reformu basligi altinda yeralan ifadelerde de daha çok genel durum ve yapilacaklar ifade edilmistir. Bubölümde de depremin egitime etkileri ve bunlarin giderilmesine iliskinönlemlere rastlamak olanakli degildir.

Bu durumda ortaya çikan, depremin yol açtigi kaotik durumda en üstdüzeydeki egitim yönetimi örgütümüz Milli Egitim Bakanliginin, egitimalanindaki karmasanin boyutlarini belirlemekten uzak oldugudur. Kanimizcabakanlik iskolundaki gerek insan gerek madde kayiplarinin boyutlarinibilmekten uzaktir. Bu durum ivedilikle asilmalidir. Merkezi ve yerel egitimörgütlerinin isbirligiyle egitim alanindaki karmasa giderilerek durumolumluya çevrilmelidir. Olusan kaotik durumun gelecege dönükçalismalarda ögretici olabilecegi unutulmamalidir.

Egitim örgütümüzün gerek merkezi gerek yerel düzeylerinde çalisanyöneticilerin kriz durumu ve bu durumla bas edebilmenin yollari konusundaciddi bir egitimden geçirilmeleri yararli olacaktir. Acaba kriz durumunu

olagan durumdan ayirabilen kaç tane egitim yöneticimiz vardir? Bu sorunun

yaniti verilmelidir. Bu yolla en azindan kriz durumlarinda rapor ya da izinalarak görev yerlerini terk eden yöneticilerin, görev yerlerinde kalmalarisaglanacakti r.

Bu açidan bakildiginda Milli Egitim Bakanligi bünyesinde olusturulan krizmasasi anlamli bir ilerlemedir. Bu ilerlemenin devaminda yapilmasi gereken

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

Bakanligin baslattigi bu girisimi sürdürmesi ve her düzeydeki yöneticisinikriz yönetimi konusunda egitmesidir.

Beklenmedik olaylar, savaslar, yikimlar negatif durumlari pozitif enerjiye

çevirebilecek firsatlar olarak ta degerlendirilebilir. ikinci dünya savasindayakilip yikilan ülkeler bugün sosyal ve ekonomik boyutta ulasmaya

çalistigimiz modelleri gerçeklestirdiler. Krizler, ulusal boyutta yeniolusumlar, degisimler için en uygun durumlardir (Açikalin, 1999: 312).

Sonuç

Krizler örgütlerin ve toplumlarin yasaminda karsilasilabilecek kaotikdurumlardir ve karmasa yaratirlar. Kriz olasiligini bütünüyle engelleyecek biryöntem de yoktur. Söz konusu olan bir dogal felaket olunca bunu öncedenbilmek ve sonuçlarini kestirebilmek en azindan günümüz için olanaksizdir.

Yapilmasi gereken krize ve onun yaratacagi sonuçlara önceden hazir olmak,

gerekli önlemleri almak, erken uyari sistemleri gelistirmek ve krizin yarattigikaotik durumu basariyla yönetmek, krizi en az hasarla atlatmaktir.

Kriz Yönetimi sürecinde yöneticiler belirli yeteneklere sahip olmalidirlar. Kriz

yönetiminde yöneticilerin sahip olmalari gereken yeterlikler ~öylesiralanabilir:

1. Kriz sinyallerini alabilme.

2. Krize hazirlanma ve korunabilme.

3. Kriz yönetimi sürecinde etkili karar verebilme.

4. Kriz yönetimi sürecinde otoriteyi kullanabilme.

5. Kriz yönetimi sürecini planlayabilme.

6. Kriz yönetimi sürecini örgütleyebilme.

7. Kriz yönetimi sürecinde iletisim saglayabilme.

8. Kriz yönetimi sürecinde esgüdüm saglayabilme .

... -

KRiz YÖNETiMi

hasan demirtas

9. Kriz yönetimi sürecini denetim altina alabilme.

iO. Normal duruma geçisi saglayabilme.

i i. Kriz yönetimi sürecinde ögrenme ve degerlendirme.

Bütün bunlarin yaninda belki de söylenebilecek en önemli sey ders almasinibilmektir. Çünkü, ancak ders almasini bilenler gelecege iliskin saglikliplanlar yapabilirler.

Kaynakça

Açikalin, Aytaç (1999). "Daha Bir." Kuram ve Uygulamada Egitim Yönetimi

Dergisi Sayi: 19, Yaz 1999, Ankara: PEGEM Yayincilik.

Aslanoglu, Rana A. (1998). Kent, Kimlik ve KÜresellesme. Bursa: Asa Kitabevi.

Bozkurt, Ömer; Turgay Ergun ve Seriye Sezen (1998). Kamu Yönetimi SözlÜgÜ.

Ankara: TODAiE Yayin No: 283.

Can, Halil (1997). Organizasyon ve Yönetim. Ankara: Siyasal Kitabevi.

Cramer, Friedrich (1998). Kaos ve DÜzen, Sirat KöprÜsÜndeki Hayat._Çeviren:Veysel Atayman, istanbul: Alan Yayincilik.

Drucker, Peter F. (1994). Yönetim. Görevleri, Sorumluluklari, Uygulamalari.:.

Türkçesi: Fatos Dilber, Ankara: ODTÜ Basim isligi.

Drucker, Peter F. (1999). 21. YÜzyil için Yönetim Tartismalari._ istanbul: EpsilonYayincilik.

ERDiKLER, Saban (1999). "Bilgi Aktariminda Sinifta Kaldik." Kalkinmada Anahtar

Dergisi. Eylül 1999 Sayi: 129, Ankara: M.P.M. Yayin Organi

GENÇ, Nurullah (1995). Zirveye GötÜren Yol: Yönetim. istanbul: Timas Yayinlari,No: 226.

T.C. Resmi Gazete, 9 Ocak 1997 gün, Ankara: Sayi 22872.

T.C. Resmi Gazete, 21 Kasim 1999 gün, Ankara: Mükerrer Sayi: 23883.

RUELLE, David (1998). Rastlanti ve Kaos. Çeviren: Deniz Yurtören, Ankara:TÜBiTAK Popüler Bilim Kitaplari, No: 7.

TACK, Philip B. (1994). Kriz Zamani Yönetim. istanbul: ilgi Yayincilik.