Krzysztof Klincewicz

Polska innowacyjnoAnaliza bibliometryczna

Warszawa 2008

Recenzenci: Prof. dr hab. Jerzy Bogdanienko, Wydzia Nauk Ekonomicznych i Zarzdzania Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu Prof. dr hab. Stefan Kwiatkowski, Akademia im. L. Komiskiego w Warszawie

Projekt okadki:

Copyright by Wydawnictwo Naukowe Wydziau Zarzdzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008

Ten utwr objty jest licencj Creative Commons Uznanie autorstwa 2.5 Polska. Aby zobaczy kopi niniejszej licencji przejd na stron http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/pl/ lub napisz do Creative Commons, 171 Second Street, Suite 300, San Francisco, California 94105, USA.

ISBN: 978-83-61276-09-8 Druk i oprawa: Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa

Spis treciWPROWADZENIE 1 1. SYSTEMY INNOWACJI PODSTAWY TEORETYCZNE I METODY POMIARU . 5System innowacji Sektor gospodarki jako poziom analizy i sie techno-ekonomiczna Analiza innowacyjnoci przy pomocy technik bibliometrycznych Badania polskiej innowacyjnoci Metody bibliometryczne wykorzystane w ksice 5 11 17 21 27 III

2. PORWNANIE WYNIKW DZIAALNOCI NARODOWYCH SYSTEMW INNOWACJI 35Wprowadzenie Rozwj naukowo-techniczny a wzrost gospodarczy Rzdowa polityka naukowo techniczna Specyfika Europy rodkowo-Wschodniej Dowiadczenia polskiej polityki naukowo-technicznej Polski system innowacji z perspektywy midzynarodowej Wnioski 35 36 39 43 46 52 73

3. TWORZENIE WIEDZY TECHNICZNEJ PRZEZ INWESTORW ZAGRANICZNYCH .. 79Wprowadzenie Inwestycje zagraniczne i tworzenie wiedzy Wyniki bada Wnioski 79 79 86 94

4. ZNACZENIE INNOWACYJNOCI DLA SPEK GIEDOWYCH .. 99Wprowadzenie Deklaracje firm, dotyczce strategii Metoda badawcza Wyniki bada IV Wnioski 99 100 102 104 121

5. INNOWACYJNO W OBSZARZE BIOTECHNOLOGII ... 127Wprowadzenie Charakterystyka biotechnologii i ich komercyjnych zastosowa System innowacji w sektorze biotechnologii Strategie na rynku biotechnologii Wnioski 127 137 142 151 157

6. INNOWACYJNO W OBSZARZE INFORMATYKI .. 159Wprowadzenie Specyfika brany informatycznej Problem badawczy Porwnania midzynarodowe Polskie orodki bada informatycznych Informatyczne badania stosowane w Polsce i na wiecie Wnioski 159 162 166 168 175 182 196

PODSUMOWANIE 199 BIBLIOGRAFIA .. 205V

WprowadzenieKoncepcja systemu innowacji zakada, e rde innowacyjnoci w gospodarkach lub branach naley poszukiwa w sieciach zalenoci midzy przedsibiorstwami, sektorem publicznym, uczelniami wyszymi i innymi instytucjami wspierajcymi, a kady z tych aktorw spoecznych moe mie znaczcy wpyw na stymulowanie rozwoju innowacji. Niniejsza ksika pokazuje, jak analizowa innowacyjno i ocenia efekty dziaa aktorw systemu innowacji na przykadzie polskiej gospodarki oraz jej roli na globalnym rynku technologicznym. Przedstawione analizy opieraj si na danych dotyczcych kilkunastoletniego okresu transformacji gospodarczej, dostosowa polskiej gospodarki do wymaga Unii Europejskiej, a pniej pierwszych dowiadcze czonkostwa. Prezentowane badania wykorzystuj odmian bibliometrii (ilociowej analizy publikacji naukowych i patentw), wykorzystywan m.in. przez rzd amerykaski oraz najwiksze korporacje midzynarodowe w badaniach technologii i innowacji. Badania ilociowe uzupenione s analizami studiw przypadku wybranych bran zaawansowanych technologii, odgrywajcych szczeglne znaczenie w rozwoju polskiej innowacyjnoci. Analiza polskiej innowacyjnoci wskazuje na obecne lub potencjalne rda innowacji, pozwalajc lepiej zrozumie istniejce ograniczenia oraz szanse, jak rwnie okreli moliwy poziom aspiracji i pomc w tworzeniu polityki naukowo-technicznej, zwaszcza przy poszukiwaniu przez polsk gospodark wasnego miejsca w Unii Europejskiej. Wyniki bada oferuj jednoczenie podparte danymi empirycznymi wskazwki dla przedsibiorcw, poszukujcych instytucjonalnego wsparcia dla swoich innowacyjnych projektw. Dalsze rozdziay niniejszej ksiki prezentuj moliwoci wykorzystania metody bibliometrycznej w zarzdzaniu i polityce naukowotechnicznej. Zaprezentowane podejcie moe oferowa wskazwki badawcze dla osb, zajmujcych si analiz innych sektorw gospodarki 1

lub technologii. Poszczeglne rozdziay obejmuj nastpujce zagadnienia:

Wprowadzenie do bibliometrycznych metod badania innowacji; Porwnanie wynikw dziaalnoci narodowych systemw innowacji zestawienie wymiernych osigni badawczych Polski, krajw ssiednich oraz Europy Zachodniej; Wkad inwestorw zagranicznych w tworzenie wiedzy - ocena, czy najwiksze inwestycje koncentruj si na tworzeniu nowej wiedzy, czy moe jedynie zdobyciu rynkw zbytu lub tanich czynnikw produkcji, oraz jakie s perspektywy ewolucji obecnych inwestycji w kierunku dziaa opartych na wiedzy; Znaczenie innowacyjnoci dla polskich spek giedowych analiza roli, jak odgrywaj innowacje i nowoczesne podejcia do zarzdzania w polskich przedsibiorstwach w oparciu o deklaracje, zawarte w przygotowywanej przez nie literaturze marketingowej, udostpnianej klientom i inwestorom; Innowacyjno w obszarze biotechnologii omwienie specyfiki brany, dowiadcze midzynarodowych, obecnej pozycji polskich firm oraz szans rynkowych, z ktrych mog skorzysta; Osignicia badawcze polskiej informatyki prezentacja specyfiki brany i midzynarodowej pozycji polskich badaczy.

2

Ksika nie oferuje caociowej analizy polskiej innowacyjnoci czy narodowego systemu innowacji jest raczej zbiorem wycinkowych studiw, ktre pozwalaj lepiej zrozumie istot zalenoci w systemach innowacji, uwypukli zjawiska i paradoksy, ktre mog zainteresowa politykw i strategw technologii, a jednoczenie oferuj wskazwki dla innych badaczy, wykorzystujcych techniki bibliometryczne. Prezentowane badania byy prowadzone w latach 2004-2008 w ramach pracy autora na dwch uczelniach Szkole Zarzdzania Innowacjami Politechniki Tokijskiej w Japonii (Graduate School of Innovation Management, Tokyo Institute of Technology) oraz Wydziale Zarzdzania Uniwersytetu Warszawskiego. Obie uczelnie posiadaj licencje

na wykorzystywanie baz Compendex i INSPEC. W latach 2004-2006, projekt by finansowany przez rzd japoski w ramach programu badawczego, dotyczcego mechanizmw wsppracy midzyorganizacyjnej w firmach zaawansowanych technologii. W latach 2007-2008, badania nad polskim systemem innowacji oraz przygotowanie ksiki byy dofinansowane przez Fundacj na rzecz Nauki Polskiej. Fragmenty prezentowanych w ksice analiz i rozwaa byy wczeniej publikowane jako artykuy w polskojzycznych pismach akademickich. Magazyn Problemy Zarzdzania opublikowa w latach 2005-2007 3 artykuy, omawiajce efektywno rzdowej polityki naukowo-technicznej, polskie perspektywy na globalnym rynku biotechnologii oraz wystpowanie modnych koncepcji zarzdzania w raportach rocznych polskich spek giedowych. Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocawiu opublikoway w 2006 roku artyku, streszczajcy prezentowane w niniejszej ksice analizy wpywu inwestycji zagranicznych na tworzenie wiedzy. W 2007 roku elementy analiz konkurencyjnoci polskich bada informatycznych zostay opublikowane w Biuletynie Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN oraz pracy pod redakcj Ewy Oko-Horodyskiej i Anny Zachorowskiej-Mazurkiewicz Innowacje w rozwoju gospodarki i przedsibiorstw: siy motoryczne i bariery, wydanej przez warszawski Instytut Wiedzy i Innowacji. Poszczeglne rozdziay niniejszej ksiki znacznie poszerzaj wczeniej publikowane teksty, midzy innymi wzbogacajc je o aktualne dane bibliometryczne, ktrych cz zostaa ponownie zebrana i poddana analizom w marcu 2008 roku. Autor dzikuje za pomoc i cenne wskazwki, ktre otrzyma od profesorw Jerzego Bogdanienki, Andrzeja Jasiskiego i Stefana Kwiatkowskiego, ktrzy zechcieli zapozna si ze wstpn wersj niniejszej ksiki. Podzikowania nale si rwnie pozostaym recenzentom wczeniejszych publikacji, ktrych uwagi pozwoliy udoskonali przedstawione badania. Autor pragnie wreszcie wyrazi wdziczno profesorowi Alojzemu Nowakowi, Dziekanowi Wydziau Zarzdzania Uniwersytetu Warszawskiego, ktry sprawowa opiek nad projektem badawczym, realizowanym ze rodkw Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, a na Wydziale Zarzdzania stworzy dogodne warunki do jego prowadzenia.

3

1 Systemy innowacji podstawy teoretyczne i metody pomiaruSystem innowacjiNiniejsza ksika dotyczy innowacji w szczeglnoci nowych produktw, systemw i rozwiza technologicznych, wprowadzonych na rynek (por. definicje w: OECD 2005: 46; Jasiski 2006: 10). Od momentu wejcia naszego kraju do Unii Europejskiej, pojcie innowacji upowszechnio si w codziennym jzyku administracji publicznej i wiata biznesu (podczas gdy sama idea tworzenia rzeczy nowych i unikalnych nie bya wczeniej obca polskim organizacjom). Odpowiedzialno za ow zmian sownictwa ponosz w duej mierze autorzy unijnych dokumentw, metod pomiaru i kryteriw przyznawania dofinansowania z unijnych funduszy strukturalnych. Wany wkad do wspczesnego rozumienia innowacji wnis Podrcznik Oslo (ang. Oslo Manual), opracowany w 1992 roku przez OECD zestaw rekomendacji dla badaczy, gromadzcych i interpretujcych dane na temat innowacji, a obecnie stosowany rwnie przez Europejski Urzd Statystyczny Eurostat (OECD 2005). Ksika nie bdzie powicona szczegowym rozwaaniom nad istot innowacji, jej rdami czy modelowymi ujciami procesu innowacji dobrym punktem odniesienia dla czytelnikw zainteresowanych tymi zagadnieniami jest wspomniana publikacja OECD, jak rwnie polskie publikacje (por. np. Kwiatkowski 1990a; Jasiski 1997; Bogdanienko 1998; Gomuka 1998; Pomykalski 2001; Kwiatkowski 2002; Jasiski 2006). Badacze polityki innowacyjnej zauwaaj, e wbrew intencjom przywiecajcym twrcom Oslo Manual, niesychanie trudne s obserwacje indywidualnych innowacji i ich konsekwencji dla gospodarki przedmiotem analiz staj si wic zwykle nie tyle pojedyncze przejawy dziaalnoci innowacyjnej, co zagregowane dane o pracach badawczo-rozwojowych (Wasilewski, Kwiatkowski, Kozowski 1997: 19).

5

Wrd badaczy zarzdzania innowacjami panuje dzi przekonanie, e innowacje powstaj w sieciach, czcych poszczeglne organizacje1. Wraz z postpujc globalizacj rynkw i intensyfikacj konkurencji, zmieniaj si podstawy dziaalnoci innowacyjnej: procesy tworzenia rzeczy nowych wykraczaj poza granice pojedynczego przedsibiorstwa i wymagaj wsppracy wielu podmiotw, reprezentujcych czsto rozbiene interesy i oczekiwania. Opisujc tzw. pit generacj innowacji, znany brytyjski teoretyk zarzdzania innowacjami Roy Rothwell podkrela znaczenie czasu jako rda przewagi strategicznej (aby utrzyma pozycj rynkow, firmy s zmuszone do wsppracy i poszukiwania pomocy innych przy tworzeniu i wprowadzaniu na rynek innowacji) oraz przypomina o koniecznoci utrzymywania bliskich relacji z dostawcami i klientami (by mona byo siga do wiedzy z zewntrznych rde) (Rothwell 1994). Przekonanie o powstawaniu innowacji w sieciach a nie tylko pojedynczych firmach ma swoje teoretyczne korzenie w ekonomii instytucjonalnej (Nelson, Nelson 2002) oraz socjologicznych obserwacjach wspzalenoci podmiotw gospodarczych (Granovetter 1992). 6 Istotn rol w dziaalnoci innowacyjnej odgrywaj wspczenie relacje partnerskie pomidzy firmami, w tym: alianse strategiczne, licencjonowanie technologii, akwizycje i zakupy udziaw mniejszociowych, wsppraca w ramach acuchw dostaw, konsorcjw lub platform technologicznych, jak rwnie skutki bezporednich inwestycji zagranicznych w postaci tworzenia sieci lokalnych dostawcw i przekazywania know-how. Do powstawania innowacji przyczyniaj si zwizki wiata biznesu ze rodowiskiem akademickim, w szczeglnoci zjawiska transferu technologii z uczelni i publicznych instytutw badawczych do przemysu. Nie mona przeceni wreszcie roli rzdu w zakresie tworzenia warunkw dziaalnoci gospodarczej oraz ukierunTo przekonanie jest wynikiem ewolucji pogldw na mechanizmy powstawania innowacji (modele innowacji), od liniowej zalenoci midzy podmiotami prowadzcymi badania naukowe i firmami, komercjalizujcymi ich wyniki, poprzez identyfikacj acuchowych zalenoci midzy poszczeglnymi fazami procesu innowacyjnego (por. przegld literatury w: Kwiatkowski 1990a: 70-83; Jasiski 1997: 24-216; Gomuka 1998: 35-45; Pomykalski 2001). Wspczenie badacze odwouj si jednak do systemowego charakteru zalenoci midzy uczestnikami sceny innowacji, sprze zwrotnych midzy ich dziaaniami, nieintuicyjnych zwizkw i synergii oraz znaczenia efektw zewntrznych decyzji poszczeglnych podmiotw.1

kowanego wsparcia najwaniejszych inicjatyw technologicznych, podczas gdy prywatne instytucje finansowe na rozwinitych rynkach oferuj wsparcie dla nowych przedsiwzi. Metafora potrjnej spirali (ang. triple helix, w jzyku biologii tumaczona rwnie jako: potrjna helisa), nawizujca do wspzalenoci w strukturze czsteczki DNA, opisuje symbiotyczne relacje pomidzy rodowiskiem akademickim, instytucjami rzdowymi i firmami przemysowymi, szczegln rol przypisujc uczelniom wyszym jako orodkom tworzenia wiedzy technicznej (Etkowitz, Leydesdorff 2000). Polskim kontynuatorem tej orientacji analitycznej jest Jasiski, okrelajcy podejcie mianem koncepcji trjkta wpisanego w okrg, podobnie jak oryginalna perspektywa Etkowitza i Leydesdorffa obejmujcego rzd, nauk i przemys (Jasiski 1997: 162; Jasiski 2006: 2933). Inni badacze podkrelaj zoono relacji pomidzy instytucjami, przyczyniajcymi si do tworzenia innowacji, przedstawiajc te zalenoci jako system innowacji, obejmujcy licznych aktorw, ich niezalene interesy i dostpne rodki. Historia systemowego podejcia do innowacji siga lat 70-tych XX wieku (Lundvall, Johnson 2002), jednak podejcie odgrywao coraz waniejsz rol wraz z postpujc globalizacj i oparciem wikszoci bran na wiedzy i innowacjach (por. przegld historii rozwoju koncepcji systemw innowacji w: Oko-Horodyska 1998: 75-78). Pierwsze analizy systemw innowacji koncentroway si na poziomie pojedynczego kraju i byy sposobem na porwnanie efektw dziaania jego instytucji badawczo-rozwojowych z wynikami innych gospodarek. Prekursorem tych analiz narodowych systemw innowacji by Chris Freeman z brytyjskiego SPRU (Science Policy Research Unit) przy Uniwersytecie Sussex, porwnujcy w latach 90-tych XX wieku efektywno inwestycji w dziaalno innowacyjn w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii (Freeman 2002). W tym samym okresie grupa badaczy z duskiego Uniwersytetu Aalborg pod kierunkiem Bengta-ke Lundvalla wypracowaa aparatur pojciow i metody badawcze, stosowane dzi przez wikszo badaczy systemw innowacji2.

7

2 Warto przytoczy przykadowe polskie prby definicji kluczowego dla tematyki niniejszej ksiki pojcia. Oko-Horodyska (1998: 79) sugeruje, e narodowy system innowacji oznacza caoksztat powizanych ze sob instytucjonalnych i strukturalnych czynnikw w gospodarce narodowej i spoeczestwie, ktre generuj, selekcjonuj i wchaniaj innowacje

Interesujcy jest rwnie polski wkad w rozwj tego nurtu badawczego u progu okresu transformacji systemowej, Kwiatkowski zaprezentowa koncepcj nacjonalizmu technicznego (Kwiatkowski 1990b: 62-64), odpowiadajc wzorcom propagowanego w tym samym okresie przez Duczykw modelu Narodowego Systemu Innowacji (NSI) (por. Lundvall, Johnson 2002: 214). Chocia pojcie moe wywoa negatywne skojarzenia z nacjonalizmem, koncepcja Kwiatkowskiego odnosia si do spjnego systemu oddziaywania na poszczeglne elementy techniki oraz na sposoby ich czenia ze sob (Kwiatkowski 1990b: 63), dosownie przedstawiajc wic systemowy charakter analizowanych zalenoci. W podobny sposb podchodzi do rzeczywistoci gospodarczej niesychanie dzi popularna koncepcja Narodowego Systemu Innowacji. Analizuje ona interakcje pomidzy aktorami w podzbiorze gospodarki narodowej, okrelonej mianem systemu innowacji, wykraczajc poza leontievowsk analiz przepyww midzygaziowych i wczajc w obszar zainteresowa take agencje rzdowe, instytuty badawcze, uniwersytety i relacje poza-rynkowe. Analizy zoonych zalenoci w ramach systemw innowacji mog by postrzegane jako prby odpowiedzi na problemy badaczy, usiujcych stworzy uniwersalny ekonomiczny model, opisujcy teori innowacji (witalski 2004). Perspektywa systemowa wzbogaca dotychczasowe modele innowacji o sieciowo i efekty synergii (Wojnicka 2004: 9), uatwia te uwzgldnianie mobilnoci pracownikw, transferw wiedzy oraz rynkowego wymiaru innowacji (Wojnicka 2004: 10). Szczeglnie istotne s zalenoci, ktre nie wynikaj z bezporednich komercyjnych relacji pomidzy uczestnikami systemu Gomuka (1998: 22) omawia efekt wyzwalaczowy, gdy innowacja zastosowana w jednym przedsibiorstwie prowadzi do zmian w otoczeniu i technice wytwarzania innych firm, czasami prowadzc do reakcji acuchowych. Wanym elementem koncepcji systemw innowacji jest wic wzbogacenie analiz o mechanizmy rywalizacji rynkowej i dziaania konkurentw poszczeglnych podmiotw (Oko-Horodyska 1998: 126), ktrych brakowao w tradycyjnych modelach innowacji. Interpretacja sfery naukowotechnologiczne. Wojnicka (2004: 6) pisze z kolei, i system innowacyjny to podmioty generujce wiedz i innowacje oraz kanay transferu wiedzy sprawiajce, e podmioty te tworz pewn cao, speniajc funkcj dystrybucji wiedzy dla pobudzenia innowacyjnoci.

8

technicznej gospodarki jako systemu innowacji pozwala na zrozumienie, e stymulowanie innowacyjnoci nie jest problemem wycznie finansowym (Jasiski 1997: 170), lecz wynikiem zoonych zalenoci instytucjonalnych, a najprostsze rodki, takie jak zwikszanie nakadw na B+R, nie mog by odpowiedzi na ewentualny deficyt innowacji3. Popularno tego podejcia zbiega si w czasie z postulatami budowy gospodarek opartych na wiedzy, dla ktrych model NSI oferowa wygodne metody opisu i analizy4. System wskanikw, opracowanych przez OECD do analiz dziaalnoci naukowej i innowacyjnej, bezporednio czerpie z podejcia NSI. Obserwacja uwieczonych sukcesem transformacji gospodarczych "azjatyckich tygrysw", w tym Singapuru, Tajwanu i Korei Poudniowej staa si inspiracj dla dojrzaych gospodarek, ktre dostrzegy korzyci z kompleksowego zarzdzania zalenociami pomidzy uczestnikami systemu innowacji. Oficjalne dokumenty krajw Unii Europejskiej zaadoptoway terminologi systemu innowacji jako punkt odniesienia przy dystrybucji rodkw unijnych i wdraaniu polityk. Rzd japoski wanie do koncepcji narodowego systemu innowacji odwoywa si, prowadzc restrukturyzacj kluczowych bran rodzimej gospodarki. W oparciu o zrozumienie systemowych zalenoci, w niektrych krajach Europy rodkowoWschodniej badacze i politycy argumentowali, e biednego kraju nie sta na odkadanie koncepcji innowacyjnego rozwoju (OkoHorodyska 2004: 12). Diagnoza problemw polskiej innowacyjnoci,Analogiczny paradoks podda analizie Peter Senge w menederskim bestsellerze Pita Dyscyplina, na przykadzie dziaalnoci badawczo-rozwojowej pojedynczego przedsibiorstwa dowodzc istnienia znaczcych barier jej wzrostu. Znaczce zwikszenie budetu B+R tylko pozornie prowadzi bdzie do podniesienia liczby nowych produktw skomplikowane systemowe zalenoci wewntrz organizacji i ptle sprze zwrotnych mog przynie skutki zgoa odmienne od oczekiwa, gdy np. dotychczasowi aktywni wynalazcy zaczn coraz wicej czasu powica niezbdnym pracom administracyjnym (Senge 1998: 105106). Systemowe spojrzenie na problemy gospodarcze pozwala wic na dostrzeenie atwych do przeoczenia czynnikw oraz identyfikacj nieintuicyjnych zalenoci.4 Naley zwrci uwag na to, e system innowacji jest kategori analityczn, a nie teori czy postulatem. Zgodnie z intencjami autorw tej koncepcji i pniejszej literatury wiatowej, kada gospodarka lub brana moe by analizowana jako system innowacji, cho w wielu przypadkach bdzie to system nieefektywny, pozbawiony istotnych powiza i przepyww wiedzy. 3

9

prowadzona w oparciu o model systemu innowacji, pozwolia na wycignicie wniosku, i w polskim systemie brakuje sprze zwrotnych midzy jego elementami wspzalenoci wprowadzajcych cay system w ruch (Oko-Horodyska 2004: 33), a dziaania takie jak integracja z Uni Europejsk lub zwikszanie poziomu nakadw byy jedynie pozornymi odpowiedziami na wyzwania stojce przed twrcami polityki. Konkurencyjno gospodarek analizowana jest wspczenie nie tylko przez pryzmat bilansu obrotw handlowych czy kosztowych przewag komparatywnych (Porter 1990). Wskaniki odnoszce si do wiedzy i innowacji s postrzegane jako predykatory przyszego rozwoju gospodarczego i pozycji kraju na globalnym rynku wiedzy, ujawniajc ukryty potencja gospodarek, na razie nie widoczny w typowych zestawieniach makroekonomicznych. Ekonomici coraz czciej sigaj wic do danych o liczbach publikacji naukowych czy zarejestrowanych patentw, a porwnywalne dane o tworzeniu wiedzy w poszczeglnych gospodarkach dostpne s dziki postpujcej globalizacji (w tym popularnoci midzynarodowych czasopism akademickich i skonnoci do rejestrowania patentw przez firmy zagraniczne w urzdach patentowych najwikszych gospodarek wiata). Mimo postpujcej globalizacji czy regionalizacji, gospodarka narodowa pozostaje istotnym obiektem analiz (przy wiadomoci jej coraz wikszej otwartoci): nawet kraje czonkowskie Unii Europejskiej pozostaj w duym stopniu samodzielnymi systemami innowacji z wasnymi narodowymi politykami naukowo-technicznymi. Jednoczenie aktywno przedsibiorstw midzynarodowych wykracza poza ramy narodowego systemu innowacji kraju, w ktrym ulokowana jest siedziba centrali firmy. Centra bada i rozwoju w krajach trzecich staj si orodkami tworzenia wiedzy, ktre mog przyczynia si do rozwoju docelowych regionw czy krajw. Mimo wiadomoci ogranicze analiz na poziomie narodowym (Carlsson 2006), stanowi one dzi dominujcy paradygmat w polityce naukowo-technicznej.

10

Sektor gospodarki jako poziom analizy i sie techno-ekonomicznaAnaliza innowacyjnoci na poziomie sektora gospodarki wydaje si by atwiejsza do przeprowadzenia ni zagregowane badania caej gospodarki narodowej5. Jednoczenie oferuje bezporednie korzyci w postaci wsparcia dla planowania strategicznego i tworzenia polityk branowych (por. Malerba 2002; Carlsson, Jacobsson 2002). Sektorowy system innowacji i produkcji (ang. sectoral system of innovation and production, SSI) definiowany jest jako zesp aktorw, pomidzy ktrymi dochodzi do rynkowych i poza-rynkowych interakcji, prowadzcych do wytwarzania i sprzeday okrelonych produktw (Malerba 2002: 250). Analizy SSI przywizuj szczegln wag do powiza instytucjonalnych (w tym relacji z organizacjami niekomercyjnymi, takimi jak uczelnie i publiczne instytuty badawcze, organy rzdowe i grupy interesw) oraz do specyficznych procesw tworzenia wiedzy i uczenia si, ktre przebiegaj w tych midzyorganizacyjnych sieciach (Malerba 2002: 250). Metody badawcze zwizane z systemami innowacji zakadaj dynamiczny charakter analizowanych obiektw, uwzgldniajcy interakcje i sprzenia zwrotne midzy aktorami, a take wystpowanie zmian technologicznych, ekonomicznych i spoecznych (Carlsson, Jacobsson 2002: 237). Istniejce od lat segmenty sektora mog ulec zniszczeniu lub zmianom konfiguracji w wyniku zaburzajcych innowacji lub nowej generacji technologii (Dalum, Pedersen 2002), w skrajnych przypadkach doprowadzajc nawet do upadku caych lokalnych sektorw. Ten sam sektor moe obejmowa wiele nieporwnywalnych technologii, przeksztaconych jednak w bezporednio konkurujce ze sob produkty kocowe (Carlsson, Jacobsson 2002: 238) Autor uywa dalej pojcia sektor gospodarki jako odpowiednika anglojzycznego terminu sector. W midzynarodowej literaturze zwizanej z zarzdzaniem innowacjami i technologiami utrwalio si okrelenie sectoral innovation system, tumaczone rwnie przez innych polskich autorw jako sektorowy system innowacji (por. Oko-Horodyska 1998: 125-126). Jednoczenie stosowane sownictwo moe by rdem problemw interpretacyjnych: w oficjalnej terminologii GUS opisywany w niniejszej ksice sektor odpowiada bowiem terminowi podsekcja gospodarki lub dawniej stosowanemu pojciu brany. Autor dzikuje prof. Andrzejowi Jasiskiemu za zwrcenie uwagi na t rozbieno terminologiczn.5

11

istnieje wic wiele niewspmiernych sposobw zaspokajania popytu rynkowego. Na poziomie sektora, zwizki pomidzy badaniami naukowymi a rozwojem technologii s atwiejsze do zaobserwowania ni w zagregowanych analizach gospodarki narodowej. Naukowe aspekty technologii s istotne nie tylko dlatego, e pomagaj rozwija wiedz i stymulowa nowe odkrycia. Dziaania w obszarze bada podstawowych pozwalaj poszerza moliwoci absorpcji wiedzy przez firmy, przygotowujc je do lepszego zrozumienia i wykorzystania technologii (Cohen, Levinthal 1990: 128-129). Czsto trudno jest te dokona jednoznacznego rozrnienia midzy badaniami podstawowymi i stosowanymi. Najwiksze firmy alokuj rodki z budetw B+R w projekty, majce na celu analiz podstawowych zagadnie technologicznych, a nie tylko rozwj produktw. Nie powinno by zaskoczeniem, e wielu naukowcw zatrudnionych przez firmy takie jak IBM lub Sony byo zdobywcami Nagrody Nobla (Stephan 1996: 1209-1210). Z drugiej strony, uniwersytety aktywnie tworz centra transferu technologii i firmy odpryskowe (ang. spin-off), a czysto naukowa praca badaczy jest uzupeniana kompetencjami menederskimi, umoliwiajcymi organizacjom przeksztacanie specjalistycznej wiedzy w produkty i ich komercjalizacj (Michelacci 2003: 208). Istniej rwnie przypadki, gdy znaczcy uczestnicy rynku wycofuj si lub ograniczaj wasny wkad w biegun naukowy - literatura wymienia przykady firm celowo nie prowadzcych wasnych bada, lecz koncentrujcych si na szybkim wykorzystywaniu wiedzy, pochodzcej z publicznie dostpnych wynikw bada innych podmiotw (Hage, Hollingsworth 2000: 973), jak rwnie firm ograniczajcych wasne badania do obszaru aplikacji i celowo utajniajcych ich zawarto (Lim 2004). Wyniki bada staj si dobrem publicznym tylko w wyniku kodyfikacji i publikacji (Stephan 1996: 1199-1200) - a publikacja w renomowanych magazynach czy prezentacja na konferencji nie jest zwykle priorytetem dla dziaw badawczo-rozwojowych duych firm technologicznych. Rwnoczenie wiele istotnych inicjatyw badawczych nie jest ujtych w oficjalnych statystykach B+R, zwaszcza gdy prowadzone s przez mae i rednie firmy (Jacobsson, Philipsson 1996: 246), ktre wykorzystuj wyniki bada w swoich produktach, ale nie odzwierciedlaj tych wydatkw w sprawozdaniach finansowych, ani nie promuj naukowych aspektw swoich odkry.

12

Historyczne analizy rozwoju przemysu high-tech w Dolinie Krzemowej wskazuj na wkad relacji midzy instytucjami akademickimi i przemysem w powstanie konkurencyjnego sektora i utrzymywanie innowacyjnoci (Castilla, Hwang 2000: 229-233). W historii Stanw Zjednoczonych, due przedsibiorstwa byy czsto wanymi klientami uniwersytetw, zlecajc projekty badawcze i w ten sposb wpywajc porednio na kierunki bada wasnych uczelni (Kodama, Branscomb 1999: 6). Wspczesne statystyki transferu technologii dla najwikszych amerykaskich uniwersytetw wydaj si imponujce i nieosigalne dla innych krajw, jednak te dowiadczenia s wanym punktem odniesienia take dla polskich uczelni. Badania osigni poszczeglnych krajw w tworzeniu i wykorzystywaniu technologii wymagaj wyodrbnienia obszarw bada, produkcji, sprzeday i uytkowania. Pomocny okazuje si schemat analityczny sieci techno-ekonomicznej (ang. techno-economic network, TEN), zaproponowany przez Gerarda Bella i Michela Callona (1994), przeznaczony do analiz oraz pomiarw systemu innowacji. Schemat sieci techno-ekonomicznej umoliwia analiz sektora, grupy pokrewnych technologii lub innowacji stanowi schemat analityczny (narzdzie) a nie teori, a wic wskazuje, co i jak mierzy, uatwiajc prac badaczom, menederom i politykom, nie oferujc jednoczenie stwierdze normatywnych. System innowacji jest pojciem oglnym, a jego wykorzystywanie wie si z licznymi wtpliwociami natury ontologicznej, dotyczcymi np. granic systemu oraz istoty relacji pomidzy jego elementami. Sie techno-ekonomiczna jest z kolei schematem analitycznym, ktry moe strukturalizowa proces analiz, wskazujc przedmiot i metody pomiaru i przez to organizujc prac badaczy. Podczas gdy analizy systemw innowacji mog by prowadzone na rnych poziomach (narodowym, regionalnym lub sektorowym), sie technoekonomiczna dotyczy jednego sektora, opartego na grupie powizanych ze sob technologii. Sie techno-ekonomiczna skada si z szeciu wzajemnie powizanych "biegunw" (Bell, Callon 1994: 75): bieguna nauki (ang. science pole) obejmujcego badania podstawowe i dziaalno rodowisk akademickich, bieguna transferu (ang. transfer pole) dotyczcego bada stosowanych i transferw technologii z uczelni do przemysu,

13

bieguna technologicznego (ang. technological pole) odnoszcego si do patentowanych wynalazkw i licencjonowanych technologii, bieguna finansowego (ang. financial pole) zwizanego z inwestycjami i wydatkami na rozwijane w sektorze technologie, bieguna rozwoju produktw (ang. development pole) opartego na tworzeniu produktw dla kocowych odbiorcw w oparciu o doskonalone w ramach sieci techno-ekonomicznej technologie, bieguna rynkowego (ang. market pole) prezentujcego osignicia w komercjalizacji produktw technologicznych. Zrozumienie specyfiki sektora wymaga analizy wszystkich tych "biegunw", ujawniajcej specyfik tworzenia i dyfuzji innowacji. Kady z biegunw powizany jest z wasnymi, najbardziej adekwatnymi metodami pomiaru i wskanikami. Przykadowo, analizy publikacji badawczych pozwalaj na zdobycie wiedzy o biegunie nauki, analiza patentw - o biegunie technologicznym, a badania sprzeday produktw - o biegunie rynkowym. Opisane podejcie pozwala powiza rnorodne rda danych i techniki ich gromadzenia dla uzyskania jak najbogatszego obrazu analizowanego systemu innowacji. Szczeglnie interesujca jest propozycja wzbogacenia tradycyjnych danych ekonomicznych (takich jak poziomy inwestycji w B+R, wyniki sprzeday oraz eksportu) o analizy wymiernych wynikw bada naukowych i ich komercjalizacji w postaci publikacji, patentw i produktw. Podejcie Bella i Callona stao si inspiracj dla analitykw OECD, ktrzy w oparciu o zaproponowane bieguny dokonali podziau obszarw tematycznych raportw, prac badawczych i sekcji bazy danych statystycznych OECD, gromadzcej zestawienia osigni naukowych i technicznych krajw czonkowskich. W dalszej czci ksiki zaprezentowane zostan zastosowania schematu sieci techno-ekonomicznej do analiz innowacyjnoci, odwoujce si do technik bibliometrycznych i pozwalajce na interpretacj efektw dziaa badawczo-rozwojowych. Ocena innowacyjnoci gospodarki narodowej jest wyzwaniem dla badaczy - pomoc w wyborze odpowiednich wskanikw su modele wzrostu gospodarczego przez rozwj technologiczny oraz koncepcja narodowego systemu innowacji. Czsto wykorzystywane s zmienne

14

ekonomiczne takie jak suma wydatkw na dziaalno badawczorozwojow w gospodarce (ang. GERD, Gross Expenditure on Research & Development) i udzia w nich sektora prywatnego (ang. BERD, Business Expenditure on Research & Development) oraz mierniki kapitau ludzkiego (liczba pracownikw B+R w instytucjach publicznych i prywatnych). Instytucje midzynarodowe, w tym UNESCO, OECD i Eurostat, dokonuj porwna midzynarodowych w oparciu o wartoci tych wskanikw w stosunku do PKB lub liczby mieszkacw kraju. Ograniczeniem makroekonomicznego pomiaru jest koncentracja na wyposaeniu gospodarki w zasoby sama dostpno zasobw nie wiadczy przecie o konkurencyjnoci i innowacyjnoci (Peteraf 1993: 187), co mona wyjani, stosujc analogi firmy, ktra zamiast rachunku opacalnoci inwestycji, analizowaaby wycznie warto nakadw inwestycyjnych, liczb pracownikw czy skal dziaania. To ograniczenie zostanie szczegowo omwione w dalszej czci niniejszego rozdziau przy okazji prezentacji dotychczasowych bada, dotyczcych polskiej dziaalnoci badawczo-rozwojowej. Innym typowym problemem analiz innowacyjnoci jest wystpowanie zoonych powiza systemowych, do zrozumienia ktrych nie wystarcz pomiary pojedynczych zmiennych (Wojnicka 2004: 6). Uczestnicy systemu mog przykadowo wykorzystywa przewagi, wynikajce z czenia rnych rde wiedzy (Wojnicka 2004: 6) i angaowania w swoj dziaalno innych podmiotw, co przypomina koncepcj diamentu Portera, wyjaniajc konkurencyjno gospodarki narodowej jako wynik zalenoci pozornie niepowizanych sektorw i czynnikw instytucjonalnych (Porter 1990), a nie tylko zaplanowanych wysikw podmiotw gospodarczych.

15

Biegun nauki

Aktorzy: Inst. finansowe, rzd rodki : Kredyty, dotacje

Biegun rynkowy

Aktorzy: Laboratoria, centra R+D rodki: Publikacje

Biegun finansowyInformacje Finansowanie Projekty

Aktorzy: Firmy, klienci rodki : Analizy rynku Innowacje Aktorzy: Dziay marketingu i produkcji rodki : Produkty

Pytania

Informacje

Aktorzy: Laboratoria, centra R+D rodki : Publikacje, Instrumenty Aktorzy: Dziay rozwoju rodki : Patenty, prototypy

Biegun transferu

Biegun rozwoju

Biegun technologiczny

Rysunek 1: Sie techno-ekonomiczna jako schemat analityczny systemu innowacji. rdo: Bell i Callon (1994: 75).

Analizy systemw innowacji bd suy politykom i innym uczestnikom tych systemw pomoc wtedy, gdy wskazywa bd ich pozytywne strony i niedocignicia. Szczeglnie istotny dla politykw jest pomiar wynikw dziaalnoci innowacyjnej. Badacze polityki naukowo-technicznej proponuj metody pomiaru osigni aktorw systemw innowacji publikacji naukowe (jako pochodnej bada podstawowych), udzielonych patenty (jako wyniku bada stosowanych) i nowych produktw6.

Analiza innowacyjnoci przy pomocy technik bibliometrycznychBibliometria to dyscyplina badawcza, stosujca metody ilociowe do analiz publikacji. Do jej narodzin przyczynio si zaoenie w 1963 roku Science Citation Index, rejestru publikacji naukowych i zawartych w nich cytatw. Matematycznymi zalenociami w obszarze produkcji naukowej zainteresowa si historyk nauki Derek J. de Solla Price (1967), dostrzegajc wykadniczy wzrost liczby publikacji naukowych oraz moliwoci prowadzenia ilociowych analiz osigni badawczych w sposb przypominajcy modelowanie ekonometryczne (Solla Price 1967: 56-57). Solla Price zaproponowa m.in. techniki statystycznej analizy przypisw bibliograficznych, zawartych w artykuach naukowych (Solla Price 1967: 102-120). W 1969 roku Alain Pritchard zapocztkowa rozwj bibliometrii jako nowej dyscypliny badawczej, poszukujc zalenoci statystycznych w odniesieniu do ksiek i innych mediw (Nowak 2006: 16). Udostpnienie w ostatnich dziesicioleciach XX wieku komputerowych baz danych, zawierajcych listy i streszczenia publikacji, doprowadzio do dynamicznego rozwoju bibliometrii. Niektrzy wyrniali technometri i patentometri jako odrbne dyscypliny, zajmujce si pomiarem materialnych wytworw techniki oraz patentw (Nowak 2006: 25), jednak wspczenie pojcie bibliometrii obejmuje obok bada publikacji takich jak artykuy na6 Warto wspomnie o porednich metodach pomiaru wynikw dziaalnoci systemw innowacji, pozwalajcych zidentyfikowa rozmiary luki technologicznej pomidzy dwoma gospodarkami: Bogdanienko (2004: 20) wskazuje przykadowo na wskaniki dotyczce zuycia materiaw, surowcw i energii, powizane z poziomem produktywnoci.

17

ukowe rwnie czsto prowadzone analizy zgosze patentowych i przyznanych patentw. Podrcznik Oslo wykorzystuje w odniesieniu do bibliometrii anglojzyczny akronim LBIO (ang. literature-based indicators of innovations, wskaniki innowacji oparte na literaturze) (OECD 2005: 22). Na przestrzeni lat wzroso te znaczenie bibliometrii jako podstawy do oceny dorobku badaczy, instytucji lub krajw. Po II wojnie wiatowej dziaalno naukowa zacza by postrzegana jako obszar konkurencji, w ktrej poszczeglne kraje staraj si uzyska lepsz od innych pozycj w wybranych dyscyplinach (Solla Price 1967: 93), a techniki bibliometryczne oferoway sposoby pomiaru tej konkurencyjnoci i porwna midzynarodowych. Specjalici z obszaru bibliometrii zaobserwowali zalenoci statystyczne, nazywane przez nich prawami, cho nie obowizujce bezwzgldnie (Nowak 2006: 65-66). Dotycz one m.in. tendencji w zakresie produktywnoci naukowej czyli liczby publikacji danego autora (prawo Lotki, por. Nowak 2006: 75) oraz czstotliwoci wystpowania okrelonych poj, w tym sw kluczowych (prawo Zipfa, por. Nowak 2006: 90-91). 18 Bazy danych publikacji technicznych i patentw dostarczaj informacji, ktre mog by przetwarzane przy pomocy metod bibliometrycznych (Meyer 2000), w tym techniki tech mining, uzupeniajcej pomiar o analiz relacji midzy aktorami i rodzajami technologii (Porter, Cunningham 2005). Ograniczenia praktyczne w gromadzeniu danych doprowadziy do rezygnacji z analiz bibliometrycznych ksiek (Nowak 2006: 31-32), wic obecnie podstaw analiz stanowi artykuy naukowe, w tym przede wszystkim artykuy i ich streszczenia, gromadzone w specjalistycznych bazach danych. Wykorzystanie baz uatwia przetwarzanie danych masowych, ktre byoby niezwykle pracochonne bez wsparcia oprogramowania komputerowego. Oprcz zestawie liczby publikacji w przekroju geograficznym, tematycznym i czasowym, dodatkowe wskaniki bibliometryczne obejmuj m.in.: czstotliwo cytowa publikacji i patentw (Schmoch, Gauch 2005), liczb partnerw firm, licencjobiorcw lub klientw technologii, jak rwnie rnorodno technologiczn (wielo obszarw funkcjonalnych, w ktrych wykorzystywana jest technologia) (Carlsson, Jacobsson 2002: 243). Szczeglnie popularne s analizy czstotliwoci cytowa artykuw naukowych i tzw. wskanikw wpywu (ang. impact factors), od-

powiadajcych liczbie cytowa danego autora podzielonej przez liczb opublikowanych przez niego tekstw. W wielu orodkach akademickich i systemach finansowania nauki wysoka pozycja w rankingach cytowalnoci prowadzi do awansu naukowego oraz dodatkowych rodkw na badania, a jej uzyskanie jest postrzegane jako podstawowy cel pracy naukowej. Ten schemat analityczny jest popularny take w bibliometrycznych badaniach dziaalnoci naukowo-technicznej, gdy wielu badaczy utosamia wysok cytowalno z jakoci i wartoci naukow publikacji (moliwe s np. analizy tylko czsto cytowanych publikacji lub obliczenia liczby publikacji waonej ich cytowaniami). Trzeba by jednak wiadomym istotnych ogranicze tego podejcia. Analizowana czstotliwo cytowania jest zawona do okrelonej bazy artykuw naukowych7, ktra obejmuje ograniczon liczb publikacji oraz zwykle rozrasta si, gdy producent bazy podpisuje umowy z nowymi partnerami-wydawcami, a wtedy wartoci wskanikw cytowa mog ulec radykalnym zmianom (Klincewicz 2006: 210). Cytowanie nie oznacza automatycznie jakoci cytowanego tekstu znaczenie przy doborze cytowanej literatury ma popularno autora, dostpno pisma czy modny charakter analizowanych tematw (Kozowski, Kopka 1995: 4). Czsto wystpuj tzw. ze cytowania czyli przypadki powoywania si na cudz prac po to, by podda j krytyce wysoka cytowalno takiego artykuu nie wiadczy wwczas o jego wartoci, czego przykadem s czste nawizania do artykuu opisujcego prawdopodobnie sfalsyfikowane odkrycie tzw. zimnej fuzji (Nowak 2006: 103-104). W przypadku istnienia silnych zawodowych lub finansowych motywatorw do podnoszenia cytowalnoci wasnych prac, dochodzi wreszcie do naduy takich jak tworzenie koleeskich ukadw, ktrych uczestnicy dodaj nazwiska wspautorw, ktrzy nie wnosili rzeczywistego wkadu w opracowanie bada i publikacji, lub wzajemne cytowanie swoich prac przez znajomych (Nowak 2006: 104). W niektrych kulturach i instytucjach wystpuje niepisany obowizek cytowania prac zwierzchnikw akademickich lub dopisywania przeoonych jako wspautorw tekstw akademickich. Obecnie stosowane wskaniki nie pozwalaj rwnie na oczyszczenie danych z cytatw wasnych publikacji. Analiza dorobku chiskich badaczy z ob7 Dane o cytowalnoci dostpne s w bazach Science Citation Index, Social Sciences Citation Index oraz Scopus. Brakuje analogicznych moliwoci analiz w dwch najczciej wykorzystywanych bazach publikacji technicznych INSPEC i Compendex.

19

20

szaru chemii pokazaa przykadowo skonno do wytwarzania sieci cytowa przez wzajemne odwoywanie si profesorw z najwaniejszych chiskich orodkw do swoich prac (Zhou, Leydesdorff 2006: 89-91). Moe to wiadczy nie tyle o wyszoci chiskich publikacji, co o planowanym dziaaniu, majcym doprowadzi do wzrostu midzynarodowego prestiu krajowych orodkw naukowych, z drugiej strony jest te sygnaem powstawania bliskich zwizkw midzy tymi orodkami, ktre mog przerodzi si w rodzim szko badawcz. Jeszcze innym problemem jest nieetyczne zjawisko kopiowania referencji z innych prac do swojej bez zapoznawania si z treci w ten sposb cytowanych publikacji (Nowak 2006: 104). W zwizku z tak powanymi ograniczeniami rzetelnoci i trafnoci analiz cytowa, w dalszej czci niniejszej ksiki autor nie stosuje wskanikw opartych na cytowalnoci publikacji naukowych ani nie rozrnia poddawanych analizom publikacji w oparciu o czstotliwo ich cytowa. Wykorzystywane bazy artykuw technicznych INSPEC i Compendex gromadz teksty, speniajce podstawowe wymogi pracy naukowej, a edytorzy baz podejmuj dodatkowe dziaania w zakresie klasyfikacji artykuw i wystpie konferencyjnych, w lad za innymi badaczami technologii mona wic przyj zaoenie, e podstaw do porwna midzynarodowych bd czne liczby publikacji, a nie rankingi cytowa. W sposb analogiczny do baz artykuw naukowych analizowa mona rwnie zawarto baz patentowych poszczeglnych krajw (cznie z moliwoci analizy odwoa w nowych zgoszeniach patentowych do wczeniej udzielonych patentw, opowiadajc cytatom artykuw). Wyzwaniem dla badaczy jest odpowiedni dobr rde danych jzyk angielski moe stanowi barier jzykow dla rozpowszechniania cennych osigni naukowych w niektrych krajach, koszty rejestracji zagranicznych patentw przewyszaj przewidywane korzyci w przypadku produktw, przeznaczonych gwnie na rynek wewntrzny, a sama moliwo ochrony patentowej nie dotyczy wszystkich bran. Badania porwnawcze patentw mog by szczeglnie trudne ze wzgldu na rnice w procedurach patentowania w poszczeglnych krajach (Wasilewski, Kwiatkowski, Kozowski 1997: 55). Problemy mog by przezwycione dziki postpujcej globalizacji rynkw zaawansowanych technologii i bada naukowych oraz poziomie analizy caej gospodarki narodowej. Propagowaniu metody bibliometrycznej powicone jest czasopismo akademickie Scientometrics, wydawane przez holenderskie wy-

dawnictwo Kluwer (obecnie kontrolowane przez niemieckiego wydawc Springera), wystpuje ona rwnie regularnie w artykuach publikowanych w renomowanych magazynach w obszarze zarzdzania takich jak Administrative Science Quarterly czy Research Policy. W Polsce bibliometria pozostaje domen badaczy z obszaru nauk o informacji i bibliotekoznawstwa, a analizy nie s opracowywane z perspektywy technologicznej ani ekonomicznej. Badacze technologii wypracowali aparatur pojciow, ktra moe by porwnana z dorobkiem ekonomii midzynarodowej. Przykadowo, moliwe s pomiary wzgldnej konkurencyjnoci systemw innowacji poszczeglnych krajw przy pomocy wskanikw tzw. ujawnionych przewag technologicznych (ang. RTA, revealed technological advantage), obliczanych analogicznie do ekonomicznych wskanikw zwizanych z teori przewag komparatywnych. Wzorcowym przykadem bada wynikw dziaalnoci narodowego systemu innowacji przy wykorzystaniu wskanikw bibliometrycznych jest analiza profilu technologicznego Szwecji, przeprowadzona przez Jacobssona i Philipsona (1996). Stosowane metody pomiaru odwouj si nie tylko do bibliometrii, ale te danych ekonomicznych takich jak udzia nowych produktw w oglnej wielkoci sprzeday czy udzia produktw hightech w handlu zagranicznym (Oko-Horodyska 1998: 85).

21

Badania polskiej innowacyjnociNiniejsza ksika odwouje si wanie do metod bibliometrycznych w badaniach systemw innowacji. Debata nad przyczynami zrnicowanych wynikw dziaalnoci systemw innowacji poszczeglnych krajw ma ogromne znaczenie dla polityk naukowo-technicznych Unii Europejskiej. Analizy wskazuj, e tradycyjny europejski system wsparcia dla bada naukowych oraz sabo sektora przemysowego utrudniaj konkurowanie z gospodark amerykask oraz doganiajcymi j Chinami, cho na pocztku lat 90-tych specyficzne uwarunkowania wydaway si by rdem midzynarodowej przewagi konkurencyjnej. Badacze opisywali wwczas tzw. europejski paradoks, polegajcy na relatywnie niszym poziomie inwestycji w B+R i mniejszych zasobach ludzkich pracujcych nad badaniami w Europie ni w innych rozwinitych gospodarkach, przy jednoczesnych wynikach zblionych do podejmujcych wiksze inwestycje krajw takich jak Stany

Zjednoczone i Japonia, co miao wiadczy o wyszoci europejskiego systemu innowacji (por. Caracostas, Muldur 2001: 167). Dzi wiadomo, e wieloletnie niedoinwestowanie stao si przyczyn luki technologicznej, pocztkowo korzystne poziomy wskanikw ulegay stopniowej erozji, a rzekomy paradoks ustpi miejsca odroczonym w czasie negatywnym skutkom dla innowacyjnoci, ktrym zapobiega ma Strategia Lizboska (por. dyskusja w: Dosi, Llerena 2006 oraz analizy mechanizmw rozwoju naukowo-technicznego Chin w: Zhou, Leydesdorff 2006). Badania polskiego systemu innowacji koncentroway si dotd na studiach przypadkw, szczegowo opisujcych okrelone rozwizania instytucjonalne (por. np. Oko-Horodyska 1998; Kwieciski 2005). Takie podejcie jest niezbdne w polskich realiach gospodarczych, gdy specyfika rodzimego systemu innowacji oraz charakter zalenoci pomidzy poszczeglnymi podmiotami nie s jeszcze dostatecznie dobrze rozumiane przez uczestnikw tego systemu oraz politykw, wpywajcych na kierunki jego dalszego rozwoju. Analiza wpywu instytucji na gospodark jest szczeglnie cenna w przypadku nowej rzeczywistoci ekonomicznej, do ktrej polskie jednostki naukowe stopniowo si dostosowuj. Jednoczenie warto zauway naturaln w naukach spoecznych i ekonomicznych tendencj do rozpoczynania eksploracji nowych zjawisk w drodze bada jakociowych, w tym studiw przypadku oraz pniejszej ewolucji stosowanych podej badawczych w kierunku metod ilociowych, pozwalajcych na pomiar i testowanie okrelonych hipotez. W odniesieniu do polskiego systemu innowacji, ilociowe analizy s moliwe i przydatne, a zarazem coraz czciej podejmowane przez ekonomistw. Badania bibliometryczne pozostaj poza obszarem zainteresowa i dowiadcze analitycznych wikszoci polskich adeptw ekonomii. Zestawieniami danych o liczbie publikacji czy cytowaniach zajmuj si specjalici w dziedzinie nauk o informacji i bibliotekoznawstwie, nie wykorzystujc jednak zdobytych informacji jako sposobu na opisanie rzeczywistoci ekonomicznej. Polska bya jednym z wielu krajw uwzgldnianych w midzynarodowych analizach bibliometrycznych, prowadzonych przez cudzoziemcw (por. np. Marinova 2001; Archibugi, Coco 2005; OECD 2006). Znaczcym wyjtkiem s pochodzce z lat 90-tych XX wieku prace analityczne Jana Kozowskiego, wykorzystujce bazy Science Citation Index i Social Science Citation Index dla porwna midzynarodowych oraz prezentacji profilu badawczego i

22

znaczenia polskiej nauki (Kozowski, Kopka 1995; Wasilewski, Kwiatkowski, Kozowski 1997)8. W gospodarce planowanej centralnie bibliometria bya lekcewaona (Wasilewski, Kwiatkowski, Kozowski 1997: 51) jedn z przyczyn tego stanu rzeczy byo zapewne wykorzystywanie wskanikw cytowa, czyli milczce przyjcie oddolnego sposobu oceniania prac naukowych, przypominajcego rynkowy mechanizm wyboru konsumenckiego, zamiast odgrnie wyznaczanych kierunkw i tematw bada, ktre czsto byy poddawane jedynie ograniczonym dyskusjom, stanowic odzwierciedlenie priorytetw politycznych pastwa. Ju kilkanacie lat temu zauwaano jednak przydatno metod pomiaru bibliometrycznego do analizy polskiej nauki ze wzgldu na due znaczenie w niej bada podstawowych (Wasilewski, Kwiatkowski, Kozowski 1997: 51). Wobec ograniczonej liczby mierzalnych osigni aplikacyjnych polskiej nauki, odwoujca si do publikacji akademickich bibliometria wydaje si przydatnym sposobem pomiaru efektw dziaalnoci naukowo-technicznej. Polskie badania ilociowe dotycz gwnie wydatkw na innowacje (por. np. Zienkowski 2003; Oko-Horodyska 2004; Janasz 2005; wiadek 2005; Powiec 2006; elazny 2006), a nie wynikw tych inwestycji. Autorzy przyjmuj milczce lub wyraone w tekstach zaoenie, e pomiar wydatkw na badania i rozwj dostarczy informacji o rozwoju caego pola nauki i techniki (by proxy) (Wasilewski, Kwiatkowski, Kozowski 1997: 14), cho szczeglnie w okresie transformacji systemowej takie zaoenie wydawao si mao trafne, a sposb pomiaru nieadekwatny ze wzgldu na saby zwizek midzy badaniami a innowacyjnoci (Wasilewski, Kwiatkowski, Kozowski 1997: 14). Podrcznik Oslo podkrela ograniczenia pomiaru tych charakterystyk procesw B+R, ktre s jedynie wejciem procesw innowacyjnych a nie ich ostatecznym efektem, a wic nie odzwierciedlaj ewentualnej zmiany technicznej (OECD 2005: 22). Mimo to, polskie analizy innowacyjnoci wydaj si by zdominowane przez ten wydatkowy paraInteresujcym wnioskiem z omawianych bada bya potrzeba przeprowadzenia analiz w oparciu o inne ni Science Citation Index bazy artykuw, w tym INSPEC, MEDLINE i ERIC (Wasilewski, Kwiatkowski, Kozowski 1997: 54), co uzasadniono ograniczon grup uwzgldnionych przez SCI magazynw akademickich. Badania zaprezentowane w kolejnych rozdziaach niniejszej ksiki s czciow odpowiedzi na te sugestie autor poddaje analizom aktywno w wybranych obszarach nauk technicznych, wykorzystujc bazy INSPEC i Compendex.8

23

24

dygmat, w ktrym badacze prezentuj tabelaryczne zestawienia danych ekonomicznych, dotyczcych nakadw na innowacje i ich zmian w czasie, czasami budujc w oparciu o nie modele. Stosowane pomiary zmiennych finansowych odnosz si jednak do wkadu, a nie efektw poniesionych inwestycji (Oko-Horodyska 1998: 84). Zastanawiajce jest, e ekonomici zwykle s wiadomi ograniczonej przydatnoci opisanych powyej analiz, a mimo tego nie sigaj po dodatkowe dane bibliometryczne dla wzbogacenia proponowanych modeli. Przykadem mog by badania Zienkowskiego (2004), ktry komentujc zaprezentowany model ekonomiczny oparty na wydatkach na B+R wyjani, e wpyw innowacji na rozwj gospodarczy zaley nie tylko od rozmiarw nakadw na nauk, ale rwnie od efektywnoci tych nakadw od kreatywnoci pracownikw badawczo-rozwojowych oraz istniejcych w kraju instytucji, promujcych bd hamujcych inicjatyw i innowacyjno (Zienkowski 2004: 64). U progu transformacji gospodarczej Kwiatkowski sugerowa, e dziaalno badawcz ocenia mona przez pryzmat kosztw, podczas gdy analiza innowacji odwouje si do ich efektw (Kwiatkowski 1990a: 141). Wspczesne badania naukowe s jednak traktowane jako wany sposb na tworzenie innowacji, co uzasadnia pytania o efekty ponoszonych wydatkw. Pozwoli ona dodatkowo unikn krytykowanej skonnoci do patrzenia na nauk jako dziedzin, na ktrej mona zaoszczdzi, a nie dziaalno, na ktrej mona zarobi (Jasiski 1997: 77). Analizy nakadw na rozwj s niewtpliwie wane dla zrozumienia specyfiki procesw wzrostu gospodarczego i transformacji w kierunku gospodarki opartej na wiedzy nie dostarczaj jednak niezbdnych danych, ktre mogyby pozwoli na ocen skutkw prowadzonej dziaalnoci innowacyjnej i ukierunkowa przysze dziaania. Polityka naukowo-techniczna nie moe opiera si na bezrefleksyjnym naladownictwie, a zwizane z ni zaoenia finansowe nie powinny by jedynie odzwierciedleniem zagranicznych poziomw wydatkw. Mona wyjani te zalenoci przez odwoanie do analogii inwestycji przedsibiorstwa przemysowego zarzdzajcy mog podj decyzj o reinwestowaniu znaczcej czci zysku z poprzedniego roku. Kwotowe porwnanie takich inwestycji ponoszonych przez firmykonkurentw nie pozwala na rzeteln ocen ich dziaa wane bd szczegowe informacje o strukturze poniesionych inwestycji oraz o ich efektach, dopiero wtedy mona bdzie oceni, czy rodki nie zostay zmarnotrawione. Okrelon kwot mona przecie przeznaczy na

zakup maszyn i systemw wspierajcych produkcj, rozwj nowych produktw i penetracj rynkw ale w innym przypadku, rodki mog zosta przeznaczone na budow reprezentacyjnej siedziby zarzdu, zakup ekskluzywnych samochodw, nieudan kampani reklamow lub zakup kosztownych i nie zawsze przydatnych usug doradczych. Podobne problemy dotycz pomiaru wydatkw na badania i rozwj znaczce rodki mog by przekazane nieefektywnie wykorzystujcym je podmiotom. Polskie rodowisko akademickie krytykuje mechanizmy oceny parametrycznej jednostek naukowych, podczas gdy to wanie nie zawsze oparta na przejrzystych procedurach i zobiektywizowanych kryteriach ocena parametryczna jest podstaw do alokacji czci rodkw budetowych na nauk. Abstrahujc od ironicznych komentarzy o polskiej nauce jako worku bez dna, moliwa jest sytuacja, w ktrej znaczce rodki na badania trafiaj do podmiotw, ktre nie wykorzystaj ich w podany sposb, podczas gdy uamek tych funduszy mgby doprowadzi do znaczcych wynikw naukowych i praktycznych, gdyby zosta przekazany innemu beneficjentowi. Kraje postkomunistyczne u progu lat 90-tych XX wieku dysponoway dobrze wyksztacon kadr naukow oraz utrzymyway na relatywnie wysokim poziomie wydatki na nauk, jednak ich prace badawcze nie byy odpowiednio ukierunkowane, przez co nie mogy wpywa na wzrost gospodarczy (Wasilewski, Kwiatkowski, Kozowski 1997: 9). Podobnie zudne mog by midzynarodowe porwnania, bazujce na skali wydatkw na B+R niszy poziom wydatkw w poszczeglnych krajach (take w wartociach wzgldnych w przeliczeniu na mieszkaca, badacza lub warto PKB) nie musi oznacza niedoskonaoci okrelonego narodowego systemu innowacji. Przyczyn mog by przykadowo szczeglnie niskie wynagrodzenia badaczy i atwiejszy dostp do innych niezbdnych zasobw. Rwnie interesujce, lecz jedynie w ograniczonym stopniu pomagajce w bezporednim ukierunkowaniu polityki naukowo-technicznej bd informacje o posiadanych zasobach ludzkich i materialnych porwnania liczby jednostek naukowych, skali zatrudnienia w obszarze B+R czy liczby badaczy przypadajcej na 1000 osb aktywnych zawodowo wydaj si by jedynie formami prezentacji danych, ktrych specyfika utrudnia rzeczywiste porwnania. Analogia przedsibiorstwa podpowiada, e nowoczesna instytucja finansowa z niewielk liczb placwek i ograniczonym zatrudnieniem, ale dobrym pomysem na

25

biznes i atrakcyjn ofert innowacyjnych usug moe osign wyniki znacznie lepsze od banku z tradycjami, utrzymujcego dziesitki tysicy pracownikw i setki oddziaw, ktre w sytuacji silnej konkurencji mog okaza si raczej zbdnym balastem ni rdem przewagi. Midzynarodowe porwnania zasobw, zaangaowanych w dziaalno badawczo-rozwojow mog wic prowadzi do bdnych wnioskw, co nie podwaa przydatnoci regularnych porwna tych elementw systemw innowacji jako jednego z wielu rde wiedzy, niezbdnej przy podejmowaniu decyzji politycznych. Inwestorzy nie oceniaj spek wycznie w oparciu o ich poziom kosztw - wane bd te wymierne wyniki dziaalnoci. Podobnie analiza systemu innowacji powinna uwzgldnia relacje pomidzy nakadami a wynikami. Na wyciganie wnioskw o wyszoci okrelonych systemw innowacji pozwoli dopiero zestawienie danych ekonomicznych z danymi bibliometrycznymi oraz odnoszcymi si do oferowanych, opartych na wiedzy produktw i usug. Na tym tle wyrniaj si przykadowo opisywane przez Jasiskiego (2006) badania ankietowe i analizy danych zgromadzonych przez GUS, odnoszce si do intensywnoci innowacji i wymiernych efektw dziaalnoci badawczo-rozwojowej przedsibiorstw regionu podlaskiego. Wojnicka (2004) podkrela inny niezbdny element bada systemw innowacji dla zrozumienia specyfiki rodzimego systemu niezbdne jest jego porwnanie z systemami innych krajw, gdy bez tego nie mona przykadowo okreli, czy dany system posiada jak specjalizacj lub czy dany kraj wydaje za mao czy za duo na B+R (Wojnicka 2004: 12). Wiele analiz polskiego systemu innowacji ograniczao si jedynie do przekrojowej analizy danych polskich, jednak wobec aktywnego udziau polskich podmiotw w globalizujcej si gospodarce oraz stopniowego procesu zacierania granic w ramach Unii Europejskiej, istotne wydaj si porwnania midzynarodowe, w szczeglnoci porwnania z krajami ssiedzkimi, ktre przeszy analogiczne procesy przeksztace systemowych. Z tych powodw niniejsza ksika szczegln uwag powica midzynarodowemu wymiarowi dziaalnoci badawczo-rozwojowej i porwnaniom jej wynikw dla poszczeglnych krajw. Mona jedynie ubolewa nad tym, e analizy i rekomendacje, stanowice podstaw strategii wykorzystania funduszy unijnych, nie odwouj si do bada bibliometrycznych, zwykle ograniczajc si do ba-

26

da ankietowych i opinii lokalnych podmiotw. Badania bibliometryczne mogyby w tych sytuacjach wskaza szczeglnie konkurencyjne obszary badawcze lub tematyk, w ktr inwestycje mog by mniej opacalne - podczas gdy opinie reprezentantw przedsibiorstw i placwek akademickich nie umoliwiaj porwna konkurencyjnoci, ani nie rnicuj dziaalnoci na obszary mniej lub bardziej istotne z perspektywy dugofalowego rozwoju regionu.

Metody bibliometryczne wykorzystane w ksicePrezentowane w ksice badania opieraj si na kilku wariantach zastosowa bibliometrii od zagregowanych porwna midzynarodowych, poprzez zestawienia wynikw dziaalnoci badawczorozwojowej lub deklaracji poszczeglnych firm, a do analiz osigni, zwizanych z okrelonymi technologiami. W ten sposb Czytelnik moe zapozna si z rnorodnymi scenariuszami badawczymi, ich zaletami i ograniczeniami oraz sposobami prowadzenia analiz. Badania opisane w rozdziale 2 wykorzystuj dane ekonomiczne i bibliometryczne do midzynarodowych porwna systemw innowacji, w tym prezentacji wymiernych skutkw narodowych polityk naukowo-technicznych. Przedmiotem analiz s wic zagregowane wyniki dziaalnoci innowacyjnej poszczeglnych krajw oraz posiadane przez narodowe gospodarki zasoby, mogce wpywa na aktywno B+R. Dane ekonomiczne pochodz z publikacji UNESCO i Banku wiatowego oraz bazy OECD-Stat. Dane bibliometryczne zostay pobrane z bazy publikacji z obszaru nauk cisych i technicznych INSPEC (obejmujcej artykuy w specjalistycznych czasopismach i wystpienia na midzynarodowych konferencjach9) oraz USPTO (urzdu patentowego9 Baza INSPEC zawiera publikacje w rnych jzykach, cho dominuje w nich jzyk angielski. Wrd zebranych danych dla lat 1990-2007, przewaajca cz publikacji dla poszczeglnych krajw (powyej 94%) powstaa w jzyku angielskim. Wyjtek stanowiy Chiny (63,37% publikacji anglojzycznych), Japonia (88,37%), Sowenia (90,95%), Chorwacja (91,21%), Polska (91,99%) i Korea Poudniowa (92,71%). Spord 78.846 publikacji polskich, 6.318 nie powstao w jzyku angielskim. Jedynie przypadek Chin skania do ostronej intepretacji statystyk bibliometrycznych tego kraju z 512.216 publikacji, a 187.647 napisano w innym ni angielski jzyku, gwnie w jzyku chiskim, co uniemoliwio

27

Stanw Zjednoczonych). Analizy obejmuj wszystkie zawarte w bazie artykuy opublikowane w latach 1990-2007, ktrych autorami lub wspautorami s pracownicy orodkw badawczych danego kraju, jak rwnie wszystkie patenty wynalazcw z danego kraju10, udzielone11 przez USPTO w tym okresie. Zestawienie tych danych pozwala na przekrojow prezentacj efektw bada podstawowych i stosowanych, eksportu produktw technologicznych, wydatkw na B+R oraz miar kapitau ludzkiego.midzynarodowe recenzje bibliometrycznych. oraz ogranicza porwnywalno w analizach

28

10 Analiza patentw zostaa przeprowadzona w oparciu o kraj pochodzenia wynalazcy (ang. inventor) a nie waciciela wynalazku (ang. assignee), aby przedstawi miejsca tworzenia wiedzy technicznej zamiast zwykle analizowanych orodkw kontroli wasnoci przemysowej. Polskie podmioty kontroluj niewielk cz rodzimych wynalazkw rejestrowanych w USPTO, jednak nasi badacze opracowuj te rozwizania techniczne w ramach struktur firm midzynarodowych, ktre nastpnie zwykle przekazuj je odpowiedniemu dziaowi w centrali. Baza USPTO pozwala zidentyfikowa rzeczywistych autorw wynalazku i ich kraje, co wykorzystano w prezentowanych w niniejszym rozdziale badaniach.

Wrd badaczy, prowadzcych bibliometryczne analizy patentw, trwa dyskusja nad najlepszymi wskanikami, ktre powinny by podstaw pomiaru. Prezentowane w niniejszym rozdziale analizy opieraj si na udzielonych patentach czyli wynalazkach, ktre zostay zgoszone do urzdu patentowego i przeszy zoon procedur zatwierdze, w ramach ktrych zweryfikowano ich oryginalno oraz spenienie innych kryteriw patentowalnoci. Ta liczba wydaje si lepsz miar statystyczn od liczby zgoszonych do opatentowania wynalazkw, gdy nie uwzgldnia zgosze odrzucanych (Wasilewski, Kwiatkowski, Kozowski 1997: 57), ktre stanowi pseudo-wynalazki. Z drugiej strony, naley pamita o przesuniciu czasowym midzy momentami zgoszenia wynalazku do urzdu patentowego a udzielenia patentu (dla USPTO jest to zwykle co najmniej kilkanacie miesicy) przy tak prowadzonej analizie mona zastanowi si nad potrzeb uwzgldnienia w analizach opnie. Poniewa podobnie dugi cykl publikacji dotyczy wikszoci renomowanych pism akademickich, a celem jest prezentacja dugookresowych tendencji, autor nie wprowadza opnie przy porwnaniach midzy liczb publikacji i patentw. Zarwno teksty naukowe jak i wynalazki s zgaszane do magazynw akademickich lub urzdw patentowych dopiero po odpowiednim przygotowaniu, co jest rdem kolejnych przesuni. Naley wic pamita, e dane dla pierwszych lat okresu transformacji (1990-1992) ze wzgldu na opisane przesunicia czasowe odzwierciedlaj schyek epoki PRL-u, a nie bezporednie skutki wprowadzanych reform gospodarczych i spoecznych.

11

Przeprowadzona analiza patentw zarejestrowanych w znaczcym kraju trzecim, znajdujcym si poza obszarem Unii Europejskiej, ogranicza ewentualne uprzywilejowanie krajw, ktre wsporganizoway Europejski Urzd Patentowy, a jednoczenie dotyczy jednego z najwaniejszych rynkw eksportowych dla firm europejskich, prezentujc osignicia istotne dla obrotu midzynarodowego, a nie tylko rynku lokalnego. Dodatkowo, wiele spord wynalazkw patentowanych wycznie we wasnym kraju nie opiera si na zaawansowanych technologiach rodzime patenty to np. urzdzenie do podlewania kwiatw, puapka na szkodliwe owady czy wieszak na ubrania, dostosowujcy si do ich ksztatu (PAP 2005), podczas gdy wynalazki patentowane przez Polakw za granic dotycz opartych na wiedzy, zaawansowanych rozwiza, o ktrych wartoci rynkowej przekonane s podmioty, finansujce kosztown rejestracj i utrzymywanie patentu. Przy analizie i interpretacji wynikw bada, naley zwrci szczegln uwag na specyfik krajw Europy rodkowo-Wschodniej, ktre w analizowanym okresie przechodziy transformacj gospodarcz. Kraje czonkowskie Unii Europejskiej od lat 80-tych XX wieku dowiadczay zjawiska globalizacji, ktre zacierao rnice midzy krajow i midzynarodow komercjalizacj i ochron wasnoci intelektualnej (Marinova 2001: 571), obniajc te wzgldne koszty B+R za spraw efektw skali i dowiadczenia. Bezporednie porwnania odmiennych systemw naukowo-technicznych krajw zachodnich i postsocjalistycznych zostay wic uzupenione o analiz grup krajw o podobnych historycznych uwarunkowaniach rozwoju wyniki polskiego NSI s wic interpretowane zarwno na tle pastw ssiedzkich, przechodzcych analogiczne procesy transformacji gospodarczej, jak rwnie krajw z wieloletnimi dowiadczeniami w obszarze komercjalizacji technologii przez sektor prywatny. Ograniczeniem metody bibliometrycznej jest koncentracja na ilociowym aspekcie produkcji naukowo-technicznej: analizy nie dotycz wzgldnej wagi czy wartoci dodanej, wyraanej przykadowo przez wskaniki cytowalnoci lub udzia poszczeglnych krajw w rozwoju specjalistycznych obszarw nauki (Schmoch, Gauch 2005). Badania koncentruj si na opisie, a nie prognozowaniu polityki naukowotechnicznej std zainteresowanie rnicami i zoonoci opisywanych zjawisk, wykorzystanie statystyk opisowych w miejsce budowy modelu ekonometrycznego, a take mniejszy rygoryzm w zakresie ujednolicenia w czasie porwnywanych zmiennych (dane gromadzone

29

s dla wieloletniego okresu, aby wyeliminowa wahania i pokaza proces budowy kompetencji, dla niektrych zmiennych zastosowano wartoci rednie). Interpretacja danych liczbowych musi dodatkowo uwzgldnia kontekst kulturowy i instytucjonalny, szczeglnie historyczne rnice w powstawaniu systemw innowacji w krajach zachodnich i post-socjalistycznych. Rozdzia 3, dotyczcy tworzenia wiedzy technicznej przez inwestorw zagranicznych, wykorzystuje bibliometri do porwna wymiernych osigni badawczo-rozwojowych poszczeglnych firm, podejmujcych inwestycje bezporednie w Polsce. Analizujcy dziaalno innowacyjn firm midzynarodowych zwracaj uwag na ograniczenia bezporedniego porwnywania osigni oddziaw firm (Kurokawa, Iwata 2007: 11), poniewa oddziay tej samej firmy w rnych krajach mog posiada odmienne cele strategiczne, a przykadowo adaptacja produktu do lokalnego rynku, niewtpliwie wymagajca stworzenia wiedzy technicznej, nie bdzie zwykle odnotowywana w bibliometrycznych statystykach. Z tego powodu zaprezentowane badania koncentruj si na globalnych porwnaniach osigni firm i analizie proporcji osigni uzyskanych przez firm w kraju macierzystym (kraju-siedzibie centrali firmy) oraz innych oddziaach zagranicznych. To pozwala abstrahowa od zrnicowania oddziaw i zaprezentowa stopie umidzynarodowienia firmowego B+R czy tworzenia przez pracownikw wiedzy technicznej w krajach innych ni siedziba centrali firmy. Jednoczenie jest to sposb porwnania dziaalnoci poszczeglnych firm, wykraczajcy poza indywidualne studia przypadkw i badania ankietowe i stosowany we wczeniejszych badaniach aktywnoci firm midzynarodowych (por. Zander 1999, Belderbos 2001). Lista najwikszych inwestycji z lat 1990-2004 pochodzi od Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIiIZ 2005). Spord 1101 inwestycji powyej 1 miliona dolarw wybrano 243 najwiksze, kad na kwot co najmniej 50 milionw dolarw. Dla firm zgromadzono dane w oparciu o dwie specjalistyczne bazy. Liczby publikacji, tworzonych przez pracownikw firm, przygotowano w oparciu o Compendex, baz artykuw nauk technicznych. Liczby zgoszonych przez firmy patentw pobrano z bazy amerykaskiego urzdu patentowego (USPTO). Zapytania do obu baz danych formuowano w oparciu o nazw firmy (lub kilka jej wariantw; w przypadku firm, ktre w analizowanym okresie przeprowadziy poczenia z innym podmiotem, uwzgldniano wsplny dorobek) oraz zadany przedzia cza-

30

sowy: od 1 stycznia 2000 do 31 grudnia 2004. Tak okrelone ramy czasowe pozwoliy na uzyskanie informacji o tendencjach w dziaalnoci badawczo-rozwojowej firm, ktra moga ewoluowa wraz z postpujc globalizacj. W przypadku analiz dziaalnoci indywidualnych firm, uwzgldnienie danych dla zbyt dugiego okresu czasu mogoby utrudni obserwacje rzeczywistych tendencji w obszarze B+R: na przestrzeni lat zmieniaj si technologie , obszary zainteresowa firm i pozycje rynkowe, w tym priorytety w obszarze inwestycji zagranicznych. Rwnie w kolejnych rozdziaach, w przypadku analiz poszczeglnych bran i technologii, ze wzgldu na opisane ograniczenia wykorzystywany bdzie krtszy horyzont czasowy. Oryginaln technik badawcz wykorzystuje rozdzia 4, opisujcy znaczenie innowacyjnoci dla polskich spek giedowych. Zamiast typowych dla bibliometrii analiz, odwouje si do pomiaru poredniego: deklaracji prezesw firm. Ze wzgldu na nadal ograniczon dziaalno B+R polskiego przemysu, analizy liczby publikacji naukowych i udzielonych patentw nie pozwol na wyciganie szczegowych wnioskw dotyczcych poszczeglnych podmiotw (z wyjtkiem ewentualnego stwierdzenia o braku mierzalnych wynikw prac badawczorozwojowymi dla wikszoci firm przemysowych). Analizom poddano jednak zawarto raportw rocznych firm i deklaracje ich prezesw, dotyczce znaczenia innowacji i zmian strategicznych. Byy to jedynie deklaracje, ktre niekoniecznie oznaczaj podjcie rzeczywistych dziaa. Specyfika analizowanych dokumentw - raportw rocznych, przeznaczonych dla akcjonariuszy firm sugeruje rwnie promocyjny charakter tych deklaracji, przygotowywanych w celu wywarcia dobrego wraenia na inwestorach. Mimo tych ogranicze, zastosowana technika pozwolia uchwyci reprezentowane przez zarzdy najwikszych polskich firm wizje zarzdzania i postrzegane znaczenie innowacji. Stwierdzone ograniczone zainteresowanie innowacjami nawet na poziomie deklaracji moe uatwi diagnoz problemw z innowacyjnoci w polskim przemyle. Ze wzgldu na unikalno zastosowanej metody badawczej, jej szczegowy opis jest prezentowany w rozdziale 4. Rozdzia 5 dotyczy innowacyjnoci w obszarze biotechnologii i prezentuje wybrane wskaniki bibliometryczne, zwykle gromadzone dla opisu wynikw B+R okrelonej brany lub technologii. Ze wzgldu na znikomy udzia polskich podmiotw w wiatowym rynku biotechnologii, utrudnione s bardziej szczegowe analizy. Podobne metody stosuje rwnie rozdzia 6, prezentujcy innowacyjno w obszarze

31

informatyki. W tym przypadku byy ju moliwe dogbne analizy bibliometryczne, oparte na liczbie i zawartoci publikacji naukowych. Rozdzia jest jednoczenie wzorcowym przykadem bibliometrycznych analiz sektorowego systemu innowacji, odwoujcych si do popularnej w zarzdzaniu technologiami metody tech mining (Portera i Cunninghama 2005), ktra czcy bibliometri z eksploracj tekstw (ang. text mining), metodami ilociowymi i socjometri. Takie podejcie badawcze przypomina wczeniejsze studia innych bran, np. robotyki (Kumaresan, Miyazaki 1999), jak rwnie porwnywalne badania sektora oprogramowania w krajach azjatyckich (Klincewicz, Miyazaki 2005). Badania osigni badawczych w obszarze informatyki opieraj si na danych pobranych z bazy INSPEC. Jej istotn zalet w przypadku analiz poszczeglnych technologii jest gromadzenie nie tylko publikowanych w magazynach akademickich artykuw, ktre przechodz przez dugi cykl recenzji, ale te wystpie konferencyjnych, dobrze odzwierciedlajcych aktualne zainteresowania badaczy. Dane zgromadzono w drodze zapyta do bazy INSPEC, zawierajcych wybrany kraj jako miejsce pracy autora ("Author Affiliation") oraz kod klasyfikacji ("Classification Code") 'C' (odpowiadajcy informatyce oraz powizanym z ni badaniom matematycznym, ktre mona okreli jako badania podstawowe). Zapytania sformuowano dla 5-letniego okresu (2000-2004) - przyczyn wyboru tej wzgldnie krtkiej perspektywy s dramatyczne przemiany globalnej brany informatycznej. Wyniki bada stosowanych sprzed 10 lat mog dzi nie mie ju rzeczywistej wartoci praktycznej a analizowany okres lat 2000-2004 charakteryzuje dominacja systemu Microsoft Windows jako platformy dla przedsibiorstw oraz dynamiczny rozwj Internetu i aplikacji mobilnych, podczas gdy te tematy nie byy dostatecznie interesujce dla badaczy przed rokiem 2000. Wyniki bada stosowanych sprzed 10 lat mog dzi nie mie ju wartoci praktycznej a analizowany okres lat 2000-2004 charakteryzuje dominacja systemu Microsoft Windows jako platformy dla przedsibiorstw oraz dynamiczny rozwj Internetu i aplikacji mobilnych, podczas gdy te tematy nie byy dostatecznie interesujce dla badaczy przed rokiem 2000. Konieczno stosowania krtkiego horyzontu czasowego bya ju omawiana w odniesieniu do analiz dziaalnoci firm midzynarodowych.

32

Rozdzia 6 prezentuje szczegowe sposoby kalkulacji wskanikw RTA (ujawnionej przewagi technologicznej, ang. revealed technological advantage) ilociowej ilustracji przewag i saboci poszczeglnych krajw lub organizacji w wybranym obszarze badawczym. Jak wskazuje przykad bada w obszarze informatyki, rzetelne analizy RTA mona prowadzi jedynie dla dobrze wyodrbnionych obszarw badawczych. Nie s moliwe zautomatyzowane analizy RTA dla poszczeglnych gospodarek, gdy przygotowanie danych do oblicze wskanikw wymaga zrozumienia i analiz zawartoci publikacji. Jednoczenie koncepcja RTA nawizuje do dorobku ekonomii midzynarodowej i teorii przewag komparatywnych jest przykadem powizania technik bibliometrycznych z ekonomicznymi dla oceny wzgldnej konkurencyjnoci analizowanych podmiotw. Naley pamita, e bibliometria jest jednym z moliwych sposobw analiz innowacyjnoci nie oferuje wszechstronnego opisu, jej wykorzystanie pozwala jednak na wzbogacenie tradycyjnych analiz i podnoszc rzetelno bada triangulacj technik badawczych. Poszczeglne rozdziay wskazuj na istotne ograniczenia bibliometrii oraz niedoskonaoci dostpnego aparatu badawczego (sposoby gromadzenia i indeksowania publikacji i patentw w bazach danych oraz techniki analiz koncentrujce si na iloci a nie jakoci). Poniej warto przytoczy najwaniejsze ograniczenia interpretacji uzyskanych wynikw, ktrych wiadomi by powinni badacze, wykorzystujcy bibliometri. Porwnania liczby publikacji nie uwzgldniaj ich jakoci (zwykle utosamianej z cytowalnoci) ani przydatnoci bada dla przemysu. Zestawienia liczby artykuw bez uwzgldniania ich znaczenia (np. cytowalnoci i rankingu wanoci w oparciu o tzw. impact factor) mog prowadzi do nieuzasadnionych wnioskw. Z drugiej strony, na poziomie zagregowanej analizy tysicy artykuw dla caego kraju lub sektora koncentracja na iloci jest typowa dla podejcia bibliometrycznego. Kolejnym problemem mog by ewentualne bdy w klasyfikacji baz, wykorzystywanych jako rdo danych do analiz bibliometrycznych. Niektre publikacje lub patenty mog by przypisane do niewaciwych kategorii, dyscyplin nauki lub rodzajw technologii. Przy tysicach analizowanych obiektw, ewentualne jednostkowe pomyki

33

twrcw baz nie powinny jednak wpyn znaczco na interpretacje danych. Bazy takie jak INSPEC czy Compendex wymieniaj tylko jedn afiliacj autorw kadego artykuu (ten problem nie dotyczy popularnych baz patentowych). Moliwe jest wic pominicie wielu artykuw, w ktrych powstawanie byli zaangaowani pojedynczy badacze i wieloosobowe zespoy z okrelonego kraju lub organizacji, gdy analiza dotyczy zwykle jedynie miejsca pracy pierwszego autora. To istotne ograniczenie w przypadku analiz osigni polskich badaczy, ktrzy aktywnie uczestnicz w midzynarodowych zespoach i angauj si w projekty badawcze, ktrych kierownicy (i zwykle pierwsi autorzy publikacji) pracuj w instytucjach zagranicznych. Analogiczny bd moe by popeniony w przypadkach przygotowywania artykuw wsplnie przez badaczy akademickich i pracownikw firm moliwe jest pominicie wymiernych osigni badawczych sektora przedsibiorstw, ktre wsppracuj z uczelniami. Ostatnia wtpliwo dotyczy wykorzystania wyszukiwania penotekstowego w bazach danych do analizy tematyki bada. Ze wzgldw praktycznych nie jest moliwa lektura i samodzielna klasyfikacja wszystkich zgromadzonych w bazie publikacji lub patentw. Techniki bibliometryczne korzystaj ze wsparcia komputerowego przy wyszukiwaniu danych w oparciu o sowa kluczowe, wystpujce w tytuach, streszczeniach lub treci analizowanych dokumentw . Takie podejcie jest ryzykowne, gdy niektre odnalezione terminy mog wystpowa w innych ni oczekiwane kontekstach, dlatego badacze powinni kontrolowa poddawane dalszym analizom dane w poszukiwaniu ewentualnych bdw i odpowiednio modyfikowa formuowane zapytania do baz danych. W przypadku analiz duych zbiorw tekstowych, zastosowanie omawianych technik wydaje si by uzasadnione ekonomicznie. Ujawnia miejsca tworzenia wiedzy i zainteresowania organizacji prowadzcych dziaalno badawczo-rozwojow. Pozwala porwna wyniki B+R organizacji, regionw i krajw. Bibliometria moe jednoczenie suy jako uzupenienie tradycyjnych, ekonomicznych analiz innowacyjnoci gospodarki, czego przykadem s badania, zaprezentowane w niniejszej ksice.

34

2 Porwnanie wynikw dziaalnoci narodowych systemw innowacjiWprowadzenieRozwj gospodarki opartej na wiedzy i innowacji jest wyzwaniem dla Polski i innych krajw Europy rodkowo-Wschodniej. Przedmiotem debaty politycznej pozostaj jednak kluczowe zagadnienia: jak rol w obszarze bada i rozwoju powinien odgrywa polski rzd; czy naley zwiksza wydatki rzdowe na badania; jak stymulowa analogiczn aktywno sektora prywatnego. Odpowiedzi na te pytania nie mog opiera si wycznie na dowiadczeniach krajw zachodnich ze wzgldu na znaczce rnice regionalne, pogbione dodatkowo w okresie transformacji systemowej. Porwnawcze badania krajw czonkowskich Unii Europejskiej prowadzone przez Eurostat wykazuj alarmujco niskie poziomy wskanikw innowacyjnoci polskiej gospodarki oraz wydatkw sektora prywatnego na dziaalno badawczo-rozwojow. Zagregowane dane nie pokazuj jednoczenie innych saboci rodzimej polityki naukowo-technicznej przykadowo systemu organizacji i finansowania orodkw badawczych (stworzonego w warunkach gospodarki socjalistycznej i jedynie powierzchownie dostosowanego do realiw wolnego rynku i funkcjonowania przedsibiorstw prywatnych), czy braku systemu zacht oraz mechanizmw transferu i komercjalizacji technologii, rozwijanych przez placwki badawcze. Dziaania rzdowe, majce na celu stymulowanie rozwoju naukowo-technicznego, a przez to take wzrostu gospodarczego, nie mog ogranicza si do zwikszania obecnych wydatkw budetu w omawianym obszarze. Niniejszy rozdzia oferuje przegld dotychczasowych bada nad rol pastwa w dziaalnoci naukowo-technicznej, odwoujc si do dowiadcze innych krajw europejskich w obszarze wypierania prywatnych wydatkw na badania i rozwj przez fundusze rzdowe oraz zrnicowanej efektywnoci stosowanych form interwencji. Posugujc

35

si koncepcj Narodowego Systemu Innowacji, rozdzia porwnuje nastpnie ekonomiczne i bibliometryczne dane dotyczce krajw europejskich, analizujc mierzalne wyniki bada podstawowych, stosowanych i eksportu zaawansowanych technologii na przestrzeni ostatnich 15 lat. Zestawienie pozycji Polski z grup pastw zachodnich oraz innymi nowymi czonkami Unii Europejskiej pozwala zidentyfikowa rnice zarwno w stosunku do gospodarek rozwinitych, jak rwnie podlegajcych transformacji systemowej, oraz sformuowa robocze rekomendacje dotyczce postulowanych kierunkw dziaa rzdowych.

Rozwj naukowo-techniczny a wzrost gospodarczyDziaalno badawczo-rozwojowa (B+R) obejmuje (Hage, Hollingsworth 2000: 972):

36

badania podstawowe skoncentrowane na tworzeniu wiedzy w ramach okrelonej dyscypliny naukowej, bez odnoszenia si do jej zastosowa; badania stosowane zdobywanie wiedzy przydatnej w sytuacjach praktycznych, m.in. w rozwoju technologii, ktra moe podlega ochronie patentowej; prace rozwojowe - odnoszce si do tworzenia konkretnych produktw, opartych o osignicia bada stosowanych; badania zwizane z procesami produkcyjnymi i kontrol jakoci; badania zwizane z komercjalizacj i marketingiem produktw.

Oficjalne statystyki dotyczce dziaalnoci B+R firm zwykle nie oddaj faktycznej skali wszystkich przedsiwzi, zwaszcza w odniesieniu do mniejszych firm (Jacobsson, Philipson 1996: 246). Badania podstawowe prowadzone przez najwiksze korporacje swoj skal i tematyk czsto nie rni si z kolei od programw badawczych uczelni i instytutw, a wielu laureatw Nagrody Nobla zdobyo j za osignicia opracowane dla okrelonej firmy (Stephan 1996: 12091210). Nauka ewoluuje w kierunku dobra prywatnego, dostpnego

tylko dla wybranych, paccych uytkownikw - wyniki bada staj si dobrem publicznym tylko wwczas, gdy s skodyfikowane w sposb zrozumiay dla innych i udostpnione (Stephan 1996: 1199-1200). Prowadzenie bada poszerza zdolno absorpcyjn (ang. absorptive capacity) firmy umiejtno oceny wartoci nowych informacji, ich asymilacji i wykorzystania w realizacji wasnych przedsiwzi (Cohen, Levinthal 1990: 128). Prowadzenie wasnych bada podstawowych uatwia przyswajanie nowej wiedzy (Cohen, Levinthal 1990: 129), co znalazo potwierdzenie w analizach ekonomicznych (Griffith, Redding 2003: 99-100). Z drugiej strony, aktywno badawcza musi by uzupeniona o umiejtnoci menederskie, aby doszo do powstania opartych na wiedzy produktw i ich udanej komercjalizacji (Michelacci 2003: 208). Samo zwikszanie nakadw na B+R nie wpynie pozytywnie na wyniki finansowe firmy, a wzrost rodkw przeznaczonych na badania w skali caej gospodarki nie przekada si bezporednio na wzrost gospodarczy (Michelacci 2003: 221). Poniesienie nakadw na wytworzenie nowej wiedzy i technologii pozwala wprawdzie wykorzystywa je bez dodatkowych kosztw (Romer 1990: 72), ale niekoniecznie oznacza skuteczn komercjalizacj w postaci nowych produktw lub redukcji kosztw. Niektre kraje i firmy, nie prowadzce wasnych bada podstawowych, potrafi ponadto z powodzeniem wykorzystywa cudze osignicia badawcze (Hage, Hollingsworth 2000: 973), czasami cae brane ograniczaj inwestycje w B+R do bada stosowanych, czerpic z oglnodostpnych zasobw wiedzy (Lim 2004). Rola B+R nie ogranicza si do umacniania pozycji konkurencyjnej firm rozwj naukowo-techniczny ma rwnie wpyw na gospodark narodow. Wspczesne analizy mechanizmw wzrostu gospodarczego i wymiany midzynarodowej odwouj si do poj innowacji i technologii przy wyjanianiu rde wzrostu i przewagi konkurencyjnej. Schumpeterowska interpretacja roli innowacji w gospodarce narodowej zostaa zaadoptowana przez ekonomistw Solowa i Romera, prezentujcych wzrost gospodarczy jako funkcj kapitau finansowego, pracy, kapitau ludzkiego i rozwoju technologicznego (Romer 1990: 72). Ich model kadzie szczeglny nacisk na rol kapitau ludzkiego jako rda zrnicowanych zdolnoci gospodarek narodowych do wykorzystania stworzonych technologii: sabo rozwinity kapita ludzki jest wyjanieniem ograniczonego rozwoju gospodarczego niektrych

37

krajw (Romer 1990: 99), nie potraficych odpowiednio wykorzysta dostpnych technologii. Analogiczne znaczenie innowacji interesowao take specjalistw w obszarze polityki gospodarczej koncepcja przewagi konkurencyjnej narodw Portera opisuje ewolucj gospodarek narodowych od oparcia na zasobach fizycznych, poprzez kapita do innowacji (Porter 1990: 546). Badacze poszukiwali dodatkowych elementw, pozwalajcych wyjani rnice regionalne, a wprowadzane zmienne poredniczce dotyczyy m.in. uwarunkowanych kulturowo sposobw dziaania firm (Guerrieri, Tylecote 1997: 110-111). Zdolno komercjalizacji osigni technologicznych zaley rwnie od kompetencji w obszarze przedsibiorczoci (Michelacci 2003). Rozwj wiedzy i technologii jest dodatkowo wynikiem tzw. cieki zalenoci (ang. path dependency) okrelonej gospodarki lub sektora, historycznie uwarunkowanej trajektorii rozwoju: wczeniej zdobyta wiedza i podjte decyzje o wyborze okrelonych technologii determinuj przysze moliwoci. Opisane powyej czynniki uwzgldnia szkoa ekonomii ewolucyjnej w alternatywnych modelach wzrostu gospodarczego, odwoujc si do sfer lecych tradycyjnie poza domen ekonomii, w tym kultury, instytucji spoecznych i nauki (Verspagen 2001: 3-5). Analizowane instytucje, wpywajce na rozwj technologiczny i w rezultacie na wzrost gospodarczy, obejmuj m.in. jako i stabilno przepisw prawnych, ochron wasnoci intelektualnej i przemysowej, oraz przejrzysto i wydajno procedur administracyjnych. Rzd i jego polityka w obszarach nauki, technologii, obrotu midzynarodowego czy ochrony konkurencji odgrywaj istotn rol w stymulowaniu i regulacji dziaalnoci technologicznej. Przykadem wymiernego wpywu instytucji na rozwj technologii byy zmiany ustawodawstwa w Stanach Zjednoczonych na pocztku lat 80-tych, pozwalajce uczelniom zachowa wasno intelektualn wynalazkw, wspfinansowanych przez rodki publiczne, co wywoao lawinow reakcj w postaci patentowania uniwersyteckich technologii (Henderson, Jaffe 1998: 119) i wsppracy przy transferze technologii pomidzy placwkami badawczymi a przedsibiorstwami.

38

Rzdowa polityka naukowo - technicznaJeli wzrost gospodarczy jest wynikiem zmiany technologicznej, to mona przypuszcza, e polityka naukowo-techniczna rzdu ma kluczowe znaczenie dla caej gospodarki. rodki wykorzystywane przez administracj publiczn do stymulowania rozwoju technologii obejmuj (Storey, Tether 1998: 1037; Lach 2002: 369; Guellec, van Pottelsberghe 2003: 227; Moszkowicz 2001: 47; Wojnicka 2004: 129-132): zamwienia publiczne - zakupy produktw, finansujce dalszy ich rozwj; granty badawcze stanowice system finansowania publicznych instytucji badawczych i uczelni; subsydiowanie dziaalnoci badawczo-rozwojowej przedsibiorstw; system zacht finansowych - umoliwiajcy odpis kosztw B+R od przychodw jak rwnie dodatkowe ulgi podatkowe; tworzenie konsorcjw badawczych, narodowych laboratoriw i parkw naukowych; doskonalenie systemu szkolnictwa wyszego - nastawione na stymulowanie zaawansowanych bada w istotnych dla przemysu dziedzinach nauki; promowanie wsppracy midzy publicznymi instytucjami badawczymi i firmami; oferowanie usug doradztwa technicznego i biznesowego dla firm technologicznych. rodki stosowane przez poszczeglne rzdy s zrnicowane i zwizane z uwarunkowaniami instytucjonalnymi danego kraju. Przykadowo, amerykaski model finansowania bada podstawowych opiera si na rozdziale rodkw pomidzy indywidualne projekty, zgaszane przez badaczy, take z firm prywatnych podczas gdy w Europie przepywy finansowe s oparte na budetach dotowanych orodkw badawczych, co wymaga harmonizacji bada prowadzonych przez poszczeglnych ich pracownikw, a tym samym ogranicza inno39

wacyjno, eliminujc projekty nie zwizane ze strategi bada danej instytucji i uzaleniajc moliwo otrzymania rodkw na badania od zdobycia odpowiednio wysokiej pozycji w macierzystej placwce (Stephan 1996: 1225). Szczeglnie istotna jest dyskusja o efektywnoci publicznych subwencji, wspierajcych projekty badawczo-rozwojowe przedsibiorstw. Interwencjonizm pastwa w tym obszarze jest uzasadniany rzekomym wpywem na poziom wasnych wydatkw firm jednak dane empiryczne nie w peni potwierdzaj t zaleno. Zgodnie z postulatami teoretycznymi, rzdowe subsydia B+R uruchamiaj dwa wspzalene mechanizmy (Lach 2002: 370): efekt bezporedni - wzrost cakowitych wydatkw gospodarki na badania i rozwj (ang. GERD - Gross Domestic Expenditure on Research and Development) przez zwikszenie wydatkw publicznych bez zmiany poziomu wydatkw sektora prywatnego, efekt poredni - pozytywn reakcj firm na rzdowe subsydia i zwikszenie wasnych wydatkw w tym samym obszarze. 40 Stosowanie subsydiw jest uzasadniane niedoskonaoci rynku kapitaowego, ktra zniechca firmy do dugookresowych inwestycji w B+R (Lach 2002: 371). Dopyw rodkw rzdowych moe poprawi dochodowo projektw, ktre w innych warunkach nie byyby podjte lub kontynuowane (Wallsten 2000: 82). Taka argumentacja przypomina keynesowskie uzasadnienia korzyci z wydatkw publicznych i tak jak keynesizm, moe ona rwnie spotka si z krytyk wobec konfrontacji z danymi empirycznymi. Kraje Unii Europejskiej zwikszay w ostatnich latach publiczne nakady na B+R do poziomu zblionego do Stanw Zjednoczonych jednoczenie nie zmniejszyo to przepaci midzy poziomem wasnych wydatkw przedsibiorstw amerykaskich i europejskich, ktra pogbia si w trakcie ostatnich 20 lat, wpywajc na oglnie niszy poziom GERD w krajach europejskich (Sheenan, Wyckoff 2003: 10-11). Zaobserwowano zjawisko wypierania rodkw prywatnych przez publiczne na rynku B+R przykadowo, rzdowy program dofinansowywania innowacyjnych projektw maych amerykaskich firm technologicznych nie wpyn na zwikszenie poziomu zatrudnienia w tym obszarze, ani na skoni firm do uruchomienia nowej dziaalnoci, a je-

dynie ograniczy inwestycje wasne w prace badawcze (Wallsten 2000: 96). Bardziej ambiwalentne s wyniki analiz mniejszych gospodarek hiszpaska inicjatywa wspierania bada technologicznych przedsibiorstw, finansowana w latach 80-tych ze rodkw Wsplnoty Europejskiej, spowodowaa wprawdzie niewielki globalny wzrost prywatnego skadnika GERD i zatrudnienia badaczy, ale w przypadku wielu firm ograniczya skal ich faktycznych inwestycji (Busom 2000: 131132). Program dofinansowywania projektw badawczych firm izraelskich zmotywowa mae firmy do dodatkowych nakadw, jednak obniy wydatki firm duych (Lach 2002: 372). Kompleksowe badania 17 krajw OECD potwierdzaj krtkotrway pozytywny impuls, pyncy z rzdowych subsydiw (Guellec, van Pottelsberghe 2003: 231), ale jednoczenie wskazuj na istnienie silnego efektu wypierania przez sztuczne zwikszenie popytu na usugi badawcze, a co za tym idzie wzrost ich ceny, zaburzajcy rwnowag na rynku pracy specjalistw (Guellec, van Pottelsberghe 2003: 232). Rozwj technologii jest procesem wieloletnim, wymagajcym staego dopywu kapitau, co znaczco ogranicza korzyci z krtkookresowej stymulacji analizy rozwoju gospodarek w okresie powojennym wskazuj, e konkurencyjno poszczeglnych bran bya budowana przez 10 lub wicej lat (Porter 1990: 622). Efektywno subsydiw zaley wic od instytucjonalnych aspektw programu subwencjonowania, obejmujcych definicj adresatw (mae czy due przedsibiorstwa), poziomu wymaganego udziau rodkw wasnych (literatura sugeruje, e efektywno subsydiw pocztkowo zwiksza si wraz ze wzrostem procentowego wsparcia rzdowego, by potem rwnie szybko spa Guellec, van Pottelsberghe 2003: 237), czy specyfiki projektw (zwizek z kluczowymi technologiami i eksportem). Powanym problemem jest nieumiejtno oceny efektw programw przez instytucje publiczne oraz wykorzystywanie subsydiw jako ekwiwalentu nagrd za dotychczasowe osignicia przedsibiorstw, a nie mechanizmw redukujcych niedoskonaoci rynku i stymulujcych innowacyjno (Wallsten 2000: 85). Rzdowe laboratoria badawcze, tworzce dobra publiczne przez prowadzenie bada podstawowych, nie s zainteresowane potrzebami biznesu, samodzielnie definiujc swoje programy badawcze. Badanie krajw OECD pokazao brak istotnego statystycznie wpywu dziaa badawczych instytucji rzdowych i uczelni na przedsibiorstwa (Guellec, van Pottelsberghe 2003: 231-232). Wystpuje rwnie rozbieno

41

interesw midzy zbiurokratyzowanymi orodkami badawczymi a firmami, nastawionymi na szybk reakcj na potrzeby rynku. Nacisk polityk naukowo-technicznych powinien wic przesuwa si w stron rozwiza instytucjonalnych, ktre mog okaza si bardziej efektywne od bezporednich wydatkw. Ulgi podatkowe dla przedsibiorstw prowadzcych B+R wpywaj na inwestycje wasne przedsibiorstw szybciej ni subwencje a jednoczenie mog podnie ich innowacyjno. Subwencje dotycz zwykle nowych projektw, ktre s obarczone istotnym ryzykiem i ktrych wymierne efekty pojawi si zwykle po wielu latach, podczas gdy ulgi obejmujce wszystkie dziaania badawczo-rozwojowe motywuj firmy do zwikszania wydatkw na dojrzae projekty, ktre szybciej doprowadz do powstania innowacyjnych produktw (Guellec, van Pottelsberghe 2003: 231-232). Dynamika NSI moe dodatkowo ogranicza efektywno pozornie korzystnych dziaa dowiadczy tego rzd Irlandii, ktry zwikszajc liczb doktorantw przekona si, e znaczcy odsetek absolwentw decydowa si na emigracj (Storey, Tether 1998: 1042), a program przycigania inwestorw zagranicznych z lat 80-tych przyczyni si wwczas wprawdzie do zwikszenia liczby miejsc pracy, ale nie zwikszy konkurencyjnoci gospodarki, opierajc przewag wycznie na niszych kosztach pracy, a nie specjalistycznej wiedzy (Porter 1990: 671, 679). Niemiecka gospodarka bya przez kilka dziesicioleci uwaana za wzorzec innowacyjnoci dziki kaskadowemu systemowi transferu technologii pomidzy instytucjami badawczymi i przedsibiorstwami, czcemu w ustalonych proporcjach rodki budetw centralnych i lokalnych, subwencje dla konkretnych projektw i inwestycje wasne przedsibiorstw i fun