- - --. ......_ 1 ,,_ . '\ ..... -

. . . .

KUBBEALTI • 1

.. EMi MECMÜASI ·

- -.·

Yıl: uu Nisan 1982 Sayı !. ~

. . ....

HALİFE ABDÜLMECİD EFENDİ'YE DAİR BİR VESİKA ..

. . .. _ Gurbetim zamanmda, 1930 - 1935 seneleri arasında, Paris HWruk Fakültesi ve ona bağlı Institut des Hautes Etud!:!s Inter­nationales'da yüksek tahsilimi görmekte idim. . . -

O sıralarda ve bugün hatırlayamadığım bir tarihte, Türkiye, _Sovyetler Birliği ve o devlete hemhudut olan bazı. devletler ~ar~mda, tecavüzü, tecavüz hillerini ve tecavüz edenleri tayin ye tarif eden b~r mukavele imza.lanmıştı.

Noksanlarma rağmen, Devletler Hukükunda bir _ yeriilik ve ~a~ta bir ilerleme olan bu mukavele, Balkanlar'da ye bizini

· ]:Şölgemizde sulhun muhafaza ve idamesi için hayıriı bir eser idi.: Bu sebeplerden dolayıdır ki, Institut des H~utes Et"!ldes

-~t~rna:tionales'da, mukaveleyi hukukçu gözü ile. ve . o vakit Avrupa'da cari politik durumun ışığı altmda tetkik eden bir

·konf~rans vermiştim ve konferansım Institut'ınüzün mecmua- . . s ında iıe_şr edilmişti.

~ · . Bp-_ hatıra olar~ bile bugün elimde maalesef hiç bir nüshası k~ayaıi konferansm metnini, rahmetli annem Ayşe Osman­oğlu'nun telkini üzerine, o zamanlar Osmanlı ~anedaru'~

:bÜyüğü o~an v~ gurbetini .Nice şehrinde çeken Halife Abdü.l--~ecid. Efendi'y~ arz ve takdim etmiştim. Şimdi neşr edilen. , ine.kttip, işte b hediyemin. karşılığı ve· teşekkürü dür . . - .-_ ~ '.0 tariİ:ııerde kullanılan Türkçemize göre bile ağırca b iF _-lis~ jle yazılmış olan mektup, Halife'nin tarihe dair_ bazı gö­.tü_şl~riı:ıj. ihtiva ettiğindeii, yazıldığından kırk beş sene sonra · he§ti · faydalı olabilir. Tabiidir ki bu görüşlerin ilmi telikidini yapmak, bana değil tarihçilerimize düşer.

is

HALİFE ABDÜLMECİD EFENDİ'YE DAiR BİR VESİKA

Ancak şunu söylemek. isterim ki, o zama:nlarda .daha genç olmama rağmen, zahmet edilip. böyle uzun ve samimi ncisi­hatlarla son bulan bir mektubun yazilması bende· derin bir tesir bırakmıştı. V atarnma .fiilen hizmet edemedimse de, ö~üni boyunca milletiine zarar getirebilecek herhangi .bir harelı;etten veya bir sözden titizlikle çekindim. ·

Allah, ebediyete göçmüş olanlara rahmet eylesin, ebediyen yaşayacak olan millet ve Devletimizi himayesinden mahrUm. etmesin.

Mektubun güç okUİlabilen bazı kısımlarının çözül~esinde y~rdımları dokunan Sayın Uğur Derman Beyefendi'ye şükran­larımı takdim ederim.

Lozan, Haziran - Kasım· 1981

Ömer Nami Beyefendi Hazretleri, K~ymetdar lJ.ediyeriize teşekkürat ve takdidtıinı, şu sıradaki

meşgılliyet-i kesirem haylUleti ile geciktirdiğime pek mütees­sifim. İstirahat ve sükfuıet-i fikr ile mütalaas.ına ancak şu gün­lerde vakit bulabiliyorum. (La definition de l'agresseur) mev­zıllu konferansınızı cidden şayan-ı takdir gördüm. «Mutaarrız vaziyetinin tayin ve tasrihi» tabirlıiin ihtiva etmesi icab eden şerhlt-i esasiyeyi derin bir vukuf ile tayin ve tesbit etmişsiniz. Tedkikatınızı te'yiden tadad huyurduğunuz misaller meyamnda, ulema-yi hukükun, harbin meşruiyeti <<devleti zarardan sıyanet ve te'min-i menafi» kayıdlarına rabt etmekte olduklarını söylü­yorsunuz: Büyük bir gaye-i milliyenin te'minini kesb-i elzemi­.yet etmedikÇe hal-i müsalemeti feda etmek bir cinayettir. Mazi-i karibi göz önüne getirince son yarım asır zarfında k;abıl.l et~ş oldugumuz iki büyük harbe, bu düstılrun tamamen zıddı z!Jı~ niyet ile atılmış olduğumuzu görüyor ve müteellim oluyorum. 1877'de Rusya'ya karşı açtığunız h"!rbi-rr ledi.i.nniyat-ı .zuhuru, herhalde . Mabeyn Başkitabetinden Bab-ı Alii'ye yazılan .tezki­rede tadad edilmiş olan esbab değildi. Rusya ile ihtilafımıp sul­hen tesviye imkanları mebzulen mevcud iken, qtis~ vahim .bir harbe, gözü kapalı, atıldık. Rus muzafferiyetini o günkü Şa,rk

. siyaseti ile . telif edemeyen İngiltere'nin büyük gayretler~e. vü­c~de getirdiği İstanbul Konferansı'm .. var kuvvetimizle baltı:ı­ladık.

JiA.LİFE ABDÜLMECİİ> EFENDi'YE DAiR BİR VESİKA

Ömer Nfu:ni :aey'e yazılan melttubun fotokopisi.

Konferansm bu hileli iflası ile yeniden kesb-i vehamet eden alıvali bir harbe müncer olmak tehlikesinden sıyaneten yine İngiltere'nin teşebbüsü üzerine devletlerce tanzim ve Bab-ı Ali'ye irsal edilen protokolda, devletin menm-i aliyesine giran gelen mevaddm tadil edileceği vaad ve Devlet-i Aliyye ile diğer bir devlet arasmda zuhllr edecek ilıtilafatm halli bahsinde Bab-ı Ali'nin Paris Muahedesi ahkamma istinaden akıdeynin ta vassuduna müracaatla hakkı mahfuz olduğu, · İngiltere sefiri tarafından resmen, temin edildiği halde bile, Avrupa'nın Şark'da idame-i sulh emrindeki gayretlerine iltifat etmedik. Rusya'nın Londra sefiri «Şuvalof» hükfu:net-i Osmaniye tarafından bir serır-i fevkalade i'zamı hilinde, mevcud ihtilafatm sulhen tes-

20

· ..

HALiFE ABD . AtR BİR VESİKA ÜLMECİD EFENDI'XE D

21

~ . HALİFE ABDÜLMECİD . EFENDi'YE DAİR BİR VESİKA

. . vi yesine kat'iyen ~an. mevcud olduğu . ve hatta böyle. bfr. 'te-: . . _ · şeb_bi;is-i .milsal~metkanine karşısında Rusya tarafindan ·.itgtı"n. · .. .. edilıli~~te :Ölan.- metalibden bile feragat" edile-ceği beyan· edilmiş : . . .. . ·ikelı ehemmiyet ve~medik. . . . . . . . : . . . . ~ . .

· Dondra sefir~iz Musurus Paşa, İngiltere . haricjye ·. ne'zate-· . ·: : · . tinfu bu· babtaki. mütalaasını istifsaren, Lord Daı-bi'ye n~Ür_!- · . .

. caatda, . kep.disine :Rusya hükfunetinin bu ka viinde . ne der'ec·e.' . . ~ainimJ 'oldq.ğq.. kestiriİemezse bile, Deylet-i Aliy.ye·nfu.· Peters­

. · burg'a'bir se~ i'~ammda hiç bir mahzılr-ı siy§.si mevcud o~a­

. · . dığından baŞka, bililis bütün cihan. bun~ sulhperverane bir ·: _. · teşebbiiS mahiyetinde. telakki edeceğ~ -· b~yan· e<4J.miş i~en, bu · · .. t'eşvikattan da gayrete gelemedik. Hcrtta Rusya Iliaslahat güzarı

Jfelido.f, son bi:r' teşebbüs-i 'siyas'i olmiik. üzere şimdilik bir sef4' . .- . . n,asb- edilmesi ile .iktifa -edilip i'zami tehir ·edilse bile ilitilaf-ı

. . hazırın halline kafl olacağı_nı beyan ~tmiş ik~n Bab-ı Ali siya­. · set-i· mütehev\riresiride israr ile ~lan-ı 'harbi terCih eyıedi.

·.;: : · ·· Rusya, pir. y~dan ·vaz~yet-i miliyeşinin müŞkillat-ı mü-. -§e'vveşesini düşüİıeı;ek ve bir taraftan da hal-i harbden istifade . · · iJe Çarlık aleyhipe düşmanlarının dahili şfuişler ika'ına teşebbüs

, · . · ·e_d~bileceklerini piş-i iİn:ana alarak sulhen tesviye-i ihtilafa te- . · .· .· . . ·. · .. -mayül e~m_ekte idi.

. Nitekim, Rusya'nın .kazandığı parlak zafer, çarın idamma ınani olamadı.' B~b-ı: Aİi'nin bu derece iı.a-müsrud şeraid tah­tında ilan-ı har bi gqze kestirmesinde ise büsbütün başka bir. ·amll-i ınu-zıı: _tesir eyliyordu.

Sultan Abdülhan:;ı.id Han-ı Sani, bizzat harbe aleyhdar ol­duğUna · ragı;.ıen, ·makam-i·. saltanata· -yeni gelİniş, hükfunetin tedvir-i umuru· bahsinde henüz ikaa'-ı merama kaadir bir va­

. ·ziyet · alamaniış ve etrafında kendine zahir bir kuvvet tesis · edememişti. flu . s_ebeple vükela, meb'usan ve efkar-ı umUmi­yeniı}. takib _ettiği harb cereyanını durdurabilmek cesaretini

· izhar edemedi. • • ı .

. · Devleti.el altından harbe doğru sürükleyen, hakikatte Mid-. . . - . hat Paş'a i<Ü: Mahm~d ve Red if Paşalar gibi · bazı safdill~rle, '. · ·. · · .. -Mabeyn Başkatibi said Bey - Sadrazapı Said ·Paşa ....:. gibi . ö_mr-i' siyasis4ıi kamilen Devletin zar~rıp.a vakf etmiŞ bir riıüf~ sidi. ~~t- ederek .hükümdarı ihafe sUr.etiyle, harbin gayr-ı ka-

HALİFE ABDÜLMECİD EFENDİ!YE DAiR ;Bİij. · YEŞİKA

bil-i ictinab olduğu zeminindeki iradeyi istihsale n;ıuv:affak

oldu ki, bu muvaffakıyetine _ mükafaten Said Bey! rütbe:-i .v:ez8,­retle taltif edildi. Mabeyn başkital;ıeti tesis edildiği g:ilı!de_n beri böyle bir vak'a hadis o~amıştır.

Midhat Paşa'nın lıükılmet-i Osmaniye'yi bu gUnkü .. şe)de ifragı kasdı ile Devlete her türlü es bab-ı telB,k~tt ihz.&r e:tmiş

.ol~uğuna tamamen ~anüm. Bu zu'-i mübeyyini pek güzel evvelden takdir eden Sultan

Abdülhamid Han-ıSani hazretleri, Q şahs-ıleimm iza.Ie-i mazar­rına kadir oldu ise de maalesef harbin zuhfuunu men edemedi. . ..

Pederleri cennetmekan Sultan Abdülmecid ·Han zaman-ı . saltanatlarında zuhfu eden «mülteci» mes'elesinde, hükfunet-i Osmaniye'nin Macarları himaye etmesini hazm edemeyen Rus­ya Çarı, hudud boyunca koca bir ordu tahşid edecek kadar. i:z;­har-ı husumete başlamıştı. Büyük Reşid Paşa'nın tedabir~i akilanesi, mes'eleyi sulhen halle kifayet etti. Sefaret-i fev:kalad~ ile Petersburg'a gönderilen Fuad Paşa'nın izahatı, Çar'ı tama­men tatmin eyledi. Müdebbirane hareketlerin ne derecede arnil-i sulh olduğu pek güzel bir misa.ldir.

Harb-i umUmideki türedi rlcal ise, dostumuz Alm~ya'nı# yükünü zayıflatmak, harbin bar-ı hasarından bir kısmını yük~ lenmek için ilan-ı harbe karar vermiş olduklarını, Meclis-i Mil-li'nin kürsi-i resmisinde itiraf etmişlerdi. .

Arsa-i siyasetin o hüdamabit vükelasından bundan faz~~ bir kiyaset bekleııemeyeceği gibi, öyle bir siyaset-i mecmina­nenin de bugünkü neticeden başka bir şeye müncer olamayaca­ğı bedihiyattandır.

Hülasa, Cemiyet-i Akvam, düvel-i muazzamanın emperya: _liim hastalığına bir serum keşf edemezse. ve zirnam-ı icİar~-~ 'düvel, ufak insanların elinde kaldıkça, her türlü nazariyat-i ilmiyeye rağmen hf:ın-ı beşer harb n;ıeydan,larında · J?lahkılm-i bederdir.

Bütün takdiratımla sizi tebrikten evvel, ·bugünkü hamllle-i ilm ü irfanı size tehiyye edebildiklecinden dolayı viliele~i inuh:. teremenizin azm-i kemalatını tebcil ederim. · · : .' · >

Makam-ı saltap.at namzetleri, son iki asırdan be~i ayni ·fti; na-i fazı ile yetiştir~ olsaydı, vatan-ı mübarekte, el' an,- devr-i Süleyman-ı Kanf:ıni pay-dar olur giderdi. Tedkikat~ı- Ciddiye-:.

23

HALİFE ABDÜLMECİD EFENDi'YE DAiR BİR VESİKA

nizle tenvir-i dimağda tekarnille hasr-ı mesru etmenizi · size ke­mal-i samirniyetle ta,vsiye ederim. Henüz sinninizin istikbalen vatana müfid hizmetler ibrazına müsaid olduğUnu düşünerek, daima çalışınız. Mesainizin semere-i muvaffakiyatını görmekle, valde-i İnuhteremeiı.izin vaye-mend-i mes'adet olmasını . Cenab-ı Rabbülrueminden tazarrıi ve niyaz eylerim.

25 Kanfuıuevvel 1935

Kelime! er:

Kıyınetdir: kıymetli * teşekkürat: teşekkürler * takılirat: takdir_ ler * meşgUliyet-l kesire: fazla. ziyade ıneşgıUiyet * haylıllet : mfuıi olma, araya girme * müteessif : üzüntü duyan, esef eden * sükılnet-i fikir : fikir süküneti, zihni sükUnet * mutaarrız : taarruz eden * şerait-i esasiye'.: esas şartlar * tedkikat : incelemeler * te'yiden: kuvvetlen­dirmek için * tadad : sayma * ulema-yı hukuk: hukuk alimleri * sıya­net : koruma * te'min-i menafi : menfaatlerin temini * kesb-i elzemi­yet: elzemlik, zarılrUik kazanma * hal-i müsa.Iemet : sulh hali * mazi-i karib : yakın geçmiş * müteellim : elem duyan ~' ledünniyat-ı zuhılru : ortaya çıkışının içyüzü, gizli tarafı * esbab : sebepler * tesviye : dü­zeltme * mebzıllen : çok sayıda * ati. : gelecek * telif etme : birle;ıtirme * kesb-i vehamet : vehamet kazanma * ahva.I : haller, durumlar * müncer : sona erme, sonucunu doğurma * irsa.I : ulaştırma, yollama * menMi-i aliye : yüce menfaatler * giran : ağır * mevadd : maddeler * tadil : düzeltme * ahkam : hükümler * istinaden : dayanarak * flkideyn : anlaşma yapan her iki taraf * tavassud : aracılık * idame-i sulh : sul:. hun devam ettirilmesi * i'zam : gönderme * teşebbüs-i müsalemetkara. ne : barış temin edici teşebbüsler * ityan : getirme, söyleme * metalib : istekler * bab : husus * istifsiiren : sorarak * sulhperverme : sulh se­vercesine * siyaset-i mütehevvire : şiddetli siyaset * müşevveş : karı­şık * şuriş : kargaşalık * ika' : yaptırma * piş-i im'an : çok dikkatli olmayı göz önünde bulundurma * na-müsaid : müsfıid olmama * şerait : şartlar * taht: alt * flmil-i muzır : zarar verici * tedvir-i um.fir: işleri yürütme, çevirme * ikaa'-i meram: maksadı yapma * zahir: yardımcı * vükela : vekiller, bakanlar '~ müfsid: bozucu, ifsad edici, kötü kimse * ihafe : korkutma * gayr-ı kabil-i ictinab : kaçınmak mümkün olma­yan ~ istihsal : elde etme * hadis : meydana gelme * ifrağ : bir şekle sokm'a * ihziir: hazırlama* zıl'-i müheyyin: açık gerçek * şahs-ı Ieim': alçak şahıs * izale.i mazarr : zararların yok edilmesi * tahşid: yığına * izhar-ı husılmet: düşmanlığını açıklama * tedabir-i akilane: akıllıca alınmış tedbirler * müdebbirane : tedbirli bir şekilde * flmil-i sulh: sulh sebebi * bar-ı hasar: zarar yükü * budainabit: yerden bitme,

24 .• ·: · . ı !

·ı

HALiFE ABDÜLMECİD EFENDi'YE DAİR BİR VESİKA

yerden bitiverme. kökü ve geçmişi olmama * kıyiset: uyanıklık * siyaset-i m ecniinane : deHce siyaset * bedihiyyat : delil ve isb ata ge­rek duymayan açık gerçekler * Cemiyyet-i akvam : Milletler cemiyeti (Bugünkü Birleşmiş Milletler) * zimam.ı idare-i düvel: devletlerin idare dizgini * hll.n-ı beşer : insanlığın kanı * mahkiıın-ı heder : boşa gitmeye mahkUm * h amüle.i ilm ü irfan : ilim ve irfan yükü * t ebiy. ye : hazırlama (verebilme. kazandırma) * azm-i kemalat : olgunluk. kemal için gösterilen gayret * itina-i fazı : fazilet-e dikkat ve itina göstermek * par.dar : sürekli, e be eli * tenvir-i . dimağ : zihni aydınlat. ma * tekainül: olgunluk * hasr-ı mesai: çalışma. mesai hasretme * kemiil.i saınimiyetle : büyük bir samirniyetle * sinn : yaş * müfid : faydalı * ibraz : meydana koyma * semer e.i muvaffakiyyat : başarıla­rm meyvesi * vaye-mend-i mes'adet : bahtiyarlıktan nasibini alma * tazarrü : yalvarma.

.. /

25