Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü

KURTULUŞ SAVAŞI’NDA LEVAZIM İKMAL FAALİYETLERİ

Murat Günal ATAMAN

Lisansüstü Eğitim, Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü İçin Öngördüğü

YÜKSEK LİSANS TEZİ Olarak Hazırlanmıştır

Ankara 2007

Yüksek Lisans Tezi olarak sunduğum “ Kurtuluş Savaşında Levazım İkmal Faaliyetleri” adlı çalışmanın, tarafımdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden olduğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve onurumla doğrularım. 23/02/2007

Murat Günal ATAMAN

H.Ü. Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Müdürlüğü’ne,

İş bu çalışma jürimiz tarafından Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ana

Bilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.

Başkan :

Doç Dr. Yunus KOÇ Üye :

Doç Dr. Adnan SOFUOĞLU (Danışman) Üye :

Doç. Dr. Fatma ACUN Üye :

Doç. Dr. Ayten SEZER Üye :

Doç. Dr. Derviş KILINÇKAYA Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. …/.../…. Prof. Dr. Mustafa YILMAZ Enstitü Müdürü

i

ÖZET

Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan Tanzimat dönemine kadar, orduyu

oluşturan askerlerin ikmali ya askerlerin kendisi tarafından ya da bu askerleri

beslemekle sorumlu olan yöneticiler tarafından karşılanmıştır. Devlet sadece sefer

zamanı askerlere kısmen yardımda bulunmuş, ihtiyaç duyulan ikmal maddelerinin

istenilen yerlerde tedarik, depolama ve dağıtımından sorumlu olmuştur. Askerler

açılan ikmal noktalarından ihtiyaçlarını parasını vererek karşılamışlardır. Tanzimat

dönemiyle beraber Avrupa tipi düzenli ordu teşkilatına geçilmiş, devlet askerlerin her

türlü ihtiyacını karşılama sorumluluğunu üstlenmiştir. Bu dönemde lojistik teşkilat

ile ikmal esasları yeni yapıya göre düzenlenmeye başlanmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu 1914 yılında girdiği I. Dünya Savaşından 1918

yılında yenilerek çıkmış, elinde kalan Anadolu’nun Ege, Akdeniz ve Trakya

bölgeleri de işgal edilmiştir. Türk Kurtuluş Savaşı’nın Yunanlıların İzmir’i işgal

etmeleriyle başladığı kabul edilse de, olayların tarihi akışı göz önüne alınırsa aynı

zamanda I. Dünya Savaşı’nın devamı olarak görülebilir.

Kurtuluş Savaşı’nın başlangıcında ordunun büyük bölümü terhis edilerek

kadrolar küçültülmüş, silahları toplanmıştır. Uzun süren savaşlardan dolayı halk

yorgun ve bitkin durumdadır. Üretici gücü oluşturan erkek nüfusun büyük bölümü

savaşlarda kaybedilmiş, tarım, sanayi, ekonomi ve ticaret durma noktasına gelmiş,

Anadolu’nun en verimli bölgeleri de işgal edilmiştir.

Kurtuluş Savaşı sırasında uygulanan lojistik ve levazım ikmal esasları I.

Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu tarafından kullanılan esaslara dayanmaktadır.

İzmir’in işgali ardından Kuvay-i Milliye denilen direniş hareketi oluşmaya başlamış,

düzenli bir ordu kurulup mücadele tek elden yapılıncaya kadar işgale karşı duran tek

güç bu hareket olmuştur. Kuvay-i Milliye bir halk hareketi olduğundan ihtiyaçları ilk

başlarda yöre halkı tarafından karşılanmıştır. Kuvay-i Milliye birlikleri yerel desteğin

yanında, düzenli ordu birlikleri tarafından da lojistik ve askeri açıdan

desteklenmişlerdir. Hareketin gün geçtikçe büyümesi üzerine idari ve lojistik

faaliyetleri organize etmek amacıyla çeşitli yerel kongreler düzenlenmiş, bu

kongrelerde Kuvay-i Milliye’nin idari, mali yapısı ile cephane, beslenme, giyim-

kuşam ihtiyaçlarının sağlanması konusunda çeşitli kararlar alınmıştır.

ii

Erzurum ve Sivas Kongreleri sonrası kurulan Heyeti Temsiliye tüm milli

mücadelenin sevk ve idaresini üstlenmiş, TBMM’nin kurulması ile Kurtuluş Savaşı

siyasi ve hukuki olarak tek elden yönetilmeye başlanmıştır. TBMM’nin ardından

hükümet kurulmuş, düzenli orduya geçiş çalışmaları ile lojistik teşkilat ve kurumların

teşkil edilmesine başlanmıştır. Bu kapsamda Milli Savunma Bakanlığı kurulmuş,

levazım faaliyetleri bakanlık bünyesindeki Levazım Dairesi tarafından üstlenilmiştir.

MSB’nin kurulmasıyla beraber menzil teşkilatı da oluşturulmaya başlanmış, daha

sonra menzil teşkilatının bir kısmı MSB bünyesinde teşkil edilen Sevkıyat ve

Nakliyat Genel Müdürlüğü, bir kısmı da Batı Cephesi Komutanlığı emrine

verilmiştir. TBMM’nin kurulması ile beraber ihtiyaçları halk tarafından karşılanan

Kuvay-i Milliye birlikleri de tamamen ordu teşkilatına alınarak, bütün ihtiyaçları

devlet tarafından karşılanmaya başlanmıştır.

Birinci İnönü Muharebelerinde MSB tarafından lojistik teşkilat tam olarak

kurulamadığından, birlikler ihtiyaçlarını bütçeden gönderilen veya bulundukları

yöreden verilen para ile kendileri tedarik yoluna gitmişlerdir. İkinci. İnönü

Muharebeleriyle beraber MSB merkezi olarak ihtiyaçları temin ve dağıtım işlemine

başlamıştır.

Yapılan bütün çalışmalara rağmen ihtiyaçlarının yeterli ölçüde

karşılanamaması, ardından Kütahya-Eskişehir muharebeleri sonucunda ordunun geri

çekilmesi üzerine, Tekâlifi Milliye (Ulusal Vergi) Emirleri yürürlüğe sokulmuş,

halkın elinde bulunan yiyecek ve ordu ihtiyacı malların bir kısmına el konulmuştur.

Hızlı bir şekilde toplanan ihtiyaç malzemeleri ile ordunun ihtiyaçları büyük ölçüde

karşılanmış, bu sayede kısa bir süre sonra girilen Sakarya Savaşı Yunan ordusunun

geri çekilmesiyle sonuçlanmıştır.

Büyük Taarruz öncesi yapılan hazırlıklar sırasında özellikle yiyecek

maddelerinin temini ve dağıtımında yaşanan problemler üzerine, Başkomutan

başkanlığında devletin ilgili birimlerinde bulunan en üst kademedeki kişilerin

katılımı ile bir Harp Encümeni kurulmuş, Büyük Taarruz öncesine kadar özellikle

yiyecek maddelerinin temini ve dağıtımı ile bizzat bu kurul ilgilenmiştir. Büyük

Taarruz esnasında muharip unsurlar çok hızlı hareket ettiğinden lojistik unsurlar

bunlara yetişememiş, birlikler ihtiyaçlarını bulundukları bölgeden satın alma ve

Yunanlılardan ele geçirdikleri malzemeler ile karşılamaya çalışmıştır.

iii

ABSTRACT

From the foundation of the Ottoman Empire to the Tanzimat period, the supplies

of the soldiers in the army were provided either by the soldiers or by the officials

who were responsible for feeding these soldiers. The state gave only partial support

to the soldiers in times of war and was responsible for the provision, storage and

distribution of the supplies needed. The troops met their needs on their own at the

supply points. With the Tanzimat period, the European-style regular army system

was introduced and the state undertook the responsibility to meet all the needs of the

troops. During this period, the logistic organization and the supply principles began

to be rearranged according to the new system.

The Ottoman Empire was defeated in the World War I in 1918 in which she

engaged in 1914 and thus the Aegean, Mediterranean and Thracian regions were

occupied. While it is accepted that the Turkish War of Independence began with the

occupation of Izmir by the Greek, it can also be seen as the continuation of the World

War I given the historical course of the events.

At the outset of the War of Independence, the majority of the army was

discharged, the cadres were diminished and the weapons were collected. People were

tired and exhausted due to the lasting battles. Most of the male population that

consisted the productive power was lost in the battles; agriculture, economy and

trade came to a point of cessation and the most fertile regions of Anatolia were

occupied.

The logistic and quartermaster supply principles applied during the War of

Independence depended on the principles applied by the Ottoman Army during the

World War I. Following the occupation of Izmir, the resistance movement called as

Kuvay-i Milliye (Nationalist Forces) began to take form and this movement was the

only force resisting the occupation until the regular army was set up and the struggle

was carried out under one command. As the Nationalist Forces were a public

movement, their needs were met by the neighborhood people at the beginning. In

addition to the local support, the Nationalist Forces were also supported by the

iv

regular army forces both logistically and militarily. As the movement expanded day-

by-day, some local congresses were held in order to organize the administrative and

logistic activities; in these congresses, certain decisions were made about the

administrative and financial structures of the Nationalist Forces and the provision of

the munitions, nutrition and clothing needs.

The Committee of Representatives that was founded after Erzurum and Sivas

Congresses took over the conduct of the entire national struggle and with the

introduction of the TGNA, the War of Independence began to be conducted under

one command both politically and legally. The new government was formed

following the establishment of TGNA and the works towards a regular army, logistic

organization and the foundation of the institutions began. Within this scope, the

Ministry of Defense (MoD) was established and the quartermaster activities were

transferred to the Commissariat under the Ministry. With the establishment of the

MoD, the supply lines began to be formed and some of the supply lines was put

under the order of the General Directorate of Shipping and Transportation and the

rest was put under the order of the Command of Western Front. After the

establishment of TGNA, the Nationalist Forces of which the needs were met by the

people were put under the control of the army and all of their needs were met by the

government.

As the MoD could not set completely the logistic organization during the 1st

Inonu Battles, the military units tried to meet their needs on their own by using the

money sent from the budget or the aids collected by the neighboring people. At the

time of the 2nd Inonu Battles, the MoD began to meet the needs centrally.

Upon the inability to meet the needs sufficiently despite all the efforts and the

withdrawal of the army at the end of the Kütahya-Eskişehir battles, the Tekâlif-i

Milliye (National Requisitions) orders were brought into force and some of the food

under the personal possession of the public and other materials the army needed were

seized. The necessities of the army was largely covered with the basic necessaries

collected speedily; thus, the Sakarya Battle that broke out after a little while resulted

in the withdrawal of the Greek army.

v

Upon the problems encountered particularly in providing and distributing food

during the preparations preceding the Grand Assault, a War Council was established

under the presidency of the commander-in-chief and with the participation of the

seniors from the relevant state ranks and it was closely interested in particularly the

provision and distribution of the food until the Grand Assault. As the combat units

moved very fast during the Grand Assault, the logistic units could not reach them and

they had to meet their needs by buying at the points where they were or with the

materials they captured from the Greek.

vi

İÇİNDEKİLER

ÖZET i

ABSTRACT iii İÇİNDEKİLER vi

ÖNSÖZ x

KISALTMALAR xii

GİRİŞ 1

I. BÖLÜM

KURTULUŞ SAVAŞI ÖNCESİ GENEL DURUM

A. Osmanlı Döneminde Levazım İkmal Faaliyetleri 5

1. Lojistik Teşkilat ve Kurumlar 5

2. Yiyecek İkmal Esasları 15

3. Giyim Kuşam ve Donatım İkmal Esasları 22

B. Askeri ve Sosyo-Ekonomik Durum 26

1. Askeri Durum 26

2. Nüfus ve Sosyal Durum 27

3. Tarım 28

4. Sanayi ve Ticaret 29

5. Ekonomik Durum 30

6. Ulaştırma 32

vii

II. BÖLÜM

KUVAY-İ MİLLİYE DÖNEMİNDE LEVAZIM İKMAL FAALİYETLERİ

A. Kuvay-i Milliyenin Doğuşu ve Örgütlenmesi 34

1. İzmir’in İşgali 34 2. Kuvay-i Milliye’nin Doğuşu ve Yapısı 36

3. Kuvay-i Milliye’nin Örgütlenmesi 39

B. Heyeti Temsiliye Öncesi ve Sonrası Dönemde Maddi Kaynaklar 50 C. Heyeti Temsiliye Öncesi Dönemde Levazım İkmal Faaliyetleri 51 Ç. Heyeti Temsiliye Döneminde Levazım İkmal Faaliyetleri 60 D. TBMM Döneminde Levazım İkmal Faaliyetleri 63

1. TBMM’nin Açılması ve Genel Durum 63 2. TBMM Döneminde Maddi Kaynaklar 64 3. Lojistik Teşkilatlanma ve Levazım İkmal Esasları 67 4. Lojistik Teşkilat ve Düzenli Orduya Geçiş Çalışmaları 68 5. TBMM’nin Kurulduğu Dönemde Levazım İkmal Faaliyetleri 72

a. Batı Cephesi 72 b. Güney Cephesi 80

c. Doğu Cephesi 82

E. Gediz Taarruzu ve Kuvay-i Milliye’nin Tasfiyesi 83

III. BÖLÜM

DÜZENLİ ORDU DÖNEMİNDE LEVAZIM İKMAL FAALİYETLERİ

A. İnönü Muharebeleri Döneminde Levazım İkmal Faaliyetleri 85

viii

1. Genel Durum ve Muharebeler 85 2. MSB Tarafından Yapılan Faaliyetler 86

3. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü ve Menzil Teşkilleri Tarafından

Yapılan Faaliyetler 91

4. Gizli Örgütler Tarafından Yapılan Faaliyetler 94

B. Kütahya-Eskişehir Muharebeleri Döneminde

Levazım İkmal Faaliyetleri 94

1. Genel Durum ve Muharebeler 94 2. MSB Tarafından Yapılan Faaliyetler 95

3. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü Tarafından Yapılan

Faaliyetler 102

4. Gizli Örgütler Tarafından Yapılan Faaliyetler 103

C. Sakarya Muharebeleri Döneminde Levazım İkmal Faaliyetleri 104

1. Genel Durum ve Muharebeler 104 2. MSB Tarafından Yapılan Faaliyetler 105

3. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü ile Batı Cephesindeki Menzil

Teşkillerinin Faaliyetleri 120

4. Gizli Örgütler Tarafından Yapılan Faaliyetler 123

Ç. Büyük Taarruza Hazırlık ve Büyük Taarruz Döneminde

Levazım İkmal Faaliyetleri 124 1. Genel Durum ve Muharebeler 124 2. MSB Tarafından Yapılan Faaliyetler 125

3. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü ile Batı Cephesindeki Menzil

Teşkillerinin Faaliyetleri 152

4. Gizli Örgütler Tarafından Yapılan Faaliyetler 156

ix

SONUÇ 159

BİBLİYOGRAFYA 163

EKLER

x

ÖNSÖZ

Orduların muharip unsurlarının faaliyetine yönelik her çeşit malzeme ve

hizmet desteğini içeren lojistik faaliyetler, muharip unsurların muharebeye hazır

olması ve muharebenin icrası açısından büyük önem arz ederler. Ölçeği ne olursa

olsun bir askeri harekatın başarıya ulaşmasındaki en önemli faktörlerden biriside

lojistik imkan ve kabiliyetlerdir.

Askeri lojistik faaliyetlerin alt kollarından birisini oluşturan Levazım ikmal

faaliyetleri, askerlerin en temel ihtiyaçlarının karşılanması açısından askeri lojistiğin

en önemli bölümlerinden birini oluşturmaktadır. Levazım ikmal faaliyetleri genel

olarak; besleme, giyecek ve yakacak maddelerinin ikmalini kapsamaktadır.

Lojistik faaliyetlerin bir kısmı muharebe zamanı önem kazanırken, bir kısmı

gerek muharebe gerek barış zamanı olsun sürekli önem arz ederler. Örneğin

mühimmat ikmaline sadece muharebelerin cereyan ettiği ve yoğunlaştığı dönemlerde

ihtiyaç duyulurken, Levazım sınıfının sorumluluğunda olan besleme ve giyecek

ikmalinin ister barış ister savaş zamanı olsun kesintisiz olarak sürdürülmesi gerekir.

Besleme ve giyecek konusu insanoğlu ile beraber var olmuş, insanoğlu var olduğu

sürece de devam edecek olan en temel insani ihtiyaçları kapsamaktadır. İnsanların

var olduğu zaman farkında olmadıkları, ancak yokluğu durumunda büyük sıkıntıya

düştükleri temel ihtiyaçlar giderilmedikleri takdirde insanların asıl işlerini

yapmalarına engel, engel olmadıkları durumda ise istenilen işin yeterli düzeyde

yapılamamasına sebep olurlar.

Temel ihtiyaçlar sadece askerlik mesleği için değil şüphesiz tüm meslekler ve

bütün hayat için çok önemlidir. Ancak askerliğin yüksek performans gerektiren,

başarısızlık durumunda can kaybına, mal kaybına hatta bağımsızlığın ve vatanın

kaybına neden olabilecek sonuçlara yol açabilecek bir meslek olduğu

düşünüldüğünde bu ihtiyaçların giderilmesinin ne kadar hayati olduğu anlaşılabilir.

Türk Kurtuluş Savaşı konusunda çok sayıda eser yazılmış olup, şu ana kadar

yapılan çalışmalarda genel olarak olayların siyasi ve taktik yönü incelenmiş, lojistik

faaliyetlere sınırlı sayıda eserde yer verilmiştir. Levazım konusu ise lojistikle ilgili

eserlerin içerinde sadece alt başlık olarak geçmektedir.

xi

Yaptığım çalışmada önemine çok inandığım Levazım ikmal faaliyetlerinin,

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasını sağlayan Kurtuluş Savaşında nasıl icra

edildiği, ne gibi zorluklarla karşılaşıldığı, savaşın sonucuna etki edecek ne gibi bir

rolü olduğunu incelemeye çalıştım.

Bana böyle bir çalışma imkanı sağlayan, çalışmalarım sırasında teşvik ve

yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım değerli hocam Doç. Dr. Adnan

Sofuoğlu’na ve Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü

öğretim üyelerine, ilgili kaynaklardan faydalanmamda bana büyük yardımları olan ve

yoğun desteklerini gördüğüm Genelkurmay Başkanlığı personeli Emel Köktaş’a,

Milli Savunma Bakanlığı personeli Şule Tamer’e, Genelkurmay ATASE Bşk.lığı

personeli Fatma İlhan’a, değerli dostum Belgin Beycar’a, maddi ve manevi

desteklerini hiçbir zaman benden esirgemeyen aileme şükranlarımı arz ederim.

Murat Günal ATAMAN

Ankara 2007

xii

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı Geçen Eser

a.g.m. : Adı Geçen Makale

AKDTYK : Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu

Bkz. : Bakınız

C. : Cilt

Kit. : Kitap

KKK : Kara Kuvvetleri Komutanlığı

Ks. : Kısım

MSB : Milli Savunma Bakanlığı

No : Numara

s. : Sayfa

S. : Sayı

TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi

TC : Türkiye Cumhuriyeti

TİH : Türk İstiklal Harbi

TSK : Türk Silahlı Kuvvetleri

TTK : Türk Tarih Kurumu

vb. : Ve benzeri

1

GİRİŞ

İlk ve orta çağlarda bu günkü anlamda devamlı silâh altında bulunan düzenli

ordular olmayıp, sefer zamanı toplanan geçici ordular asıl gücü oluştururdu. O

dönemlerde ordular yiyecek ikmal maddelerini o an bulundukları veya ele

geçirdikleri düşman bölgesinden genellikle yağma yöntemi ile elde ederlerdi. Bu

çağlarda özellikle yiyecek maddelerinin bulunup bulunmaması harekâtın sınırlarını

belirlemiş, ikmal yapılmadığı durumlarda ordular geri çekilmek zorunda kalmış veya

yenilgiye uğramışlardır.1

Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşuna kadar sadece Roma’lılarda sürekli ve

düzenli bir ordu olduğu görülmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nda on dördüncü

yüzyılda düzenli orduya geçilmiş, Avrupa’da ise Osmanlı’dan yaklaşık 100 yıl sonra

düzenli ordu teşkilatına geçilmeye başlanmıştır. Düzenli ordu teşkilatına

geçilmesiyle beraber ordu mensuplarının ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla çeşitli

teşkilatlar kurumuş ve yöntemler geliştirilmeye başlanmıştır.2

Lojistik terimi eski Yunanca “logistikos” kelimesinden gelmekte olup; mantık

ve hesap bilimi anlamına gelmektedir. Askeri anlamda lojistik; ikmal, ulaştırma,

haberleşme, tıbbi yardım vb. alanlarda muharip birlikleri desteklemek amacıyla

yürütülen hizmetlerin bütünü olarak ifade edilebilir.3

Günümüz modern ordularında muharip sınıfların dışında, ordunun lojistik

faaliyetlerini yürütmek amacıyla çeşitli yardımcı sınıflar oluşturulmuştur. Bu

yardımcı sınıflar genel olarak; İstihkâm, Muhabere, Ulaştırma, Levazım, İkmal,

Ordudonatım ve Sağlık vb. bölümlerden oluşmaktadır.

“Levazım” kelimesi sözlük anlamı olarak Arapça “Lâzıme” kelimesinin

çoğulu olup; gerekli olan şeyler, bir işin yapılması için gerekli olan araç ve gereçler

anlamına gelmektedir.4 Askeri bir terim olarak ise Levazım; silahlı kuvvetlerin

1 Levazım Binbaşı Sabri, “Levazım Tarihçesi”, Levazım Mecmuası, Sayı: 11–13, Yüksek Levazım Mektebi, İstanbul, 1933, s.36, 59–65. 2 Mahmud Şevket, Osmanlı Askeri Teşkilatı ve Kıyafeti, KKK Basımevi, Ankara, 1983, s.15; Levazım Binbaşı Sabri, a.g.m., Sayı:13, s.36. 3 Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, C.14, Ana Yayıncılık, İstanbul, 1992, s.559; Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 14.Cilt, Milliyet, 1986, s.7524. 4 Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1998, s.1461.

2

yiyecek, giyecek, yakacak vb. ikmal maddelerinin temini, depolanması, bakım ve

onarımı ile dağıtılmasını sağlayan askeri sınıftır.5

Osmanlı İmparatorluğu on altıncı yüzyılda doğal sınırlarına kadar genişlemiş,

askeri örgüt, sivil ve idari yapı ile vergi ve toprak sistemi fetih ve kolonizasyon

esasına göre düzenlendiğinden sistem doğal sınırlarına ulaşınca toplumun

ihtiyaçlarına cevap veremez hale gelmiştir. On beşinci yüzyıla kadar batıdaki ilmi ve

teknolojik gelişmelere çok çabuk ayak uyduran Osmanlı on altı ve on yedinci

yüzyıldaki gelişmeleri geç ve etkisiz bir biçimde izlemiştir.6

Coğrafi keşifler sonucu ticaret yollarının değişmesiyle buradan sağlanan

gelirler Osmanlıdan Batıya kaymış, bunun sonucu Osmanlı para birimi akçenin

değeri düşmüş, Osmanlı malları ucuzlamış, yerli sanayi ve üretici ile tarım alanında

önemli çöküşler yaşanmıştır. Ordu da Tımarlı Sipahilerin sayısının azaltılıp ücretli

asker sayısının artırılması ekonomiyi iyice zora sokmuş, ordu Avrupa’dakilerin çok

gerisinde kalmıştır.7

On dokuzuncu yüzyıldan itibaren Avrupa’daki güç dengelerinin değişmesi ve

Osmanlı İmparatorluğu’nun zayıflaması sonucu, Osmanlı Devleti kendisine yönelen

tehditlere karşı yanına büyük bir devleti alıp bir denge meydana getirmeye ve bu

şekilde varlığını devam ettirmeye ve yıkılmayı önlemeye dayalı bir politika izlemeye

başlamıştır. 1791–1878 yılları arasındaki Rus tehlikesine karşı İngiltere’ye, 1888–

1918 yani I. Dünya Savaşı öncesi ve süresince Almanya’ya dayalı bir denge

politikası takip edilmiştir.8

Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılması ile sonuçlanan I. Dünya Savaşı’nın

nedenleri, 1789 Fransız İhtilali ve sonrasında ortaya çıkan siyasi fikir akımları ile

1815–1914 yılları arasındaki siyasi ve diplomatik gelişmelere kadar dayanmaktadır.

Bu dönemde Almanya ve İtalya milli birliklerini kurmuş, Avrupa Devletleri Üçlü

İttifak (Almaya, İtalya ve Avusturya) ve Üçlü İtilaf (İngiltere, Fransa ve Rusya)

olmak üzere iki bloğa ayrılmıştır. 1904 yılından itibaren bu iki blok sürekli bir 5 Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, s.7451. 6 Geniş bilgi için bkz.: Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çeviren: Metin Kıratlı, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1993, s.21-28. 7 Geniş bilgi için bkz.: Lewis, a.g.e., s.28-39. 8 Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1995, Alkım Yayınevi, Ankara, s.43; ayrıca bkz.: Yücel Özkaya, “Birinci Dünya Savaşı (1914-1918)”, Milli Mücadele Tarihi-Makaleler, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2002, s.1-4.

3

çatışma içine girmiş olup bu çatışma 1914 yılında I. Dünya Savaşı’nın patlamasına

yol açmıştır.9

Osmanlı İmparatorluğu 29 Ekim 1914 yılında Almanya, Avusturya-

Macaristan ve Bulgaristan’la beraber İngiltere, Fransa, Rusya ve İtalya’nın da daha

sonra katılacağı bloğa karşı I. Dünya Savaşına girmiştir.10

4 yılı aşan ve çeşitli cephelerde süren çarpışmalar sonucunda Osmanlı

İmparatorluğu Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan’la beraber yenilgiye

uğrayarak 30 Ekim 1918 yılında Mondros Mütarekesini imzalamıştır.11 Mütareke

hükümleri gereğince; boğazlar İtilaf devletlerine teslim edilecek, Türk Donanması

limanlarda enterne edilecek, bütün demiryolları ve limanlar itilaf devletlerinin

kontrolüne verilecek, ordu derhal terhis edilerek silahları itilaf devletlerinin gözetimi

altında depolanacak, telsiz ve telgraf hatları İtilaf devletlerinin kontrolünde olacak ve

İtilaf devletleri emniyetlerini tehdit edecek bir durum karşısında istedikleri yeri işgal

edebileceklerdir. İtilaf Donanması İstanbul’a girmiş, İngilizler: İskenderun, Antep,

Maraş ve Urfa’ya; Fransızlar: Adana ve Mersin’e; İtalyanlar: Antalya, Fethiye,

Marmaris ve Bodrum’a asker çıkarmışlardır.12

Savaş sonunda Osmanlı’nın en verimli toprakları olan Ege, Akdeniz ve

Trakya bölgeleri işgal edilmiş, nispeten daha az verimli olan İç Anadolu, Doğu

Anadolu ve Karadeniz bölgesinin kaynakları ile milli mücadele sürdürülmek zorunda

kalınmıştır. Tam olarak gelişmemiş sanayinin büyük kısmı da işgal altında olan Ege

ve Marmara bölgesinde yoğunlaşmıştır. Anadolu ekonomisi birkaç istisna hariç

tümüyle tarıma dayalıdır. Üretici nüfusun önemli bir kısmı savaşlarda

kaybedildiğinden milli mücadelenin başlangıcında üretim en düşük seviyededir.13

Birinci Dünya Savaşı’nın bitmesinin ardından barış antlaşmalarını hazırlamak

amacıyla 18 Ocak 1919’da başlayan ve daha sonra da süren Paris Barış

Konferansı’nda, 13 Mayıs 1919’da alınan karar gereğince İzmir’in Yunanistan’a

9 Geniş bilgi için bkz.: Armaoğlu, a.g.e., s.3-93; Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ege

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ege Üniversitesi Basımevi Md.lüğü, İzmir, 1984, s.53-55. 10 Armaoğlu, a.g.e., s.100-110, 116-119; Aybars, a.g.e., s.53-68. 11 Armaoğlu, a.g.e., s.97-143; Aybars, a.g.e., s.69-100. 12 TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1992, s.71-221; Aybars, a.g.e., s.110-112. 13 Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşı Mali Kaynakları, Kastaş Yayınları, İstanbul, 1988, s.19.

4

bırakılması kararlaştırılmıştır.14 Türk Kurtuluş Savaşının, İzmir bölgesine Yunan

kuvvetlerinin 15 Mayıs 1919’da çıkmasıyla başladığı kabul edilir.15 Olayların tarihi

akışı göz önünde bulundurulduğunda, Türk Kurtuluş Savaşı I. Dünya Savaşının

devamı olarak görülebilir.16

Çalışmanın ilk bölümünde Kurtuluş Savaşı öncesi genel durum ele alınmakta,

bu kapsamda birinci kısımda Osmanlı dönemindeki askeri yapı, lojistik teşkilat ve

kurumlar ile yiyecek ve giyim kuşam maddelerinin dayandığı ikmal esasları

incelenmektedir. Bu bölümün ikinci kısmında Kurtuluş Savaşı öncesindeki askeri ve

sosyo ekonomik durum üzerinde durulmakta, Mili Mücadeleye hangi şartlar altında

başlandığı ele alınmaktadır.

Çalışmanın ikinci bölümünde Kuvay-i Milliye’nin doğuşu, yapısı ve

örgütlenmesi, bu dönemdeki maddi kaynaklar ve yapılan levazım ikmal faaliyetleri,

incelenmiş, ardından TBMM’nin açılması ile lojistik teşkilatlanma ve düzenli orduya

geçiş çalışmaları ile levazım ikmal faaliyetlerinin dayandığı ikmal esasları üzerinde

durulmuş, gene bu dönemde yapılan levazım ikmal faaliyetleri cepheler bazında

incelenmiş, Kuvay-i Milliye’nin tasfiye edilerek tamamen düzenli orduya geçiş ele

alınmıştır.

Çalışmanın üçüncü bölümünde düzenli ordu dönemi ve bu dönemde yapılan

muharebeler esas alınarak, lojistik teşkilat ve kurumların yaptığı levazım ikmal

faaliyetleri üzerinde durulmuştur.

14 TİH Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, s.275-279; Aybars, a.g.e., s.122-124. 15 TC Genelkurmay Harp Tarihi Daire Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi İdari Faaliyetler, C.VII, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1975, s.9. 16 Müderrisoğlu, a.g.e., s.11.

5

I. BÖLÜM

KURTULUŞ SAVAŞI ÖNCESİ GENEL DURUM

A. Osmanlı Döneminde Levazım İkmal Faaliyetleri

1. Lojistik Teşkilat ve Kurumlar

Osmanlı Devleti; mülki, askeri ve adli teşkilatında Anadolu Selçuklu

Devleti’ni esas almıştır. Anadolu Selçuklu Devleti’nde orduya asker sağlamak için

uygulanan; tımar, zeamet ve has sistemi17 Osmanlı Devleti’nde de sürdürülmüştür.

Osmanlı İmparatorluğu kurulduğu 1299 yılından 1839’da ilan edilen Tanzimat

Fermanına kadar toprak mülkiyetine dayanan ve içerisinde askeri yükümlülükleri de

bulunduran bir yapı içerisinde yönetilmiştir.18

Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında ordu sadece sefer zamanı toplanan atlı

aşiret kuvvetlerinden oluşmaktaydı. Genişleme süreciyle beraber aşiret kuvvetlerinin

yetersiz kalmaları üzerine Orhan Bey zamanında Yaya ve Müsellem (atlı) denilen

daimi askeri birlikler oluşturulmuştur. 1. Murat zamanında Yaya ve Müsellemler geri

hizmete çekilerek yaya ve atlı birliklerden oluşan, daimi ve maaşlı Kapıkulu Ocakları

teşkil edilmiştir. Kapıkulu Ocakları genel olarak; Acemi Ocağı, Yeniçeri Ocağı,

Cebeci19, Lağımcı, Topçu, Kapıkulu Süvarisi vb. ocaklardan meydana gelmiştir.

Osmanlı ordusunu oluşturan diğer bir askeri güç de eyalet askerleridir. Eyalet

askerleri; Tımarlı Sipahiler, Akıncılar, Yörükler, Yaya ve Müsellemler ve geri

17 Bu sistemin genel adı Tımar sistemi olup Anadolu Selçukluları’nda Ikta sistemi adıyla uygulanmıştır. Buna göre devlete ait araziler ekilip biçilmek üzere köylülere verilirdi. Köylülerde bu arazilerin işletim haklarına karşılık vermeleri gereken vergiyi devlet tarafından belirlenen kişilere verirdi. Araziler gelir miktarlarına göre tımar, zeamet ve has olmak üzere üçe ayrılmakta olup buna göre bu vergileri toplayanlara da tımar, zeamet ve has sahibi denilirdi. Bu tımar, zeamet ve has sahipleri sefer zamanı ya tek başlarına ya da vergi gelirinin miktarına göre beslemekle zorunlu olduğu askerlerle sefer katılmakla zorunlu tutulurdu. Geniş bilgi için bkz.: İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, 1.Cilt, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1994, s.504-506,516-517. 18 TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri, C.III, Ks.7, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1995, s.22. 19 Yeniçerilerin ok, yay, kalkan, kılıç, tüfek, balta, kazma, barut, kurşun vb. ihtiyaçlarını imal ve tedarik eden ocak. Bkz.: İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatında Kapıkulu Ocakları I, AKDTYK Türk Tarih Kurumu Yayınları, TTK Basımevi, Ankara, 1988, s.513.

6

hizmetlerde görevli Hıristiyan tebaadan teşkil edilen Voynuk, Martalos ve

Cerahorlar’dan oluşmaktadır.20

Osmanlı İmparatorluğu döneminde orduyu oluşturan Kapıkulu Ocakları

ihtiyaç duydukları tüm ikmal malzemelerini genelde kendileri, eyalet askerlerinin

ihtiyaçları ise bunları beslemekle yükümlü has, tımar ve zeamet sahibi yöneticiler

tarafından karşılanmıştır. Devlet sefer planlarına göre askerlere kısmen yardımda

bulunmakla beraber, genel olarak ordu için gerekli lojistik desteğin planlanmasından

ve ihtiyaç duyulan ikmal maddelerinin istenilen yerlerde tedarik, depolama ve

dağıtımından sorumlu olmuştur.21

Osmanlı ordu teşkilatından bugünkü anlamda bir Levazım sınıfı yoktur.

Kapıkulu Ocaklarını oluşturan birliklerin bir kısmı muharip, bir kısmı hem muharip

hem teknik, geri kalanı da geri hizmet teşkillerinden kurulmuştur. Kapıkulu

Ocaklarında bulunan lojistik teşkillerde görevli teknik ve idari personelin başında

Yeniçeri Ağaları bulunmaktaydı. Kapıkulu veya Yeniçeri Ocaklarının en rütbeli

yöneticisi olan bu kişiler muharip birliklere komuta etmelerinin yanında idari ve

teknik işlerden de sorumlu tutulmuşlardır.

Yeniçeri Ocağında Yeniçeri Ağası ve Sekbanbaşı en yüksek rütbeli

komutanlar olup, bunlardan sonra gelen en büyük amir Kethüda beyidir. Kethüda bey

idari işleri yürütür, genel levazım başkanı gibi çalışır, kanun ve nizamların

uygulanmasını sağlar bir anlamda bugünkü ordu teşkilatında bulunan kurmay

başkanlığı görevini yürütürdü.22

Yeniçeri ocaklarında beslenme işlerinden sorumlu olan kişi “Vekilharç”

olarak adlandırılırdı. Vekilharçlar haftada bir defa erlerden toplanan paralarla birliğin

besleme işlerini yürütürdü. Düzenlediği bir tabela ile yaptığı harcamaları ve yerlerini

gösteren Vekilharçlar bugünkü İaşe Subayının23 görevlerine benzer hizmetler

yürütürdü. Erlerin yemeğini pişiren ustaya “Aşçı Usta” denilirdi. Aşçı Ustalar

Vekilharca bağlı olup, onların da emrinde aşçı yamakları ve “civelekler”24 vardı.

Orta ve bölük aşçılarının nüfuzları yüksek olup, suçlu olan Yeniçeriler bunların

20 Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatında…, s.1–2. 21 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.22. 22 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.23; Levazım Binbaşı Sabri, a.g.m., Sayı:13, s.38–39. 23 Askerin beslenme işleri ile sorumlu subay. 24 Yeniçeri ocağına yeni girmiş delikanlı, http://www.tdk.org.tr.

7

gözetiminde mutfaklarda hapsedilirdi.25 Yeniçeri orta ve bölüklerinin su ihtiyacı

Saka adı verilen görevliler tarafından karşılanırdı. Ocak şeklinde ve bir bölük olarak

kurulan sakaların komutanına “Sakabaşı” denilirdi.26

Osmanlı kara ordusunun önemli bir bölümünü oluşturan eyalet askerleri, aynı

zamanda o eyaletin mülki amiri olan Beylerbeyi tarafından yönetilirdi. Eyaletlere

bağlı olan sancakların mülki ve askeri amiri Sancakbeyi olarak adlandırılırdı.

Sancaklarda bulunan Tımarlı Sipahiler, başlarında yönetici olarak bulunan Topraklı

veya Tımarlı Süvarilerin (Tımarlı Sipahi) emri altında seferde Sancakbeyinin emrine,

Sancakbeyleri de kendi emrine giren tüm kuvvetlerle beraber Beylerbeyinin emrine

girerdi. Topraklı ve Tımarlı Süvariler kendilerine bağlı askerlerin yiyecek, giyecek

ve donatımla ilgili her tür ihtiyacının karşılanmasından birinci derecede

sorumluydu.27

Osmanlı ordusunun hafif süvari gücünü oluşturan akıncılar akıncı beyinin

emrinde ve sınıra yakın bölgelerde bulunur, barış zamanı kendilerine verilen

çiftliklerde yaşardı. Akıncılar düşman topraklarına yaptıkları akınlarla düşmanın yeri

ve kuvveti hakkında elde ettikleri istihbaratı üst komuta kademesine ulaştırırdı.

Akının yapıldığı sırada devlet düşman sınırına kadar olan bölgede bunların

yiyeceklerini sağlar, sınırdan sonrasına karışmazdı. Akıncılar bütün gereksinimlerini

kendilerine tahsis edilen çiftlik ve toprakların geliri ile sağlarlardı.

Sefer zamanı artan hizmet ve malzeme desteğini sağlamak için esnaf ve

sanatkârlardan oluşan ve adına “Ehli Hiref “(Orducular) denilen bir grup levazımla

ilgili hizmetlerde çalıştırılmak üzere orduya dahil edilmiştir. Bu grup; saraç, semerci,

nalbant, berber, aşçı, mumcu, bakkal, terzi, attar, ayakkabıcı, ekmekçi, kalaycı,

kasap, çadırcı, bozacı vb. esnaftan oluşmakta, bu kişiler bağlı oldukları esnaf odaları

tarafından belirlenmekteydi. Ehli Hiref askerlerin ihtiyacı olan erzak ve diğer

malzemeleri sefer süresince yanlarında bulundurur ve bunları askerlere bedeli

karşılığı satarlardı. Orducuların sevk ve idaresi için bunların başına devlet tarafından

25 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.31; Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatında…, s.256–258. 26 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.24. 27 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.24–25; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, s.516–517.

8

“Ordu Ağası” veya “Orducubaşı” adıyla bir komutan atanırdı. Orducular bugünkü

anlamda bir çeşit erzak müteahhidi olarak kabul edilebilirler.28

Yurt içinden, muharebe alanına kadar olan hat menzil olarak adlandırılmış

olup ana ikmal yolu anlamına gelmektedir. Menzil hattı boyunca lojistik destek

vermek üzere menzil teşkilatları ve menzil noktaları kurulmuş, bu teşkilatın yönetimi

“Menzil Emini” denilen görevliler tarafından yapılmıştır. Sefer zamanı gerekli

görülen malzemeler önceden saptanarak menzil noktalarında hazır bulundurulmuştur.

Askerler ihtiyaçlarını kendi paraları ile bu noktalardan karşılamışlardır. 29

Osmanlı döneminde on üçüncü yüzyıldan sonra Tanzimat’ın ilanına kadar,

sefer zamanı toplumdaki bir takım kişi ve kuruluşlara bazı sorumluluklar

yüklenmiştir. Bu sorumluluklardan bir kısmı vergi, bir kısmı da hizmet veya mal

şeklinde olmuştur. Sadece savaş zamanı, savaş giderlerini karşılamak için alınan bu

vergiye “Avarız-ı Divaniye” veya “Tekâlif-i Divaniye” denilirdi. Bu verginin zaman

ve miktarı padişah fermanı ile belirlenir, para olarak ödendiği gibi erzak ve malzeme

olarak da ödenebilirdi. Devlet görevlileri, padişah fermanı ile belirlenen ve çeşitli

hizmet sorumlulukları bulunan diğer kişiler bu vergiden muaf tutulurdu.30

Kapıkulu Ocaklarının kaldırılarak (1826) yerine Asakir-i Mansure-i

Muhammediyye Alaylarının (Mansure Teşkilatı) kurulması ve devamında Tanzimat

Fermanının ilanı ile Osmanlı ordusu Avrupa ordularını örnek alarak modernize

edilmeye başlanmış, yapılan düzenlemelerle bugünkü anlamda ikmal sisteminin

temelleri atılmıştır.31

Bu sistemde ikmal maddelerinin bir kısmı birlikler tarafından taşınmakta, geri

kalan ihtiyaç maddeleri kolordu seviyesinde açılan sahra dağıtım noktalarından

karşılanmaktadır. Birliklerin beraberlerinde taşıdığı yükler küçük ve büyük ağırlıklar

olarak ikiye ayrılmaktadır. Küçük ağırlıklar; yedek cephane, ilaç, istihkâm

gereçlerini taşıyan hayvanlar ile yedek ve saka hayvanlarından, büyük ağırlıklar ise;

askerlerin eşyaları, çadırlar, silahlar, erzak ve yemleri taşıyan yük hayvanı ve

arabalardan oluşmaktadır. 28 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.27; Rıza Bozkurt, “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Ülkenin Harekât Bakımından Bölgelere Ayrılması, İkmal ve İaşe İşleri, Haberleşme Sistemleri”, Askeri Tarih Bülteni, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1988, s.4–5. 29 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.51–58. 30 a.g.e., s.97. 31 a.g.e., s.35-36.

9

Birliklerin ikmal noktalarından faydalanabilmesi ve kendi malzemelerini

taşıyabilmesi için kadrolarına nakliye kolları eklenmiştir. Bunlar yük hayvanları ve

arabalardan oluşmakta olup nakliye taburları ve topçu nakliye bölükleri olmak üzere

iki kısma ayrılmışlardır. Nakliye taburları; erzak kolları, seyyar ekmekçi kolları ve

seyyar hastanelerden oluşmaktadır.

Genel olarak Mansure teşkilatına kadar olan dönemde ikmal maddeleri birliğe

kadar götürme usulü ile dağıtılmış, bu dönemden sonra ikmal noktası dağıtım usulü

uygulanmıştır. Buna göre yurt içi, menzil bölgeleri ve muharebe alanında depolar

kurulmuş, birlikler kendilerine en yakın depolardan nakliye kolları ile ihtiyaçlarını

temin etmişlerdir.32

Tanzimat’tan sonra seferde su ihtiyacının karşılanması için ayrı bir kanun

çıkarılmış olup, bu ihtiyaç birliklerin seferi kadro ve kuruluşlarına eklenen sakalar

tarafından karşılanmıştır. 33

Yeniçeri teşkilatının kaldırılmasından sonra 1826 yılında ordunun en yüksek

sevk ve idare makamı olarak Bab-ı Seraskeri (Seraskerlik) kurulmuş olup, 1908

yılında Harbiye Nezareti adını almıştır. 1876 yılında Seraskerlik makamına bağlı

olarak Harbiye, Levazım, Nizam, Muhakemat ve Sağlık Dairelerinin olduğu

görülmektedir.34

Zaman içinde yapılan teşkilat değişiklikleri sonucu 1893 yılında Levazım-ı

Umumiye Dairesi’nin dört şubeden oluştuğu görülmektedir. Bunlar: 1. şube

ulaştırma, 2. şube tayınat ve bağlısı arpa, odun ve tahniyye ambarları, mezbaha, fırın

ve sebze komisyonları, 3. ve 4. şubeye bağlı olarak giyim kuşam ambarları,

saraçhane, klorhane, fes fabrikası, bez fabrikası, mutabiye35 komisyonu, tabakhaneler

(deri yapım yeri) ve muayene komisyonları bulunmaktadır.36

1855 yılında yürürlüğe giren İdare-i Askeriye Nizamnamesine göre her

orduda paşa rütbesinde bir subayın başkanlığında bir levazım heyeti vardır, bütün

levazım hizmetleri bu heyet tarafından yürütülmektedir. Ordu Levazım Heyeti

denilen bu teşkilatın içerisinde yüzbaşı veya kıdemli yüzbaşı rütbesindeki diğer sınıf

32 a.g.e., s.106-107-108. 33 a.g.e., s.69. 34 Milli Savunma Bakanlığında 150 Yıl, Harita Genel Müdürlüğü Basımevi, Ankara, 1976, s.1–3. 35 Hayvanların donatımında kullanılan mamul eşyalar, http://www.tdk.org.tr. 36 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.39.

10

subayları görev almaktadır. Kıtalarda bugünkü anlamda Levazım Subayı yoktur.

Alay ve tabur komutanları emri altında teşkil edilmiş Kıta İdare Heyetleri vardır. Bu

idare heyetlerinin işleri esas olarak alaylarda alay eminleri, taburlarda da tabur

kâtipleri tarafından yürütülmektedir. İaşe işleri her üç ayda bir, giyim kuşam işleri de

yılda bir değiştirilmek suretiyle, kıta subaylarından bu işe elverişli olanlardan

seçilenler tarafından yapılmaktadır.37

Süvari alay karargâhlarında birer alay emini ve esvap emini görevlidir. Alay

eminleri diğer idari işlerinin yanında; giyecek, yiyecek, donatım, yakacak vb.

birimlerin yönetiminden sorumludur. Esvap emini alay emininin yönetiminde eşya

ve silahların ikmal ve dağıtımı ile görevlidir. Ayrıca onarımı gereken her tür

teçhizatın alay tamirhanesinde bakımını yaptırmak ve kayıtlarını tutma ve tüm

sanatkâr erleri yönetmek de esvap emininin sorumluluğundadır.38

1872’de yayınlanan Fenni Harp ve Tarih-i Askeri adlı yapıta göre her orduda

bir ordu meclisinin kurulduğu, bunun başkanının ferik (tümgeneral), üyelerinde bir

müftü, bir mirliva (tuğgeneral), iki miralay (albay), bir kaymakam (yarbay) ve ordu

muhasebecisi olmak üzere altı kişiden oluştuğu belirtilmektedir. Bu meclisin emir ve

komuta yetkisi olmayıp, ordu komutanı adına denetleme yapmakta, levazım

hizmetlerinin askeri yönetmeliklere uygun yapılıp yapılmadığını kontrol etmekte,

bunun yanı sıra bütün maaş ve hesap işlerini de denetlemektedir. Yani bir çeşit hesap

teftiş teşkilatı gibi çalışmaktadır.39

1908 yılında İkinci Meşrutiyetin ilanı ile beraber İmparatorluğun kötü

gidişine son vermek amacıyla devletin her alanında olduğu gibi orduda da yeni ve

çeşitli düzenlemelere gidilmiştir. Bu kapsamda Osmanlı Genelkurmayı Alman

Ordusunun sevk ve idare sistemini esas alarak, hem harekât hem de lojistik alanda

birçok tüzük, emir, cetvel vb. çıkararak bir takım düzenlemelere girişmiştir.

1897 Türk-Yunan savaşına kadar menzil eminleri tarafından ferman ve

hükümlerle, daha sonra menzil komisyonlarınca idare edilen menzil teşkilatı, yeniden

düzenleme çalışmaları kapsamında 1911 yılından itibaren Menzil Hidematı 37 Saim Ateşman-Tevfik Ataseven, “Türk Ordusunda Levazım Sınıfının Tarihçesi”, Kara Kuvvetleri Dergisi, Sayı:1, KKK İstanbul Askeri Basımevi, Temmuz, 1957, s.160; Levazım Miralayı Saim, “Ordumuzda Levazım Hizmetinin Tarihçesi ve İstikbali”, Levazım Mecmuası, Sayı:1, Yüksek Levazım Mektebi, 1931, s.7-8. 38 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.47–48. 39 a.g.e., s.42.

11

(Hizmetleri) Nizamnamesine göre idare edilmeye başlanmıştır. Buna göre her ordu

ve bağımsız kolordularda seferde birer menzil müfettişliği kurulmuş, ordu, kolordu,

tümen ve bağımsız kıtaların lojistik desteği için geri bölgelerde menzil noktaları,

tesisleri ve hatları planlanmıştır. Ordu, kolordu ve tümenler birçok erzak, cephane

kolları ile diğer gerekli destek tesisleriyle donatılmıştır. Erkânı Harbiye Umumiye

Reisliği (Genelkurmay Başkanlığı) bünyesinde menzil teşkilatından sorumlu bir

Menzil Genel Müfettişliği kurulmuştur.40

Her kolordu gerisinde menzil depo ambarları teşkil edilmiş olup, bunların

ikmali menzil teşkilatındaki araçlarla yapılmaktadır. Kolorduların bünyesinde

erzakları taşımak için erzak kolları ile her kolordunun bir günlük ekmeğini

hazırlayabilecek kapasitede bir ekmekçi kolu bulundurulmaktadır. Büyük muharebe

günlerinde ise kolorduların ekmekleri menzil bölgelerinde bulunan fırınlardan

pişirilerek gönderilmiştir.

Tümenler gerekli levazım ikmal malzemelerini büyük ağırlıklar olarak

beraberinde taşımışlar, gerektikçe menzil depo ambarlarından kolorduların erzak ve

ikmal kolları ile ikmal edilmişlerdir. Menzil bölgesinde geçici olarak bulunan er

kafileleri ve kıtalara ise menzil teşkilatı tarafından sıcak yemek verilmektedir.41

Her ordu, kolordu ve tümen karargâhında geri hizmetleri yürütmek üzere

diğer destek şubelerinin yanında levazım şubesi kurulmuştur. Yapılan değişiklikle

ordular genel olarak bir ikmal kademesi olmaktan çıkarılmış, bu kapsamdaki

görevler kolordu ve tümenlere verilmiştir. Ordular genel olarak sevk ve idare ile

koordinasyondan sorumludurlar. Kolordular ise esas ikmal kademesi ve geri

hizmetlerin yoğun olarak icra edildiği karargâhlardır. 42

Kolordu ve tümenlerde levazım teşkilatı şöyledir: Levazım Şubeleri; şube

Müdürlüğü, 1. kısım (para işleri), 2. kısım (iaşe, yem, yakacak), ve 3. kısımdan

(giyim-kuşam ve hayvan teçhizatı) oluşmaktadır. 1. kısımlarda askeri kâtipler, 2. ve

3. kısımlarda diğer sınıflardan seçilen subaylar görev yapmaktadır. Ayrıca kolordu

ve tümenlerde birer satın alma ve muayene komisyonu bulunmaktadır. Kolordu ve

40 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.54; TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, C.III, Ks.6, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1996, s.275–277. 41 TSK Tarihi, s.277–281. 42 a.g.e., s.138-140.

12

tümen ambarları erzak ve eşya olmak üzere iki kısımdan oluşmakta, bu ambarlarda

bir müdür ve askeri kâtip ile on er görev yapmaktadır.

Giyecek eşyalarının imalatı için kurulmuş bulunan ve dikim, saraç ve kundura

olmak üzere üç kısımdan oluşan seyyar yani gezici sanayi taburları bu dönemde

yerini sabit ve daha büyük dikim ve saraç evlerine bırakmıştır. Sanayi taburlarında

askerler çalışmakta iken yeni kurulan dikim ve saraç evlerinde ise sivil personel

görev almıştır.43

İlk defa 1909 yılında bir Alman uzman tarafından levazım okulu açılmış, 9 ay

açık kalmış ve sonrasında kapatılmıştır. Daha sonra 1911 yılında başka bir Alman

uzman tarafından tekrar açılan levazım okulu, 9 ay faaliyet gösterdikten sonra 40

mezun vermiş ve tekrar kapatılmıştır. Balkan Savaşı’nda levazım ikmal

faaliyetlerinde karşılaşılan sorunlar ve edinilen tecrübeler sonucunda, 15 Kasım 1914

yılında Avrupa orduları örnek alınıp müstakil olarak Levazım sınıfı kurulmuş ve

diğer sınıflardan bağımsız bir dal haline gelmiştir.44

Yurt içi ve menzil depolarından ikmalin mümkün olmadığı durumlarda

yiyecek, giyecek ve diğer gerekli ihtiyaç maddelerinin tedarik edilmesinde kullanılan

bir yöntem de “Tekâlif-i Harbiye” (Savaş Vergisi) usulüdür. Hidemat-ı Seferiye

Nizamnamesine (1900–1901) göre bölgenin en üst komutanı bir subay yönetiminde

yeteri sayıda erle bir Tekâlif-i Harbiye müfrezesi oluşturur. Tekâlif-i Harbiye

müfrezeleri bölge taraması yaparak ve gittiği yerin mülki amirleri ile görüşerek,

ihtiyaç duyulan maddelerin cins ve miktarını belirten yazılı bir istekte bulunurlardı.

Buna göre halkın elinde bulunan fazla erzak, yem ve gerekli tüm malzemeyi belge

karşılığı almakta, bedeli ise daha sonra rayiç bedele göre devletçe ödenmekteydi.45

Bu yöntem 30 Ocak 1913’de geçici olarak çıkarılan “Tekâlif-i Harbiye Kanunu” ile

yeniden düzenlenmiştir.46

Bu yöntem günümüzde 7 Haziran 1939 yılında çıkarılan 3634 sayılı “Milli

Savunma Mükellefiyeti” kanunu ile varlığını devam ettirmektedir. Bu kanunla kısmi

43 Ateşman-Ataseven, a.g.m., s.160-161. 44 Ateşman-Ataseven, a.g.m., s.161; Levazım Miralayı Saim, “Ordumuzda Levazım Hizmetinin Tarihçesi ve İstikbali”, Levazım Mecmuası, Sayı:3, Yüksek Levazım Mektebi, 1931, s.3. 45 Tuncay Öğün, Kafkas Cephesinin 1.Dünya Savaşındaki Lojistik Desteği, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1999, s.24. 46 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.55–56, 100; Serpil Sürmeli, Milli Mücadele’de Tekâlif-i Milliye Emirleri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1998, s.19–26.

13

veya genel seferberliğin ilanı ile devlet, sahiplerinin kullanması kesin olarak gerekli

olmayan ve gerekli görülen her tür, bina, yiyecek, yem, binek hayvan, ulaşım aracı,

yedek parça, fabrika, ikmal maddesinin tamamını veya bir kısmını kullanmaya

yetkili kılınmıştır. Bu kanun savaş zamanı kurulacak Milli Savunma Mükellefiyeti

komisyonlarınca uygulanacaktır.47

I. Dünya Savaşı’nın devam ettiği 1916 yılında, lojistik tesis ve birliklerin

teşkilatı ile bunların işletme usullerini tarif eden “Seferiye Nizamnamesi” adlı bir

talimatname ile bunun tamamlayıcısı niteliğinde bir takım talimatnameler

yayınlanmıştır.48

Seferiye Nizamnamesine göre cepheden memleket içine kadar uzayan arazi:

muharebe ve menzil bölgesi olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bu iki bölge harekât

alanını oluşturmaktadır. Menzil bölgesi: muharebe sahasının hemen gerisinde

bulunan arazi kesimi olup, yurt içi bölgesiyle muharebe alanı arasında kalan, ikmal

zincirinin kapsadığı bölge anlamına gelmektedir. Bir harekât alanı için bir menzil ve

birde demiryolu müfettişi atanır. Bu müfettiş ordu kurmay başkanından yönerge alır.

Ayrıca her harekât alanı için bir seyyar ordu levazım başkanı bulunacaktır. Levazım

başkanı iaşe, para ve muhasebe işlerinin en büyük sorumlusu olup, iaşe araçlarının

celp, ikmal ve yollanması konularını da genel olarak düzenlemektedir.

Her orduda bir menzil müfettişliği olup her kolordu için demiryolu istasyonu,

iskele veya benzeri yerler menzil başlangıç noktası olarak seçilir. Bu menzil

başlangıç noktalarından sevk edilen malzemeler, harekât sahasına yakın noktalarda

kurulan depolama istasyonlarında toplanır. Harekât alanı üzerindeki her ordu,

harekâtın seyrine göre yer değiştiren bir menzil merkez noktası belirler. Menzil

merkez noktası ile kolordular arasındaki yol üzerine menzil hatları ve bu hatlar

üzerinde ortalama her 22 kilometrede bir menzil noktaları kurulur.49

Seferde erler ve hayvanlar eğer konaklara yerleştirilmiş ise, parası daha sonra

ödenmek üzere konak sahibi tarafından iaşe edilir. Konakta kalınmıyorsa beraber

taşınan, satın alınan, ambarlardan getirilen ve Tekâlifi Harbiye gereği tedarik edilen

erzakla iaşe sağlanır.

47 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.101. 48 TİH İdari Faaliyetler, s.213–214. 49 a.g.e., s.213-214.

14

Normal iaşe için tayınlar araba ve mekkârelerle50 taşınmakta olup, bunların

en az bir tam günlük erzak ve yemle dolu olması kuraldır. Birliklerin bünyesinde

hafif ve ağır erzak kolları bulunmaktadır. Bu kollar birlik için hareket eden iaşe

ambarıdır. Muharebe sahasında bulunan kolordu ve tümenler tarafından kurulan ve

geri hatlardan gönderilen erzakla doldurulmuş sahra ambarları da muharebe

sahasındaki bir diğer depodur. Sahra ambarı kurulmasına olanak bulunmayan

durumlarda tümen başına bir adet dağıtım merkezi kurulur ve buralara erzak kolları

tarafından yiyecek götürülür. Daha geri hatlarda menzil ambarları kurulmakta olup,

bunlar yurt içinden gönderilen ve menzil bölgesinden toplanan erzakla doldurulur.

Askerin en önemli gıda maddesi ekmek olduğundan, ekmek genel olarak

seyyar ekmekçi kolları vasıtası ile hazırlanır. Ekmekçi kolları ihtiyaca ve harekâtın

seyrine göre yer değiştirebilirler. Et genel olarak bulunulan bölgeden tedarik edilir.

Askeri birliler bulundukları bölgede ordu komutanının emri ile satın alma

yapabilir. Ordu komutanları alınacak malın fiyatını takdir etme yetkisine de

sahiptir.51

I. Dünya Savaşı’nın uzaması sonucu Osmanlı ülkesinde iaşe sıkıntısının baş

göstermesi üzerine 1916 yılında Alman iaşe örgütü örnek alınarak, ordu ve halkın

iaşesini birlikte yönetecek “İaşe-i Umumiye İdaresi” kurulmuştur. Bir Merkez İaşe

Heyeti kurulmuş, ülke bir takım iaşe bölgelerine ayrılmış (ilk başta 3 daha sonra 5

bölge), her bölgede iaşe işleriyle sorumlu ve Merkez İaşe Heyetine bağlı bir Mıntıka

Merkez Heyeti teşkil edilmiştir. Vali ve mutasarrıflar ordu iaşe bölgesinden ihtiyaç

duyulan yiyecek maddeleri ile taşıma araçlarını toplayarak, kendi denetimlerindeki

nakliye araçları ile ordu menzil müfettişliğinin göstereceği depolara taşıyacaklardır.

Böylece menzil alanının hemen gerisinde yer alan menzil bölgesine sevk edilen

yiyecek maddeleri, ordu menzil müfettişliklerine bağlı menzil nakliye kolları

vasıtasıyla cephedeki birliklere ulaştırılacaktır.

İaşe-i Umumiye İdaresi’nin iaşe buhranını önleyememesi üzerine, 1917

yılında seferberlik süresince siviller ve ordunun tüm iaşe işleri, Harbiye Nezareti

emrinde kurulan “İaşe Umum Müdürlüğüne” devredilmiş, 1918 yılı Nisan ayında

İaşe Umum Müdürlüğü bünyesinde görev yapmak üzere içinde milletvekilleri

50 Osmanlı ordusunda taşıma işlerinde kullanılan at, deve, katır vb. hayvanlar, http://www.tdk.org.tr. 51 TİH İdari Faaliyetler, s.214–217.

15

çoğunlukta olmak üzere bir İaşe Meclisi oluşturulmuştur. Alınan tüm önlemlere

karşın iaşe buhranının önlenememesi üzerine, 1918 Temmuz ayında hem ordu hem

de sivil halkın iaşe işlerini yönetmek üzere İaşe Nezareti kurulmuştur.52

2. Yiyecek İkmal Esasları

Kapıkulu teşkilatı kurulmadan önce muharip birlikleri oluşturan; aşiret

kuvvetleri, akıncı, tımarlı yaya ve müsellemler yiyecek ihtiyaçlarını kendileri temin

etmekte olup devletin buna herhangi bir katkısı yoktur. Kapıkulu teşkilatı

kurulduktan sonra da yiyecek ihtiyaçları bazı istisnalar olmakla beraber genel olarak

devletin katkısı olmadan askerler tarafından karşılanmıştır. Eyalet askerlerinin iaşesi

ise bunları beslemekle yükümlü tımar, zeamet ve has sahipleri tarafından

karşılanmaktaydı.53

Yeniçerilerden barışta kışlalarında oldukları zaman, cuma geceleri her erden

iaşe masrafı olarak kumanya parası adıyla bir haftalık iaşe bedeli toplanırdı. En az

gündelik alan yeni erlerden kumanya parası toplanmaz bunların masrafı ortanın

parasından çıkardı. Yeniçerilerden zengin olanlar arkadaşlarının yiyecek, kandil,

odun, ekmek ve ramazan masraflarına yardımda bulunurlardı.54

Yeniçerilerin yemeklerini pişirdikleri her orta ve bölüğe mahsus onlarca

kutsal sayılan bakırdan yapılmış iki veya üç kazanları bulunurdu. Kazanların başında

nöbet tutulur, önemli işler bu kazanların etrafında toplanarak görüşülür, isyan

durumunda bu kazanlar meydana çıkarılırdı. Yeniçerilerin kazanları bayrak ve

nişanlarından bile daha önemli olup, kazanın düşman eline geçmesi büyük felaket

sayılırdı. Seferde orta ve bölüklerin kazanlarının düşman eline geçmesi durumunda

bütün orta ve bölüklerin subayları azledilirdi. Sefer zamanı bu kazanlar orta çadırının

önünde dururdu.55

52 Öğün, a.g.e., s.26,56-79; ayrıca bkz.: Vedat Eldem, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, AKDTYK, TTK Basımevi, Ankara, 1994, s.43-47. 53 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.57–58; Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatında…, s.254; Bozkurt, a.g.m., s.4. 54 TC Genelkurmay Başkanlığı Harb Tarihi Dairesi, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, C.III, Ks.1, Genkur. Basımevi, Ankara, 1964, s.270; Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatında…, s.254. 55 Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatında…, s.258; Bozkurt, a.g.m., s.4.

16

Yeniçeriler ekmeklerini kendileri tedarik ederlerdi. Fatih döneminde av

köpeklerine verilmek üzere, kepekli undan yapılmış “fodla” denilen bir çeşit pide

yapılan bir fırın kurulmuştur. Daha sonraları bu fırından yüksek ve orta rütbeli

Yeniçeri subaylarına rütbelerine göre çeşitli miktarlarda pide istihkak olarak

verilmeye başlanmıştır.56

Fatih dönemine kadar piyasadaki kasaplardan temin edilen etler, bu dönemde

artan et fiyatlarından dolayı Yeniçeriler için açılan ayrı bir mezbahadan temin

edilmeye başlanmıştır. Et fiyatı ne kadar artarsa artsın Yeniçerilere 3 Akçeden

verilecek, 3 Akçeyi geçen miktar Fatih’in bu iş için vakfettiği 24 bin altının

gelirinden karşılanacaktır. Kanuni dönemine kadar Fatih tarafından verilen 24 bin

altın çarçur edildiğinden et meydanı denilen yerde sadece Yeniçerilere et satan 8

kasap dükkânı açılmıştır. Bundan sonra bir okka (1283 gram) etin 3 akçeden fazla

olan bedeli Zarar-ı Lahm (Et zararı) olarak devlet tarafından karşılanmaya

başlanmıştır.57

Ramazan ayının on beşinci günü saray mutfağından Yeniçerilere baklava

dağıtılır, onlar da bu baklavayı “Baklava Alayı” denilen törenle alıp giderlerdi.

Ayrıca Ramazan’ın on beşinden sonra Yeniçeri Ağası ve önde gelen Yeniçeri

subayları Vezir-i Azam ve sırayla diğer vezirlere iftara giderlerdi. Kurban

Bayramı’nda da Yeniçerilere kurbanlık koyun dağıtılırdı.58

Yeniçerilerin mumlarının bedeli ocaktan alınarak devlet tarafından tedarik

edilirdi. Devlet tarafından sabitlenen mum fiyatı artarsa aradaki fark devlet

tarafından karşılanırdı.59

Yavuz Sultan Selim dönemindeki Çaldıran Seferi (1514–1515) sırasında

yaşanan yiyecek problemi nedeniyle, bu tarihten sonra çıkarılan bir kanunla seferde

düşman ülkesine girilirken ve çıkılırken 3 gün boyunca bütün kapıkulu ve tımarlı

askerlere devletçe yiyecek verilmesi sağlanmıştı. Sefere çıkılmadan önce Kapıkulu

Ocaklarındaki erlere sefer bahşişi adıyla para dağıtılır, bu paradan toplanan ikişer

56 Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatında…, s.260–262. 57 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.57–58; Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatında…, s.256. 58 Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatında…, s.257–258. 59 Uzunçarşılı, a.g.e., s.246.

17

altın seferde orta ve bölüklerin yiyecek ve yem ihtiyacının sağlanması için vekilharca

teslim edilirdi.60

Savaş zamanı ordunun ana iaşe maddeleri olan un, yemlik arpa, saman, ot ve

odun, kömür gibi yakacak maddeleri devlet tarafından sağlanmaktaydı.61 1566–1683

yıllarında savaşa gidilirken orta ve bölüklere iki okka et, her er için yarım okka

ekmek, gerektiğinde un ve peksimet, binek ve koşum hayvanları için arpa, saman ve

ot devlet tarafından karşılanmıştır. On sekizinci yüzyıl sonlarına doğru devletin

verdiği yiyecek yardımı arasına kasaplık hayvan, sadeyağ ve bal gibi malzemeler de

girmiştir.62

Seferde yiyecek ikmali, daha sefere başlamadan önce planlanır, bu planlara

göre harekât sahasındaki kadılara Padişah tarafından fermanlar gönderilirdi. Bu

fermanlarda ne zaman ve nereye harekât yapılacağı, buna göre hangi yiyecek

maddelerinin hangi menzillerde bulundurulması gerektiği bildirilirdi.63

Sefer zamanı harekâta başlamadan önce tespit edilen ihtiyaçların ikmali için

ordu yürüyüş yolu üzerine menzil noktaları açılırdı. Köylüler menzil noktalarına

mallarını getirir, menzil eminleri kendisine gönderilen ödenekle bu malları rayiç

bedel üzerinden köylülerden alırdı. Satın alınan yiyecek ve yemler menzil depolarına

yerleştirilirdi. Menzil depolarındaki malzeme miktarı geliş ve gidiş göz önünde

bulundurularak ordu mevcudunun iki katı olarak hesaplanırdı. Ayrıca ordunun

geçeceği yollar üzerindeki köy halkının elinde bulunan fazla yiyecek malzemesini

rayiç fiyata göre orduya satmaları zorunlu tutulurdu. Burada anlatılan her iki

yönteme de “Sürsat” yani serbest satış denilirdi. Tanzimat’tan sonra Sürsat yöntemi

kaldırılmış ancak seferde düşman ülkesinde uygulanmaya devam edilmiştir. Sefer

zamanı birliklerin menzil bölgelerinden ihtiyaçlarını sağlayamadıkları durumlarda

devlet bunlara gıda yardımında bulunmuştur.64

Sefer zamanı muharebe alanındaki erat üzerinde demirbaş erzak olarak

adlandırılan dayanıklı yiyecek maddeleri ve komutanların emrine verilen bir kısım

60 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.67. 61 Bozkurt, a.g.m., s.4. 62 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.67. 63 TSK Tarihi, C.III, Ks.1, s.305-306; ayrıca bkz.: TC Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi, Osmanlı İmparatorluğunda Kollar Ulak ve İaşe Menzilleri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1966, s.1-41. 64 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.67, 96, 104; Bozkurt, a.g.m., s.6–7.

18

yedek erzakla yiyecek desteği sağlanmaya çalışılmıştır.65 Sefer zamanı ekmek

ihtiyacı ilgililerce hesaplanır menzildeki veya yöredeki fırınlarda pişirilirdi.66 Ekmek

taşınması güç olduğundan hareket halindeki birliklere ekmek yerine 4–8 gün yetecek

kadar peksimet verilirdi. Eratın ikinci önemli besini olan et birlikleri takip eden

büyük ve küçükbaş hayvanlardan taze olarak sağlanırdı. Buna olanak yoksa erlere

tuzlu ve kurutulmuş et verilirdi.67

Yeniçeri teşkilatı 15 Haziran 1826’da ortadan kaldırılıp, bunların yerine

Mansure Alayları kurulmasıyla ulufeli(ücretli) askerlik sistemine son verilmiş,

ordunun bütün ihtiyaçları devlet tarafından karşılanmaya başlanmıştır.68 1832 yılında

subaylara ve erlere verilen maaşlardan başka, istihkak ve tayınat olarak saptanan

yiyecek maddeleri ya ayni olarak ya da bedel olarak verilmeye başlanmıştır.

Kurulduğu günden beri ordudaki erler ve hayvanların yiyecek tedariki ile menzil

noktalarındaki depolamalar dışında ve bazı istisnalar dışında hiç ilgilenmeyen

Osmanlı İmparatorluğu, bu tarihten sonra askerin besleme yükümlülüğünü de üzerine

almıştır.69

Erlerin devletçe beslenmeye başlanmasından sonra ihtiyaç duyulan maddeler

devlet tarafından ihale ile satın alınmaya başlanmıştır. Satın alınan malzemeler depo

ve ambarlara konulur, birlikler buralardan istek yaparak ihtiyaçlarını karşılardı.

Birliklerin bu depo ve ambarlardan ikmal yapamadıkları durumlarda ve mevsimsel

sebze ve meyvelerin taze olarak yedirilebilmesi amacıyla kendilerine satın alma

yetkisi verilirdi. 1871 tarihli İdare ve Muhasebe-i Askeriye Nizamnamesi ile satın

alma işleri düzenlenmiştir. Buna göre alınacak her erzak için bir nitelik şartnamesi

düzenlenecek ve müteahhitlerle sözleşme yapılacaktır. Bu sözleşmelerde hangi

durumlarda malın alınmayacağı, sözleşmeye uyulmadığı takdirde yapılacak işlemlere

açıklık getirilmiştir.70

Devlet ordunun besleme sorumluluğunu üzerine aldıktan sonra birliklerin

muharebe alanından yiyecek maddelerini tedarik edebilmeleri için gerekli önlemleri

almış, bu kapsamda sefere başlandığı günden itibaren piyade, topçu ve nakliye 65 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.55–56. 66 Bozkurt, a.g.m., s.4. 67 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.68. 68 a.g.e., s.35. 69 a.g.e., s.47. 70 a.g.e., s.80, 95.

19

erlerine üç, süvarilerine bir günlük yedek tayınat (demirbaş erzak) vermiştir. Erzak

kolları ise bir piyade tümeninin bir günlük, bağımsız süvari tümeninin 2 günlük ve

kolordu topçusunun üç günlük yiyeceğini taşıma kapasitesine sahiptir.71

Tanzimat’ın ilanından sonra kurulan düzenli ordu birliklerinin barışta yiyecek

maddesi ihtiyaçlarının tespiti için yapılan düzenlemelerde, her rütbedeki personel

için günlük istihkaklar belirlenmiştir. 25 Kasım 1872’de yayınlanan “Fenni Harp ve

Tarih Asker-i” adlı eserde erlerin ve hayvanların yiyecek ve yem istihkakları

aşağıdaki gibi belirlenmiştir:72

Günlük er istihkakı CİNSİ MİKTARI

Ekmek 300 dirhem (960 gram) Et 80 dirhem (256 gram) Pirinç 27 dirhem (86 gram) Sadeyağ 3 dirhem (10 gram)

Günlük hayvan istihkakı CİNSİ MİKTARI

Arpa 3 okka, 80 dirhem (4 kilo) Saman 4 okka (5 kilo)

1900–1901 tarihli Hidemat-ı Seferiye Nizamnamesi ile savaş zamanı asker ve

hayvanların iaşesinin nasıl yapılacağı bir takım hükümlere bağlanmıştır. Buna göre

birlikler yanlarında; yedek tayınat, günlük tüketim için büyük ağırlıklarda taşınan

erzak ve ihtiyat erzakı olmak üzere üç çeşit erzak bulunduracaklardır. Bunlar

tüketildikçe menzil ambarlarından veya nakliye katarlarından ya da Tekâlifi Harbiye

yöntemi ile tamamlanacaktır. Öncelikle Tekâlifi Harbiye yönteminin kullanılması,

menzil ambarlarından son seçenek olarak ikmal yapılması tavsiye edilmekteydi.73

Gene Hidemat-ı Seferiye Nizamnamesine göre erzakın önemli bir kısmını

oluşturan ekmek ve peksimetin taze olarak hazırlanabilmesi ve hızla birliklere

ulaştırılabilmesi için seyyar ekmekçi kollarının oluşturulması kararlaştırılmıştır.74

Askerlerin istihkak miktarlarında devlet tarafından zaman içerisinde

değişiklikler yapılmış olup, ikinci Meşrutiyetin ilan edildiği 1908 döneminde 71 a.g.e., s.77–80. 72 a.g.e., s.62–63. 73 Öğün, a.g.e., s.24-25. 74 Öğün, a.g.e., s.25-26.

20

istihkakların içerisine 20’şer gram soğan ve tuz, 3’er gram sabun, çamaşır yıkanması

için 80–96 arası ile yemek pişirmek için 702’şer gram odun ve 291’er gram kömür

eklendiği görülmektedir.75

18 Eylül 1330 (1914) tarihli “Askeri Tayınat ve Yem Kanunu Muvakkati” ile

erler ile hayvanların yiyecek ve yakacak istihkak miktarları yeniden düzenlenmiştir.

Özellikle I. Dünya Savaşı ve seferberliği takiben uygulanmaya başlanan yeni kanun,

tayınat ve yem olmak üzere iki bölümde ele alınmış olup, istihkak miktarları ve

uygulamaya ilişkin esaslar aşağıda açıklanmıştır.76

Tayınat bölümüne göre bir erin günlük tayını 3.149,25 kalori olarak hesap

edilmiştir. Bu kaloriyi sağlayabilmek için bir ere günlük olarak verilmesi gereken

yiyecekler de şöyledir:

Günlük er istihkakı CİNSİ MİKTARI

Ekmek 900 gram Et 250 gram Bulgur 150 gram Sadeyağ 20 gram Tuz 20 gram Sabun 9 gram Gaz 30 gram Mutfak için odun 700 gram Çamaşır yıkamak odunu 80 gram Hamam odunu 20 gram Soba odunu/kömürü 1000/250 gram (Kış mevsiminde)

Erin ramazan ayına mahsus 3340,50 kalori yiyecek hakkı vardır. Buna göre

yiyecek istihkakı ekmek:700 gram, et: 200 gram, pirinç: 250 gram, sadeyağ: 40

gram, tuz: 20 gram, hurma ve zeytin: 15 gram’dır.

Kanuna göre ekmek verilmediği zamanlarda 600 gram peksimet veya 600–

630 gram arası un verilir. Erlere ancak saç veya karavana da ekmek pişirilebileceği

zamanlarda un verilmektedir. Undan ekmek yapılabilmesi için yeterli miktarda tuz ve

pişirme odunu da ayrıca verilirdi. Peksimetten başka erzak verilemediği durumlarda

peksimet 1.000 gram olarak verilirdi. Yedek olarak depolanan peksimet stoklarını

75 TSK Tarihi, C.III, Ks.6, s.211. 76 a.g.e., s.217-219.

21

yenilemek için haftada iki gün ekmek yerine 600 gram peksimeti papara olarak

vermek usuldendi.

Erin et istihkakının günlük taze sığır eti olarak verilmesi esastı. Taze et

olmadığı takdirde et istihkakının yarısı kavurma olarak verilirdi. Yeteri kadar sığır

etinin sağlanamadığı nisan-ağustos aylarında koyun ve kuzu eti verilirdi.

Bulgur bulunmadığı takdirde bunun yerine pirinç, pirinçte yoksa yerine sebze,

patates, havuç, enginar, şalgam, lahana, pırasa, ıspanak, lahana turşusu, yeşil salata

ve bunlara benzer sebze ve konserveler verilirdi. Sebze de bulunmayan hallerde

kuskus, arpa şehriyesi, tarhana, irmik, kestane ve her cins kuru sebze verilebilirdi.

Sadeyağ bulunmadığı zamanlarda yağlı et, zeytinyağı, kuyruk ve iç yağları verilirdi.

Şeker, pekmez, çay, süt, yoğurt, tahin helvası toplam istihkakın parasal tutarını

geçmeyecek şekilde, diğer yiyeceklerle mübadele edilerek verilmekteydi.

Erlere bazı durumlarda (tren veya vapurla toplu yolculuklarda) başka türlü

iaşe imkânı yoksa kumanya verilirdi. Kumanya miktarları şöyleydi: 600’ar gram

peksimet, 160’şar gram zeytin veya peynir, 80’er gram soğan veya sarımsak, 32’şer

gram sirke, 3’er gram zeytinyağı. Birkaç erden ibaret erler için, her ere kumanya

sağlamak mümkün olmadığında her ere yemeklik adıyla günlük 3 kuruş para

verilirdi.

Her ere verilen 30’ar gram gaz ile iç ve dış lambaların ihtiyacı

karşılanmaktaydı. Yemek pişirme odunu günlük, çamaşır yıkama odunu ise haftalık

olarak veriliyordu. Hamam odunu ise duruma göre ayarlanmaktaydı.

Hayvanlara hayvanın yaptığı işe ve cinsine göre günlük 2,5–5,5 kilo arası

arpa, 2–3,5 kilo arası ot ve 3–5 kilo arası saman verilmekteydi. Sefer zamanı bu

miktarlara 2 kilo ot ve saman eklenirdi.

Sefer zamanı erlere yanlarında taşımak üzere; süvarilere iki günlük diğer

sınıflara ise üç günlük erzak yedek tayınat (demirbaş erzak) olarak verilirdi. Bu

tayınat genelde erler üzerinde taşınmakla beraber, duruma göre bir günlük miktar

hayvan veya araba üzerinde de taşınabilirdi. Süvarilerde binek hayvanlarına birer,

sahra topçu birlikleri, topçu, makineli tüfek ve cephane koşum hayvanlarına ikişer,

diğer koşum hayvanlarına üçer günlük yedek olarak yem tayını (arpa) verilirdi.

Demirbaş erzak normal yoldan iaşe imkânı tamamen ortadan kalkmadıkça

tüketilemezdi. Bunlar ancak birliklerin iaşeleri ile sorumlu olan amirlerin (tabur

22

komutanı ve bağımsız müfreze komutanı) kesin emri ve bir günlükten fazla olmamak

şartı ile yedirilir, yenilenir ve üst makamlara bildirilirdi. Yedek tayınlardan artanlar,

ancak muharebe ve harekâtta bulunulması şartı ile sarf edilebilirler.77

Demirbaş erzak78 CİNSİ MİKTARI

Peksimet 550 gram Et konservesi 259 gram Çorbalık sebze 100 gram Şeker 100 gram Çay 3 gram

3. Giyim Kuşam ve Donatım İkmal Esasları

Düzenli orduların en temel özelliklerinden birisi, askerlerin kendilerine

mahsus elbiseler giymeleridir. Eski zamanlarda düzenli ordu teşkilatı olmadığından

herkes istediği gibi giyinerek savaşa gider, her ulusun kendine özgü bir giyim kuşamı

olduğundan sadece bundan ayırt edilebilirlerdi. Tarihte ilk kez Romalı askerler

birbirine benzer askeri kıyafet giymişleridir. Roma’lılardan sonra Osmanlılara kadar

hiçbir dönemde düzenli ordu teşkilatı kurulmamış olup, sürekli ve düzenli bir ordu

olmadıkça da özel bir askeri kıyafete ihtiyaç duyulmamıştır.79

Düzenli ordular tarihin her döneminde kılık kıyafetleri ile toplumda tanınmış,

kendilerine özgü üniformalar giymişlerdir. Osmanlı döneminde ordu giyeceğiyle

ilgili ilk çalışmalar düzenli ordu teşkilatına geçilmesiyle beraber Orhan Gazi

döneminde başlamış, askerlerin halktan ayırt edilebilmesi için hemen bir askeri

kıyafet kabulüne karar verilmiştir. Başlangıçta elbiseden ziyade başlıklara önem

verilmiş, askerin barış zamanı halktan, savaş zamanı düşmandan ayırt edilebilmesi

için başlarına aynı şekilde beyaz külah giymeleri uygun görülmüş ve bu dönemde

giyilen kırmızı börk terk edilerek yerine beyaz börk giyilmeye başlanmıştır.80

77 TİH İdari Faaliyetler, s.215. 78 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.63. 79 Mahmud Şevket, a.g.e., s.15. 80 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.70. Osmanlı döneminde askeri kıyafetlerle ilgili geniş bilgi için bkz.: Mahmud Şevket, a.g.e.

23

Yeniçerilerin başlarına giydikleri Ahilere mahsus beyaz keçeden börke

“Yeniçeri keçesi” denilirdi. Bu börkün Yeniçeri dışında bazı kişiler tarafından

giyilmesi üzerine Yavuz Sultan Selim döneminde bunlar Yeniçerilerin kışlalarında

yapılmaya başlanmıştır. Daha sonra müteahhitlerden temin edilen keçeler, en son

keçeci esnafı tarafından imal edilmeye başlanmıştır.81

Yeniçerilerin mavi veya lacivert çuhadan imal edilen ve “Dolama” denilen

cübbe şeklinde bir elbiseleri vardı. Dolamanın üzerine “Barani” denilen çuhadan

imal edilen bir tür yağmurluk giyilirdi. Ayaklarına ise baldırları da kapsayan

“Çakşır” giyilirdi. Yüksek rütbeli Yeniçeri subayları sarı çizme, orta rütbeliler

kırmızı çizme, küçük rütbeliler ise siyah çizme giyerlerdi.

Yukarıda bahsedilen elbiselerin imali için Kapıkulu Ocaklarındaki her ere

yılda 5 zira (1 zira=75,90 cm) çuha ve astar, yağmurluk için 7 endaze astarlık (1

endaze=65 cm), sarık için 7 endaze tülbent, “Yaka akçası” veya “Yaka harcı” adıyla

dikim bedeli olarak da 11 akçe para verilmiştir. Yeniçerilerin “Çorbacı” denilen orta

veya bölük komutanlarına yeşil kaputluk çuha, bir kısım Yeniçeri’ye de “Miri çuha”

denilen ayrı bir çuha türü verilmiştir. Daha sonraları çuhaların yerine bedeli

verilmeye başlanmıştır. Bunların haricinde Yeniçeri ağasından itibaren ocakların

yüksek rütbeli subaylarına her yıl birer takım yazlık ve kışlık elbise, çuha ve kumaş

ayrıca giyecek bedeli olarak bir miktar para verilmiştir. Yeniçerilere çuha ve

elbisenin yanında iç çamaşırı da verilmiştir. 82

Elbiselerin imal edildiği çuhalar Selanik’teki Yahudi’lere dokutulurdu. Her

yıl bu çuhalar dokutulacağı zaman Selanik Sancakbeyine ve diğer ilgili memurlara

hitaben bir ferman gönderilir, çuha imaline nezaret etmek üzere “Çuha emini”

denilen bir memur ve bir kâtip görevlendirilirdi. Çuha emini kendisine verilen çuha

numunesine göre çuhaların dokunmasını sağlardı. Dokuma bittiğinde her top çuhanın

uzunluğu, kim tarafından dokunduğu ve kimlerin teslim ettiği bunların kenarına

yazılırdı. Çuha emini her yıl emrine verilen 150 askerle Yeniçerilerin çuha ve diğer

giyecek malzemelerini dağıtırdı.83

81 Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatında…, s.263–267. 82 Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatında…, s.270–271, 280; TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.70. 83 Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatında…, s.273–277.

24

Muharebe alanında ordunun hemen gerisinde hizmet gören Orducu esnaftan

(Ehl-i Hiref) giyecek ile ilgili görevli olan; çuhacı, saraç, pabuççu, attar, çizmeci vb.

esnafta askerlerin giyim kuşamla ilgili ihtiyaçlarını karşılamıştır.84 Giyim ve kuşam

malzemeleri kısmen orduya ait dikimevi ve yapımevlerinde, kısmen de piyasa ve

yurt dışından tedarik edilmiştir.85

Yeniçeri Ocağının 1826 yılında kaldırılıp yerine Mansure teşkilatının

kurulmasından bir süre sonra, Avrupa orduları örnek alınarak setre86 ve pantolon ile

başlık olarak püsküllü fes giyilmeye başlanmıştır. Ancak bu kıyafetlerde zaman

içerisinde şekil yönünden birçok değişikliğe uğramıştır. Sultan Abdülaziz döneminde

erlere pantolon yerine şalvar, ceket yerinede mintan ve bir tür yelek giydirilmiş olup,

Abdülhamit döneminde tekrar setre ve pantolona dönülmüştür.87

1837 tarihli Asakir-i Mansure Kanunnamesine göre, Mansure Alaylarında

erlerin giyecek ihtiyacı devletçe karşılanmakta, her üç ayda bir kadroya göre yeni

istekler yapılmaktaydı. 1871 tarihli İdare ve Muhasebe-i Askeriye Nizamnamesi’ne

göre; çadır, elbise ve benzeri malzemeler çeşitli sınıf ve rütbelere göre askerlere

miatlı olarak dağıtılmaktadır. Yine buna göre kadro ihtiyaçlarının biten Rumi yılın

son ayları olan şubat ve temmuzda olmak üzere yılda iki kez saptanması ve

düzenlenen istek çizelgelerinin birliklerin bağlı olduğu komutanlıklara gönderilmesi

istenmiştir. Müşir ve daha üst rütbedeki subayların çadırları 3 yıl miatlı olarak

devletçe sağlanmaktadır. At ve katırlar için gerekli çadır, alet vb. ihtiyaçlar da devlet

tarafından karşılanmıştır.88

1872 Tarihli Fenni Harp ve Tarih-i Askeri adlı kitapta belirtildiğine göre

ordunun giyecek ve benzeri gereçlerinin miktarı ordunun mevcudu ve savaşın

tahmini süresi göz önünde bulundurularak hesaplanırdı. Buna göre hesaplanan iki çift

ayakkabı, bir kat çamaşır, bir fes, bir kat setre, pantolon veya şalvar, bir yelek ve

kuşakla mevcudun yarısı kadar yağmurluktan oluşan malzemeye mükemmel teçhizat

denilirdi.89

84 TSK Tarihi Osmanlı Devri, s.87. 85 a.g.e., s.95. 86 Düz yakalı, önü ilikli Avrupa tipi ceket. Bkz.: Reşad Ekrem Koçu, Türk Giyim Kuşam ve Süsleme Sözlüğü, Sümerbank Yayını, Ankara, 1967, s.205. 87 Bu dönemdeki kıyafetlerle ilgili geniş bilgi için bkz.: Mahmud Şevket, a.g.e., s.99-117. 88 a.g.e., s.70–72. 89 a.g.e., s.70–71.

25

1876-1908 arası dönemde subayların küçük, büyük ve gündelik olmak üzere

üç çeşit üniforması vardı. Erler ve küçük zabitlerin biri yeni, öteki gündelik olmak

üzerere iki üniforması bulunurdu. 1909 yılında çıkarılan “Elbise-i Askeriye

Nizamnamesi" ile ordu mensuplarının kıyafetleri yeniden düzenlenmiştir. Buna göre

üniforma genel olarak; serpuş denilen bir başlık, ceket, setre (merasim ceketi), düz ve

külot pantolon, kaput, pelerin, ayakkabı ve çizmeden oluşmaktadır. 1913 ve 1916

yıllarında nizamnamede bazı küçük değişiklikler yapılmakla beraber nizamname

esasları 1920 yılına kadar uygulanmıştır. 90

1911 yılında kabul edilen “Teçhizat Nizamnamesi” ne göre bir erin donatımı

ayrıntılı olarak belirlenmiş, bu esaslar I. Dünya Savaşı’nda da aynen uygulanmıştır.

Buna göre bir erin donatımı şunlardan oluşmaktadır: arka çantası, ekmek torbası,

matara, palaska, süngülük, kütüklük, portatif balta, kazma veya kürek, karavana,

beylik, kilim, portatif çadır ve 10–12 ere bir adet olmak üzere çadır.

Arka çantası piyade erlerine özel olup, içine erin demirbaş erzakı ve yedek

cephanesi konulurdu. Arka çantaları üzerine kaput, portatif çadır ve beylik

bağlanarak sırtta taşınırdı. Ekmek torbası içine ekmek vb. yiyecek maddelerinin

konulduğu bir malzemeydi.

Subaylar sefer zamanı beraberlerinde 70 cm boyunda, 40 cm eninde ve 30 cm

derinliğinde bir manevra sandığı taşırlardı. Genel olarak bir manevra sandığında; iki

kışlık, dört yazlık fanila veya gömlek, üç don, iki Frenk gömleği veya mintan, iki

gecelik (entari), altı çorap, altı mendil, üç havlu, iki ceket ve pantolon, iki çift dolak,

iki kalpak, iki çizme ve getrle birlikte fotin, bir elbise fırçası, bir diş fırçası veya

misvak, bir ustura, bir ayna, iğne, iplik, iki madeni tabak, çatal-kaşık ve bıçak, bir

sabun, mum ve portatif fener bulunurdu. Subayların üzerinde piyade teğmenleri için

bir arka çantası, ayrıca her subaya bir harita çantası, bir tabanca, bir dürbün, bir

matara ve düdük verilmesi kuraldı.91

90 Osmanlı Askeri Teşkilat ve Kıyafetleri, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı Yayınları, İstanbul, 1986, s.25-26; TSK Tarihi, C.III, Ks.6., s.224-232. 91 TSK Tarihi, C.III, Ks.6., s.271-273.

26

B. Askeri ve Sosyo-Ekonomik Durum

1. Askeri Durum

Birinci Dünya Savaşı sonucu yenik düşen Osmanlı Devleti Mondros

Mütarekesi’ni imzalayarak sınırları içinde bulunan birçok arazi kesiminden çekilmiş,

elinde sadece Anadolu kalmıştır. Boşaltılan yerler işgale uğramaya başlamış olup,

ordu silahsızlandırılmaya ve terhis edilmeye subaylar da izne çıkarılmaya

başlanmıştır. Elde kalan ordu Anadolu’da toplanıp dokuz kolordu ve bunlara bağlı

olarak yirmi tümen şeklinde yeniden teşkilatlanmış olup 14 Mayıs 1919’da kara

ordusunun konuş ve kuruluşu EK-1’de belirtildiği gibidir.92

Mondros Mütarekesi gereği ve İngilizlerle yapılan görüşmeler sonucunda

Osmanlı Genelkurmayı 29 Mayıs 1919 tarihli bir yazısında er kadrosunu şöyle

hesaplamıştır; her tümende 2020 er yirmi tümen için toplam 40400 er, her kolordu

bağlısında 1567 er, dokuz kolordu için toplam 14013 er, ağır topçu birliğinde 900 er,

asker alma şube ve dairelerinde 5820 er olmak üzere toplam er kadrosu 61223’dür.93

Ordunun kadro dışında kalan fazla silah ve cephanesinin büyük kısmı

kullanılmaması için toplanmaya başlanmıştır. Bu kapsamda piyade tüfeklerinin

mekanizmaları, makineli tüfeklerin kapak takımları, top kamalarının bir kısmı

sökülerek İstanbul’da İtilaf devletleri gözetimindeki depolara, diğer kısmı daha sonra

gönderilmek üzere kolordu bölgesindeki depolara toplanmıştır. 1919 Ekim ayında

Anadolu’da işgal bölgeleri dışında kalan birliklerde 115.914 adet tüfek, 290 makineli

tüfek, 152 top, 12.317.450 piyade cephanesi ve 248.958 atım topçu cephanesi

bulunmaktadır.94

Birçok tümenin mevcudu firar, hastalık vb. sebeplerle kadronun altında olup,

1919 Mayıs ayında toplam askeri güç 50 bin civarındadır.95 Hem kadroların noksan

olması hem de işgal altındaki bölgede bulunan beş tümenlik kayıp göz önüne

92 TİH Mondros Mütarekesi…, s.255–272. 93 a.g.e., s.255–272. 94 Geniş bilgi için bkz.: TİH Mondros Mütarekesi…, s.255-272. 95 Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali, Kastaş Yayınları, İstanbul, 2000, s.21.

27

alındığında Anadolu’daki tüm Türk askeri gücü 19 Mayıs 1919 yılında 30–35 bin

arasındadır.96

Deniz Kuvvetleri Birinci Dünya Savaşı boyunca yıpranmış olup erleri de

terhis edildiği için bakım dahi yapılamamaktadır. Zaten mevcut gemiler de mütareke

hükümleri gereği enterne edilmiş olup kullanılabilir değildir.97

Mütarekeden sonra Filistin ve Suriye’den çekilebilen hava birlikleri

Konya’da, Irak’tan çekilenler Elazığ’da toplanmış olup diğer uçak ve malzemeleri de

İstanbul Yeşilköy’de toplanmıştır. Birinci Dünya Savaşı sırasında Harbiye Nezareti

bünyesinde bulunan “Kuvayi Havaiye Müfettiş-i Umumiliği” adı ile mevcut hava

teşkilatı, mütareke sonrasında kaldırılmıştır. 1919 yılı başlarında gene Harbiye

Nezaretine bağlı olarak “Kuvayi Havaiye Müfettişliği” kurulmuş ve İstanbul, İzmir,

Konya ve Erzincan’da tayyare istasyonları kurulması kararlaştırılmıştır. İstanbul

istasyonunda bulunan eğitim, keşif ve av maksatlı 45 uçaktan dört tanesi kısa bir

sürede uçabilecek durumdadır. Diğerleri gayrı faalidir. İzmir Gaziemir’de 5. Tayyare

bölüğü bünyesinde 8 adet uçak vardır. Ayrıca Güzelyalı’da 2–3 uçaktan mevcut bir

Deniz Tayyare bölüğü vardır. Konya’daki istasyonda Filistin ve Suriye’den çekilmiş

olan 3. ve 4. tayyare bölükleri vardır. Bu bölüklerde 4’ü keşif, 13’ü av toplam 17

uçak olup çoğu uçamaz durumdadır. Ayrıca Erzurum’da 7. ve 8. Tayyare

bölüklerinde 13 adet keşif ve av uçağı olup hepsi gayrı faaldir.98

2. Nüfus ve Sosyal Durum

Osmanlı toplumsal yapısı hanedan mensupları, büyük toprak sahipleri olan

ağa ve beyler, din bilginleri, devlet memurları ve subaylar, tüccar ve sanatkârlar,

esnaf, köylü ve işçi topluluklarından meydana gelmekteydi.99

Osmanlı Hükümetinin 1919 yılında 1914 yılı verilerine dayanarak yayınladığı

bir raporda Misakı Milli sınırları içindeki toplam nüfusun 14.118.968 olduğu, bunun

1.167.946’ sının Rum ve 587.900’ünün Ermeni olduğu tahmin edilmektedir. Rumlar

96 Müderrisoğlu, a.g.e., s.41. 97 TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II, Ks.1, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1994, s.27–28. 98 a.g.e., s.29. 99 TİH İdari Faaliyetler, s.1.

28

genellikle Batı Anadolu, Doğu Trakya ve Karadeniz’de (Samsun-Trabzon arası),

Ermeniler ise Doğu Anadolu ve Osmaniye çevresinde yoğunlaşmıştır.100

Osmanlı İmparatorluğunun askeri gücü Anadolu’daki Türklere dayanmakta

olup, buradaki genç nüfus Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dünya Savaşı sonucu

oldukça azalmıştır. Bu tarihte Anadolu’daki nüfusun çoğu yaşlılar, kadınlar ve

çocuklardan oluşmaktadır. Bu durum üretici tüketici dengesini bozmuş olduğundan

ekonomiye kötü bir biçimde yansımıştır. Uzun süren savaşlardan dolayı var olan

nüfus da yorgun ve bitkin durumdadır.101

3. Tarım

Dört yıl süren Birinci Dünya Savaşı sonucunda silâhaltına alınan asker ve

kayıplarla toplumsal yapı önemli değişikliklere uğramış, 18–35 yaşları arasındaki

erkek iş gücünde büyük açık meydana gelmiştir. Bu durum en çok tarım sektörünü

etkilemiştir. İş gücü ve toprak kayıpları sonucu savaştan önce 66 milyon dönüm olan

hububat ekim alanı, savaşın sonunda 35 milyon dönüme düşmüş, buğday üretimi

%47, kuru üzüm % 54, Fındık % 65 düşmüş, koyun sayısı % 45, keçi % 33 azalmış

ve savaş sonunda ülkede ciddi bir kıtlık tehlikesi baş göstermiştir. Aynı sebeplerle

hayvancılık da önemli oranda gerilemiştir.102

Nüfusunun %80’ninden fazlası kırsal alanda yaşayan ülke kendini

besleyemez durumdadır. Nitekim İstanbul’un buğday vb. tahıl ürünleri ihtiyacı

sürekli yurt dışından karşılanmaktadır. Milli Mücadelenin başında Anadolu; halkı

tarım kesiminde çalışan, fakat ekonominin bütünü üzerinde etkin bir rolü olmayan

tarım ülkesidir.103

Tarımsal araçların ve uygulanan yöntemlerin ilkelliği, genel olarak geçimlik

ekim yapılması ve nadasa bırakma nedeniyle tarımsal üretim düşüktür. Birinci Dünya

100 Tevfik Çavdar, Milli Mücadele Başlarken Sayılarla Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Milliyet Yayınları, 1971, s.15–16; ayrıca bkz.: Justin McCarty, Osmanlı Anadolu Topraklarındaki Müslüman ve Azınlık Nüfus (Osmanlı Anadolusu’nun Son Dönemi), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1995. 101 Müderrisoğlu, a.g.e., s.19. 102 Eldem, a.g.e., s.160-165; Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi 1908-1985, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1988, s.11; Rifat Önsoy, “Milli Mücadele’nin Mali Kaynakları ve Dış Yardımlar”, Milli Mücadele Tarihi-Makaleler, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2002, s.309-310. 103 Çavdar, s.25–30.

29

Savaşı sırasında üretici nüfus ve tarımsal hayvanların ordu emrine alınması tarımsal

işgücü açığı doğmuş, aşırı vergiler ve kamulaştırmalar üretimin daha da düşmesine

yol açarak tarım yıkım noktasına gelmiştir. Tarımsal üretim değerinin yüksek olduğu

Ege, Akdeniz ve Marmara bölgeleri de işgal altındadır.104

Savaş nedeni ile işgücünde meydana gelen açık getirilen çeşitli

yükümlülüklerle kapatılmaya çalışılmıştır. Bu kapsamda “Zirai Mükellefiyetin

Tatbik Suretine Dair Nizamname” 9 Ekim 1921 tarihinde uygulamaya konularak

çoban, traktör makinisti gibi tarımla ilgili işler yapanların askerlikleri ertelenmiştir.

Ayrıca devlet ürünleri zarar görmüş ve ihtiyacı olan çiftçilere çift hayvanı, tohumluk

vb. tarımsal girdileri sağlamaya çalışmıştır. Üretimi artırmak için çiftçiler yazlık ve

kışlık olmak üzere en az kırk dönüm araziyi ekmeğe mecbur edilmişler, ayrıca

askerde bulunanlar ile dul ve yetimlere ait arazinin değerlendirilmesi için halk

haftada bir defa imece usulü ile bu arazilerde çalışmakla görevlendirilmiştir. 105

4. Sanayi ve Ticaret

Osmanlı İmparatorluğu sanayi konusunda Avrupa’nın çok gerisinde olup, var

olan sanayide küçük sanayi denilen küçük işyerlerinin ürettiği ürünlere

dayanmaktadır. Küçük sanayide Avrupa ile rekabet edememekte özellikle dokuma

sanayi ve tekstil ürünlerinin %80’ni ithal edilmektedir. Saraçlık ve kundura imali de

küçük sanayinin elindedir. Osmanlı İmparatorluğu gerek özel teşebbüs için yeterli

sermaye birikimi olmaması, gerek gümrük duvarlarının düşük olması nedeniyle

Avrupa malları ile rekabet edemediğinden Batılı anlamda büyük bir sanayi

kuramamıştır.106

Milli Mücadele başlarında sanayi ile ilgili veriler 1913–1915 sanayi sayımı

verilerine dayanmaktadır. Bu sayım İstanbul, İzmir, Bursa, Manisa, Bandırma, Uşak

ve İzmit’i kapsamaktadır. Birinci Dünya Savaşı sırasında kayda değer bir sanayi

104 Ahmet Emin Yaman, “Kurtuluş Savaşı Ekonomisi ve Maliyesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi Atatürk Yolu, C.3, S.12, Ankara, Kasım 1993, s.420. 105 Eldem, a.g.e., s.161–167; Önsoy, a.g.m., s.310-311. 106 Çavdar, a.g.e., s.44-45.

30

yatırımı olmadığından bu rakamlar Kurtuluş Savaşı başlarında sanayi durumu

hakkında fikir vermesi açısından aşağıdaki gibidir:107

Sanayi kolu İstanbul İzmir Diğer

Gıda 45 23 10

Deri 11 12 -

Dokuma 15 8 55

Toprak 20 1 -

Ağaç 15 9 -

Kağıt 44 11 -

Kimya 5 8

Büyük sanayi olarak nitelendirilebilecek kuruluşların % 65-70’i İstanbul ve

İzmir’dedir. Bu işyerlerinden %8’i devlete, %92’si de özel sektöre aittir. Üretim

değerleri açısından karşılaştırıldığında var olan sanayinin %70’ini gıda, %12’sini

dokuma, % 8’ini deri, % 6’sını kâğıt sanayi geri kalanı da diğer sektörler

oluşturmaktadır. Sanayi kuruluşlarının da sermaye açısından %15’i Türklerin,

%50’si Rumların, %20’si Ermenilerin, %5’i Yahudilerin ve %10’u da yabancı

şirketlerin elindedir. Devletin elinde askeri üretime yönelik olarak sadece Askeri

Tahiniye Fabrikası, Beykoz Askeri Debbağ Fabrikaları, Levazımat-ı Umumiye

Askeriye Bez Fabrikası bulunmaktadır.108

Osmanlı ticaretinde sanayide olduğu gibi gayrimüslimler önemli bir rol

oynamışlardır. Devlete verdikleri bir tür vergi ile askerlikten muaf tutulmuş olup bu

durum ticarette etkin olmalarının yolunu açmıştır. 1912 yılı rakamlarına göre

ticarette Türklerin payı %15, Rumların %43, Ermenilerin %23, Yahudi ve

diğerlerinin %19’dur.109

5. Ekonomik Durum

1850 yılına kadar kayda değer bir dış borcu olmayan Osmanlı Devleti ilk defa

1854 yılındaki Kırım Savaşının harcamalarını karşılayabilmek için dış borç almıştır. 107 Çavdar, a.g.e., s.55-71. 108 Çavdar, a.g.e., s.55-71; ayrıca bkz.: Eldem, a.g.e., s.167-176. 109 TC Genelkurmay Başkanlığı, Türkiye’deki Gayri Müslimler (Sosyo Ekonomik Durum Analizi), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1996, s.106–108.

31

Daha sonra da devam eden dış borç alımları sonucu Osmanlı Hükümeti dış borçları

ödeyemeyecek duruma gelmiş, 1881 yılında “Muharrem Kararnamesi” ile kurulan

“Duyunu Umumiye” yönetimi ülkenin birçok vergi gelir kalemine bu borçlara

karşılık olarak el koymuştur.110

1914 yılında Osmanlı Devletinin dış borcu 153,7 milyon Osmanlı Lirasıdır.

Borcun devletin gelirlerine oranı %28,2’dir. Milli Mücadele başlarında bu borç

olduğu gibi durmaktadır. 1914 yılında ithalatın %59,4’ü sanayi ürünleri, %25’i tahıl

ürünleri, %7’si hammaddeler, % 8,6’sı diğer maddelerden oluşmaktadır. İhracatın ise

% 45’i tahıl, % 38,4’ü hammaddeler, % 13’ü mamul maddeler, % 3,6 ‘sı ise diğer

maddelerden oluşmaktadır. Görüldüğü gibi Osmanlı genel olarak sanayi ürünleri

ithal etmekte buna karşılık çoğunlukla tarım ürünleri ve hammaddeler ihraç

etmektedir. İthal edilen sanayi ürünlerinin çoğu da yatırım ürünleri değil tüketim

ürünleridir. Mesela sanayi ürünleri içinde geçen giyecek malzemelerinin ithalattaki

payı % 31’dir. Yani ithalatın yarısını gıda ve giyim malzemeleri oluşturmaktadır.

1912 yılı verilerine göre ihracatın ithalatı karşılama oranı %50’dir yani yapılan

ihracatla ithalatın sadece yarısı karşılanabilmektedir.111

Birbirini izleyen savaşlar ve kaybedilen topraklar ile bozulan sosyoekonomik

yapı sonucu ekonomik yaşam gerilemiş, dış borçlar ve verilen ayrıcalıklar ile

ekonomik yönden Avrupa ülkelerinin denetimi altına girilmiştir. Az gelişmiş sanayi

ve ticaret Osmanlı tebaası gayrimüslimler ile yabancıların elinde olup, her türlü

ulaşım da yabancıların denetimindedir.112

1924 yılında E.G.Mears tarafından yayınlanan “Modern Türkiye” konulu bir

makalede; Yabancı sermayenin Osmanlı İmparatorluğu kadar etkili ve yaygın olduğu

bağımsız bir devletin olmadığı belirtilmiştir. Siyasi denetim sağlamanın en etkili

yollarından birinin sermaye kaynakları üzerinde egemenlik sağlanması olduğu ve bu

durumun ülkenin politik ve toplumsal hayatını da etki altına alacağının belirtildiği bu

yazıda, Osmanlı İmparatorluğu’nun büyük ölçüde dış mali çıkarlara ipotek edildiği

ifade edilmiştir.113

110 Çavdar, a.g.e., s.167. 111 Çavdar, a.g.e., s.171-176. 112 Yaman, a.g.m., s.417. 113 Boratav, a.g.e., s.11.

32

6. Ulaştırma

Milli Mücadelenin başlarında Anadolu’daki demir, kara ve deniz yollarının

durumu şöyledir:

Demiryolları

1.İstanbul-İzmit-Eskişehir-Ankara hattı (Anadolu Demiryolu)

2.Eskişehir-Afyon-Konya-Adana-Halep hattı (Bağdat Hattı)

3.Mersin-Tarsus-Adana hattı

4.İzmir-Aydın hattı

5.İzmir-Salihli-Alaşehir-Uşak-Afyon hattı

6.İzmir-Manisa-Soma-Bandırma hattı

7.Mudanya-Bursa hattı

Anadolu’daki demir yollarının uzunluğu yaklaşık 4000 km olup, bu hatların

tamamı yabancı şirketlerin elindedir. Bütün hatlardaki lokomotif sayısı 280, yolcu

vagonu 720, yük vagonu 4500’dür. Lokomotiflerden yaklaşık 100, vagonların da

3900 adedi faaldir. Yakıt en büyük problem olup yeterli kömür olmadığından

lokomotifler odunla çalışmaktadır.114 Ülkede mevcut demir yolu hattının büyük

kısmı işgal edilen bölgelerde olduğundan, Kurtuluş Savaşı’nda bunun yaklaşık 1000

km.’sinden faydalanılabilmiş, bu da genellikle Konya-Afyon-Eskişehir-Ankara ve

yakın çevresindeki hatlardır.115

Karayolları

Bu dönemde Anadolu’da mevsime göre açılıp kapanabilen, genişliği 3–5

metre arasında ham zeminli, kaba ve kısmen engebeli karayolları üç gruptan

oluşmaktadır.

a.Vilayet merkezini en yakın demiryolu istasyonuna veya posta merkezine

bağlayan 5 metre genişliğinde yollar,

b.Vilayet merkezlerini, kazaları ve limanları birbirine bağlayan 4 metre

genişliğinde yollar,

c.Köyleri kaza ve vilayetlere bağlayan 3 metrelik ilkel yollar.

114 Çavdar, a.g.e., s.81; Önsoy, a.g.m., s.306. 115 TİH İdari Faaliyetler, s.197; Önsoy, a.g.m., s.306.

33

Yukarıdaki ilkel niteliklere sahip yaklaşık 9.711 kilometre karayolu olduğu

tahmin edilmektedir. Bunun 3.477 kilometresi bakıma muhtaç, 3.283 kilometresi

sürekli bakım isteyen, 3206 kilometresi de yeniden yapılması gereken yol

niteliğindedir.

1919 Yılında Türkiye’de yaklaşık 1000 otomobil mevcut olup bunun yaklaşık

100 adedi İzmir hariç Anadolu’dadır.116

Denizyolları

Osmanlı Döneminde kabotaj hakkı olmadığından deniz ulaşımı çok zayıf

kalmıştır. Birinci Dünya Savaşı sonunda 50 bin tonluk kapasiteye sahip bir buharlı

gemi filosu vardır. Bunların 6 tanesi 3 bin tondan fazla olup geriye kalan ve sayısı

bilinmeyen taka, motor vb. küçük gemiler Milli Mücadelenin tek deniz ulaşım filosu

olarak kullanılmıştır.117

116 Çavdar, a.g.e., s.81; Eldem, a.g.e., s.201-202. 117 Çavdar, a.g.e., s.85.

34

II. BÖLÜM

KUVAY-İ MİLLİYE DÖNEMİNDE LEVAZIM İKMAL FAALİYETLERİ

A. Kuvay-i Milliye’nin Doğuşu ve Örgütlenmesi

1. İzmir’in İşgali

İzmir’in işgal edileceğine dair duyumların artması üzerine İzmir Müdafaa-i

Hukuku Osmaniye Cemiyeti alınabilecek tedbirleri görüşmek üzere 17–19 Mart 1919

tarihinde bir kongre toplamıştır. Bu kongreye Aydın vilayeti, Karesi (Balıkesir) ve

Menteşe (Aydın) sancakları dahilinde 37 belediye başkanı, 37 müftü ve belediye

genel meclis üyesi ile halk kesimlerinin temsilcilerinden oluşan 165 delege

katılmıştır. Bu kongreye katılanlar daha sonra bölgelerine döndüklerinde direniş ve

teşkilatlanma için çalışmışlardır. Bu bakımdan bu kongrenin Batı Anadolu’daki

teşkilatlanma çalışmaları açısından önemi büyüktür.118

4 Mayıs 1919 sabahı İngiliz amirali Calthorpe İzmir ve civarının işgal

edileceğini bildiren notayı İzmir valisi İzzet Bey ile İzmir’deki 17. Kolordu

Komutanı Ali Nadir Paşa’ya vermiş, o da durumu Harbiye Nezaretine bildirmiştir.

Gelen cevapta işgale uyulması belirtilmektedir. Bunun üzerine Ali Nadir Paşa işgale

karşı konulmaması ve bütün subay ve eratın toplu halde bulunması emrini verir.119

İzmir’in işgal edileceğinin halk arasında duyulması üzerine halk resmi

binaların etrafında toplanmaya başlamıştır. Konak meydanında toplanan bir grup

daha sonra Sultani mektebine giderek toplantı düzenlemiş, derhal bir Redd-i İlhak

heyeti oluşturularak miting yapılması kararlaştırılmış ve el ilanları ile halk mitinge

çağrılmıştır. Gece yarısı Redd-i İlhak heyeti tarafından sabah tüm yurda çekilmek

üzere bir telgraf hazırlanır.120

118 Adnan Sofuoğlu, Kuvay-ı Milliye Döneminde Kuzey Batı Anadolu, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1994, s.51-52; ayrıca bkz.: Mustafa Albayrak, Milli Mücadele Dönemi’nde Batı Anadolu Kongreleri, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1988, s.41-51. 119 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.1, s.35–36. 120 Sofuoğlu, a.g.e., s.57–58.

35

Yunan 1. Tümeni 15 Mayıs 1919 günü Midilli’den hareket ederek 8.40’ta

İzmir’de karaya çıkmaya başlamıştır. Binlerce Rum kordon boyunda Yunan

birliklerini karşılamaya gelmiştir.121 İzmir’in işgali, hemen ardından Yunanlılar

tarafından baskı ve katliamlara girişilmesi bütün ülkede şiddetli tepki ve protestolara

yol açmıştır.

İzmir’in işgali yurt çapında büyük infiale sebep olmuş, İzmir’den çekilen

telgraf ülkede büyük etki yapmış ve Amiral Calthorpe’a birkaç gün içinde 675

yerden protesto telgrafı gelmiştir.122 Ayrıca ülkenin çeşitli yerlerinden İtilaf

devletlerinin temsilciliklerine ve İstanbul Hükümetine de protesto telgrafları

çekilmekte olup, başta İstanbul olmak üzere yurdun çeşitli yerlerinde işgale karşı

protesto mitingleri düzenlenmeye başlanmıştır.123

Yenik ve umudu kırılmış Türk halkı itilaf devletlerinin bütün isteklerini

kabule hazır görünmektedir ta ki Yunan ordusu İzmir’e çıkana dek. Mayıs 1919 da

Yunanlıların İzmir’e çıkması halkta büyük bir öfke meydana getirmiştir. Batının

güçlü devletlerinin işgali bir noktaya kadar hazmedilebilmiş, ancak Türklere tabi eski

bir ulusun Anadolu’nun kalbine saldırması büyük bir infiale yol açmıştır.124

İşgalin ardından Ege bölgesinde “Müdafaa-i Hukuk”, “İlhakı Red Heyeti

Milliyesi”, “Hareketi Milliye Reddi İlhak” adları ile çeşitli direniş örgütleri

kurulmaya başlanmıştır. Batı Anadolu’daki Kuvay-i Milliye hareketinin yanı sıra,

Doğu ve Batı Trakya’da bağımsız bir Türk bölgesi kurulması amacıyla Trakya’da

“Trakya Paşaeli Cemiyeti”, Doğu illerini Ermenilere karşı savunmak amacıyla

İstanbul’da “Vilayatı Şarkiye Müdaafayi hukuku Milliye Cemiyeti”, Karadeniz’de

Rumların gerçekleştirmek istedikleri Pontus devletine karşıda “Trabzon Müdafaayı

Hukuku Milliye Cemiyeti” gibi cemiyetler kurulmuştur.125

İzmir’in ve ardından Aydın ve Manisa’nın işgal edilmesi üzerine Mustafa

Kemal Paşa tarafından 28 Mayıs 1919’da valilere ve bağımsız mutasarrıflıklara,

Erzurum’da 15. ve Diyarbakır’da 13. Kolordu Komutanlıklarına, Konya’da Ordu

Müfettişliğine bir genelge gönderilmiştir. Bu genelge ile işgallerden haberi olmayan 121 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.1, s.42. 122 Gotthard Jaeschke, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri, Çeviren: Cemal Köprülü, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991, s.80. 123 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.1, s.49–50. 124 Lewis, a.g.e., s.241. 125 Aybars, a.g.e., s.125–132; TİH İdari Faaliyetler, s.28.

36

kesimlerin haberdar edilmesi amaçlanmış olup, işgalleri protesto için büyük gösteri

ve toplantılar yapılması istenmiş, ayrıca yabancı devletlerin temsilcilikleri ile

hükümete telgraf çekilerek halkın tepkisinin gösterilmesi istenmiştir.126

Daha önce itilaf devletlerinin işgal ettiği yerler için bu derecede bir tepki

oluşmamışken İzmir’le ilgili oluşan bu tepki bir dönüm noktası olmuştur. İzmir’le

ilgili Mondros Mütarekesi’nde hiçbir hüküm olmaması, ayrıca daha önce bir Osmanlı

vilayeti olan Yunanistan tarafından işgal edilmesi tepkinin en büyük sebepleridir.127

2. Kuvay-i Milliyenin Doğuşu ve Yapısı

Kuvay-i Milliye deyiminin ilk kez kim tarafından ve nasıl kullanıldığı

bilinmemekle beraber, 1877–1878 Osmanlı Rus savaşı ve Balkan savaşı sırasında

sivil halkın direnişi ve örgütlenmesi için kullanıldığı bilinmektedir.128 1917 yılında

Harbiye Nezareti bünyesinde olası bir yenilgi ve Anadolu’nun işgaline karşı detaylı

direniş planlarının hazırlanması konusunda çalışmalar yapıldığı bilinmektedir.129

Yine bir başka kaynakta direniş hareketlerinin Çanakkale savaşlarında düşünülüp

planlandığı, ancak Çanakkale zaferi nedeniyle ertelenmiş olduğu, Mondros’tan sonra

bu planların tekrar ele alındığı ve direniş hareketi oluşturanların subaylar ve Teşkilatı

Mahsusa’nın eski elemanları olduğu belirtilmektedir.130

Kuvay-i Milliye deyimi milli mücadelede iki anlamda kullanılmıştır. Birincisi

“Milli Kuvvetler” yani milis gücü (gayri nizami askeri birlikler) anlamında. Diğer

anlamı ise daha geniş olup milli mücadeleyi bir bütün olarak ifade eder. Bu anlamda

“Müdafaa-i Hukuk” ve “Reddi İlhak” teşkilatları, “Heyeti Milliyeler”, kongreler,

bunlara yardımcı organlar ve ordu milli kuvvetleri oluşturmaktadır. Milli kuvvetlerin

Osmanlı Devleti ile hukuki ve siyasi hiçbir ilgisi yoktur. Bu kapsamdaki her türlü

hareket millete dayanmakta ve onun adına yapılmaktadır.131 Mustafa Kemal meclis

126 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, Alfa Yayınları, İstanbul, 2005, s.21–22. 127 Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, Cem Yayınevi, İstanbul, 1983, s.274–276. 128 Aybars, a.g.e., s.150. 129 Cemal Kutay, Milli Mücadelede Öncekiler ve Sonrakiler, Tarih Yayınları, İstanbul, 1963, s.6–25. 130 Erık Jan Zürcher, Milli Mücadelede İttihatçılık, Çeviren: Nüzhet Salihoğlu, Bağlam Yayınları, İstanbul, 1987, s.127–189. 131 Selek, a.g.e., s.120; Alev Coşkun, Kuvayı Milliye’nin Kuruluşu, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1997, s.74-75.

37

kürsüsünden yaptığı bir konuşmada şöyle demiştir: “Batı Cephesine, işte Kuvay-i

Milliye diyoruz. Hâlbuki hepimiz Kuvay-i Milliyeyiz. Bildiğiniz gibi Ordu Kuvay-i

Milliyedir.”132 Bir başka tanıma göre Kuvay-i Milliye: “Mondros Ateşkesi

sonrasında İstanbul’daki merkezi hükümetin gücünü yitirmesi, Anadolu’nun idari,

mali, sosyal sorunlarına ve işgalcilerin yarattıkları olumsuzluklara bir çözüm

getirmemesi sonucu yaşanan felaketlerin karşısında, Anadolu insanlarının

aralarında güç birliği etmesi ile oluşan ve ilk kurşunla başlayıp, 23 Nisan 1920’de

hukuksal bir nitelik kazanarak devam eden, daha sonra da Türkiye Cumhuriyetini

kuran maddi ve manevi gücün adıdır. Kuvay-i Milliye yasal değil ancak

meşrudur.”133

Bir kaynağa göre Kuvay-i Milliye terimi ilk defa yaygın bir şekilde Ayvalık

bölgesindeki milli kuvvetler için kullanılmaya başlanmıştır.134 Başka bir kaynağa

göre ise; Kuvay-i Milliye ismi ilk önce İzmir bölgesindeki silahlı direnişçilere

verildiği halde, daha sonra bütün milli hareketi kapsayacak şekilde kullanılmıştır.

Sonuç olarak 22 Haziran 1920’de başlayan büyük Yunan taarruzuna kadar

benimsenen savunma modeli Kuvay-i Milliye ya da milis gücü modeli olmuştur.135.

Kuvay-i Milliye birliklerinin milli bir nitelik taşımakla beraber hükümetle

resmen ilgisinin olmaması amaçlanmıştır. Bundaki kasıt hükümetin mütareke

hükümleri gereği itilaf devletleri karşısında zor duruma düşmemesiyle birlikte,

ordunun düşman karşısına çıkacak gücünün de olmamasıdır. Bununla beraber bu

kuvvetler el altından ordunun silah ve cephanesi ile donatılmış, ordu birliklerinin

subay ve erleri de milli kuvvetlerle beraber resmi sıfat taşımadan Kuvay-i Milliye

maskesi altında direnişi hem kontrol etmişler hem de fiilen iştirak etmişlerdir.136

Kuvay-i Milliye’yi örgütleyenler genel olarak terhis edilmiş Osmanlı

birliklerinin subayları, İzmir’in işgalinden sonra iç kesimlere çekilip direnişe karar

veren subaylar, İttihat ve Terakki döneminde tayin edilen milliyetçi kaymakamlar,

132 TBMM Gizli Celse Zabıtları, C.I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1985, s.275. 133 Albayrak, a.g.e., s.63. 134 Mücteba İlgürel, Milli Mücadele’de Balıkesir Kongreleri, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, İstanbul, 1999, s.29. 135 İrfan Paksoy, “Milli Mücadele’de Düzenli Ordu’ya Geçiş Süreci”, Askeri Tarih Bülteni, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Sayı:41, Ağustos 1996, s.107. 136 M.Şefik Aker, İstiklal Harbinde 57. Tümen ve Aydın Milli Cidali, C.I, Askeri Matbaa, İstanbul, Mart 1937, s.5.

38

Ermeni tehciri ya da savaş suçlusu olarak suçlanıp tutuklanma ihtimali bulunan

yöneticilerdir.

Kuvay-i Milliye birlikleri genel olarak; eşkıya ve zeybekler, asker kaçakları,

yargıdan kaçanlar, mahkûmlar, maceraperestler, askere alma şeklinde toplananlar ve

gönüllülerden oluşmuştur. Bunlara komuta edenler ise; efeler, komitacılar, sivil

komutanlar (eşraf, kaymakam vb.), ve subaylardan oluşmaktadır. Efeler genellikle

Ege bölgesine özgü Zeybek çetelerinin reisleridir. Komitacılar; Osmanlı

İmparatorluğunun son dönemlerinde, Balkanlar’da komitacılık faaliyetlerinde

bulunanlardır. Sivil komutanlar ise genelde bölgenin eşraf ve ileri gelenleri ile mülki

ve idari amirlerden meydana gelmektedir. Kendiliğinden veya daha üst makamların

emriyle bu birliklerde görev alan subaylar olduğu gibi, emekli olmuş subaylar

arasından da gönüllü olarak mücadeleye katılanlar olmuştur.137

Batı Anadolu’da sivil kökenli milli kuvvetler genellikle bulundukları bölge

veya bağlı oldukları efenin adına göre isimlendirilmişlerdir. Kuvay-i Milliye

birliklerinin bir genel komutanı ayrıca birde cephe komutanı olup, iki oymaktan

oluşmaktadır. Birinci oymağa müfreze, ikincisine de posta denilmekteydi.

Müfrezeler 50 kişilik olup komutanlarına “müfreze kumandanı”, postalar ise 15

kişiden oluşup komutanlarına “posta başı” denilmekteydi. Ayrıca her müfrezenin

subay kökenli ve askeri konularda sivil komutanlara danışmanlık eden bir görevlisi

de bulunmaktaydı.138

Kuvay-i Milliye birlikleri ordu gibi disiplinli bir yapıda olmadıklarından,

mevcutları sürekli olarak değişkenlik göstermiştir. Bunun en önemli nedeni bu

birliklerin genel olarak gönüllülük esasına dayanmasıdır. Bir diğer neden ise ikmal

ve iaşe yükünü azaltmak amacı ile düşman harekâtının durakladığı dönemlerde birlik

mevcutlarının özellikle azaltılmasıdır.139

1920 yılı sonlarına kadar gerek siyasi açıdan, gerekse ordunun açıkça düşman

karşısına çıkacak gücü olmadığından işgale karşı ilk direniş, Kuvay-i Milliye denilen

milis güçleri tarafından yapılmıştır. Yunanlıların İzmir’e çıkarak işgale başlamaları

üzerine kısmen oluşmaya başlayan milis gücü, Osmanlı Hükümetinin işgale karşı

137 Sofuoğlu, a.g.e., s.131; Selek., a.g.e., s.123-126; Albayrak, a.g.e., s.72-80. 138 Enver Behnan Şapolyo, Kuvay-i Milliye Tarihi, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1957, s.48. 139 Selek., a.g.e., s.127

39

gelinmemesi yönündeki telkin ve emirlerin de etkisiyle o günün şartları altında

zorunlu olarak ortaya çıkmış ve düzenli ordu kurulana kadar işgale karşı duran tek

güç olmuştur. Düzenli ordu kuruluncaya kadar Kuvay-i Milliye birliklerinin düşmana

karşı mücadelenin yanında, iç ayaklanmaların bastırılması ve düzenli ordunun

toparlanmasına zaman kazandırılması konusunda önemli yararları olmuştur.140

3. Kuvay-i Milliye’nin Örgütlenmesi

Atatürk’ün 19 Mayıs 1919’da Anadolu’ya geçmesinden önce çeşitli yörelerde

halk savunma çareleri düşünmek için kongreler ve cemiyetler şeklinde toplanmaya

başlamıştır.141 İzmir’in Yunanlılarca işgali ve işgalin genişlemesi üzerine sivil

direniş arayışları ve faaliyetleri artmıştır.

Osmanlı Genelkurmayı ve Harbiye Nezareti on günlük bir tereddütten sonra

ilk başlarda direnişi destekler ve teşvik eder bir tavır almıştır. Harbiye Nezareti

direnişten yana tavır almakla beraber eldeki mevcut nizami birliklerin direnişe

müsait olmadığını ve oluşabilecek bir hareketin ordu hareketi gibi görünüp itilaf

devletlerinin tepkisini çekeceğini düşünmekte, bundan dolayı direnişin askeri bir

nitelik kazanmasını istemediğinden nasıl bir teşkilatla direniş yapılacağı belli

değildir. Mütarekeden sonra Batı Anadolu’daki birliklerin mevcutları toplu firarlar

karşısında oldukça azalmış olup nöbet tutacak er dahi kalmamıştır.142

Burdur Askerlik Şubesi Başkanı İsmail Hakkı Beyin halka dayalı bir direniş

teşkilatı oluşturulması teklifi üzerine, 57. Tümen komutanı Albay Şefik Harbiye

Nezaretine çektiği bir raporla direniş için Kuvay-i Milliye teşkilatı kurmanın en iyi

önlem olacağını belirtmiştir.143

Osmanlı Hükümeti Yunanlıların İzmir’i işgali sonrası meydana gelen direniş

hareketini bir süre desteklemiş, ancak 18 Haziran 1919’da yayınladığı bir genelge ile

Kuvay-i Milliye Hareketini yasaklamıştır.144

140 Selek., a.g.e., s.121-122. 141 Samet Ağaoğlu, Kuvayi Milliye Ruhu, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1987, s.153. 142 Sofuoğlu, a.g.e., s.65-67. 143 Sofuoğlu, a.g.e., s.68. 144 Akşin, a.g.e., s.388; Sofuoğlu, a.g.e., s.122-125.

40

İzmir’in işgali ardından işgale karşı direnmenin İstanbul Hükümetince kabul

edilmemesinden dolayı, düzenli ordu birliklerinin duruma açıkça müdahale etmesi

zorlaştığından, 17. Kolordu komutan vekili Albay Bekir Sami ile 57. Tümen

komutanı Albay Şefik mücadelenin Kuvay-i Milliye örgütlenmesi şeklinde yapılması

için çalışmalara başlamıştır. Batı Anadolu milli direniş hareketlerinin ilk kez ortaya

çıkması, halkın örgütlenmesi ve özelikle direnişin silahlı direnişe dönüştürülmesinde

bölgede görev yapan komutanlar birinci derecede etken olmuşlardır.145

İzmir’in işgalinden sonraki ilk on beş gün herhangi bir direniş görülmemiştir.

İzmir’ in işgali ardından 15 gün içinde Aydın, Ayvalık ve Ödemiş’in işgal edilmesi

ve yukarıda belirtilen komutanların yaptıkları çalışmalar, direniş konusunda ilk

günlerde tereddüt eden halkta savunma ruhunun uyanmasına ve Kuvay-i Milliye

fikrinin gelişip yayılmasına neden olmuştur. Yunan Ordusu’na karşı ilk silahlı direniş

29 Mayıs 1919’da Ayvalık’ta 172. Alay komutanı Ali Bey komutasındaki 24 subay

ve 15 askerden oluşan birlik tarafından verilmiştir. Sadece sivil milis güçlerinden

oluşan ilk silahlı direniş ise 31 Mayıs 1919’da Ödemiş’te Yüzbaşı Tahir Bey

komutasında verilmiş olup, Ege bölgesindeki ilk Kuvay-i Milliye birlikleri de;

Ayvalık, Soma, Akhisar, Salihli ve Aydın bölgelerinde kurulmuştur.146

İzmir’in işgalinden sonra Ege bölgesinde teşkil edilen milli cephelerin

durumu aşağıdaki gibidir:

Ayvalık Bölgesi:

172. Alayla Burhaniye, Ayvalık ve Edremit ilçe halklarının teşkil ettiği 500–

600 kişilik milli kuvvetler Ayvalık’ın doğu sırtlarında cephe almıştı. Karşısında bir

Yunan piyade alayı bulunmakta idi. 29 Mayıs 1919- 26 Haziran 1920 arası faaliyet

göstermiştir.

Soma Bölgesi:

188. Alaydan 100 kişilik bir nizamiye müfrezesi Soma, Kırkağaç, Bergama

ilçeleri ile Savaştepe (Giresun) halkından meydana gelen milli kuvvetler toplam 700

kişi idi. Bunlar Kınık-Soma arasında mevzilenmiş olup karşılarında birisi

145 TİH İdari Faaliyetler, s.10; Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, TTK Basımevi, Ankara, 1990, s.17–18; Hamdi Gürler, “Batı Anadolu Kuva-yı Milliye Hareketlerinin Ortaya Çıkmasında Ordunun Rolü”, Beşinci Askeri Seminer Bildirileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1996, s.421. 146 Kazım Özalp, Milli Mücadele 1919–1922, C.I, AKDTYK TTK Yayınları, TTK Basımevi, Ankara, 1988, s.13–15; İlgürel, a.g.e., s.35–37; Coşkun, a.g.e., s.23, 103–107; TİH İdari Faaliyetler, s.11.

41

Bergama’da diğeri milli kuvvetlerin karşısında olmak üzere iki Yunan alayı

bulunmakta idi. 9 Haziran 1919–23 Haziran 1920 arası faaliyet göstermiştir.

Akhisar Bölgesi:

188. Alaydan 100 kişilik bir nizamiye müfrezesi 14. Süvari Alayından bir

süvari ve bir ağır makineli tüfek bölüğü, Akhisar ilçesi ve Marmara Bucağı

halkından meydana gelen milli kuvvetler Manisa ve Menemen arasında düzen

almışlardı. Toplam sayıları 800 kişi kadardı. Karşılarında Manisa’da 2. Yunan

tümeninden bir alay bulunuyordu. 9 Haziran 1919 – 23 Haziran 1920 arası faaliyet

göstermiştir.

Salihli Bölgesi:

609 Piyade ve 1785 süvariden oluşan milli kuvvetler bulunmakta idi.

Bunların karşısında Manisa’daki 2. Yunan tümeninden bir alay bulunmaktaydı. 22

Haziran 1919 – 23 Haziran 1920 arası faaliyet göstermiştir.

Aydın Bölgesi:

Bu bölgede toplam 1920 piyade eri, 17 süvari bulunmakta idi. Karşılarında

dokuz piyade taburu ve bir topçu taburundan oluşan 1. Yunan tümeni

bulunuyordu.12 Haziran 1919 – 27 Haziran 1920 arası faaliyet göstermiştir.

Yukarıda açıklanan Batı Anadolu’daki milli kuvvetler her zaman aynı

mevcudu koruyamamış, insan ve malzeme açısından zaman içinde değişiklikler

göstermiştir. 147

İzmir’in işgalinden sonraki bir buçuk aylık zaman içerisinde Kuvay-i

Milliye’nin cephe teşkilatı kısmen oluşmuş, Yunan ordusunun ileri harekâtı da

Temmuz ayının son haftası durmuştur. Kuvay-i Milliye liderleri gelecekteki harekât,

idari ve lojistik desteği bir takım esaslara bağlamak amacı ile çeşitli kongreler

düzenlemişlerdir.148

İzmir’in işgaline tepki olarak kurulan ve önceki bölümde bahsedilen örgütler

halkı işgale karşı direniş için bilinçlendirme ve örgütlenme çalışmalarına

başlamışlardı. Bundan sonra oluşan cephelerin organize edilmesi, bu cephelere asker

sağlanması, idari esasların tespit edilmesi ve ihtiyaçların temin edilmesi

gerekmekteydi. Bu maksatla Ayvalık, Soma ve Akhisar’dan temsilcilerinde katılımı

147 TİH İdari Faaliyetler, s.10. 148 a.g.e., s.23.

42

ile 28 Haziran -12 Temmuz tarihleri arasında Balıkesir’de bir kongre toplandı.

Kongre sonunda para ve milis toplanmasına, idari ve lojistik faaliyetleri yürütmek

için komisyonlar kurulmasına karar verilmiştir.149

Batı Anadolu’nun kuzeyinde gelişen ve büyüyen Kuvay-i Milliye’nin yeni bir

düzene sokulması, idari ve lojistik faaliyetlerinin belirli esaslara bağlanması ve mali

kaynakların düzenlenmesi amacı ile 26 Temmuz 1919’da Balıkesir’de ikinci kongre

düzenlemiştir. Bu kongrede lojistik faaliyetler ve örgütlenme ilgili aşağıdaki kararlar

alınmıştır;

1. Balıkesir ve diğer ilçelerde Maliye ve Levazım teşkilatları kurulacak, ilçe

ve bucaklardan silâhaltına alınanların giderleri daha sonra genel giderlerden

düşülmek üzere ilçe ve bucaklara ait olacak, başlarında eşraftan bir kişi bulunacak ve

cephede bunlarla beraber kalacaktır.

2. Amaca varmak ve mücadeleyi birleştirmek amacı ile bir merkez kurulu

(Heyeti Merkeziye) kurulacak ve görevleri belirtilecektir.

3. Merkez kurula Balıkesir’den iki, Ayvalık, Bandırma, Akhisar ve

Soma’dan birer üyenin alınmasına karar verilmiştir (Bu kurulun bir görevi de bir

bölgeden diğerine gönderme işlemi olduğunda bunların beslenmesine aracılık

etmektir).

4. Cephelerdeki bütün askerlerin yedirilmesi, giydirilmesi, tedavileri,

teçhizatın tamamlanması ve yedek bölükler bulundurulması konularını düşünüp

zamanında hizmetin yürütülmesi için cephe gerilerinde bu işlerle görevli birer menzil

müfettişliği bulundurulması uygun görülmüştür.

5. Genel giderlerin her yerin büyüklüğü ve zenginliği oranında bölünmesi

uygun görülmüş ve genel giderlerin % 21’inin Balıkesir, %17’sinin Edremit,

%7’sinin Burhaniye, % 4’nün Balya, % 10’nun Bandırma, % 6’sının Gönen, %

4’nün Sındırgı, % 4’nün Gördes, % 5’inin Soma, % 2’sinin Bergama tarafından

karşılanmasına karar verilmiştir.

6. Menzil örgütü Ayvalık, Soma ve Akhisar cephelerinde olacak ve

bunlardan Ayvalık “1” , Bergama ve Soma”2”, Akhisar “3” numaralı menzil

müfettişliği adını alacaktır.

149 Özalp, a.g.e., s.38, ayrıca bkz.: İlgürel, a.g.e., s.87-100.

43

7. Subaylara ve erlere verilecek maaş ve ikramiye bölgelerin takdir ve

yetkisine bırakılmıştır.

8. Hububat ve diğer yiyecek maddelerinin İzmir’e gönderilmesinin

önlenmesi için gerekli tedbirlerin alınması ile Merkez Kurulu yetkilidir.

9. Her ilçe kurulu göndereceği komutan ve erlere birer belge verecektir.

Bundan dolayı, komutanlar milli orduya girecek olan subaylar ve erlerden belgesiz

olanları kabul etmeyecek, belgelerde almış oldukları eşya ve paranın miktarı yazılı

olacaktır.

10. Merkez kurulunun hesaplarını tutmak ve işlemlerini yürütmek için yeteri

kadar sayman ve memur çalıştırılması ve bunlara verilecek maaşın miktarının tayini

konusu Merkez Kurulunun yetkileri arasındadır.150

Yunanlıların Aydını işgalinden sonra bu bölgede ve Nazilli çevresindeki

Kuvay-i Milliye hareketine idari, lojistik ve mali bir yön vermek amacı ile 6 Ağustos

1919’da Nazilli kongresi toplanmıştır. Bu kongreye Aydın, Denizli ve Muğla

illerinden gelen temsilcilerde katılmışlardır. Nazilli Kongresinde aşağıdaki kararlar

alınmıştır;

1. Cephelere yeteri kadar savaşçı temin etmek, bunları silahlandırıp

beslenmelerini sağlamak Heyeti Milliye’nin başlıca görevidir.

2. Cephe gerisinde bulunan şehir, kasaba ve köylerin korunması ve iç

güvenliklerinin sağlanması için kurulacak silahlı kuvvetin miktarı Heyeti Milliye

tarafından belirlenir ve beslenmeleri bu heyet tarafından sağlanır.

3. Heyeti Milliye gerekli göreceği yerlerde memur ve hizmetlileri ücret

karşılığı çalıştırmaya yetkilidir.

4. Heyeti Milliye’nin gerek cephe gerek cephe gerisi giderleri halkın mal ve

para şeklinde yaptığı bağışlar yani “Ayni ve Nakdi Teberru” şeklinde karşılanır.

Yapılacak bağışların miktarı ihtiyar heyetleri ve bilirkişiler tarafından verilecek

bilgiler dikkate alınarak Heyeti Milliyeler tarafından belirlenir ve tahsil edilir.

Bağışta bulunmaktan kaçınanların cezaları Kuvay-i Milliye’nin müfreze komutanları

tarafından belirlenir ve uygulanır. 150 Kongre kararlarının tam metni için bkz.: Hacim Muhittin Çarıklı, Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri ve Hacim Muhittin Çarıklı’nın Kuvayı Milliye Hatıraları, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1967, s.112-115; Özalp, a.g.e., s.43-46; İlgürel, a.g.e., s.101-122.

44

5. Cephede bulunan savaşçıların geride bıraktıkları ailelerinden yardıma

muhtaç olanlara Heyeti Milliye tarafından yardım edilir.

6. Yunan işgali nedeni ile içerilere göç edenler ile cephede bulunan

savaşçıların ailelerinden muhtaç durumda olanlara dağıtılmak üzere aşar

ambarlarında bulunan buğdayın Heyeti Milliye emrine verilmesi İstanbul

Hükümetinden istenecektir.

7. Silâhaltına çağrılanlardan 100 lira bağışta bulunanlar kendi işleri ile

uğraşmak koşulu ile 3 ay süre ile silâhaltına alınmazlar.

8. Heyeti Milliye Başkan ve üyeleri ile Askerlik Mükellefiyeti Kanunu’na

göre askerlikten muaf tutulanlar silâhaltına çağrılmazlar.

9. Heyeti Milliyelerin görev ve hizmetlerini teftiş için, Kongre Genel

Kurulunun gözetimi altında ve hiçbir Heyeti Milliye teşkilatına bağlı olmamak

şartıyla müfettişlerin düzenleyecekleri raporlar doğrudan Kongre Genel Kuruluna

verilir. Müfettişler suçlu buldukları Heyeti Milliye üye ve memurlarına işten el

çektirmeye ve yerlerine başkalarını atamaya yetkilidirler.

10. Genel Merkez, Nazilli, Denizli ve Muğla şubelerinde; maliye, haber

alma, ulaştırma, satın alma ve sağlık daireleri kurulacak, bu dairelerin müdürleri

Heyeti Milliyelerin doğal üyesi sayılacaktır.

11. Heyeti Milliyelerin bağış yolu ile elde edecekleri gelir fazlası derhal

genel merkeze gönderilecektir.

12. Gerek Heyeti Milliye merkezinin, gerekse bunlara bağlı şubelerin

görevleri ve bunlar hakkında yapılacak teftişler, halen yürürlükte olan kanun ve

nizamlara tabidir. 151

Balıkesir ve Nazilli Kongrelerinde ilk defa Kuvay-i Milliye birliklerine bir

düzen sağlamak için bir takım kararlar alınmıştır. Balıkesir Kongresine sadece

Balıkesir, Nazilli Kongresine de sadece Nazilli çevresindeki il ve ilçeler

katıldığından alınan kararlarda sadece buralarda uygulanmış, Yunan işgali altında

olan tüm bölgede genel bir düzen sağlanamamıştır. Batı Anadolu’nun kuzeyinde

sağlanan idari ve lojistik desteğin orta kesimde de sağlanması, Yunanlılarla cephe

teması olan bütün Ege bölgesi Kuvay-i Milliye hareketinde, emir komuta ile idari ve

151 Müderrisoğu, a.g.e., s.217-219; ayrıca bkz., Albayrak, a.g.e., s.108-112.

45

lojistik konularda birlik sağlanması amacıyla Alaşehir’de yeni bir kongre kararı

alınmıştır. Alaşehir Kongresi Yunanlılarla cephe teması olan bütün Ege bölgesi

Kuvay-i Milliye hareketine bir yön vermek amacı ile 16–25 Ağustos 1919 tarihleri

arasında Alaşehir’de toplanmıştır. Aydın ve Nazilli bölgeleri buraya temsilci

göndermemiştir.152

Alaşehir Kongresinde idari, teşkilat ve lojistik faaliyetleri düzenleyen çok

kapsamlı düzenlemeler yapılmış ve talimatnameler çıkarılmıştır.153 Bu

talimatnamelere göre özet olarak: Alaşehir ve civarında yedi kişilik bir Heyeti

Merkeziye teşkiline, Denizli ve Nazilli bölgelerinde de bir Heyeti Milliye’nin

teşkiline karar verilmiştir. Alınan en önemli kararlardan biride, cephelerde düzenli

ordularda olduğu gibi bir teşkilatlanmaya gidilmesidir. Buna göre her cephede bir

milli alay kurulması, her taburun 3 bölükten oluşması, çatışma olmadığı zamanlarda

her bölükte 40 kişinin bulunması, her bölüğün üç takımdan oluşması ve çatışma

ihtimalinde ise hızlı bir şekilde bölüklerin tamamlanması yoluna gidilmesi

kararlaştırılmıştır. Bu şekilde teşkilatlanmaya gidilmesinin en büyük sebebi

kaynakların yetersizliğidir. Sürekli hazırda tam mevcutlu asker beslemenin ve

barındırmanın getireceği büyük mali yükten kaçınılmak istenmiştir. Ayrıca tarımdan

ve iş hayatından koparılan üretici kesimin yol açacağı üretim düşüklüğü de hesaba

katılmıştır. Çatışma ihtimalinde kadroların tamamlanması ise manga esasına dayanan

yedek örgütlenme ile çözülmüştür. Her köyde bir manga başı seçilmekte ve bunların

alay komutanının emriyle hızla cepheye götüreceği bir mangası olmaktadır.154

Batı Cephesinde Kuvay-i Milliye örgütlenmelerinin oluştuğu sıralarda Mersin

ve İran sınırına kadar olan Güney bölgesinde Fransız ve Ermenilerin baskıları ile

Karadeniz bölgesinde Pontus Rum devleti kurmak için ayaklanan Rumlara karşı da

Kuvay-i Milliye örgütlenmeleri oluşmaya başlamıştır. Gebze, Şile, Kartal,

Beykoz’da ki teşkilatlar Rum çetecilerle çarpışmakta olup, Kocaeli, Adapazarı ve

Bilecik bölgelerindeki milis hareketi de gittikçe genişliyordu.155

152 Çarıklı, a.g.e., s.121; Müderrisoğlu, a.g.e., s.229; Enver Konukçu, Alaşehir Kongresi, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2000, s.71; Albayrak, a.g.e., s.139. 153 Bu talimatnamelerin tam metni için bkz.: Çarıklı, a.g.e., s.222-235. 154 Çarıklı, a.g.e., s.222-235; Müderrisoğlu., a.g.e., s.229-232. 155 TİH İdari Faaliyetler, s.11.

46

Güney cephesinde, Fırat nehri doğusunu oluşturan Diyarbakır, Siirt, Mardin

ve Urfa bölgelerinde 13. Kolordu konuşlanmıştı. 13. Kolordunun mevcudu 548

subay ve astsubay ile 4255 erden oluşmaktaydı. Fırat nehri batısını oluşturan Adana,

Antep, Maraş bölgesindeki askeri birlikler ise Mondros Mütarekesi hükümlerine göre

İç Anadolu’ya çekilmişlerdi. Buna göre 2. Ordu karargâhı ile 12. Kolordu Konya’ya,

20. Kolordu Ankara’ya, 3. Kolordu’da Sivas’a çekilmişlerdi.156

Adana bölgesinin Dörtyol ilçesi 11 Aralık 1918’de, Mersin ve Adana’da 17

Aralık 1918’de Fransız kuvvetleri tarafından işgal edildi.157 6 Aralık 1918 ile 24

Mart 1919 arası; Kilis, Antep, Maraş ve Urfa İngilizler tarafından işgal edildi.158

Güney bölgesinde işgale karşı ilk silahlı direniş, içinde Ermenilerin de olduğu

Fransız müfrezesine karşı Dörtyol’un güneyindeki Karakese köyü halkı tarafından 19

Aralık 1918’de yapılmıştır. Bu direniş aynı zamanda işgal güçlerine karşı

Anadolu’da yapılan ilk silahlı direniştir. Fransızların bu direnişe tepki olarak

bölgedeki baskı ve cinayetlerini artırmaları üzerine, 1919 yılı başlarında Karahasan

ve arkadaşları tarafından oluşturulan Karahasan Müfrezesi Türkiye’deki ilk direniş

örgütünü meydana getirmiştir. Kısa sürede mevcudu 300’e kadar ulaşan bu müfreze,

bölgedeki Fransız birliklerine karşı çeşitli saldırılar düzenleyerek halkta direniş

ruhunun uyanmasına katkıda bulunmuştur.159

Batı Anadolu’da Kuvay-i Milliye hareketini idari ve lojistik yönden düzene

sokmak için kongreler yapılırken, Doğu Anadolu’da Doğu Anadolu bölgesi ile ilgili

olarak Erzurum Kongresi yapılmaktadır (23 Temmuz–7 Ağustos 1919). Bu kongre

ilk başta sadece Doğu Anadolu bölgesi ile ilgili toplanmış olmakla beraber, Mustafa

Kemal Paşa’nın katılımı sonucu tüm milli mücadeleyi ilgilendiren bir takım kararlar

alınmış ve alınan kararları uygulamak üzere bir “Heyeti Temsiliye” kurularak

başkanlığına da Mustafa Kemal getirilmiştir.160

Erzurum Kongresinin devamı niteliğinde olan Sivas Kongresi 4–11 Eylül

1919 tarihleri arasında Sivas’ta toplanmıştır. Sivas Kongresinde, Erzurum

156 TC Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi, Türk İstiklal Harbi Güney Cephesi, C.IV, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1966, s.39–40. 157 a.g.e., s.39-40. 158 a.g.e., s.48-54. 159 a.g.e., s.55-56. 160 Geniş bilgi için bkz.: Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, Nüve Matbaası, Ankara, 1968, s.77-106; Nutuk, s.48-51.

47

Kongresinde alınan kararlar tüm Anadolu’yu kapsayacak şekilde genişletilerek kabul

edilmiş, kurtuluş ve işgale karşı kurulan bütün cemiyetler “Anadolu ve Rumeli

Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” adı altında birleştirilmiş, tüm milli mücadelenin kongre

sonunda oluşturulan yeni Heyeti Temsiliye’nin sevk ve idaresinde birleştirilmesi

kararı alınmıştır. Kongre sonunda bütün yurdu kapsayan bir teşkilat nizamnamesi ve

kongre bildirgesi basılıp yayınlanmış, Batı Anadolu Kuvay-i Milliye hareketini tek

elden yönetmek amacı ile Ali Fuat Paşa Batı Anadolu Kuvay-i Milliye

Komutanlığına atanmıştır.161

Heyeti Temsiliye 28 Ekim 1919’da yayınladığı bir yönetmelikle Milli

teşkilatlarla ordu arasındaki bağlantının Heyeti Temsiliye aracılığıyla sağlanacağı,

tehlike anlarında civardaki birlik komutanları ile bağlantı kurulması kararını almıştır.

Ayrıca bölgelerin güvenliği için gezici ve sabit olmak üzere, silâhaltında olmayan

gençler ve askerlik çağı dışındaki yaşlılardan oluşacak milli müfrezeler kurulması

kararlaştırılmıştır. Bu müfrezeler bölük teşkilatına kadar ve bir emir komuta düzeni

içerisinde bulunacak olup, temin edilebilen silahlarla donatılacaktır. Bunlar

bulundukları bölgelerin mahalli idare heyetleri emrinde bulunacak ve ihtiyaçları

bölgeden sağlanacak olup, gerektiğinde ordu birlikleri de bunlara yardımda

bulunacaktır. Bu yönetmeliğe eklenen bir açıklama ile müfreze mensubu subay ve

erlerin giyecek ve maaşları ile hayvanlarının bakımına dair hükümler yer almıştır.162

Sivas Kongresi sonucunda kurulan Heyeti Temsiliye aracılığı ile Batı

Anadolu cephesinin idari ve lojistik yönetiminin kontrol altına alınması ve tek elden

yönetim sağlanması amaçlanmış bu amaçla Ali Fuat Paşa cephe komutanlığına

atanmış ise de gerçekte bu durum uygulanamamıştır. Bölge de incelemede bulunan

Albay Refet uzunca bir süre komuta birliğinin sağlanamayacağının bildirmiştir.163

İşgal altındaki Güney Cephesinde, Osmanlı Hükümetinin Adana, Antep ve

Maraş’taki askeri birlikleri boşaltma kararından dolayı işgale karşı duracak her hangi

bir silahlı güç kalmamıştır. Sivas Kongresi sonucunda Heyeti Temsiliye bölgedeki

161 Geniş bilgi için bkz., Mahmut Goloğlu, Sivas Kongresi, Başnur Matbaası, Ankara, 1969, s.61-112; Nutuk, s.66-93. 162 TC Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II, Ks.2, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1991, s.26–27; TİH İdari Faaliyetler, s.29. 163 TİH İdari Faaliyetler, s.32.

48

milli teşkillerin üç bölgeye ayrılarak 13., 3., 20. ve 12. Kolordular bölgesine

bağlanması kararını almıştır.164

Her kolordu kendisine verilen bölgeyi ikinci derecede bölgelere bölerek her

bölge için en yakın yerde birer teşkilat merkezi kuracaktır. Bu merkezler ikmal, depo

ve muharebe merkezi olarak kullanılacaktır. Milli orduyu oluşturmak amacıyla cami

veya mescidi olan her köy ve mahalle bir piyade takımı sayılacak olup, bunun idaresi

mescidin imamı veya müezzininde olacaktır. Her nahiye merkezi bir bölük ve her

kaza merkezi bir tabur heyeti teşkil edecektir. Askerlik şubeleri başkanları tabur ve

askerlik şubelerindeki subaylar da bölük komutanı olacaktır. Bu kapsamda Milli

ordunun iskeleti takım, bölük, tabur teşkilatından oluşacaktır. Gönüllü müfrezeler

saldırıya uğrayan yerleri savunamayacak kadar zayıf olduğunda, köy ve

kasabalardaki milli ordu takımları silâhaltına alınacaktır.165

Ekim 1919 sonuna kadar Kilis, Antep, Maraş ve Urfa’yı işgal eden İngilizler,

Fransızlarla daha önce yaptıkları antlaşma gereği buraları Fransızlara bırakmışlardır.

Heyeti Temsiliye başkanı Mustafa Kemal yayınladığı bir bildiri ile bu durumu

protesto etmiş, Müdafaa-i Hukuk Heyetleri ve belediye başkanlarından da bu olayı

protesto etmek için mitingler düzenlemelerini istemiştir.166

Heyeti Temsiliye 30 Ekim 1919’da aldığı kararlarla Güney bölgesindeki milli

direnişi örgütlemek üzere bazı subayları görevlendirmiştir.167

Heyeti Temsiliye Güney cephesindeki direnişi örgütlemek amacıyla cepheyi

çeşitli bölgelere bölmüştür. Buna göre:

Doğu Adana Bölgesi:

2900 piyade, 300 süvariden oluşan milli kuvvetlerin karşısında 1500 kişilik

bir Ermeni gücü ile 17. Senegal Avcı Alayından bir tabur Fransız kuvveti vardı.

Bölge 23 Şubat 1920’den 20 Ekim 1921’e kadar faaliyet göstermiştir.

Batı Adana Bölgesi:

3000 piyade ve 300 süvariden oluşan milli kuvvetlerin karşısında Pozantı’da

bir Fransız taburu, Tarsus’ta 1080 piyadeden oluşan bir Fransız birliği vardı. Bölge

23 Şubat 1920’den 20 Ekim 1921’e kadar faaliyet göstermiştir. 164 TİH Güney Cephesi, s.64–66. 165 a.g.e., s.68. 166 a.g.e., s.57-61. 167 a.g.e., s.67-78.

49

Maraş Bölgesi:

İki tabur ve 150 süvari ile 1500 Kuvay-i Milliye süvarisinin karşısında iki

tabur Fransız kuvveti vardı. Bölge 21 Ocak 1920’den 20 Ekim 1921’e kadar faaliyet

göstermiştir.

Antep Bölgesi:

Üç tabur, 500 piyade ve 70 Kuvay-i Milliye süvarisinin karşısında dört tabur

piyade ile 2 süvari bölüğünden oluşan Fransız kuvvetleri vardı. Bölge 1 Nisan

1920’den 20 Ekim 1921’e kadar faaliyet göstermiştir.

Urfa Bölgesi:

1500 kişiden oluşan milli kuvvetlerin karşısında bir Fransız taburu vardı.

Bölge 7 Şubat 1920’den 20 Ekim 1921’e kadar faaliyet göstermiştir. 168

Heyeti Temsiliye Başkanı Mustafa Kemal Paşa 27 Ekim 1919’da Güney

Anadolu ve Adana cephelerindeki milli kuvvetlerin örgütlenmesi amacıyla

kolordulara verilen talimat esaslarının göz önünde bulundurularak, 16 Kasım

1919’da da Batı Anadolu’daki milli kuvvetlerin örgütlenmesi, gayrı resmi olarak

desteklenmesi ve bunların bölgedeki askeri birliklere bağlanması amacıyla 12. ve 14.

Kolordulara, 23., 57., 61. ve 56. Tümen komutanları ile Albay Refet’e talimat

vermiştir. Bu talimatla Batı Anadolu’daki milli kuvvetler ordu teşkilatına benzer bir

yapıda bölük, tabur ve alay haline sokulmaya başlanmıştır. 1920 başlarında teşkilat

şu şekildedir:

Aydın bölgesinde 57. Tümen’e bağlı olarak: Milli Aydın ve Milli Menderes

Alayları, Milli Aydın Dağ Taburu, Milli Adagide Taburu ve birkaç efe süvari bölüğü,

Salihli bölgesinde 23. Tümene bağlı olarak: Milli Salihli Piyade Alayı, Milli

Kelas ve Uşak Hücum Taburları ile birkaç efe bölüğü,

Soma, Akhisar ve Ayvalık bölgesinde 61. Tümene bağlı olarak: Milli Akhisar

Nişancı, Milli Soma ve Milli Ayvalık Alayları, Belen, Saruhan, Yayaköy ve İvrindi

Taburları ve bağımsız bazı bölükler.169

Mart 1920 başlarında Heyeti Temsiliye Batı Anadolu Cephesini üçe böldü.

İzmir Kuzey Cephesi, İzmir Güney Cephesi ve İzmir Doğu Cephesi adını alan

düzenli birlikler, kendi bölgelerindeki Kuvay-i Milliye birliklerinin emir ve

168 TİH İdari Faaliyetler, s.77. 169 a.g.e., s.32.

50

komutasını da üstlenmişlerdir. Buna göre o ana kadar fiilen mücadeleye katılmamış

görünen ordu birlikleri işe el koymaya başlamış, Ayvalık, Bergama ve Akhisar

bölgelerini kapsayan İzmir Kuzey cephesi 61. Tümene, Salihli bölgesini kapsayan

İzmir Doğu cephesi 23. Tümene, Aydın bölgesini kapsayan İzmir Güney Cephesi 57.

Tümene bağlanmıştır.170

B. Heyeti Temsiliye Öncesi ve Sonrası Dönemde Maddi Kaynaklar

Kuvay-i Milliye bir halk hareketi olduğundan mali ve lojistik kaynakları da

genel olarak halka dayanmıştır. Normalde halk devlete vergi vermenin yanında,

Kuvay-i Milliye’nin ihtiyaçlarının karşılanması için “Nakdi ve Ayni Teberru” adı ile

para ve mal bağışında bulunmuştur. Ancak bu bağış genellikle zorunludur ve çifte

vergilendirme olmaması için özellikle bağış (teberru) deyimi kullanılmıştır. Bu

durum halkı devlete vergi vermek yanında Kuvay-i Milliye’ye bağış ve yardım

yapmak zorunda bırakmıştır. Kuvay-i Milliye birliklerinin paraları yetmediği zaman

aldıkları malın karşılığında, daha sonra ödenmek üzere Osmanlı dönemindeki

Tekâlifi Harbiye uygulamasına benzer bir şekilde imzalı bir kâğıt verdikleri de

olmuştur. Birliklerin bir bütçesi ve harcama planı yoktur. Elde ne kadar para varsa

harcanmakta, para bitince halktan “Nakdi ve Ayni Teberru” adı ile zorunlu para ve

mal bağışı toplanmaktadır.171

Para ve mal bağışının miktarı Heyeti Milliyeler tarafından belediye, sanayi ve

ticaret odaları, meslek kuruluşları ve ihtiyar heyetlerinden oluşan bilirkişilerin görüşü

alınarak tespit edilmekteydi. Bağış toplama da bazı düzensizlikler yaşanmış olup,

özellikle eşkıyalıktan gelen Kuvay-i Milliye komutanlarının görevini kötüye

kullanarak halktan zorla ve tehditle para ve mal toplaması, İstanbul ve İngilizlerin

propagandası yanında iç isyanların çıkmasında etken oluşturmuştur.172

Bir diğer mali kaynak askere gitmek istemeyenlerden alınan ve Heyeti

Milliyelerce belirlenen “Bedel-i Nakdiler”dir. Bu dönemde genelde halktan alınan

vergilerin yanında, Duyunu Umumiye idareleri, mal sandıkları, yerel gümrük

170 a.g.e., s.34. 171 Müderrisoğlu, a.g.e., s.183-184, 190, 202. 172 Müderrisoğlu, a.g.e., s.183-184.

51

vergileri ve bankalardan zorla alınan paralarla da ihtiyaçlar karşılanmaya

çalışılmıştır.173

Artan sıkıntılar üzerine gelir artırıcı bazı tedbirler alınmış olup bu kapsamda.

Balıkesir’de 22 Mart 1920’de toplanan İzmir Kuzey Bölgesi Kuvay-i Milliye genel

kurulunda EK-2’de belirtilen kararlar alınmıştır:174

Sivas Kongresine kadar Kuvay-i Milliye birliklerinin ihtiyaçları halktan

toplanan para ve mal bağışları ve kısmen de İstanbul Hükümetinin yardımları ile

sağlanmıştır. Sivas Kongresi ile Heyeti Temsiliye bütün faaliyetleri tek elden

yönetmek için olaya el koyduysa da, mücadeleyi devam ettirmek için gerekli olan

para ve kaynakları bulmada çok büyük zorluklarla karşılaşmıştır. Mustafa Kemal

Paşa 18 Mart 1920’de kolordulara, bağımsız mutasarrıflıklara, Şile, Kartal ve Gebze

Kaymakamlıklarına verdiği emirde:

1. Ziraat Bankaları, Osmanlı Bankaları, Duyunu Umumiye ve Reji

İdarelerinin tüm mevcutlarını yerel en büyük mülkiye ve maliye memuruna haber

vermeleri, yapacakları göndermelerin bu memurların kontrolünden sonra üst

makamlara bildirilmesi, Ziraat Bankalarının da aynı şekilde mevcutlarını bildirmekle

beraber İstanbul merkezle olan işlerini sürdürmesi,

2. Yukarıda adı geçen kurumların İstanbul’a para göndermelerinin

önlenmesi,

3. Bu kurumlarla maliye ve mal sandıkları ve Evkaf sandıklarında

mevcut para miktarı ve rehinlerin değeri gösterilerek bildirilmesi istenmiştir. 175

Görüldüğü gibi Heyeti Temsiliye kendi hükmü altındaki bölgelerdeki mali

kuruluşların kaynaklarından yararlanmak için gerekli tedbirleri almaya çalışmıştır.

C. Heyeti Temsiliye Öncesi Dönemde Levazım İkmal Faaliyetleri

Kuvay-i Milliye’de lojistik destek doğası gereği devletten çok halka

dayanmıştır. Düzenli bir ordu gibi kadroya göre personeli, silah, cephane ve diğer her 173 Albayrak, a.g.e., s.88; Mustafa Balcıoğlu, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, 4. Bölüm, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2000, s.333-334; Zekeriya Türkmen, “Mütareke Döneminden Milli Mücadele’ye Geçişte Ordunun Yeniden Yapılanması”, Askeri Tarih Bülteni, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1996, s.56. 174 Müderrisoğlu, a.g.e., s.262-264. 175 TİH İdari Faaliyetler, s.52; Önsoy, a.g.m., s.309-310.

52

çeşit teçhizatı olmayan bu birliklerde levazım faaliyetleri de akıcı bir plana göre

düzenlenememiştir. Yapılacak ikmal faaliyetleri için önceden hazırlanmış bir ikmal

maddeleri stoku yoktur. Düzenli ordulardaki gibi erlerin günlük kaç kalorilik yemek

yiyeceği, hangi gıda maddeleri ile besleneceği belli değildir.176

İşgal sonrası Mayıs sonu ve Haziran aylarında cephe teşkilatı tam anlamıyla

yerine oturana kadar, kendi başlarına hareket eden Kuvay-i Milliye birlikleri

bulundukları ilçe ve köy halkı tarafından beslenmişlerdir. Başlangıçta bu birlikleri

oluşturan askerler az sayıda olduklarından halka fazla yük olmamışlar, daha sonra

cephe teşkilatı genişleyince iaşe ikmali ve diğer ihtiyaçlar “Heyeti Milliye” ve

“Heyeti Merkeziye” denilen gönüllü halk kuruluşları tarafından yerine getirilmeye

başlanmış, ayrıca bölgedeki tümenlerin kazanına dahil edilerek, düzenli ordu

birliklerince de desteklenmişlerdir.177

Batı Anadolu’da Mayıs ve Haziran aylarında Ayvalık, Soma, Akhisar, Salihli

ve Aydın bölgelerinde milli cepheler kurulmuştur. Bu bölgelerde bulunan Heyeti

Merkeziye ve Heyeti Milliyelerin yanı sıra Ayvalık Cephesi 172. Alay ve 14.

Kolordu tarafından, Soma Cephesi 188. Alay tarafından, Akhisar Cephesi 61.Tümen

ve 188. Alay tarafından Salihli Cephesi 14. Kolordu ve 23. Tümen tarafından, Aydın

Cephesi de 57. Tümen tarafından lojistik olarak desteklenmiştir. Cephe teşkilatının

oluşmasından sonra Kuvay-i Milliye Birlikleri cephelerde bulunan düzenli birliklerin

kazanına dahil edilerek beslenmeye başlamışlarıdır. Düzenli birliklerin de

hükümetten yeterli ödeneği alamaması sonucu beslenme işlerinde aksamlar meydana

gelmiş, bu durumda Heyeti Merkeziye ve Heyeti Milliyeler devreye girerek bunların

da beslenme işini üstlenmişlerdir.178

Başlangıçta gönüllü olarak başlayan Kuvay-i Milliye hareketinin mevcudu

Balıkesir, Alaşehir ve Nazilli kongrelerinin askere alma kararları ile büyük ölçüde

artmıştır. Bunun sonucunda askerlerin beslenmesi önemli bir sorun olarak ortaya

çıkmış eldeki kaynaklar yetersiz kalmıştır. Çözüm olarak Osmanlı Hükümetine vergi

176 TİH İdari Faaliyetler, s.14; Rauf Atakan, “Türk İstiklal Harbi’nde İdari Faaliyetler ve Lojistik”, Askeri Tarih Bülteni, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1988, s.96. 177 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.2, s.172; TİH İdari Faaliyetler, s.14–21; Atakan, a.g.m., s.97. 178 TİH İdari Faaliyetler, s.14–21.

53

olarak verilen aşar ambarlarındaki tahıla ve bazı yerlerde bankaların elindeki paraya

el konulmuştur.179

28 Haziran - 12 Temmuz 1919 tarihleri arasında yapılan Birinci Balıkesir

Kongresinde Kuvay-i Milliye birliklerinin iaşesinin üstlenilmesi kararlaştırılmış

olup, kurulan bir komisyona idari ve teşkilatlanma ile ilgili görevlerin yanında iaşe

temini görevi de verilmiştir. Ayrıca cephelerdeki kuvvetlerin hangi kazaların yardımı

ile beslenecekleri de bu kongrede kararlaştırılmıştır. Heyeti Merkeziye’nin 23

Temmuz 1919’da yaptığı toplantıda alınan kararla Maliye ve Levazım Heyetleri

teşkil edilmiştir.180 Ayrıca Kuvay-i Milliye müfrezelerinin para işleri için “Yazıcı”

denilen görevlisinin yanında “İaşeci” denilen ve Müdafaa-i Hukuk cemiyetlerinden

erzak ve cephane alıp erlere dağıtan bir görevlisi vardır.181

26 Temmuz’da başlayan İkinci Balıkesir Kongresinde alınan kararlar sonucu

Heyeti Merkeziye’ye (Merkez Kurulu) bağlı olarak; ilçelerde levazım ve maliye

örgütlerinin meydana getirilmesi kararlaştırılmıştır. İlçe ve bucaklardan getirilen

erlerin masraflarının sonradan genel masraftan düşülmek üzere bu örgütler tarafından

sağlanması kararlaştırılmıştır. Ayrıca cephedeki bütün askerlerin yedirilmesi,

giydirilmesi, hastaların tedavisi, teçhizatı, ikmali ile yedek birliklerin teşkil edilip

hazır bulundurulmasını sağlamak için cephe gerisinde menzil müfettişlikleri

kurulması kararı alınmış olup, bu kapsamda Ayvalık, Soma ve Akhisar Cephelerinde

üç adet menzil müfettişliği kurulmuştur.

6 Ağustos 1919’daki Nazilli Kongresinde Aydın işgal altında olduğundan bu

ili temsilen merkezi Nazilli olmak üzere bir “Heyeti Milliye” örgütü kurulmasına,

diğer il ve bağlısı ilçelerde de bu örgütün şubelerinin açılmasına, cephelerdeki

askerlerin beslenmesinin bu örgütler tarafından sağlanmasına karar verilmiştir.

Ayrıca kongre gözetiminde Heyeti Milliyelerin faaliyetlerini denetlemek için

müfettişler görevlendirilmesi kararlaştırılmıştır. Bunun yanı sıra yapılacak tüm

işlerin yürürlükte olan kanunlara göre yapılacağı da ayrıca belirtilmiştir.182 Nazilli’de

13 Eylül 1919’da yiyecek işlerini düzenlemek amacıyla ikinci bir kongre yapılmış,

179 Müderrisoğlu, a..g.e., s.261 180 İlgürel, a..g.e., s.95, 99. 181 Şapolyo, a..g.e., s.50. 182 Müderrisoğlu, a..g.e., s.217-219; Albayrak, a..g.e., s.108-112.

54

buna göre bir “Merkez Heyeti” kurularak cephenin iaşe işlerini idare etmekle

görevlendirilmiştir.183

16–25 Ağustos 1919 tarihleri arasında düzenlenen Alaşehir Kongresinde,

daha önce belirtildiği gibi idari, teşkilat ve lojistik faaliyetlerle ilgili çok sayıda

talimatname çıkarılmıştır. Bunlardan birisi de birliklerin beslenmesi, teçhiz edilmesi

ve diğer ihtiyaçları ile cephe gerisindeki hizmetlerle ilgili olarak çıkarılan “Kuvay-i

Milliye Menzil Müfettişliği Vezaifi Hakkında Talimat”tır. Bu talimat ile Kuvay-i

Milliye’nin beslenmesi, ikmal faaliyetleri ve diğer hizmetler kurulan menzil

müfettişliklerinin sorumluluğuna bırakılmıştır. Bu talimat aşağıdaki gibidir:184

Kuvay-i Milliye Menzil Müfettişliği Vezaifi Hakkındaki Talimat

1. Kuvayi Milliye birliklerinin iaşe ve geri hizmetlerini sağlamak üzere her

cephe için birer menzil müfettişliği kurulmuştur.

2. Depo ve yığınak halinde menzilin birkaç ambarı olmakla beraber bir de

merkez ambarı bulunur ve birliklere malzemeyi burası dağıtır.

3. Menzil müfettişi duruma göre mezbaha ve fırın kurar ve bunları

yönetecek memurları mahalli Reddi İlhak Heyetleri temin edemediği zaman Heyeti

Milliye Merkezinden ister.

4. Çatışmaların gelişmesi halinde, Menzil müfettişi ilerilerde dağıtım

noktaları ve ambarları kurar ve bunun için önceden gereken yerlerde tertibat aldırır.

5. Şimdilik üç cephe için üç menzil müfettişliği kurulmuş olup bunlardan

1.menzil müfettişliği Ayvalık cephesinde, 2.menzil müfettişliği Soma cephesinde,

3.menzil müfettişliği Akhisar cephesinde göreve başlayacaktır.

6. Her menzil müfettişliği kadrosu aşağıda gösterildiği gibidir:

a. Menzil müfettişi eşraftan seçilecektir.

b. Üç kişiden oluşan bir menzil heyeti olacak, menzil müfettişi

kongre tarafından seçilecek ve menzil heyeti ise cephe Reddi İlhak Heyetleri

tarafından birer üye seçilmek suretiyle kurulacaktır.

c. Veznedarlık görevi heyetteki bir kişi tarafından yürütülecektir.

d. Bir adet aylık ödeme ve satın alma memuru

e. Bir adet erzak ve tayınat memuru 183 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.2, s.172. 184 Çarıklı, a..g.e., s.225-230.

55

f. Erzak, teçhizat ve cephaneyi dağıtmakla görevi merkez ambar

memuru ve emrinde iki yazıcı eri

g. Ambarlarda hamallık ve emir eri olarak 10 adet hizmet eri

görevlendirilecektir.

7. Menzil müfettişi menzilin en büyük amiridir.

8. Kuvay-i Milliye birlikleri, erzaklarını menzilden bir haftalık ihtiyacına

göre alacaktır.

9. Menzil müfettişinin, beslenmesiyle sorumlu olduğu birliklerin subay er ve

hayvan sayısını doğru olarak bilmesi lazımdır. Bunun için birliklerin en büyük amiri

her 3 günde bir menzil müfettişine birliğin mevcudunu doğru olarak gösteren birlik

mevcudu belgesi gönderir. Bu belgeler beslenmeye esas olur.

10. Birlik mevcudu belgeleri taburlar tarafından düzenlenip alay

komutanının onayından sonra menzil müfettişine gönderilir.

11. Menzil müfettişi ambarların mevcudunu her gün ambar memurundan

ister

12. Her birliğin iaşe memuru, birlik komutanının onayladığı birlik mevcudu

belgesini bir tutanağa bağlayarak menzil müfettişine müracaat eder. Menzil müfettişi

istenilen erzak ve eşyaya göre tutanağı ilgili kısma havale eder. Kısım memuru iaşe

memurunun ibraz ettiği birlik mevcudu belgesini, tutanaktaki nüfus ve hayvanların

mevcudunu daha önce menzile verilen birlik mevcudu belgeleriyle karşılaştırarak, bir

tutarsızlık görmediği taktirde bir haftalık ihtiyaca göre hesap eder; tutanağın altını

onaylayarak ambar memuruna havale eder. Ambar memuru ölçerek erzakı verir ve

tutanağı muhafaza eder.

13. Ambar memuru, menzil müfettişi veya kâtibinin kayıt ve bilgisi dışında

hiçbir yere bir dirhem erzak veremez ve bu suretle ambarın noksan ve fazlasından

sorumludur.

14. Birlikler menzilden almış oldukları erzakın sarf şeklini gösteren bir

cetveli her ay menzile vermeğe mecburdurlar.

15. Bu cetvelde nüfus ve hayvanların mevcudu gösterilecek ve bu mevcut

daha önce verilen birlik mevcudu belgelerine uygun olacaktır.

16. Birlik cetvelinde her gün mevcuda göre sarf edilen erzak gösterilecek ve

her beş günde bir toplam alınmak suretiyle bir aylık toplam alınacaktır. Bir ay

56

boyunca menzilden alınan ve satın alma suretiyle temin edilen erzakın, cetvele göre

sarf edilen toplamlarından düşülerek geri kalan miktarı kıta kilerinde bulunan erzak

miktarına uygun olacaktır.

17. Yanlış mevcut göstererek fazla erzak alan birlik komutanları ve iaşe

memurları sorumludur.

18. Menzil müfettişi bu gibi durumları teftiş etmekle yükümlüdür.

19. Menzil müfettişi belirli olmayan zamanlarda birliklerin kilerini teftiş

ederek fazla erzak görürse derhal soruşturma açmakla yükümlüdür.

20. Menzil müfettişi yedek erzak bulundurmak zorundadır. Birliklerin

beslenmesinden doğrudan sorumlu olduğu için, birlik mevcudu belgelerine göre

yeterli erzak bulundurulmalıdır.

21. Menzil ambarından dışarıya sandık, çuval, teneke gibi kaplar verilmez.

Her birlik erzakını kendi kabı ile alır.

22. Perakende birlikler menzilden erzak ve eşya alamaz ancak taburlar ve

bağımsız bölükler alabilir.

23. Her taburda komutan, kâtip ve iaşe memurundan kurulu bir heyet

bulunacaktır. Menzilden taburlara verilecek erzak, eşya, levazım ve benzeri

malzemeler bu heyetin imzalı ve mühürlü tutanakları ile verilecektir.

24. Tabur heyetleri menzilden almış oldukları erzak ve eşyanın hesabını

daha sonra menzile vermek zorundadır.

25. Birliklerin aylığını ve paraya olan ihtiyaçlarını menzil müfettişi temin

eder ve gerektiğinde Heyeti Merkeziye’den talep eder.

26. Subayların ve erlerin aylıklarını ve taburun diğer ihtiyaçlarını tabur

heyeti menzil idaresinden bir bordro karşılığında alır, erlere ve subaylara tasdikli

defterler karşılığında dağıtır.(Bordro ve defter örnekleri ayrıca düzenlenecektir.)

27. Taburlar menzilden alacakları izin üzerine satın alma yapabilirler.

28. Menzil müfettişi görülecek lüzum üzerine hayvan ve araba kolu kurar.

29. Menzil müfettişi doğrudan Heyeti Merkeziye’ye bağlıdır. Yönetim ve

beslenme işlerine ilişkin konularda Kuvay-i Milliye alay komutanları ile yazışma

yapabilirler.

30. Menzil müfettişi ve kurulu her gün göreve devam etmek zorundadır.

57

31. Menzil kurulları her ay birliklerden aldıkları hesabı toplar ve menzilin

merkez ve mahalli heyetlerinden almış olduğu para ve erzaka ait gelir ve harcama

şeklini gösteren icmal belgeleri düzenleyerek Heyeti Merkeziye’ye göndermek

zorundadır.

32. Menzil heyetleri, mahallinden sağlayacakları eşya, erzak ve cephaneyi

satın alır. Mahallinden sağlayamayacakları eşya ve diğer levazım mallarını Heyeti

Merkeziye’den ister.

33. Menzil heyetleri et, ekmek, sebze ve yeme ilişkin hususlarda tüccar ile

sözleşme yapmaya yetkilidir. Sözleşmenin Heyeti Merkeziye’ce onaylanması

gereklidir.

34. Menzil heyetinin mahallinde yapacağı satın almalar menzil heyetinden

bir kişinin gözetimi altında yapılacak ve menzil heyetinin onayına sunulacaktır.

35. Kuvay-i Milliye’ye mensup komutan, subay ve erlerin izinli oldukları ve

diğer nedenlerle görevlerine devam edemedikleri günler için aylıklarında kesinti

yapılır.

36. Subaylara gerek tabldot ve gerek perakende şekilde aşağıdaki erzak

günlük olarak verilir:

Cins Miktar (Gr)

Ekmek 900

Et 250

Pirinç 100

Kuru sebze (Yaş sebze verilirse verilmez) 100

Yaş sebze (Kuru sebze verilirse verilmez) 300

Şeker 70

Kahve (Çay verilirse verilmez) 10

Çay (Kahve verilirse verilmez) 3

Tuz 20

Sabun 30

Sadeyağ (Zeytinyağı verilirse verilmez) 30

Zeytinyağı (Sadeyağ verilirse verilmez) 30

Soğan 30

37. Erlere günlük olarak aşağıdaki erzak verilir:

58

Cins Miktar (Gr)

Ekmek 900

Et 250

Çorbalık pirinç 50

Pilavlık pirinç veya bulgur 150

Çorbalık sadeyağ 10

Pilavlık sadeyağ 30

Kuru sebze (Yaş sebze verilirse verilmez) 120

Yaş sebze (Kuru sebze verilirse verilmez) 300

Sebze ile et 150

Pilavlık et 10 gr yağ ile 90

Tuz 20

Sabun 9

Soğan 30

Olanaklar elverdiği takdirde menzilin seçeceği bir günde mevsimine göre

üzüm, kavun, hoşaf veya uygun bir tatlı verilir. Erlere her sabah pirinç çorbası,

haftada iki gün soğanlı yahni, bir gün etli sebze, iki gün zeytinyağlı sebze ve iki gün

de pirinç veya bulgur pilavı verilir.

Alaşehir kongresinde alınan kararlar gereğince her kazada birer levazım,

maliye ve teşkilat şubesi kurulmakta olup, cephelerin lojistik desteği ise kurulacak

menzil müfettişliklerinin sorumluluğuna bırakılmaktadır.185 Kuvay-i Milliye Menzil

Müfettişliği Vezaifi Hakkındaki Talimat ile cephelerde de kapsamlı bir lojistik

teşkilat kurulduğu görülmektedir. Buna göre Ayvalık, Soma ve Akhisar’da Heyeti

Merkeziye’ye bağlı birer menzil müfettişliği kurulmaktadır. Her menzile bağlı bir

merkez ambar ve tali ambarlar olacaktır. Menzil müfettişi kongre tarafından ve

eşraftan seçilecek olup buna bağlı ve üç kişiden oluşan bir menzil heyeti olacaktır.

Menzil heyeti cephedeki Reddi İlhak Heyetleri tarafından seçilecektir. Menzil

müfettişi duruma göre mezbaha ve fırın kurabilir cephe ilerisinde dağıtım noktaları

ve ambarları oluşturabilir. Menzil heyetindeki bir kişi aynı zamanda veznedarlık

görevini de yürütecek, heyete bağlı olarak ayrıca bir tane ödeme ve satın alma

185 Çarıklı, a..g.e., s.231-233.

59

memuru, bir tane erzak ve tayınat memuru, merkez ambarda dağıtımla görevli bir

ambar memuru ile emrinde iki yazıcı eri ile ambarlarda hamal ve emir eri olarak 10

er görevlendirilecektir. Ayrıca her taburda komutan, kâtip ve iaşe memurundan

oluşan bir heyet olacaktır.

Bu talimatname ile günümüz ordusundakine benzer levazım faaliyetleri

yapılmıştır. Beslenme faaliyetlerinde günümüzde her gün alınan birlik mevcudu o

zamanın şartlarına göre üç günde bir alınmaktadır. Subay ve erlere verilecek

beslenme ve temizlik malzemesinin miktarlarında 1914 yılından beri Osmanlı

ordusunda kullanılan ve günümüzde de halen geçerli olan “Tayınat-ı Yem Kanunu

Muvakkatı” esas alınmıştır.

Kuvay-i Milliye birlikleri ordu gibi disiplinli bir yapıda olmadıklarından,

mevcutları sürekli olarak değişkenlik göstermiştir. Bunun en önemli nedeni bu

birliklerin genel olarak gönüllülük esasına dayanmalarıdır. Bir diğer neden ise ikmal

ve iaşe yükünü azaltmak amacı ile düşman harekâtının durakladığı dönemlerde birlik

mevcutlarının özellikle azaltılmasıdır. Genel olarak Ege bölgesindeki Kuvay-i

Milliye birliklerinin mevcudunun 15–20 bin arasında değiştiği söylenebilir.186

Aydın muharebelerinden sonra 57. Tümen bölgesini oluşturan, sancak, il,

ilçe, bucak merkezlerinde kurulu Heyeti Milliyelerin sayısı arttıkça cepheye çok

sayıda er gelmeye başlamış, bunların beslenmesi ve giydirilmesinde önemli sorunlar

yaşanmaya başlanmıştır. 57.Tümenin mali gücü bunların beslenmelerini karşılamak

için yetersizdir. Tümen komutanı protesto ve şikâyetlere rağmen Duyunu Umumiye

idaresi altındaki ambarlarda bulunan aşar tahıllarına tutanak karşılığı el koymuş,

bununla hem kendi birliklerini, hem de Kuvay-i Milliye erlerinin yiyecek ve yem

ihtiyacını sağlamıştır187.

Aydın bölgesindeki Heyeti Milliyeler 1920 yılının sonlarına kadar ileri ve

geri hizmetlerde çalışan 8–10 bin kişinin beslenmesini sağlamışlardır. Ayrıca bunlar

için ayakkabı, çamaşır ve elbise de Heyeti Milliyeler tarafından sağlanmıştır. Bu

186 Albayrak, a..g.e., s.82; Selek, a..g.e., s.127-129. 187 M.Şefik Aker, İstiklal Harbinde 57. Tümen ve Aydın Milli Cidali, C.II, Askeri Matbaa, İstanbul, Haziran 1937, s.174; TİH İdari Faaliyetler, s.23–24.

60

amaçla Nazilli’de bir kundura imalathanesi ve bir dikimevi kurulmuştur. Bunlar

Heyeti Merkeziyelerin levazım şubesi emrinde çalışmışlardır.188

Giyecek malzemeleri başlarda Kuvay-i Milliye askerlerinin kendi

elbiselerinden ibaret olup, zamanla her yörenin özelliğine göre bir takım kıyafetler

ortaya çıkmıştır. Ordu birlikleri hem giyim hem de beslenme konusunda bu birliklere

yardım etmişlerdir.189 Aynı bölgenin Kuvay-i Milliye birlikleri yaşadıkları yöreye

özgü giysiler giydiklerinden bunların kısmen tekdüze giyindikleri söylenebilir. Ege

bölgesinin özellikle efelikten gelme savaşçılarının giysileri şu şekildedir: Kırmızı fes,

fes üzerinde değişik renklerde oyalı çember, kollu cepken, mintan, kuşak, kuşak

üzerinde deri silahlık, dimidon denilen geniş ağlı kısa pantolon, uzun yün çorap,

çizme veya yemeni.190

Ç. Heyeti Temsiliye Döneminde Levazım İkmal Faaliyetleri

Bu döneme ait belgelerde Kuvay-i Milliye birliklerinin Harbiye

Nezareti’nden giyecek ikmali talep ettiği, Harbiye Nezaretinin de Kuvay-i Milliye’ye

verilmek üzere bölgedeki ordu birlikleri aracılığı ile malzeme desteğinde bulunduğu

görülmektedir.191 15 Ekim 1919’da Harbiye Nazırı İstanbul Hükümetinin gayrı resmi

olarak 12. ve 14. Kolordular aracılığı ile Batı Cephesini destekleyeceğini bildirmiştir.

Harbiye Nezareti 3 Kasım 1919’da yaptığı bir açıklama ile iaşe desteğinin tüm

Kuvay-i Milliye birliklerini kapsamadığını, sadece düşman karşısında bulunan

birliklerin destekleneceğini bildirmiştir. Mütareke hükümleri gereği ordunun

mevcudu 300 binden 40–50 bine düşmüş olup, arada oluşan farktan dolayı Harbiye

Nezaretinin bütçesi ile Kuvay-i Milliye’nin 5–10 bin arası olan erlerinin

ihtiyaçlarının Osmanlı Hükümetince sağlanabileceğini değerlendiren Mustafa Kemal

Paşa, Kuvay-i Milliye birliklerinin halk üzerindeki baskılarını ve düzensizliği

önlemek amacıyla Kuvay-i Milliye birliklerinin iaşe, giyecek, donatım, silah vb.

ihtiyaçlarının Harbiye Nezareti bütçesi ile karşılanması ve bu amaçla 12. ve 14. 188 Aker, C.II, s.174. 189 TİH İdari Faaliyetler, s.14–21. 190 Müderrisoğlu, a..g.e., s.205 191 TC Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi, Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı:38, Ankara, Aralık 1961, Vesika No:922; TC Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı:113, Ankara, Ocak 2002, Belge No:4181.

61

Kolordular tarafından gayrı resmi olarak desteklenmesini 16 Kasım 1919’da İstanbul

Hükümetinden istemiş, ardından da kolordulara gerekli emri vererek durumu

İstanbul Hükümetine de bildirmişti. 28 Aralık 1919’da Harbiye Nezareti tarafından,

Kuvay-i Milliye birliklerine elbise ve diğer teçhizatla ilgili yardımda bulunulacağı,

kolordulara da Kuvay-i Milliyecilerin iaşesinin kolordular tarafından yapılması için

emir verildiği açıklandı.192

1919 Kasım ayı sonlarına doğru Batı Cephesinde cepheye gelen askeri

birliklerle Kuvay-i Milliye birliklerinin iaşesi Heyeti Merkeziye tarafından

yapılmaktaydı. Buğday ve zeytinyağı bölgedeki komutanlıklar tarafından tutanak

karşılığında milli heyetlere verilmekteydi. Cephelerde elbise ve yağmurluğa büyük

ihtiyaç vardı. Daha önce halkın yardımları ile kısmen ihtiyaçları karşılanan birlikler,

sayının artmasıyla beraber büyük yekûn teşkil etmeye ve halk üzerinde yük olmaya

başlamışlardı. Ayrıca bazı Kuvay-i Milliye müfrezelerinin halka baskı yaparak zorla

vergi ve mal topladıkları görülmekteydi.193

Kuvay-i Milliye birliklerinde görevli subaylar izinli kabul edilmekte olup

ordudan aldıkları maaşın haricinde Kuvay-i Milliye sandıklarından da küçük rütbeli

subaylara ordudaki maaşlarının 1/3’ü, diğerlerine 1/2’si oranında maaş

verilmekteydi. Nizamiye erleri ise üç ay süreyle nöbetleşe cephede hizmet

edeceklerinden bunlara maaş verilmeyip besleme, giydirme vb. tüm ihtiyaçları

Kuvay-i Milliye sandıklarından karşılanmakta olup bunlara ilave olarak kahve, çay,

şeker ve tütün de verilmekteydi.194

Güney bölgesi tamamen işgal altında olduğundan buradaki Kuvay-i Milliye

hareketi Batıya göre farklı olarak ve gizli teşkilatlanma şeklinde gelişmiş, Batıdaki

gibi kongreler toplanmamıştır. Dolayısı ile ortak mali ve idari kararlarda

alınmamıştır. Her fert çok fakir olmadığı sürece kendi silah, teçhizat ve yemek işini

münferit olarak sağlamıştır. Bölgenin ileri gelen zenginlerinden kısmen yardım

olarak para alınmıştır. Ayrıca bölgede bulunan kolordu ve tümenlerde bu birlikleri

lojistik yönden sürekli desteklemişlerdir.195 Bu kapsamda Osmaniye’nin batısı

192 TİH İdari Faaliyetler, s.38–39,43. 193 a..g.e., s.42. 194 a..g.e., s.45-51. 195 Müderrisoğlu, a..g.e., s.258-259.

62

12.Kolordu, doğusu 3. Kolordu, Fırat doğusu ise 13. Kolordu tarafından lojistik

olarak desteklenmiştir.196

13. Kolordu bölgesinde bulunan 5. Tümen Komutanlığınca 29 Ekim 1919’da

Heyeti Temsiliye’ye şu bilgiler verilmiştir: “Diyarbakır’ın Fransızlar tarafından

işgali endişesiyle buranın Mardin sancağına bağlı bütün eli silah tutanlarla

savunulacağı, Urfa dolaylarında milli savaşa katılmak için Midyat, Nusaybin, Savur

ve Mardin çevresinden 2500 kişilik milli bir kuvvet hazırlanması işine girişildiği,

mesafenin uzaklığı nedeniyle bu bölgeden daha fazla kuvvet gönderilmesinin uygun

görülmediği, Resülayn dolaylarındaki Milli, Çeçen ve gezici aşiretlerinden de

Kuvay-i Milliye hazırlanmasına çalışıldığı, milli kuvvetlerin iaşe ve masraflarının

çıkarıldıkları bölgelerce sağlanacağı bildirilmekteydi.”197

Heyeti Temsiliye tarafından Güney Cephesindeki kolordulara gönderilen

talimatla, vilayet, sancak ve ilçe merkezlerinde idare merkezleri kurulmasının

sağlanması, bu idare merkezleri vasıtası ile halktan Kuvay-i Milliye için yardım

toplanması yoluyla hareketin desteklenmesi sağlanmıştır. Bu talimatla yerli ve

gönüllü müfrezelerin kurulmasının sağlanması ve bunlara hayvan ve yiyecek parası

ile ayda 30 lira maaş bağlanması emredilmiştir. Erlere günde yarım lira ve bir çift

ekmek yardımında bulunulacaktır.198

21 Nisan 1920’de Mustafa Kemal Paşa Feke Kaymakamına: Bölgedeki halkın

cephelerde fedakârca vuruşmakta olduğu, vücutça hizmet görmeye muktedir

olmayanların büyük mali fedakârlıklar gösterdiklerinin bilindiğini, Kuvay-i

Milliye’nin iaşesi için bu yardımlardan istifade edilmesini, ayrıca hükümetin bütün

imkânlarını kullanarak Kuvay-i Milliye’nin iaşesine destek olması gerektiğini

bildirmiştir.199

Nisan 1920 başlarında Milli bir Meclis ve Hükümetin kurulması hazırlıkları

hızlanmıştır. Mustafa Kemal Paşa 8–9 Nisan 1920 tarihlerinde askeri birliklere bazı

hususları sordu. Bu kapsamda yakında Büyük Millet Meclisinin kurulacağı, ordunun

ve bütün Anadolu’nun direnme göstermesi gerektiği ve bunun için de yeni bir

örgütlenme yapılması tasarlandığı ifade edilerek: 196 TİH İdari Faaliyetler, s.79. 197 a..g.e., s.78. 198 Müderrisoğlu, a..g.e., s.258-259. 199 TİH İdari Faaliyetler, s.93.

63

1. Ticaret ve tarım aksatılmadan hangi sınıfların silâhaltına alınabileceği,

subay ikmali için alınabilecek tedbirlerin ne olabileceği,

2. İaşe, giydirme, donatım ve ikmal konularında kolorduların imkânlarının

ne olduğu,

3. Bölgedeki taşıt araçlarının durumu ve bunlardan nasıl yararlanılabileceği,

4. Kolorduların bölgesindeki mali imkânların ne olduğu, kolorduların ikmal

edilecek kadro mevcutlarına göre maaş, iaşe, giydirme, donatım vb. masraflarının

aylık olarak ne tutacağı,

5. İkmal edilecek kadrolara göre belirli yerlere depo ve erzak ihtiyacı olup

olmayacağının bildirilmesi istenmiştir.

9 Nisan 1920’de bütün askeri birliklere verilen emirle birliklerin her hafta

sonu mevcutlarını, konumlarının, silah ve cephane durumları ile depolarında bulunan

malzemelerin miktarını Kuvay-i Milliye’ler de dahil olmak üzere bildirmeleri

istenmiştir.200

4 Eylül 1919’da Sivas Kongresi ile başlayan Heyeti Temsiliye dönemi 23

Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisinin kurulmasıyla son bulmuştur. Bu süreçte Batı

Anadolu’da Ayvalık, Soma, Akhisar, Salihli ve Aydın bölgelerinde, Güney’de

Adana, Maraş, Antep ve Urfa bölgelerinde düşmanla temas eden ordu ve Kuvayi

Milliye birliklerinin idari ve lojistik faaliyetleri düzenlenmeye ve tek elden

yönetilmeye çalışılmıştır. Adana cephesinin lojistik faaliyetlerine 1920 başlarında el

atılmıştır. Doğu cephesi ihtiyaçlarını iaşe maddeleri hariç 15. Kolordu bölgesinden

sağlamıştır.201

D. TBMM Döneminde Levazım İkmal Faaliyetleri

1. TBMM’nin Açılışı ve Genel Durum

Mustafa Kemal ve Heyeti Temsiliye 27 Aralık 1919’da Ankara’ya gelmiş,

son Osmanlı Mebusan Meclisi de 12 Ocak 1920’de İstanbul’da toplanarak 28 Ocak

1920’de Misakı Milliyi kabul etmiştir. Milli mücadelenin kendileri için büyük bir

200 a..g.e., s.47-48. 201 a..g.e., s.51.

64

tehlike olacağını düşünen İngilizler, 16 Mart 1920’de İstanbul’u resmen işgal

etmişler ardından Osmanlı Mebusan Meclisini basmışlardır. Bu olaylar üzerine

meclisin çalışmalarına ara verilmiş, Mustafa Kemal Ankara’da yeni bir meclis kurma

çalışmalarına başlamıştır.202

Mustafa Kemal 19 Mart 1920’de il, ilçe ve kolordu komutanlarına gönderdiği

bir bildiriyle olağanüstü yetkilere sahip bir meclisin Ankara’da toplanacağını, on beş

gün içinde seçimlerin yapılarak milletvekillerinin Ankara’da bulunmasını istemiştir.

Yapılan seçimler sonunda 23 Nisan 1920’de yeni meclis çalışmalarına Ankara’da

başlamıştır. Mustafa Kemal meclis başkanlığına getirilmiş, ardından hükümet

kurulmuş, böylelikle Türk Kurtuluş Hareketi hukuki ve siyasi olarak tek elden

yönetilmeye başlanmıştır. 203

TBMM’nin açıldığı günlerde Türkiye topraklarında 38 bin İngiliz, 59 bin

Fransız, 18 bin İtalyan ve 90 bin kişilik bir Yunan ordusu bulunmaktadır. Ayrıca

güney bölgesinde Fransız işgalini destekleyen 10 bin civarında silahlı Ermeni,

Karadeniz’de 20–30 bin arası silahlı Pontus’çu Rum vardır. Bunun yanı sıra Düzce

ve Bolu ayaklanmaları devam etmekte, Yozgat bölgesinde çıkan ayaklanma tehlikeli

bir hal almakta, Konya ve Bursa’da ayaklanma işaretleri vermektedir. Ayrıca Kuvay-

i İnzibatiye adı ile İstanbul Hükümeti tarafından milli mücadelecilerin üzerine

gönderilen tümen de Geyve boğazına taarruz etmekteydi.204

2. TBMM Döneminde Maddi Kaynaklar

İtilaf Devletleri TBMM kurulduğu dönemde Anadolu’yu Akdeniz, Ege,

Boğazlar, Marmara ve Karadeniz bölgelerinden kuşatmış ve her türlü lojistik destek

alma olanağını büyük ölçüde kısıtlamıştır. Sadece Sovyet Rusya ile karadan ve

denizden bağlantı sağlama imkânı vardır. Anadolu’daki güçlerin ihtiyacı olan çeşitli

lojistik maddeleri işgal altındaki İstanbul’da kalmıştır. Düşmana karşı koyabilecek

düzenli bir ordu oluşturabilmek için öncelikle kadro malzemesinin sağlanması ve

202 Nutuk, s.291–315; TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.2, s.121–137. 203 Nutuk, s.291–315; Selek, a.g.e., s.340–365; TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi TBMM Hükümeti Dönemi, C.IV, Ks.1, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1984, s.71-80. 204 TİH İdari Faaliyetler, s.61.

65

ikmalinde düzenli olarak sürdürülmesi gerekmektedir. Bu dönemde başlıca lojistik

kaynaklar şunlardır;

1. Anadolu’daki ordu depolarında kalmış her tür silah ve teçhizat.

2. Düşman işgali altında bulunan İstanbul’daki depolarda bulunan silah ve

teçhizat.

3. Elcezire (Diyarbakır) cephesi birliklerinin kendi ihtiyacından fazla olan

silah ve teçhizatı.

4. Doğu cephesi birliklerinin kendi ihtiyacından fazla kalan silah, teçhizat ve

diğer malzemeler.

5. Rusya’dan sağlanacak olan silah, teçhizat ve diğer malzemeler ve para. 205

TBMM’nin açılışından sonra gelir getiren her şeyden vergi alınarak mali

sıkıntılar giderilmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda gümrük vergileri, ağnam vergisi

(hayvan vergisi), tuz vergisi, bina ve arazi vergileri, tüketim vergileri, posta ve

telgraf ücretleri vb. gelir getiren kalemlerin oranları, duruma göre 3–10 misli

artırılmıştır. Ayrıca çeşitli zamanlarda TBMM üyelerinden bağış kesilerek ordunun

çeşitli ihtiyaçları için kullanılmıştır.

TBMM’nin açılışından sonra Anadolu’nun vergi gelirlerinin yarısından

çoğunu elinde bulunduran Duyunu Umumiye ve Reji İdaresi206 ile anlaşmaya

gidilmiştir. Buna göre idareler eskisi gibi gelirleri toplamaya devam edecek,

masraflarını düştükten sonra toplanan para savaş sonunda geri ödenmek üzere Milli

Hükümete verilecektir.207

Mali imkân arayışları kapsamında TBMM Hükümeti’nin anlaşmaya vardığı

bir diğer kurumda Osmanlı Bankasıdır. Yapılan mutabakatla Osmanlı Bankası

faaliyetlerini TBMM Hükümeti’nin denetimi altında sürdürmeyi kabul etmiş,

hükümet de bankanın kaynaklarını kullanma fırsatını elde etmiştir. Bu kapsamda

1921–1922 yılları arasında bankadan 2.177.000 avans kullanılmıştır.208

205 a.g.e., s.66. 206 İlk başta Duyunu Umumiye İdaresinde bulunan tütün ekim ve satım tekeli daha sonra kısaca Reji İdaresi olarak bilinen şirkete devredilmiştir, bkz.: Eldem, a.g.e., s.201. 207 Eldem, a.g.e., s.191-202; Aybars, a.g.e., s.324-326; Önsoy, a.g.m., s.310-317; Türkmen, a.g.m., s.57. 208 Derviş Kılınçkaya, “1920 Yılının Yazında Egemenlik ve Mali Kaynakların Denetimi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı:61, Mart, 2005, s.318–320.

66

TBMM’nin açılışından üç gün sonra Mustafa Kemal Paşa Sovyetler Birliğine

yazdığı bir mektupta silah, cephane ve malzeme desteği yanında para yardımı da

istemiştir. Bu kapsamda Moskova’ya gönderilen Halil Paşa yapılan görüşmeler

sonucunda 1920 Temmuz ayında Ruslardan 100.000 lira değerinde altın yardımı

sağlamıştır. 1920 Eylül ayında gene Moskova’ya giden heyet, silah ve cephane

isteğinin yanında para yardımı talebinde bulunmuş, görüşmeler sonucunda bir

milyon altın ruble yardım alınmıştır. Sovyet Rusya’dan Kurtuluş savaşı boyunca

çeşitli partiler halinde toplam 11.028.012 liralık altın ruble yardım sağlanmıştır.

Ayrıca Azerbaycan’dan da 100.000 Osmanlı altını gönderilmiştir. Hindistan

Müslümanlarından 30 Ocak 1920’de 36.300 Osmanlı lirası yardım gönderilmiştir.

Hint Müslümanlarının lideri Muhammed Ali Han Milli Mücadele’ye yardımda

bulunmak için Hint Hilafet komitesi adıyla bir komite kurmuş, bu komite çeşitli

kampanyalar düzenleyerek 1921–1922 yılları arasında toplam 675.694 lira mali

yardımda bulunmuştur.209

MSB’nin 1920 yılındaki bütçesinin %53’ü askeri harcamalara ayrılmıştır. Bu

dönemde her türlü kaynağa el atıldığı halde mali sıkıntılar giderilememiştir. 1921

yılında ordu kadrosu üç misline yakın bir artış göstermesine karşın bütçeden alınan

pay 1920 yılına göre %96 oranında artmıştır. 1921 yılı muharebelerin yoğun olduğu

bir yıl olduğundan, bütçe yeterli olmamış ve ordunun ikmali için Tekâlifi Milliye

emirleri yayınlanmıştır.210

Milli Mücadelenin maddi yönden iki büyük merhalesi vardır. Birincisi

Kuvay-i Milliye dönemi için mali imkân arayışı ki bu ayni ve nakdi yardım

toplamaktır, ikincisi ise Türk milletinin bedeni, mali, nakdi ile her türlü imkânlarına

başvurarak (Tekâlifi Milliye) topyekûn savaşmaktır.211

209 TİH İdari Faaliyetler, s.166–175; Aybars, a.g.e., s.327-330; Türkmen, a.g.m., s.57; Önsoy, a.g.m., s.322-331; Balcıoğlu, a.g.e., s.339-340. 210 Türkmen, a.g.m., s.57. 211 M.Akif Tural, “Tekâlifi Milliye”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı:32, Temmuz, 1995, s.535.

67

3. Lojistik Teşkilatlanma ve Levazım İkmal Esasları

Düzenli orduya geçilebilmesi için ordunun ikmalinin sağlanacağı lojistik

teşkilat ve kurumların oluşturulması, bu teşkilat ve kurumlarında uygulayacağı bir

takım ikmal esaslarının olması gerekir. Kurtuluş Savaşı’nda uygulanan lojistik

teşkilatlanma ile yiyecek ve giyim kuşam ikmaline ait esaslar, daha önce ilgili

bölümde212 açıklanmış olan ve Osmanlı Ordusu tarafından I. Dünya Savaşı sırasında

kullanılan bir takım kanun, nizamname vb. yasal mevzuata dayanmaktadır.

Lojistik teşkilatlanma ve bunların işletilmesinde genel olarak: 1916 yılında

yayınlanmış ancak henüz tam olarak gelişmemiş ve denenmemiş “Seferiye

Nizamnamesi” ve bunun tamamlayıcısı olan diğer talimatnameler esas alınmıştır.213

Yiyecek ikmali ile ilgili 1914 yılında çıkarılan “Askeri Tayınat ve Yem

Kanunu Muvakkati” esas alınmış, Kurtuluş Savaşı’nda aynen uygulanmıştır. Bu

kanun zaman içerisinde çeşitli değişikliklere uğramış olmakla beraber, günümüzde

de halen yürürlükte olup son hali EK-3’te belirtildiği gibidir.214.

Giyecek ikmali ile ilgili olarak 1909 yılında çıkarılan ve I. Dünya Savaşı’nda

kullanılan “Elbise-i Askeriye Nizamnamesi" zaman içerisinde bir takım değişikliklere

uğramakla beraber, 1920 yılına kadar kullanılmıştır.215 TBMM’nin kuruluşundan

sonra çok kapsamlı olmasa da kıyafetlerde bazı değişiklikler yapılmıştır. Bu

değişiklikler sonucu Kurtuluş Savaşı’nda askerlerin kıyafetleri şöyledir: Subaylar:

yazlık ve kışlık serpuş ve kalpak, kapalı yakalı ceket, belde kemer veya manevra

kemeri, külot pantolon, çizme veya getr (bulunmayan hallerde tozluk veya dolak),

kışın yakalı kapalı kaputtan oluşan kıyafeti giymektedir. Erler ise; serpuş, kapalı

yakalı ceket, külot pantolon, ayaklarda dolak, tozluk ve ayakkabı olarak bulunabilen

her şey (fotin, yemeni ve çoğunlukla çarık) giymektedirler. Topçu ve süvari erleri ise

tozluk ve dolak yerine çizme ayrıca kış içinde kapalı yakalı kaput giymektedir.

Resmi kıyafet yukarıdaki gibi saptanmış olmakla beraber, bu giyecekler tam olarak

212 Bkz. I. Bölüm. 213 TİH İdari Faaliyetler, s.213. 214 http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/ 215 TSK Tarihi, C.III, Ks.6., s.224-232.

68

tedarik edilemediğinden tümüyle uygulanabildiği söylenemez.216 1911’de çıkarılan

ve I. Dünya Savaşı’nda kullanılan “Teçhizat Nizamnamesi” Kurtuluş Savaşı’nda da

aynen kullanılmıştır.217

4. Lojistik Teşkilatlanma ve Düzenli Orduya Geçiş Çalışmaları

23 Nisan 1920’de TBMM’nin açılması ve TBMM hükümetinin kurulması ile

bu hükümete bağlı olarak Genelkurmay Başkanlığı kurulmuş, askeri konularda yeni

düzenlemelere gidilmiştir. Bu kapsamda Kuvay-i Milliye birlikleri düzenli ordu

birlikleri haline dönüştürülmeye başlanmış, bunlara tabur ve alay numaraları

verilmiş, milis alayları şeklinde fakat düzenli ordu esaslarına göre yeniden

teşkilatlandırılmaya başlanmıştır.218

TBMM kuruluşunun ardından 2 Mayıs 1920’de bakanlar kurulunu seçmiş,

Milli Savunma Bakanlığına Fevzi Paşa getirilmiştir. MSB ordunun idare, iaşe, silah,

cephane, araç ve gereç ikmali ile görevlendirilmiş olup başlangıçta bakanlık teşkilatı

şöyledir:

• Harbiye Dairesi (Ordudonatım Başkanlığı): Silah, cephane, fenni

malzeme, tahkimat, uçak ikmali ve sevkıyat işleri.

• Askeralma Dairesi: Celp ve terhis, taşıt aracı ikmali.

• Zat işleri (Personel Başkanlığı): Subay ikmali ve atamaları.

• Levazım Dairesi: Silah ve cephaneden başka bütün iaşe ve donatım

tedarik ve ikmal işleri.

• Sağlık Şubesi: Sağlık personel ikmali ve sağlık işleri.

• Veteriner Şubesi: Veteriner, personel ve hayvan ikmali, hayvan sağlık

işleri. 219

Levazım Dairesi yiyecek, içecek, giyecek, teçhizat ikmali ve bunların üretim

ve onarımı ile de görevlidir.220

216 TSK Tarihi TBMM…, s.253; ayrıca bkz.: Türk Ordusunun İstiklal Savaşındaki Kıyafeti, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul, 1983. 217 TSK Tarihi, C.III, Ks.6., s.271-273. 218 Türkmen, a.g.m., s.47. 219 TİH İdari Faaliyetler, s.229; Milli Savunma Bakanlığında 150 Yıl, s.7; Türkmen, a.g.m., s.55. 220 TİH İdari Faaliyetler, s.276.

69

29 Mayıs 1920’de mecliste yapılan bütçe görüşmeleri sırasında Milli

Savunma Bakanı Fevzi Paşa ordunun durumunu açıklayan demecinde: “Bildiğiniz

gibi biz yeni erleri kışlalarda toplu öğretim ve eğitim yaptırmadan iaşe ve

giyeceklerini sağlamadan, üzerlerindeki milli kıyafetlerle sevke mecbur oluyoruz.

Bunlar şüphesiz düzenli bir ordunun göstereceği kabiliyeti göstermiyorlar. Bunun

için seyyar jandarma birlikleri teşkil ediliyor, yakında bu kanunu meclise arz

edeceğim. Bu birlikler sırf iç sorunların çözülmesinde kullanılacaktır. İcap ederse

cephelere sevk edilecektir. Bu kuvvetlerimizin teşkilinden sonra etrafa yayılmış olan

bütün nizamiye birliklerimizi kolordu bölgelerinde toplayacağız. Buralarda bunları

alay yahut taburlar halinde teşkil ederek askerlik sanatını öğreteceğiz. İaşeleri ile

giyim eşyalarına hakkiyle bakacağız ve böylece düzenli birliklerle düşman karşısına

çıkma imkânı elde edeceğiz. Cephelerde şimdiye kadar Kuvay-i Milliye tarafından

kazanılan başarılar teşekküre değer olmakla beraber, kesin sonuç almak için her

halde düzenli ordu birliklerine ihtiyaç vardır.” demiştir.221

Mayıs 1920’de hükümet kuruduktan sonra bir yandan düzenli ordu teşkil

etmek için çabalar sürerken, diğer yandan ordunun her türlü ikmal maddesinin sevk

ve nakliyatını sağlamak için bir ikmal sisteminin kurulmasına ihtiyaç duyulmaktadır.

Bu kapsamda bir menzil teşkilatı kurmak ve ikmal malzemelerinin Batı ve İç

Anadolu’ya gönderilebilmesi için karayolları ulaştırma ağının düzenlenmesi

gerekmekteydi. Buna göre;

1. Karadeniz kıyısından Ankara Yönüne:

a. İnebolu-Kastamonu-Çankırı-Kalecik-Ankara,

b. Samsun-Çorum-Sungurlu-Yahşihan-Ankara,

c. Ereğli-Gerede-Kızılcahamam-Ankara,

2. Marmara denizi kıyısından Ankara yönüne:

a. İzmit-Adapazarı-Düzce-Bolu-Gerede-Kızılcahamam-Ankara,

3. Doğudan Ankara Yönüne:

a. Erzincan-Sivas-Şarkışla-Sultanhan-Kayseri-Kırşehir-Köprüköy,

b. Kayseri-Ulukışla-Karaman-Konya-Sarayönü-Polatlı,

4. Elcezire Cephesinden Ankara yönüne:

221 a.g.e., s.70.

70

a. Diyarbakır-Elazığ-Malatya-Sivas ana istikametleri üzerinde

menzil teşkilatları kurulmaya başlandı.222

Müttefik devletlerin ileri sürdükleri barış şartlarını kabul ettirmek amacı ile

Yunan ordusu 22 Haziran 1920’de genel bir taarruza geçmiştir. Bu taarruz sonucu

milli kuvvetlerin büyük kısmı dağılmış, 61., 23., 57. Tümenler geri çekilmiş, Bursa-

Uşak-Sarayköy hattı Yunanlılar tarafından işgal edilmiştir.223

25 Haziran 1920’de ordu birliklerinde yeni bir teşkilatlanmaya gidilmiş,

batıdaki tüm birlikler Batı Cephesi adı altında birleştirilmiştir. TBMM başkanı

Mustafa Kemal Paşa tarafından 24/25 Haziran 1920 tarihli bir genelge ile yeni

teşkilatlanma ile ilgili şu kararlar alınmıştır:

1 Yeni teşkil edilen Batı cephesi komutanlığına seferde ordu komutanı

yetkisiyle Ali Fuat Paşa getirilmiştir.

2. Kuzey cephesindeki 12. ve 20. Kolordular İzmir Kuzey Kolordusu adını

alarak Ali Fuat Paşa’nın emrine girmiştir.

3. İzmir Kuzey Kolordusu komutanlığına Albay Kazım, 20. Kolordu

komutanlığına Albay Bekir Sami, 56. Tümen komutanlığına 10. Kafkas Tümen

komutanı Yarbay Kemalettin Sami tayin edilmiştir.

4. Adana cephesinde bulunan 41. Tümen 12. Kolordu kuruluşundan

çıkarılmış ve askeri harekât bakımından bağımsız ve Genelkurmay Başkanlığı

emrine verilmiştir. Tümenin idare ve iaşesi 12. Kolordu tarafından sağlanacaktır.

5. 12. ve 20. Kolordularla İzmir Kuzey Kolordusunun şimdi mevcut olan

asker alma bölgeleri yine kolordular emrinde olmak üzere Batı Cephesi Genel

Komutanlığının ikmal bölgesini teşkil edecektir.

6. Ankara’da doğrudan MSB emrinde olmak üzere Ankara Komutanlığı

teşkil edilecek ve Ankara’da mevcut bütün birlik ve kurumlar bunun emrinde

bulunacaktır.224

Lojistik destekle görevli MSB teşkilatı tam olarak kurulamadığından, ancak

Ağustos 1920’den sonra işlere el atabilmiştir. Düzenli bir ordunun yalnızca ikmal

kaynaklarını bulmak ve tedarik etmek yetmez, tedarik edilen bu malzemeleri bir

222 a.g.e., s.236-237. 223 Geniş bilgi için bkz.: TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.2, s.231-330. 224 TİH İdari Faaliyetler, s.71–72.

71

düzen içerisinde belli noktalarda toplayarak cephelere göndermek gerekir. Normal

bir savaşta yurtiçi ikmal üssü olup buradan cephelere doğru ihtiyaçlar gönderilirken,

Kurtuluş Savaşı’nda ikmal akışı tersine olmuş, Elcezire ve Doğu Cepheleri ile işgal

altındaki bölgeler özellikle İstanbul Anadolu’yu desteklemiştir. Yurdun bir kısmı

işgal altında olduğundan lojistik faaliyetler yönerge ve talimatnamelerin öngördüğü

biçimde yürütülememiştir. İkmal maddelerinin cinsi ve sınıfı ne olursa olsun Ankara

ve civarına gönderilmiştir. Kurtuluş Savaşında lojistik destek üç ana konu üzerinde

toplanmıştır. Bunlar levazım, harbiye (ordudonatım)225 ile personel ikmalidir.226

Mondros Mütarekesi sonrası itilaf devletleri Türk ordusunun kuruluş ve

kadrolarını küçültmüş olup, bu kapsamda kadro fazlası olarak değerlendirilen her

türlü silah ve cephanenin yanında birçok levazım malzemesine de el konulmuştur.

İstanbul’da itilaf devletlerinin elinde bulunan çok sayıdaki silah, mühimmat ve her

tür harp araç ve gereçlerinin Anadolu’ya kaçırılması amacıyla çeşitli gizli gruplar

kurulmuştur. Bu gruplar aynı zamanda istihbarat ve propaganda ile milli mücadele

yanlısı subay ve askerlerin Anadolu’ya geçirilmesi vb. faaliyetlerde bulunmuşlardır.

İstanbul’da Anadolu hükümetine bağlı olarak faaliyet gösteren ilk resmi gizli

örgüt Mustafa Kemal’in emri ile Kurmay Yüzbaşı Neşet Bey tarafından kurulan

“Hamza Grubu”dur. 23 Eylül 1920’de kurulan bu grup ilk başta üç şubeden

oluşmakta olup, daha sonra yapılan bir düzenleme ve yönetmelik değişikliği ile

İstihbarat, Teknik, Personel, Mühimmat ve Levazım olmak üzere beş şube şeklinde

düzenlenmiştir. 5. şube olan Levazım Şubesi askeri eşya tedariki, satın alma, nakliyat

ve grubun bütün hesap işlemleri ile görevlendirilmiştir. Levazım Şube Müdürlüğüne

Levazım Yüzbaşı Sabit Bey getirilmiş olup ona bağlı olarak Levazım Yüzbaşılar

Vasfi, Kemal ve Arif Efendiler memur edilmişlerdir.227

Hamza Grubu resmen kurulduğu tarihten Aralık 1920 yılına kadar istihbarat

ve personel temini dışında, Anadolu’ya malzeme gönderme işinde hiçbir başarı

gösterememiştir. Bu durum askeri imalat fabrikalarının subay ve memurlarından

oluşan bir diğer gizli örgüt olan, İmalatı Harbiye grubu ile birleşene kadar devam

225 Silah, mühimmat, istihkâm, muhabere, ulaştırma ve akaryakıt ikmali uğraşan askeri sınıf, http://www.tdk.org.tr. 226 TİH İdari Faaliyetler, s.276. 227 Hüsnü Himmettoğlu, Kurtuluş Savaşında İstanbul ve Yardımları, C.I, Ülkü Matbaası, İstanbul, 1975, s.167–188; TİH İdari Faaliyetler, s.98–102; Atakan, a.g.m., s.115-116.

72

etmiştir. Birleşmeden sonra hızlı bir şekilde Anadolu’ya malzeme gönderme

faaliyetine girişilmiş, ilk motor kaçakçılığı 5 Aralık 1920’de ilk vapur kaçakçılığı da

10 Mayıs 1921’de gerçekleştirilmiştir.228

Hamza grubu çeşitli sebeplerle deşifre olduğundan bir süre sonra “Mücahit”,

daha sonra “Muharip” ve en son olarak “Felah” adını almış, Kurtuluş Savaşı sonuna

kadar bu ad kullanılmıştır. Kurulan diğer gizli örgütler genellikle şahsi

teşebbüslerden oluşmakta olup en son adı ile Felah grubu hem doğrudan Anadolu

Hükümetine bağlı olması hem de kapsamlı bir teşkilat yapısına sahip olması

açısından diğer gruplardan farklılık göstermekte olup, bu açıdan lojistik teşkilat ve

kurumlar arasında değerlendirilebilir.

Bu dönemde kurulan diğer gruplar; Karakol Grubu, M.M Grubu, İmalatı

Harbiye Grubu, Muaveneti Bahriye Grubu, Müdafaayı Milliye Teşkilatı, Namık

Grubu, Bizci Grubu (Fethiye’de), Kaynarca Grubu, Ferhat ve Kerimi Grubudur.

İmalatı Harbiye ve Muaveneti Bahriye Grubu daha sonra Felah (Hamza) Grubu ile

birleşmiştir.229

1920 Kasım ayında MSB’nin diğer şubelerine ek olarak Muhasebe, Mübayaat

Komisyonu, Ordu Dairesi (Askeralma yerine), Umuru Muhakim Daire Müdüriyeti,

piyade ve süvari muhafız bölüğü teşkil edildi. Levazım Dairesi içerisinde yer alan

İnşaat Şubesi de ayrılarak bağımsız şube haline getirildi. 1921 Ocak ve Şubat

aylarında Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü, Heyeti Teftişiye Dairesi, İmalatı

Harbiye Müdürlüğü, Umuru Bahriye ve Umuru Havaiye Şubelerinin yanı sıra ayrıca

Harbiye Dairesi içinde İstihkâm ve Kıtaatı Fenniye şubeleri kuruldu.230

5. TBMM’nin Kurulduğu Dönemde Levazım İkmal Faaliyetleri

a. Batı Cephesi

Mayıs 1920’de 20. Kolordu tarafından yayınlanan bir emirde; Müdafaa-i

Hukuk Cemiyetleri tarafından iaşe edilen Kuvay-i Milliye’nin artık kolordular ve

228 Himmettoğlu, a.g.e., s.235-236. 229 Bu gruplar hakkında geniş bilgi için bkz.: Himmetoğlu, a.g.e., s.81-418; TİH İdari Faaliyetler, s.96-110. 230 TİH İdari Faaliyetler, s.229; Türkmen, a.g.m., s.55.

73

maliye tarafından iaşe edileceği, bunların şu anda hangi usulle iaşe edildikleri,

giydirildikleri ve maaşlarının ne olduğunun bildirilmesi istenmiştir. Kolorduya bağlı

birlikler verdikleri cevapta;

1. Kuvay-i Milliye birliklerine her yerde farklı olmak üzere bir miktar maaş

verildiği,

2. Afyonkarahisar bölgesindeki Kuvay-i Milliyelerin iaşesinin Müdafaa-i

Hukuk cemiyetleri tarafından toplanan para ile sağlandığı,

3. Halktan gönüllü olanların bazı Kuvay-i Milliye erlerine iaşe karşılığı para

verildiği bildirilmiştir.

Eskişehir bölgesindeki Kuvay-i Milliyecilere maaş verilmekte olup iaşeleri

kendileri tarafından sağlanmaktaydı. Bazı bölgelerde asker olan erlerle beraber

mükerrer iaşe edilenler de vardı.231

16 Mayıs 1920’de yayınlanan bir bakanlar kurulu kararı ile Kuvay-i

Milliye’nin MSB Teşkilatına bağlanarak bütçenin buna göre yapılması, iaşenin genel

bütçeden sağlanması istenmekteydi.232 1920 Mayıs ayında MSB yayınladığı bir

genelge ile Kuvay-i Milliye birliklerinin bölgelerinde bulunan kolordular tarafından

beslenmeleri ve giydirilmeleri kararını almıştır.233

Adapazarı bölgesindeki Kuvay-i Milliye birliklerinin yiyecek ikmali başlarda

Müdafaa-i Hukuk cemiyetleri tarafından karşılanmış, daha sonra ise düzenli ordu

birlikleri tarafından tabela esasına bağlanarak kazana dahil edilmişlerdir. Bu

dönemde askere alma şubelerince düzenli olarak iaşe edilen Kuvay-i Milliye

birliklerinin sayı ve yerleri EK-4’de gösterilmiştir.234

12 Ağustos 1920 tarihinde gönderilen bir genelge ile Yunan ileri harekâtı

sonucu Bursa – Uşak ve batısı genel hattının düşman eline geçtiği, bu nedenle askeri

makamlarla irtibatı kopup düzenli birlikler tarafından iaşe edilemeyen Kuvay-i

Milliye birliklerinin Müdafaa-i Hukuk heyetleri tarafından desteklenmesi

istenmiştir.235

231 TC Genelkurmay Başkanlığı, Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı:54, Ankara, Aralık 1965, Vesika No:1235; TİH İdari Faaliyetler, s.67. 232 TİH İdari Faaliyetler, s.68. 233 a.g.e., s.90. 234 a.g.e., s.71. 235 a.g.e., s.72.

74

Genelkurmay Başkanlığı 24 Ağustos 1920 tarihinde MSB İçişleri ve Maliye

Bakanlıklarına sunduğu bir yazıda; artık gönüllülerden oluşan Kuvay-i Milliye birliği

teşkil edilmemesini, mevcut birliklerinde kadroya bağlanarak iaşe ve diğer

ihtiyaçlarının düzenli birlikler gibi bağlı bulundukları komutanlıklar tarafından

sağlanmasını istemiştir.236

Batı cephesi birliklerinin ikmalini sağlamak üzere 8 Eylül 1920’de MSB

tarafından Kayseri-Ankara ve Kayseri-Sivas arasında iki adet menzil hat komutanlığı

kurulmuştur.237

1920 Eylül ayına girildiğinde havaların soğuk olması, birliklerin geçici olarak

köylerde barınmaları, istihkak ve teçhizatlarının eksik olması nedeniyle hastalıklar

artmıştır. Birliklerin iaşe ihtiyacı her birliğe tahsis edilen köylerden karşılanmaktadır.

Tümenlere ayrılan köylerde yiyecek maddeleri bittiği zaman ilave köy tahsis

edilmesi talepleri gelmekteydi. 1920 Ekim ayında Genelkurmay Başkanlığı MSB’ye

gönderdiği bir yazıda 4. Tümeninin iaşesi için hiçbir şeyin kalmadığını, kısa süre

içinde tümenin aç kalmasının kesin olduğunu, satın alma için para da bulunmadığını

bildirmiştir. Bu sıralarda et ihtiyacı canlı hayvan şeklinde gönderilmekte ve

mahallinde kesilerek ihtiyaçlar karşılanmaktaydı. Soğutma sistemleri olmadığından

bu etler tuzlama veya kavurma yaparak depolanmaktaydı. Ekmek ihtiyaçları ise köy

fırınlarından karşılanmaktaydı.238

21 Eylül 1920’de 12. Kolordu tarafından Müdafaa-i Hukuk başkanlıklarına

gönderilen bir yazı ile Kuvay-i Milliye adı ile başvuranlara hiç bir şekilde iaşe ve

donatım desteği verilmemesi, bu işlerin ancak kolordu emri ile yapılması

istenmiştir.239 Batı Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa 7 Ekim 1920’de Muğla Bölgesi

Komutanlığına gönderdiği bir şifrede; “ Bundan sonra Kuvay-i Milliyenin iaşe ve

maaşı da Milli Savunma Bakanlığı tarafından karşılanacaktır. Bundan dolayı

gerektiğinde Ali Efe ile görüşülerek kendi maaşı da dahil olmak üzere aylık kaç

kuruşa ihtiyaç olduğunun ve Kuvay-i Milliyenin atlı ve piyade mevcudunun acil

236 a.g.e., s.75-76. 237 TİH İdari Faaliyetler, s.237-238; Atakan, a.g.m., s.106. 238 Sayim Türkman, Kurtuluş Savaşı’nda Batı Cephesi’nde İaşe, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi (Yayınlanmamış), Ankara, 1997, s.49–50. 239 TC Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı:113. Ocak 2002, Belge No: 4191.

75

bildirilmesini rica ederim” demektedir.240 Görüldüğü gibi Kuvay-i Milliye

birliklerinin tüm ihtiyaçları hükümetçe karşılanmaya çalışılarak bunların düzenli

ordu teşkilatına sokulması amaçlanmaktadır.

28 Eylül1920 tarihinde Batı Cephesinde erzak ambarı bulunan şehirler

Ankara, Eskişehir, Kütahya, Afyon ve Konya vilayetleridir. Her vilayet kendine

tahsis edilen bölgeden hububat alabilmektedir. Buna göre Ankara ve Eskişehir

ambarı; Aziziye, Akşehir, Aslıhan, Sarayönü, Çumra ve Ergani’den, Kütahya ambarı

kendi bölgesinden, Konya ambarı; Beyşehir, Seydişehir, Koçhisar’dan Afyon

ambarı; Sandıklı ve Burdur’dan ikmal edilmektedir. Bu tarihte adı geçen ambarlarda

bulunan hububat miktarı şöyledir:

Buğday: 1.376.404 Kg

Arpa : 6.899.522 Kg

Mısır : 684.113 Kg

Nohut : 414.213 Kg 241

Batı Cephesi diğer cephelere göre öncelik gösterdiğinden 28 Eylül 1920’de

MSB bu cepheye ayırdığı iaşe bölgesi ile buralarda bulunan yiyecek maddelerinin

yerleri ve toplama merkezlerini gösteren bir emir yayınlamıştır. Buna göre: Konya

Ereğlisi, Konya, Afyon, Kütahya, Eskişehir demiryolu boyunca ve güneyde bulunan

tahıldan bir kısmı Polatlı ve Eskişehir’e nakledilecek; bir kısmı da Polatlı, Eskişehir,

Afyon, Konya ve Burdur’da açılacak tahıl ambarlarına depolanacaktır. 242 Buna göre

aşağıdaki yiyecek maddelerinin yarısı Polatlı yarısı da Eskişehir ambarlarına

gönderilecektir:

Tahıl Cinsi ve Miktarı (Kg)

Bulunduğu Yer Buğday Arpa Nohut Melez

Konya Ereğlisi 170.000 240.800

Çumra 902.343 456.512

Sarayönü 608.388

Ilgın 1.130.131 909.756

Akşehir 195.572 357.840 203.025 282.123

240 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı:113. Ocak 2002, Belge No: 4192. 241 Türkman., a.g.e., s.72-73. 242 TİH İdari Faaliyetler, s.283-285.

76

Karaağaç 396.051 335.501 105.002

Yalvaç 136.885 91.300 6.901

TOPLAM 3.539.370 2.150.909 209.926 627.925

Ambar olan diğer yerlerde toplanacak tahıl miktarları ise şöyledir:

Batı Cephesinin Kasım 1920’de ikiye ayrılmasından sonra, Güney Cephesi

komutanlığının 11 Kasım 1920’de verdiği bir emirle, Güney Cephesi birliklerinin

iaşe ikmali için bölgede bulunan her türlü yiyecek maddesinin kendi izni olmadan

bölge dışına çıkarılmaması için verdiği emir, Batı Cephesini zor durumda

bırakmıştır.243

Batı Cephesi 18 Kasım 1920’de iaşe işlerini düzenlemek üzere aşağıdaki emri

yayınlamıştır:

243 a.g.e., s.285.

Tahıl Cinsi ve Miktarı (Kg) Bulunduğu Yer

Buğday Arpa Nohut Melez Mısır Yulaf

Merkez 1.290.068 4.278.000

Koçhisar 1.343.000 598.000

Yenişehir 732.207 335.501 105.002 Konya

Seydişehir 566.508 264.013 163.675 103.777

Merkez 5.110 4.299 Afyonkara

hisar Sandıklı 361.557 362.149

Tefni 617.070 392.333 7.811 1.488

Burdur Korkuteli 20.666 17.358 6.339 5.055 10.797

Antalya ve Elmalı 213.020 918.968 40.662 154.259 149.134 39.190

TOPLAM 5.149.206 7.170.621 204.337 377.188 155.667 49.987

77

1. 64. Tümen’in emrinde bulunan bütün birlikler Bozöyük nokta ve

ambarlarından iaşe edilecektir,

2. Kuvay-i Seyyare birlikleri Kütahya Mıntıka Kumandanlığı tarafından iaşe

edilecek, eksik kalınan miktar Eskişehir’den takviye edilecektir,

3. 12. Kolordunun iaşesi Konya mevki kumandanlığı tarafından temin

edilecek,

4. Müretteb Tümen mahallinden satın alma ile iaşe edilecektir,

5. Cephenin ihtiyat ambarı olarak da Sivrihisar ve Polatlı ambarları

açılmıştır.244

28 Kasım 1920 tarihinde Genelkurmay Başkanlığının emri ile Sivas Menzil

Müfettişliği teşkil edildi. Bu müfettişlik bağımsız kolordu statüsünde olup buraya

bağlı olarak; Suşehri, Aziziye, Malatya ve Kayseri’de birer menzil hat komutanlığı

kuruldu. Ayrıca Kastamonu’da, İnebolu-Kastamonu-Ankara arasındaki nakliye

faaliyetlerini düzenlemek üzere Kastamonu Havalisi komutanlığı emrinde bir menzil

hat komutanlığı kurulmuştur.245

Kuvay-i Milliye birlikleri 1920 yılı Aralık ayında tamamen kaldırılarak

sadece 1. ve 2. Kuvayı Seyyare adı ile iki müfreze bırakılmış, dağınık durumda

bulunan diğer birliklerin de bunlara katılarak görev yapmaları kararlaştırılmıştır.

Bunlara ilgili yasal mevzuata göre ödenek verilecek, Tayınat ve Yem Kanunu’na

göre iaşe edileceklerdir.246 Bu emirlerle iaşe faaliyetlerinin kurumsal hale gelmeye

başladığı görülmektedir.

TBMM Hükümetinin kurulmasından Birinci İnönü Muharebelerine kadar

cephelere MSB Levazım Dairesince gönderilen paralardan başka merkezden ek

olarak aşağıdaki yiyecek maddeleri gönderilmiştir:247

Yiyecek Maddesi Batı Cephesi

(Ton)

Güney Cephesi

(Ton)

Kocaeli Grubu

(Ton)

Polatlı Hastanesi

(Ton)

Bulgur, pirinç,

fasulye,

mercimek, patates

59,5 25 10,5 1

244 Türkman., a.g.e., s.72-73. 245 TİH İdari Faaliyetler, s.237-238; Atakan, a.g.m., s.106. 246 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı:113. Ocak 2002, Belge No:4194. 247 TİH İdari Faaliyetler, s.288.

78

Un, peksimet,

buğday

83 71 51,5

Kavurma, sucuk,

pastırma

9 2,5

Üzüm, şeker,

tahin helvası

45 11 2 0,3

Arpa 69 17 33

Sabun 11 1 1 0,2

Gaz 2 1/2 86 Kg

Sadeyağ 1,5 0,3 198 Kg

Tuz 2

MSB Levazım Dairesi ancak Ağustos 1920’de öncelikle Batı Cephesi

birliklerinin giyim eşyalarını sağlamaya çalışmıştır. Bu tarihte Levazım Dairesine

bağlı birkaç sanayi takımından başka fabrika ve yapımevi olmadığından, satın alma

ve kontrata bağlama yolu ile tedarik işine girişilmiştir.248

Bu dönemde dağıtılan giyim-kuşam malzemeleri aşağıda gösterilmiştir:249

Eşya Ağustos Ekim

1920

Kasım Aralık

1920

Adi semer 111 98

Araba örtüsü 227 -

Arka çantası 4.314 1.440

Avcı yeleği 644 -

Battaniye - 1.601

Belleme250 1.945 1.383

Cağ torbası - 1.150

248 a.g.e., s.289. 249 a.g.e., s.290-291. 250 At ve hayvanların sırtına eyerin altına konulan keçe, meşin veya kalın kumaş parçası, http://www.tdk.org.tr.

79

Eşya Ağustos Ekim

1920

Kasım Aralık

1920

Ceket 13.372 3.230

Çarık 17.076 12.877

Çorap 8.090 14.952

Dolak251 - 963

Don 8.003 2.927

Ekmek torbası 11.801 2.270

Fişeklik 11.858 2.633

Fotin 2.686 1.914

Gebre252 2.633 1.165

Gömlek 11.261 2.310

Kabalak253 13.675 6.554

Kaput 2.621 6.220

Karavana 853 299

Kaşağı 1.439 1.117

Kazan 67 37

Keçe kaput 4.218 3.347

Kolan 1.756 755

Koşum takımı 35 -

Kuşak 1.660 -

Kütüklük 304 -

Mahruti çadır 182 13

Matara 1.958 -

Mıh 214.784 111.000

Palaska 325 -

Pamuklu 6.717 4.707

Pantolon 11.267 3636

251 Bacağa baldıra tozluk yerine doladıkları çuha kenarı. Bkz.: Koçu, a.g.e., s.92. 252 Atı tımar etmekte kullanılan kıldan kese, http://www.tdk.org.tr. 253 Osmanlı ordusunda kullanılan şapkaya ben.zer bir tür başlık, http://www.tdk.org.tr.

80

Eşya Ağustos Ekim

1920

Kasım Aralık

1920

Su fıçısı 22 -

Süngülük 7.570 1.240

Teneke kova 133 -

Tevhit semeri 125 151

Tüfek kayışı 13.108 1.322

Urgan 1.144 300

Yem torbası 2.592 1.872

Yemeni254 8.409 2.788

Yular ve sapı 2.969 1.210

b. Güney Cephesi

Ekim 1919 sonundan itibaren çoğunluğu Ermenilerden oluşan Fransız

birlikleri tarafından işgal edilmiş olan Maraş Bölgesi, 20 Ocak 1920’de başlayan

halk direniş sonucu Fransızların geri çekilmesiyle işgalden kurtulmuştur. Urfa

bölgesinde başlayan mili hareket ve silahlı direniş sonucu Fransız birlikleri 11 Nisan

1920 tarihinden itibaren geri çekilmeye başlamışlardır. Antep’te Nisan 1920’de

başlayan direniş, 1921 Şubat ayına adar devem eden Fransız kuşatma ve saldırısına

dayanamayarak kırılmış ve şehir Fransızlara telim olmuştur. 20 Ekim 1921’de

Fransızlarla yapılan Ankara antlaşması sonucunda Antep ve Adana bölgesi düşman

işgalinden kurtulmuş olup Güney Cephesindeki muharebeler de sona ermiştir.255

I. Dünya Savaşı’nda Irak ve Suriye’deki Türk birliklerini desteklemek üzere

Güney bölgesinden geçen iki menzil hattı teşkil edilmiş, bu hat boyunca askeri konak

ve ikmal depoları kurulmuştur. Ancak Mondros Mütarekesi sonrası bu teşkilat

ortadan kaldırılmış olup, Kurtuluş Savaşı boyunca Güney Cephesi geriden ileriye

254 Kısa kenarlı, çeşitli renkte, sahtiyandan yapılan ökçeli ve üstü açık kaba pabuç. Bkz.: Koçu, a.g.e., s.246. 255 Geniş bilgi için bkz.: TİH Güney Cephesi, s.81-255; Aybars, a.g.e., 251-260, 291-293.

81

doğru akan bir ikmal sistemine bağlanamamış, daha çok yerinden tedarik sistemi

uygulanmıştır.256

Bölgede bulunan birliklerin (tümenler) bünyesinde birer erzak kolu

bulunmakta idi. Birlikler genellikle yerinden tedarik usulü ile ikmallerini sağlamak

için bünyelerinde birer satın alma komisyonu kurmuştu. Yiyecek ve yem satın alma

ile yapılmakla beraber teşkilat, ödenek ve ulaştırma imkânlarının yetersizliği bu

ikmal maddelerinin sağlanmasını zorlaştırıyordu.

33. Piyade Alayı 2. Tabur Komutanı 25 Nisan 1920 tarihli bir raporunda: 300

erin ilmühaberinin geldiğini, ancak ulaştırma güçlüğünden dolayı onlara ekmek bile

göndermenin imkânsız olduğunu ifade etmiştir.257

1921 Şubatında Antep kuşatması sırasında şehir halkı dışarıdan yardım

alamadığından çok sıkıntı çekilmiş, kadın ve çocuklar yiyecek olarak ot kökü ve ağaç

kabuğu ile bir nevi zehir olan acı zerdali çekirdeğini tatlandırarak yemek zorunda

kalmışlardır. Sonuçta Antep cephanesizlik ve açlıktan dolayı teslim olmak zorunda

kalmıştır.258

MSB tarafından 2 Nisan 1922 tarihinde hazırlanan bir raporda: Elcezire

Cephesi’nde para verilmediği için celp dönemi gelen erlerin silâhaltına alınamadığı,

müteahhitlere olan borçlardan dolayı erlerin aç kaldığı, parasızlık nedeniyle her an

bir olay çıkma olasılığının olduğu, durumun bu şekilde devam etmesi halinde

Elcezire Cephesi Komutanının görevden ayrılacağını belirttiği ifade edilmiştir.259

Giyim kuşam malzemeleri açısından bölgede stok olmadığı gibi bunlarla ilgili

yapım işleri de çok ilkeldi. Bu ikmal maddelerini satın alabilmek için yeterli

ödenekte mevcut değildi. Elcezire Cephesi Komutanlığı Levazım Müdürlüğünün

1921 yılına ait bir raporunda özet olarak: “Elazığ yetimler yurduna kumaş diktirilmek

üzere 2653 kilo yün satın alınmış, başka bir yere de 300 yem torbası ile belleme

ısmarlanmıştı. Torbalar için ele geçirilen 42 köhne Arap çadırı kullanılmıştır. Çeşitli

yerlerden kumaş tedarik edilerek kaput yaptırılmaktadır. Erlerin ayakkabı ihtiyacı

çok kere halk ve aşiretlerin, İngiliz ve Fransızlardan elde ettikleri kullanılmış

ayakkabıları satın almak suretiyle sağlanabilmektedir. 12000 arşın ince, 24000 arşın 256 TİH Güney Cephesi, s.256. 257 a.g.e., s.260. 258 TİH İdari Faaliyetler, s.84. 259 a.g.e., s.448-449.

82

kalın kumaş ile bir miktar kilim ısmarlandı ise de ödenek yetersizliğinden bunlardan

10000 arşın kumaş ile 2000 kilimin teslim alma işi yapılamadı” denilmektedir.260

c. Doğu Cephesi

Mondros Mütarekesi’nin Doğu bölgelerini işgale olanak tanıyan hükümleri,

ardından Paris Konferansı’ndaki Ermeni istekleri sonucu bölge halkında başlayan

tedirginlik, İzmir’in işgal edilmesiyle tepkiye dönüşmüştü.261

Mondros Mütarekesi hükümleri gereği bölgedeki tek düzenli ordu birliği olan

15. Kolordu’nun silahlarının bölgede bulunan İngiliz Yarbay Rawlinson tarafından

toplanmak istenmesi üzerine, Erzurum ileri gelenlerinden oluşan bir kurul

15.Kolordu komutanı Kazım Karabekir Paşa’ya başvurarak, bu silahların teslim

edilmemesini istediler. 15. Kolordunun kararlı tutumu ile bölgedeki silahlar teslim

edilmedi.262

Ermeniler 20 Haziran 1920’de Oltu’ya taarruz ederek burayı işgal ettiler.

Doğu Cephesi komutanı Kazım Karabekir Paşa komutasındaki 15. Kolordu birlikleri,

TBMM’den aldığı yetkiyle 28 Eylül 1920’de Sarıkamış-Kars-Gümrü genel

istikametinde taarruza geçerek, 29 Eylül 1920’de Sarıkamış, 30 Ekim’de Kars’ı geri

aldı. 7 Kasım 1920’de Gümrü’de Ermenilerin son direnişinin de kırılmasının

ardından 3 Aralık 1920’de yapılan Gümrü Antlaşmasıyla Ermenilerle olan savaş

bitmiş oldu.263

23 Şubat 1921’de Doğu Cephesindeki Türk birlikleri Ardahan’a girerek

burayı Türk topraklarına kattı. 16 Mart 1921’de Anadolu Hükümeti ile Rusya

arasında Moskova Antlaşması, 13 Ekim 1921’de Anadolu Hükümeti ile Kafkas

Cumhuriyetleri (Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan) ve Rusya arasında yapılan

Kars Antlaşmaları ile Doğu Cephesinde çatışmalar bittiğinden, Doğu Cephesi askeri

açıdan Batı cephesini destekleyebilecek duruma gelmiştir.264

260 TİH Güney Cephesi, s.260. 261 TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Doğu Cephesi, C.III, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1995, s.25–26. 262 TİH Doğu Cephesi, s.26–27. 263 Geniş bilgi için bkz.: a.g.e., s.127-142, 159-236. 264 TİH Doğu Cephesi, s.242, 255–280; TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.3, s.268–269; Aybars, a.g.e., 276-278.

83

Doğu bölgesindeki her çeşit göndermeleri koordine etmek üzere, 20 Aralık

1920 tarihinde Kars’ta Doğu Cephesine bağlı olarak kurulan Sevkıyat Müfettişliği ve

Demiryolları Müdüriyeti bulunmaktaydı.265

Doğu Cephesi I. Dünya Savaşı’ndan kalan ve Ermeni harekâtından sonra ele

geçirilen malzemelerle kendine yeter duruma gelmiş, ancak yiyecek ve giyecek

malzemeleri yönünden sıkıntıya girmiştir. Ayrıca 1920 yılı kışının ağır geçmesi

sonucu Trabzon’dan yiyecek sağlanması zorunluluğu ortaya çıkmıştır.

Mali kaynak sıkıntısı çeken hükümet 1920 yılı sonlarına kadar doğu ordusuna

hiç bir katkıda bulunamamıştır. Doğu ordusu bölgede I. Dünya savaşından kalıp

düşmandan ele geçirilen eşya ve yiyecek stoklarını kullanmıştır.266

E. Gediz Taarruzu ve Kuvay-i Milliye’nin Tasfiyesi

Anadolu Hükümeti 24/25 Haziran tarihlerinde yayınlandığı bir genelge ile

düzenli ordu teşkilatına geçmek için bir takım kararlar almış olmasına rağmen, gerek

Çerkez Ethem ve taraftarları, gerek meclis üyelerinden bazılarının karşı çıkması

nedeniyle bu kararlar tam olarak uygulanamamıştır. Bu dönemde özellikle Çerkez

Ethem ve taraftarları; Yunanlılara karşı düzenli ordu birlikleri ile başarı

sağlanamayacağı, silahlı gücün Kuvay-i Milliye yani milis teşkilatı şeklinde olması

gerektiği yönünde propaganda yapmaya başlamıştır. Özellikle ayaklanmalarda

gösterdikleri başarıların da etkisiyle Batı Cephesindeki Kuvay-i Milliye komutanları

ve askerleri kendilerini düzenli ordu birliklerinden daha üstün görme eğilimine

girmişlerdir.267

Batı Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa Çerkez Ethem’inde etkisiyle, halkın ve

ordunun moralini yükseltmek amacıyla bir hareket yapmayı düşünmüş olup, bu

amaçla 13 Ekim 1920’de Genelkurmay Başkanlığı’ndan Gediz bölgesinde tek başına

bulunan bir Yunan tümenine taarruz izni istemiştir. Genelkurmay Başkanı Albay

İsmet ordunun lojistik ve personel açısından yetersiz olduğunu belirterek taarruza

izin vermemiştir. 265 TİH İdari Faaliyetler, s.408–409. 266 a.g.e., s.85-86. 267 Nutuk, s.356–357; TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II, Ks.3, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1994.s.37–38.

84

Genelkurmay Başkanlığının olumsuz görüşüne rağmen Çerkez Ethem’le

anlaşan Ali Fuat Paşa 24 Ekim 1920’de Gediz’e taarruz kararı almıştır. Düzenli ordu

birlikleri ve Kuvay-i Milliye birliklerinin ortak harekâtı ile yapılan taarruz sonucunda

Türk kuvvetleri Gediz’de yenilerek geri çekilmek zorunda kalmıştır. Yunan Ordusu

bu harekâta cevap olarak Bursa yönünden saldırıya geçmiş, ardından Yenişehir ve

İnegöl’ü işgal etmiştir. Türk Ordusu Dumlupınar sırtlarına geri çekilerek genel bir

yenilgiye uğramıştır.268

Gediz’de uğranılan yenilgi sonrası Ali Fuat Paşa Batı Cephesi

komutanlığından alınarak Moskova’ya elçi olarak gönderilmiştir. Hükümetin daha

önce vermiş olduğu düzenli ordu teşkilatına geçiş kararını uygulamak üzere 9 Kasım

1920’de toplanan bakanlar kurulu Batı cephesini Kuzey ve Güney Cepheleri olarak

iki kısma ayırmıştır.269

Düzenli orduya geçiş süreci 1920 Ağustos ayında büyük ölçüde

gerçekleştirilmiş olup, geri kalan kısımda 1920 Kasım-Aralık arasında son şeklini

almıştır.270 Çerkez Ethem ve taraftarlarının kendi başlarına hareket etme istekleri ve

düzenli ordu teşkilatına geçmeyi kabul etmeme konusunda diretmeleri üzerine, 27

Aralık 1920’de yayınlanan bir emirle Kuvay-i Milliye teşkilatına son verilmiş,

tamamen düzenli ordu teşkilatına geçilmiştir.271 Çerkez Ethem bütün bu gelişmeler

karşısında 29 Aralık 1920’de TBMM ve ordu aleyhinde bir bildiri yayınlayarak

açıkça isyan etmiş, hemen ardından 1920 Aralık sonu 1921 Ocak başında TBMM

Orduları Çerkez Ethem birliklerine karşı harekete geçmiştir. Çerkez Ethem

komutasındaki subay ve askerlerin bir kısmı düzenli orduya katılmış geri kalanlarda

kesin sonuçlu bir çarpışmaya girmeden küçük çatışmalarla geri çekilerek tamamen

dağılmak zorunda kalmıştır.272

Düzenli orduya geçiş iki şekilde olmuştur. Birincisi kadro halindeki kıtaların

personelle ikmal edilmesi, ikincisi de milli müfrezelerin düzenli ordu birlikleri haline

getirilmesidir.273

268 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.2, s.429–448; Nutuk, 357–358. 269 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.3, s.37–38; Nutuk, s.362. 270 Türkmen, a.g.m., s.54. 271 TİH İdari Faaliyetler, s.76. 272 Nutuk, s.388-391; Özalp, a.g.e., s.170. 273 TSK Tarihi TBMM…, s.119.

85

III. BÖLÜM

DÜZENLİ ORDU DÖNEMİNDE LEVAZIM İKMAL FAALİYETLERİ

A. İnönü Muharebeleri Döneminde Levazım İkmal Faaliyetleri

1. Genel Durum ve Muharebeler

Çerkez Ethem ve kardeşlerinin milli hükümete karşı isyan hareketi başlamış

olup Aralık 1920 sonu Batı ve Güney Cephesindeki Türk birliklerinin büyük kısmı

Kütahya ve Gediz kesiminde isyanı bastırmakla görevlendirilmiştir. Yeni seçimle

işbaşına gelen Yunan Hükümeti itilaf devletlerinin yardımlarını sağlayabilmek

amacıyla, Türk kuvvetlerinin bir kısmının Çerkez Ethem karşısına sürülmüş

olmasının yarattığı fırsatı da değerlendirerek yeni bir taarruz kararı almıştır.274

Birinci İnönü Muharebelerine katılan Türk Kuvvetleri: ikisi zayıf mevcutlu üç

tümen ve zayıf üç alaydan oluşmakta olup, bu kuvvetlerin genel mevcudu ise: 8.500

insan, 5.500 tüfek, 47 ağır makineli tüfek ve 28 toptur. Yunan kuvvetleri ise: yedi

tümen ve bir süvari tugayından oluşmakta olup, bu kuvvetlerin genel mevcudu ise:

227 subay, 15.816 er, 12.500 tüfek, 120 ağır makineli tüfek ve 72 toptur.275

Yunan birlikleri 6 Ocak 1921 günü Batı ve Güney Cephelerinden aynı anda

taarruza geçmişlerdir. Yunanlılar Bursa bölgesindeki Türk birliklerini geri atarak 9

Ocak günü 1921’de İnönü mevzilerinin önüne gelmişlerdir. 9–10 Ocak günleri İnönü

mevzilerinde şiddetli muharebeler meydana gelmiş olup, Yunan birlikleri 11 Ocak’ta

eski mevzilerine geri çekilmek zorunda kalmışlardır. Güney Cephesinde İslamköy-

Banaz yönünde ilerleyen Yunan birlikleri de 7 Ocak 1921’de geri çekilmek zorunda

kalmışlardır. Birinci İnönü Muharebesi olarak bilinen bu muharebe yeni kurulmakta

olan düzenli Türk ordusunun ilk sınavı olması ve karşısındaki Yunan kuvvetlerini

geri püskürtmesi açısından önemlidir.276

274 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.3, s.145–148. 275 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.3, s.147; TİH İdari Faaliyetler, s.231–233. 276 Geniş bilgi için bkz.: TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.3, s.145-246.

86

Birinci İnönü Muharebesinden sonra Yunan ordusu başarısızlığını telafi

etmek amacı ve İngiltere’nin teşviki ile 23 Mart 1921’de yeni bir taarruza girişmiştir.

Bursa ve Uşak bölgesinden harekâta başlayan Yunan birlikleri kuzeyden Yenişehir,

Boğazköy ve İnegöl yönünde ilerleyerek İnönü mevzilerine taarruza geçmişlerdir.

İkinci İnönü Muharebesi olarak bilinen çarpışmalar sonucunda 1 Nisan 1921 sabahı

Yunan ordusu bir kez daha geri çekilmek zorunda kalmıştır.277

2. MSB Tarafından Yapılan Levazım İkmal Faaliyetleri

MSB’nin kurulmasından İkinci İnönü Muharebelerine kadar geçen sürede

lojistik teşkilat tam olarak kurulamadığından, cephedeki birlikler yiyecek

ihtiyaçlarını bütçeden gönderilen ve yöresel mal sandıklarından alınan para ile

kendileri karşılamışlardır.278

İkinci İnönü Muharebeleri sırasında MSB’nin satın aldığı ve kontrata

bağladığı yiyecek maddeleri aşağıda gösterildiği gibidir:279

Yiyecek Maddesi Miktarı (Kg.)

Bulgur 90.682

Fasulye 173,038

Pirinç 167.610

Kavurma 13.078

Soğan 268

Nohut 105.000

Mercimek 39.451

Patates 1.588

Yağ 4.608

Üzüm 10.173

Tahin Helvası 3.453

Tuz 2.000

Şeker 388.261

277 Geniş bilgi için bkz., a.g.e., s.247-512. 278 TİH İdari Faaliyetler, s.283–284. 279 a.g.e., s.288.

87

Çay 2.269

Pekmez 1.234

Kayısı 450

Erik 151

Pastırma 1.474

Un 3.175.395

Buğday 1.071.251

Sabun 188.755

Arpa 877.368

Odun 673.707

Kömür 25.490

Gaz 374.293

Peksimet 56.635

Bu dönemde içme suyu ihtiyacı, birliklerin kadrolarında bulunan saka arabası,

fıçı ve gaz tenekelerinin içinde, mekkârelerle taşınması ve erlerin mataralarını

buralardan doldurmaları ile karşılanmıştır.280

İkinci İnönü Muhabereleri ile birlikte MSB yiyecek ihtiyaçlarını merkezi

olarak satın alma, gerekli görülen yerlerde depolama ve buralardan merkezi olarak

dağıtma yoluna gittiği görülmektedir. Bu dönemde ikmal faaliyetleri 25 km.

uzaklıkta açılan dağıtım noktalarından birliklerin ihtiyaçlarını kendi araçları ile

almaları, hareket bölgesinde ise ihtiyaçların para ile alınması şeklinde yapılmıştır.

İkinci İnönü Muharebesi’nin uzaması nedeniyle yiyecek ikmali mevzi yakınlarına

kadar yapılmış, askerin sıcak ve taze yemek ihtiyacı genel olarak aksatılmadan

yürütülmüştür. 281

MSB’nin bu dönemde cepheye dağıttığı giyim kuşam malzemeleri aşağıdaki

gibidir: 282

Eşya Ocak Şubat

1921

Adi semer 241

280 a.g.e., s.289. 281 Müderrisoğlu, a.g.e., s.377-379. 282 TİH İdari Faaliyetler, s.290-291.

88

Eşya Ocak Şubat

1921

Amerikan bezi 90.947 metre

Arka çantası 35.493

Avcı yeleği 4.310

Battaniye 1.367

Belleme 1.404

Cağ torbası 870

Ceket 40.777

Çarık 2.870

Çizme 768

Çorap 45.233

Çuval 1.617

Dirsek ve boru 751

Dolak 1.365

Don 61.826

Eldiven 1.370

Fişeklik 2.987

Fotin 40.144

Gebre 1.102

Gömlek 60.620

Haki keten 6.396

Kabalak 40.858

Kaput 37.768

Karavana 1.049

Kaşağı 546

Kazan 47

Keçe kaput 4

Kolan 487

Kum torbası 22.861

Mahruti çadır 315

89

Eşya Ocak Şubat

1921

Mangal 28

Meşin 2.762 kg.

Mıh 326.275

Muhtelif şayak283 43.833 metre

Mutfak malzemesi 26

Nalbant takımı 32

Nöbetçi muşambası 130

Palaska 4.237

Pamuklu 35.161

Pantolon 37.254

Petrol lambası 242

Sahtiyan284 2.890 kg.

Soba 57

Su fıçısı 81

Subay fotini 668

Süngülük 368

Teneke kova 178

Teneke maşrapa 1.197

Tüfek kayışı 4.002

Urgan 9.946

Yem torbası 1.865

Yemeni 11.798

Yorgan 520

Yorgan çarşafı 609

Yular ve sapı 2.536

283 İnce ve kaba çuha. Bkz.: Koçu, a.g.e., s.217. 284 Tabaklanarak boyanmış ve cilalanmış genellikle keçi derisi, http://www.tdk.org.tr.

90

Bu dönemde MSB tarafından satın alınan giyim kuşam eşyaları şöyledir:285

Eşya Miktar Satın alma yeri

Aba286 22.000 adet İnebolu ve Samsun

Adi semer 100 adet Ankara

Amerikan bezi 54.000 metre Niğde ve Kastamonu

Ceket 2.110 adet İnebolu

Çadır 26 adet İnebolu

Er muşambası 50 adet Samsun

Kaput 2.110 adet İnebolu

Kazan 200 adet Kastamonu

Keçe belleme 2.000 adet Ankara

Kösele 6.311 Kg Samsun, Ankara ve Kastamonu

Kumaş 2.700 metre Ankara ve İnebolu

Kunduracı gereci 4.284 adet İnebolu

Matara 2.000 adet Pazarcık

Pantolon 1.433 adet İnebolu

Peksimet torbası 2.470 adet Samsun

Subay fotini 2.230 çift Ankara ve İnebolu

Subay kumaşı 3.000 metre Zonguldak

Yem torbası 2.000 adet Ankara

Yular sapı 2.000 adet Ankara

Kontrata bağlanan giyim eşyaları:287

Eşya Miktar Yeri

Elbise 20.000 takım 30 günde Antalya ve İnebolu’da teslim

edilecek

Fotin 50.000 çift 30 günde Antalya ve İnebolu’da teslim

edilecek

285 TİH İdari Faaliyetler, s.292. 286 Kaba ve aklın bir yünlü kumaş veya bu kumaştan yapılan giyecek. Bkz.: Koçu, a.g.e., s.7. 287 TİH İdari Faaliyetler, s.292.

91

Vaketa 10.754 kg. Şubat 1921 sonunda Ankara ve Antalya’da

teslim edilecek

Sahtiyan 5.740 kg. Şubat 1921 sonunda Ankara’da teslim

edilecek

Battaniye

20.000 adet

Şubat 1921 sonunda İnebolu’da teslim

edilecek

Makara 18.000 adet Şubat 1921 sonunda Ankara’da teslim

edilecek

MSB tarafından giyecek ihtiyaçlarını karşılamak üzere 1921 Mart ayında

Maraş’ta bir yapımevi kurulmuştur.288

3. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü ve Menzil Teşkilleri

Tarafından Yapılan Faaliyetler

MSB’ye bağlı olarak kurulan menzil teşkilatı ihtiyaçlara tam olarak cevap

veremediğinden, 10 Ocak 1921’de gene MSB’ye bağlı olarak Sevkıyat ve Nakliyat

Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Teşkilatın başına bakanlığın Levazım Dairesi Başkan

yardımcısı Yarbay Muzaffer (Orgeneral Ergüder) tayin edilmiştir. Genel müdürlüğün

kuruluşu şöyledir:

• Harekât Şubesi,

• Personel Şubesi,

• Muhakim Şubesi,

• Levazım Şubesi,

• Sıhhiye Şubesi,

• Veteriner Şubesi,

• İnşaat Şubesi,

• Cephane Şubesi,

• Nakliyat Şubesi, 288 Atakan, a.g.m., s.111.

92

• Posta İşleri,

• Evrak.289

Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü’nün kurulması ile menzil teşkilatı

daha da genişlemiş olup, Ankara, Kayseri ve Kastamonu’da menzil bölge

müfettişlikleri kurulmuştur. MSB günün şartları ve menzil hatlarının önem

kazanmasına göre, her ay menzil teşkilatına ya yenilerini ilave etmekte veya

değişiklikler yapmaktadır.290

Yurt içi menzil teşkilleri doğrudan Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğüne

bağlı olup, bu teşkiller; menzil müfettişliği, menzil bölge müfettişliği, menzil hat,

nokta ve konak komutanlıklarından oluşmaktadır.291

Genel olarak bir menzil müfettişliği karargâhı şöyledir; menzil müfettişliği,

kurmay başkanlığı, harekât şubesi, personel şubesi, silah şubesi, levazım şubesi,

muharebe, sağlık, veteriner, inşaat, ulaştırma şubeleriyle evrak ve posta işleri. Bu

karargâha bağlı olarak bölgenin durumuna göre bir veya iki bölge müfettişliği,

bağımsız hat ve nokta komutanlıkları, hastane, hayvan hastaneleri, erzak ve

mühimmat depoları, küçük çapta imalathaneler kurulmuştur. Menzil bölge

müfettişliklerinin teşkilat yapısı da menzil müfettişlikleri gibidir. Ancak şubelerde

bulunan personel kadrosu daha az olup emrinde hat, nokta komutanlıkları, ambarlar,

hastaneler ve depolar vardır.292

Menzil hat komutanlıklarının kuruluşu şöyledir: menzil hat komutanlığına

bağlı muhafız, hizmet ve amele kıtası, tamirhane, yol inşa kıtası, iaşe merkezi, er

misafirhanesi, erzak ve yem deposu, hayvan deposu, merkez komutanlığı, sevk

memurluğu ve sağlık hizmetleri vardır. Hat komutanlıklarının emrinde birkaç nokta

ve konak vardır. Menzil nokta komutanlıkları, birinci ve ikinci sınıf olarak ikiye

ayrılmaktadır. Birinci sınıf menzil nokta komutanlığı teşkilat yapısı hat komutanlığı

teşkilatının aynısıdır. İkinci sınıf menzil nokta komutanlığı görevini askerlik şubeleri

yapmakta olup, menzil işleri ile uğraşmak için emrine bir subay verilirdi. 293

289 TİH İdari Faaliyetler, s.240. 290 a.g.e., s.241–246. 291 a.g.e., s.392. 292 a.g.e., s.392-393. 293 a.g.e., s.392-393.

93

Menzil hat komutanlığının görevi: kendi bölgesi içinde yapılacak nakliyat ve

sevkıyatı düzenlemek, bölgesinden geçecek askerlerin iaşesi ve barınmasını

sağlamak, bu amaçla mutfak yemekhane ve su ikmal yerleri açmak, bölgesinde

bulunan yolları tamir ettirmek ve bu yollar üzerinde asayişi temin etmek, olarak

sıralanabilir. Menzil Hat komutanlıkları birer günlük yürüyüş mesafesi olan her 20–

30 km boyunca menzil nokta komutanlığı veya konak yeri kurma yetkisine sahipti.

Nokta komutanlıkları tabur komutanlığı seviyesindedir.294

Bu dönemde Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü tarafından levazım ikmal

maddeleri ile ilgili olarak yapılan faaliyetler şöyledir:

• Kayseri-Kırşehir-Yahşihan üzerinden Ankara ve çevresine nakledilen

yiyecek ve yemin ağırlığı 914 ton, donatım ve gereçlerinin ağırlığı 36 ton,

• İnebolu-Kastamonu-Çankırı-Kalecik üzerinden Ankara ve çevresine

nakledilen yiyecek ve yemin toplam ağırlığı 33,5 ton, donatım ve gereçlerinin toplam ağırlığı

414,5 ton,

• Samsun-Çorum-Sungurlu-Yahşihan üzerinden Ankara ve çevresine

nakledilen yiyecek ve yemin toplam ağırlığı 58 ton, donatım ve gereçlerinin toplam ağırlığı

83 ton,

• İzmit üzerinden Ankara ve çevresine nakledilen yiyecek ve yemin toplam

ağırlığı 32 ton, donatım ve gereçlerinin toplam ağırlığı 107,5 ton.

İnönü muharebeleri döneminde Yahşihan ve Ankara’ya nakledilen yukarıdaki levazım

ikmal maddelerinin büyük kısmı Yahşihan-Ankara dekovil295 ve Ankara-Polatlı normal

demiryolu hattı ile Polatlı’ya, buradan da Eskişehir ve çevresine nakledilmiştir. Batı Cephesi

birliklerinin lojistik desteği genel olarak nakledilen bu ikmal maddeleriyle sağlanmıştır.296

Bu dönemde Batı Cephesinin yiyecek ikmali Çukurhisar menzil hat komutanlığı, Güney

Cephesinin yiyecek ikmali de Akhisar menzil hat komutanlığı tarafından sağlanmıştır.297

294 TİH İdari Faaliyetler, s.239. 295 Ray aralığı 60 cm. veya daha az olan, arabaları buhar, hayvan veya insan gücüyle yürütülen küçük demiryolu, http://www.tdk.org.tr. 296 TİH İdari Faaliyetler, s.273-275. 297 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.3, s.436–437.

94

4. Gizli Örgütler Tarafından Yapılan Faaliyetler

İnönü muharebeleri döneminde Felah grubu tarafından, İstanbul ve civarından

kaçırılarak Karadeniz kıyılarında çeşitli iskele ve limanlara gönderilen levazım ikmal

maddeleri şunlardır:298

Cinsi Miktar

Süngülük 5.026 Adet

Ekmek Torbası 336 Adet

Matara 270 Adet

Tevhit Semeri 230 Adet

Arka Çantası 158 Adet

B. Kütahya-Eskişehir Muharebeleri Döneminde Levazım İkmal

Faaliyetleri

1. Genel Durum ve Muharebeler

İkinci İnönü Muharebelerinden sonra Yunanlıların yeniden taarruz

edebileceğini değerlendiren Genelkurmay Başkanlığı Batı Cephesini kısmen yeni

kurulan, kısmen de diğer cephelerden getirilen birliklerle güçlendirmeye çalışmıştı. 5

Mayıs 1921’de Güney Cephesi Komutanlığı kaldırılarak buradaki birlikler Batı

Cephesinin emrine verilmişti.299 Batı Cephesi’ndeki Türk kuvvetlerinin mevcudu 15

Haziran 1921 tarihi itibariyle 6.040 subay, 116.091 er ve 28.938 hayvandır.300

Yunan ordusu 10 Temmuz 1921’de Bursa, Uşak ve Dumlupınar

bölgelerinden, kuzeyden Eskişehir ve Kütahya, güneyden Afyonkarahisar ve

Seyitgazi yönünde genel bir taarruza başladı. Batı Cephesi birlikleri İnönü-Kütahya-

Altıntaş kuzeyi-Teperoğlan Gediği hattında muharebeyi kabul etti. Yunan

kuvvetlerinin üstün olduğu anlaşılınca, Türk kuvvetleri oyalama muharebelerine

298 TİH İdari Faaliyetler, s.251. 299 TİH İdari Faaliyetler, s.301–302; Nutuk, s.414. 300 TC Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II, Ks.4, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1974, s.45.

95

girişerek Eskişehir doğusu ve Seyitgazi hattına çekilmiş böylece Kütahya

Muharebeleri sona ermiştir.301

18 Temmuz 1921’de Mustafa Kemal Paşa Batı Cephesi karargâhına gelerek

durumu yakından incelemiş ve Türk Ordusunu Eskişehir’in kuzeyi ve güneyin de

toplamıştır. Ardından orduyu toparlayıp güçlendirmek amacıyla Yunan Ordusu ile

arasında büyük bir mesafe bırakılması gerektiğini belirterek birliklerin Sakarya’nın

doğusuna çekilmesi emrini vermiştir. Bu şekilde hareket etmekle aynı zamanda

Yunan birliklerinin ana ikmal üslerinden uzaklaşarak lojistik açıdan zor durumda

kalacakları da değerlendirilmiştir.302

Geri çekilen Türk birliklerinin ardından takip harekâtına devam eden Yunan

birlikleri 20/21 Temmuz 1921’de Eskişehir bölgesinde temas sağlamıştır. 21

Temmuz 1921’de başlayan Eskişehir muharebeleri, 25 Temmuz 1921’de Türk

Ordusu’nun tamamen Sakarya’nın doğusuna çekilmesi ile son bulmuştur.

2. MSB Tarafından Yapılan Faaliyetler

İnönü muharebelerinden sonra cephelere yiyecek maddelerinin ikmali; para

gönderme ve yiyecek maddelerinin sevk edilmesi suretiyle yapılmakta olup, gene de

ihtiyaçlar tam olarak karşılanamamıştır. Cephelere tahsis edilen paralar uygulamada

eksik olarak gönderilmekte, birlikler de yiyecek maddelerinin tedarikinde güçlük

çekmekteydiler. Özellikle Merkez Ordusu ve Elcezire Cephesi büyük güçlük

içerisindeydi.303

İnönü Muharebeleri’nde yenilgiye uğrayan Yunanlıların yeni bir taarruz

hazırlığına başlamaları üzerine çok köklü idari ve mali tedbirler alınmıştır. 1921 yılı

Haziran ayında çıkarılan bir talimatname ile il ve ilçelerde, vali ve kaymakam

başkanlığında defterdar, mal müdürü, askeri birlik komutanı ile idare meclisi,

belediye ve ticaret odasından seçilecek ikişer üyeden oluşan bir komisyon

kurulacaktır. Ordunun buğday, arpa, bulgur, nohut, kuru fasulye, mercimek ve

benzeri ihtiyaçları bu komisyon tarafından bedeli daha sonra ödenmek üzere

301 Geniş bilgi için bkz.: TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.4, s.71-550. 302 Nutuk, s.430. 303 TİH İdari Faaliyetler, s.323–325.

96

alınacaktır. Bu amaçla kimden ne fiyatla ve ne kadar mal alındığına dair bir defter

tutulacak ve her hafta sonu Maliye ve Savunma bakanlıklarına bu konuda gerekli

bilgiler verilecektir. Satıcıya da, satın alınan mal ile ilgili bilgilerin olduğu ve

yukarıdaki komisyon üyelerinin imzaları olan bir tutanak verilecektir.304 Osmanlı

dönemindeki Tekâlifi Harbiye yönteminin bu dönemde de uygulandığı

görülmektedir.

1921 yılı Haziran ayında henüz yeni ürün alınmamış olduğundan yurdun ve

özellikle harekât alanı içerisindeki toprak ürünleri tükenmiş durumdaydı. Halkın

elinde geçen yıldan kalma bir miktar tahıl olmasına ve kısa süre sonra hasat

mevsimine girilecek olmasına rağmen, asıl sorun bunların un haline getirilmesiydi.

Elde mevcut değirmenler ile hem ordunun hem de halkın un ihtiyacını karşılamaya

yeter değildi. Harekât alanı dışında az da olsa toprak ürünü bulmak mümkün olup,

bunları ulaşım araçlarının yetersizliği nedeni ile harekât bölgesine getirme güçlüğü

vardı.305

Elde edilecek undan ekmek pişirmek için ordu elinde seyyar fırınlar

bulunmadığından, harekât alanındaki yerleşim birimlerindeki mevcut fırınlar

ekmekçi müfrezeleri ile güçlendirilerek genişletilecekti. Geri kalan ihtiyaç ise cephe

gerisinden sağlanacaktı. Et ve bakliyatın birliklerce mahallinden sağlanması mümkün

olup, yaş sebze tedariki ise ekili alanların az olması nedeniyle güçlükle

sağlanıyordu.306

Yeni ürün alınana kadar harekât alanı içindeki ürünlerle idare etmek için,

MSB 20 Haziran 1921’den itibaren er ve hayvanların yiyecek istihkakını yeniden

ayarladı. Buna göre: erler için: her ay et istihkakının yarısı sığır, yarısı koyun veya

kuzu olarak verildi. Gaz istihkakı yarıya indirildi, şeker yerine meyve ve üzüm

verildi. Hastanelerde bulunan hastalar bu emrin dışında bırakıldı, emri tatbik

etmeyen levazım kurulları cezalandırıldı. Hayvanlar için; kadana ve top

hayvanlarıyla mandalara dörder, binek ve yerli top hayvanlarına üçer, mekkârelere

304 Müderrisoğlu, a.g.e., s.421; Atakan, a.g.m., s.108. 305 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.4, s.557; TİH İdari Faaliyetler, s.323. 306 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.4, s.558.

97

ikişer kilo arpa verilecekti. Arpa eksiğinin giderilmesi için kepek de verilecekti.

Çayıra çıkan havanlara birer kilo arpa verilecekti.307

15 Nisan–25 Temmuz 1921 tarihleri arasında bakanlığın satın alma ve

kontrata bağlama yolu ile cephelere gönderdiği yiyecek maddeleri aşağıda

gösterilmiştir:

Yiyecek Maddesi Miktarı (Kg.)

Buğday 1.333.040

Un 411.478

Fasulye 134.269

Mercimek 30.045

Nohut 42.900

Pirinç 71.207

Sadeyağ 105.564

Zeytinyağı 300

Pastırma 1.679

Peynir 1.500

Süt, yoğurt 235

Reçel 6.005

Kayısı 85

Kuru üzüm 45.465

Şeker 8.851

Çay 659

Tuz 6.300

Peksimet 24.760

Sabun 149.154

Odun 226.872

Kömür 10.797

Gaz 5.445

Saman 482.941

Arpa 1.045.173

307 TİH İdari Faaliyetler, s.323.

98

Cephelerin kendi bölgelerinden satın aldıkları miktarlar yukarıdaki miktarlara

dahil değildir. Bakanlıkça 22 Temmuz 1921’den itibaren Sarıköy ve Ankara’dan Batı

Cephesine günde 30.000 ekmek gönderilmiştir.308

Temmuz 1921 başında beslenecek personel mevcudu yaklaşık 128.400 insan

ve 31.467 hayvandır. Mevcut durumda er başına günlük 900 gr ekmek, 150 gr et, 120

gr bulgur, 120 gr kuru sebze, 20 gr tuz ve 20 gr yağ istihkak olarak belirlenmiştir.309

Et istihkakı kanuni istihkaka göre 250 gram iken burada 150 gram, bulgur istihkakı

ise 150 gram iken 120 gram olarak verilmektedir. O dönemler henüz kanuni

istihkaka dahil olmayan kuru sebze ise 120 gram olarak verilmektedir. Et ve

bulgurun azaltılan miktarlarının kuru sebze ile mübadele edildiği görülmektedir.

1921 yılı Temmuz ayında cephenin aylık ekmeklik ihtiyacı 2635 ton iken

3005 ton gönderilmiş (% 14 fazla), yemeklik ihtiyacı 527 ton iken 219 ton

gönderilmiş (% 58 eksik), et ihtiyacı 465 ton iken 361 ton gönderilmiş (% 22 eksik)

yem ihtiyacı 3565 ton iken 1468 ton gönderilmiştir (% 59 eksik). Ekmeklik dışındaki

diğer yiyecek maddeleri görüldüğü gibi değişen oranlarda eksik gönderilmiştir.

Birlikler bu eksikliklerin bir kısmını para karşılığında bir kısmını da senet

karşılığında bulundukları yörelerden karşılamaya çalışmışlardır. Yaş sebze sıkıntısı

özellikle güneyde bulunan Batı Cephesi birlikleri için önemli bir sorundu. Bunlara

haftada bir kere soğan ve taze kabak verilebiliyordu. Geri kalan sebze noksanı ise

erler tarafından toplanan ebegümecinin pişirilmesi ile giderilmeye çalışılıyordu.310

Batı Cephesi harekât alanında 10 Temmuz 1921 itibariyle yiyecek maddeleri

stok durumu 130.000 insan ve 30.000 hayvan mevcuduna göre 13 günlük un ve

buğday, 10 günlük kuru sebze, üç günlük peksimet ve 25 günlük arpadan

oluşmaktadır. Bu miktarlara tümenler üzerinde bulunan üçer günlük demirbaş erzak

ve yem dahil değildir. Bu miktarları yetersiz bulan Batı Cephesi Komutanı Yunan

ileri harekâtının başlaması üzerine MSB ve Batı Anadolu Menzil Müfettişliği’ne şu

yazıyı göndermiştir: “Afyon-Eskişehir demiryolunun kesilmesi halinde güneyden

yiyecek maddeleri ve özellikle un, kuru sebze gelemeyecektir. Ordunun bugünkü stok

seviyesi yaklaşık olarak 10 günlük un, 10 günlük kuru sebze, üç günlük peksimet ve

308 a.g.e., s.324–325. 309 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.4, s.561. 310 a.g.e., s.561.

99

25 günlük arpadır. Güneydeki fabrikalardan, İnegöl ile Bozüyük arasındaki adi

değirmenlerden ve Küplü fabrikasından bundan böyle faydalanılamayacağından, un

üretimi yalnız Eskişehir ve Kütahya’ya bağlı kalacak ve ordunun bugünkü

mevcuduna göre un üretimi yeterli olamayacağından, çaresiz olarak, yedek ununu

tüketimine başlanacaktır. 10 gün sonra unsuzluk bunalımının baş göstereceği

sanılmaktadır. Bunun için Ankara, Çankırı, Kalecik gibi yerlerdeki halk

değirmenlerinden daha çok yararlanılarak, Ankara’da un ihtiyatı meydana

getirilmesi, yemeklik içinde ihtiyatlı bulunulmasını arzederim.”311

Su ihtiyacı, o günkü şartlarda su aracı olarak saka arabaları veya mekkâreleri

çok az olduğundan, birliklerin elinde bulunan çeşitli ve uydurma araçlarla etraftaki

çay, kaynak, kuyu gibi yerlerden alınıp erlerin matarasına doldurulmuştur.312

Diğer ikmal maddeleri gibi birliklerin giyim ve donatıma olan ihtiyaçları

fazla idi. Maliye Bakanlığında bu fasıldan para olmadığından cephelere giyecek

malzemesi ikmali sağlanamıyordu. Giyecek maddeleri diğer ikmal maddelerine göre

daha az tedarik edilmekteydi. Tedarik edilebilenler harekât alanı ve yurt içinde

mevcudu çok az olan stoklardan, yapım evlerinden ve el tezgâhlarından

sağlanıyordu. Ayakkabı çok az olup, yapım için gerekli olan deri ve kösele gibi

hammaddelerin olmayışından daha çok çarık kullanmak zorunda kalınmaktaydı.313

Ankara ve Konya bölgesinden gelen subay ve erler yeniden giydirilerek

cepheye gönderiliyordu. Ancak cephede bulunan birliklerdeki eratın elbiseleri çok

eskimiş, yama yama üzerine olmuş, fotin ve çarıkları işe yaramaz hale gelmiş ve bir

kısım er çıplak ayakla dolaşmaya başlamıştır. Erlerin yarısından fazlasında palaska,

kütüklük, arka çantası ve tüfek kayışı noksandı. Kayışı olmayan tüfekler iple omuza

asılıyor, mevcut olan arka çantalarının çoğu ise iplerle göğse bağlanıyor, süngülük de

noksanı olduğundan kasaturalar bele sokularak taşınmakta olup mataraların da çoğu

kılıfsızdır.

Hayvan donatımı olan eyer, semer, nal, mıh, yem torbası, yular, tımar takımı

vb. malzemelerde önemli ölçüde noksan olup bunların bir kısmı İtalyanlardan satın

alınarak Antalya limanına getirilmiş, bir kısmı Doğu Cephesinin fazlalıklarından

311 a.g.e., s.562-563. 312 TİH İdari Faaliyetler, s.325. 313 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.4, s.558; TİH İdari Faaliyetler, s.326–327.

100

karşılanmaya çalışılmış, bir kısmı da mahallinden satın alınarak tamamlanmaya

çalışılmıştır.314

Batı Cephesi komutanı MSB’ye verdiği raporda çıplak ayaklı eratın gün

geçtikçe çoğaldığı, en kısa zamanda cepheye çarık veya ayakkabı gönderilmesini

istemekteydi. Yapılan isteklere karşılık bu dönemde bakanlık Batı Cephesi öncelikli

olmak üzere aşağıdaki eşyaları gönderebilmişti:315

Giyecek ve Donatım Cinsi Miktar

Kaput 4.803 adet

Ceket 80.593 adet

Pantolon 99.660 adet

Nöbetçi muşambası 57 adet

Kumaş 24.195 metre

Bez 96.012 metre

Haki keten 5.567 metre

Gömlek 87.718 adet

Don 52.243 adet

Kabalak 56.327 adet

Pamuklu 55.700 adet

Çorap 57.473 çift

Subay potini 1.556 çift

Çarık 27.402 çift

Yemeni 16.359 adet

Çizme 235 çift

Ekmek torbası 47.785 adet

Palaska 17.852 adet

Süngülük 4.259 adet

Fişeklik 16.275

Arka çantası 172

Tüfek kayışı 22.534

Portatif çadır 2.592

314 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.4, s.559. 315 TİH İdari Faaliyetler, s.326–327.

101

Mahruti çadır 782

Matara 56.228

Battaniye 3.162

Beylik 316 4.792 adet

Su fıçısı 48 adet

Karavana 448 adet

Kazan 55 adet

Su kovası 238 adet

Tevhit semeri 129 adet

Adi semer 166 adet

Yular 299 adet

Belleme 1.074 adet

Gebre 1.320 adet

Kaşağı 1.817 adet

Yem torbası 642 adet

Cağ torbası 240 adet

Urgan 877 adet

At nalı 4.400 adet

Nalbant takımı 273 adet

Mıh 140.050 adet

Öküz ve manda nalı 415 adet

Öküz ve manda mıhı 3.600 adet

Kundura boyası 4.300 kutu

Boya fırçası 430 adet

Bu dönemde giyecek ikmali yapılacak yaklaşık 124.000 insan olduğu göz

önünde bulundurulduğunda, MSB tarafından gönderilen belli başlı giyim kuşam

malzemelerinin oranları incelenecek olursa mevcuda göre: ceket % 65, pantolon

%80, gömlek %71, don %42, çorap %46, subay potini %25, çarık ve yemeni %30

oranında gönderilebilmiştir. Çok büyük sıkıntı çekilen palaska, kütüklük, arka

çantası ve süngülük miktarlarının çok yetersiz olduğu görülmektedir. Diğer

316 Bir çeşit küçük ve ince asker battaniyesi, http://www.tdk.org.tr.

102

giyeceklerin ortalama yarıya yakını karşılanırken özellikle ayakkabı konusundaki

eksiklik hemen göze çarpmaktadır. Bu dönemde cepheye subay potini dışında hiç

ayakkabı gönderilememiş, bunun yerine dayanıksız ve çok kısa ömürlü olan çarık ve

yemeni o da çok az miktarda gönderilebilmiştir. Daha öncede belirtildiği gibi bir

kısım eratın çıplak ayakla dolaşmakta olduğu bilgisi, cepheye gönderilen giyecek

miktarlarına bakıldığında da çarpıcı bir biçimde ortaya çıkmaktadır. Bu problemin

ortaya çıkmasında o dönemde ayakkabı yapımında kullanılan deri ve kösele gibi

hammaddelerin yurt dışından ithal edilmek zorunda olunması önemli bir etkendir.

Genel olarak bakıldığında bu dönemde gerek mali sorunlar gerek hasat

mevsimine henüz girilmemiş olması, gerek elde yeterli ölçüde değirmen

olmadığından ve ulaşım imkânlarının yetersizliğinden yiyecek sıkıntısı çekildiği

görülmektedir. Bu nedenle bazı tedbirler alınmış olup, bu kapsamda il ve ilçelerde

kurulan komisyonlarla halkın elinde bulunan fazla erzak bedeli daha sonra ödenmek

üzere senet karşılığında alınmış, mevcut fırınlar takviye edilerek kapasiteleri

artırılmış, insan ve hayvanların yiyecek ve yem istihkakları azaltılmıştır. Alınan

önlemler sayesinde bu dönemde yedek yiyecek stoku yapıldığı görülmektedir. Bu

durum erlerin açlık çekmediğini ancak özellikle sebze tedarikinde yaşanan

problemler nedeniyle sebze açısından dengesiz ve yetersiz beslendiği görülmektedir.

Giyim kuşam malzemelerinde yaşana sıkıntı para bulunsa bile kısa sürede

çözülemiyordu. Çünkü giyim kuşam hammaddeleri konusunda dışa bağımlılık söz

konusuydu. Ayrıca giyim kuşam malzemelerini yurt içinde üretecek bir sanayi ve

orduya bağlı kapsamlı dikimevleri yoktu, olanlarda işgal altındaki bölgelerde

özellikle İstanbul’da kalmıştı. Yurt içinde ilkel şartlarda ve evlerde el tezgâhlarında

oda bir kısım giyim kuşam malzemeleri kısıtlı sayıda üretilebilmekteydi. Bu nedenle

bu dönemde askerler giyim kuşam açısından çok eksiklik ve sıkıntı çekmişlerdir.

3. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü Tarafından Yapılan

Faaliyetler

Kütahya-Eskişehir muharebeleri döneminde genel müdürlük tarafından

Ankara ve civarına nakledilen levazım ikmal maddelerinin ağırlıkları şöyledir:

103

• Kayseri-Kırşehir-Yahşihan üzerinden Ankara ve çevresine nakledilen

yiyecek ve yemin ağırlığı 527 ton, donatım ve gereçlerinin ağırlığı 25,5 ton,

• İnebolu-Kastamonu-Çankırı-Kalecik üzerinden Ankara ve çevresine

nakledilen yiyecek ve yemin toplam ağırlığı 138,5 ton, donatım ve gereçlerinin

toplam ağırlığı 498 ton,

• Samsun-Çorum-Sungurlu-Yahşihan üzerinden Ankara ve çevresine

nakledilen yiyecek ve yemin toplam ağırlığı 11 ton, donatım ve gereçlerinin toplam

ağırlığı 84 ton,

• İzmit üzerinden Ankara ve çevresine nakledilen yiyecek ve yemin

toplam ağırlığı 34 ton, donatım ve gereçlerinin toplam ağırlığı 49 tondur.

Kütahya-Eskişehir muharebeleri döneminde Yahşihan ve Ankara’ya

nakledilen yukarıdaki levazım ikmal maddelerinin büyük kısmı, Yahşihan-Ankara

dekovil ve Ankara-Polatlı normal demiryolu hattı ile Polatlı’ya, buradan da Eskişehir

ve çevresine nakledilmiştir. Batı Cephesi birliklerinin lojistik desteği genel olarak

nakledilen bu ikmal maddeleriyle sağlanmıştır.317

4. Gizli Örgütler Tarafından Yapılan Levazım İkmal Faaliyetleri

Kütahya-Eskişehir muharebeleri döneminde Felah grubu tarafından İstanbul

ve civarından kaçırılarak Anadolu iskele ve limanlarına gönderilen levazım ikmal

maddeleri şunlardır:318

Cinsi Miktar

Palaska 46.144 adet

Kütüklük 46.090 adet

Süngülük 15.026 adet

Arka çantası 10.300 adet

Peksimet torbası 8.000 adet

Matara 15.000 adet

Potin 10.000 adet

Çarık 31.000 adet 317 TİH İdari Faaliyetler, s.316–320. 318 a.g.e., s.310-313.

104

Dikiş makinesi 36 adet

Eyer takımı 82 adet

Tevhit semeri 154 adet

Saraç makinesi 9 adet

Portatif çadır 6.700 adet

Büyük çadır 55 adet

Kösele 3 ton

Felah grubunu gönderdiği malzemelere bakılacak olursa MSB’nin

gönderdiğinin neredeyse 3–4 katı fazla miktarda palaska, kütüklük, süngülük ve arka

çantası gönderdiği görülmektedir. Çarık ve potin miktarları da MSB’nin

gönderdiğinden fazladır. Gönderilen malzemeler arasında dikiş ve saraç makineleri

da göze çarpmaktadır. Felah Grubunun bu denli önemli miktarda malzeme

göndermesinin nedeni: Osmanlı Ordusuna ait dikimevi, saraçevi ve benzeri askeri

eşya üreten fabrika ve atölyelerin işgal altında bulunan İstanbul’da konuşlu olması ve

ilgili bölümde daha önce belirtildiği gibi Felah Grubu’nun askeri imalat

fabrikalarının personelinden oluşan bir diğer gizli örgüt olan İmalatı Harbiye Grubu

ile birleşerek ortak hareket etmiş olmasıdır.

C. Sakarya Muharebeleri Döneminde Levazım İkmal Faaliyetleri

1. Genel Durum ve Muharebeler

8 Temmuz 1921 yılında Yunan ileri hareketiyle başlayan Kütahya –Eskişehir

muharebeleri 25 Temmuz’da Türk ordusunun Sakarya’nın doğusuna geri

çekilmesiyle sonuçlanmıştır.319 Alınan bu yenilgi sonrası Mustafa Kemal’in ordunun

başına geçmesi konusu gündeme gelmiş, TBMM 5 Ağustos 1921’de aldığı bir

kararla Mustafa Kemal’i başkomutanlığa getirmiş, meclisin yetkilerini de 3 aylığına

ona devretmiştir.320

Sakarya Muharebelerinin başlangıcı olan 23 Ağustos 1921 günü muharebeye

katılan Türk kuvvetleri; 16 piyade tümeni, 3 bağımsız piyade alayı, 4 süvari tümeni,

319 Müderrisoğlu, a.g.e., s.303-304. 320 Selek, a.g.e., s.655-660.

105

bir süvari tugayı, bir bağısız süvari alayından oluşmaktadır. Bu kuvvetlerin genel

mevcudu ise: 5.401 subay, 96.326 er, 32.137 hayvan, 54.572 tüfek, 825 makineli

tüfek, 1.309 kılıç, 196 top ve 2 uçaktır.

Muharebeye katılan Yunan kuvvetleri: 9 piyade tümeni, bir piyade alayı, bir

süvari tugayından oluşmaktadır. Bu kuvvetlerin genel mevcudu ise: 3.780 subay,

120.000 er, 3.800 hayvan, 57.000 tüfek, 2.768 makineli tüfek, 1.350 kılıç, 386 top,

940 kamyon ve 18 uçaktır.321

14 Ağustos 1921’de ileri harekâta geçen Yunan ordusu karşısında bulunan

Türk birlikleri, 22 Ağustos 1921 gününe kadar oyalama muharebeleri yaparak asıl

taarruzu geciktirmişlerdir. 23 Ağustos 1921’de taarruza geçen Yunan ordusu Türk

ileri mevzi birliklerini geri çekilmek zorunda bıraktı. 24–30 Ağustos 1921 arası

Yunanlıların yaptığı taarruzlar Türk ordusu tarafından durduruldu. 31 Ağustos

1921’de cepheden yarma harekâtına girişen Yunan ordusu savunma mevzilerinin bir

kısmını ele geçirmesine rağmen 5 Eylül’de taarruz gücü tamamen kırıldığından

ilerlediği hatta kalarak tahkimata başladı. 6 Eylül’de karşı taarruza geçen Türk

ordusu karşısında Yunan ordusu 12- 13 Eylül 1921’de geri çekilmeye başladı ve 13

Eylül’de Sakarya’nın batısına atıldı.322

22 gün ve gece devam eden Sakarya muharebelerinde Türk ordusu önemli

kayıplar vermiştir. Yunan ordusu Eskişehir ve Afyon’a kadar takip edilmiş ancak

gerekli güç ve olanaklara sahip olunamadığı ve ordu son derece yıpranmış

olduğundan takip harekâtı devam ettirilememiştir.323

2. MSB Tarafından Yapılan Faaliyetler

Kütahya-Eskişehir Muharebeleri sonucunda Eskişehir, Kütahya ve Afyon gibi

şehirlerin Yunanlıların eline geçmesi ile ordu açısından önemli ikmal kaynakları

elden çıkmıştır.324 Batı Cephesi birlikleri Sakarya’nın doğusuna çekilmiş olup

personel ve lojistik açıdan oldukça yıpranmış durumdadır. 5 Ağustos 1921 tarihinde

321 TİH İdari Faaliyetler, s.331–332. 322 Geniş bilgi için bkz.: TC Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II, Ks.5, Kit.2, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1973, s.4-278. 323 Geniş bilgi için bkz.: a.g.e., s.279-460. 324 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.4, s.550.

106

kanun hükmünde emir verme yetkisiyle başkomutanlığa getirilen Mustafa Kemal,

başkomutanlık karargâhını teşkil ettikten sonra ilk iş olarak ordunun insan ve taşıt

araçları bakımından gücünün artırılması, yiyecek ve giyeceğinin sağlanması ile ilgili

düzenlemelere girişmiştir.325

7 Ağustos 1921 günü Milli Mücadele dönemindeki en radikal kararlardan biri

olan Tekâlifi Milliye emirleri yürürlüğe konulur. Tekâlifi Milliye yani ulusal

yükümlülük anlamına gelen bu emirler 10 maddeden oluşmakta olup aşağıda

belirtilmiştir.326

Tekâlifi Milliye (Harp Yükümlülüğü) Emirleri

1 Numaralı Emir: Her ilçede en büyük mülki amirin başkanlığında, en büyük

maliye ve askeri memurlarla, meclis idare, belediye ve ticaret odasından seçilecek

ikişer üyeden oluşan Tekâlifi Milliye komisyonları kurulacaktır. Bu komisyonlara

mahalli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri merkez kurulundan iki üye de dahil olacaktır.

Komisyonlar 11 Ağustos 1921 tarihinden itibaren daima toplantı halinde bulunacak

ve hiçbir komisyon üyesine hizmetlerine karşılık ücret ödenmeyecektir. Ayrıca her

komisyon iki ay süre ile askeri hizmetleri geri bırakılmak üzere altı memur

çalıştıracaktır. Bu komisyonlar, bu emrin alınmasından sonra kendilerine

duyurulacak Tekâlifi Milliye siyasetini düzgün bir sorumluluk ile yürütecekler ve bu

suretle seferi ordunun ihtiyaçlarını temin edeceklerdir. Fark gözetilmeden memleket

içindeki her komisyon bu görevin yapılmasından, devam edeceği 10 Eylül 1921

tarihine kadar 15, 20, 25, 30 Ağustos ve 5 Eylül 1921 tarihlerinde MSB Levazım

Dairesine ambar mevcutları hakkında telgrafla rapor vereceklerdir. Komisyon

üyelerinden görevinde ihmal gösterenler vatana ihanet suçu işlemiş sayılacak ve ona

göre cezalandırılacaktır. Batı cephesi komisyonlarından Aksaray, Konya, Afyon ve

bunun güneyinde bulunan bölge komisyonları yakınlığına göre Konya Menzil

Müfettişliğine, bölgenin kuzeyinde bulunan komisyonlar Ankara Menzil

Müfettişliğine, Kocaeli bölgesindekiler Kocaeli Levazım Başkanlığına, Elcezire ve 325 TİH İdari Faaliyetler, s.357; Nutuk, s.434; Atakan, a.g.m., s.110. 326 Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, C.IV, Derleyen: Nimet Arsan, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1964, s.394–404; TİH İdari Faaliyetler, s.357–365; Nutuk, s.435–436; Sürmeli, a.g.e., s.61–74.

107

Doğu Cephesindeki komisyonlar bu cephelerin levazım başkanlıklarına raporlarının

birer suretlerini verecektir. Bir numaralı olan bu emir bütün ilçelere, Anadolu ve

Rumeli Müdafaayı Hukuk Heyeti Merkeziyelerine duyurulmak üzere vilayet ve

bağımsız livalara, İstiklal Mahkemelerine, bütün askerlik şubelerine duyurulmak

üzere askerlik daire başkanlarına, cepheler komutanlarına, bütün bakanlıklara,

Ankara ve Konya Menzil Müfettişliklerine duyurulmuştur. Bu emir ve bundan sonra

verilecek Tekâlifi Milliye emir esasları her tarafta en büyük mülkiye memurları

tarafından mevcut araç ve gereçlerden faydalanılarak ilan edilecektir.

2 Numaralı Emir:

1. Ordu giyim ve donatımının bulunması için aşağıdaki tedbirler alınacaktır. Bu

tedbirleri yürütülmesinde 1 numaralı emirde yazılı olan Tekâlifi Milliye

komisyonları sorumludur:

a. Her ilçede mevcut ev sayısınca, bir takım çamaşır, birer çift çarık ve çorap en

geç 10 Eylül 1921 tarihine kadar tamamen hazırlanarak komisyonların ambarlarına

teslim edilecektir. Örneğin on bin haneli bir ilçe mutlaka on bin takım çamaşır, on

bin çarık ve on bin çorap verecektir.

b. Çok fakir evlerin bu bağış dışında tutulması, bu fakirlerin yerine,

mükellefiyetin diğer bir varlıklıya yüklenmesi toplayan komisyonun görevidir.

c. Toplanan malzemeler bölgedeki komisyonlara halk tarafından teslim edilecek

ve verilen eşyalar komisyonun bir memuru tarafından saklanacak, verilen eşyaların

miktarını ve teslim tarihini gösterir bir makbuz verilecektir.

2. Bu emri alan her komisyon başkanı, memur olduğu ilçenin ev mevcudunu emri

aldığı tarihten 10 Ağustos 1921 tarihine kadar verilen görevi bitireceğini telgrafla

levazım dairesine bildirecektir.

3. Bağışların sonunda komisyonlar üç defter tutacak, bir nüshasını levazım

dairesine gönderecek, diğer nüshalardan birisi komisyon başkanlığında diğeri ilçede

bulunan mal memurunun yanında müfettişler tarafından istendiğinde verilmek üzere

saklanacaktır.

3 Numaralı Emir:

1. Tüccar ve halk elinde mevcut bütün rengi ne olursa olsun; çamaşırlık bez,

amerikan bezi, patiska, pamuk, yıkanmış ve yıkanmamış yün ve tiftik, erkek elbisesi

108

yapımına yarayan her türlü kışlık ve yazlık kumaş, kalın bezler, kösele, vaketa327,

taban astarlığı, sarı ve siyah meşin, sahtiyan, yapılmış yemeni, çarık, fotin, çarık

yapımına ait deri, demir kundura çivisi, tel çivi, kundura ve saraç ipliği, nal, nal

yapımında kullanılan demir, mıh, yem torbası, yular, belleme, kolan328, kaşağı,

gebre, semer ve urganların yüzde kırkına komisyonlarca el konulacak ve fiyatları

gene bu komisyonlar tarafından takdir edilerek bedeli daha sonra ödenmek üzere

imzalı ve mühürlü kuruşlu senet mal sahibine verilecektir.

2. Çocuk ve kadın eşyası almak yasaktır.

3. Bu maddede belirtilen işlemler hakkında 2 numaralı emirde belirtilen 3 nüsha

defter tutulacaktır.

4 Numaralı Emir:

1. Elde mevcut buğday, un, saman, arpa, kuru fasulye, bulgur, nohut, mercimek,

kasaplık hayvan, şeker, gazyağı, pirinç, sabun, tereyağı, zeytinyağı, tuz, çay ve mum

stoklarının yüzde kırkına el konulacak, el konulan malların paraları daha sonra devlet

tarafından ödenmek üzere sahiplerine kuruşlu senet verilecektir.

2. Komisyonlarca toplanacak buğdayların un haline getirilmesi için komisyonlar

bölgesinde mevcut fabrika ve değirmenlere eşit olarak bölünecek ve bu işlem

ücretsiz olarak yapılacaktır.

5 Numaralı Emir:

1. Ordu ihtiyacı için evvelce alınan taşıt araçlarının dışında, halkın elinde kalan her

türlü taşıt aracıyla halk ayda bir defa olmak üzere ve yüz kilometreyi geçmemek şartı

ile orduya ait malzemeyi istenen yere parasız taşıyacaktır. Taşımanın devam ettiği

süre içinde araç sahipleri ve hayvanları ordu ambarından iaşe olunacaktır.

Ülkeyi terk etmiş olanların hazineye geçmiş mallarından ordu ihtiyacına yarayacak

olanlara el konulacaktır.

2. Bir ay içinde bu görevi yapan kişiler o ay içinde yeni bir taşıma görevi almaz.

Komisyonların yolladığı eşya veya erzak irsaliyesin altı, malı teslim eden ambar

tarafından onaylanacak, o aylık muafiyet hakkını o kişiye verecektir.

327 İnek derisinden bir tür meşin, http://www.tdk.org.tr. 328 At, eşek vb. benzeri hayvanların semer veya eğerini bağlamak için göğsünden aşırılarak sıkılan yassı kemer, http://www.tdk.org.tr.

109

3. İki, üç ve dört numaralı emirlerle toplanan maddeler ve erzak, levazım dairesinin

göstereceği askeri ambarlara komisyonlar tarafından mükellefiyeti nakliye usulü ile

sevk edilir ve depolanırlar.

4. Bu emri alan komisyonlar kendi bölgeleri içindeki taşıma yükümlülüğüne

girebilecek taşıtların cins ve adedini, 15 Ağustos 1921 tarihine kadar Sevkıyat ve

Nakliyat Genel Müdürlüğüne, cephe bölgesinde bulunanlar ek olarak bölgedeki

menzil müfettişlikleri veya ordu kurmay başkanlıklarına bildireceklerdir.

6 Numaralı Emir:

1. İki, üç ve dört numaralı emirlerde bildirilen eşya ve erzak cinsinden çeşitli

yerlerde mevcut ve terk edilmiş mallara komisyonlarca el konulacak, miktarı tespit

ve fiyatları takdir olunarak kuruşlu bir senet oradaki mal sandığına verilecektir.

2. Terk edilmiş mallar içinde önceki emirlerde bildirilen üçer nüsha defter tutulacak

ve bir nüshası levazım dairesine gönderilecektir.

7 Numaralı Emir:

1. Halkın elinde bulunan savaşta kullanılabilecek her türlü silah ve cephane en çok

üç gün içinde komisyonlara senet karşılığı teslim edilecek, harbin sonunda adı geçen

silahlar bir hatıra olarak sahiplerine geri verilecektir.

2. Dördüncü gün içerisinde adı geçen silah ve cephaneyi teslim etmeyenler ile

bunların sayımı ve toplanmasında hile yaptığı saptananlar idam olunur.

3. Komisyonlar topladıkları silah ve cephanenin cins ve miktarını telgrafla MSB

Harbiye Dairesine telgrafla bildireceklerdir.

8 Numaralı Emir:

1. Komisyonlarca her yerde mevcut benzin, vakum, gres yağı, makine yağı, don

yağı, saatçi ve taban yağları, vazelin, otomobil lastiği, kamyon lastiği, lastik

yapıştırıcı solüsyon, buji, soğuk tutkal, Fransız tutkalı, telefon makinesi, kablo,

çıplak tel, pil, tecrit edici madde ve bunlara benzer malzeme ile sülfürik asit

stoklarının yüzde kırkına el konulacak ve sahiplerine bedeli sonra ödenmek üzere

kuruşlu senet verilecektir.

2. Yukarıda belirtilen malzemelerin toplanması 10 Eylül 1921 tarihine kadar

tamamlanmış olacak, 15, 20, 25, 30 Ağustos ve 5 Eylül 1921 tarihlerinde toplanan

cins ve miktarlar MSB Harbiye Dairesine telgrafla bildirilecektir.

110

9 Numaralı Emir:

Komisyon sınırları içindeki demirci, marangoz, dökümcü, tesviyeci, saraç ve araba

yapan esnaf ile imalathaneler tespit edilecek, bunların üretim, onarım ve yapım

güçleri hesaplanacaktır. Ayrıca kasatura, kılıç, mızrak ve eyer yapabilecek

sanatkârların isimleri tespit edilecek ve yukarıda belirtilen esnaf ile birlikte isimleri

MSB’ye bildirilecektir.

10 Numaralı Emir:

1. Komisyonlar kendi bölgelerinde bulunan dört tekerlekli yaylı araba, dört

tekerlekli at, öküz ve kağnı arabalarının bütün teçhizat ve koşum hayvanları da dahil

olmak üzere yüzde yirmisine, binek ve top çekebilecek at, yük taşıma atı, katır, eşek

ve develerin yüzde yirmisine el konulacak, fiyatları takdir olunarak bedeli daha sonra

ödenmek üzere karşılığında kuruşlu senet verilecektir.

2. Komisyonlar bölgelerinde bulunan yukarıda belirtilen taşıt araçlarını 10 Eylül

1921 tarihine kadar toplamış olacak, 15, 20, 25, 30 Ağustos ve 5, 10 Eylül 1921

tarihlerinde toplanan cins ve miktarlar MSB Ordu Dairesine telgrafla bildirilecektir.

Tekâlifi Milliye komisyonlarınca 1921 Kasım ayı sonuna kadar toplanan

yiyecek maddelerinin cins ve miktarları aşağıdaki gibidir:329

Cinsi Fiyatı (Kilo) Miktarı

Kuruş Santim Ton Kg

Un 10 50 1.890 586

Buğday 7 - 16.703 703

Bulgur 9 50 1.274 568

Arpa 4 75 14.074 556

Mercimek 12 - 87 395

Fasulye 14 25 231 68

Nohut 12 25 1.441 106

Ot 2 50 533 656

Yulaf 3 50 386 008

Çavdar 4 50 18 848

Saman 2 - 5.354 709

329 TİH İdari Faaliyetler, s.366–367.

111

Odun 2 - 8 346

Peynir 70 - 15 34

Pirinç 27 50 98 650

Mum 7 50 2.697 adet

Tuz 6 - 352 867

Şeker 62 50 224 627

Et 34 - 315 728

Sadeyağ 120 - 126 921

Sabun 66 - 180 475

Mısır 5 - 11 227

Zeytinyağı 82 50 140 605

Çay 154 - 14 417

Kahve 120 - - 5

Kırmızıbiber 100 - - 39

Soğan 5 50 101 554

Zeytin 45 - 2 -

Gazyağı 39 50 260 968

Melez 4 - 853 45

Börülce 10 - 1 75

Patates 7 50 591 536

Burçak 3 - 28 530

Ekmek 7 - 2 387

Bakla 6 - 2 960

Kömür 10 - 27 688

Üzüm 27 - 48 11

Pekmez 25 - 8 83

Kepek 3 - 4 499

Fiğ 4 - 17 675

Fındık 25 - 1 160

Kasaplık hayvan 30 - 3.905 60

Sığır 20 - 95 350

112

Yukarıda toplanan yiyecek maddeleri 100.000 insan ve 30.000 bin hayvanı

20–30 gün süreyle besleyecek miktardadır.330

Aynı dönem içinde 2 numaralı emir gereğince bağış olarak toplanan giyecek

ve eşyanın cins ve miktarları aşağıdaki gibidir:331

Cinsi Fiyatı (Kuruş) Miktar

Don 75 426.609 adet

Gömlek 75 452.672 adet

Mintan 110 60.608 adet

Çarık 45 334.934 adet

Çorap 31 363.285 adet

3 numaralı emir gereğince toplananlar:

Cinsi Fiyatı (Kuruş) Miktar

Elbiselik kumaş 220 188.150 metre

Çamaşırlık basma 35 1.285.706 metre

Kösele 220 35.699 kg.

Gön332 95 26.520 kg

Vaketa 250 6.541 kg

Meşin 120 6.060 kg.

Taban astarı 215 3.775 kg.

Kundura 300 2.373 çift

Yemeni 160 9.940 çift

Pamuk 140 14.631 kg.

Yün 20 119.329 kg.

Tiftik 20 280.410 kg.

Çuval 35 138.891 adet

Karavana bakraç 180 5.194 adet

Urgan 60 9.356 adet

Urgan 75 9.891 kg.

330 TİH İdari Faaliyetler, s.366–367; Atakan, a.g.m., s.110. 331 TİH İdari Faaliyetler, s.367–368. 332 İşlenmiş deri, kösele, http://www.tdk.org.tr.

113

Su kovası 200 1.950 adet

Ekmek sacı 300 1.123 adet

Yular 30 19.090 adet

Gebre 15 1.834 adet

Kaşağı 15 311 adet

Belleme 120 995 adet

Kolan 27 975 adet

Yem torbası 65 1.862 adet

Hayvan çulu 350 660 adet

Semer 520 160 adet

Çeşitli nal 100 13.032 kg.

Çeşitli nal 25 27.251 adet

Çeşitli mıh 90 2.055 kg.

Çeşitli mıh 1 262.012 adet

Ağaç kundura çivisi 35 3.985 kg.

Kundura çivisi 42 1.132 kg.

Kunduracı ipliği 220 420 kg.

Tekâlif-i Milliye emirleri incelendiğinde kurulacak komisyonların yapısını ve

esasların tarif eden birinci maddeden hemen sonra ikince ve üçüncü maddelerin

giyecek malzemeleri ile ilgili olduğu görülmektedir. En başta giyecek malzemeleri

ile ilgili hükümlerin olması, emirlerde adı geçen ikmal maddelerinin hemen hepsine

bedeli daha sonra ödenmek üzere el konulurken ikinci maddede adı geçen giyecek

malzemeleri bedelsiz ve bağış olarak toplanmış olması o dönemde bu malzemeler

açısından ne kadar sıkıntı çekildiğini göstermektedir. Mevcuda göre giyecek

malzemesi olarak önemli miktarda iç çamaşırı, gömlek ve çarık toplanmıştır.

Osmanlı döneminde sadece ihtiyaç duyulan bölgelerde uygulanan Tekâlifi

Harbiye yöntemi, bu dönemde Tekâlifi Milliye emirleri adı altında muharebe

bölgesinde olsun olmasın bütün yurtta uygulanmıştır.333 Tekâlifi Milliye emirleri ile

333 Cemal AVCI, “Tekâlifi Harbiye ile Tekâlifi Milliye Vergilerinin Karşılaştırmalı Tanıtımı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı:31, Mart, 1995, s.234.

114

makbuz karşılığı alınan malzemelerin bedeli savaş bitiminden sonra 1923–1929

yıları arasında halka geri ödenmiştir.334

Ordunun Kütahya-Eskişehir muharebelerinden yenilerek geri çekilmesinin en

büyük sebebi malzeme ve araç yetersizliğidir. Bir savaşı destekleyecek sanayiden

tamamen yoksun olan Anadolu, elinde para olduğu zaman bile gerekli birçok

malzemeyi satın alamamıştır. Tekâlifi Milliye emirleri ile top yekûn savaş durumuna

geçilmiş ve halk tamamen Milli Mücadelenin içinde yer almıştır. Bu emirlerin

uygulanması ile halkın ve tüccarın elinde bulunan yiyecek ve ordu ihtiyacı mallara

hızla el konulmuş, kısa zamanda komisyonların elinde büyük stoklar birikmiştir.

Elde biriken bu malzemeler başkomutanlık karargâhının emirlerine göre belirtilen

birliğe, kalan malzemede Ankara’ya gönderilmiştir. 335

Sakarya’nın doğusuna çekilen Batı cephesi birlikleri, Eskişehir’de depolanan

yiyecek maddelerinin büyük bir kısmını Polatlı’ya taşımıştır. Ordu 5 Ağustos 1921’e

kadar bu erzakla idare etmek zorunda kalmıştır. MSB’nin erzak göndermemesi

durumunda ordunun aç kalma tehlikesi vardır.336 Batı Cephesi Kurmay Başkanı 15

Ağustos 1921’de MSB Levazım Dairesine gönderdiği bir yazıda şöyle demektedir: “

Sadullah Bey’in Milli Savunma Bakanlığına sunmuş olduğu 13 Ağustos 1921 tarihli

raporunu okudum. Zihnimi savaş harekâtından çok beslenme durumu oyalamaktadır.

Savaşma sonucundan iyimser olduğum kadar beslenmenin geleceğinden kötümser ve

kaygılı bulunuyorum. Genel kuvvet gittikçe kabarmaktadır. Olağanüstü tedbirlerin

alınmasını istirham ederim.”337

Batı Cephesi birliklerinin elinde Ağustos ayı sonlarına doğru 100.000 insan

ve 25.000 hayvanın beslenmesi için, 4 günlük ekmeklik ve 10 günlük yemeklik

maddesi kalmıştır. Bu durum üzerine MSB Batı Cephesi birliklerinin beslenmesi için

bir takım yeni tedbirler aldı. Buna göre gerekli yiyecek maddeleri Polatlı’da

depolanacak, Batı Cephesi birlikleri buradan kendi imkânları ile yiyecek maddelerini

alacaktır. Polatlı’nın muharebenin tesir sahasına yakın olması nedeniyle ortaya

çıkabilecek sakıncalara karşı, Haymana ve Bala ilçelerinde 5’er günlük peksimet,

334 Tural, a.g.m., s.558. 335 Müderrisoğlu, a.g.e., s.451. 336 TİH İdari Faaliyetler, s.370–371; Atakan, a.g.m., s.111. 337 TC Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Başkanlığı, Harp Tarihi Belgeleri Dergisi, Sayı:69 Ankara, Eylül, 1973, Belge No:1511.

115

bulgur, kuru sebze vb. dayanıklı gıdalardan oluşan yiyecekler stoklanacak,

Polatlı’dan ikmal yapıldığı sürece bu stoklara dokunulmayacaktır.338

MSB cephedeki askerlerin ekmeklik un istihkakını 600 gr olarak hesaplamış,

cephe gerisindeki askerlere ise ekmeklik yerine keşkeklik bulgur (kırma buğday) ve

buğday verilmiştir. Muharip birliklerin et ihtiyacı da asker başına 250–300 gr olarak

hesaplanmış, bu miktarı sağlayabilmek için çoğu yerde etlik hayvan sürülerine el

konulmuştur. Henüz Batı Cephesi emrine girmemiş olan Beypazarı Grubunun

(Mürettep Kolordu) beslenmesini de MSB üstlenmiş olup, Bolu, Mudurnu ve

Nallıhan’dan Tekâlifi Milliye emirleri gereğince toplanan yiyecek maddeleri ile

ihtiyaçlar tedarik edilmiştir. 339

29 Ağustos 1921’de alınan bakanlar kurulu kararı ile yaralılara 4.000

kaloriden az olmamak üzere yiyecek maddesi verilmesi kararlaştırılmıştır. Buna göre

yaralılara aşağıdaki yiyecek cins ve miktarları verilecektir:340

Cinsi Miktar (gram) Kalori

Ekmek 900 2.151

Et 400 420

Pirinç 250 898

Şeker 40 166

Yağ 50 390

Çay 1 -

Cephenin günlük ekmek ihtiyacı 90 tondu. Yeniden tamir edilen fırınlarda

çalıştırılan Hıristiyan işçiler, düşmanla iş birliği yapıp toplu zehirleme girişiminde

bulunmasınlar diye Müslümanlarla değiştirilmiştir.341 Batı cephesinin günlük ekmek

ihtiyacının yarısı Ankara, Haymana ve Polatlı’da bulunan fırınlardan karşılanmıştır.

Ağustos 1921 sonlarına doğru Yunanlılar Haymana ve Polatlı yakınlarına

geldiğinden bu fırınlardan yararlanmak zorlaşmış, bunun üzerine her gün Ankara’dan

demiryolu ile ekmek teminine çalışılmıştır.342

338 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.5, Kit.2, s.474–475; TİH İdari Faaliyetler, s.371. 339 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.5, Kit.2, s.474-475; TİH İdari Faaliyetler, s.371. 340 TİH İdari Faaliyetler, s.372. 341 Türkman, a.g.e., s.115. 342 TİH İdari Faaliyetler, s.372.

116

Köylere yakın yerlerde iaşe hizmetlerinde köylü kadınları seferber

olmuşlardı. Yemekleri pişirip kağnılarla gece yarısı alaylara, bölüklere yemek

taşıyorlardı. Bu da Türk askerinin moralini yükseltiyor savaşma azmini artırıyordu.

Bu dönemde askerler et, ekmek ve diğer erzaklar bakımında iyi bir şekilde

ikmal edilirken aylardır sebze ve meyve yüzü görmemiştir. O kadar ki birlikler

konakladıkları köylerde çiğ kabakları hıyar gibi soyup tuza banarak yemişlerdir.343

Sakarya Muharebeleri öncesinde yiyecek ve içecek eksik değil ancak tek

düzedir; ekmek, et ve bulgur. Bu dönemde bir bölük komutanı ile bölük aşçısı

arasında şöyle bir olay geçer: “Allahın her günü bölük aşçısı sefer tasımıza bulgur

pilavı ile et kavurmasını doldurur ve tahkimat yerine gönderirdi. Bu sıcak güneş

altında bu iki çeşit yemek artık bağırsaklarımıza ağırlık vermeye başladı. Bir gün

isyan ettik ve aşçıyı çağırdık:

—Be insafsız adam! Sen başka yemek pişirmesini bilmez misin? Her gün, her

gün aynı şey.

—Efendim başka bir şey gelmiyor ki.

İyi ama sen elindeki şeylerle dahi bir dereceye kadar değişik şeyler

yapabilirsin, mesela ciğer, koyun kellesi vs vs.

Aşçı boynunu büktü, peki dedi ve gitti, o günden sonra yemekte bir değişiklik

oldu amma, bu da evvelkinden daha az kolay değildi; Ciğer kebabı-pilav, kelle

pilav.”344 Bu olaydan anlaşılacağı üzere askerler genel olarak et ve protein ağırlıklı

beslenmekte, sebze ve meyve konusunda sıkıntı çekilmektedir. O dönemlerde

soğutma sistemleri olmadığından, sebze ve meyve gibi gıdaların taze olarak

muhafaza edilmesi ve stok yapılması mümkün olmamıştır.

Yunan ordusu Sakarya’dan çekilirken kara ve demiryolu köprülerini tahrip

ettiğinden Sakarya’nın batısına geçen Batı Cephesi birliklerinin Ankara’dan

beslenmesi zorlaşmış, bu nedenle MSB 13 Eylül 1921’de cephe iaşesinin Ankara’dan

ziyade Konya ve Bolu dolaylarından temin edileceğini, bakanlığın da bu konuda

yardımcı olacağını bildirmiştir.345

343 M. Şevki Yazman, Anadolu’nun İşgali (İstiklal Savaşı Nasıl Oldu), Kamer Yayınları, İstanbul, 1999, s.167. 344 Yazman, a.g.e., s.167-168,174. 345 TİH İdari Faaliyetler, s.372.

117

Sakarya muharebelerinin olduğu dönemde diğer cephelerde muharebe

olmayıp, bunların iaşesi bakanlığın gönderdiği ödenekle bölgesel olarak temin

edilmiştir.346

Bu dönemde MSB orduyu yeteri derecede besleyememiş ancak aç da

bırakmamıştır. Tekâlifi Milliye emirleri ile toplananlar dışında çeşitli birliklere 3.657

ton ekmeklik, 330 ton yemeklik, 1.243 ton yemlik gönderilmiştir.347

Sakarya Meydan Muharebesi takip harekâtı esnasında 5. Süvari Kolordu

Komutanı olan Fahrettin Paşa’nın birliklerinin geçtikleri bölgede yiyecek bir şey

kalmadığından iaşe sıkıntısı baş göstermişti. İaşe ikmalini yapabilmek için

Konya’daki iaşe müdürü vasıtasıyla iaşe kollarının Uzunbeyli’ye gönderilmesi ile

iaşe ikmali sağlanmıştı. Paşa iaşenin asker üzerindeki önemini belirtmek için

hatıralarında şöyle demiştir: “Motorlarımızın benzini arpa olduğundan, Konya’dan

gelen bu erzak ile hem atlarımız hem de askerlerimiz iyice doymuş ve canlılık

kazanmışlardı.” 348

Sakarya Muharebelerinde su ihtiyacı birlik kadrolarında bulunan sakalarla

giderilmeye çalışılmıştı. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa 15 Ağustos’ta verdiği bir

emirde: “ 3–4 gün içerisinde Batı Cephesi en ciddi muharebelerini verecektir. Su

araç ve gereçlerine pek çok ihtiyaç vardır. Ankara’da halk elinde bulunan gaz

tenekesi, fıçı, kırba vesairenin tamamen toplanarak iki gün içinde cepheye

gönderilmesini” istemiştir. Sakarya savaşında su ihtiyacını karşılamak için 38

eşekten oluşan özel tertibatlı bir su müfrezesi, MSB tarafından demiryolu ile cepheye

gönderilmiştir.349

MSB ordunun giyecek ihtiyacını karşılamak için Nisan 1921’de Kayseri’de

mensucat fabrikasını, 1 Ağustos 1921’de Bolu ve Kastamonu’da yapımevi kurmuş,

ayrıca Ankara’da sanayi takımları ve tabakhane açılmıştır. Açılan bu tesislerden

ordunun bir kısım ihtiyaçları karşılanmış, ancak bunlar yeterli olmadığından

müteahhitlerden sözleşme suretiyle satın alma yapılmış, ancak birçok nedenlerle

346 a.g.e., s.372. 347 a.g.e., s.373. 348 Fahrettin Altay, 10 Yıl Savaşı ve Sonrası (1912–1922), İnsel Kitapevi, İstanbul, 1970, s.310. 349 TİH İdari Faaliyetler, s.374.

118

müteahhitler taahhütlerini yerine getirememiştir. Bu dönemde birliklere aşağıdaki

giyecekler dağıtılmıştır: 350

Cinsi Miktar

Kaput 14.427 adet

Ceket 43.785 adet

Pantolon 49.048 adet

Don 54.725 adet

Gömlek 102.785 adet

Kabalak 38.841 adet

Pamuklu 3.771 adet

Pamuklu mintan 15.636 adet

Çorap 41.138 çift

Fotin 6.770 çift

Yemeni 20.277 çift

Çarık 54.982 çift

Ekmek torbası 11.085 adet

Arka çantası 2.320 adet

Matara 41.426 adet

Mahruti çadır 131 adet

Su fıçısı 804 adet

Adi semer 161 adet

Nal 12.210 adet

Batı Cephesi birliklerinin mevcudunun yaklaşık 100.000 kişi olduğu göz

önünde bulundurularak, dağıtılan başlıca giyim kuşam malzemelerinin oranları

incelendiğinde mevcuda göre: ceket % 43, pantolon % 49, don % 55, gömlek %100,

çorap % 41, çarık, yemeni ve fotin % 82 oranında dağıtılmıştır. Ayakkabı olarak

kullanılan çarık, yemeni ve fotin miktarının önemli oranda arttığı ve Kütahya-

Eskişehir Muharebeleri dönemine göre bu malzemelerde yaşanan sıkıntının azaldığı

görülmektedir.

350 TİH İdari Faaliyetler, s.373–374; Atakan, a.g.m., s.111.

119

Şerif Güralp Sakarya Muharebeleri’ndeki ikmal faaliyetleri ile ilgili olarak

şöyle demektedir: “ Ordunun beslenmesi subay, er ve cephane ikmali mükemmel

olmuştur. Eğer Sakarya’da ordumuzun her türlü ikmali; tam vaktinde tam bir

mükemmellikte yapılmasaydı: İşte Anadolu’da, o vakit bir köye kadar küçülmemiz

tahakkuk ederdi. Ondan sonra da tekrar dirilmemiz; ancak bir hayal olurdu.” 351 Bir

başka kaynakta da Sakarya Savaşında ordunun ikmal ve beslenme işinde gösterilen

başarının, zaferin sebeplerinden biri olduğu ifade edilmektedir.352

Sakarya Muharebelerinin sonucunu büyük oranda lojistik faktörler

belirlemiştir. Asıl merkezinden oldukça uzaklaşan Yunan birlikleri yeterince

beslenememiş ve açlık çekmişlerdir. Türk ordusu ise çok iyi bir şekilde ikmal

edilmiş, yiyecek sıkıntısından kaynaklanan her hangi bir dezavantajı olmamıştır.353

Cephedeki Türk birlikleri bütün muharebe boyunca çok iyi bir şekilde beslenmiş,

Tekâlifi Milliye emirleri gereğince toplanan kuru erzak, askeri fırınlar ve yakın

köylerde pişirilen ekmekler, toplanan canlı kasaplık hayvanlar en yakın

demiryolundan ulaşım kolu tarafından alınarak cepheye ulaştırılmıştır.354

Genel olarak değerlendirilecek olursa: Kütahya-Eskişehir Muharebeleri

sonrasında ordu lojistik açıdan yıpranmış, Eskişehir, Kütahya ve Afyon gibi önemli

ikmal kayağı şehirlerin elden çıkması ile özellikle de yiyecek maddeleri açısından

zor durumda kalınmıştır. Gelinen bu durum karşısında çok özel yetkilerle

başkomutanlığa gelen Mustafa Kemal Paşa meclisin kendisine verdiği yetkilerle

lojistik açıdan çok radikal kararlar almıştır. Tekâlif-i Milliye olarak adlandırılan bu

yükümlülüklerle topyekûn savaş durumuna geçilmiş, halkın elinde olan ve ordunun

işine yarayacak başta giyecek ve yiyecek olmak üzere her türlü ikmal ve ulaştırma

malzemesine ya bağış olarak ya da bedeli daha sonra ödenmek üzere el konulmuştur.

Tekâlif-i Milliye emirlerinin yanı sıra lojistik teşkilatta da günün gereklerine göre

çeşitli tedbirler alınmış, savaşın gidişatına göre lojistik açıdan önemli yerleşim

birimlerinin ele geçme ihtimaline karşı muharebe bölgesinin etki alanı dışında yedek

depolar ve stoklar oluşturulmuştur. Bu dönemde yiyecek sıkıntısı çekilmekle beraber

alınan günübirlik tedbirlerle bu durum erata yansıtılmamış ve aç bırakılmamıştır. 351 Şerif Güralp, İstiklal Savaşının İç Yüzü, İstanbul, 1958, s.196. 352 Ağaoğlu, a.g.e., s.212. 353 Müderrisoğlu, a.g.e., s.487. 354 Müderrisoğlu, a.g.e., s.495.

120

Sakarya muharebesinin kazanılmasının en büyük nedeni, silah, malzeme ve

savaşçı sayısı bakımından üstün olan Yunan kuvvetlerini Anadolu’nun içlerine

çekerek ana ikmal üslerinden koparmak ve bu şekilde yıpratıp bitirmek olmuştur.

Türk ordusu da Yunanlıların tersine cephe gerisinden Tekâlifi Milliye Emirleri’nin

de büyük etkisi ile çok iyi ikmal ve iaşe edilmişlerdir. Türk ordusu savaşçı sayısı,

silah ve cephane bakımından düşmana oranla büyük olan açığını düzgün ve devamlı

bir şekilde iaşe ve ikmal edilerek kapatmıştır.

3. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü ile Batı Cephesindeki

Menzil Teşkillerinin Faaliyetleri

28 Temmuz 1921’de MSB’nin verdiği emirle o ana kadar sadece sevkıyat ve

nakliyat işleri ile uğraşan teşkilata, yeni görev olarak ikmal maddelerini araştırma,

toplama ve biriktirme işi de verilmişti. Böylece Batı Cephesi Konya’dan başka

birinci kademe olarak Çorum, Yozgat ve Kırşehir; ikinci kademe olarak da Sivas ve

Kayseri kaynaklarına dayanmıştı. Buralardan toplanan ikmal maddelerinin

ulaştırılması Çorum-Sungurlu ve Sivas-Akmağdeni, Yozgat-Kayseri-Kırşehir yolları

üzerinden yapılacaktı. Bu görevin yapılabilmesi için Çorum, Kırşehir Menzil Bölge

Müfettişliklerine ek olarak Yozgat Menzil Müfettişliği kuruldu ve görev Yozgat

Askerlik Daire Başkanlığına verildi. Ayrıca Yahşihan’da da bir menzil hat

komutanlığı kuruldu. Bu komutanlık Yahşihan-Ankara arası nakliyattan çok

Yahşihan’da fırın ve değirmen kurmak ve misafirhaneler açmakla

görevlendirilmişti.355

Gene bu dönemde Batı cephesini desteklemek üzere ve onun emrinde Batı

Anadolu Menzil Müfettişliği teşkil edilmiştir. 356 Bu düzenleme ile Sevkıyat ve

Nakliyat Genel Müdürlüğünün sorumluluk alanı: Sivas, Kayseri, Samsun, Sinop,

Kastamonu, Zonguldak, Bolu, Adapazarı, İzmit, Amasya, Çorum, Yozgat, Tokat,

Kırşehir, Çankırı, Ankara, Niğde, Adana ve Mersin, Batı Anadolu Menzil

355 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.5, Kit.2, s.467-469; TİH İdari Faaliyetler, s.334-335; Atakan, a.g.m., s.109. 356 TİH İdari Faaliyetler, s.334-335; Atakan, a.g.m., s.109.

121

Müfettişliğinin sorumluluk alanı ise: Konya, Silifke, Antalya, Isparta, Burdur il ve

ilçeleri olarak belirlenmiştir.357

Sivas, Kayseri, Kırşehir, Çorum, Yozgat ve civarlarındaki tahıl depoları

menzil bölge müfettişliklerine teslim edilmiştir. Ayrıca Sivas-Kayseri bölgesiyle

Yozgat-Çorum-Kırşehir bölgelerinde 100.000 insan ve 50.000 hayvanın 6 aylık

iaşeleri için stok ambarları kurulmasına başlanmış ve bunun için de maliyeden bu

fasıllara ait para istenmişti. Yahşihan’da günde 40.000, Keskin’de 60.000 ekmek ve

Kırşehir-Köprüköy bölgesinde üç aylık erzak toplaması ve günde 60.000 ekmek

yapılmasına yönelik tedbirler alındı. Çorum Menzil Bölge Müfettişliğince Sungurlu

ve civarında; Yozgat Menzil Bölge Müfettişliğince Yozgat ve civarında; Kırşehir

Menzil Bölge Müfettişliğince de yarısı Kırşehir’de yarısı Köprüköy’de olmak üzere

ambarlar açılmıştı. Sivas Menzil Müfettişliği de ambarlarını Sivas ve Kayseri’de

açmıştı.358

Bütün menzil bölge müfettişlikleri bölgelerindeki değirmen ve un

fabrikalarından faydalanarak mevcut buğdayları un haline getirmeye çalışmışlar ve

fırınlarda ekmek ve peksimet yaparak Batı Cephesini beslemişlerdi. Böylece

menziller hem iaşe maddelerini tedarik, depolama, imal ve nakletmekle hem de

eskisi gibi çeşitli yönlerden gelen silah ve mühimmatı bölgelerindeki silah ve

mühimmatı cephane depolarında toplamış ve Ankara yönüne göndermişlerdi.359

24 Ağustos 1921’de doğruca MSB emrinde olarak çalışan Çorum, Yozgat,

Kırşehir Menzil Bölge Müfettişliklerini bir elden idare etmek üzere Yahşihan’da

ayrıca bir menzil müfettişliği kurularak bu müfettişliğe bağlandılar. 30 Ekim 1921’de

Kırşehir Menzil Bölge Müfettişliği lağvedilerek Sevkıyat ve Nakliyat Genel

Müdürlüğüne bağlı olmak üzere bir hat komutanlığı kuruldu. Kayseri hat

komutanlığı da aynı tarihlerde lağvedilerek Kırşehir’e, Kırşehir Menzil Bölge

Müfettişliği karargâhı da Kayseri’ye alındı. Sakarya Muhaberesinden iki ay sonra

Ekim 1921 sonunda Yahşihan Menzil Müfettişliği ve Batı Cephesi emrinde bulunan

Ankara Menzil Müfettişliği lağvedildi. Ankara Menzil Müfettişliği karargâhının

357 TİH İdari Faaliyetler, s.408-409, Atakan, a.g.m., s.109. 358 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.5, Kit.2, s.472–473; TİH İdari Faaliyetler, s.335. 359 TİH İdari Faaliyetler, s.335.

122

Levazım şubesi Ankara Komutanlığı emrine, Yahşihan Menzil Levazım Şubesi’de

MSB Levazım Dairesi emrine girdiler.360

Sakarya Muharebeleri sırasında harekât batıya doğru ilerledikçe geri hizmet

ve ikmal tesisleri de kademeli olarak batıya intikal ettirilmiş, mahalli fırınlar ordu

sahra fırınları ile takviye edilmiştir.361

Sakarya Muharebeleri döneminde genel müdürlük tarafından Ankara ve

civarına nakledilen levazım ikmal maddelerinin ağırlıkları şöyledir:

• Kayseri-Kırşehir-Yahşihan üzerinden Ankara ve çevresine nakledilen

yiyecek ve yemin ağırlığı 152 ton, donatım ve gereçlerinin ağırlığı 20 ton,

• İnebolu-Kastamonu-Çankırı-Kalecik üzerinden Ankara ve çevresine

nakledilen yiyecek ve yemin toplam ağırlığı 13 ton, donatım ve gereçlerinin toplam

ağırlığı 636,5ton,

• Samsun-Çorum-Sungurlu-Yahşihan üzerinden Ankara ve çevresine

nakledilen yiyecek ve yemin toplam ağırlığı 2 ton, donatım ve gereçlerinin toplam

ağırlığı 199 ton,

• İzmit üzerinden Ankara ve çevresine nakledilen yiyecek ve yemin

toplam ağırlığı 47,5 ton, donatım ve gereçlerinin toplam ağırlığı 101 ton.

Sakarya muharebeleri döneminde Yahşihan ve Ankara’ya nakledilen

yukarıdaki levazım ikmal maddeleri Yahşihan-Ankara dekovil ve Ankara-Polatlı

normal demiryolu hattı ile Polatlı’ya nakledilmiştir.362

Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün yaptığı faaliyetler

değerlendirildiğinde bu dönemde menzil teşkilatında önemli ve kapsamlı

değişiklikler yapıldığı, yeni menzil hatları ve komutanlıkları kurulduğu bazılarının

iptal edildiği bazılarının ise birleştirildiği görülmektedir. Bu dönemde alınan önemli

kararlardan biriside sadece sevkıyat ve nakliyat ile uğraşan menzil teşkilatına ikmal

maddelerini araştırma, toplama ve biriktirme görevinin de verilmesidir. Çeşitli

menzil bölgelerinde altı aya kadar varan yedek stoklamalara girişildiği

görülmektedir. Bunda hasat mevsiminde olunması dolayısı ile toprak ürünlerinden

360 a.g.e., s.336. 361 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.5, Kit.2, s.477. 362 TİH İdari Faaliyetler, s.350-354.

123

azami oranda faydalanılarak ileriki günlerde ordunun sıkıntı çekmemesi

amaçlanmıştır.

4. Gizli Örgütler Tarafından Yapılan Levazım İkmal Faaliyetleri

Sakarya muharebeleri döneminde Felah Grubu tarafından İstanbul ve

civarından kaçırılarak Anadolu’ya gönderilen levazım ikmal maddeleri şunlardır:363

Cinsi Miktar

Süngülük 10.000 Adet

Palaska 20.190 Adet

Kütüklük 10.000 Adet

Tüfek kayışı 6.300 Adet

Arka çantası 10.030 Adet

Ekmek Torbası 10.000 Adet+24 Balya

Peksimet torbası 8.000 Adet

Matara 16.470 Adet

Ceket 1.000 Adet

Bel kemeri 3.000 Adet

Dikiş makinesi 65 Adet

Bu dönemde Kütahya-Eskişehir Muharebeleri döneminde gönderilen

malzemelere kıyasla, özellikle de muharebe esnasında çok elzem olan palaska,

süngülük ve kütüklük miktarlarında azalma olduğu görülmektedir. Bu malzemeler

sadece orduya mahsus olduğundan Tekâlif-i Milliye emirleri ile toplanan malzemeler

arasında yer almamaktadır. MSB’nin dağıttığı malzemeler arasında görülmeyen bu

malzemeler, sadece İstanbul’da bulunan İmalatı Harbiye depolarından gizli yollarla

Anadolu’ya kaçırılmakta olduğundan Felah Grubunun yaptığı bu faaliyet levazım

açısından önem arz etmektedir.

363 a.g.e., s.344-346.

124

Ç. Büyük Taarruza Hazırlık ve Büyük Taarruz Döneminde Levazım

İkmal Faaliyetleri

1. Genel Durum ve Muharebeler

Sakarya Muhaberesi’nden sonra yenilen Yunan ordusu Sakarya ırmağına

kadar çekilmiştir. Sakarya zaferinden bir gün sonra genel seferberlik ilan edilmiş bir

aylık hazırlıktan sonra ordunun kesin sonuç alacak bir taarruza geçmesi

öngörülmüştür. Fakat eldeki imkânlarla bu kadar kısa süre içinde kesin sonuç

alınacak bir taarruzun mümkün olmadığı anlaşılmıştır. Bu nedenle yapılacak büyük

taarruz ilkbahara bırakılmıştır. 364

Büyük Taarruz ile Sakarya zaferi arasındaki süre içinde önemli bir çatışma

olmamış, bütün güç kaynakların seferber edilerek ordunun beslenmesi, mevcudun

artırılması ve ikmal edilmesine verilmiştir. Amaç genel bir taarruz için en azından

Yunanlılara denk bir ordu yaratmaktır.365

Büyük Taarruz öncesi muharebeye katılacak Batı Cephesi: 1. ve 2. Ordu, bir

süvari kolordusu ile kolordu yetkisindeki Kocaeli grubundan oluşmakta olup

bunlarda 18 piyade tümeni ile beş süvari tümenine sahiptir. Bu birliklerin genel

mevcudu ise: 8.658 subay, 199.283 er, 100.352 tüfek, 2.025 hafif makineli tüfek, 839

ağır makineli tüfek, 5.282 kılıç, 323 top ve 10 uçaktır.366

Yunan Ordusu 12 piyade tümeni, bir süvari tümeni, 9 bağımsız alay ve bazı

yurt içi birliklerinden oluşmakta olup, genel mevcudu ise: 6.418 subay, 218.205 er,

90.000 tüfek, 3.139 hafif makineli tüfek, 1.280 ağır makineli tüfek, 450 top ve 50

uçaktır.367

26 Ağustos 1922’de sabahın erken saatlerinde bütün cephede başlayan yoğun

topçu ateşi, 27 Ağustos günü bütün cephede taarruz şekline dönüştü. Aynı gün Türk

birlikleri Afyon’a girdi. 28–29 Ağustos 1922 günleri de yoğun taarruz ve buna bağlı

şiddetli muharebeler şeklinde cereyan etti. 30 Ağustos 1922’deki Başkomutanlık

364 Müderrisoğlu, a.g.e., s.589-590. 365 Müderrisoğlu, a.g.e., s.602. 366 TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.2, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1995, s.5–9. 367 a.g.e., s.12-15.

125

Meydan Muharebesi ile mevzilerinden tamamen atılan Yunan Ordusu 31

Ağustos’tan itibaren tamamen geriye çekilmeye Türk Ordusu da takibe başladı. 9

Eylül 1922’de Türk süvari birlikleri İzmir’e girerken 10 Eylül 1922’de Bursa da ele

geçirildi. 16 Eylül 1922’de Türk süvarilerinin Çeşme’yi de ele geçirmesiyle İzmir

bölgesinde, Erdek ve Kapıdağ yarım adasının alınmasıyla Batı Anadolu’da hiçbir

yerde Yunan askeri kalmamış oluyordu.368

2. MSB Tarafından Yapılan Faaliyetler

Yunanlıların oldukça zengin olan Batı Anadolu’nun önemli bir bölümünü

işgal etmiş olmaları, kış mevsiminin yaklaşmış olması, Batı Cephesi harekât

alanındaki karayollarının bozuk olması ve Ankara-Eskişehir demiryolunun

Yunanlılar tarafından tahrip edilmiş olması sonucu, ekonomik durum daha da

bozulmuş, mevzilerde dahi iaşe zorlaşmıştır. Genelkurmay Başkanlığı 11 Ekim

1921’de Batı Cephesinin iaşe durumu hakkında yaptığı bir yazışmada: Ordunun

büyük kısmının uzun süredir ikmalini sağlayan Ankara kaynaklarının tükenmek

üzere olduğunu, Konya kaynaklarından daha düzgün iaşe edilebileceğini, ancak

Tekâlifi Milliyenin yanı sıra bir miktar da para sarf edilmesi gerektiğini

bildirmiştir.369

İtalyanların ve Fransızların, Sakarya zaferinden sonra Akdeniz ve

Güneydoğu’da işgal ettikleri yerlerden çekilmeleri ile Tekâlifi Milliye emirleri

burada da uygulanmaya başlanmıştır. Özellikle Çukurova bölgesinden önemli

miktarda yiyecek stoku Konya üzerinden demiryolu ile Batı Cephesine

gönderilmiştir.370

En önemli yiyecek maddelerinden olan ekmek çoğunlukla köy fırınlarında

pişirilerek ihtiyaç karşılanmaya çalışılıyordu. Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa’nın

girişimleriyle Sakarya Muharebesi sonunda Polatlı’da tahrip edilmiş olan, günlük

10.000 ekmek kapasiteli 5 adet fırın faaliyete geçirildi. Bu sırada Dinar’daki fırında

368 Geniş bilgi için bkz.: TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.2, s.95-279; TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.3., Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1995, s.5-270. 369 TİH İdari Faaliyetler, s.423; Atakan, a.g.m., s.113. 370 Müderrisoğlu, a.g.e., s.610.

126

günlük 4000 ekmek, Denizli fırınlarında günlük 350 kg. peksimet imal

edilebilmekteydi.371

10–15 Ekim 1921 tarihleri arasında Ankara Menzil Müfettişliği emrinde olan

ambar mevcutları şöyle idi: 1.246 ton ekmeklik, 313 ton yemeklik, 222,5 ton et, 336

ton yemlik. Aynı tarihte Tekâlifi Milliye ambarlarında ise: 1.141 ton ekmeklik, 63

ton yemeklik, 75,5 ton etlik, 349 ton yemlik vardır. Bu ambar mevcutları 120.000

insan ve 35.000 hayvan için 33 günlük ekmeklik, 15 günlük yemeklik, 12 günlük

etlik, 6 günlük yemliktir (Er başına 700 gram buğday, 200 gram et, 200 gram kuru

sebze ve hayvan başına 3 kilo yem).372

Aşar (toprak ürünlerinden alınan ondalık) vergisi sisteminden, Kurtuluş

Savaşı’nda yiyecek maddelerinin tedarikinde yararlanılmıştır. Bu dönemde henüz

alınmamış aşardan, askeri ambarlara alınacak yiyecek maddelerinden menzil

bölgelerinde bulunan; Ayaş, Beypazarı, Düzce, Nallıhan, Mudurnu, Kalecik, Bala,

Ankara, Çubuk, Elmadağ ilçelerindeki miktarlar: 4.704 ton ekmeklik ve 2.558 ton

yemlik olup, bu miktarlar 120.000 askerin 56 günlük, 35.000 hayvanın 24 günlük

iaşesine denktir. Mülki makamlarca henüz hesabı yapılmamış ve aşar miktarı

bildirilmemiş İzmit, Adapazarı, Göynük, Geyve, Gerede ve Bolu’nun vermesi

muhtemel miktarlar da tahminen 15 günlük yiyecek ve 8 günlük yemliktir. Bu

durumda Ankara menzil bölgesinin yeni mahsul alınana kadar elindeki iaşe

maddeleri 99 günlük ekmeklik, 15 günlük yemeklik, 12 günlük etlik, 38 günlük de

yemliktir.373

Kış mevsiminin yaklaşması ve karayollarının bozuk olması nedeniyle bir

buçuk aya kadar bütün iaşe maddelerinin Ankara, Mihalıççık ve Göynük’e

gönderilmesi gerekmektedir. Tekâlifi Milliye emirleri gereği taşıma yükümlülüğü

olan bazı araç sahiplerinin kaçması nedeniyle iaşe maddelerini taşımakta zorluklar

yaşanmaktaydı. Bu nedenle Ankara Menzil Müfettişliği önlem olarak taşıma ile ilgili

bir takım idari kararlarla beraber, ordu muharebe alanı doğusunda bulunan birliklerin

un istihkaklarının azaltılması, Ankara’dan iaşe edilenlerin çoğalması nedeniyle sivil

halkın Ankara dışına çıkarılması gibi önlemler almıştır. Ayrıca menzillerde tükenmiş 371 Türkman, a.g.e., s.143. 372 TİH İdari Faaliyetler, s.423–424. 373 TİH İdari Faaliyetler, s.423–424; TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.1, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1994, s.246.

127

olan yemlik ve saman ile pirinç, gaz, şeker, sabun ve yağ gibi maddelerle

hastanelerin ihtiyacı olan süt ve yoğurdun alınabilmesi için günlük 3.000 liranın

verilmesini Genelkurmay Başkanlığına bildirmiş olup gene de bu önlemlerin birçoğu

yapılamamıştır.

Batı Cephesi birliklerinin yeni mahsulün çıkacağı 1922 Temmuz ayına kadar,

120.000 insanı ve 35.000 hayvanı besleyebilmek için 27.000 ton buğdaya ihtiyacı

vardır. Bu miktarın sadece Konya bölgesi kaynaklarından sağlanması mümkün

olmadığından 10.000 ton kapasitesi olan Muğla bölgesi kaynaklarının da devreye

girmesi ile dokuz aylık ihtiyacın temin edilmesi mümkün olacaktır. Hayvanlar için

de 27.000 ton yeme ihtiyaç olup Muğla ve Aksaray’ın Tekâlifi Milliyeden kalan

borçları ve aşardan alınacak miktar ile temmuz ayına kadar yem ihtiyacı da temin

edilmiş olacaktır.374

Tüm hesaplar insan ve hayvan mevcutlarının artmayacağına göre yapılmakta

olup, bu süreçte kadroların tamamlanası da öngörüldüğünden, mevcutların 150.000

insan ve 45.000 hayvana çıkması durumunda, bu miktarlar ancak 1922 Nisan ayına

kadar yetecektir. Taze sebze ve meyveler mevcut para miktarına göre haftalık ve

aylık olarak alınabilmektedir. Kış mevsiminde tüccarlar üreticilere avans vermek

suretiyle bağlantı yapmakta, zamanı geldiğinde de askeri makamlara yüksek fiyatla

satmaktaydılar. Bakanlık bu fasıldan para yetiştiremediğinden bu cins yiyecek

maddelerinde de sıkıntı çekilmektedir.375

Tekâlifi Milliye gelirlerinden umut edilen sonuçlar da alınamamış olup,

ordunun giyecek malzemeleri çok büyük zorluklarla temin edildiğinden, yeteri

derecede beslenmeleri sağlanarak askerin iç ve dış etkilerden uzak tutulup

hastalıklardan da korunmaları amaçlanmaktaydı.

Ordunun yiyecek ihtiyacının temini için Maliye ve Milli Savunma

Bakanlıkları arasında 14 Kasım 1921’de bir protokol yapılmıştır. Buna göre:

• Batı Cephesinde; Ulukışla, Afyon, Eğirdir, Çivril ve Denizli demiryolu

hatları üzerinde mevcut ve maliye emrinde bulunan bütün aşar ambarları mevcudu

askeri makamlara teslim edilecek, bundan sonra emir beklemeden bütün aşar gelirleri

askeri ambarlara teslim edilecektir.

374 TİH İdari Faaliyetler, s.424–425. 375 a.g.e., s.424-425.

128

• Aksaray, Niğde, Konya, Isparta, Burdur demiryolu üzerinde bulunmayan

bütün aşar ambarları mevcudu en yakın demiryolu istasyonundaki askeri ambarlara

teslim edilecektir.

• İhtiyaçlarından fazla ambar mevcutları parayla alınmak üzere maliye

memurları tarafından askeri memurlara haber verecektir.

• Maliye Bakanlığı aynı zamanda Yahşihan, Beylikköprü demiryolu ve

dekovil hatları üzerindeki aşar ambarlarıyla Kalecik, Haymana, Bala, Çubuk,

Beypazarı, Kızılcahamam, Sivrihisar, Mihalıççık maliye ambarları askeri makamlara

teslim edilecektir.

• Merkez Ordusunda; Tokat, Amasya ve Samsun’da bulunan maliye aşar

ambarları mevcudu da askeri makamlara teslim edilecektir.

• Doğu Cephesinde; Erzincan, Erzurum, Trabzon, Gümüşhane, Bayburt,

Kars, Ardahan, Oltu aşar ambarları askeri makamlara teslim edilecektir.376

1921 Kasım ayında 1., 2. ve 4. Kolordular, 8. Tümen ve 1. Orduya bağlı

birlikler Konya’dan demiryolu ile taşınan yiyecek maddeleri ile beslenmekteydi.

Bunların toplam mevcudu 70.000 asker ve 23.000 civarında hayvandı. 20.000 bin

asker ve 11.000 hayvandan oluşan 5. Süvari Kolordusu ile 6. Tümen birlikleri Aydın,

Denizli, Isparta ve Burdur dolaylarından elde edilen yiyecek ve yem maddeleri ile

beslenmekteydi.377

Maliye Bakanlığı batı aşar ambarlarında 16.000 ton ekmeklik, 5.000 ton

yemeklik, 14.000 ton yemlik vardır. Fakat bunların büyük kısmı Batı Cephesinden

uzakta olduğundan nakliye için zamana ihtiyaç vardır. Bu nedenle Maliye Bakanlığı

bir ay içinde Konya’dan 20.000 ton tahıl satın alınacağını bildirmiştir. Batı Cephesi

Komutanı 17 Aralık 1921’de Genelkurmay Başkanlığı’na ordunun iaşesi hakkında

verdiği raporda:

• 1. ve 2. Orduların 4,5 günlük ekmekliği, 8 günlük yemekliği, 1,5 günlük

etliği ve 3,5 günlük yemi,

• 3. Kolordunun 7 günlük ekmekliği, 3,5 günlük yemekliği, 10 günlük etliği

olup, hayvan yemi kalmadığından kolorduya verilen 30.000 lira ile yem alındığı,

376 a.g.e., s.426-427. 377 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.1, s.253.

129

• Süvari kolordusunun 12 günlük ekmekliği, 11 günlük yemekliği, 7 günlük

eti ve 3 günlük yemi olduğunu bildirmişti.

Batı Cephesinin günlük ihtiyacı 132 ton ekmeklik, 66,5 ton yemeklik, 73 ton

yemliktir. Bu günkü depo mevcudu ise 1.588 ton ekmeklik, 655 ton yemeklik ve

286 ton yemliktir.378

28 Aralık 1921’de bakanlar kurulu aldığı bir kararla, gerek ordu ihtiyacı

gerekse yöresel ihtiyaçların temini için ileride çıkabilecek bir iaşe buhranını

önlemek amacıyla; İzmit, Bolu, Zonguldak, Çankırı, Isparta, Burdur, Denizli,

Niğde, Ankara, Konya ve Adana illerinde; arpa, yulaf, çavdar, burçak ve buğday

ürünlerinin bölge dışına çıkarılmasını yasaklamıştır.

MSB ve Maliye Bakanlığı Aralık 1921 sonlarında Batı Cephesinin

ihtiyaçlarını karşılamak için aralarında bir antlaşma yapmışlardı. Buna göre Maliye

Bakanlığı Batı Cephesinde; Kocaeli Komutanlığı, Sivrihisar Grubu, Aziziye Grubu,

Çay Grubu ve Dinar Grubunun 12 aylık buğday ve arpa ihtiyacı maliye memurları

tarafından satın alınacak ve askeri ambarlara teslim edilecekti. Aşardan cepheye

verilen miktarlar bunlardan düşülecekti. Kocaeli Komutanlığının etlik, kuru sebze

ve saman ihtiyacı gönderilecek para ile kendisi tarafından, Sivrihisar Grubunun

kuru sebze ihtiyacı Ankara’dan, saman ve etlik ihtiyacı gönderilecek para ile

kendisi tarafından tedarik edilecekti. Aziziye ve Dinar Gruplarının arpa, buğday ve

kuru sebze ihtiyacı maliye tarafından, et ve saman ihtiyacı da Batı Cephesine

gönderilen para ile cephe tarafından temin edilecektir. Kuru sebze Adana

bölgesinden senelik ihtiyaç olarak para durumuna göre taksit taksit alınacaktı.379

29 Aralık 1921’de aşağıda belirtilen yerlerden satın alınan yiyecek maddeleri

şöyledir:380

Ekmeklik Yemeklik Et Arpa Saman

Kocaeli 180 20 20 210 210

Sivrihisar 270 40 90 420 420

Aziziye 540 90 630 630 630

Çay 2850 450 450 2640 3240

378 TİH İdari Faaliyetler, s.427–248. 379 a.g.e., s. 428. 380 Türkman, a.g.e., s.155.

130

Dinar 870 150 150 2190 2190

TOPLAM 4710 750 1340 6090 6690

1921 Aralık ayı sonu itibariyle Batı Cephesinin yiyecek ihtiyacı günlük

olarak şöyledir: ekmeklik: 157 ton, yemeklik: 25,5 ton, etlik:25,5 ton, arpa: 223 ton,

saman: 223 ton. Bir senelik ihtiyacın parasal tutarının Maliye Bakanlığı tarafından

karşılanmak zorunluluğu vardır, ancak büyük oranda para sıkıntısı da vardır.381

Batı Cephesi birliklerinin yiyecek ihtiyaçları için, Aralık 1921’de Konya

demiryolu ile günlük 95 ton ekmeklik, 15 ton yemeklik, 15 ton et ve 108 ton arpa

ikmal edilmekteydi. Birliklerin et ihtiyacı karşılanamadığından Başkomutanlığın da

oluruyla bölgedeki göllerden balık avlanması sağlanmıştı.382

Genelkurmay Başkanlığı Batı Cephesine göndermiş olduğu emirle erzak alma

işlemlerinin mümkün olduğunca düşmana yakın köylerden yapılmasını istemiş,

böylece düşmanın bu yiyeceklerden istifade etmesi engellenerek iaşe sıkıntısı

çekmesi sağlanmıştır.383

Batı Cephesindeki birliklere 31 Aralık 1921’de ekmeklik un gönderilmemesi

nedeniyle açlık tehlikesi ortaya çıkmıştır. Konya vilayeti emrine ivedi olarak

100.000 lira gönderilerek açlık tehlikesi önlenmiştir. Ekmek sıkıntısını önlemek

amacıyla buğdaya çavdar ve yulaf karıştırılmış bu suretle buğday sarfiyatı

azaltılmıştır.384

Batı Cephesi yiyecek maddelerinin azaldığını, hayvan yiyeceğinin hiç

kalmadığını bildirirken, MSB’de sürekli olarak yeni tedbirler alarak bu ihtiyaçları

gidermeye çalışıyordu. Ocak 1922’de 800 ton yiyecek, 200 ton arpa alımı için

Konya vilayeti emrine 100.000 lira gönderilmiş olup ayrıca ek olarak bir 100.000

lira daha gönderileceği açıklanmıştır. 15 Ocak 1922 gününe kadar il satın alma

kurulu günlük gönderilenlerden ayrı olarak 4.000 ton ekmeklik, 6.000 ton yemeklik,

4.000 ton yemliği satın alıp ambarlara stok edecektir.385

381 TİH İdari Faaliyetler, s. 428–429. 382 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.1, s.259; Feyzullah Ezer, Büyük Taarruz Öncesi İkmal ve İaşe, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi (Yayınlanmamış), Elazığ, 1997, s.71. 383 Türkman, a.g.e., s.155. 384 Türkman, a.g.e., s.153. 385 Türkman, a.g.e., s. 429.

131

Yurdun ekonomik durumunu anlamak ve Batı Cephesinin iaşe işlerini düzene

sokabilmek için İaşe Komisyonu ocak ayı başlarında bir toplantı yapmış olup,

toplantı sonunda İktisat Bakanlığı’nın konu hakkındaki görüşlerinin bir rapor

şeklinde istenmesi kararı alınmıştır. İktisat Bakanlığı hazırladığı raporda; yurt

içinde halka ve orduya yetecek kadar toprak ürünlerinin mevcut olduğu, ancak

çoğunlukla Batı Cephesine uzak bölgelerde bulunan bu ürünlerin satın alınması ve

nakliyesinin yapılmasında gerek teknik imkânsızlıklar gerek parasal açıdan sorunlar

bulunduğunu, bu nedenle yeni tedbirler alınması gerektiğini bildirmiştir.386

Ordu ikmal işlerinin düzenlenmesi ve faaliyetlerin hızlandırılması için,

Bakanlar kurulunun 14 Ocak 1922 tarihinde yapılan toplantısında, Başkomutan

başkanlığında Harp Encümeni adıyla bir kurul teşkil edilmesi kararlaştırılmıştır.

Harp Encümeni Başkomutan başkanlığında, Meclis Başkan Yardımcısı,

Genelkurmay Başkanı, Milli Savunma ve Maliye Bakanları ile bu bakanlıkların

encümen başkanlarından oluşmakta olup ayrıca bir de sekreter atanmıştır.387

Harp Encümeninin ilk toplantısında komisyona, MSB Levazım Dairesince

ordunun iaşe ihtiyacı ve alınması gerekli tedbirleri içeren bir rapor sunulmuştur. Bu

raporda ifade edilenler özet olarak şöyledir:

1. Batı Cephesi Sakarya Muharebeleri’nde Ankara ve civarından beslenmiş

olup şu anda Konya hat boyundan beslenmektedir. Ancak ordunun geri

ambarlarında stok olmayıp ikmal için büyük çapta bir nakliyat başlamış değildir.

2. Batı Cephesi için gerekli olan para hesap edilirken, bunun günlük ihtiyaçlar

ve stok ihtiyacı şeklinde iki kısımda değerlendirilmesi gerekir. Günlük ihtiyaçlar

için haftada 300.000 lira, stok ihtiyacı için haftada 330.000 lira para gereklidir. Batı

Cephesinin et, ekmek, kuru sebze ve yem dışında da yıllık; 810 ton şeker, 540 ton

sabun, 1.000 ton sadeyağ, 54 ton çay, 1.300 ton gaz ve 5.400 oduna ihtiyacı olup

bunların da toplam tutarı yıllık 2.150.700 (haftalık 44.827 lira) liradır.

3. Satın almalar yukarıda belirtildiği şekilde yapılırsa bir ay içinde ordu

ambarlarında en az 25 en çok 50 günlük yedek stok birikmiş olacaktır.

4. Ordunun bugün itibariyle iaşesini sağlayan Konya, Denizli, Isparta,

Burdur, Afyon şehirlerinin birinci iaşe bölgesi, Antalya, Silifke, Muğla, Aksaray,

386 Türkman, a.g.e., s.429-433. 387 TİH İdari Faaliyetler, s.433–434; Atakan, a.g.m., s.114.

132

Niğde şehirlerinin ikinci iaşe bölgesi kabul edilip genel hâsılatın gelecek hasada

kadar hem ordu hem de halkın iaşesine yetip yetmeyeceğinin uzmanlarca tetkik

edilmesi gerekir.

5. İaşe ile ilgili giderler için haftalık Konya’ya 100.000, Batı Cephesine

50.000 lira verilmektedir.

6. Bütün bu bilgiler ışığında Batı Cephesinin günlük iaşesi mümkün olmayıp,

2. madde de belirtilen paraların hemen verilmesi gerekmektedir.

7. Merkez Ordusu, Elcezire Cephesi, Adana Havalisi, Ankara Komutanlığı,

Sivas, Kayseri, Çorum, Yozgat, Kırşehir Havalisi, Bolu ve Konya Menzil

Müfettişlikleri ile ortalama günlük 100 er ve 10 hayvanı iaşe eden 256 askerlik

şubesi vardır. Ankara Komutanlığı dışında adı geçen yerlerdeki birliklerin iaşesi

için tekâlif ve aşar ambarlarında ortalama 1–2 aylık ekmeklik ve yemlikleri mevcut

ise de bunlar memleketin çeşitli yerlerindedir. İhtiyaç miktarı henüz

açıklanmamıştır.

8. Maliye Bakanlığı ile yapılan yazışma sonunda Elcezire, Doğu ve Merkez

Ordusu bölgelerinde ekmeklik ve yemlik ihtiyacı düzelmek üzeredir. Adana’da çok

kuvvet olmadığı için sıkıntı yoktur, menziller ve ambarlar da bu günkü mevcutları

ile geçinmektedirler.

9. Yurt içinde dağınık ve tek başına olan askerlik şubeleri ise sıkıntı

içerisinde olup, buralardan açlık haberleri gelmektedir. Bu açıdan Maliye

Bakanlığı’nın her askerlik şubesine ekmeklik ve yemlik için ayda 1.000 lira vermesi

gerekir.

10. Ankara Komutanlığı civarında Tekâlifi Milliye ve aşar ambarlarında

hiçbir şey kalmamıştır. Muharebelerin kuzeye kayması halinde Batı Cephesini 5–10

gün destekleme zorunluluğu vardır. Bunun için ekmeklik, etlik, yemeklik ve yemlik

için Ankara ve dolaylarında bulunan birliklerin haftada 44.160 ayda da 176.640

liraya ihtiyaçları vardır. Ayrıca yıllık;100 ton şeker, 72 ton sabun, 144 ton sadeyağ,

7 ton çay, 116 ton gazyağı ve 7.200 ton oduna ihtiyaç olup bunların da toplam tutarı

yıllık 765.780 (haftalık 7.620 lira) liradır. 388

388 TİH İdari Faaliyetler, s.433–435.

133

Bu rapordaki bilgiler esas alınarak Başkomutan tarafından ordunun iaşe

işlerini düzenlemek üzere 23 Ocak 1922 tarihinde 1 No’lu aşağıdaki emir

yayınlanmıştır(özet):

1. Şereflikoçhisar, Aksaray, Niğde, Dinar, Burdur, Denizli, Bolu, İzmit,

Sivrihisar ve Konya’da bölgenin en büyük mülki amirinin başkanlığı altında en

büyük askeri komutanı ile idare meclisi ve belediyenin beraberce seçecekleri birer

üye ve vilayetin maliye memurundan oluşan birer komisyon kurulacaktır.

2. Maliye Bakanlığı 24 Ocak 1922 tarihinden itibaren Konya komisyonu

emrine haftada 150.000 lira gönderecek olup bu paranın 130.000 lirası ile buğday

20.000 lirası ile etlik ve kuru sebze alınacaktır. Ayrıca buğday ve arpa alımı için 15

gün içinde bir defaya mahsus 100.000 lira verilecektir.

3. Dinar, Burdur ve Denizli komisyonlarına buğday arpa almak üzere haftada

10.000 lira verilecektir.

4. Kocaeli Grubuna etlik, kuru sebze ve saman alımı için haftada 10.000 lira

verilecektir. Bolu ve İzmit komisyonlarına 500 ton arpa ve grubun eksik kalacak

ekmeklik ve yemekliğinin satın alınması için ayrıca para verilecektir.

5. Sivrihisar’da bulunan Eskişehir komisyonuna arpa ve buğday alımı için

haftada 8.000 lira, etlik ve saman alımı için 2.000 lira gönderilecek olup ayrıca yedek

erzak temini için Ankara Merkez satın alma komisyonu emrine haftada 40.000 lira

tahsis edecektir.

6. Şereflikoçhisar, Aksaray ve Niğde komisyonlarına bir defalık 50.000 lira

verilecek olup, bunlara daha sonra ne kadar para verileceği ilk verilen para ile

yapacakları tedarike göre tespit edilecektir.

7. Batı Cephesine etlik, ekmeklik, saman ve hayvan yemi alımı için haftada

60.000 lira verilecektir.

8. Erzakın teslimini sağlamak amacıyla Levazım Dairesi emrine kap tedariki

için 30.000 lira verilecektir.

9. Bütün satın almalarda komisyonlar peşin para ödeyeceklerdir.

10. Bu emirle kurulan komisyonlar aynı zamanda satın aldıkları erzakın

nakliyesinden de sorumludurlar. Bu nedenle tedarik edilen erzak mutlaka demiryolu

boylarında veya askeri makamların gösterecekleri yerlerdeki askeri ambarlara teslim

edilecektir.

134

11. Koçhisar, Aksaray, Niğde komisyonları günde en az 15’er ton zahireyi

Konya hattı boyunca teslime mecbur olup bunun 5’er tonu mutlaka un olacaktır.

12. Komisyonlar satın alma yaparken satıcıdan taşıt aracı bulmasını şart

koşacaklar, alacakları tahılların nakline taşıt aracı olan bütün halk mecburi olarak

katılacak, taşıt kiraları mahalli rayice göre peşin olarak verilecektir.

13. Maliye Bakanlığı kuru sebze alımı için Adana emrine 30.000 lira verecek,

buradan alınan kuru sebze en kısa zamanda Konya’ya nakledilecektir.

14. Hayvan yemi bulunmayan yerlerde satın alma komisyonları arpa yerine

yulaf, burçak, mısır, fiğ, çavdar ve bunlar da olmazsa arpa kadar buğday alabilirler.

15. Bu emirle kurulan komisyonlar her gün; yirmi dört saat içindeki satın

almaları, istasyon ve iskelelere yapılan taşımaları ve ertesi güne kalan kendi ambar

mevcutlarını MSB Levazım Dairesine bildireceklerdir. 389

23 Ocak 1922 tarihinde yayınlanan 2 No’lu emirde; “Satın alma komisyonu

kurulan şehirlerde bulunan aşar ve Tekâlifi Milliye artıkları komisyonlar tarafından

teslim alınacak ve en yakın demiryolu civarındaki askeri ambarlara teslim edilecek,

teslim edilen miktarlar günlük olarak Maliye Bakanlığına bildirilecektir”

denilmektedir.390

Harp Encümeni’nin 13 Şubat 1922 tarihinde yapılan toplantısında alınan

kararlar şöyledir (özet):

1. Keskin ve Kırşehir’de birer satın alma komisyonu kurulacaktır.

2. Yöresel hastanelerde bir kısım birliklerin et, süt, yağ ve yemeklik ihtiyacı

için Yozgat, Kırşehir, Çorum muhasebecileri 5.000’er lira sarf edecek, yöresel sandık

açıkları Samsun gümrük gelirlerinden tamamlanacaktır.

3. Kurulan satın alma komisyonlarının görevlerini kontrol ve çabuklaştırmak,

taşıma imkânlarını araştırıp halkın erzak saklanmasına mani olmak için Büyük Millet

Meclisi üyelerinden müfettişler tayin edilecektir. 391

6 Mart 1922 günü Başkomutan cepheye giderken Harp Encümeninin her

pazar günü toplantıya devam etmesini ve alınacak kararların şifreyle kendisine

389 a.g.e., s.436-439. 390 a.g.e., s.439. 391 a.g.e., s.444.

135

bildirilmesini emretmişti. Bu tarihte MSB tarafından hazırlanan bir raporda yiyecek

mevcut maddelerinin miktarı şöyle idi:392

Ekmeklik Yemlik

Ankara-Yahşihan demiryolunda 663 ton 78 ton

Niğde, Aksaray, Koçhisar’da 4.939 ton 228 ton

Konya demiryolu boyunda 2.300 ton 1.038 ton

Satın alma komisyonlarının her konuda Harp Encümeni’ne başvurmaları

üzerine Başkomutan 11 Mart 1922’de verdiği emirde: Komisyonların başvuracağı

makamın öncelikle MSB olduğu, sadece MSB ve Maliye Bakanlığı arasında

halledilemeyen işlerin Harp Encümenine gönderilmesi gerektiğini bildirmiştir.393

Harp Encümeninin 19 Mart 1922 tarihinde yapılan toplantısının ardından

Başkomutan tarafından verilen emirde şöyle denilmektedir: “22 Ocak 1922’den bu

yana daha önce alınan kararlar gereği kurulan komisyonlara gerekli paralardan pek

azının verilebildiği, bu nedenle komisyonların halka para vermemek için çeşitli

yollara başvurarak ve halkı kandırmak suretiyle erzak aldıkları görülmektedir.

Alınan kararlar gereği halka zarar vermeden peşin para ile satın alma yapılması

bildirilmişti”. Başkomutan ayrıca Harp Encümeni’nin kararlarından uygulanması

mümkün olmayanların tekrar değerlendirilmesini Genelkurmay Başkanı’ndan

istemiştir.394

Batı Cephesinin 18.03.1922 tarihinde en son personel ve hayvan mevcuduna

göre günlük olarak ihtiyaç duyduğu yiyecek maddelerinin cins ve miktarı şöyledir:

Saman: 242 ton, arpa: 242 ton, etlik: 37,5 ton, yemeklik: 37,5 ton, buğday: 170 ton,

un: 112 ton. Erlerin ve hayvanların üzerinde üçer günlük demirbaş ve bölük

depolarında ise birer günlük yiyecek vardır. Bunların komutanlıkça, acil ve zaruri

durumlar dışında emir verilmedikçe yedirilmesi yasaktı.395

İkmal sistemi kurulmuş olmakla beraber gerek para eksikliği gerekse

uygulamada karşılaşılan aksaklıklar nedeniyle iaşe sıkıntısı meydana gelmekteydi.

Örneğin 1–31 Mart 1922 tarihleri arasında Konya’dan Batı Cephesine gönderilen

yiyecek maddelerinin eksik ve fazla miktarları şöyleydi: ekmeklik: 263 ton fazla, 392 a.g.e., s.444. 393 a.g.e., s.445. 394 a.g.e., s.446-447. 395 Türkman, a.g.e., s.144.

136

yemeklik: 9 ton fazla, etlik: 188 ton eksik, yemlik: 1124 ton eksik gönderilmiştir.

Görüldüğü gibi et ve hayvan yemi ihtiyacı eksik gönderilmiş, buna karşılık ekmeklik

fazla gönderilerek eksiklerin ikame edilmesine çalışılmıştır. Batı Cephesi Komutanı

Genelkurmay Başkanlığına yazdığı bir yazıda, Konya’dan düzensiz ve eksik olarak

gelen erzakın yerine parasının gönderilmesini ve bununla mahalli olarak satın alma

yapılmasını istemiştir.396

Artan para sıkıntısı nedeniyle 30 Mart 1922’de 1. Tümen’de parasızlık

yüzünden etlik hayvan alınamamış ve erlere et yedirilememiştir. Tümene yemeklik

olarak da sadece buğday kırması verilebilmişti. Para bulunamadığı için menzil

bölgelerinde yiyecek satın alınamamaktaydı.397

Harp Encümeninin 2 Nisan 1922 tarihindeki toplantısında MSB’nin

hazırladığı bir rapor da özetle şu hususlar belirtilmiştir:

1. Birliklerin para ihtiyaçlarının sağlanamamasından dolayı üzücü olaylarla

karşılaşılmaktadır. Örneğin Elcezire Cephesi Komutanı para verilmediği için celp

dönemi gelenlerin silâhaltına alınamadığını, müteahhitlere olan borçlardan dolayı

erlerin aç kaldığını, parasızlık nedeniyle her an bir olay çıkma olasılığının olduğunu,

bu durumun devam etmesi halinde görevden ayrılacağını bildirmiştir.

2. Kocaeli Grup komutanı; hayvan ve insanların aç olduğunu, bundan dolayı

birliklerin dağılmasından korktuğunu ileri sürmektedir.

3. Muharip birliklerden hariç olarak gerilerde bulunan fazla teşkilatın

lağvedilmesi kararlaştırılmıştır.

4. Maliye Bakanı tüm alınan önlemlere karşın dış yardım olmadıkça iç

kaynaklarla yurt içi sürekli ödemelerin teminine imkân olmadığını, daha fazla dış

yardım bulunabilmesi için Başkomutan tarafından girişimde bulunulmasına dair istek

Genelkurmay Başkanlığı tarafından Başkomutana bildirilmiştir. 398

Harp Encümeninin 9 Nisan 1922 tarihli toplantısında Maliye Bakanı’nın dış

yardım konusundaki isteğine karşı Başkomutan’ın Bakanlar Kurulu’na bildirdiği

cevap ele alındı. Bu cevapta Başkomutan şöyle demekteydi: “İç kaynaklarla temin

edilemeyen sürekli ödemelerin ne olduğu anlaşılamamıştır. Bu sürekli ödemelerin

396 Türkman, a.g.e., s.144-156. 397 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.1, s.281. 398 TİH İdari Faaliyetler, s.448–449.

137

birinci derecede ordunun iaşe ve maaşının olması lazımdır. Temin edilemeyecek

olanlar bunlar mıdır? Eğer masrafların bir kısmı verilemeyecekse her hal de

ordunun iaşesinin güvenlik altında bulunması gerekir. Hâlbuki ordunun iaşesi bu

süreler içinde tehlike içinde olduğu halde, diğer adi masrafların ödenmesine

çalışıldığı görülmektedir. Ödenmesi mümkün olanlarla olmayanların ne gibi şeyler

olduğunun kısa zamanda açıklanmasını ve bildirilmesini rica ederim.

Öte yandan bu durumun Maliye Bakanlığı’nca son anda ortaya çıkması

anlaşılmaz bir durum. Çünkü iki ay önce Harp Encümeni kararları verilirken gelir ve

giderlerin bilinmesi mümkün değildi. Daha on gün önce Sivrihisar’da böyle bir

durumdan bahsolunmamıştı. Her halde memleketin hayat ve savunmasını bilinçli ve

önceden kararlaştırılmış rakamlara dayatmak lazımdı. Bu hususta çok emniyetli

bilgiler verilmesini, birinci derecede ordunun iaşesinin duraksamadan teminini

dilerim.”399

Maliye Bakanı Başkomutanın emirlerine cevaben aşağıdaki bilgileri verdi:

“1. Mart-Eylül 1922 ayları arası bütün gelirlerin en az olduğu bir zamana

tesadüf etmektedir. Bu süre içinde gelirlerimiz en çok 6.000.0000 lira olacaktır.

Buna karşın Batı Cephesinin aylık iaşe masrafı 1.200.000 liradır. Bu ufak hesap mali

durumumuzu arza kâfi gelir zannederim.

2. Sürekli ödemeler: Ordunun iaşesi, önce Batı Cephesi sonra diğer genel

maaşlar, silah, cephane, kamyon, benzin, elbise ve donatım alımıdır.

3. Birinci ve ikinci maddelerde arz edilenler, gelirlerin yalnız Batı

Cephesinin iaşesine yeteceğini gösterir.

4. Meclisin gerekli gördüğü askeri satın almalar için marttan itibaren bir

defada ödenmek üzere MSB için ayrılan 5.000.000 lira da birinci madde de arz

edilen gelirlerden çıkacaktır.

5. Bu durumun düzeltilmesi için Batı Cephesinin kendi imkânlarıyla

alacağı tedbirlerden faydalanılarak, çok gelirli aylara kadar zaman kazanmak

nedeniyle aşağıdaki tedbirler alınmıştır:

a. Maliye bu parayı meclisçe silah ve donatım satın alması için

MSB’ye ait olan koyun ve keçi gelirlerinden de sarf edebilecektir.

399 a.g.e., s.449-450.

138

b. Maliye hiçbir yazışmaya lüzum kalmadan her hafta cumartesi günü

Konya Osmanlı Bankası’ndan cephe emrine 200.000 lira hazırlanmış olacaktır. Her

hafta verilen bu para ile Kocaeli Grubu dahil olduğu halde, bütün cephe birliklerinin

iaşesini cephe komutanlığı temin edecek, komisyonlara para dağıtımını da Batı

Cephesi yapacaktır. Niğde, Aksaray, Koçhisar, Kırşehir, Keskin komisyonları hariç

olmak üzere 1 No’lu emirle kurulan bütün komisyonlar Batı Cephesi ile yazışma

yapacaklardır.”400

17 Nisan 1922’de cepheden Ankara’ya gelen Başkomutan, 19 Nisan 1922’de

Harp Encümeni’ni toplantıya çağırmış olup şu konuşmayı yapmıştır:

“Giderler genel olarak dış kaynaklara dayatılmamalı, Maliye Bakanlığı’nda

tam zamanında alınan tedbirlerle her tarafta hükümete itimat edilmesine

çalışılmalıdır. En büyük tehlike iaşe işidir. Günlük iaşe bile güçlükle bulunmuştur.

Fakat ordu aç bırakılmamıştır, ancak hiçbir yerde stok meydana getirilememiştir.

Ufak bir manevrada, yedek yiyecek maddelerinin yokluğu nedeni ile başarısızlığa

uğrarız. Elde edeceğimiz parayı önce günlük ihtiyaca, arta kalanını da yiyecek

maddelerinin depolanmasına sarf edeceğiz. Silah, cephane ikmalinin sonraya

bırakılması uygun olur. Buna ayrılan paralar geri alınabilir.”401

Mustafa Kemal Paşa 22 Nisan 1922’de aşağıdaki emri yayınlamıştır:

“Bazen bir işin ilgili makamca Harp Encümenine gönderilmiş olmasının

yeterli olduğu düşünülüyor. Encümen işlerin oluşumu yönünden hiçbir makamın

görev ve sorumluluğunu üzerine almış değildir. Ordunun bir kısmı aç ve parasız

kalıyorsa bundan sorumlu Harp Encümeni değil bu görevi üzerine almış olan

bakanlıktır. Geleceği önceden görmek ve buna göre çareler bulmak, alınacak

tedbirler bakanlığın gücü dışında kalmışsa bunu Harp Encümenine ulaştırmakla

beraber alınacak karara kadar yine gerekeni yapması lazımdır. Bundan başka Harp

Encümeninin görevi bu durum karşısında çare bulmak değil ilgili bakanlıklar

tarafından bulunan çarenin doğruluğunu düşünmek ve bunu ne yolda halledeceğini

saptamaktır. Cephede ve cepheden dönüşümde gördüğüm durumlar beni bu durumu

açıklamak zorunda bırakmıştır.” 402

400 a.g.e., s.450-451. 401 a.g.e., s.451-452. 402 a.g.e., s.452.

139

19.04.1922 tarihinde çeşitli yerleşim birimlerinde ihtiyat olarak ayrılmış

yiyecek miktarları şöyledir; ekmeklik: 2.808 ton, yemeklik: 319 ton, etlik: 39,5 ton,

yemlik: 2.483 ton.403

Harp Encümeni 29 Nisan 1922 günkü toplantısında özet olarak aşağıdaki

kararları almıştır:

1. Batı Cephesi ve Elcezire Cephesi iaşesinin devam edebilmesi için Batı

Cephesine ayda 800.000 lira verilmesine, Elcezire Cephesinin ayda, ayniyat hariç

olmak üzere yöresel gümrüklerin cephe emrine bırakılmasının düşünülmesine ve

Maliye Bakanlığı’nın bu cephe ile özel olarak ilgilenmesine karar verilmiştir.

2. Gelecek için her şeyden önce ordunun iaşesinin bulunması lazımdır. Bu

da ayda ortalama 2.500.000 liradır. Bu para verilmezse genel giderler karşılanamaz

ve sipariş yapılamaz.404

Konya Komisyonu cephenin günlük ihtiyacı olarak 65 ton buğday, 110 ton

arpa, 15 ton et ve 15 ton kuru sebze göndermekle görevlendirilmiş olmasına rağmen,

30 Nisan 1922’de Batı Menzil Müfettişliği ancak 42 ton un ve 45 ton yemlik

gönderebilmişti. Birlikler erin günlük yiyeceğini tam olarak verebilmek için eksikleri

parayla, yetmezse ilerde ödenmek üzere satın almaktaydı.405

Harp Encümeni’nin 8 Mayıs 1922 günkü toplantısında gündeme alınan

istekler ve alınan kararlar özetle şöyledir: Batı Cephesi Komutanlığının bugünkü

kuvvesi 181.000 insan, 65.000 hayvandır. Bunların beslenmesi için 284.000 liraya

ihtiyaç olduğunu, buna hastanelerin yiyecek ihtiyaçları da katılırsa 300.000 lira

verilmesi gerektiği ve eğer 200.000 lira ile cephe iaşesi isteniyorsa, bunun mümkün

olamayacağı, yiyecek ikmalinin cepheden alınarak ilgili makamlarca yürütülmesi, 3.

Kolordunun Ankara’dan iaşe edilmesi isteniyorsa; 40.000 liranın kesilerek 260.000

liranın düzenli bir şekilde gönderilmesi, buna ek olarak hayvan donatımı ve donatım

için de 10.000 lira verilmesi isteğinde bulunulmuştu.

Alınan kararda; bütün amele taburlarının askeri kadrolardan çıkarılması

kararlaştırıldı. Ayrıca geri hizmetlerde bulunan kadroların azaltılması için MSB bu

işle görevlendirilen komisyonların işlerini çabuklaştıracaktı. Batı Cephesine 13

403 Türkman, a.g.e., s.143. 404 TİH İdari Faaliyetler, s.452. 405 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.1, s.282.

140

Mayıs 1922’den itibaren haftada 270.000 lira verilecek, bu paranın 220.000 lirası

doğrudan Batı Cephesine, 10.000 lirası Kocaeli Grubuna, 40.000 lirası da

Ankara’dan 3. Kolorduya verilecektir. Ayrıca ordunun yedek erzakının depolanması

için, Maliye Bakanlığı ve MSB ortaklaşa hazırlayacakları yerlerde erzak

toplanmasını temin edecekleridir.

Bu toplantıda alınan diğer bir kararla; ordunun iaşesinin temini için kurulan

satın alma komisyonlarından; Kırşehir, Keskin, Koçhisar, Niğde ve Aksaray

MSB’ye, diğer komisyonlar ise Batı Cephesine bağlanmıştır. Ayrıca Adana’da bir

satın alma komisyonu kurulması da kararlaştırılmıştır.406

Batı Cephesi daha önce yapılan toplantılarda cephenin haftalık para

miktarının 300.000 liraya çıkarılmasını bildirmiş olmasına rağmen, para

bulunamadığı için özellikle geri hizmet kadrolarında indirim yapılması ve 270.000

lira ile idare edilmesi kararı alınmıştı. Fakat ordu ihtiyacının daha da artması

nedeniyle, encümen son defa aldığı kararla cephe emrine haftalık 300.000 lira

verilmesine karar verdi. Ayrıca daha önce cephe emrine verilmiş olan 500.000 lira

yedek para ile Adana’da faaliyete geçen komisyon tarafından yedek erzak alınarak

depolanması kararlaştırıldı.407

Haziran 1922 yılında Batı Cephesi Komutanlığı’nda 195.000 insan ve 71.824

hayvan beslenmekteydi. Yiyecek maddeleri için haftalık olarak ayrılan ödenek %10

oranında eksik olarak gönderilmekte olup, hayvan yiyecekleri bazı yerlerde yarıya

indirilerek veya yeme buğday karıştırılarak verilmektedir. Askerlere günlük olarak

ortalama 3.000 kalorilik yiyecek verilmektedir.408

Orduların iaşe stokları Mayıs ve Haziran aylarında iyice azalmış olup bazı

birliklere beş gün boyunca sadece un çorbası ve peksimet verilebilmiştir. Peksimet

stoklarının da bitmesi üzerine Konya’daki bütün un fabrikaları ordunun emrine tahsis

edilerek bir hafta içinde iaşe ikmali kısmen düzene sokulabilmiştir. Batı Cephesi’nde

bulunan birliklerin 1922 Temmuz ayında iaşe sıkıntısı aşılmış olup, cephedeki bazı

birliklerin erata günlük olarak verdiği yiyecekler şöyledir:

406 TİH İdari Faaliyetler, s.453–454. 407 a.g.e., s.455. 408 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.1, s.293–295.

141

“11 Temmuz 1922 tarihine ait 5.Karma Topçu Taburunun günlük iaşe de er

başına 200 gr et, 200 gr bulgur ve 900 gram ekmek verildi.

10 Temmuz 1922 tarihinde muharebe bölüğünde erbaşına (sabah ve akşam

toplam) 200 gr sığır eti ile 200 gr kuru fasulye, 900 gr ekmek verilmişti.

11 Temmuz 1922 tarihinde 5. Kar. 2. Süvari Tümeni’nde erbaşına verilen

iaşe 200 gr et, 200 bulgur, 15 gr tuz, 900 gr ekmek verildi.

11 Temmuz 1922 tarihinde 14.Süvari Tümen Komutanlığı’nda erbaşına 200

gr et, 250 gr yemeklik, 900 gr ekmek verildi.” 409 Bu dönemde erlere normal kanuni

istihkaklarına yakın miktarda yiyecek verildiği görülmektedir. MSB hasat

mevsiminin yaklaşması ve ordunun iaşesinde yaşanan güçlüklerin çözümü için aşar

gelirinin bir kat daha artırılmasını teklif etmiş olup bu istek encümen tarafından

kabul edilmemiştir.410

İaşe konusunda karşılaşılan para sıkıntısının bir nedeni de, yeterli olduğu

varsayılarak tahsis edilen ödeneğin, yiyecek maddelerinin fiyatının sürekli artması

sonucu, bir süre sonra yetersiz hale gelmesidir. Bu durumu önlemek için Konya ve

Isparta’dan dışarıya erzak ihracı yasaklanmıştır.411

Hem tarım ürünlerinin toplanıp depolandığı hasat mevsimi olması, hem de

sıcak mevsimde askerlerin geceyi açık arazide geçirebilecek olmaları yüzünden,

ilkbaharda planlanan taarruz 1922 yazına ve hasat mevsimine ertelenmiştir. Yiyecek

ihtiyacının hasat mevsiminde toplanıp depolara konmuş olan ve taarruz sonucu ele

geçirilmesi düşünülen yerlerden temin edilmesi planlanmıştır.412

Harp Encümeninin 15 Temmuz 1922 tarihli toplantısında iaşe durumu

hakkında özet olarak şu konular görüşülmüştür: MSB Batı Cephesi’nin üç kolordusu

için Ankara civarında yapılacak yedek erzak stoku için 240.000 lira istekte

bulunmuştu. Bunun için 80.000 liranın verilmesi encümence karara bağlandı.

Bakanlıkça 3. Kolordunun günlük yiyecek ihtiyacının 67 ton olduğu, Ankara’daki

birlikler için para verilmediği, Koçhisar komisyonu için de 20.000 lira verilmesi

isteğinde bulunuldu. Encümenin verdiği kararda her iki birlik için aksatılmadan

409 Türkman, a.g.e., s.153-154. 410 TİH İdari Faaliyetler, s.456. 411 Türkman, a.g.e., s.158. 412 Müderrisoğlu, a.g.e., s.610.

142

haftalık paranın verilmesi, eğer Koçhisar’a para verilmesi gerekirse merkeze verilen

paranın MSB tarafından planlanması bildirildi.413

MSB Polatlı-Sarayönü menzil hattındaki birliklerin cephe ve merkez

tarafından iaşe edilmediği, bunun için Konya’dan 13.750 lira verilmesinin uygun

görüldüğünü bildirdi. Buna karşın encümen; bu birliklerin iaşesinin MSB ve Batı

Cephesi arasında halledilmesi gereken bir sorun olduğunu bildirdi.414

Harp Encümeni 22 Ocak–15 Temmuz 1922 tarihleri arasındaki yaklaşık yedi

ay süreyle düzenli toplantılar yapmış olup, esas olarak ordunun yiyecek

maddelerinin sağlanması ile uğraşmış, gereken durumlarda diğer ikmal

maddelerinin tedariki ile de ilgilenmiştir.415

Satın alma komisyonlarının aldığı yiyecek maddeleri ile Maliye Bakanlığınca

cephelere verilen paralardan hariç olarak, Ekim 1921’den 30 Temmuz 1922

arasındaki 10 aylık sürede MSB tarafından cephelere yemeklik: 1.771.646 kilo, etlik:

5.569 adet sığır, koyun ve keçi, yemlik: 3.260.516 kilo yiyecek maddesinin ikmali

yapılmıştır.416

Batı cephesinin 1 Ağustos 1922 gününe ait iaşe mevcudu 227.807 insan,

79.894 hayvandır. Kolordu ve tümenlerle menzil ambarları dahil erzak olarak

depolarda ekmeklik:1.440 ton, yemeklik:175 ton, etlik:300 ton, yemlik:251 tondur.

Bunların dışında demirbaş erzak stoku da şöyledir: ekmeklik: 214,4 ton (8,7 ton

eksik), yemeklik: 57,3 ton (9,4 ton eksik), peksimet: 56,5 ton, zeytin: 2,5 ton, etlik:

46,9 ton (6,5 ton eksik), tuz: 14,3 ton, yem: 261,1 ton (159,4 ton eksik).417

Bu dönemde hayvan yemleri tam olarak verilememekte olup çayıra çıkan

hayvanlardan arta kalan yem faal görevdeki hayvanlara veriliyordu. Hayvanlara arpa

tedarikinde yaşanan güçlüklerden dolayı Bakanlar Kurulu’nca 13 Ağustos 1922’de

arpa satın alımı ve depolanmasıyla ilgili özel bir karar alınmıştı. Bakanlar

Kurulu’nca alınan karar gereği satın alma komisyonları her cins yiyecek satın alma

işini hızlandırmış olup, Maliye Bakanlığı’nca Batı Cephesi komutanlığı emrine

haftada 1.300.000 lira gönderilmekteydi. Ayrıca Adana ve Konya bölgelerinden de

413 TİH İdari Faaliyetler, s.456–457. 414 a.g.e., s.456-457. 415 a.g.e., s.433–458. 416 a.g.e., s.459. 417 a.g.e., s.459.

143

demiryolu ile günde ortalama 85 ton ekmeklik, 27,5 ton yemeklik, 93 ton yemlik

gönderilmekteydi. 418

Ağustos ayının ilk yarısı sebze tedariki zorlaştığından ihtiyaçların Adana’dan

sağlanmasına çalışılmıştır Bu güne kadar karşılaşılan sıkıntılar ve taşıma

olanaklarındaki yetersizliklere rağmen ordu hiçbir muharebe döneminde aç

kalmamıştır. 25 Ağustos 1922’de 1.Ordu’da 5012 ve 2. Ordu’da 1777 ton yiyecek

olması gerekirken, 1. Ordu’da 1655, 2. Ordu’da 655 ton yiyecek depo edilebilmiştir.

1 nci Ordu birliklerinde 25 Ağustos 1922 akşamına kadar erler ve hayvanlar

üzerinde, ağırlıklarda ve kollarda taşınması gereken altı günlük erzak tamamlanmıştır

(erler üzerinde üç günlük peksimet ve kumanya, ağırlıklarda iki günlük ve kollarda

bir günlük erzak). 2 nci Ordu birliklerinde erler üzerinde iki günlük, birlik

ağırlıklarında bir günlük ve tümen kollarında bir günlük demirbaş erzak

tamamlanmış durumdadır.419

Orduların iaşesi için istihkak nizamnamesine göre er başına günlük 23,90

krş., hayvan başına günlük 26.75 kuruş hesabıyla 1922 yılı için 21.789.861 lira

gerekli iken, ancak 8.150.000 lira tahsis edilebilmiştir. Ortaya çıkan yaklaşık

13.000.000 liralık açık orduya tahsis edilen aşar vergilerinden ve hayvanların otluk

alanlardan beslenmesi suretiyle telafi edilmeye çalışılmıştır.420

Ordu birliklerinden ormanlık ve çalılık alanlarda bulunanlar yakacak

ihtiyaçlarını bulundukları bölgeden, diğerleri ise tezek yakmak suretiyle

sağlıyorlardı. Ayrıca Toros ormanları da yakacak açısından yararlanılan diğer bir

kaynaktı. Demiryollarında da yakacak olarak odun kullanılmaktaydı.421

Batı Cephesi yiyecek maddelerinde olduğu gibi giyecek bakımından da

yoksundu. 1. Ordu Komutanı Ali İhsan Paşa Batı Cephesine verdiği 19 Ekim 1921

tarihli raporunda özetle şöyle demekteydi: “8. Tümenin bütün birliklerini teftiş ettim.

Askeri elbiseli % 5 ere tesadüf edebildim. Köylü kıyafetliler vücutlarını koruyacak

bir halde olsalar yine şükredeceğim. Fakat yarısından fazlasının giyecekleri yırtık,

mevsimin şiddetiyle karşı karşıya bırakılmıştır. Kaput % 5 oranında olduğu gibi,

don, gömlek, pamuklu çorap gibilerinin bol olması lazım gelirken, bunlar dahi yarı 418 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.2, s.288–295. 419 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.2, s.289-296; TİH İdari Faaliyetler, s.459–505. 420 Türkman, a.g.e., s.154. 421 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.1, s.266–267.

144

yarıya yoktur. Onda dokuz oranında matara, arka çantası, ekmek torbası, beylik,

karavana, ekmek sacı yoktur. Hayvanlarda mutabiye ve semer ihtiyacı çoktur.” 422

Genelkurmay Başkanı MSB’ye 23 Ekim 1921 tarihinde yazdığı bir emirde

şöyle demektedir: “İsmet Paşa ile Beylikköprü’de buluşarak cephenin gelecekteki

durumu ile bir görüşme yaptım. Ordunun çıplaklığının endişe verecek bir halde

olduğu anlaşıldı. Orduya yakında verilecek görevi yapabilmesi için aşağıdaki

noksanların hemen giderilmesi elzemdir.

Birlikler pek ziyade çıplak ve yalın ayaktır. Bu kış için mutlaka 150.000

elbiseye ihtiyaç vardır. Bir haftaya kadar da 50.000 takım elbise ile diğer erler için

de hiç olmazsa bir kaput, bir çift çorap ve bir çift çarık verilmesi lazımdır. Çarık

kullanım müddetinin de bir ay olarak kabul edilmesi zorunludur. Beylik için köylü

çuvallarından tedarik zorunluluğu vardır. Ayrıca her köyün elbiselik veyahut çadırlık

kumaştan üç buçuk metre vermesi hakkında Tekâlifi Milliye emri çıkarılması, ayrıca

bundan sonra her köy ve ilçenin orduya vereceği eratı giydirdikten sonra göndermesi

Tekâlifi Milliye ile zorunlu tutulmalıdır. Adana ve Maraş’ta çadır bezi çoktur. Bu

hususta ayrıca tedbir alınmalıdır.” 423

Genelkurmay Başkanlığının bu emrini MSB 25 Ekim 1921 tarihinde şöyle

cevaplandırmıştır: “İtalya’dan alınan 30.000 takım elbise (kundura ve kaput dahil)

Antalya’ya çıkmaya başlamıştır. Bunlar batı Cephesine gönderilecektir. Ayrıca

Ankara’dan 5.000 kaput hemen yola çıkarılacaktır. Yine Antalya’ya çıkmış olan

18.000 takım elbise de cepheye verilecektir. Bu kafile ile beraber 80.000 adet portatif

çadır gelecektir. Bu güne kadar gelmiş olan 6.000 çadır da cepheye verilmiştir.

Kilim ve beylik yerine kullanılacak çuvalların köylerden toplanması uygun

görülmemiştir. İstanbul’dan getirtilen ve Ankara’da yapılan 3.168 adet beylik

cepheye gönderilmiştir. Bunlardan ayrı olarak Ekim 1921 başından Kasım 1921

ortasına kadar Batı Cephesine 17.135 ceket, 16.606 pantolon, 5.797 kaput da

müteahhitlerden alınarak gönderilecektir.” 424

422 TİH İdari Faaliyetler, s.459–460. 423 a.g.e., s.460. 424 a.g.e., s.460-461.

145

Daha önce verilen Tekâlifi Milliye emirleri gereğince 31 Ekim 1921’de çeşitli

askerlik şubelerinde mevcut giyim eşyalarının miktarı şöyleydi:425

Cinsi Miktar

Elbiselik kumaş 15.460 metre

Elbise 4.923 takım

Çamaşırlık 133.413 metre

Çamaşır 527.470 adet

Kundura gereçleri 40.059 kg.

Kundura 4.739 çift

Yemeni 12.002 çift

Çarık 1.998.617 çift

Çorap 2.688.506 çift

Mintan 53.858 adet

Ekim 1921 sonunda Tekâlifi Milliye işleri sona ermiş, MSB askerlik şubeleri

bölgesi ve menzil ambarlarında kalan bu eşyalardan faydalanmak için şöyle bir emir

vermiştir: “Eşya ve teçhizattan, yapılmış çamaşır, çarık ve çoraplardan 1.000’er

adedini menzil ve menzil bölge müfettişlikleri, askerlik şube başkanları kendi kadro

eratına dağıtacak, bölgelerinde depo birliklerine de mevcutları oranında dağıtım

yapacaklar; kalanları Kırşehir ve Çorum yapılmış eşya ve donatım ambarına, Yozgat

ve Samsun menzilleri Yahşihan teçhizat ambarına gönderecekler; yapılmamış

mallardan elbise ve kaput olabilecek kumaşlarla yöresel yapımevlerinde veya halk

yardımıyla askere kaput veya hırka, kösele ile vaketa gibi gereçler ile kundura ve

aynı derilerden gocuk veya kundura malzemesi yaptırılarak Ulukışla ve Yahşihan

teçhizat ambarına gönderecekler; bulundukları yerlerde bu yapımlar olmazsa yapımı

temin için Sivas menzili ile askeri yapımevlerine, sair menziller Ankara Levazım

Yapımevine sevk edeceklerdir.”

Diğer taraftan ambarlarda bulunan yapağı, yün ve tiftiklerden halka ücret

karşılığı verilerek iplik yapılmalı ve bu ipliklerle de kumaş işlenmelidir. Bunda

imkânsızlık görülürse maliyeye verilmek üzere miktarları bildirilmelidir.

425 a.g.e., s.461.

146

Bütün bu işlemler bir ay içinde tamamlanması için bölgede bulunan Tekâlifi

Milliye komisyonlarıyla anlaşarak sona erdirilmelidir. Bu emrin yapılma derecesi,

Levazım Dairesine verilen iaşe ve donatım raporlarına özel bir madde konarak

durum hakkında bilgi verilmelidir.”426

Kasım 1921’de Ankara’da bir nal ve mıh yapımevi açılarak cephedeki birlik

hayvanlarının ihtiyaçları karşılanmaya çalışılmıştı.427

1921 yılı Aralık ayı itibariyle İtalya’dan alınan 30.000 takım elbisenin

haricinde yurt içinden de 40.000 takım elbise satın alınmıştı. 243.000 elbise için

kontrat yapılmış olmasına rağmen bunun sadece 45.100 takımı alınabilmişti. Batı

Cephesi birlikleri bu dönemde ihtiyaç duyduğu donatımın ancak yarısına sahipti.

Fransızlardan 100.000 takım elbise istenmiş ancak bunlar gelmemişti.428

Aralık 1921’de Felah Grubu aracılığı ile 50.000 çift çorap, 10.000 çift yün

eldiven, 10.000 metre şayak kumaş alınması bakanlık tarafından emredilmiş olup

bunun için 30.000 lira gönderilmişti. Felah Grubu aynı ay içinde 15.000 metre kumaş

göndermiş, 3.800 metre daha göndermek üzere hazırlıklara başlamıştı.429

MSB’nin çeşitli kaynaklardan bulduğu giyim ve donatımdan, Aralık 1921’de

birliklere ve özellikle Batı Cephesine gönderilen eşyalar şöyleydi:430

Cinsi Miktar

Kaput 13.400 adet

Subay elbisesi 180 adet

Ceket 1.965 adet

Pantolon 1.200 adet

Çamaşır 22.399 adet

Gocuk 187 adet

Avcı yeleği 1.500 adet

Pamuklu mintan 19.178 adet

Fanila don 70 adet

Fanila gömlek 370 adet

426 a.g.e., s.461-462. 427 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.1, s.258. 428 a.g.e., s.260. 429 TİH İdari Faaliyetler, s.462. 430 a.g.e., s.462-463.

147

Kabalak 5.000 adet

Kuşak 6.690 adet

Eldiven 1.650 adet

Ayak bezi 3.000 adet

Çorap 28.364 çift

Fotin 16.077 çift

Çarık 27.126 çift

Yemeni 15.820 çift

Kar başlığı 7.611 adet

Beylik 6.130 adet

Arka çantası 500 adet

Ekmek torbası 8.000 adet

Palaska kayışı 3.500 adet

Karavana 705 adet

Ekmek sacı 95 adet

Mahruti çadır 8.008 adet

Soba 30 adet

Tüfek kayışı 1.200 adet

Araba örtüsü 377 adet

Nal 5.303 giyim

Mıh 252.182 adet

Urgan 5.413 adet

Yular 4.450 adet

Kaşağı 1.664 adet

Gebre 600 adet

Belleme 95 adet

Çul 2.300 adet

Yem torbası 4920 adet

Semer 7 adet

Ocak 1922’de MSB Levazım Dairesi halkın elinde giyecek ve eşyadan işe

yarayanları satın almakta, çamaşır ve eşyayı dikilmek üzere dikim yerlerine, diğer

ihtiyaçları da çeşitli yapım yerleri ve halka yaptırmak üzere evlere dağıtmaktaydı.

148

Levazımatı Umumiye Dairesince Ocak 1922’de Batı Cephesi’ne gönderilen başlıca

giyeceklerin cin ve miktarı şöyleydi:431

Cinsi Miktar

Kaput 42.007 adet

Elbise 13.055 takım

Çamaşır 2.500 takım

Fotin 2960 çift

Yemeni 21.700 çift

Çarık 97.253 çift

Battaniye 7353 adet

Matra 750 adet

Portatif çadır 2.093

1922 yılı başlarına kadar ordunun giyecek ihtiyacı kısmen giderilebilmiştir.

Askerin palto ihtiyacı tam olarak karşılanamamıştır fakat bunun yerine uzun

pamuklu hırkalar verilmiştir. Kışı geçirmek için yeter miktarda çadır sağlanamamış,

zeminlik adı verilen toprak altı kışlaları hazırlanmış, erat kışı burada geçirmek

zorunda kalmıştır. Salgın hastalıklara karşı her hafta elbise ve çamaşırlar etüvden432

geçirilmektedir.433

Şubat 1922’de MSB Levazımatı Umumiye Dairesi tarafından Batı Cephesi’ne

gönderilen başlıca giyecek malzemeleri şöyledir:434

Cinsi Miktar

Elbise 227 takım

Pantolon 18.976 adet

Çamaşır 15.415 adet

Çorap 22.990 çift

Battaniye 353 adet

Marta 5.039

Mahruti çadır 1.927 adet

431 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.1, s.267; Müderrisoğlu, a.g.e., s.475. 432 Eşyaları yüksek ısıyla sterilize ve dezenfekte etmekte kullanılan kapalı araç, http://www.tdk.org.tr. 433 Müderrisoğlu, a.g.e., s.610. 434 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.1, s.273.

149

1922 Mart ayında Eğridir ve Höyük’te birer donatım deposu, Dinar ve

Eğridir’de birer donatım yapım yeri ile Denizli’de bir tabakhane faaliyete geçirilmiş

olup ay içerisinde cepheye gönderilen başlıca giyecek malzemeleri şunlardır:435

Cinsi Miktar

Elbise 63.853 takım

Ceket 1.303 adet

Kaput 6.649 adet

Çarık 2.640 çift

Matra 15.887

Nisan 1922 içinde Batı Cephesi birliklerine dağıtımı yapılan başlıca giyecek

ve donatım malzemeleri şöyledir:436

Cinsi Miktar

Elbise 13.436 takım

Pantolon 10.302 adet

Kaput 10.587 adet

Fotin 12.142 çift

Çarık 1736 çift

Yemeni 12.426 çift

Çamaşır 5.000 takım

Marta 1.061 adet

Mahruti çadır 161 adet

Mayıs 1922’de Levazımatı Umumiye Dairesince Batı Cephesi ve diğer

birliklere gönderilen başlıca giyim ve donatım malzemeleri:437

Cinsi Miktar

Elbise 6.125 takım

Ceket 727 adet

Kaput 2.168 adet

Fotin 3.244 çift

Yemeni 17.204 çift

435 a.g.e., s.279. 436 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.1, s.283. 437 a.g.e., s.288.

150

Çarık 65.400 çift

Çamaşır 8.000 takım

Mahruti çadır 405 adet

Portatif çadır 576 adet

Adana ve Cephe Komutanlığı dikim ve yapım evlerinden, Batı Cephesine

1922 yılı Haziran ayında gönderilen başlıca giyim ve donatım malzemeleri

şunlardır:438

Cinsi Miktar

Elbise 4.680 takım

Çamaşır 9.000 takım

Ayakkabı 100 çift

Çarık 6.000 çift

Batı Cephesinin Mayıs 1922’de en çok ihtiyacı olan eşyalar çamaşır, portatif

çadır ve ayakkabı idi. Çadırsızlık yüzünden birliklerin köylerden çıkarılması,

ordunun seyyar hale getirilmesi mümkün olmuyordu. Bütün çabalara karşın Batı

Cephesi Büyük Taarruza giyecek ihtiyaçlarını tamamlayamadan girmiştir. 1922

Mayıs-Temmuz arası cephe ihtiyaçları ile buna karşın dağıtılan eşyalar şunlardı:

Cinsi İhtiyaç Dağıtılan

Kaput 95.114 1.900

Ceket 85.596 18.066

Pantolon 89.476 37.166

Don 358.826 78.900

Gömlek 357.384 78.500

Portatif çadır 144.783 6.636

25 Ağustos 1922 itibariyle cephedeki birliklerin 93.214 kaput ve 110.328

giyecek eksiği vardır. Yani yaklaşık 200.000 bini bulan cephe personelinin yarısının

elbise ihtiyacı karşılanabilmiştir.439

Taarruz başlangıcında ordu birlikleri beraberlerinde az miktarda yedek çarık

almışlarsa da takip harekâtının ilk günlerinde bunlar sarf edilmiş ve harekâtın

devamınca erlerin %50’den fazlası yalınayak kalmıştır. Yollarda ölen ve etlik olarak

438 a.g.e., s.295. 439 a.g.e., s.296.

151

kesilen hayvanların derisinden faydalanılmaya çalışılmışsa da bu yok denecek kadar

azdır.440

MSB tarafından cephelerin ihtiyacı ikmal edilmeye çalışılmasına rağmen

ihtiyaçlar tam olarak karşılanamıyordu. Bunun sebepleri: İtalya’dan alınan giyim

eşyalarının dayanıksızlığı ile muharebe şartları içinde eşyaların çok yıpranmasıydı.

1922 yılı 26 Ağustostan Eylül sonuna kadar Yunan ordusundan ganimet olarak

alınan giyecek eşyalarından faydalanılarak ihtiyaçların büyük kısmı karşılanmıştır.441

Genel olarak bakıldığında Büyük Taarruza hazırlık sırasında Türk Ordusu

zengin kaynaklar sahip Batı Anadolu’dan yararlanamamıştır. Sakarya Savaşı

sonrasında Çukurova bölgesi kaynaklarının devreye girmesiyle kısmi bir rahatlama

olduğu söylenebilir. Bu dönemde yiyecek maddeleri kısmen MSB tarafından kısmen

de birliklere gönderilen paralarla mahalli olarak tedarik edilmiştir. Ayrıca aşar

vergisi sisteminden de yiyecek maddelerinin tedarikinde faydalanılmıştır. Yiyecek

maddelerinin yetersiz olması nedeniyle kimi zaman istihkaklarda azaltmaya gidilmiş,

yiyecek ve yem maddelerinin bölge dışına çıkarılması yasaklanmış, geri hizmetlerde

görevli askeri kadrolarda indirim yapılmıştır. Yurt içinde yeterli yiyecek maddesi

bulunmasına rağmen karşılaşılan en önemli problemler para ve nakliyedir. Ayrıca

yiyecek ve yem fiyatlarının sürekli artması da karşılaşılan bir diğer problemdir.

Giyecek maddeleri temininde büyük sıkıntı yaşandığından hiç olmazsa erlerin yeterli

beslenerek hastalıklardan korunması amaçlanmıştır. Yiyecek işlerinde yaşanan

problemleri çözmek amacıyla Harp Encümeni adıyla en üst kademedeki yöneticilerin

katılımı ile bir kurul oluşturulmuş ayrıca birçok vilayette mülki ve askeri erkândan

oluşan satın alma komisyonları kurulmuştur. Günlük ihtiyaçlar genellikle

karşılanmakta olup, alınan bütün tedbirlere rağmen yeterli miktarda yedek yiyecek

stoku yapılamamıştır. İlkbaharda yapılması planlanan Büyük Taarruz yiyecek

ihtiyacının daha kolay ikmal edilebilmesi amacıyla 1922 yılı hasat mevsimi olan

Ağustos ayına ertelenmiştir. Büyük Taarruz sırasında ordu çok hızlı hareket

ettiğinden lojistik unsurlar fazla bir yararlılık gösterememiş, daha önce planlandığı

gibi ihtiyaçların bir kısmı Yunanlılardan ele geçirilen bir kısmı da mahalli olarak

satın alma yolu ile karşılanmıştır.

440 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.3, s.283. 441 TİH İdari Faaliyetler, s.463–464; Atakan, a.g.m., s.114.

152

Giyecek problemi bu dönemde de devam etmiş olup fotin ve ayakkabı yeter

miktarda temin edilemediğinden, kullanım süresi kısıtlı ve dayanıksız olan çarık ve

yemeni ile ihtiyaçlar geçici olarak karşılanmaya çalışılmıştır. Bu dönemde yurt içi

imkânları yetersiz olduğundan yurt dışından giyecek malzemeleri alınması yönünde

girişimlerde bulunulduğu kısmen de alındığı görülmektedir. Elde mevcut dikim ve

yapım evleri yetersiz olduğundan bunlara dönem dönem yenileri açılmakta olup

ayrıca bazı malzemeler halka yaptırılmak üzere evlere dağıtılmıştır. Anadolu’da

gerçek anlamda bir tekstil sanayi olmaması, orduya ait dikim ve yapım evlerinin

işgal altındaki İstanbul’da kalmış olması ve olanlarında yetersiz olması, ilkel

imkânlarla üretilen giyim kuşam malzemelerinin dayanıksız olması ve muharebe

şartları altında eşyaların daha çok yıpranması nedeniyle giyecek ikmalinde sıkıntı

çekilmiştir.

3. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü ile Batı Cephesindeki

Menzil Teşkillerinin Faaliyetleri

1921 yılında geniş bir teşkilata sahip olan menzil teşkilatı 1922 yılında günün

şartlarına göre bir takım değişikliklere uğramış, bir bölüm menzil teşkilleri

lağvedilmiş yerine başkaları kurulmuştur. Bu dönemde yurt içi menzil teşkilatının

son durumu şöyledir: Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğüne bağlı olarak Çorum,

Bolu, Kastamonu, Adana Menzil Bölge Müfettişlikleri ile yine doğruca müdürlüğe

bağlı olarak Sarayönü, Sivas, Kayseri, Yozgat, Kırşehir Hat komutanlıkları,

Yahşihan, Ankara, Sarıköy, Çankırı, Kalecik, Beypazarı, Ayaş, Kızılcahamam ve

Bala Nokta Komutanlıkları vardır. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğüne bağlı bu

menzil teşkillerinde toplam 1.251 subay, 11.604 er görevlidir.442

Batı Cephesi Komutanlığı’na bağlı olmak üzere çeşitli tarihlerde menzil

teşkilleri ve hatları kurularak faaliyete geçirilmiştir. Zamanla bunların bir kısmı Batı

Cephesi bünyesinde yeniden teşkil edilmiş bulunan 1 nci ve 2 nci Ordu

Komutanlıkları emrine verilmiştir.443

442 TİH İdari Faaliyetler, s.385-387; Atakan, a.g.m., s.113. 443 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.1, s.235–236.

153

18 Kasım 1921 itibariyle Batı Menzil Müfettişliğinin merkezi Konya’da olup

MSB’ye bağlı olmasına rağmen aynı zamanda Batı Cephesi Komutanlığından da

emir almaktaydı. Batı Menzil Müfettişliğine bağlı olan teşkiller şunlardı: Muğla

Menzil Bölge Müfettişliği, Silifke Menzil Bölge Müfettişliği, Sarayönü Menzil Hat

Müfettişliği, Menzil Ser Tabipliği (Başhekimlik), Menzil Ser Baytarlığı

(Başveterinerlik), Menzil Levazım Reisliği, Konya, Beyşehir, Karaman, Koçhisar,

Ereğli, Aksaray, Niğde, Antalya, Nokta Komutanlıkları ile Konya’daki diğer bağlı

teşkiller. Batı Cephesi Komutanlığı’na doğrudan bağlı menzil teşkilleri ise: Dinar ve

Akşehir Menzil Bölge Müfettişliği, Aziziye (Emirdağ) Hat Komutanlığı, Çay Nokta

Komutanlığı, Dinar Katar Komutanlığı, Eğridir Menzil Hat Komutanlığıdır (EK–6 ve

EK–7).444

Nisan 1922 yılında Batı Cephesi’nin menzil konuş durumu 16 Nisan 1921’de

önceleri Akşehir’de iken Çay’a alınmış olan menzil bölge müfettişliği bütün

araçlarıyla 2 nci ordu emrine verilerek Bolvadin Menzil Bölge Müfettişliği kuruldu.

1nci Ordu’nun Menzil Bölge Müfettişliği Haziran 1922 itibariyle Dinar’da olup

ileride Genelli’ye alınacaktır.445

Batı Cephesi’nde ikmal maddeleri genel olarak cephe gerisindeki menzil

nokta ambarlarına getiriliyor, tümenler de ihtiyaçlarını kendi araçlarıyla buralardan

alıyordu. Alayların büyük ağırlıklarındaki erzak kolları kendi ihtiyaçlarını tümen

dağıtma yerlerinden almak suretiyle ikmallerini yapıyorlardı.446

Ağustos 1922’de MSB’ye bağlı olarak Sevkıyat ve Genel Müdürlüğü,

Konya’da bulunan Batı Menzil Müfettişliği ile 1 nci ve 2 nci Orduların emrinde

bulunan menzil bölge müfettişlikleri kendi bölgelerinde faaliyetlerine devam

ediyorlardı.447

Ağustos 1922’den itibaren Batı Menzil Müfettişliği tarafından Batı Cephesi

birlikleri için Çay’a gönderilen erzak, depolarda biriktirilmeye başlanmış olup,

günlük yiyecek birlikler tarafından bulundukları bölgeden satın alınmakta idi.

Askerlerde üç günlük demirbaş, büyük ağırlıklarda bir günlük, kollarda da iki günlük

yiyecek bulundurulması ve erzakın hiçbir surette sarf edilmemesi emredilmiştir. 444 a.g.e., s.237–239. 445 a.g.e., s.241. 446 a.g.e., s.247. 447 a.g.e., s.287.

154

Günlük satın almalar yetmediğinden zorunlu durumlarda menzilden gönderilen

erzakların bir kısmı tüketilmekteydi. 448

Temmuz 1922 sonuna kadar direkt olarak tümenlere gönderilen ikmal

maddeleri daha sonra menzil noktalarından kolordu depolarına gönderilmeye

başlanmış, tümenlere buralardan dağıtılmaya başlanmıştır. Ağustos başından itibaren

eldeki ulaştırma araçları yetersiz olduğundan, ordunun hareket edeceği planlanan

ileri noktalarda yiyecek depoları kurularak erzak depolanmaya başlanmış var olan

depolarda daha ileri noktalara taşınmıştır. 449

Yapılacak olan taarruz Yunanlıların yüksek ateş gücü yüzünden baskın

şeklinde planlanmaktadır. Taarruzun ardından takip harekâtı yapılacaktır. Fakat bu

takip harekâtı sırasında ikmal maddelerini cepheye hızlı bir şekilde ulaştıracak yeterli

kamyon benzeri araçlar yoktur. Eldeki kamyonların da engebeli arazide gidebilmesi

mümkün değildir. At ve kağnı gibi arabalarla en fazla 100 kilometrelik bir alanda

ikmal mümkündür.450

Ordu birlikleri muharebenin ilk günleri olan 26–28 Ağustos günlerinde

kısmen çeşitli noktalarda açılan erzak dağıtma noktaları ve yiyecek depolarından

ikmallerini yapmışlardır. 28 Ağustostan sonra menzil ambarları ve kolları iyice

geride kaldığından birlikler yiyecek ihtiyaçlarını kısmen beraberlerinde götürdükleri

demirbaş erzakla, kısmen aşar veya köylerden satın alma ile kısmen de

Yunanlılardan ele geçirilen erzakla karşılamıştır. Yunanlılar geri çekildikleri

doğrultularda bütün köy, kasaba ve harmanları yakmışlar, fakat birçok istasyonda

biriktirdikleri erzakı yakamadan bırakmışlardı. Ekmek tedariki güç olduğundan

birliklere genelde un ve peksimet verildi. Unlar birliklerce ekmek saclarında yufka

yapılarak ihtiyaçlar giderilmeye çalışıldı. Her birliğin etlik hayvanları sürüler halinde

arkalarından takip ettirildiğinden et sıkıntısı çekilmemişti. Hayvanlara ise yem

tedarikinde sıkıntı çekilmiş kuru ot ve saman çok az olarak bulunabilmiştir. Hem

havanın çok sıcak olması hem de Yunanlılar geri çekilme istikametlerinde

448 a.g.e., s.288–289. 449 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.2, s.290-292; Türkman, a.g.e., s.152-154. 450 Müderrisoğlu, a.g.e., s.610.

155

öldürdükleri insan cesetlerini su kuyularına doldurduğundan takip harekâtının belirli

dönemlerinde su sıkıntısı çekilmiştir.451

Batı Cephesi Ordularının menzil teşkillerinde 1 Eylül 1922 tarihine kadar bir

değişiklik olmamış bu tarihten itibaren de bozulan Yunan Ordusuna karşı takip

harekâtı başlamıştır. Harekâtın hızlı gelişmesi üzerine özellikle yiyecek ikmal

maddelerinin birliklere yetiştirilemediğini gören Genelkurmay Başkanın verdiği

emirle Batı Cephesi’nin menzil bölgesi Eskişehir-Kütahya-Afyon demiryolunun

batısına alınmış, ordular İzmir önlerine yaklaştıkça erzak ambarları da ileriye

taşınmıştır ve ihtiyaç duyulan ileri noktalarda yeni erzak ambarları açılmıştır. Ancak

takip harekâtı sırasında ordu birlikleri çok hızlı hareket ettiklerinden menzil teşkilleri

ve lojistik unsurlar buna ayak uyduramamıştır.452

Bu dönemde (11 Ekim 1921–31 Temmuz 1922) Genel Müdürlük tarafından levazım

ikmal maddeleri ile ilgili olarak yapılan faaliyetler şöyledir:

• Kayseri-Kırşehir-Yahşihan üzerinden Ankara ve çevresine nakledilen

yiyecek ve yemin ağırlığı 1.367 ton, donatım ve gereçlerinin ağırlığı 49,5 ton,

• İnebolu-Kastamonu-Çankırı-Kalecik üzerinden Ankara ve çevresine

nakledilen yiyecek ve yemin toplam ağırlığı 352,5 ton, donatım ve gereçlerinin toplam

ağırlığı 758,5 ton,

• Samsun-Çorum-Sungurlu-Yahşihan üzerinden Ankara ve çevresine

nakledilen yiyecek ve yemin toplam ağırlığı 287 ton, donatım ve gereçlerinin toplam ağırlığı

151,5 ton,

• İzmit üzerinden Ankara ve çevresine nakledilen yiyecek ve yemin toplam

ağırlığı 1.367 ton, donatım ve gereçlerinin toplam ağırlığı 49,5 ton.

Büyük Taarruz hazırlığının başladığı dönemde Yahşihan ve Ankara’ya

getirilen yukarıdaki levazım ikmal maddelerinin büyük kısmı Yahşihan-Ankara

dekovil ve Ankara-Polatlı normal hat demiryolu ile Polatlı’ya nakledilmişti. Batı

Cephesinin lojistik desteği genel olarak Polatlı’ya nakledilen bu ikmal maddeleri ile

sağlanmıştır.453

451 TC Genelkurmay Başkanlığı, Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı:59, Ankara, Aralık 1967, Vesika No:1374; TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.3, s.275-282; Türkman, a.g.e., s.154; 452 TİH Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.3, s.275; TİH İdari Faaliyetler, s.459–505. 453 TİH İdari Faaliyetler, s.415–420.

156

Genel olarak değerlendirilecek olursa bu dönemde menzil teşkilatının

MSB’ye bağlı Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü, Batı Menzil Müfettişliği ve

doğrudan cephe emrinde ve bölgesindeki menzil teşkillerinden oluşan kapsamlı bir

yapıya sahip olduğu görülmektedir. Bu teşkillerde çeşitli tarihlerde günün

ihtiyaçlarına göre birçok değişiklik yapılmış, duruma göre yenileri kurulmuş veya bir

kısmı lağvedilmiştir. Büyük Taarruz yaklaştığı dönemlerde ordunun ilerleme

istikametlerine erzak depoları açılmaya başlanmış, taarruzla beraber bunlar daha ileri

noktalara alınmıştır. Alınan tedbirlere rağmen ordu birliklerinin çok hızlı hareket

etmesi nedeniyle lojistik unsurlar birliklerin hareketine ayak uyduramamış, ihtiyaçlar

birliklerin beraberindeki demirbaş erzak, mahalli satın almalar ve Yunanlılarda ele

geçirilen yiyeceklerle karşılanmaya çalışılmıştır.

4. Gizli Örgütler Tarafından Yapılan Faaliyetler

Büyük Taarruza hazırlık döneminde Felah ve M.M. Grupları tarafından

İstanbul ve civarından kaçırılarak Anadolu’ya gönderilen levazım ikmal maddeleri

şunlardır:454

Felah Grubu tarafından gönderilenler:

Cinsi Miktar

Palaska 3.101 Adet

Kütüklük 14.293 Adet

Süngülük 3.129 Adet + 6 Çuval

Tüfek kayışı 123 Adet

Arka çantası 5.980 Adet

Ekmek torbası 10.350 Adet

Peksimet torbası 5.000 Adet

Matara 16.439 Adet

Potin455 270 Çift

Kürklü yelek 8.000 Adet

Ceket 13.000 Adet

454 a.g.e., s.399–405. 455 Erkeklerin giydiği kısa konçlu Avrupa biçimi bir ayakkabı. Bkz.: Koçu, a.g.e., s.193.

157

Çorap 10.240 Adet

Kar başlığı 1.763 Adet

Kilim 8.000 Adet

Kumaş 13.800 Metre

Portatif çadır 620 Adet

Büyük çadır 6 Adet

Kar gözlüğü 50.000 Adet

M.M. Grubu tarafından gönderilenler:

Palaska 43.479 Adet

Matara 69.999 Adet

Ekmek torbası 41.016 Adet

Arka çantası 6.361 Adet

Tüfek kayışı 1.003 Adet

Bel kemeri 433 Adet

Dilli toka 1.718 Adet

Kar gözlüğü 200 Adet

Portatif çadır 185 Adet

Çadır 277 Adet

Çardı bezi 3.442 Metre

Kilim 249 Adet

Düğme 1.350.000 Adet

Kazan 97 Adet

Dikiş makinesi 101 Adet

Tabak ve tas 165 Adet

Süzgeç ve tava 559 Adet

Ocak 1922’de Felah Grubunun gönderdiği 13.000 Amerikan ceketi ile 8.861

metre kumaş Mersin’e çıkmıştı.456

456 TİH İdari Faaliyetler, s.463.

158

İstanbul ve civarından Büyük Taarruz ve takip harekâtı sırasında Felah Grubu

tarafından Anadolu’ya gönderilen levazım ikmal maddeleri şunlardır:457

Cinsi Miktar

Kütüklük 1.630 adet

Palaska 15.501 adet

Matara 28.786 adet

Ekmek torbası 13.716 adet

Arka çantası 2.045 adet

Kar gözlüğü 50.278 adet

Kazan 365 adet

Karavana 570 adet

Bu dönemde de gizli örgütlerin Anadoluya önemli miktarda ve MSB

tarafından tedarik edilemeyen palaska, kütüklük, süngülük, tüfek kayışı gibi

malzeme gönderdiği görülmektedir. Gizli örgütler, MSB tarafından tedarik

edilemeyen ve çok miktarda ihtiyaç duyulan bu tip malzemeleri temin etmekle Türk

Ordusuna önemli katkıda bulunmuşlardır.

457 a.g.e., s.500-503.

159

SONUÇ

Kurtuluş Savaşını genel olarak Kuvay-i Milliye ve düzenli ordu dönemi

olmak üzerek ikiye ayırmak mümkündür. Kuvay-i Milliye döneminde Yunanlılara

karşı mücadele genel olarak Kuvay-i Milliye denilen yerel milis güçleriyle

sürdürülmüştür. Kuvay-i Milliye birlikleri halka dayanmakta olup, Osmanlı

Hükümeti tarafından desteklenmediğinden meydana gelen idari ve lojistik boşluğu

doldurmak amacıyla bir takım yerel kongreler düzenlenmiştir. Bu kongreler

sonucunda Kuvay-i Milliye birliklerini örgütlemek, idari ve lojistik faaliyetlerini

düzenlemek amacıyla yerel idari ve lojistik teşkilatlar kurulduğu görülmektedir. Bu

kapsamda Heyeti Merkeziye veya Heyeti Milliye denilen yürütme organlarına bağlı

olarak maliye ve levazım teşkilatları kurulmuş, cephe gerilerinde Osmanlı ordusunda

olduğu gibi menzil müfettişlikleri oluşturulmuştur. Bu dönemde yerel örgütlerin

aldıkları idari ve lojistik kararlarda genel olarak yürürlükteki Osmanlı kanun ve

talimatlarını esas aldıkları görülmektedir. Bunda Kuvay-i Milliye birliklerini

örgütleyenlerin genel olarak görevde veya emekli askerler ile mülki erkândan

oluşmasının etkisi olmuştur.

Ordu birliklerinin de Kuvay-i Milliye birliklerine lojistik açıdan destek

olduğu görülmekle beraber, yerel teşkilatların da sıkıntı içindeki düzenli ordu

birliklerine yardımcı olduğu dönemler olmuştur. Lojistik faaliyetler sonuç olarak

mali kaynağa dayandığından bu dönemde yerel örgütler halktan bağış toplayarak bu

mali kaynağı finanse etmeye çalışmışlardır. Bazı dönemlerde yerel Kuvay-i Milliye

komutanlarının halktan zorla bağış toplamaları iç isyanların çıkmasında etken

olmuştur.

Heyeti Temsiliye ile beraber mücadelenin tek elden yönetilebilmesi amacıyla

bir takım önlemler alınmış olmasına rağmen, hem yerel Kuvay-i Milliye

örgütlenmelerinin kendi bölgelerinde güçlü olması hem de mali kaynak sıkıntısı

nedeniyle tam anlamıyla başarıya ulaşılamamıştır.

TBMM’nin kurulması ile beraber milli mücadele hukuki ve siyasi açıdan tek

elden yönetilmeye başlanmış, bu kapsamda daha önce yerel örgütlenmeler

aracılığıyla çözülmeye çalışılan otorite boşluğu, hükümetin kurulması ile giderilmeye

başlanmıştır. Milli mücadelenin Kuvay-i Milliye birlikleriyle yürütülemeyeceği,

160

kesin zaferin ancak düzenli ordu birlikleri ile alınabileceği değerlendirildiğinden, bu

dönemde tamamen düzenli ordu teşkilatına geçilebilmesi için lojistik teşkilat ve

kurumlar oluşturulmaya başlanmış, bu kapsamda Milli Savunma Bakanlığı teşkil

edilmiş, menzil teşkilatı kurulmaya başlanmıştır.

TBMM kurulduktan sonra da bir süre düzenli ordunun yanın da Kuvay-i

Milliye birlikleri de varlıklarını sürdürmüş, bunlarında düzenli ordu teşkilatına

alınabilmeleri için ihtiyaçlarının MSB tarafından karşılanmasına çalışılmış ve bu

yönde çeşitli kararlar alınmıştır. TBMM kurulduktan sonra gerek lojistik

teşkilatlanma gerek ikmal esaslarına ilişkin uygulamalarda, I. Dünya Savaşı’nda

Osmanlı ordusu tarafından uygulanan esaslar kabul edilmiştir. Sonuç olarak ordunun

başındakiler ve ordular kısa bir süre öncesine Osmanlı ordusunun askerleridir.

TBMM ‘nin kuruluşundan sonra lojistik açıdan karşılaşın en büyük problem

para sıkıntısıdır. Sonuç olarak lojistik faaliyetler parasal kaynaklara dayanmaktadır.

Bu kapsamda mali kaynak sıkıntısını giderebilmek amacıyla birçok tedbir alınmış bu

kapsamda vergi miktarlarına önemli artışlar getirilmiş, yurt dışından mali yardım

talebinde bulunulmuştur. Alınan her türlü tedbire rağmen mali kaynak sıkıntısı

giderilememiştir.

Lojistik faaliyetler kapsamında karşılaşılan bir diğer sorunda para olsa bile

ihtiyaç duyulan ikmal malzemelerinin özellikle giyeceğin bulunamamasıdır.

Anadolu’da zaten batılı anlamda bir sanayi olmamakla beraber, ihtiyaçları

karşılayacak olan sanayi kuruluşları da işgal altındaki bölgelerdedir. Özellikle

İstanbul’da bulunan askeri depolar ve dikimevlerinden önemli miktarda giyecek

malzemesi gizli örgütler aracılığı ile Anadolu’ya kaçırılmıştır. Ancak gösterilen

bütün çabalara rağmen Kurtuluş Savaşı’nda en fazla sıkıntısı çekilen ikmal

malzemesi giyim kuşam olmuştur.

Lojistik faaliyetler kapsamında karşılaşılan bir diğer sıkıntı da her hangi bir

şekilde tedarik edilen ikmal maddelerinin cepheye ulaştırılmasında karşılaşılan

güçlüklerdir. O dönemde en önemli ulaşım aracı tren olup, demiryollarının önemli

bir bölümü işgal altında olan bölgelerdedir. İşgal altında olmayan bölgelerde ise elde

yeteri kadar lokomotif ve vagon yoktur. Ulaştırma ilkel imkânlarla at, deve, kağnı

arabası vb. şekilde yapılmaktadır.

161

Lojistik faaliyetler özellikle de levazım ikmal faaliyetleri Kurtuluş Savaşı

sırasında yapılan muharebelerin sonucunu önemli ölçüde etkilemiştir. Örneğin

Kütahya-Eskişehir Muharebeleri sonucunda Türk Ordusu büyük orandan malzeme

ve araç yetersizliği sonucu yenilerek geri çekilmiştir. Sakarya Muharebesi’nin

kazanılmasının en büyük nedeni ise silah, personel, araç vb. bakımdan üstün olan

Yunan Ordusunu ikmal üslerinden kopartılması ve Tekâlifi Milliye emirlerinin de

etkisiyle Türk Ordusu’nun Yunanlılara nazaran çok iyi ikmal edilmiş olmasıdır.

Aradaki askeri güç farkı ancak bu şekilde kapatılabilmiş, Sakarya Muharebesi

sonlarına doğru Yunan birlikleri açık bir şekilde açlık çekmiş, Türk ordusu ise

cephede dahi sıcak yemekle düzenli bir şekilde beslenmiştir.

Sakarya Muharebesi ile Büyük Taarruz arasında bütün güç ordunun

beslenmesi, mevcudun artırılması ve diğer eksiklilerin tamamlanmasına verilmiştir.

Alınan bütün tedbirlere rağmen iaşe sıkıntısının giderilememesi üzerine, Başkomutan

başkanlığında, Meclis Başkan Yardımcısı, Genelkurmay Başkanı, Milli Savunma ve

Maliye Bakanları ile bu bakanlıkların encümen başkanlarından oluşmakta olan bir

Harp Encümeni kurulmuştur. Devletin en yüksek makamlarında bulunanlardan

oluşan bu kurulun teşkil edilmiş olması ve levazım faaliyetlerinden beslenme konusu

ile direkt olarak ilgilenmesi, bu faaliyetlere verilen önemi göstermesi açısından

dikkate değerdir. 1922 İlkbaharında yapılması planlanan taarruz ilk önce 1922

Haziran ayına ertelenmiş, daha sonra ise eldeki yiyecek maddelerinin yetersizliği

nedeni ile hasat mevsimi olan 1922 Ağustos ayına ertelenmiştir.

Orduların ihtiyaç duyduğu silah, mühimmat ve diğer harp araç gereçleri

zamana ve duruma göre değişiklik göstermekle beraber, değişmeyen tek unsur

insanlar tarafından kullanılmalarıdır. Askerlik mesleğinin yüksek performans

gerektiren, başarısızlık durumunda can, mal hatta vatanın kaybına kadar gidebilecek

sonuçları olabileceği düşünülecek olursa, asıl unsuru oluşturan insan ihtiyaçlarına

yönelik hizmetleri içeren Levazım ikmal faaliyetlerinin önemi daha iyi anlaşılabilir.

Silah, mühimmat vb. malzemelerin ikmal genelde muharebelerin meydana

geldiği zamanda önem kazanırken, levazım ikmal faaliyetleri süreklilik arz eder.

İnsanoğluna en modern silahlar verilse de, onun beslenmesini, sıcaktan ve soğuktan

koruyacak şekilde teçhiz edilmesini sağlamadan verim almak mümkün değildir. Bu

gibi faaliyetler bedeni gereksinimleri gidermelerinden başka moral ve isteklendirme

162

bakımından olumlu etki yapar, muharip unsurların direncini artırır, onların her an

muharebeye hazır olmasına yardımcı olur.

Kurtuluş savaşında silah, teçhizat ve personel açısından çok üstün bir düşman

gücüne karşı mücadele verilmiştir. Karşı taraf üstün olmasına karşın ikmal edileceği

topraklardan uzaktır. Hâlbuki Türk Ordusu kendi topraklarını savunmaktadır. Bu

durum kendi toprağını savunan insanlarda üstün bir savaşma azmi ve psikolojisi

yaratmakla beraber, savaş stratejisi bakımından asıl önemi milletin elindeki her şeyi

son noktasına kadar ordusuna vermesi ve Türk Ordusu’nun Yunan Ordusu’na göre

çok daha kolay ve hızlı ikmal edilebilmesi olmuştur.

163

BİBLİYOGRAFYA

1. Yayınlanmış Arşiv Belgeleri

TC Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi, Harp Tarihi Vesikaları Dergisi,

Sayı:38, Ankara, Aralık 1961, Vesika No:922.

TC Genelkurmay Başkanlığı, Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı:54, Ankara,

Aralık 1965, Vesika No:1235.

TC Genelkurmay Başkanlığı, Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı:59, Ankara,

Aralık 1967, Vesika No:1374.

TC Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı, Harp Tarihi Belgeleri Dergisi, Sayı:69,

Ankara, Eylül 1973, Belge No:1511.

TC Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Askeri Tarih Belgeleri

Dergisi, Sayı:113, Ankara, Ocak 2002, Belge No:4181.

, Belge No:4191.

, Belge No:4192.

, Belge No:4194.

2. Ansiklopedi ve Sözlükler

Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, C.14, Ana Yayıncılık, İstanbul 1992.

Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 14.Cilt, Milliyet, 1986.

Koçu, Reşad Ekrem; Türk Giyim Kuşam ve Süsleme Sözlüğü, Sümerbank Yayını,

Ankara 1967.

Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara 1998.

3. Kitaplar

Ağaoğlu, Samet; Kuvayi Milliye Ruhu, Kültür Bakanlığı, Ankara 1987.

Aker, M. Şefik; İstiklal Harbinde 57. Tümen ve Aydın Milli Cidali, C.I-II, Askeri

Matbaa, İstanbul Mart 1937.

164

Akşin, Sina; İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, , Cem Yayınevi İstanbul

1983.

Albayrak, Mustafa; Milli Mücadele Dönemi’nde Batı Anadolu Kongreleri,

AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1988.

Altay, Fahrettin; 10 Yıl Savaşı ve Sonrası (1912–1922), İnsel Kitapevi, İstanbul

1970.

Apak, Rahmi; Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, TTK Basımevi, Ankara 1990.

Armaoğlu, Fahir; 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914–1995, Alkım Yayınevi, Ankara.

Atatürk, Mustafa Kemal; Nutuk, Alfa Yayınları, İstanbul 2005.

Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, C.IV, Derleyen: Nimet Arsan,

Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1964.

Aybars, Ergün; Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Yayınları, Ege Üniversitesi Basımevi Md. lüğü, İzmir 1984.

Balcıoğlu, Mustafa; Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, 4. Bölüm, AKDTYK Atatürk

Araştırma Merkezi, Ankara 2000.

Boratav, Korkut; Türkiye İktisat Tarihi 1908–1985, Gerçek Yayınevi, İstanbul

1988.

Coşkun, Alev; Kuvayı Milliye’nin Kuruluşu, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1997.

Çarıklı, Hacim Muhittin; Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri ve Hacim Muhittin

Çarıklı’nın Kuvayı Milliye Hatıraları, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü

Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1967.

Çavdar, Tevfik; Milli Mücadele Başlarken Sayılarla Vaziyet ve Manzara-i

Umumiye, Milliyet Yayınları, 1971.

Eldem, Vedat; Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun

Ekonomisi, AKDTY, TTK Basımevi, Ankara 1994.

Ezer, Feyzullah; Büyük Taarruz Öncesi İkmal ve İaşe, Fırat Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi

(Yayınlanmamış), Elazığ 1997.

Goloğlu, Mahmut; Erzurum Kongresi, Nüve Matbaası, Ankara 1968.

; Sivas Kongresi, Başnur Matbaası, Ankara 1969.

Güralp, Şerif; İstiklal Savaşının İç Yüzü, İstanbul 1958.

165

Himmettoğlu, Hüsnü; Kurtuluş Savaşında İstanbul ve Yardımları, C.I, Ülkü

Matbaası, İstanbul 1975.

İlgürel, Mücteba; Milli Mücadele’de Balıkesir Kongreleri, AKDTYK Atatürk

Araştırma Merkezi, İstanbul 1999.

Jaeschecke, Gotthard; Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri, Çeviren: Cemal

Köprülü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991.

Konukçu, Enver; Alaşehir Kongresi, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara

2000.

Lewis, Bernard; Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çeviren: Metin Kıratlı, Türk Tarih

Kurumu Yayını, Ankara 1993.

McCarty, Justin; Osmanlı Anadolu Topraklarındaki Müslüman ve Azınlık Nüfus

(Osmanlı Anadolusu’nun Son Dönemi), Genelkurmay Basımevi,

Ankara, 1995.

Milli Savunma Bakanlığında 150 Yıl, Harita Genel Müdürlüğü Basımevi, Ankara

1976.

Müderrisoğlu, Alptekin; Kurtuluş Savaşı Mali Kaynakları, Kastaş Yayınları,

İstanbul 1985.

Kutay, Cemal; Milli Mücadelede Öncekiler ve Sonrakiler, Tarih Yayınları,

İstanbul 1963.

Osmanlı Askeri Teşkilat ve Kıyafetleri, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı

Yayınları, İstanbul 1986.

Öğün, Tuncay; Kafkas Cephesinin 1.Dünya Savaşındaki Lojistik Desteği,

AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1999.

Özalp, Kazım; Milli Mücadele 1919-1922, C.I, AKDTYK TTK Yayınları, TTK

Basımevi, Ankara 1988.

Selek, Sabahattin; Anadolu İhtilali, Kastaş Yayınları, İstanbul 2000.

Sofuoğlu, Adnan; Kuvay-ı Milliye Döneminde Kuzey Batı Anadolu, Genelkurmay

Basımevi, Ankara 1994.

Sürmeli, Serpil; Milli Mücadele’de Tekâlif-i Milliye Emirleri, Atatürk Araştırma

Merkezi, Ankara 1998.

Şapolyo, Enver Behnan; Kuvay-i Milliye Tarihi, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1957.

166

Şevket, Mahmud; Osmanlı Askeri Teşkilatı ve Kıyafeti, KKK Basımevi, Ankara

1983.

Türk Ordusunun İstiklal Savaşındaki Kıyafeti, Harp Akademileri Basımevi,

İstanbul, 1983.

TBMM Gizli Celse Zabıtları, C.I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara

1985.

TC Genelkurmay Başkanlığı Harb Tarihi Dairesi, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi,

C.III, Ks.1, Genkur. Basımevi, Ankara 1964.

TC Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi, Türk İstiklal Harbi Güney

Cephesi, C.IV, Genelkurmay Basımevi Ankara, 1966.

TC Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi, Osmanlı İmparatorluğunda

Kollar Ulak ve İaşe Menzilleri, Genelkurmay Basımevi, Ankara

1966.

TC Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi, Türk İstiklal Harbi Batı

Cephesi, C.II, Ks.5, Kit.2, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1973.

TC Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II,

Ks.4, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1974.

TC Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi İdari

Faaliyetler, C.VII, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1975.

TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi TBMM Hükümeti

Dönemi, C.IV, Ks.1, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1984.

TC Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi

Batı Cephesi, C.II, Ks.II, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1991.

TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Mondros Mütarekesi ve

Tatbikatı, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1992.

TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II, Ks.1,

Genelkurmay Basımevi, Ankara 1994.

TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II, Ks.3,

Genelkurmay Basımevi, Ankara 1994.

TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.1,

Genelkurmay Basımevi, Ankara 1994.

167

TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.2,

Genelkurmay Basımevi, Ankara 1995.

TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C.II, Ks.6, Kit.3,

Genelkurmay Basımevi, Ankara 1995.

TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi Doğu Cephesi, C.III,

Genelkurmay Basımevi, Ankara 1995.

TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri, C.III,

Ks.7, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1995.

TC Genelkurmay Başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, C.III, Ks.6,

Genelkurmay Basımevi, Ankara 1996.

TC Genelkurmay Başkanlığı, Türkiye’deki Gayri Müslimler (Sosyo Ekonomik

Durum Analizi), Genelkurmay Basımevi, Ankara 1996.

Türkman, Sayim; Kurtuluş Savaşı’nda Batı Cephesi’nde İaşe, Dokuz Eylül

Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yüksek

Lisans Tezi (Yayınlanmamış), Ankara 1997.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı; Osmanlı Devlet Teşkilatında Kapıkulu Ocakları I,

AKDTYK Türk Tarih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu

Basımevi, Ankara 1988.

, Osmanlı Tarihi, 1.Cilt, Türk Tarih Kurumu Basımevi,

Ankara 1994.

Yazman, M. Şevki; Anadolu’nun İşgali (İstiklal Savaşı Nasıl Oldu), Kamer Yayınları, İstanbul 1999.

Zürcher, Erık Jan; Milli Mücadelede İttihatçılık, Çeviren: Nüzhet Salihoğlu,

Bağlam Yayınları, İstanbul, 1987.

4. Makaleler

Atakan, Rauf; “Türk İstiklal Harbi’nde İdari Faaliyetler ve Lojistik”, Askeri Tarih

Bülteni, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1988, s.96–114.

Ateşman, Saim-Ataseven; Tevfik; “Türk Ordusunda Levazım Sınıfının Tarihçesi”,

Kara Kuvvetleri Dergisi, Sayı:1, K.K.K. İstanbul Askeri Basımevi, ,

Temmuz, 1957, s.159–162.

168

Avcı, Cemal; “Tekâlifi Harbiye ile Tekâlifi Milliye Vergilerinin Karşılaştırmalı

Tanıtımı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı:31, Mart 1995,

s.234.

Bozkurt, Rıza; “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Ülkenin Harekât Bakımından

Bölgelere Ayrılması, İkmal ve İaşe İşleri, Haberleşme Sistemleri”,

Askeri Tarih Bülteni, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1988, s.4–6.

Gürler, Hamdi; “Batı Anadolu Kuva-yı Milliye Hareketlerinin Ortaya Çıkmasında

Ordunun Rolü”, Beşinci Askeri Seminer Bildirileri, Genelkurmay

Basımevi, Ankara 1996, s.421.

Kılınçkaya, Derviş; “1920 Yılının Yazında Egemenlik ve Mali Kaynakların

Denetimi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı:61, Mart

2005, s.318–320.

Levazım Binbaşı Sabri; “Levazım Tarihçesi”, Levazım Mecmuası, Sayı:11, Yüksek

Levazım Mektebi, İstanbul 1933, s.59–65.

; “Levazım Tarihçesi”, Levazım Mecmuası, Sayı:13, Yüksek

Levazım Mektebi, İstanbul 1933, s.38–40.

Levazım Miralayı Saim; “Ordumuzda Levazım Hizmetinin Tarihçesi ve İstikbali”,

Levazım Mecmuası, Sayı:1, Yüksek Levazım Mektebi 1931, s.7–8.

; “Ordumuzda Levazım Hizmetinin Tarihçesi ve İstikbali”,

Levazım Mecmuası, Sayı:3, Yüksek Levazım Mektebi 1931, s.3

Önsoy, Rifat; “Milli Mücadele’nin Mali Kaynakları ve Dış Yardımlar”, Milli

Mücadele Tarihi-Makaleler, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi,

Ankara 2002, s.304–328.

Paksoy, İrfan; “Milli Mücadele’de Düzenli Ordu’ya Geçiş Süreci”, Askeri Tarih

Bülteni, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı

Yayınları, Sayı:41, Ağustos 1996, s.107.

Tural, M.Akif; “Tekâlifi Milliye”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı:32,

Temmuz 1995, s.558.

Türkmen, Zekeriya; “Mütareke Döneminden Milli Mücadele’ye Geçişte Ordunun

Yeniden Yapılanması”, Askeri Tarih Bülteni, Genelkurmay

Basımevi, Ankara 1996, s.47–57.

169

Yaman, Ahmet Emin; “Kurtuluş Savaşı Ekonomisi ve Maliyesi”, Ankara

Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi Atatürk Yolu,

C.3, S.12, Ankara Kasım 1993, s.420.

5. Web

http://www.tdk.org.tr.

http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/

170

EKLER

171

Ek. 1

Kolordu Sorumluluk

Sahası

Karargâh Emrindeki Tümenler

49. Piyade Tümeni Edirne 1 . Trakya Edirne

60. Piyade Tümeni Edirne

55. Tümen Tekirdağ 14. Güney Trakya ve

Marmara kıyıları

Tekirdağ

61. Tümen Bandırma/Balıkesir

1. Tümen İzmit 25. İstanbul ve

Kocaeli

İstanbul

10. Kafkas Tümeni İstanbul

56. Tümen İzmir 17. İzmir, Denizli,

Aydın, Antalya

İzmir

57. Tümen Aydın

11. Tümen Niğde 12. Konya ve

Kayseri

Konya

41. Tümen Karaman

23. Tümen Afyon 20. Kastamonu,

Ankara, Afyon

Ankara

24. Tümen Konya Ereğlisi

5. Kafkas Tümeni Amasya 3. Samsun, Amasya,

Sivas

Sivas

15. Tümen Samsun

2. Tümen Silvan 13. Diyarbakır Diyarbakır

5. Tümen Mardin

3. Kafkas Tümeni Tortum

9. Kafkas Tümeni Erzurum

11. Kafkas Tümeni Van

15. Erzurum ve

Erzincan

12. Piyade Tümeni Horasan

172

Ek. 2

İzmir Kuzey Bölgesi Kuvay-i Milliye Genel Kurulunda Alınan Kararlar

1. Her ilçe Merkez Kuruluna ayda 7000 lira göndermek zorundadır.

2. Belediye bütçelerinin tahmini gelirler fazlasının yarısının alınacaktır.

3. Mezbaha ve Pazar vergileri belediyelerce bir kat fazla tahsil edilerek Kuvay-i

Milliye’ye verilecektir.

4. Aşağıda belirtilen malların başka bir yere gönderilmesinden ve başka bir

yerden getirilmesinden belirtilen miktarda vergi alınacaktır (Oktruva Resmi)

Mal Vergi

Buğday okkasından 1 kuruş

Diğer tahıllar 20 para

Susam 2 kuruş

Pirinç 2 kuruş

Fasulye 1 kuruş

Mercimek 1 kuruş

Tütün 5 kuruş

Afyon 50 kuruş

Üzüm 2 kuruş

İncir 60 para

Şeker 2 kuruş

Kahve 5 kuruş

Badem içi okkasından 10 kuruş

Ceviz içi okkasından 6 kuruş

Acı badem okkasından 6 kuruş

Bal okkasından 5 kuruş

Çivi okkasından 20 para

Demir okkasından 20 para

173

Kösele okkasından 10 kuruş

Sabun okkasından 1 kuruş

Yapağı okkasından 2 kuruş

Yün okkasından 2 kuruş

Zeytinyağı okkasından 3 kuruş

İplik paketinden 10 kuruş

Manifatura büyük balyadan 500 kuruş

Manifatura küçük balyadan 300 kuruş

Palamut kantarından 2 kuruş

Gazyağı sandığından 2 kuruş

Yumurta tanesinden 5 para

İspirto kilosundan 50 kuruş

Rakı okkasından 100 kuruş

Diğer içkiler okkasından 100 kuruş

Diğer ticari mallardan da mahallin tayin edeceği miktar.

Ek. 3

ASKERİ TAYINAT VE YEM KANUNU MUVAKKATİ(1)

Numarası Tarihi Son Değişiklik Takvimi

Vakayi

Yok 12.9.1330 Mayıs 2000/Ek-44 18.9.1330 1952 Tayınat faslı Madde 1- Vakti hazarda bir erin tayınatı yevmiyesi berveçhiâtidir:

Cinsi Gram Şahım Maiyeti fahım Albumin Kalori Ekmek 900 3,96 465,54 55,35 2151,00Et 250 5,47 - 50,07 256,15Bulgur 150 0,39 117,15 12,60 544,60Yağ 20 21,09 0,12 0,18 197,50 30,91 582,81 118,20 3149,50Tuz 20 Sabun2 12

20 Nisan başından Eylül sonuna kadar. Gaz2 40 Diğer aylarda 700 Taam için 80 Çamaşır için Odun 20 İstihmam için

1000 Kömür 250 Soba için } Vakti şitaya mahsustur.3

[Ek Kanun: 1/6/1929-1495] Madde 1- Kars, Erzurum, Bayazıt, Hakkâri, Van vilâyetleri dâhilinde bulunan askerin gündelik tayınlarına 50 gram ekmek, 20 gram sade yağ, 10 gram şeker, 1 gram çay, 300 gram yaş, 100 gram kuru sebze ilâve edilmiştir.(4) Madde 2- Zamolunan bu istihkakın mübadelesi kabildir. [Ek Kanun: 26/10/1933-2326] Madde 1- 14 Eylül 1330 tarihli Tayınat ve Yem kanununun birinci maddesine müzeyyel 4/6/1929 tarih ve 1495 numaralı kanunun dairesi şümulü haricinde kalan mevakideki askerin gündelik tayınatına 300 gram yaş veya 100 gram kuru sebze ile 1 gram çay ve 10 gram şeker ilâve edilmiştir. 1 Kanunda geçen “Erat” tabiri, 4/1/1961 tarih ve 211 sayılı Kanunun 118 inci maddesi ile “Erbaş ve Er” olarak değiştirilmiş ve metne işlenmiştir. 2 31/5/1933 tarih ve 2247 sayılı Kanunun 1. Maddesi ile, sabun ve gaz istihkakları değiştirilmiş ve metne işlenmiştir. 3 Kömür ve odun istihkaklarından birisi verildiği zaman diğeri verilmiyecektir. 4 4/7/1941 tarih ve 4087 sayılı Kanunun 1 inci maddesi ile sebze miktarı değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.

175

Madde 2- Askerin bilcümle istihkakı kabili mübadeledir. Madde 2- Bir erin ramazanı şerife mahsus tayınatı yevmiyesi berveçhiatidir.

Cinsi Gram Şahım Maiyeti fahım Albumin Kalori Ekmek 700 3 357,84 45 1673 Et 200 4,38 - 40,06 206 Pirinç 250 2,20 196,20 16,87 892,50 Yağ 40 33,75 0,20 0,29 364 Tuz 20 - - - - Şeker 50 - 50,00 - 205 Soğan 20 - - - - Zeytin-Hurma

15 - Cüzî cüzî Cüzî

43,33 604,24 102,22 3340,50 Sabun ve mahrukat eyyamı saire veçhile ita olunur. Ekmeğin mübadelesi Madde 3- A) Ekmek verilmediği zamanlarda 600 gram peksimet yahut 600 den 630 grama kadar un ve bunun için idareye kâfi miktarda tuz ve odun verilir. İşbu un erbaşın ve erin saç ve karavana ile ekmek pişirmeğe müsait zamanlarında verilecek ve zamanın ademi müsaadesi takdirinde peksimet ita ve peksimetten başka erzak verilmiyen ahvali fevkalâdede peksimetin miktarı 1000 grama iblağ olunacaktır. (İhtiyat depolarında müdehhar peksimetlerin hüsnü halde bulundurulmasını temin için haftada iki gün ekmek yerine veyahut papara suretiyle yedirilerek daima tecdit ve hüsnü muhafaza edilecektir.) B) Ekmeğin usulü ihzarı:

Cinsi Asgarî gram Asgarî gram Un 600 630 Tuz 12 12 Su 388 410 Odun 150 200

(900) gram ekmeğin fırınlarda tabh ve ihzarı için kabul olunan bâlâdaki tertibat unun cins ve nev’ine göre tebeddül eder. Zikrolunan tertibat gluteni ve rutubeti (0.12) yüzde oniki ve hâmıziyeti (0,05) yüzde beş derecesinde olan unlara mahsus olup derecatı mezkûrenin tebeddülü halinde su miktarı dahi tehalüf eder. C) Ekmeğin usulü tabhı: Evsafı mezkûreyi haiz undan imâl olunacak ekmek, fırından sıcak olarak çıktığı zaman ile soğuduktan altı saat sonra bilvezn tamam (900) gram hâsıl edebilmek için berveçhiâti düstur esas ittihaz edilecektir:

Gram Hamur miktarı 1015 Gram Hakkı nâr ve fire miktarı:

91,925 Hakkı nâr olarak kabul edilen (Ekmek fırından sıcak olarak çıktığı zamana nazaran) 115 23,075 Fire ve telefata karşı kabul edilen (Ekmek fırından sıcak olarak çıktıktan sonraki soğuk hale nazaran)

900 Fırından çıktıktan altı saat sonra kabulü icabeden ekmeğin vezni hakikisi.

176

D) Ekmeğin sureti tevzii: Ekmeğin kıtaata nakli zamanında kırıntı gibi vukuu tabiî olan zayiata karşı berveçhi bâlâ nârdan başka ayrıca (23,075) nispetinde fire namiyle telefat kabulü zarurî olduğundan bunun kıtaata hini tesliminde beher çift ekmekten miktarı muayyen olan 900 gramdan bazan noksan ve bazan fazla zuhuru halinde kıtaatça teamülen cari olduğu üzere kırk çift ekmek birden veznedilerek mecmuu otuz altı kilo geldiği halde kabul olunacaktır. Şu kadar ki kırk çift ekmekten bu miktardan noksan zuhur eden mikdarın fırından ahzı lâzımdır. Şu hesaba nazaran yüz kilo undan nisbeti malûme dairesinde tuz ve su ilâvesiyle 143,5 kilo ekmek husule geleceği bittecrübe anlaşılmakla bu miktardan noksan zuhur eder ise memuru mes’ullerinden aranılacaktır. Mübadelâtı gıdaiye hakkında izahat Et istihkakı Madde 4 – [Değişik:2/2/1942-4187/1 md.] Erbaşın ve erin et istihkakı Birincikânun, İkincikânun, Şubat, Mart, Nisan aylarında sığır eti; Mayıs, Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül, Birinci ve İkinciteşrin aylarında koyun etidir. İşbu et istihkakını lüzumu halinde sığır eti yerine koyun eti veya koyun eti yerine sığır eti vermek suretiyle değiştirmeğe Millî Müdafaa Vekili salâhiyetlidir. Sığırlar zayıf olmıyacak ve yaşları 3-10 arasında bulunacaktır. Koyunlar da 2-4 yaş arasında bulunacaktır. Seferde veya fevkalâde hallerde sığırlar için yaş haddi 12 ye ve koyunlar için de 6 ya kadar çıkarılabilir. Taze et bulunmadığı takdirde istihkakın yarısı miktarında kıyma veya koyun etinden yapılmış kavurma verilir. Aslî istihkak olan sığır ve koyun eti yerine bunlardan en yüksek fiatta olanının fiatını aşmamak üzere tâyin olunacak bölgelerde dahilindeki Erbaş ve er için istihkaktan bir kısmının veya tamamının keçi eti olarak verilmesine Millî Müdafaa Vekili salâhiyetlidir. Bu takdirde kesilecek keçilerin yaş haddi koyunlarda olduğu gibidir. Hayvanların kesilmezden evvel veya sonra muayenesiyle yemeğe elverişli olup olmadığını tâyin etmek veterinerlere, bulunmadığı halde tabiplere aittir. Bulgur istihkakı Madde 5 – Bulgur bulunmadığı takdirde yerine pirinç verilebileceği gibi pirinç dahi bulunmadığı zamanlarda kuru sebze, patates, cezir zamanı bilâdı harrede havuç, enginar, şalgam, lâhana, pırasa, ıspanak, lâhana turşusu, yeşil salata ve emsali sebze konservesi, sebze bulunmıyan yerlerde komprime halinde kuskus, arpa şehriyesi, tarhana, irmik, kestane, her nevi kuru sebzeler, konserveler. Kuru meyva, kuru üzüm, buğday, mısır, mercimek, nohut, fasulya unları,salamura ve kaşar peynirleri, şeker ve pekmez ile kabili mübadeledir. Yağ istihkakı Madde 6 – Yağ bulunamadığı zamanlarda taze yağlı et, zeytin yağı, kuyruk veya iç yağı, şeker, pekmez, kahve, çay, ekmek, süt, yoğurt, tahan helva ile mübadele olunabilecektir. Sabun istihkakı Madde 7 – [Değişik:31/5/1933-2247/2 md.] A) Günlük sabun istihkakı nefer başına 12 gramdır.

177

B) Yemek kaplarının temizlenmesi için sabun istihkakları, kazan için (10) gram, bakraç ve karavana için (5) gramdır. C) Makine, kömür, yağ, hamur, aşçılık ve kasaplık hizmetleri gibi kirletici ve yağlatıcı işlerde çalışanların, çalıştıkları günler için sabun istihkakları bir misline kadar arttırılabilir. [Ek: 11/4/1926-809/1 md.] Emrazı sâriye ve müstevliyeden tevakki için görülecek sıhhî lüzuma binaen kıtat ve müessesat ve teşkilâtı sairei ekseriyeye mensup efrat ile bunlardan celp ve sevk veya terhise tâbi ve mezun veya tebdilhavalı bulunanların ve eşyalarının ve ikametgâhlarının tathir ve tebhiri için mahallin en büyük âmiri askerisinin tasdikine iktiran etmek üzere etibbayı askeriyenin (bulunmadığı halde ettibbayı mülkiyenin) gösterecekleri lüzum ve miktara göre sabun sarfolunur. (Kalori) hakkında izahat Madde 8 –10 – [Mülga: 29/1/1963-169/3 md.] Madde 11 – Bir neferin hazarî metaip ve iştigalâtı yevmiyesi ile vuku bulacak zayiatı bedeniyesini telâfi etmek için yevmî üçbin vahidî nârî (kalori) hasıl edebilecek et’ime ile tağdiyesi esas itibariyle kabul edilmiş ve nümune olarak tezyil edilen kalori ve iaşe cedavelinde gösterilen her cins mekûlâtın kıymeti gıdaiyeleri ve kalori mikdarları düveli saire ordularınca hemen umumiyetle kabul ve tatbik edilen “küning” düsturu mucibince mevaddı albuminiye ve fahmiyenin 4,1 ve mevaddı şahmiyenin 9,1 ile zarp edilerek hesap ve tâyin olunmuştur. Madde 12 – Marüzzikir iaşe cedvelinde gösterildiği veçhile askere sabahları talimden evvel yevmî istihkakından tefrik suretiyle biraz ekmek ile biraz peynir, kahve veya çay ve öğle vakit kuvvetli bir gıda ve akşamları daha hafif ayrıca bir yemek verilecektir. Madde 13 – Mübadelâtı gıdaiye bahsinde tâdat olunan et’ime mütenevviadan kıta kumandanının emri ve tabibin inzimamı reyi ile askere yedirilecek kısımların bedeli o günkü istihkakı nizamî esmanını tecavüz etmemek şartiyle matlûp olan kalori miktarını hâsıl edebilecek miktarda intihap ve ita edilecektir. Ramazan tayını Madde 14 – Ramazan tayını ehli siyama mahsustur. Seferberlik zamanında askere oruç tutmamaları için mezuniyeti şer’iye sadır olursa eyyamı âdiye misillü tayinat verilecektir. Madde 15 – Ruzu Hızır ile eyyamı mübareke ve resmiyede fevkalâde olarak efrada verilecek et’imei nefise senesi içinde diğer günlerin tasarrufatiyle kapatılır. Kumanya hakkında izahat Madde 16 – Şimendifer ve vapurla müçtemian sevkolunan kıtaatı askeriye için başka türlü et’ime tedariki mümkün olamadığı zamanlarda her nefer için berveçhizir kumanya verilir:

Gram 600 Peksimet (bir iki günlük mesafeler için taze ekmek tercih olunur.) 160 Zeytin (zeytin bulunmadığı takdirde o miktar beyaz peynir verilir.) 80 Soğan yahut sarmısak 32 Sirke (sirkenin herhalde üzümden istihsal edilmiş olmasına itina edilecek ve

Hâmızlardan istihsal edilmiş sirkeler askere verilmiyecektir.) 3 Zeytin yağı

178

Madde 17 – Birkaç neferden ibaret parakende efrat için her yerde kumanya tedariki mümkün olamıyacağından bu gibi ahvalde her nefer için yemeklik namiyle yevmiye üç kuruş verilecektir. Madde 18 – Efradın vasıtai nakliye ile sevki mümkün olmadığı halde katedecekleri mesafe için beş saatlik mahal bir konak itibar olunup her beş konakta dahi istirahat için bir günlük âram zammile alelûmum kumanya ve yemeklikler ona göre hesap ve ita olunacaktır. Tasarruf hakkında izahat Madde 19 – Vakti hazarda ve hali seferberide fazla kalan erzakın esmanı, sâyi hazine edilmeyip her günkü tabelâlarda ve ay nihayetinde teraküm eden miktarı şehri tabelâ kaydının mülâhazat hanesinde buna mahsus bir sütun açılarak tarih ve günleriyle berveçhi müfredat kayıt ve tasrih ile ertesi aya devredilecek ve ertesi ay tasarrufatiyle beraber birleştirilerek bu veçhile devren ve müteselsilen sene nihayetine kadar tahakkuk ve tebeyyün edecek akçesinin yekûnu her kaç kuruşa baliğ olursa senesi dahilinde efrada istihkaklarından fazla olarak etibbanın tensibi ve kumandanın emriyle diğer et’imei nefise ita olunarak mahsubu icra olunacaktır. Madde 20 – Tasarrufata karşı fazla iaşe masrafı hangi günlerde vuku bulmuş ise o günkü tabelânın istihkak sütununa karıştırılmıyarak ayrıca tabelânın zahrında verilen emrin tarih ve numarası ve emri veren kumandanın ismi tasrih ve kıta kumandanı ve nöbetçi zabitanı tarafından da imza olunacak ve şehrî tabelâ kaydının mülâhazat hanesinde dahi buna mahsus bir sütun açılarak tarih ve günleriyle berveçhi müfredat sarfiyatı vâkıa miktarı irae edilecektir. Madde 21 – Sene nihayetinde tahakkuk edecek tasarrufat akçesinden fazla iaşe masrafları badettenzil baki mebaliğ seneden seneye müdevver erzak esmanı meyanında senei âtiyeye devredilerek yirmi üç ve yirmi dördüncü maddelerde muharrer usul ve kavaide tevfiki muamele olunacaktır. Madde 22 – Odun ve kömür ve gaz ile sabun vesair buna mümasil levazım tasarrufatı sarf olunmaksızın diğer tayınatı ayniye tasarrufatı meyanında sene nihayetine kadar ayrıca gösterilecek ve badehu yirmi birinci madde mucibince muamele olunacaktır. Seneden seneye devrolunan erzak ve nukud hakkında yapılacak muamele Madde 23 – Bir emri mahsusla iddihar edilmiş olan ihtiyat erzakı demirbaş olup kıtaat hesabına karıştırılmıyacağından ihtiyat anbarlarında mevcut zehairin esmanı işbu anbarların merbut bulunduğu idare heyetlerinin tanzim edeceği icmallerde ayrıca birer kalem mevcut gösterilerek anbar kayıtlarınca aynen devrolunacak ve senei âtiyede anbarlar talimatnamesi ahkâmına tevfikan tecdit suretiyle muhafaza edilecektir. Madde 24 – Şubat nihayetinde kıtaat kilerlerinde mevcut erzakın esmanı kezalik kıtaat ve idare kasalarında bittadat zuhur edecek nukudu mevcude için fusul ve mevadına göre ayrı ayrı üç nüsha devir mazbataları tanzim olunarak bunlardan birer nüshası mahallerinde hıfz ve ikişer nüshası fırkalar vasıtasiyle kolordular idarelerine gönderilecek ve kolordu idareleri işbu mazbataların birer nüshasını alıkoyarak diğer nüshayı kolordu kasa ve anbarlarında bulunanları da ilâve suretiyle tanzim edecekleri umumî bir cedvel ile birlikte Harbiye Nezaretine irsal eyliyeceklerdir. Kıtaat işbu müdevver erzakı senei cedide martında “senei sabıkadan devrolunan” kaydiyle kiler ve anbar defterlerine aynen irad kayıt ve alelusul sarfedilerek esmanı kasa defterlerinde tasarrufat akçesinden fazla kalan mebaliğ ile mikdarlarını ayrı ayrı

179

tasrih ve kayıt suretiyle birleştirerek izahatı lâzimesiyle irad ve masraf kaydedecektir. Kolordu idareleri dahi müdevver işbu mebaliği ilk tahsisat tevziatında o kıtanın tahsisatı cedidesinden mahsup eyliyecektir. Madde 25 – Kolordu idareleri kıtaattan vürut eden işbu devir mazbatalarını tetkik ve hesap ederek Şubat nihayetinde tahakkuk edecek kâffei mevcudat ve matlubatı bütçede muharrer fusul ve mevadına nazaran bilmuvazene bir kısım kıtaatın fazla tahsisat ve mevcudile diğer kıtaların tahsisat noksanı veya düyunu tesviye ve ikmal edilerek neticede umum kolordunun matlubu kalırsa tahsisat açığı demek olduğundan yirmi yedinci maddede muharrer tahsisatın sureti tevzii hakkındaki izahat veçhile esbabı mucibe beyanile nihayet Martın on beşinci gününe kadar tahsisatı munzama talep edecektir. Muvazene neticesinde kolordunun mevcudu kaldığı tebeyyün ettiki takdirde müddeti mezkûre zarfında Harbiye Nezaretine bildirilecektir. Madde 26 – Seneden seneye devreden erzak esmaniyle nukudu mevcude için kolordu idareleri kıtaatınca hiçbir nam ve hesaba senedi mahsus yazılmıyacaktır. Tahsisatın sureti tevzii hakkında izahat Madde 27 – Bütçeler Dersaadetçe tanzim olunacağı cihetle muayyenatı askeriye tahsisatının hesabına esas olmak üzere kolordularla bilûmum idareler mıntıkaları dahilindeki mevakii her sene mayısın on beşinci gününden ertesi senesi mayısının on beşinci gününe kadar olan kontrat fiyatlarını cem ve tehvit edip bir senelik fiatı vasatiyi mübeyyin musaddak defterlerini haziranın birinci günü behemehal Harbiye Nezaretine göndermeğe mecburdur. Harbiye Nezareti bu suretle vürut eden fiat defterleri üzerine umumî bütçesini tanzim ve tasdika iktiran ettirildikten sonra orduların tahsisatını icabı hale göre tevzi ve ita eder. Madde 28 – Ordular ve bilûmum idareler kendilerine verilen tahsisatı, mıntıkaları dahilindeki kıtaata tevzi eder ancak bazı mahallerde fiatın gali ve bazı mahallerde dûn bulunmasından dolayı verilen tahsisat fazla veya noksan zuhur edebileceğinden tahsisat hini tevzide her mevkiin fiatına, kadrosuna ve kuvvei mevcudesinin tezayüt veya tenakusuna göre hesap ve tevzi edilecektir. Madde 29 – Kıtaatla bilmuhabere senesi zarfında en son icra olunacak tahsisat tevziatında mukaddema verilen tahsisatın fazla veya noksanı olan kıtaata hemen havale ita olunacak ve umumiyet itibariyle orduların ve idarelerin tahsisatı mürettebesi kifayet etmiyeceği bilmuvazene tebeyyün ettiği halde bilâhare beyhude muhaberatla vakit zayi edilmemek üzere derhal esbabı mucibe beyaniyle Harbiye Nezaretine bilmuracaa tahsisatı munzama talep olunacaktır. Madde 30 – Mevaddı sabıka dairesinde tahsisatın hüsnü tevzi ve idaresi kolordular ve bilûmum idarelerin cümlei vezaifinden bulunulduğundan hesapsız tevziat icrasiyle tahsisatı muhavveleden bir kısmını bir mahalde yığarak senenin hitamiyle kendi idaresi dahilindeki kıtaatın bazısında fazla ve bazısında noksan tahsisat zuhura getirilmesinden ve bu suretle vuku bulacak muhaberatı zaideden idare heyetleri mes’ul olup tahsisatı daima hakikî bir muvazene tahtında bulundurmağa mecburdurlar. Tahsisatı askeriyeye reddolunacak mebaliğ hakkında Madde 31 – Tahsisatı askeriyeden zarurîülvuku olan erzak ve eşya sarfiyatında eşhas zimmetinde ve askerî fabrikalariyle müessesatında mahallî sarfı bulunamıyan ve

180

hasbelicap elden çıkarılması lâzım gelen mevvaddı mütenevvia hasılası ait olduğu sene hesabı kat’isinin tanzim ve takdimine kadar mer’i olmak üzere tahsisatı askeriyeye iade ve istirdat kaydolunacaktır. Madde 32 – Ait olduğu sene hesabı kat’isinin tanziminden sonra tahakkuk etmiyen istirdat ne vakit tahakkuk ederse tahakkuk ettiği tarihte cari olan bütçenin hasılâtı müteferrikasına irad kaydolunur. Yem faslı Madde 33 – [Değişik: 12/5/1928 – 1257/1 md.] Beygir ve katırlara ita olunacak mevaddı gıdaiye miktarı berveçhiâtidir.

Sureti umumiyede verilecek ağdiye miktarı

Gemi ve tren derununda verilecek ağdiye miktarı

Çayır mevsiminde ahırda beslenenlere verilecek ağdiye miktarı v e y r u a m a T u z k ı r u y k i d e k ı re ç a T u z

K. K. K. G. K. K. K. Lt. K. K. G. Ağır top çekmeğe mahsus beygirler, ağır katırlar.

7 5 3 30 3,5 5 1 30 4 50 35

Sahra toplarında dip vazifesi gören ağır beygir ve ağır katırlar.

6 4 3 25 3 4 1 20 3 45 30

Sahra toplarında şuyugar ve çengel vazifesini gören ağır ve hafif beygir ve katırlarla dağ toplarında dahili namlu ön kundak taşıyan ağır ve hafif beygir ve katırlar.

5,5 3,5 3 20 2,5 3,5 1 20 2,5 45 25

Binek, saka, nakliye koşum hafif beygirleri, dağ topçusu ve makineli tüfenk hafif beygir ve hafif katırları (Dağ topçusunda dahili namlu ve ön kundak taşıyanlardan gayrisi)

4,5 3 2 15 2 3 0,5 15 1,5 40 20

Mekkâre hafif beygir ve katırları ile nakliye koşum hafif katırları.

3,5 2 2 15 1,5 2 0,5 15 1 35 20

181

[Ek: 14/1/1938 – 3310/1 md.] Askeri hizmetlerde kullanılan köpeklerle bunların yetiştirilecek yavrularına aşağıda gösterilen tayinat gündelik olarak verilir: Gram 350 Et 450 Ekmek 5 Tuz 10 Sabun (su ve yemek kablarının ve kendilerinin temizliği için) 600 Odun (icabında mübadele suretile verilecek gıdaların pişirilmesi için) 30 Gazyağı (icabında haşarat ve tufeylâttan korunmaları için) [Ek: 14/1/1938 – 3310/1 md.] Yukarıda gösterilen gıda istihkaklarının aynen verilmesi kabil olmayan zaman ve yerlerde esas istihkakın tutarı dahilinde olarak yiyebilecekleri gıda maddeleri ile mübadelesi ve mübadele şekilleri Millî Müdafaa Vekâletince tesbit olunur. [Ek: 28/5/1927 – 1060/1 md. ile eklenen A ve B bendleri]: A) Serum istihsali için lâboratuvarlar emrine tahsis edilen katanalara istihkakı aslilerine ilâveten iki kilo arpa ve iki kilo ot ve yerli beygir ve esterlere ilâveten bir kilo arpa ve bir buçuk kilo ot verilir. B) Muhabere hizmetinde bulundurulan gövercinlerle lâboratuvarlar emrinde tecrübeye tahsis olunan gövercin, tavşan, kobay, fare, hindi, tavuk gibi hayvanata zirdeki cetvel dâhilinde yevmî tayınatı gıdaiye verilir. Bu gıdaların sureti itâsını ve hasbelicap mübadelesini bir talimatname ile tesbite Müdafaai Milliye Vekâleti mezundur.

Tuz

Ana

son

Ekm

ek iç

i

Yeş

il sa

lata

Ken

evir

tohu

mu

Ket

en to

hum

u

Pirin

ç

Mısır

Mer

cim

ek

Taze

çayır

Süt

Darı

Lâha

na

Panc

ar

Hav

uç

Buğ

day

Kep

ek

Ot

Arp

a

Ecnası Hayvanat

Gr

Gr

Gr

Gr

Gr

Gr

Gr

Gr Gr G

r Gr

Gr Gr Gr Gr Gr Gr Gr Gr

Gövercin 1 0,5 5 5 2 2 5 2,

5 25 10 5 3,5 5

Tavşan ve Kobay 2 10

0 100

100

100

100 100 10

Fare (çayır mevsimine ilaveten verilir)

100

30

Hindi 50 150

Tavuk 50 50

182

[Ek: 31/5/1933 – 2247/5 md. ile eklenen A ve B bendleri]: A) Süvari Binicilik Mektebinde milletler arasındaki müsabakalara iştirak etmek üzere talim edilen yarış hayvanlariyle zâbitlerin yetişmelerine tahsis edilen yetiştirme hayvanlarının yemleri şunlardır: Kilo 7 Yulaf (bulunmadığı takdirde ezilmiş arpa) 5 Kuru ot 4 Yataklık saman 30 gr. Tuz B) Dört kilo yataklık saman, fiyatını geçmemek üzere diğer yataklık maddelerle mübadele edilir. Madde 34 – Hazari yürüyüş esnasında (meselâ manevrada) hayvanatın muayyen olan yevmi istihkakından bir kilogram saman kat’olunup arpasına yarım kilogram zam edilir ve bu zammiyat tasarrufattan mahsup edilir. Madde 35 – Vakti harbte her hayvanın muayyen olan hazarî yem istihkakı mikdarına marüzikir tasarrufattan bir kilo ot ile bir kilo saman zam edilir. Madde 36 – [Değişik: 31/5/1926 – 879/2 md.] Cins ve miktarları kanunun otuz üç-otuz dört ve otuz beşinci maddeleri ile muayyen olan hayvan yemlerinin -yevmi istihkak bedellerini tecavüz etmemek ve kalori nazarı itibara alınmak şartiyle- her mevkide bulunabilecek diğer yemlerle ledelicap mübadelesini ve tarzı mübadelesini ve tarzı itasını talimatname ile tesbite Müdafaai Milliye Vekili mezundur. (Ek: 28/1/1942 – 4177/1 md.; Değişik : 4/7/1988 - KHK – 336/1 md.; Aynen kabul: 7/2/1990 – 3612/1 md.) Fevkalade hallerin devamı müddetince Maliye ve Gümrük Bakanlığının olumlu görüşü alınmak kaydıyla Milli Savunma Bakanlığının istihkak bedelini tecavüz edebilme yetkisi vardır.1 Madde 37 – [Değişik: 17/1/1948 – 5201/1 md.] Ordu malı kısraklardan doğan taylara süt kesiminden sonra veya ordu hesabına yetiştirilmek üzere satın alınan 6 ayını doldurmuş yerli ve yabancı taylarla yavru katırlara aşağıdaki 1 ve 2 sayılı cetvellerde yazılı yemler verilir. Yabancı taylar vasfını ağırlığını gösteren yerli taylar da yabancı taylar gibi beslenir. (1) SAYILI CETVEL Yerli ırk hayvanların tayları ile yerli yavru katırlara

6-9

aylık

ta

ylar

a

9-12

ay

lık

tayl

ara

12-1

8 ay

lık

tayl

ara

18-2

4 ay

lık

tayl

ara

Yem çeşitleri Kilo Gr. Kil

o Gr. Kilo Gr. Kil

o Gr.

Yulaf 1 000 1 50

0 1 850 2 25

0

Bakla 350 40

0 400 20

0 1 28/1/1942 tarih ve 4177 sayılı Kanunun 1 inci maddesi şu hükmü getirmektedir: “Bu kanun hükmü 20/12/1941 tarihinden bu kanunun neşri tarihine kadar tahakkuk etmiş olan istihkak bedellerine de şâmildir.”

183

Keten tohumu 150 20

0 250 20

0 Buğday kepeği 30

0 300 30

0 350

Kuru ot 1 000 1 50

0 2 000 2 50

0

Havuç 1 000 1 50

0 2 000 2 50

0 Tuz 10 10 15 15 Kalsiyum karbonat 15 15 15 15

(2) SAYILI CETVEL Yabancı ırk kadana tayları ile kadana yavru katırlara

6-9

aylık

ta

ylar

a

9-12

ay

lık

tayl

ara

12-1

8 ay

lık

tayl

ara

18-2

4 ay

lık

tayl

ara

Yem çeşitleri Kilo Gr. Kil

o Gr. Kilo Gr. Kil

o Gr.

Yulaf 1 700 2 00

0 2 500 3 00

0

Bakla 400 50

0 500 50

0

Keten tohumu 250 30

0 400 40

0 Buğday kepeği 35

0 400 40

0 400

Kuru ot 1 500 2 00

0 2 700 3 00

0

Havuç 2 000 3 00

0 3 000 4 00

0 Tuz 10 10 15 15 Kalsiyum karbonat 15 15 15 15

Havuç gibi gelişmeyi sağlayıcı, içinde vitaminleri bulunan köklerin bulunmadığı zamanda değiştirme yolu ile içinde aynı maddeler bulunan yemler ve kuru otun bulunmadığı zamanlarda aynı kaloriyi tutmak şartiyle kuru yonca verilir. Madde 38 – Hayvanatı bakariye ve ağnam ve deve ve merkeplere verilecek ağdiye miktarı: A) Manda ve öküzlere:

Arpa Ot Kilo Kilo

4 7 Vakti hazarda 4,5 7,5 Çadır ve ahırda bulunanlara 5 8 Açıkta bulunanlara

Vakti seferde, esnayi rahta ve manevrada

184

Arpa Ot Kilo Kilo

1 kırılmış 5 Gemide bulunanlara (25 litre su verilir) 1,5 kırılmış 5 Şimendüfer derununda bulunanlara 1 50 (Biçilmiş yeşil) çayır zamanında

Mübadelâtı gıdaiye Arpa bulunmadığı takdirde verilmesi lâzım gelen hububat: Yulaf (arpa miktarınca) Mısır buğdayı (arpa miktarınca) Çavdar (arpa miktarınca) Buğday (2/3 nisbetinde) Kuru ot ve keyah bulunmadığı takdirde:

Saman Kilo

10 Vakti hazarda 11 Vakti seferde

Tuz miktarı: Manda ve öküzlere Yerli ineklere Gram Gram

20 10 Koruda bulundukları zaman 30 15 Çayırda bulundukları zaman 30 15 Maraza ve zuafaya

B) [Değişik: 12/5/1928 –1257/2 md.] Develere verilecek ağdiye miktarı:

Sureti umumiyede verilecek ağdiye miktarı

Gemi ve tren derununda verilecek ağdiye miktarı

Arp

a un

u

Kur

u ot

Sam

an

Tuz

Arp

a un

u

Kur

u ot

Sam

an

Gem

ide

su

K. K. K. Gr. K. K. K. Lt. Top çeken develer 5,5 2,5 4 30 2,7

5 2,5 4 35

Diğer hizmetlerde bulunan develer 4,5 2,5 4 25 2,2

5 2,5 4 35

185

C) Koyunlara verilecek ağdiye mikdarı:

Kırı

lmış

ve

ısla

nmış

A

rpa

Kur

u ki

yah

Tuz

Gram Kilo Gram

500 1 1 Mevsimi sayfta

500 1 8 Mevsimi şitada

Çayıra sevki mümkün olmadığı ve ot bulunmadığı zamanlarda aynı miktarda kuru yonca veya saman verilir.

D) [Değişik: 12/5/1928 –1257/3 md.] Eşeklere verilecek ağdiye miktarı:

Arpa Kuru ot Tuz Kilo Kilo Gram

Eşeklere 2 2,5 10 Gemi ve trendeki eşeklere 1 kırılmış

arpa 3 10 litre gemide su

Çayır mevsiminde ahırda beslenen eşeklere

0,5 kırılmış arpa

25 taze çayır otu 15

[Ek: 28/5/1927 – 1060/2 md.] [A, D] fıkralarında muayyen olan istihkaka, serum istihsali için lâboratuvarlar emrine tahsis edilen öküzler için ilâveten bir kilo arpa, üç kilo ot ve merkepler için bir kilo arpa, bir buçuk kilo ot verilir. Madde 39 – Arpa yerine kepek verilmek icap ettiği takdirde her halde kırılmış arpa ile karıştırılarak arpanın üçte biri nisbetinde verilecektir. Ahvali zaruriye ve istisnaiyede kepeğin yalnız olarak itası halinde azami olarak iki kiloyu tecavüz etmiyecektir. [Ek: 31/5/1926 – 879/3 md.] Bu halde beher hayvana yevmiye on gram tuz verilir. Madde 40 – [Ek: 12/5/1928 – 1257/4 md.] Ahvali zaruriye mevcut olmadığı halde her sene umum hayvanata çayır verilir. Çayır müddeti iklime göre yirmi günden bir aya kadar imtidat eder. Çayıra bağlanarak yeşil ot verildiği zaman beher hayvana tahsis edilecek çayır mahallinin miktarı etibbayi baytariyenin raporuna göre tahdit olunur. Bu halde arpa verilmez. Fakat (33) üncü madde ile (38) inci maddenin (d) fıkrası mucibince ahırda çayırlandıkları zaman verilen miktarda tuz verilir.1 Madde 41 – Kıtaatın seferberliği zamanında hayvanata çayır verilmez.

1 24/5/1928 tarih ve 1257 sayılı Kanunun 5 inci maddesi şu hükmü getirmektedir: “mezkûr kanundaki (kadana, ester, merkep) tâbirleri yerine (ağır ve hafif beygir, ağır ve hafif katır, eşek) tâbirleri kabul edilmiştir. Çıplak olarak sıkletleri (375) ve daha ziyade olan beygirlere (ağır beygir) ve daha az olanlara (hafif beygir) ve çıplak sıkletleri (400) kilo ve daha ziyade olan katırlara (ağır katır) ve daha az olanlara (hafif katır) denir.”.

186

Madde 42 – İaşesi ashabına ait olan zâbitanın binek hayvanatı mirî hayvanlariyle çayıra çıkarıldığı takdirde çayır pahasına mukabil yem bedeli kat’olunur. Madde 43 – Hastalanan veya sakatlanan veyahut baytar tarafından bârapor füruht olunmak üzere çürüğe çıkarılan hayvanata iyileşinceye veya füruhtlarına kadar verilecek yem miktarları baytar tarafından tâyin ve tahdit olunarak ita olunur. Madde 44 – Emrazı âdiye ile malûl olan hayvanatın torba fazlalarından istifade edilir. Emrazı sariye ile malûl olan hayvanatın torba fazlaları bârapor imha edilir. Madde 45 – Hayvanatın torba fazlaları istihkaktan tenzil olunmaz. Her gün hâsıl olacak fazlalar yine ertesi günün istihkakına sarf olunur. Şu suretle her ay nihayetinde işbu fazlaların mikdarı bilhesap tahakkuk ettirilip ayrıca tutulacak defteri mahsusuna kaydedilir sene nihayetine kadar bu suretle devren ve müteselsilen kayıt üzerine tahakkuk ve tebeyyün edecek torba fazlaları senesi dahilinde harp ve manevra vuku bulduğu takdirde hayvana verilecek fazla yem ve kıtaatça lüzum görülecek arpa, kırma ve elek makineleri ve buna müteferri malzemenin tedarik ve mübayaasına karşılık tutulur. Madde 46 – Vakti hazarda hayvanatın ecnas ve mevasime ve hayvanatın ifa edecekleri fevkalâde hidemata göre etibbayi baytariye istihkakın tezyidine lüzum gösterdikleri zaman zammedilecek miktar, senesi zarfındaki tasarruf miktarını tecavüz etmiyecektir. Madde 47 – Fazla sarfiyat hangi günlerde hayvanata eklettirilmiş ise o günkü tabelânın istihkak sütununa karıştırılmaksızın ayrıca tabelânın zahrında verilen emrin tarih ve numarası ve emir veren kumandanın ismi tasrih ve kıta kumandanı ve nöbetçi zabitanı tarafından da imza edilir. Şehri tabelâ kaydının mülâhazat hanesinde dahi buna mahsus bir sütun açılarak tarih ve günleriyle alelmüfredat sarfiyat miktarı irae edilir. Sene nihayetinde tahakkuk edecek torba fazlalarından harb ve manevra zamanlarındaki fazla masrafları bedettenzil baki mikdarın fiatları mucubince bilhesap esmanı hasılası hakkında tayinat faslının mevaddı mahsusası ahkâmına tevfikan muamele icra edilir. Madde 48 – İdari askeriye nizamnamesinin işbu kanunname münderecatına muhalif olan mevadı ile hayvanatı bakariyenin iaşesine dair olan 21 Şubat 1328 tarihli mevadı nizamiye ahkamı mefsuhtur. Madde 49 – İşbu Kanunnamenin ahkâmı tarihi neşrinden itibaren mer’i olacaktır. Madde 50 – İşbu kanunnamenin icrasına Harbiye Nazırı memurdur.

187

Ek. 4

Kuvayı Milliye

Mevcudu

İaşe Şekli Nerede ve

Kimin

Emrinde

Olduğu Reisin İsim ve Şöhreti Piyade Süvari

Topla

m

Ethem Bey Müfrezesi 300 1530 1830

Ethem Bey Refakatinde süvari

müfrezesi - 130 130

Eşref Bey Müfrezesi 45 - 45

Şakir Bey Müfrezesi 14 - 14

Rauf Bey Müfrezesi 264 6 270

Hacı Fehmi Bey Müfrezesi - 40 40

Afyon Sv.Jandarma Müfrezesi - 45 45

Eskişehir Albayrak ve Konya Arnavut

Müfrezesi 110 - 110

Kandıra ve Uluborlu Müfrezesi 180 20 200

Şevket Bey Müfrezesi - 33 33

Ömer Ağa Müfrezesi 30 - 30

Bilecik Müfrezesi 105 - 105

Ali Müfrezesi 70 - 70

Harun efendi Müfrezesi (Eskişehir) 30 30

24. Tümence birliklere mensup erler gibi iaşe edilmektedir

Yzb. Hasan Bey Müfrezesi 77 - 77

Çvş.Çerkes Mehmet Bey Müfrezesi - 16 16

Emekli Yzb. Harun Efendi Müfrezesi - 12 12

Sirvan oğlu Ahmet Müfrezesi - 14 14

Bahtıgiray ve Mendiçek Müfrezesi - 42 42

Yzb. Necip Bey Müfrezesi 87 - 87

Emin Bey Müfrezesi - 55 55

Osmaniyeli Hayri Bey Müfrezesi - 15 15

24. T

ümen

em

rinde

Ada

paza

rı do

layl

arın

da

Yeşil Bayrak Müfrezesi 100 - 100

İAŞE:Piyadeye ayda 30, süvariye 37, reislere50 lira verilmekte; iaşe erlerin kendilerine ait ise de bir çok kereler

çeşitli bölgelerde er gibi iaşe edildikleri görülmüştir. Giysileri: Müdafayi Hukuk

Cemiyeti tarafından verilir

Beypazarı’nda Mevki Komutanı Fahri Bey 80 - 80 Her ere iaşesiyle beraber her yerde çeşitli olmak üzere ayda bir miktar para verilmektedir.

Çerkeş’te 158. Alay emrinde 35 50 85 Halk tarafından süvarilere günde 50 kuruş verilmekte.

Safranbolu’da Müfreze emirnde 60 10 70 Fiili hizmet erbabına 25, Kuvayı Milliye erlerine 50 kuruş yevmiye, süvarilere 20 lira aylık verilir.

Daday’da Hükümet emirnde 30 30 Hükümet tarafından asker gibi.

188

Ek. 5

189

Ek. 6

190

Ek. 7

191

Ek. 8

192

Ek. 9