Kuskalla yachasunchik - perueduca.pe · Comunicación 4° - Quechua Variante collao Ruraqkuna Juan José Chuchullo Mayhuire, Justo Oxa Díaz, Oscar Chávez Gonzales, Ricardo Gonzales

4 Kuskalla yachasunchik

Llamk'ana mayt'u

Com

unicación

4° -

Que

chua

Variant

e C

olla

o

Distribución gratuita

Prohibida su ventaPERÚ Ministerio

de EducaciónViceministerio

Dirección General

4 R

imana


Llamk'ana mayt'u

Yachay Kamayuq UmalliqJaime Saavedra Chanduví

Perú Suyupi Yachachiykuna UmalliqFlavio Felipe Figallo Rivadeneyra

Perú Suyupi Yachay Wasikuna PurichiqJuan Pablo Silva Macher

Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachana UmalliqElena Antonia Burga Cabrera

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy UmalliqNora Delgado Díaz

Llamk'ana mayt'u: 4 RimanaComunicación 4° - Quechua Variante collao

Ruraqkuna Juan José Chuchullo Mayhuire, Justo Oxa Díaz, Oscar Chávez Gonzales, Ricardo Gonzales Estalla

Suyukunamanta qhawaypi yanapakuq

Llapan llamkaypi yanapaq

Maytukuna allichaypi yanapakuqJusto Oxa Díaz, Eulalia Antonia Pino Apaza

Qichwapa qillqaynin qawapaq Oscar Chávez GonzalesAna María Mamani Arana

Allichasqa qawapaqRosa María Mujica Barreda

Maytu tupachiq

Siqiq Fredy Roa Condori

2016 Cuarta Edición

© PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

www.minedu.gob.pe

PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

Sutiyqa:

Ñiqiyqa:

Yachay wasiyqa:

Llaqtayqa:

Yachachiqniyqa:

Wata


Khuyasqa warmi qari warmachakuna irqichakuna:

Qampaqmi kay qillqasqa mayt’uqa. Kaywanmi pukllaqhinalla utqayllaman

yachay wasiykipi yachayniykikunata qispichinki.

Yachayniykikuna kallpachanaykipaq chaywan sumaq runa kanaykipaqmi ancha

khuyakuywan kallpachakuspa yachachiqniykikuna kay qillqasqa mayt’uta

qispirqachimuyku.

Sapallaykipas mana chayqa yachaq masiykikunawan yanapanakuspa

llamk’anaykipaqpas imaymana ruraykunam kachkan.

Qillqasqa mayt’upi ruraykunaqa llaqtaykipa kawsakuyninta, imahina kasqantam

riqsichisunki, hinallataqmi allin kikin simiykipi rimanaykipaq qillqanaykipaq

yanapasunki. Aylluykikuna allin qhawanaykipaqpas Pacha Mamata sumaqta

amachanaykipaqpas allinmi kanqa.

Hinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan, yachakuq

masiykikunawan, llaqta masiykikunawan sumaqlla kawsakunaykipaqpas

yanapasunki.

Kay qillqasqa mayt’uwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim, siq’inkim,

hamut’ankim, tupachinkim, hinallataqmi imaymana atiyniykikuna sapa

yachaykunapi wiñanqa.

Kay qillqasqa mayt’utaqa munaykunkipunim. Sumaq kallpachasqa

yachaykunatam qhawaykunki. Chaymi sumaq sunquwan qhawaykunayki,

sumaqta yachayniyki llanllarinanpaq.

¡Kusisqalla llamk’akuy!

Riqsichikuynin

KAQNINKUNA1

T’AQ

A Ayllunchikpi sumaqta uywanakusunchikYachana Raphi

1 Hampi pallay 10

2 Chakra chakmay 13

3 Kinuwa mikhuy huqariy 16

4 Uywa t´ikachay 19

Yachasqanchikta chaninchasunchik 22

2 T’A

QA Yanapanakuspa aymurasunchik

Yachana Raphi5 Quyllur qhaway 24

6 Papa hasp’iy 27

7 Sara kallchay 30

8 Siminchikunapa hatun p’unchawnin 33


3 T’A

QA Raymichaspa mikhuyninchikta waqaychasunchik

Yachana Raphi9 Wathiya ruray 38

10 Papa akllay 41

11 Ch’uñu ruray 44

12 Inti raymi 47


4 T’A

QA

Yachana Raphi

13 Siwara uyway 52

14 Away simp’ay 55

15 Perú suyupa raymin 58


Raymichasqa mikhuyninchikta waqaychasun

7

5 T’A

QA Pacha Mamanchikman haywarikusunchik

Yachana Raphi

16 Pacha Mamaman haywakuy 64

17 Kasarakuy 68

18 Wasichakuy 71


6 T’A

QA Kawsayninchikkunata llanllarichisun

Yachana Raphi19 Unu raymichay 76

20 Kinuwa, qañiwa t’akay 79

21 Mikhuykuna chhalay 82

22 Sara tarpuy 85


7 T’A

QA Chakra tarpuypi yachaqasunchik

Yachana Raphi23 Wanu astay 90

24 Tarpuypi mikhuykuna 93

25 Pacha qhaway 96

26 Hatun tarpuy 99


8 T’A

QA Uywanchikmanta yachasunchik

Yachana Raphi27 Almakunapa p’unchawnin 104

28 Suyunchikpi umalliqkuna 107

29 Ayllunchikpa uywankuna 110

30 Millwa rutuy 113


9

Ayllunchikpi sumaqta uywanakusunchik

¿May ayllutaq kay aylluri kachkanman? ¿Aylluykihinachu? ¿Ima ruraykunatataq qhawachkanki? ¿Irqikunari imatataq rurachkanku? ¿Kayhina llaqtapi tiyawaqchu? ¿Imahinatam uywanakuchkankuman? ¿Imahinapim kay qhawasqayki sumaq kawsayman rikch’akunman?

T’aqa 1

10

Hampi pallay

Hampita tupachinanchikpaqqa ñawpa p’unchawmantam imakuna apanapaqpas kamachinakusunchik, yachaqpa nisqanmanhina.

1YACHANA

• ¿Imatam siq’ipi rurachkankuman?

• ¿Chayhinata ruranchikchu?• ¿Unqurquspari imahinatam

hampikunanchik?• ¿Hayk’aptaq chaykunatari

ayllunchikpi ruranchik?

• Hampiqwan rimamunanchikpaq tapukuykunata qhawarisunchik: ¿Ima qurakunataq hampipaqri allin? ¿Imaynatataq hampikunari? ¿Imahinatataq qurakunatari pallamuna? Ima munakuyninchiktapas hampiqman apasunchik sumaqta

yachachiwananchikpaq.

Kunanqa yachaqwan yanapachikuspa hampikunata tupachisunchik.

1.- Hampi tupachiyta qallarisunchik: • Hampi tupachinapaq qura hampikunata akllasunchik.

• Hampikunata yachaqwan tupachisunchik: k’irisqakuna wayrasqakuna qhaqukunapaq, ch’uhuyuqta qhaqukunapaq.

• Yachaqpa rimasqanta uyarisunchik rurasqanta qhawaspa, kamachikusqanta uyarispa tupachisunchik.

2.- Hampiqpa willamuwasqanchikta yuyarispa rimanakusunchik. ¿Imakunatam yachaq willamuwarqanchik?

¿Imapaqmi hampi qurakuna allin kasqa?

¿Mayhinatam hampi qurakunata pallana?

Rimasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

11

Chay hampikuna tupachimusqaykichikta huk ñiqipi yachaq masiykichikman willarisunchik. Tutapapi huñunakuspapas, samana pachapipas willarisunmanmi.

3.- Hampi tupachimusqanchikmanta yachakuq masinchikman riqsichisunchik.

Riqsichinapaqqa kaykunataraq ch’uyancharqusunchik. ¿Hayk’apmi willasunchikman?

¿Willananchikpaq mayhinatam kamachinakunakusunman?

¿Imakunatam willakusunchik?

4.- Mayhina hampi tupachimusqachikmanta yachaq masipura yuyarichinakuspa, tapurinakusunchik. ¿Imam hampi tupachisqanchikpa sutin?

¿Imapaqmi allin? ¿Imahinatam tupachina? ¿Imahinatam waqaychana?

5.- Hampi tupachisqanchikta siqispa sutinta qillqasunchik.

12

7.- Kunantaq iskay huñupi t’aqanakuspa irqi hampichiymanta rimanakusunchik.

¿Amachasqanchikri allin yuyaychasqachu kachkan? ¿Imarayku?¿Huk kaq yachayllawan hampichikuyri allinchu kanman? ¿Imarayku?

Huk kaq t’aqa warmipa nisqanta amachanqa.

Huk kaq t’aqataq waynapa nisqanta amachallanqataq.

¡Ayayáw! Manam makiyta atikapunichu.

Imananmi kay warmita. ¿Qurahampillawan qhaliyanmanchu?¿Manachu hampina wasipihampichimunman?

¡May!, ¡waw punkirqamuchkanmá! Sinchitam rupharichkanpas.

Antuku taytaman aparquy, paymi hampirqamunqa. Mancharikusqanpaqtaq wisch’ukusqan chiqappi kuka k’intuchata p’amparquy.

6.- Huk ñiqipi yachaqmasinchikkunaman hampi tupachisqanchikmanta willasunchik, chaypaq ñawinchasunchik:

¿Qura hampinmanchu?

Llapallan rimanakusqanchikmanta chaninchaykusunchik

13

Chakra chakmay

• Yachaq masinchikman llamk’asqanchikta qhawachisunchik.

2YACHANA

• ¿Imatataq siq’ipi rurachkanku?• ¿Imapaqtaq kayta ruranku?• ¿Ñuqanchik chayhinata

ruranchikchu?• ¿Hayk’aptaq chaykunatari

ayllunchikpi ruranchik?

Chakra chakmaypaq haywakusunchik, chaypaq:• Mayqan tayta mamaqpatapas chakmayman purisunchik.

Chaypi yachaqta tapukusunchik: o ¿Imapaqtaq chakmaypi haywakunchik? o ¿Imatam chakmasqa chakrapi tarpukun? o ¿Imanispam Aputa, Pacha Mamata mañakuna?

Yachay wasinchikpiña:• Chakmaypi apukunaman haywarikusqanchikta, quqawa

mikhumusqanchikta, tayta mamanchikpa rikunanpaq siq’ispa limp’isunchik.

Rimasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

14

• ¿Imatam chakmay ninchik? ________________________________________• ¿Runa masinchikri imapaqmi chakmankuman?______________________________________________________________________• ¿Imatam quqawa nispa sutiyanchik?______________________________________________________________________• ¿Imamantam kay qillqasqa willakuchkanman?______________________________________________________________________• ¿Pim kay qillqasqata ruranman karqan? ¿Imapaqmi ruranman karqan?______________________________________________________________________

Chakmaypi quqawayChakmaypiqa, wak llamk’aykunapipas chakra pataman chayarquspaqa samaykunchik; Pacha Mamanchikman aqhawan ch’allaykunapaq, Apukunaman kuka k’intuta phukurinapaq, runa

masinchikkunawan aqhata upyaykunapaq, kukata hallpaykunapaq ima.

Chawpi p’unchawtataq quqawanchik. Quqawataqa ayllunchikpi mikhuykuna kasqanmanhinam wayk’ukunchik. Chaymi Puno suyu ayllukunapi, mayu patapi tiyaqkunaqa

qarachi t’imputapas, pejerrey thiqtitapas quqawanchik. Qusqupa, Apurimaqpa ayllunkunapitaq phuspuyuq sara mut’ita, papa wayk’uta ima quqawanchik. Achkha uywayuq ayllukunapitaq aycha t’impuyuq ch’uñu phasita, ch’arkiyuq papa wayk’uta chakmaypiqa quqawanchik.

Quqawanapaqqa llapallanchik chakrapa kinranpi huñunakuspa mikhuna apakamusqanchikta kuskalla mikhunchik, muyuriqninpi qhawanakuspa (p’inqaymi pipas wakpi mikhumunman chayqa), llikllakunata chawpiman mast’arquspa patanman wayk’ukamusqanchikta churaykunchik. Munasqanchikmanhinam huqariykukunchik. Tukurquspataq llapallanmanta añanchaykukunchik.

Juan José Chuchullo yachachiqpa qillqasqan. Tintamanta. 2013 watapi.

2.- Ñawinchasunchik.

1.- "Chakmaypi quqawaymanta" qillqasqata manaraq ñawinchachkaspa tapukuykunata kutichisunchik.

15

Arí, sapanka qillqasqapipas kanmi kuraqpas, sullk’apas:• A, CH, H… kuraq qillqakuna• a, ch, h… sullk'a qillqakuna.

¿Qillqasqakunapiri kanchu kuraq, sullk’a qillqa?

¿Qkaq

• ¿Imamantam kay qillqasqa willawanchik?

• ¿Imapaqmi kay qillqasqa rurakusqa? Chiqapkaqta akllaspa chimpuy.

• ¿Imapaqmi qillqasqapa siq’inta rurakusqa?

• ¿Imanaptintaq wakpi mikhuqkunatari p’inqankuman?____________________________________________________________________________________________________________________________________________

5.- Ama qunqankichu, kuraq qillqawanqa qillqana:

Ima qillqayta qallarinanchikpaqpas.

Chakmaypi mikhuykunaChakra chakmaypiqa, wak chakra llamk’aykunapipas chakra pataman chayaspaqa samaykunchik…

Chawpi p’unchawtataq quqawanchik. Quqawataqa wayk’ukunchik ayllunchikpi mikhuykuna kasqanmanhina…

Qusqupa, Apurimaqpa ayllukunapitaq aycha t’impuyuq, ch’uñu phasita, ch’arkiyuq papa wayk’uta chakra chakmaypiqa quqawanchik.

Ch’ikukunapa qhipanman simi hunt’ata qallarinanchikpaq.

Runapa uywakunapa sutinta qallarinanchikpaq.

Qillqa mayt'ukunapi kuraq qillqakunata puka llimp’iwan chimpumusunchik.

Qillqasqa munay rikukunanpaq.Qillqasqapi nisqanta hunt'apananpaq.Qillqasqapa sutinta ch’uyanchananchikpaq.

Chakmaypi llamk’asqankumanta willawananchikpaq.Chakmaypi quqawasqanmanta riqsichiwananchikpaq.Chakmaypi quqawaymanta yuyaymanananchikpaq.Chakmaymanta anchata kusirikunanchikpaq.

3.- Ñawinchasqanchikmanhina tapukuykunata kutichiy:

4.- Yuyarisunchik:

16

Kinuwa mikhuy huqariy3YACHANA

Kinuwaqa may allpapichus wiñan chaymanhinam puquyninqa. Puqusqanmanhinam pawqar waray killapipas, ayriway killapipas, aymuray killapipas chakramanta huqarinchik. Allin watakunapiqa kinuwaqa munaytam imaymana hatuchaqta wiñan. Q’illu niraqpas, puka niraqpas, uqi niraqpas, ch’umpi niraqpas, kanmi.

• ¿Imatataq siq’ipi rurachkanku?• ¿Imapaqtaq aylluykipi kayta ruranku?• ¿Ima mikhuykunatataq ayllunchikpiri iranku?

Kinuwa huqariypi yanapakamusunchik.• Chakrata kinuwa huqariypi yanapakuq purisunchik; mana

chayqa yachaqpa wasinmanpas watukuq risunchik. Chaypaq chakrayuqwan ñawpaqmanta rimanakusunchik ichhunapas, llikllapas, siq’apas apananchikpaq.

• Chakra patapiña chakrayuqta tapurikusunchik:o ¿Mayqan kinuwatam chakraykipi uywanki?o ¿Mayqan kinuwataq sumaq qispirqun?o ¿Ima huk niraq kinuwataq kanri?

Kinuwa huqariy rikumusqanchikta siqirquy:

Tayta mamaykichikman qillqasqanchikta, siq’isqanchikta qhawachisunchik.Wak kinuwapa sutinkunata, rikch’ayninta ima tapurikusunchik.

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

17

Qillqasqapa mayhina kananta wakichisunchik:

Qallariynin1 patma: ¿Imam kinuwa? ¿Imaraykum kinuwapa rikch’ayninkunata riqsinanchik?

Mast’ariynin

2 patma: ¿Llapa kinuwakunari imahinam sayayninpi, raphinpi, rurunpi, t’ikanpi, tullunpi?3 patma: ¿Ima kinuwakunam kan? ¿Sapankata imahinapim riqsisunman?4 patma: Kinuwakunari ¿imanaptinmi chayhinaniraqri rikhurirqan?

Tukuynin5 patma: ¿Imaraykum ayllunchikpi, yachay wasipi kinuwamanta yachananchik?

2.- ¿Imakunatam qillqasqanchikpi nisunchik? Sapanka tapukuyta hunt’achispa sumaqta qillqasun:

Sutin

1 patma: ¿Iman kinuwa? ¿Imaraykum kinuwapa rich’ayninkunata riqsinanchik?

......................................................................................................

......................................................................................................

......................................................................................................

2 patma: ¿Llapa kinuwakunari imahinam: sayaynin, raphin, rurun, t’ikan, tullun?

3 patma: ¿Ima kinuwakunam kan? ¿Sapankatapas imahinapim riqsisunman?

4 patma: Imaymana kinuwakunari ¿imahinapim chayhinaniraqri rikhurirqan?

......................................................................................................

......................................................................................................

......................................................................................................

......................................................................................................

......................................................................................................

......................................................................................................

......................................................................................................

......................................................................................................

......................................................................................................

......................................................................................................

5 patma: ¿Imaraykum ayllunchikpi, yachay wasipi kinuwamanta yachananchik?

......................................................................................................

......................................................................................................

......................................................................................................

1.- Kinuwamanta chiqap qillqasqata qispichisunchik, chaypaq:

18

• Sapanka patmata hunt’achinanchikpaqri ¿maypitaq yachaykunatari tarisunchikman?

___________________________________________________________________

• Huk raphipi, sapankanchik yachasqanchikmanhina qillqarqusunchik. Kaqninmanhina rurasunchik.

Arí Mana

¿Qillqasqapa sutinri allin churasqachu?

¿Allintachu kay qillqasqa qallarichkan?

¿Munasqanchik qillqasqamanchu rikch’akun?

¿Qillqasqapa tukusqan allinchu kachkan?

¿Siq’ikuna haykunmanchu?

¿Simikuna allin qillqasqachu kachkan?

¿Ch’ikukunapas hatun qillqakunapas allin churasqachu?

¿Hunt’asqa simikunari ch’uyatachu yuyaychakuchkan?

• Wakmanta qillqasqanchikta qhawapasun, pantasqakunata, ch’usaqninkunata tarispa allichapasunchik, siq'irqusun ima.

• Pantasqa simikunata allichananchikpaq ¿Imawanmi yanapakusunman?

5.- Rurasqanchikta chaninchasunchik

¿Imakunatam aswanta yacharqunchik? ¿Imaynatam rurarqanchik? ¿Imapim sasachakurqanchik?

Simi qullqawan. Liwrukunawan. Yachachiqninchikwan. Kastilla simipi liwrukunawan.

3.- Yachaq masinchikkunaman qillqasqanchikta qhawachisunchik, pantasqanchikta rikuchiwananchikpaq. Kay tapukuykunawan yanapachikuspa qawarichunku:

4.- Hatun rapipi chaninchasqanchikmanhina allinchaspa qillqasunchik lliwman qawachinapaq.

19

Ayllunchikpiqa llapanchikpas ima uywatapas uywakunchikmi. Paykunaqa munakuspa uywasqam sumaqta miranku, mana chayqa kikillanmi pisi pisimanta tukupunku. Chaymi sapanka uywapas p’unchawniyuqkama.

Uywa t’ikachay

Uywayuqpa wasinta uywa t’ikachaymanta rimaq purisunchik, manahinaqa yachay wasiman pusamuspa tapurikusunchik: ¿Imahinapim uywari allinta miran? ¿Imatam "uywapa inqan" nispa ninku? ¿Imahinatam inqanta qhawarina?

Inqaqa rumimantam uywakunaman rikch’akuqpuni. Chay kaptinsi anchata uywakuna miran.¿Imahinam turupa inqaychun kanman? siq’incharquy:

4YACHANA

¿Imatataq siq’ipi rurachkankuman? ¿Ñuqanchikri chayhinata ruranchik? ¿Hayk’aptaq chayhinatari ayllunchikpi rurankichik? ¿Imapaqtaq uywakunatari t'ikachana?

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

¿Yacharqankichu?¿Y

Uywapa inqanqa animanmi, sumaqta uywasqaqa sumaqtataqmi uywakunapas miran, mana allin uywasqaqa hukmanmi ratakun.

20

Turupa InqaychunImaynayá kanpas, hatun mamaymi willawaq. Wasi kanchaypis chichu waka rikhuriq. Llaqtay urqupim kan Q’umir Qucha, chaypis Inqakuna kanman karqan. Inqaqa turusyá. Chay quchataqa Inqayuq qucha ninkum. Ichaqa huk turulla kasqa, masanqa Layupi Yana Quchaman ripusqa.

Hinas hatun mamayqa urquman wakata qatiq. Ch’isinmanqa huk turun mana haykunpusqachu: —Imanantaq turuytari, wañunchu, maypitaq, suwachu apan, —nispa watukusqa. Chayqa qhipantin p’unchawtaqa maskaq wichasqa. Chay qucha qhatapi huk kaq turuqa kachkasqa, paypa turuntaq laqukama wasayuq kachkasqa.

—Waw, Inqasqamá turuytaqa —nispa hatun mamayqa kutiykanpusqa. Ichaqa qhipanta turuqa yaykunpusqa, chay Inqa turutaq Yana Quchaman ripusqa.

Chay turukunam, qunqay, wakakunaman hamuyta yachanku, tuta, pura killapi. Huk kutinsi, tuta, kay kanchamanta huk turu ayqimusqa, hinaqa hatun mamayqa: —Qusaypa rantimusqan wakachá ripuyta munachkan —nispa kanchata qhawaykusqa. Chayqa wasanpi laquyuq wakata rikupusqa, hinaqa sumaqllata kutirqamuspam kuka khipunachanta apaspa turuman chanqasqa.

Chay turuqa rumiman tukurqapusqa. Chaymi hatun mamayqa, waka kanchapi rumita rikuchispa, niwaqku: —Kayqa Inqa Turum, apukunapa turunmi —nispa.

Chaymi kay rumichataqa kayman apaykanpuyku. Sapa karnawalpi ch’allani kay Inqata, chayhinaqa wakaykunapas qunqayllamanta chichu rikhurin, allinta miran. Hinam kan chaykuna.

Sebastián Cahuata C. yachaqpa willakusqan. Langui, Kanasmanta. 2013 watapi.

• ¿Sutinmanhinari, imamantam kay qillqasqa willawachkasunman?___________________________________________________________________

• ¿Imanaptintaq wakinpa uywanri anchata miranman?___________________________________________________________________

2.- Kunanqa, Sebastian taytapa willawasqanchikta ñawinchasunchik:

Turupa inqaychunmanta ñawinchasunchik, chaypaq:1.- Manaraq ñawinchachkaspa qatipasunchik:

21

Willakuypi nichkan “Chayqa qhipantin p’unchawtaqa maskaq wichasqa” ¿Maytam maskaq risqa?

Inqa tururi kuka khipunachanwan chanqaptin ¿Imamanmi tukupusqa?

Sebastián taytari ¿Imaraykutaq sapa karnawalpi Turu Inqatari ch’allan?

_______________________________________________________________________

¿Imanaptintaq: —Kayqa Inqaychu Turun, apukunapa turunmi —nispa rimasqa?

4.- Iskaymanta huñunakuspa kay simikunapa nisqanta hunt’arqachisunchik:

Simi ¿Ima ninantam nin?

Hatun mamay

Inqa

Masan

Laqu

Rumi

Wasi kanchanta Urquta Layuta

Quri wakaman.

Masa wakata rikuspa.

Wasanpi laquyuq sallqa wakaman.

Allin turuta rikuspa.

Turu rikch’ayniyuq rumiman.

Turu qaqaman tukurqapuptin.

Q’umir Quchaman.

Turu ayqikamuptin.

3.- Qillqasqapa willakusqanmanhina qatipasunchik:

Yachasqanchikta chaninchasunchik

Ayllunchikpa yachayninmanta yuyaychakusunchik

Ñawinchasqanchikmanta qillqasunchik.Turup inqaychun

qillqasqata manaraq ñawinchachkaspari

¿Ima ruraytam tariparqanki?

Turupa inqaychun qillqasqata

ñawincharquspari ¿Ima ruraytam tariparqanki?

Turupa inqaychun qillqasqapi ¿Imatataq mana riqsirqankichu?

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

Kinuwamanta qillqasqata manaraq rurachkaspari ¿Ima

ruraytam tariparqanki?

Kinuwamanta qillqasqata rurarquspari


Kinuwamanta qillqasqata rurasqaykiri

¿Imahinam kaqnin kasqa?

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

Qillqasqanchikmanta hunt’apasunchik.

• ¿Hampi pallaypi, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?

• ¿Hampi pallaypi, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?

• ¿Hampi pallaypi, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?

• ¿Hampi pallaypi, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?

23

Yanapanakuspa aymurasunchik

¿Imakunatam kay siq’ipi rikuchkanki? ¿Imakunatam kuraq runa rurachkan? ¿Warmakunari? ¿May llaqtataq kanmanri?Qhawasqaykimanhinari ¿Imataq aymurayri kanman? ¿Imaraykutaq aymuraypiri yanapakunanchik? ¿Sumaqtachu kawsakuchkankuman? ¿Imarayku?

T’aqa 2

24

Quyllur qhaway5YACHANA

¿Imatam kay siq’ipi rurachkanman?

¿Ñuqanchik chayhinata ruranchikchu?

¿Hayk’aptaq chaykunatari ayllunchikpi ruranchik?

Yachaqwan quyllurkunata qhawasunchik.Yachaq masipura huñunakuspa rimanakusunchik. Tayta mamanchikpas yachaqpas quyllurkunata riqsichiwasunmanmi, chaypi kaykunata tapurikusunman:

¿Ima quyllurkunatataq hanaq pachapiri tarisunman? ¿Imapaqtaq chay quyllurkunatari qhawanchik? ¿Imakunatataq quyllurkunari willawanchik?

Yachaq masinchikkunaman quyllurkunamanta riqsichinanchikpaq hatun raphikunapi siq’imusunchik, qillqamusunchik ima.Huñu huñupi yachaq masinchikkunaman riqsichisunchik.1.- Huk ñiqipi yachaq masinchikman quyllurkunamanta yachamusqanchikta riqsichisunchik. Chaypaq huñupi sumaqta allichakusunchik:

¿Pim willakuyta qallarinqa? ¿Pitaq qatinqa? ¿Imakunamantam willarisunman? ¿Imahinatam qallarisunman?

Huk ñiqi yachaq masinchikkunaman willananchikpaqqa:• Ch’uyatataq misk’itataq rimananchik.•Rimaspaqa makiwan, uyawan, ñawiwan yanapachikusunchik.

Rimasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

25

2.- Riqsichisqanchikmanta qhawarisunchik.Ura siq'ipihina huñunakuspa kay riqsichisqanchikmanta rimasunchik: • ¿Mayhinatam rimarqanchik? ¿Ch’uyatachu willakurqanchik? ¿Kusikurqankuchu willakusqachikwan? • ¿Imahinam uyariqninchik rimasqanchikwan qhiparqanku? • ¿Imawantaq ch’uyata yachanankupaq yanapakusunman karqan?

3.- Qhawaspa, ayllunchikpi yachaqta tapurikusunchik:¿Aylunchikpi sumaqta kawsanapaq ima quyllurkunataqri qhawanchik?¿Ima ruranapaqmi qhawanchik?¿Ima sutikunawanmi riqsinchik?

¿Yacharqankichu?¿YQuyllurkunaqa imaymanatam yachachiwanchik. Mikhuykuna uywaqkunaqa sumaqtam paykunawan rimanakunku; chayhinapim ima llamkasqankupas allinpuni qispin.

26

• ¿Ima quyllurkuna, ima yana phuyukunataqri?• ¿Ima ruranapaqmi qhawanchik?

Yachay wasipi llapa willawasqanchikmanta yuyarichinakuspa yachachiqninchikwan chay quyllurkunamanta liwrukunapi nisqanmanta willachikusunchik.

Inkakunapa pachamantaraqmi Chakatatapas Llama ñawitapas imahinakawsanachikpaqpas chakra rurananchikpaqpas qhawarqanchik.

Kay quyllurkunaqa allintam chakra ruraymantaqa yachanku. Chaymikunankamapas ancha yupaychasqa kanku.

¿Imahinatam Chakatawan Llamañawiwan uywawanchik?

4.- Kay siqikunatapas sumaqta qhawarisunchik.

27

Papa hasp’iy6YACHANA

Lliw ayllunchikkunapim aymuray killa qallariyta papa hasp’iyman yaykunchik. Papataqa, mink’api, aynipi ima hasp'inchik, chakra kasqanmanhina.Papa hasp’iy qallarinanchikpaqqa, papapa animun ama ripunanpaq, chakra chawpipi q’usñichikunchik.

• ¿Imatataq kay siq’ipi rurachkan?• ¿Mayhinatam ayllunchikpi papata hasp’inchik?• ¿Hayk’aptaq ayllunchikpiri papata allanchik?• ¿Imahinatataq huk llaqtakunapiri ruranku?

Yachaq masipura huñunakuspa rimanakusunchik papa allayman rinanchikpaq. Chakrayuqta tapukunapappas yuyaychanakusunchik: ¿Ima allpakunapitaq papari allinta urin? ¿Mayqan papakunam wayk’upaq?, ¿wathiyanapaqri?, ¿ch’uñunapaqri?

Papa haspiymanta yuyarispa huñukunapi qillqasunchik, hukkunaman qhawachinanchikpaq.

Papa uywaymanta yachapanapaq qillqasqata ñawinchasunchik.

• ¿Ayllunchikpiri ima papakunatam tarpunchik?

___________________________________________________________________

• ¿Ima allpapipas kasqallantachu papari wiñanman? ¿Imarayku?

___________________________________________________________________

1.- Manaraq ñawinchachkaspa, yuyaymanaspa tapukuykunata kutichisun:

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

28

Allpanmanhina papa uywayAyllunchikkunapiqa imaymana sutiyuq papakunatam uywanchik. Allpanmanhinam uywanchikpas, mana allpanpi tarpusqaqa manam rurunmanchu. Hinaspapas misk’i, haya, hak’u, qhaqlli kayninqa may allpapi wiñasqanmanhinam.Pata ayllunchikkunapi ch’aki niraq chiri allpakunapi wiñaq papakunaqa kanmi. Chay papakunaqa Mallku, Waña, Q’iwillu sutiyuqkunam. Haya papakunataqmi ch’uñupaqpas murayapaqpas kusallaña.Urqupa qhatanpi, pata patakunapi, yana, puka allpakunapi wiñaq papakuna kallantaqmi. Chay papanchikkunaqa misk’illaña, hak’ullaña wayk’upi, wathiyapi mikhunapaq.Unuyuq chiri pampakunapi papakunaqa waru waru chakrakunapi wiñan. Chay papakunaqa allinta miran, qasapas ch’akiriypas sinchitaqa pisiyachinchu.Q’uñiniraq, llinkiyuq pampa allpakunapipas, hak’u niraq qhaqlli papakunam wiñan. Chay papanchiktaqa aswanta q’aspapi, t’impupi, thiqtipi ima mikhunchik.Juan José Chuchullo yachachiqpa willakusqan. Tintamanta. 2013 watapi.

¿Imapaqmi kay qillqasqata rurasqaku?__________________________________________________________________

¿Mayniqkunapim papa allinta wiñasqa? Qillqasqamanhina chimpurquy.Llinkiyuq

pampakunapi.

Qhaqlli pampakunapi.

Unuyuq chiri pampakunapi.

Haya allpakunapi.

Urqu qhatakunapi.

Mayqan allpapipas.

• Papapa allpankunamanta llaqta runaman riqsichinapaqri ¿imakunamantataq rimasunman?

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

2.- Yuyaywan qillqasqata ñawinchasunchik.

3.- Qillqapa willakusqanmanhina tapukuykunata kutichisunchik.

29

¿Allpallachu chayhinata papakunata wiñachinman? ¿Imarayku?________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mana allpanpichu papata tarpukunman chayri ¿Imahinam kanman?________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ch’aki niraq chiri allpakunapi, ¿ima papakunam wiñan?

¿Imamantataq kay qillqasqari aswanta rimapayawanchik?

4.- Qillqasqata qhawarispa, Simi taqipi maskaspa tukupay:

Qillqasqapi nin Ñuqapaqqa ninmanmi Simi taqipiqa ninmi

Qhaqlli papa.

Ch'aki niraq.

Waru waru chakrapi wiñan.

Thiqtipi munanchik.

Mana qunqanaykichu: Samay ch'ikutaqa (,) simi hunt’api kachkan niraq simikunata rakinapaqmi churanchik.

Qillqasqata ñawinchaspa, samay chikuta tupaqninpi churarquy:

Ayllunchikkunapiqa imaymana sutiyuq papakunatam llamk’anchik. Kanmanmi: imilla, p’itikiña, qumpis, siwayllus, mallku, q’iwillu, wayru, ch’aska, waña, kusi kusi, suqus, maqt’illu papakuna.

Hak’u papakuna

Imahina papa mikhuyninmanta.

Qhaqlli papakuna

Ayllunchikkunapa llamk’ayninmanta.

Misk’i papakuna

Allpanmanhina papa rurusqanmanta.

Haya papakuna

Papakunapa munay sutinmanta.

30

Sara kallchay7YACHANA

Ch'akiriy pacha kinraypi, sara kallchayta tukurquspanchisqa aynipi, mink’api ima sara ch’akinanpaq arkunchik. Qhipa p’unchawñam sara tipiqqa (mink’antin, kutamata, q'ipirinata, tipinata apaykukuspa) purinchik.Qallarinanchikpaqqa, sara arkusqanchikta q’usñichiykunchik. Hinamanqa aqhachata upyaykuspa, muyuriqninmanta tipiyta qallaykunchik.

Sara tipiyman purisunchik.Yachaq masipura sara tipiymanta rimanakusunchik. Hawas kallchaymantapas rimasunmanmi mana saranchik kaptinqa. Atispaqa yachaqpa wasinman tapukuq purisunman.¿Imaraykutaq sara mamanchikman haywakunchik? ¿Ima yachaykunam sara tipiypi kanman? ¿Imaraykum Mama Sarata khuyakuywan rimapayana?

Yanapakunapaqqa tipinata apakusunchik.

Sara kallchaypi haywakuymanta yuyarispa siqisunchik:

Sara tipiypi haywakuy qillqasqata ñawinchasunchik1.- Manaraq ñawinchaykuspa qillqasqapa sutinmanhina, imahinatacha qillqasqa tukunman chayta qillqasunchik:

...................................................................................................................

...................................................................................................................

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

31

Sara tipiypi haywakuySara tipiypiqa mak’aspi aqha q’ipiykusqa, kuka, tipinakuna apaykusqa, asnukuna qatiykusqa ima chakra patamanqa puriyku. Kikinman chayarquspaqa q’awatam sansachayku q'apachiwan sara arkukunata q'apachinaykupaq, animanta waqyapunapaqmi:—Sara Mamalláy qasapa wasinmanta hampuy, chikchipa wasinmanta hampuy, wakcha wawaykikuna uywaq —nispa.Chaymantataqmi sumaqta aqhapa ñawinwan sara arkutaqa ch’allaykuyku, kuka k’intutapas arkupa chawpiman churaykuyku; kayhinatataqmi mañarikuyku:—Mamáy achkhayá mikhuna kachun, llapa wawaykikuna mikhunaykupaq. Sumaqtayá uywawayku.

Apukunamanpas sutinmantakama waqyarispam aqha ñawiwan t’inkaykuyku, kuka k’intuwanpas phukurillaykutaq. Pacha Mamanchikmanpas tipiy qallarinaykupaqqa aqhachawanqa ch’allaykuykupunim. Kayhina rurasqayá mikhuyqa sumaqta rikhurin.Manaraq Inti yaykuchkaptinmi sara qututaqa unkhuñakunawan, llikllakunawan

ima pakarquyku, manahinata ruraykuman chayqa, Intis sarataqa Quchamamaman apapunman.

Juan Bautista Ttito, yachaqpa willakusqan. Tintamanta. 2013 watapi.

¿Kay qillqasqari imamantam willawachkanchik?___________________________________________________________________

¿Pitaq willakusqari?___________________________________________________________________

¿Maypitaq chayhinatari saraman haywakunku?___________________________________________________________________

¿Imam karqusqa?___________________________________________________

¿Maypim chaykuna karqusqa?______________________________________

¿Hayk’apmi karqusqa?______________________________________________

¿Pikunam chaypi kasqaku?__________________________________________

¿Imahinam karqusqa?_______________________________________________

2.- Sumaqta ñawinchasunchik.

3.- Ñawinchasqanchikmanhina tapukuykunata kutichisunchik:

4.- Qillqasqa paqarichinapaq tapukuykunata hunt'achisunchik:

¿Yacharqankichu?¿Y

Sara Mamaqa sumaqta kukawan phukurispa, aqhawan tinkarispa rimapayasqan ratawanchik, hinaspam tarpuptinchikpas sumaq qispin.

32

Willakuyta qillqarqusunchik, siq’itapas yapaykusunchik.

Chiqap willakuy rurasqanchikta chaninchasunchik, qatiq yuyaychakuywan yanapachikuspa

Arí Mana¿Qillqasqari ch'uyatachu willakuchkan?

Sutinri ¿qillqasqamantachu nichkan?

¿Sara tipiypi haywakusqamantachu nichkan?

¿Ima, hayk’ap, maypi tapukuykuna hunt’akuchkanchu?

¿Pikuna kasqanmanta, maypi kasqanmanta nichkanchu?

Siq’isqari chiqap willakuytachu q'imichkan?

¿Hatun qillqakuna allin churasqachu kachkan?


Pantasqanchikta tarirquspa musuq raphipi allinchaqusunchik.

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

____________________________________

____________________________________

____________________________________

____________________________________

____________________________________

____________________________________

___________________________________.........................................................................................................................................................................

4.- Ñawinchasqanchik qillqasqata chiqap willakuyman tikrarqusunchik.

33

8YACHANA

Siminchikkunapa hatun p’unchawnin

Perú suyunchikpi sapa 27 p’unchaw, aymuray killapim, lliw siminchikkunapa p’unchawnin. Ayllunchikpa siminqa runahina kallpayuq, kawsayniyuqmi; chayraykum sumaqta kawsarichina, ayllunchikpa kawsayninmanhina ñawpaqman purichina.

¿Pikunataq kay siq’ipi kachkanku? ¿Mayhinatam ayllunchikpi kay kawsayta yuyarinchik? ¿Imatam siminchik kallpachananchikpaq rurasuman?

1.- Yachaq masipura ayllupi siminchik chaninchapaq rimanakusunchik: ¿Maykunatam risunchik? ¿Imaynatam lluqsisunchik? ¿Imapim qillqasunchik? ¿Imakunatam qillqasunman?2.- Yachay wasinchikpi, ayllunchikpi, ñankunapi ima puririsunchik, siminchikta kawsayninchikta riqsichimusunchik.3.- Tayta mamanchikta tapukusunchik: ¿imahinatam ayllu runata p’inqachirqanku manaña siminchik rimanankupaq?

1.- Manaraq ñawinchachkaspa yuyaychakusunchik.

Tusuy raymikuna kaptin, mamachakunapa raymin kaptinpas aphichikunata ch’iqichinku. ¿Imapaqtaq kay qillqasqatari rakinku?

___________________________________________________________________

Qichwa siminchikta kallpachanapaqri ¿imaynataq aphichiri kanman?

___________________________________________________________________

¿Pikunatam misk’i simi nispa sutiyanchik?

___________________________________________________________________

Rimayninchik qillqasqa kallpanchaqta riqsisunchik.

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

Llamk’asunchik

34

Qichwa siminchikta kallpancharisunchik.

Martin Chambi; Tinta, Qusqu, 1940

Misk’i simi kanki, yanapakuq kanki: Maypipas kawsallankim

¿Mayqan qillqasqamantaq qatin?

¿Imapaqtaq kay qillqasqatari rurakunman karqan?

Qichwa simita yuyarinapaq. Qichwa simimanta yachanapaq.

Qicha simita q’imirinapaq. Qichwa simita hatunyachinapaq.

Harawiman

Wayk’una qillqasqaman

Willakuyman

Mayqanmanpas

Riqsichina qillqasqaman

Aranwayman

2.- Qatiq aphichita ñawinchay

3.- Ñawinchasqaykimanhina:

35

Aphichipa hawanpi simikunari ¿Ima rurananchiktataq munanri?___________________________________________________________________

Uranpi simikunari ¿ima niytam munachkanman?

___________________________________________________________________

¿Kay taytari imatam rurachkanman?

___________________________________________________________________

¿Imahinatam kay taytapa rurasqanta sutiyasunman?

___________________________________________________________________

¿Maykunapim kayhina qillqasqata rikurqanki?___________________________________________________________________

Aphichiqa pisi qillqallapim, pisi siq’ikunawan yachaykunata willakunchik, ichaqa siq’ikunaqa aswantan rikukun.

Kay "misk’i simi" rimaypi, yanachasqa simiqa suti t'ikrachiqmi. Huk kaqtaq suti.

Suti tikrachiqta simikunaman yapaykuspa hunt’a rimayta qillqarquy:

Simi tikrachiq Simi Hunt’a simi

sumaq sunqu Sumaq sunqu runataqa llapalla munakunku.

runa

urpu

36

Yachasqanchikta chaninchasunchikAyllunchikpa yachayninmanta yuyaychakusunchik.

Allpanmanhina papa uyway



Allpanmanhina papa uyway qillqasqata


Allpanmanhina papa uyway qillqasqapi ¿Imatataq mana

riqsirqankichu?

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

Sara tipiymanta qillqasqata manaraq rurachkaspari ¿Ima


Sara tipiymanta qillqasqata rurarquspari


Sara tipiymanta qillqasqata rurasqaykiri


_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

• ¿Quyllur qhawaypi, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?

• ¿Quyllur qhawaypi, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?

• ¿Quyllur qhawaypi, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?

• ¿Quyllur qhawaypi, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?

Ñawinchasqanchikmanta qillqasunchik.


37

Raymichaspa mikhuyninchikta waqaychasunchik

¿Imatataq runakunari rurachkankuman? ¿Maypitaq kay aylluri tarikunman? ¿Imatataq rurachkanku mikhuykuna mana ismurqapunanpaq? ¿Mikhuykuna hukniraqta waqaychayta atikunmanchu? ¿Imahinata? ¿Imarayku? ¿Imaraykutaq mikhuyninchiktari waqaychananchik?

T’aqa 3

38

Wathiya ruray9YACHANA

¿Imatam kay siq’ipi rurachkanku?

¿Ñuqanchikri chayhinatachu rurakunchik?

¿Hayk’aptaq chaykunatari ayllunchikpi ruranchik?

Wathiyakusunchik

Ñawpaqtaqa yachaq masinchikwan huñunakuspa wathiyakunanchikpaq rimanakusunchik.

Mayqan tayta mamanchiktapas wathiyaypi yanapawananchikpaq mink’akamusunchik.

¿Imakunatam wathiyaspa mikhunanchikpaq apamusunman?

Yachaqpa kamachikusqanmanhina wathiyata pirqasunchik, wayk’unata huñusunchik, p’ampasunchik, hasp’ispataq mikhusunchik.

Yachay wasinchikpi llamk’asunchik.

¿Ima papakunam kusa wathiyanapa? Tayta mamanchikta tapukuspa qillqasunchik:

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

Yachaqpa willamuwasqanchikta raphipi siq’ispa llimp’irqusunchik.Llapa masinchikunaman qillqasqanchiktapas, siq’isqanchiktapas ñawinchaspa willasunchik.

¿Yacharqankichu?¿YWathiya ruranapaqqa k'urpawanmi sumaqta pirqana wayrapa ñanninman punkuyuqta, manahinaqa k'urpan yanayaspa mana sumaqtachu parun, chayhinapi wathiyapas allinatachu chayan.

Rimasunchik

39

Atuqwan wallatawan

Atuqwan wallatawansi kumarintin kasqaku, chaysi huk p'unchaw tupasqaku. Wallataqa chiwchinkuna pusaykusqas quchaman richkasqa, chaysi atuqqa tapusqa:—Kumariy, ¿imanaptintaq chiwchiykikunapa chakichanri sumaq pukachallaña?

—Wawaykunapa chakichanqa wathiyarquptiymi sumaq pukachallañaqa —ninsi wallataqa.—¿Imahinatataq wathiyarqankiri? —nispas tapullantaq.—Papa wathiyanatam pirqarquni, chaymantataq paruyanankama kanarparini, hinamantaqa chiwchiykunata p’amparquni. Unaymantataq, puka chakichatakama hasp’irparini.—Chayqa ñuqapas chayhinatayá wathiyarqusaq —nispas wathiyanata pirqarparin. Kanaykunsi pukayanankama, chaymantataqsi ch’ulla ch’ullamanta uñankunata puka sansaman chuqaykun.—T’uqq! T’uqq! —nichkaptas p’amparparin. Unayninmanqa hasp'iytas qallarin. Hasp’ichkaptinsi uñankunaqa khupallusqakama rikhurirparimun, manas imanakuytapis atisqachu. Chaysi waqaykun.—Kunanmi kanqa kumariy —nispas qucha pataman p’itan: Wallataqa qucha ukhumansi: —¡Lliiipppp! —nisparaq chiwchinkuna pusaykusqa yaykurqun.—¡Kumariy! ¡Kumariy! ¿Imatataq kaytari rurarqachiwanki? —nispas qatikachaykun qucha patantakama.Manas wallataqa kasunchu, astawansi qucha chawpiman chiwchinkuna pusaykukusqa yaykuykatamun. Mana aypayta atispa unu upyayta qallaykun: —Tukurqusaqmi— nispa. Tinyallaña wiksantinsi upyan upyan, hinas t’uqu sikinta unu ch’ikwarparimun. Hinamanqa suyt’u rumiwansi t’uqu sikinta qaqata wichq’arparikun. Wakmantas upyakullantaq, chayllamansi: —P’aaaaaaaannnnn!! —nisparaq wiksan phatarparisqa.

Kay willakuyta tayta mamanchikman willasunchik. Tukurquspa tapurisunchik:

• ¿Imanaptinmi wallatari chayhinata atuqta rurachinman karqan?• ¿Imaraykutaq atuqri nisqanta rurarunman karqan?• ¿Imaraykum atuqwan wallatawan rurasqankuta wawakunaman willana?

Urphu qillqa liwrumanta hurqusqa. 2005. 36 raphimanta.

40

Llapa yachaq masinchikkunawan willarinakusunchik tayta mamanchikpa yachachiwasqanchikta.

Wallata kawaq chayri ¿Imatataq rurawaq karqan? Chaymanta siqispa qillqarquy.

Tayta mamanchikpa niwasqanchikta qillqarqusunchik:

¿Imanaptinmi wallata chayhinata atuqta rurachinman karqan?

_____________________________________________________________________________________________________________________

¿Imaraykutaq atuqri wallatapa nisqanta rurarunman karqan?

_____________________________________________________________________________________________________________________

¿Imaraykum atuqwan wallatawan rurasqankuta wawakunaman willana?

______________________________________________________________________________

41

Papa akllay10YACHANA

¿Imakunatataq kay siq’ipi

runakuna rurachkanku?

¿Ayllunchikpi imahinatam

kay kawsayta ruranchik?

¿Hayk’aptaq ruranchikri?

Ayllunchikpi papa uywaqpa wasintapas, chakrantapas purisunchik, papa muhu akllaypi, waqaychaypi yanapamunanchikpaq. Papa uywaqta tapukusunchik ¿Imahinatam papata akllana?, ¿imahinatam waqaychayta qallarina? ¿Imakunapaqmi akllana?

Yachaq masinchikwan papa muhu waqaychaymanta rimanakusunchik.

¿Ayllunchikpi papa muhu waqaychayta imahinata ruranchik? ¿Maypitaq papa muhuta waqaychanchik?

Raphichapi papa waqaychaymanta siq’isunchik, qillqasunchik ima, yachaq masinchikkunaman, ñawinchaspa riqsichinanchikpaq.

Yachapananchikpaq ñawinchasunchik

¿Imahinatam ayllunchikpi papata waqaychanchik qhipa killakunapi mikhunanchikpaq?

____________________________________________________________________

Qatiq qillqasqapa siq'inta qhawaspa ¿May ayllukunapim chayhinata rurankuman?

____________________________________________________________________

Mana papata waqaychasunmanchu chayri ¿Imanarqapunmantaqri?____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

1.- Manaraq ñawinchachkaspa yuyaymanaspa qillqasunchik:

y

Rimasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

42

_________________________________________

Maypachachus papa akllayta tukunchik chayqa, tukuy munakuy sunqunchikwan papataqa waqaychanchik, mikhunapaqpas, muhupaqpas. Yachasqanchikmanhina, pachanchikta qhawarikuspa ima sumaqta waqaychanchik.Papa muhutaqa phina uyupi waqaychanchik, mana t’awirqapunanpaq, mana ñawpaqta ñawinmanta ch’ichimunanpaq ima. Chay phina uyutaqa hatun p’alta rumimanta ch’ampamanta ima ruranchik; huch’uy t’uquchakunayuqta muhuman wayra yaykunanpaq.Tutallamanta muñata pampanman mast’aspa, muhutaqa hich’ayku, mana q’uñirqapunanpaq, manahinaqa ismuyapunmanmi. Musuq killa rikhuriyta waqaychanchik, kuka k’intuta churaykuspa kayhinata mañarikuspa: "sumaq sunqu Pacha Mamay, muhu wawaykita sumaqta uywaykamuy, tarpuy killapi urqupunaypaq" nispa.

Martín Mendoza Ordoño yachaqpa willakusqan. Wilaqaya, Punomanta.2013 watapi

_____________________________________

Aylluykupiqa papata phutunkupi waqaychayku, chakrayku kikinpi, mana chayqa wasiyku qhipapi, mana uywapa mana runapa purinanpi. Maypichá ch’akiniraq allpa kachkan chaypi t’uquta rurayku, muhu kasqanmanhina.Ñawpaqtaqa chay pampa t’uquman llama waskhata chutayku, hinamantaq ichhuta, muñayuqta churayku. Kaypi papa muhuta hich’ayku. Chaymantaqa waskha churasqaykuta khipuyku. Chayhina rurasqaqa papapa animanta hap’inmi, mana kacharinchu. Qhipamanqa t’uruwan llut’amuyku.

Eugenio Quispe yachaqpa willakusqan. Pawkartambo, Qusqumanta. 2013 watapi

2.- Sumaqta ñawinchasunchik.

43

¿Imapaqmi sapanka qillqasqa rurakusqa?

Papa waqaychaymanta riqsichinawananchikpaq.

Papata waqaychananchikpaq.

Papaman añanchakunanchikpaq.

Qillqasqakunaqa mana sutiyuq kachkanku. ¿Ima sutin tupanman?

¿Papa muhuta manaraq waqaychachkaspa intiwan quñirqachiyman chayri muhuta ¿imananmanmi? ¿Imanaptintaq chayhinari kanman?

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Llama waskhawan papa muhuta khipuykusqaku.

Hukkaq qillqasqapa Iskaykaq qillqasqapa

Papa waqaychay. Papa waqaychay.

Wilaqayapi papa waqaychay. Paucartambopi papa waqaychay.

Phina uyupi papa waqaychay. Phutunkupi papa waqaychay.

Papa muhuta phina kanchapi waqaychayku.

¿Imapaq?

...................................................................

...................................................................

huch’uy t’uquchakunayuqta rurayku.

...................................................................

...................................................................waskha churasqaykuta khipuyku.

...................................................................

...................................................................

Muña mana hich’akunanpaq.

Papapa animan hark’asqalla kananpaq.

Ichhu qata allinta takyananpaq.

3.- Qillqasqata ñawincharquspa:

Qillqasqapa nisqanmanhina huntapay:

44

Ch’uñu ruray11YACHANA

Qasa chayamunantaqa suyanchik ch’uñuta, khayata, mallulluta, murayata, chuchuqata rurananchikpaq.Chaymi, ch’akiriy kinraypiqa pachata qhawanchik chay tuta, qasananta mana qasananta yachananchikpaq.

¿Imakunatataq kay siq’ipi rurachkanku? ¿Aylluykipi chayhinata rurankuchu? ¿Imanaptin?

¿Hayk’aptaq chaykunatari ayllunchikpi ruranchik? ¿Mana qasa kaptinri imawantaq chuñuta rurasunman?

Ch’uñuta, khayata masaypi yanapakusunchik.Atispaqa ayllunchikpi ch’uñu ruraq runaman yanapaq purisunchik. Mana chayqa khaya, chuchuqa, muraya ruraq yachaqtapas mink'akusunchik.

Chay ruraykuna llaqtanchikpi mana kaptinqa yachaqta tapukusunchik ¿Ima mikhuytam qasawan ruranchik? ¿Imahinatataq rurana? ¿Imapitaq qasa yanapawanchik?

Qasawan kawsay ruraypi wasinchikpi yanapakusunchik.

Yachaq masinchikwan ch’uñu ruranapaq rimanakusunchik.

Rikumusqanchikmanhina, ch’uñu masaymanta qillqasunchik, yachaqmasinchikman qhawachisunchik.

1.- Ñawinchanapaq yuyarisunchik. Qhawasqaykimanhina ¿Imamantataq qatiq qillqasqari

rimanman?¿Imapaqtaq kay qillqasqata paqarichinkuman karqan?

................................................................

................................................................

................................................................

................................................................

.............................................................

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

45

¿Imamantataq kay willakuyri kasqa?____________________________________________________________________

¿Imakunam khaya ruranapaq kanan? Chimpurquy:

¿Imahinantam khaya rurakusqa? Rurakuyninmanhina ñiqircharquy:

Khaya rurayUqamantam khayaqa rurakun. Rurananchikpaqqa p’usqu uqata, q’illu pukayniyuqta akllananchik. Mayninpiqa misk’i uqamantapas rurasunmanmi; ichaqa mikhunanchikpaqmi aswantaqa chayhinakunataqa waqaychanchik.Mayu patapi p’uyunquta hasp’ispa ichhuwan churanchik. Chaymantaqa yarqhata unu yaykunanpaq rurananchik. Chay p’uyunquman khaya uqata mana qasasqallata hich’aykunanchik. Kimsa chunka suqta chunka p’unchawmi chullunan. Ichaqa pisi unullam p’uyunqutaqa purinan. Misk’i uqataqa pisi p’unchawllatam chulluchinanchik.Chullurquptinqa mast’asqa ichhu pataman hurqunanchik, unun ch’uymakunanpaq. Hinaspaqa, uqata munturquspa, puqumunanpaqqa

qanchis utaq chunka p’unchaw ichhuwan pakananchik. Chaymantataq kasqan ichhu patapi, ismusqa uqata mast’ananchik, huk tuta qasananpaq. Qhipantin p’unchawqa sarunanchik; hinaspa ruphaypi ch’akichinanchik.

Juan Jose Chuchullo yachachiqpa qillqasqan. Tintamanta. 2013 watapi

Chullusqa uqata hurquna.Qasasqa uqata saruna.P’uyunquta ichhuwan churana.Yarqhata unu yaykunanpaq rurana.Uqata munturquna.Mana qasasqa uqata hich’aykuna.

Uqata akllana.Mayupi p’uyunquta hasp’ina.30 p’unchaw 60 p’unchawkama chullunan.Sarusqa uqata ruphaypi ch’akichina.Ichhu patapi, ismusqa uqata mast’ana.7 utaq 10 p’unchaw ichhuwan pakana.

intip’usqu uqarumi

ichhuqullqayana uqa

yarqhamayuqasa

p’uyunquwayrak’aspi

2.- Sumaqcha ñawincharqusunchik.

Qillqaqpa willakusqanman hina.

46

Sutin ...................................................................................

¿Imakunam kanan?

...............................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

¿Imahinatam rurana?

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

1.- Khaya ruranapaq qillqasqata wakichisunchik.

2.- Qillqa rurasqanchikta chiqanchasunchik:Arí Mana

¿Rurananchikpa sutin allin churasqachu kachkan?

¿Kanankunari llapanchu kachkan?

¿Qallariyninmanta tukuyninkamachu rurana kachkan?

3.- Ima pantasqanchiktapas allicharquspanchik musuq raphipi qillqarqusunchik, siq'irqusun ima yachaq masinchikkunaman qhawachinapaq.

Ñawinchasqanchik qillqasqawan yanapachikuspa qillqasunchik.

47

Inti raymi12YACHANA

Ñawpa machulanchikpuni Inti Taytaman sumaqta iñiykukuq kasqaku. Chayrayku tukuy sunqunkuwan haywakusqaku, ch’allakusqaku. Chaymi Inti Raymi killapiqa, Inti Taytanchikman sumaqta raymiykuqku, musuq wata qallarinanpaq.

¿Imatataq kay siq’ipi rurachkanku? ¿Aylluykipi chayhinata rurankuchu? ¿Imahinata?

Atispanchikqa Intiwan Killawan tupanakuyta qhawaq risunchik.Yachaqta tapukusunman: ¿ima killakunapim Inti Tayta Killa Mamawan tupanku?, ¿imakunapitaq Inti Taytari yanapawanchik? ¿Maynintaq Intipa ñanninri?

Yachay wasinchikpi llamk’asunchik.Llapanchik huñunakuspa, Intiwan Killawan tupasqanmanta rimanakusunchik.Tupasqanmanta “kamachina XO” llamk’anapi, qillqamusunchik, chaymanhina wiriyuta paqarichisunman.Huk ñiqi wawakunaman XOpi rurasqanchikta riqsichisunchik.

Yachaparinapaq "Wata qallariymanta" qillqasqata ñawinchasunchik.

1.- Manaraq ñawinchachkaspa qillqapa sutinamanhina kutichiy.

Qhawasqaykimanhinari ¿Ima qillqasqataq kachkanman?_____________________________________________________________ _____________________________________________________________

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

"Kunan watapi Wata Qallariy" qillqasqamanta:¿Imata yachani?........................................................... ............................................................... ...............................................................

¿Imatataq yachayta munayman?............................................................... ............................................................... ...............................................................

48

TUKUY RIKUQ 2013 wata, intiraymi killapa 22 p’unchawninpi

KUNAN WATAPI “WATA QALLARIY”Kay wataqa wawakunam Inti Taytaman haywarikurqanku

Raqch’i.- Anti suyupi inti raymi musuq wata qallarinanpaqsi “Wata Qallariy” raymita qayna p’unchaw rurasqaku. Chay raymitaqa Raqch’i ayllupi kaq Kimsachata urqupis rurakusqa. Kay raymitaqa kuraq runakunallas Yachaq

taytapiwan watan watanpas ruraq kasqaku. Kunan watañataqsi ichaqa raymiqa huk niraq kasqa, llaqtapi tiyaq warmapuralla rurasqankurayku.Warmakunalla chay raymi ruranantaqa Maras runakunas ñawpaqqa mana munasqakuchu. Ichaqa Yachaq tayta kayhinata rimapayaptinsi munapusqaku: “Inti Taytanchikmi musquyniypi rikhuriwan, hinaspam kunan “Wata Qallariy” raymitaqa warmakunañataq rurachunku, nispa niwan. Chay niwasqantam hunt’ananchik. Hinallataqmi, rikusqanchikhina, kunan pachakunapiqa wawakuna, wayna sipaskuna Inti Taytanchik allin qhawariyta qunqapuchkanku”.Yachaq rimayta tukuptinqa, llaqtantinsi kikin huñunakuypi Antonio Lucana sutiyuq warmata akllasqaku, Inti Taytaman haywarikuyta umallinanpaq.Chay raymi tukupuptinqa, Antonio warmaqa kusisqas kayhinata rimarisqa: “Ñuqanchikqa Inti Taytanchik khuyakuytam yachananchik. Intinchikqa sumaqta

uywawanchik, k’anchayninwan q’uñiriyninwan ima mikhuypas wiñan, ñuqanchikpas kawsanchik, paymantan ima kawsaypas paqarin. Intinchik imataña quwanchik chaypas, mañayllapim quwanchik, chayraykum añaychaspa qhawarinanchik”, nispa.

UMC qillqasqamanta tinkuchikqa

¿Imapaqtaq kay qillqasqari rurakusqa?

¿Imataq chay mitawa qillqapa sutinri?

¿Ima p’unchawtaq chay raymiri karqan?

Intimanta willawananchikpaq.

2013 wata, inti raymi killapa 20 p’unchawninpi.

UMC

Raymimanta willawananchikpaq.


Raqch’i

Intipa uywawasqanchikmanta.


Tukuy rikuq

3.- Qillqasqapa willakusqanta qatispa kutichiy

2.- Ñawincharqusun allinta yuyaypakuspa.

49

4.- Chiqap willakuypa (Noticia) kaqninkunata yuyanchakusun:

TUKUY RIKUQ 2012 wata, intiraymi killapa 22 p’unchawninpi

KUNAN WATAPI “WATA QALLARIY”Kay wataqa wawakunam Inti Taytaman haywarikurqanku

Raqch’i.- Anti suyupi inti raymi musuq wata qallarinanpaqsi “Wata Qallariy” raymita qayna p’unchaw rurasqaku. Chay raymitaqa Raqch’i ayllupi kaq Kimsachata urqupis rurakusqa. Kay raymitaqa kuraq runakunallas Yachaq taytapiwan watan

watanpas ruraq kasqaku. Kunan watañataqsi ichaqa raymiqa huk niraq kasqa, llaqtapi tiyaq warmapuralla rurasqankurayku.

Warmakunalla chay raymi ruranantaqa Maras runakunas ñawpaqqa mana munasqakuchu. Ichaqa Yachaq tayta kayhinata rimapayaptinsi munapusqaku: “Inti Taytanchikmi musquyniypi rikhuriwan, hinaspam kunan “Wata Qallariy” raymitaqa warmakunañataq rurachunku, nispa niwan. Chay niwasqantam hunt’ananchik. Hinallataqmi, rikusqanchikhina, kunan pachakunapiqa wawakuna, wayna sipaskuna Inti Taytanchik allin qhawariyta qunqapuchkanku”.Yachaq rimayta tukuptinqa, llaqtantinsi kikin huñunakuypi Antonio Lucana sutiyuq warmata akllasqaku, Inti Taytaman haywarikuyta umallinanpaq.

Chay raymi tukupuptinqa, Antonio warmaqa kusisqas kayhinata rimarisqa: “Ñuqanchikqa Inti Taytanchik khuyakuytam yachananchik. Intinchikqa sumaqta uywawanchik, k’anchayninwan q’uñiriyninwan imapa mikhuypas wiñan, ñuqanchikpas kawsanchik, paymantan ima kawsaypas paqarin. Intinchik imataña quwanchik chaypas, mañayllapim quwanchik, chayraykum

añaychaspa qhawarinanchik”, nispa.

UMC qillqasqamanta tinkuchikqa

______________¿Imapaqtaqri?____________________________________________________________________________________

______________¿Imapaqtaqri?____________________________________________________________________________________

______________¿Imapaqtaqri?____________________________________________________________________________________

Sutipa uraynin¿Imapaqtaqri?

Willakuypa sutinman aswanta

yapaykunapaqmi churakun.

Chiqap willakuypa nisqanta llikapi churarquy:

¿Imamatam chay qillqasqari willawachkanchik?2013 wata qallariy raymimanta.

¿Maypim karqan?

__________________________

__________________________

__________________________

_________________________

¿Hayk’apmi karqan?

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

¿Imakunam karqan?

______________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

50

Ayllunchikpa yachayninmanta yuyaychakusunchik.

Papa waqaychay qillqasqata manaraq ñawinchachkaspari


Papa waqaychay qillqasqata


Papa waqaychay qillqasqapi ¿Imatataq mana riqsirqankichu?

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

Khaya ruraymanta qillqasqata manaraq rurachkaspari ¿Ima


Khaya ruraymanta qillqasqata rurarquspari


Khaya ruraymanta qillqasqata rurasqaykiri


_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

• ¿Wathiya ruraypi, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?

• ¿Wathiya ruraypi, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?

• ¿Wathiya ruraypi, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?

• ¿Wathiya ruraypi, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?




51

Raymichasqa mikhuyninchikta waqaychasun

¿Imatataq kay siq’ipi rikuchkanchik? ¿Maymantataq kay runakunari kankuman? ¿Chayhina llamk'asqankutari riqsinkichu? ¿Imaraykutaq kay killakunapiri chayta rurachkankuman? ¿Imapim ñuqanchik kay ruraykunapi yanapakusunman?

T’aqa 4

52

Siwara uyway13YACHANA

Siwara ichhuyta tukuspanchikqa, kancha ukhupim siwara q'ipimusqanchikta saruchinanchikpaq ch’akichinchik. Mana purun ira kanchu chayqa, huk qallpata unuwan chulluchispam irata ruranchik. Chay irataqa takllawan chukispa, saruspa, llunch’ispa, uchpawan ima hach’ispa ruranchik.

¿Imatataq siq’ipi rurachkanku?

¿Ñuqanchikri imaynatam kay kawsayta ruranchik?

¿Imapaqtaq ayllunchikpiri kayta ruranchik?

Siwara wayrachiymanta waqaychaymantawan yachamusunchik.Huk tayta mamapa mink’anhina siwara wayrachiypi, waqaychaypi yanapaq risunchik.

Mana chayqa yachaq runata tapukusunchik. ¿Imahinatam siwarata irana? ¿Imahinatam irata rurana?, ¿Wayratari imahinata Maqyana?, ¿Mana wayra kaptinri imahinatam irachwan?

Hatun rapipi siwara iramusqanchikmanta yuyarispanchik qillqasqata qispichispa siq'isunchik.

Huñupi yachaq masinchikkunaman siq’isqanchikmanta willaspa riqsichisunchik.

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

¿Yacharqankichu?¿YKawsay uywapiqa wayrapas yanapakunmi. Irataqa wayrapa ñanninpim rurana wayrawan yanapachikunapaq.

53

Kay willakuq qillqasqata ñawinchasunchik.

Irana ruray

Siwara ichhuy kinraytaqa, chakramanta siwarata q’ipimunchik; hinaspa irana pataman ch’akipananpaq taqinchik.

Pata ayllukunapiqa iranchikqa kanñam. Ñawpaqmantapuni machulanchikpas taytanchikpas purunmanta irata rurakuq kasqaku. Chay iraqa hinallapuni sapa wata purun kakun.

Qichwa ayllunchikkunapi irataqa mink’api ruranchik. Wasinchik qhipallapi, chakrata unuwan qarparqunchik allpa chullunanpaq. Iskay

p’unchawmantahinaqa, qharikuna takllawan chukinchik, warmikunataq achillawan ñut’uta k’urpakunata k’upamunchik. Ruphay p’unchawpitaq unuwan hich’a hich’arispa, chay chukisqa allpata sarunchik, achillawan t’ikra t’ikrarispa, chay allpa lawa kanankama.

Mayninpiqa kuraq irqichakunapas yanapakunmi, paykunatapas mink’ayku sarunankupaq. Maypachachus allin sarusqa kaptinqa, p’alta k’ulluwan allpata t’astanchik, llusk’a kanankama.

Ira rurayta tukuspanchiktaq, uchpawan wisñirqunchik, patanmantaq ñut’u ichhuwan qataykunchik, mana qasa chay tuta raqrachinanpaq. Raqrarqapun chayqa, tutamantaqa tunawata apaykukuspa t’astanchik, chaymi allin rurasqa ira kanqa, hawas, trihu, siwara saruchinanchikpaq.

Juan José Chuchullo Mayhuire, yachachiqpa qillqasqan. Tintamanta. 2013

Qillqasqamanhina tayta mamanchikta ira ruraymanta tapusunchik:

Ayllunchikpiri: ¿Mayniqkunapim iranata rurana?

Wayrachinapaqri ¿Imahinatam wayraq ñanninta qhawarina?

¿Iranata ruranapaqri imakunatataq yachana?

54

Pitumarka ayllukunapiqa siwarapas rihupas wak sutiyuqmi. Siwarataqa Paraqay Mama nispan sutiyanku, rihutataq Wampu Tayta ninku.Wakin llaqtakunapiqa, uywata mikhuyta, kayhinatam sutiyanku:

Ispinarpi wakataqa T’añu Mama nispan sutiyanku

Phinayapi paquchataqa Ch’usllu nispam sutiyanku

Kusipatapi uwihataqa Chita Mama nispan sutiyanku

Pitumarkapi papataqa Santuruma Mama nispa sutiyanku

Yachaqkunata, uywakunapa mikhuykunapa huk kaq sutinmanta tapukuspa pañanpi qillqasunchik, chaymanhina siq’irqusunchik.

……………nispam uwihataqa ninku

……………nispam ………….. ninku

……………nispam ……………. ninku

55

14YACHANA

Away simp’ay

¿Imatataq siq’ipi rurachkan?

¿Imakunatataq aylluykipi awanku?

¿Imamantataq awanku?

¿Imahinatam awanku?

Away yachaqwan yachachikamusunchik.Yachaq masipura huñunakuspa rimanakusunchik away yachaqta watukamunanchikpaq.Awaqwan rimamunanchikpaq tapunanchikta qhawarisunchik.

¿Ima pallaykunata awayta yachan? ¿Ima pallaykunapa kaqninta riqsin?¿Pim awayta yachachirqan?

¿Imakunatam awan? ¿Hayk’apmi awan? ¿Imakunamantam chay pallaykuna willakun?

Munakuyninchikta apasunman sumaqta yachachiwanawanchikpaq.

Llapanchik huñunakuspa imahina awaymanta rimanakusunchik.Huk rapipi munasqanchik pallayta siq’imuspa sutinta qillqamusunchik.Sapankanchik pampa chumpita wawa walthanapaq awasunchik.

¿Imatataq pallaykuna nispari sutiyanchik?_______________________________________________________________

¿Ima pallaykunatam riqsinki?_______________________________________________________________

¿Imapaqmi kay qillqasqata rurakunman karqan?________________________________________________________________

1.- "Ayllukunapa pallaynin" qilqasqata ñawinchasunchik. Chaypaq:

Rimasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

¿Yacharqankichu?¿YAwanapaqqa allinta allwinku makinku tupaptinmi. Mana tupaptinqa qiqapas, wallqapas sasa awaypas qispirqunmanmi.

56

Awaykunapa pallaynin

May ñawpa awichanchikkunamantaraqmi awaytaqa yachanchik. P’achanchiktaqa ayllunchispa kawsayninmanhinam imaymana pallayniyuqta imaymana q’aytukunata tupachispa awakunchikpas away yachaqwanpas awachikunchik. Chaytaqchá p’achata

qhawaykuspalla mayqan ayllumanta kasqanchiktapas yachasunman.

Unkhuñakunapas, llikllakunapas, khipuchakunapas, phullukunapas, pullirakunapas, punchukunapas, chumpikunapas pallayniyuqtapunim awakun. Pallaykunapa rikch’ayninqa warmipa, qharipa, irqipa, waynapa, sipaspa, machupa, payapa p’achanmanhinam. Manam kasqan pallayniyuqchu chakraman purinanchik, raymimanpas rinanchik punchuwan.

Pallaykunaqa t’ika, quyllur, challwa, waka ñawi, hamp’atu, urpi, llama, q’inti, runa, q’inqu, kanmi. P’achanchikkunapi pallaykunaqa rurakun manas munaycha qhawaykunallanpaqchu aswanpas kawsayninwan, animunwan purinanchikpaqsi. Chaypaq iskay p’achakunapa pallayninkunata qhawarisunchik.

Waka ñawi pallaySunchu Marka ayllupiqa punchutawan q’ipirinatawanqa waka ñawi pallayniyuqtas awanku. Kay pallaytaqa ruranku tukuy sunquwan wakankuta uywanankupaqsi, San Markus raymipi, waka t’ikachanankupaq, ch’uyanankupaq ima.

Wawa p'achapaq pallayWawa p'achachinapaq chumpipi llama pallayta ruranku Apukuna munayta qhawarinanpaq; t’ikatataq qhipa watakunaman t’ikahina phanchirinanpaq; ñaqch’atataq millay wayramanta qhulla wawata hark’ananpaq.

Juan José Chuchullo yachachiqpa qillqasqan.Tintamanta 2013 watapi.

2.- Qillqasqata ñawincharqusunchik.

57

¿Imapaqmi kay qillqasqa rurakusqa?

¿Imamantam kay qillqasqapi rimakuchkan?

Qillqasqapi nichkan "ñaqch’a pallayqa millay wayramanta qhulla wawata hark’an" nispa ¿Hinachu qampaq kanman? ¿imarayku?

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Pallaykunamanta hunt’apasunchik:

Llama pallayniyuqtaqa awanku. ¿Imapaq? ............................................................

............................................................

T’ika pallayniyuqtaqa awanku. ¿Imapaq? ............................................................

............................................................Ñaqch’a pallayniyuqtaqa awanku.

¿Imapaq? ............................................................

............................................................

¿Imaraykum punchuta waka ñawi pallayniyuqta awasqaku?____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

¿Imapaqmi p’achakunapi pallaykunata rurakusqa?

Qillqana raphiykipi qillqay ¿Aylluykipi ima pallaykunawan awanku?

¿Imarayku?

Pallaykunamanta riqsichiwananchikpaq.

Pallaykunamanta

Munaycha p’acha qhawayukunanpaq.

Away yachachiwananchikpaq.

Waka ñawi pallaymanta.

Chiriptin p’istukunankupaq.

Awasqa p'achawan churakunapaq.

Awaymanta

Munay pallaykunata riqsichinankupaq.

Awaymanta riqsichiwananchikpaq.

Imaymana p’achamanta.

Pallaypa animunwan amachakunankupaq.

3.- Ñawincharquspaña tapukuykunata qillqasqapa kasqanmanhina kuytichiy:

58

15YACHANA

Perú suyupa raymin

Perú Mama suyunchiktaqa sapa 28 anta sitwa killapim raymichanchik. Chaymi ayllunchikkunapi, llaqtakunapipas huñunakuspa unanchata sayachinchik, willka takiyta takinchik, yarawikunata mast’arinchik.

Ñawpa kawsaqkunapa llaqtanman purisunchik.

Yachaq masinchikwan huñunakuspa rimanakusunchik ñawpa runakunapa rurasqankuman (llaqta, pata pata chakra, yarqha, hukkunpas kanmanmi) purinanchikpaq.

Yachaqwan rimamunanchikpaq tapukuykunata qhawarisunchik.

¿Pikunam kay ñawpa llaqtapi tiyarqanku? ¿Imata ruraspam paykuna tiyarqanku? ¿Imahinatam p’achakunkuman, mikhunkuman karqa? ¿Kay ñawpa machukunari yawar ayllunchikchu kankuman?

¿Imanaptin? ¿Imahinatam ñawpa runakuna kay Peru suyunchikta paqarichirqan?

Rimamunanchikpaq ima munakuyninchiktapas apakusunchik.

Qillqana raphinchikpi ñawpa runapa p’achakusqanmanta siq’isunchik.

¿Imatataq kay siq’ipi rikuchkanchik?¿Imahinatam ayllunchikpi Perú suyunchikta yuyarinchik?

¿Pikunam ñawpaqta Perú suyunchikpi tiyarqanku?

¿Imatam ayllunchik ruran kay ñawpa llaqtakuna mana thuñikunanpaq?

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

59

Kay qillqasqata ñawinchasunchik.

Perú suyunchikpi imaymana kawsaykuna

Perú suyunchikpiqa achkhapunim kawsaykuna tarikun. Sapanka llaqtakunapi, ayllukunapi, runakunaqa huk niraqtam kawsakunchik; chaymanhinam mikhuyninchikpas, p’achanchikpas, wakinqa sapaq simikunatam rimanchikpas. Kaqllataqmi imaymana uywakuna, allpakuna, sach’akuna ima qhawarikun.

Urqukunapa wayq’unkunapi tiyaq runaqa chakrata llamk’aspam

kawsanchik. Ima chakra ruraypipas Pacha Mamawan, Apukunawan sumaqta kawsaspa. Sach’akunaqa pisillan, urqukunaqa wayq’ukunaqa achkham.

Yunka ayllukunapi runaqa kawsanku mayumanta challwaspa, sach’akunamanta mikhuyta pallaspa, sallqa uywata chakuspa. Chaypaq Yaku Mamawan, sallqa mallkikunapa, sach’akunapa, uywakunapa animanwanpas sumaqta rimanaykukuspa kawsanku. Muyuriqnintinpi sach’aqa kan, mayukunapas hatunkunam.

Punapi tiyaq runaqa uywata uywaspa kawsanchik. Apukunaman

uywanchik mirananpaq haywarikuspa. Mana uywa kaptinqa mana kawsay kanmanchu; uywanchikmi aychata, millwata, wayk’unata, wanuta quwanchik. Punakunapiqa hatun pampakuna kan, may chiqaskunapitaq rit’i urqukuna tarikun.

Mama Qucha qayllanpi, chala suyupi tiyaq runaqa kawsanku

Mama Quchaman sumaqta añanchaykukuspa imaymana challwata challwananpaq. Kaypiqa hatun aqu pampakunam kan, mayukunaqa pisi unuyuqmi, q’uñiriy kinrayllapim lluqllahinaraq yaykumun.

¿Imamantataq aswanta kay qillqasqari willawachkanchik?

____________________________________________________________

____________________________________________________________

60

Sapanka qillqasqa patmata chumasunchik / pisiyachisunchik:

¿Pikunamam haywarikunku?

¿Imahinatam mikhunata tarinku?

¿Imata ruraspam tiyanku?

1 patma

.....................................

.....................................

......................................

.....................................

.....................................

......................................

.....................................

.....................................

......................................

2 patma

.....................................

.....................................

......................................

.....................................

.....................................

......................................

.....................................

.....................................

......................................

3 patma

.....................................

.....................................

......................................

.....................................

.....................................

......................................

.....................................

.....................................

......................................

4 patma

.....................................

.....................................

......................................

.....................................

.....................................

......................................

.....................................

.....................................

......................................

5 patma

.....................................

.....................................

......................................

.....................................

.....................................

......................................

.....................................

.....................................

......................................

1.- siq’ikunawan churasqata qhawarisunchik.

2.- Sapanka patmapaq siq’inta akllarqusunpas siq’irqusunpas, chumasqa qillqasqaman tupaqmi siq'ikunaqa kanan.

chiqaspipas churasunmanmi. Kay kaqninwan yanapakuspa qispichisunchik.

Ñawinchasqanchik qillqasqata chumarquy:

61

Sutin:..........................................................................................................

........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3 patmapa siq’in

................................................................

................................................................

................................................................3 patmapa chumasqa

................................................................

................................................................


2 patmapa siq’in

4 patmapa siq’in

Hatun siq’i (1 patmapa)

5 patmapa siq’in

¿Ima kaqnintam allichananchik kachkan? Qillqakunata, siq’isqakunata wakmanta qhawaykuspa allicharqusunchik.

Qallariynin:

Yachaykuna chumasqaykiwan infografía nisqata Perú suyupaq qispirqachiy:

................................................................

................................................................


................................................................

................................................................


62


Awaykunapa pallaynin qillqasqata manaraq ñawinchachkaspari


Awaykunapa pallaynin qillqasqata


Awaykunapa pallaynin qillqasqapi ¿imatataq

yacharqunki?

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

manaraq rurachkaspari ¿Ima ruraytam tariparqanki?

rurarquspari ¿Ima ruraytam tariparqanki?

rurasqaykiri ¿Imahinam kaqnin kasqa?

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

• ¿Irana ruraypi, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?

• ¿Irana ruraypi, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?

• ¿Irana ruraypi, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?

• ¿Irana ruraypi, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?




63

Pacha Mamanchikman haywarikusunchik

¿Imatam siq’ipi rurachkanku? ¿Warmakunari imatataq rurachkanku? ¿Ima killapitaq kay llamk'aykunata ruranku? ¿Chayhinachu llaqtaykipi? ¿Pitam Pacha Mama nispa sutiyanchik? ¿Ima ruraytam haywakuy nispa ninchik? ¿Imapaqtaq Pacha Mamamanri haywakunchik?

T’aqa

5

64

Pacha Mamaman haywakuy16

YACHANA

• ¿Imatataq kuraq runakunari rurachkanku?

• ¿Imahinatam ayllunchikpi Pacha Mamanchikman haywakunkichik?

• ¿Hayk’aptaq ayllunchikpiri Pacha Mamaman aywakunchik?

• ¿Imapaqtaq ayllunchikpiri haywakunchik?

Pacha Mamanchikman haywakusunchik.• Yachay wasinchikpi Pacha Mamaman haywakusunchik.• Chaypaqqa haywakuy yachaqta mink’akusunchik.• Yachaq masipura huñunakuspa haywakunanchikpaq rimanakusunchik: Aqhapa ñawinta, kuka k’intuta, rawil t’ikata, q’awata ima apamunanchikpaq.

Yachay wasinchikpi yuyaychakuspa rimarisunchik: o ¿Kunanri Pacha Mamaman haywakuchkanchikchu?

¿Imarayku?

o ¿Qunqapuptinchikri allinchu kanman?

o ¿Imahinatataq Pacha Mamanchik haywakuyninchikta chaskikuwanchik?

"Pacha Mamaman Haywakuy" qillqasqata ñawinchasunchik.

• ¿Imatam qillqasqa willawanchikman?

• ¿Imapaqmi ñawinchasunman?

• ¿May llaqtamantataq willawanchikman?

• ¿Imapaqmi ñawinchasunman?

Manaraq ñawinchachkaspa, qillqasqapa sutinta qhawaspa kay tapukuykunata ch'uyanchasunchik:

Rimasunchik

Llamk’asunchik

65

Pacha Mamaman haywarikuy

Qhapaq sitwa killapi, llapam ayllupi tiyaq runakunaqa Pacha Mamaman haywakuyta qallarinchik. Kay killapim Pacha Mamanchikqa yarqaymanta rikch’arin, chayraykum haywakunchik. Payqa runahinam yarqachikun, ch’akichikun ima. Tukuy sunqunchikwan haywakunchik chayqa, sumaqta chaskikuwanchik.

Runawan Pacha Mamawan hukllan kanchik; chayrayku runakunapa kawsayninwan kuskalla puririn. Pacha Mamanchikqa munakuwanchikmi. Chayrayku, kawsayta, mikhuyta ima quwanchik; runakunataq haywakuywan kutichinchik. Kayhinapim munayta uywawanchik.

Pacha Mamanchikpaq imaymana mikhuykuna haywanapaqqa kanan: kuka k’intu, allin yuraq misa sara, t’ika sara, q’illu sara, paqucha sullu, llama sullupas, llama wira, rawil t’ika, tawa p’uyñuchakuna, winu, aqhapa ñawin ima, q'apachipas q’apachinanchikpaqqa kananpuni.

Pacha Mamaman haywakunapaqqa hunt’asqa misata rantimunchik. Chay misapi kan: inti, killa, ch’aska, chiwchi, pinkuyllu, kuchillu, quri lasu, qullqi lasu, quri, qullqi inhalma, puka wayruru, ch’uchu ima. Kuska hamun misk’i, galletas, garbanzo, pallar, kuka mukllu, utku, qañiwapas kananpuni. Ayllukunamanhinam llapanwanpas wakillanwanpas akllakun.

Chakra uywaq runaqa, chaykunata Pacha Mamanchikman mikhuchinchik; chaymi sumaqta wawantahina uywawanchik; ñuqanchikpas kaqta yarqaptin ch’akiptin ima mikhuchinchik. Puquy ukhupipas wakin runaqa haywakullankupunim.

Juan José Chuchullo Mayhuire yachachiqpa qillqasqan. Tintamanta. 2013watapi

Ñawinchasunchik

66

Kunanqa kawsayninchikmanhina yuyarichinakunsunchik:Sunquykichikmanhina huñupi Pacha Mamata siq’incharquychik.

• ¿Imahinatam ayllunchikpi Pacha Mamata yuyarikunchik?

• ¿Imahinapim Pacha Mamanchik munakuwasqanchikta yachasunman?

• ¿Imakunatam Pacha Mamaman misapi churanchik?

Tukuy sunquwanmi pimanpas haywarikuna.

Qillqasqapa willakusqanmanhina tayta mamanchikta tapusunchik:

67

Kay siq’isqakunata tayta mamachikman qhawachispa tapurikusunchik:

Pacha Mama, Inka pachapi rurasqa (rumimanta).

Mamacha Maria, Putusi Boliviamanta (llimpisqa).

Tayta mamanchikwan rimasqanchikmanta yachaqmasinchikkunawan willanakusunchik.

• Pacha Mamaman haywakunapaqri ¿Imakunatam allichakunanchik'?

• ¿Imahinapim rikch’akunku?

• ¿Imahinapim huk niraq kanku?

¿Yacharqankichu?¿YKay killapi warmiwan musqukunki chayqa Pacha Mamanchikmi yuyarichikuspa haywarinaykita munachkasunki.

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

68

17YACHANA

Kasarakuy

¿Imatataq siq’ipi rurachkanku?

¿Aylluchikpi chayhinata rurankuchu?

¿Hayk’aptaq chaykunatari ayllunchikpi ruranku?

¿Mayhinatam kasarakunankupaq p’achakunku?

Kuraq runata pusamuspa kasarakuymanta tapurikusunchik: ¿Mayhinatam kasarakunankupaq warmi qhari rimanakunku? ¿Pikunam kasarakuypi aynikunkuman? ¿Mayhinatam p’achakunku? ¿Rantinkuchu? ¿Awachinkuchu?

1.- Yachaywasinchikpi masachakuymanta yachamusqanchikta willanakusunchik: ¿masachakuqkuna mayhinatam kawsananku?

2.- Wasinchikpi tayta mamanchikpa kasarakusqankumanta tapurikusunchik: ¿Mayhinatam rimanakurqankichik? ¿Maypim kasarakurqankichik? ¿Mayhinatam p’achakurqankichik?

Kunanqa "Qaraywamanta" sutiyuq qillqasqata ñawinchasunchik.

¿Ima qillqasqataq kachkanmanri?_________________________________________________________________

Kasarakuqkuna mana wawayuq rikukapuptinkuri ¿allinchu kanman? ¿Imarayku?

_________________________________________________________________

Qaraywakunari ¿imallatam sapa p’unchaw ruranku? ¿Imapitaq runakunamanri rikch’akunman?

_________________________________________________________________

1.- Manaraq ñawinchachkaspa qillqakusqanmanhina:

Rimasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

Hatun raphipi masachakuymanta raymita qillqaspa llimp'isunchik yachaq masinchikkunaman qhawachinapaq.

69

Qaraywamanta

I qhawanaWasi punkupi

JULIAN.-Warmiy, qhapaqmi kanchik, wakanchikpas, uwihanchikpas, allpanchikpas ancha achkham. Wawanchikkuna kaptin, paykunapaq kanqa.ANA.- Arí Julianiy, wasinchik wawanchikkunawan hunt’a kanqa.

II qhawanaChakra patapi

JULIAN.- Wakanchikpas allpanchikpas imayniraq achka ¿Pipaqmi kanqa?ANA.- ¡Apuykuna qhawarimuwayku, khuyapayaykuway manam waway kanchu!JULIAN.-Apukunaman haywarqukusunchikpuni, chunka watañam kuska tiyanchik, manam wawanchik kanchu.ANA.- Pimanmi qhapaq kayninchikta saqiykapusunchik.JULIAN.- ¿Manachu wakpa wawanta uywakapusunman?ANA.- ¡Ima ninki! …Imahinapitaq wakpa wawantari uywachkasunman. Manamá yawarninchikchu. Aspas taytachamanta mañaykukusunchik.

III qhawanaLlaqta plazapi

ANA.- ¡Julián! ¡Julián wiksayuq kachkani! Taytacha wawata apachimuwachkanchik.JULIÁN.- Chunka pisqayuq wata suyaykukunchik ¡Anchatam kusirikuni!ANA.- (Wiksanta llamiykukuspa) Kaypi, huch’uychalla kachkan.JULIAN.- Chaypi waway kachkan ¡Churiyanin! ¡Manañam usphañachu kani!

IV qhawanaAyllu ñanpi

PANCHA.- Chunka killamantam chay warmiqa wachakunJUSTINA.- (Mancharisqa uyantin) ¿Maypitaq wachakusqari?PANCHA.- Qhapaq wasinpim, tawa warmikunas wachachisqa.JUSTINA.- ¿Chayri?PANCHA.-¡Imahinatam niykiman!... Chay warmiqa qaraywatas wachakusqa.JUSTINA.- Ay María y José ¿qaraywatachu?PANCHA.- Qaraywatam, manam runatachu, uyanqa runapahinas.JUSTINA.- ¡Ima llakin! Ana mamapaq, Manchakuymá.PANCHA.- Kurkunqa qaraywa kikichallansi, sillunkunapas…JUSTINA.- ¡Hinachá kanan karqan¡ Imanankumanmi.PANCHA.- Apukunachá apachimurqan, sapa kutillan mañapakusqanmanta.JUSTINA.- (Intita qhawarispa) Ch’isiyarquchkanñam, ripunayña mamay.PANCHA.-Ñuqapas ripunayñam. Tupasunña.

2.- Allinta yuyaypakuspa ñawinchasunchik.

RikhuriqkunaJulian: Qaraywapa taytan, qhapaq runa.Ana: Qaraywapa maman, Julianpa warmin.

Pancha: Ana mamapa ayllu masin.Justina: Ana mamapa ayllu masin.

70

• ¿Imahinam kay qillqasqa kachkan?

Rimanakusqahina

Qhawanapi

Rikhuriqkunapa sutinta.

Takisqahina

Patmapi

Rikhuriqkunapa uyan churananta.

Wayk'unapaqhina

Yaraymapi

• Wichq'aq tuyrupi (parentesis) nisqanta pukacharquy. Chay simikunari ¿imatam willawanchik?

• Kay qillqasqari imahinatam rakisqa kachkan:

¿Chay qaraywari imahinam kanman karqan? siq'irquy:

Qillqasqata qatispa kutichisunchik.

• Qallariyninpiri ¿Ima llakipim chay warmi qhari rikukusqaku?

__________________________________________________________________

• ¿Imatam warmi qhari rurasqaku mana wawata tarispanku?

__________________________________________________________________

• ¿Imaraykum chay warmi qhariman Apukuna qaraywata apachimunkuman karqan?

___________________________________________________________________

• ¿Maypim kay aranwa kasqa? Qillqasqapi pukawan siq’incharquspa kaypi qillqarquy.

___________________________________________________________________

71

Wasichakuypi kusirikuykunaWasichakuyqa ancha kusikuymi. Chay ruraypiqa ayllunchikkunapa kawsayninmanhinam imaymana tusuykunapas kan. Llaqta masikunapas, wasi masikunapas, ayllu masikunapas wasichakuqman watukuq purinku.Llapan mink’akuna, khuyaqkuna, wasi masin, warmipapas qharipapas ayllu masin yanapakuq rinku. Musuq Cabildo wasipiqa khuyaqkuna aqhata winuta upyanku, kukata ima sumaqta hallpanku.Wakin ayllunchikkunapiqa kanmi achucha tusuchiy. Chay achuchaqa q’uyamantapas ch’illkamantapas rurasqam; wasichakuqpa thanta p’achanmanta q’iswawan t’iqirquspa ruranku. Asllamantaq achuchata lasuwan k’aspi tirantiman warkusqata chutaspa tusuchinku. Kaqllataq llapam khuyaqkunapas tusullankutaq, bandurriata, qinata tukaykukuspa.Wakin ayllunchikkunapi wasichayta tukuspaqa pukllaqhinalla wasichakuqta kasarachinku. Kurata akllanku; hinaspa yuraq p’achawan p’achachinku, sacristantapas kampana waqtamunanpaq churanku. Kuskachaq taytatapas, kuskachaq mamatatapas wasichakuqta kasarachinankupaq akllanakunku. Hina, tutaqa tusunku kusisqa wasichayta tukuspa.Juan José Chuchullo yachachiqpa qillqasqan. Tintamanta. 2013 watapi.

18YACHANA

Wasichakuy

• ¿Imatataq siq’ipi rurachkanku?• ¿Mayhinatam ayllu masinkuna yanapakunku?• ¿Ñuqanchik chayhinata ruranchikchu?• ¿Hayk’aptaq kay kawsayta ayllunchikpi ruranchik?

Wasichakuqta watukuq puririsunchik, mana chayqa kuraq runata wasichakuymanta willawananchikpaq mink’akamusunchik:• ¿Mayhinatam wasichakuypi runakuna yanapanakunku?• ¿Pikunam wasichakuyman rinku?• ¿Ima kawsaykunam wasichakuypi kan?• ¿Ima takiykunam tusuykunam wasichakuypi kanman?

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

¿Yacharqankichu?¿YMusuq wasitaqa p'unchawmi qatana, manaraq inti lluqsimuchkaptin, quñichalla yawarwan ch'allaspa rikcharichina.

72

• ¿Kay qillqasqata rurananpaq Juan Joseyri imahinatam tapukunman karqan? Chay tapukuykunata churarqusunchik sapanka patmapaq:

Patma ¿Ima tapukuymi kanman karqan?

Chay ruraypiqa ayllunchikkunapa kawsayninmanhinam imaymana tusuykunapas kan.

................................................................

................................................................

Llapan mink’akuna, khuyaqkuna, wasi masin, warmipapas qharipapas yanapakuq rinku.

................................................................

................................................................

Khuyaqkuna aqhata winuta upyanku, kukata ima sumaqta hallpanku.

................................................................

................................................................

Chay achuchaqa q’uyamantapas ch’illkamantapas rurasqam, wasichakuqpa thanta p’achanmanta q’iswawan t’iqirquspa ruranku.

................................................................

................................................................

................................................................

Wakin ayllunchikkunapi wasichayta tukuspaqa pukllaqhinalla wasichakuqta kasarachinku. Kurata akllanku; hinaspa yuraq p’achawan p’achachinku, sacristantapas kampana waqtamunanpaq churanku.

................................................................

................................................................

................................................................

................................................................

................................................................

• Tapukunanchikpaq iskay tayta mamakunata akllasunchik. Tapukuyta qillqarqusunchik (Juan Josépa tapusqanwan yanapakusunchik)

Sutin: .......................................................... Watan:..........................Tapukuy:.......................................................................................................Willakusqan:.......................................................................................................................................................................................................................Tapukuy:......................................................................................................Willakusqan:......................................................................................................................................................................................................................Tapukuy:......................................................................................................Willakusqan:......................................................................................................................................................................................................................Tapukuy:......................................................................................................Willakusqan:......................................................................................................................................................................................................................

73

Tukurqunanchikpaqqa, kay llapa yachamusqanchikwan, Juan José yachachiqpa qillqasqantahina rurarqusunchik.

Sutin ....................................................................................

Qallariynin...................................................................................................................

...................................................................................................................

Mastariynin

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

Tukukuynin...................................................................................................................

...................................................................................................................

• Qichwapi tapukuyta munaspaqa qanchis huch’uy simikunawan tupachinanchik:

Ima Pi May Mayqan Hayk’a Hayk’ap Imahina

• Kay huch’uy simikunataqa rimanchik, kay hinata.

Ima Ima-taq chay Ima-taq _____________Imata Imata-taq munanki Imata-taq _____________Imapaq Imapaq-taq chay Imapaq-taq _____________Imapi Imapi-taq rinki Imapi-taq _____________Imamanta Imamanta-taq p’achayki Imamanta-taq _____________Imawan Imawan-taq qhawasunki Imawan-taq _____________Imarayku Imarayku-taq hamunki Imarayku-taq _____________

74


Qaraywamanta qillqasqata manaraq ñawinchachkaspari


Qaraywamanta qillqasqata


Qaraywamanta qillqasqapi ¿Imatataq mana riqsirqankichu?

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

Wasichakuymanta qillqasqata manaraq rurachkaspari ¿Ima


Wasichakuymanta qillqasqata rurarquspari


Wasichakuymanta qillqasqata rurasqaykiri


_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________




• ¿Pacha Mamaman haywarikuypi, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?

• ¿Pacha Mamaman haywarikuypi, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?

• ¿Pacha Mamaman haywarikuypi, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?

• ¿Pacha Mamaman haywarikuypi, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?

75

Kawsayninchikkunata llanllarichisun

¿Imatam siq’ipi rurachkanku? ¿Irqikunari imatam rurachkanku? ¿Ima killapitaq kay llamk'aykunata ruranku? ¿Hinachu aylluykipi? ¿Imapaqmi chakranchikkunata tarpunchik? ¿Mana chakrachikkunata tarpusunmanchu chayri, iman kanman? ¿Ima ninantan llanllariy nin?

T’aqa

6

76

Unu raymichay19YACHANA

Qhapaq sitwa killa tukuytam ayllunchikkunapi unutaqa raymichanchik. Ununchik sumaqta purinanpaq yarqhata hasp’inchik, allichanchik ima. Yarqha hasp’iypim Yaku Mamanchikta raymichanchik.Pukyunchikkunamanta mana ununchik pisiwananchikpaq tukuy sunqunchikwan haywarikunchik, t’ikachaspa, aqhapa ñawinwan ch’allaykuspa takiykuspa ima.

¿Imatam siq’ipi rurachkanku? ¿Ñuqanchikri chayhinata aylluychikpi ruranchikchu? ¿Hayk’aptaq kayhinata ruranchik? ¿Allinchu unu raymichay?

Ayllunchikpa yarqha hasp’iyninman puririsunchik.Unu raymichaypaqtaq t’ikata, qinata, wank’arta apallasunmantaq.Hallpaypi, samaypi kuraq runakunata tapurikusunchik:o ¿Imaraykum unuta raymichakunchik?o ¿May quchamanta, pukyumanta yakunchik paqarimun?

Yachaq masinchikwan huñunakuspa yarqha hasp’iymanta rimanakusunchik.

Tayta mamanchikta tapurikuspa, ayllunchikpa mayunkunata pukyunkunata, yarqhankunata, ñanninkunata ima, mapapi llimp’irqusunchik.

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

YLlamk’asunchik

Tapukusunchik

¿Ayllunchikpi mayhinatam yakunchikta raymichasqanchik?

77

1.- Manaraq ñawinchaspa, qillqasqata qhawarispa tapuykunata kutichisunchik.

¿Imamantataq kay qillqasqari willakunman? ¿Ima qillqasqamantaq rikch’akuchkanman?

Unukunapa kaynin

Unuwanmi kay pachapi tiyaqqa kawsanchik, yaku kaptinmi mikhuyninchikkunapas wiñan, uywakunapas kawsan. Chaymi ununchiktaqa Yaku Mama, Unu Mama ninchik. Pay chinkaptinqa yarqayman, muchuymanchá yaykusunman.Ayllunchikkunapi ununchikqa pukyukunamantam quchakunamantam paqarimun. Kay pukyukunapi, quchakunapi tarikuq unukunaqa imaymana rikch’ayniyuqmi, sutinkunapas kayninmanhinam.Kanmi p’uchqu unu, chay unuqa hampikunmi, runapa wiksanmanta qhillita pichamun. Q’uñi unupas kanmi, chay unuqa allinmi tullu nanaykunapaq. Kallantaqmi misk’i unu, chay unuqa ch’uya, allinmi upyanapaq, wayk’ukunapaq, uywakunapa upyananpaq.Wakin pukyumanta millay qunchu yaku lluqsimun. Kallantaqmi uchpa yaku, millay asna. Kaqllataq q’illu yaku, wirahina t’iqtisqa, chay pukyumantaqa k’uychipas hatarinmi.Muchuy unuqa maynin watam nisyu lluqsimun, maynin watataqmi pasaqta ch’akipun.Huch’uy mayunchikkunapiqa kachkanraqmi misk’i unu, wakin mayukunapiqa unu purin qunchu, yana, q’illu, yana puka, uchpaniraq ima.Quchapi unupas, wakinqa misk’i, wakintaq asna, p’uchqu; kay quchapiqa manam challwapas kanchu.Rit’i unuqa misk’im, ichaqa sinchi chirillaña upyanapaq. Urqu patamantam uraykamun.

Juan José Chuchullo Mayhuire yachachiqpa qillqasqan. Tintamanta. 2013 watapi.

"Unukunapa kaymin" qillqasqata ñawinchasunchik.

2.- Ñawinchasunchik.

78

3.- Llaqtanchikpi unupa ñanninta riqsisunchik.May chiqaspi tiyaspapas pukyunchikkunatapas, yarqha ununchiktapas, mayunchiktapas qhawarinanchikmi Mamanchiktahina.Wasiykipa muyuriqninpi llapa unukuna kasqanta siq’irquy, sutinta qillarquy:

¿Imakunatataq Mamay nispari sutichanchik?Taytanchikta tapukuspa hunt’arquchisunchik:

Yakuta Yaku Mama ninchik

Kukata ..........................................................................................................

Sarata ..........................................................................................................

Wakata ..........................................................................................................

Kinuwata ..........................................................................................................

Llamata ..........................................................................................................

79

Kinuwa, qañiwa t’akay20YACHANA

Kinuwa, qañiwa, kiwicha imaqa ñawpa t’akay mikhuykunam. Chaymi qhapaq sitwa killa tukuymantapacha kantaray killa qallariykama t’akanchik.Wakin ayllukunapiqa kinuwata, kiwichataqa sara chakrapim t’akanchik, wak ayllunchikkunapiqa kinuwa, kiwicha, qañiwa sapallanta chakra chakrapi t’akanku.

¿Imataq siq’ipi rurachkanku? ¿Mayhinata aylluykipi kinuwata t’akanku? ¿Ima kinraypi kinuwata tarpunku?

Atispaqa chakrayuqpata kinuwapas, qañiwapas, t’akay yanapaq purisunchik, mana chayqa yachaqta tapurikusunchik:

¿Kinuwa, qañiwa, kiwicha mikhuykunari imayhinatas paqarinkuman karqan?

¿Sallqa kinuwa, sallqa qañiwa kanmanchu? ¿Imataq sutinri kanman?

¿Imaraykutaq kinuwa, qañiwa mikhuykunari allin?

Yachaq masiykikunawan kinuwa t’akaymanta yuyarisunchik. Chaymantataq llimp’isunchik, qillqasunchik ima. Kay tapukuykunawan yanaparichikuspa: ¿Ayllunchikpi kinuwata t’akankuchu? ¿Mayhinatataq kay t’akay qallarikun?

Yachapananchikpaq ñawinchasun.

¿Imamantataq kay qillqasqari rimanman?_____________________________________________________________________

¿Imapaqtaq kay qillqasqata paqarichinkuman karqan?

_____________________________________________________________________

¿Imatam sallqa kinuwa nispa sutiyankuman?

_____________________________________________________________________

1.- Manaraq ñawinchachkaspa, qillqasqapa siqinta, sutinta qhawaspalla tapukuykunata kutichisunchik:

i

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

80

Kinuwaqa sallqa yuramantam paqarinUnay watakunamantapunim, ñawpa machunchikkuna, chakrata llamk’aspa imaymana mikhuykunata uywasqaku. Hinam ñawpa runakunaqa yacharqanku sallqa uywakunata chakraman yachachiyta. Kaqllataqsi imaymana sallqa sach’akunatapas chakrakunaman yachachirqanku.Kunankamapas chay sallqa mikhuykunaqa kachkallanpuni, qhichwakunapi, mayu patakunapi, urqu patakunapi, qurawan, ichhuwan, qaqawan kuska wiñachkallanpuni.Chayhinaqa, sallqa kinuwamantam imaymana kinuwakuna paqarimusqa. Chay kinuwapa sutinqa ayara kinuwa, mayu patakunapim wiñan, mana chakra rurasqakunapi, qurakunawan kuska. Chay kinuwaqa lawapi, hawch’api mikhunapaq allinmi.Sallqa qañiwapas kallantaqmi, qaqa k’uchukunapi wiñan, sutinqa ayara qañiwa, wakintaq añas qañiwa ninku. Chay qañiwaqa allinmi wakakunapa wiksan punkiptin upyachinapaq.Kallantaqmi sallqa kiwicha, sutinqa hat’aqu, wakin chiqaskunapi kan last’a hat’aqu pampallapi wiñan, huktaq kan qura hat’aqu, qurawan kuska wiñan. Kay hat’aqumantaqa araqa papayuqta, hawch’ata wayk’ukunku.Chayhinam sallqa mikhuykuna animanta saqin. Kunankamapas, chakra kinraykunapi, chakra kikinpi kay mikhuykunaqa kawsachkallan, chakra sunqunchikmanhina uywananchikpaq.


Qillqasqapa qallariyninta, mast’ariyninta, tukuynintawan tarispa wichqay.

Yanachasqa simikunari ¿Imamantam willawachkasunman?

Yanachasqa simikunatari ¿imahinatataq huñurqusunman?

Chakra yurakunamanta.

Unquykuna hampisqanmanhina.

Sallqa yurakunamanta.

Wayk’usqanmanhina.

Kinuwa yurakunamanta.

Maypi wiñasqanmanhina.

2.- Allinta yuyaypakuspa ñawinchasun.

3.- Qillqasqa ñawinchasqanchikmanhina:

81

Qillqasqapa nisqanmanhina ayara kinuwata siq’irquy:

¿Imakunamantam kinuwa, kiwicha, qañiwa mikhuyninchikri paqarisqa?

Kinuwaqa:....................................................................................................

Kiwichaqa:...................................................................................................

Qañiwaqa:..................................................................................................

Rimanapa simi hunt’achiqninkuna.Qillqasqamanta kimsa rimanakunata akllaspa, kunan pachaman

tuparquchisunchik:

Ñawpa pachapi Kunan pachapiÑuqa chakraypi llamk’arqani. Ñuqa llaqtaypi wiñani.Qam chakraypi llamk’a______ Qam llaqtaypi wiña______Pay chakraypi llamk’a______ Pay llaqtaypi wiña______Ñuqanchik chakraypi llamk’a______ Ñuqanchik llaqtaypi wiña______Ñuqayku chakraypi llamk’a______ Ñuqayku llaqtaypi wiña______Qamkuna chakraypi llamk’a______ Qamkuna llaqtaypi wiña______Paykuna chakraypi llamk’a______ Paykuna llaqtaypi wiña______

¿Imahinatam kinuwa mikhuyninchikri paqarisqa? Qillqarquy:__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Qañiwa, kiwicha chinkapunman chayri, wakmanta rikhurimunanpaq ¿Imatataq rurasunman?

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

82

21YACHANA

Allinta mikhuyninchikkuna rurumunanpaqqa tarpuy kinraypim muhuta chhalakunchik. Kasqanpura muhutapas, huk rikch’ayniyuq muhutapas qunarikunchik, ancha munakuywantaq chakranchikpi tarpunchik.Chayhinam mikhunanchikpaqpas imaymana mikhuykunata qhatukunapi chhalanakunchik. Hunt’asqata mikhunanchikpaqmi, llamk’asqanchik mikhuykunata wak mikhuykunawan chhalakunchik.

Mikhuykuna chhalay

¿Ayllunchikpiri chayhinatachu ruranchik?

¿Mayhinatataq chhalanakuyta rurachkanchik?

¿Pikunataq aswanta chhalanku? ¿Mamanchikri chhalanchu?

Yachachiqninchikwan kuska chhalanakuyman qhawaq risunchik. Mana chayqa, yachaqta tapurikusunchik:

¿Imahinatam chhalana? ¿Ima nispam chhalaq masita rimapayana?

¿Maykunamantam chhalaq hamunku? ¿Ayllu masinchikri maykunatam chhalaq rinku?

Karu llaqtakunmanta hamuqkunari ¿Imakunatam aswanta chhalayta munanku?Yachaq masinchikwan huñunakuspa chhalakuymanta yuyarichinakuspa qillqasunchik.

...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

Llamk’asunchik

83

Yachaq masinchik Milagros Huamanpa llaqtanpi chhalakuymanta willawasqanchikta ñawincharqusunchik.

Llaqta qhatupi mikhuykunawan chhalanakuyAylluypi chakra llamk’aq runaqa imaymana mikhuykunata tarpuspam sumaqta kawsayku. Wakin mikhunakunataqa llaqta qhatumanpas apaykum huk llaqtamanta mikhuykunawan chhalanaykupaq.

Manam chayhinallachu mikhuy rurasqaykutaqa huqarimuyku.

Phina mikhuymanta huqarispaqa, munaytaraq q'apachiwan q’apaykachiyku, mikhuypa animan mana ripunanpaq, mikhuyniyku mana tukukunanpaq.Chhalanapaqqa apayku papata, siwarata, sarata, uqata, añuta, hawasta, ullukuta ima. Munayta chhalayku rimanaykukuspa; kachiwan, siwillawan, asnapawan, wirawan, wayukunawanpas, yunka llaqtamanta hamuqwan.

Yachaq masinchik Milagros Huamán, 4º ñiqi, Machaq Marka, Tintamanta.

¿Imamantam willawachkanchik?__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

__________________________________________________________________ __________________________________________________________________

¿Pim willawachkanchik? ¿Maypim kay llaqta kasqa?

¿Manaraq llaqtaman apaspari, imatam ruranku?

¿Ima llakin kanman mana mikhuykunapa animanta waqyankuman chayri?

¿Imaynatam chay chhalakuy tukupunman?

Kunanqa, kay chhalanakuymanta qillqasqata willakuyman tukurqachisunchik.

Qillqasqapa willakusqanmanhina, tapukuykunata kutichiy:

84

• ¿Pikunapiwanmi rikhurinqaku?• ¿Hayk’aqmi kay willakuy kanqa?

• ¿Maypim kanqa?• ¿Imakunam kanqa?

Willakuypa kaqninpi hunt’arqachisunchik:

Willakuy qillqasqanchikta chaninchasunchik.Tukurquspaqa, willakuypa sutinta churarqusunchik.

Arí ManaQallariyninpi ¿lliw rikhuriqkunata, llaqtakunata riqsichirqanichu?¿Rikhuriqkunari sasachakuyta allichayta munarqankuchu?¿Tukuyninpi sasachakuyri allichakurqanchu?¿Sutinwan willakusqayway kikillantachu nichkan?¿Qillqaykunari munay rurasqachu kachkan?¿Ch'ikukunata allintachu churarqani?¿Sutikunapa qallariyninta hatun qillqawanchu churarqani?

Ñuqanchik willakuypi rikhurisunchik. Qallarinanchikpaqqa kaykunamanta yuyaychakusunchik:

Qallariynin¿Maypi, hayk’apmi kay willakuy kasqa? ¿Qallariyninpiri imakunapim rikukusqani?

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................Sasachakuynin

¿Ima sasachakuypim rikukusqani?

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................Tukukuynin

¿Chay sasachakuytari imahinatam ch’uyanchapusqani?

. ..............................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................Qillqaqpa sutin Qillqaqpa sutin

85

22YACHANA

Sara tarpuy

Mikhuykunataqa unu raymi killapim tarpunchik, para qallariptin. Wakintaqa qarpasqa chakrapi, wakintataq para unuwan huq'uchisqa allpapi.Mikhuy tarpuyqa hatun llamk’aymi, kusikuymi. Chayraykum chakrataqa mink’anakuspapas ayninakuspapas purinchik.

¿Llapan ayllupichu kuk niraqllata tarpunku? ¿Ayllunchikpi chayhinatachu ruranchik? ¿Imanaptintaq tarpuypiri kusisqa kanchik? ¿Imata ruraspataq tarpuytari qallarina?

Yachay wasinchikpa sara chakran kanman chayqa, tayta mamakunata mink’akamuspanchik mayqan mikhuykunatapas tarpusunchik. Manahinaqa huk tayta mamapa chakranta risunchik, tarpuy yachaqtapas tapurikusunchik ¿Imakunam tarpuypaq willawanchik? ¿Imakunatam tarpunchik? ¿Imahinatam tarpuyta qallarinchik? ¿Imahinatataq tarpuypi kusikunchik?

Tayta mamachikta tapuspa, awichanchikta tapuspa, tarpuypaq takiykunata yachamusunchik.

¿Ima mikhuykuna tarpuypitaq takikunri?¿Ñawpaqri tarpuypi takirqankichikchu? ¿Imahinata? ¿Imapaqtaq

takinari?Takiy yachamusqanchikta qillqasunchik.

Chaypaq aqhata, muhuta, llamk’anakunata q’ipiykusqa rinchik. Tarpuyta tukurquspaqa pukllanchikpas, yarawinchikpas, wankanchikpas sumaqta mikhuyninchikkuna phuturimunanpaq.

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

86

Sara tarpuy(Yarawi)

Tarpuykamuni tarpuykamuni; yarawi,quri sarata qullqi sarata, yarawi;

Mayu patamanta urqu k’uchukama, yarawi,huch’uypas hatunpas p’akirikunanpaq, yarawi.


quri rejawan qullqi rejawan, yarawi,huch’uypas hatunpas, p’akirikunanpaq, yarawi.


Gobernadorpa q’aqa churinkuna p’akirikunanpaq, yarawi,Alcaldepa q’aqa churinkuna p’akirikunanpaq, yarawi.

Tinta llaqtapa yarawin.

Yarawipiri ”quri sarata, qullqi sarata” ¿ima ninantan nin?___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

¿Pitaq tarpumurqanri?

¿Pitaq huch’uyri hatunri kankuman?

________________________________________________________________¿Pitaq kay yarawitari qillqanman karqan?

¿Ima simikunam kastilla simikunamanta mañakusqaku? Qillqarquy:___________________________________________________________________

Sara tarpuymanta qillqasqata ñawinchasunchik.

¿Ima takiykunam ayllunchikpi tarpuypaq kan?________________________________________________________________

________________________________________________________________¿Yarawiri ima qillqasqamanmi rikch’akunman?

1.- Manaraq ñawinchachkaspa yuyaymanasunchik:

2.- Sumaqta ñawincharqusunchik.

3.- Yarawi ñawinchasqanchikmanhina, kutichisunchik:

87

Qamñataq kutirqachiy:

Yarawipi willakusqanmanhina yuyaycharqukuspa chay sara tarpuyta siq’irquy.

Gobernadorpa wasinta pasaspa: Gobernadorpa q’aqa churinkuna p’akirikunanpaq, yarawi.

Alcaldepa wasinta pasaspa: Alcaldepa q’aqa churinkuna p’akirikunanpaq, yarawi.

Huk runapa wasinta pasaspa: Q’ara pupuchankuna p’akirikunanpaq, yarawi.

Yachay wasi punkuta pasaspa:

_______________________________________

_______________________________________Ayllu umalliqpa wasinta

pasaspa:

Tinta llaqtapi sarata tarpuyta tukurquspaqa, k’ikllunkunata purispam kusisqa yarawinku. Riqsisqanku runapa wasinta pasarquspaqa paymanhinam yarawita tuparqachinku, kayhinata:

88

Yachasqanchikta chaninchasunchikAyllunchikpa yachayninmanta yuyaychakusunchik.

Sara tarpuy qillqasqata manaraq ñawinchachkaspari


Sara tarpuy qillqasqata ñawincharquspari ¿Ima ruraytam tariparqanki?

Sara tarpuy qillqasqapi ¿Imatataq mana

riqsirqankichu?

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

Chhalanakuymanta qillqasqata manaraq rurachkaspari ¿Ima


Chhalanakuymanta qillqasqata rurarquspari


Chhalanakuymanta qillqasqata rurasqaykiri


_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

• ¿Unu raymichaypi, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?

• ¿Unu raymichaypi, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?• ¿Unu raymichaypi, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan?

¿Imarayku?• ¿Unu raymichaypi, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?



89

Chakra tarpuypi yachaqasunchik

T’aqa

7

¿Imakunatataq kay siq’ipi qhawachkanchik? ¿Ima killataqri kanman? ¿Imatam atuq rurachkan? ¿Chayta ruraspari imatam willawachkasunman? ¿Aylluykiman rikch'akunchu? ¿Wasiykimanri? ¿Tarpuyta yanapakuspari imakunamantataq yachaqasunmanri?

90

Wanu astay 23

YACHANA

¿Imakunatataq chakranchik wanuchasqa kananpaq ruranchik? ¿Imakunatataq kay siq’ipi rurachkanku? ¿Chayhinatachu ñuqanchik ruranchik? ¿Ima kinraypim kay kawsayta qallarinku?

Wanuyuqpata wanu astaysikuq purisunchik. Yachay wasipa chakran kanman chayqa, uywayuqpa wanunta aynikamusunchik chakranchikman astamunanchikpaq.Wanuyuqta tapurikusunchik aswanta yacharinapaq:

¿Imahinatataq wanu astanapaq asnuyuqta, llamayuqta mañakuna?

¿Imakunawan, imakunapim wanuta astana?

¿Imahinatam wanu astayta qallarina?

Yachaq masinchikwan huñunakuspa wanu astaypi yanapakamusqanchikmanta rimanakusunchik, kuraq runakunamanta uyarisqanchikta willanarikusunchik.

1.- Tapukuykunamanhina hunt'achisunchik:

"Chakraman wanu astay" qillqasqata ñawinchasunchik.

Rimasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

Chakraman wanu astaymanta

¿Wanuta puquchikunmanchu?

¿Ima wanun kusa papa tarpuypaq?

Sarata Paraqay Mama ninku ¿wanuta ima ninku?

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

91

Chakraman wanu astay.

Qhichwapi tiyaq runakunam wanutaqa q’ipipi, asnupi ima, sara chakra pataman astanchik. Wakin ayllunchikkunapiqa uma raymi killapim, hawas chakraman astanku. Pata ayllunchikkunapiqa, qhapaq sitwa killapim wanutaqa, kanchamanta hawaman hurqunku; hinaspa papa tarpuna chakraman astanku.

Wanutaqa kutamapim, waskhawan t’iqusqata, asnupi apanchik. Chakra pataman chayaspanchiktaq, qutullata hich’anchik, chiqap chiqapman.

Ichaqa wanutaqa atipachaw p’unchawpipas ch’askachaw p’unchawpipas kanchamanta

amam hurqunanchikchu. Chay iskaynin p’unchawkunaqa, manas allinchu, wachaspas uwihanchik, llamanchik, paquchanchik ima qullupunkuman, kikillansi tukukapunman.

Juan José Chuchullo Mayhuire yachachiqpa qillqasqan. Tintamanta. 2013 watapi

3.- Tayta mamanchikwan wanu astaymanta yachachikusunchik:

Ayllunchikpiri ¿Imahinatam wanuta astanchik?

¿Ima killapim wanuta astana? ¿Imarayku?

¿Ima p'unchawpipas wanuta hasp'ikullanchu?

¿Imahinatam warmakuna wanu astaypi yanapakunanku?

2.- Allinta yuyaychakuspa, yachaqmasinchikwan yanapanakuspapas ñawincharqusunchik.

92

¿Imamantam willasaykichik?

Chakraman…….......................................................................................................

¿Imahinatam wanuta astanku?Qhichwapi...............................................................................................

Pata ayllunchikkunapiqa……................................................................

¿Imahinatam wanuta astanku?

Wanutaqa……........................................................................................

¿Ima p’unchawkunam mana wanuta hurqunachu?

Ichaqa……...............................................................................................

Ari Mana

¿Willakusqanri ch'uyachu karqan?

¿Allintachu llapan simikunatapas rimarqan?

¿Rimasqanri sumaqtachu uyarikun?

¿Willakusqanri qallariyniyuq tukuyniyuqchu karqan?

¿Makin, uyan rimaptin yanapakurqanchu?

¿Qallarinanpaqri llapantachu napaykukurqan?

¿Tukunanpaqri llapatachu yupaychaykurqan?

Tapukuykunaqa rimaptinchik pusawaqninchikmi, allintam yanapawanchik. Chaymanhina wanu astaymanta willakusunchik.Kay tapukuykunamanhina wanu astaymanta willakusunchik:

5.- Yachaq masinchikkunapa willakusqanta chaninchasunchik tapukuykunawan yanapachikuspa.

4.- Wanu astaymanta yachaq masinchikkunaman willasunchik.Yachaqmasinchikkuna ch'uyata yuyaychakunankupaq,tapukuykunawan sumaqta ch'uyancharqusunchik:

93

Tarpuypi mikhuykuna 24YACHANA

Tarpuy kinrayqa lliwllam chakraman aqhalla, mikhunalla q’ipiykusqa purinchik. Chayhinam runakunaqa hunt’araq chakrakunapiqa rikukunchik.Kukatapas, aqhatapas waqyarinakuspa haywarinakunchik. Quqawaspapas mikhunata chakra masipuraqa aparichinakunchik.Pipas ñanta purichkan chayqa paymanpas aqhachata, warmakunawan aypachinchik. Tayta mamanchiktaq llamk’asqan chiqapmanta: —Upyaykapuway taytáy, mamáy —nispa nimunku.

Aqhaq, mikhuna wayk’uq mamanchikta yachay wasiman mink’akusunchik, tarpuy mikhuna wayk'uyta yachachiwananchikpaq. Chaypi tapukusunchik:

¿Ima mikhuykunatam tarpuypi wayk’ukuna? ¿Imakunawanmi wayk’ukuna? ¿Imaraykutaq sapa tarpuypaq hukniraq mikhunata wayk'una? ¿Aqhapas mikhunapas sumaq kananpaqri ima yachaykunataq

kan?

1.- Rurasqanta qhawaspa, aqhaypipas wayk’uypipas sumaqta yanapakusunchik: wayk’una huñuypi, ch’iqtaypi, wiñapu kutaypi, chulluchiypi, nina yawrachiypi, upi ch’uyaypi ima.

2.- Yachay wasinchikpitaq, aqhaypi, mikhuna wayk’uypi yachamusqanchikmanta siq'ispa llimp'isunchik.

Aswanta yachapanapaq qatiq siq'isqata ñawinchasunchik.1.- Manaraq ñawinchachkaspa, qillqasqapa siqinkunata qawaspalla ch'uyanchasunchik ¿Imamantataq qillqasqa kanman? Qillqarquy:

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

94

¿Ima qillqasqataq kanmanri?

¿Imapaqtaq kay qillqasqatari rurakusqa?

Siq’isqa hawariy

Willakuyta yachananchikpaq

Hawariy

Rurayta yachananchikpaq

Harawi

Riqsichiwananchikpaq

2.- Allin yuyaywan ñawincharquy.

3.- Ñawinchasqanchikmanhina chiqap kaqta akllaspa llimpiy:

¡Manam paranchu! ¿Imanasuntaq kunanri?

Pacha Mamaman haywarikusunchik, Q’umir Quchamanta unuta pusaykamusunchik.

Wantura Pacha Mamay, Qispipata Apuy, Awsankati Apuy, unuykita paraykita apachikamuwayku.

Tarpuy killapis Wantura ayllupi sinchita usyaripusqa. Yachaqwan ayllu Umalliqwan Pacha Mamamanta muyuriqnintin apukunamantawan para kutimunanpaq mañakamusqaku.

P’italla aparikusunchik, chikchitaq ayparamuwasunman

Punapi quchaman chayarquspa tuminpi unuta utqaylla aparikamusqaku, kawallunkupi Wanturaman phawarimusqaku.

¡Wawqi panaykuna, unutam pusarqamuyku!

Kutirimuptinkuhinam phuyukuna rikhurirqamusqa. Ayllu runaqa kusisqa ayllu kanchapi suyasqaku.

95

Chiqap kaqta akllaspa chimpuy. Kay siq’isqa hawariyqa yachachiwanchik:

Kay qillqasqapa sutinqa manam kanchu. Suticharquy:

_________________________________________________________________

Siq’isqata qhawarispa kay tapukuykunata hunt’apay.

Punapi quchaman chayarquspa tuminpi unuta utqaylla aparikamusqaku, kawallunkupi Wanturaman phawarimusqaku.

................................................................

................................................................

................................................................

................................................................

................................................................

................................................................

¿Imahinam chay Wantura runa kapunman karqan? Chiqap kaqta akllaspa llimp'iy.

¿Chayhinapi rikukuspari imatam rurawaq karqan?

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

utisqamancharisqa kusisqa llakisqa

Pacha Mamamanta mañarikuyta.

Usyariypi parata kutichimunapaq.

Parata mañarikunanchikpaq.

P’italla aparikusunchik, chikchitaq ayparamuwasunman.

¿Imaraykutaq chayhinata rurananchik parata

pusamunanchispaq?

96

Pacha qhaway 25

YACHANA

Para kinraykunapiqa tarpuyman yaykunchik. Tarpuyta qallarinanchikpaqqa may ayllupichus tiyanchik chaymanhinam sach’akunata, t’ikakunata, sallqa uywakunata, quyllurkunata ima qhawarinchik imay pachapi tarpuy qallarinapaq.

¿Imatataq kay siq’ipi runa rurachkanman?

¿Ñuqanchik chayhinatachu qhawanchik?

¿Ayllunchikpi imakunapitaq pachata tarpunapaq qhawanchik?

¿Mana pachata qhawaspa tarpusqari imahinataq kanman?

Tarpuy qallariypaq yachaqta tapukusunchik: ¿Imatam qhawanki tarpuyta qallarinaykipaq? ¿Ima kinraypim pachata aswanta qhawanki? ¿Pim pacha qhawayta yachachisurqanki? ¿Imahinata? ¿LLiwchu pacha qhawayta yachanku?

Masinchikwan huñunakuspa yachamusqanchikmanta yuyarispa qillqana raphipi siq’irquspa uranman qillqasunchik.

¿Ima yachaykunatam willamuwarqanchik?

Tarpuyta qallarinapaqri ¿Killatachu, qurakunatachu, phuyutachu qhawananchik?

Tayta mamanchikman qillqasqanchikta riqsichisunchik.

k

Rimasunchik

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

97

Atuqqa papa tarpuy qallarinanchiktaqa yachanmiTarpuy kinray killakunataqa, atuqqa waqaytam qallarin. Waqaspaqa willakun, ñawpachus, ichari qhipachus papa tarpuy allin kanman, chayta.Atuq waqaspa allinta t’uqyarqachin, ch’ila kunkataraq chayqa ñawpaqta papa tarpunapaq willachkawanchik, allin papa kananpaq. Mayninpiqa kuskanpi waqachkaspa qunqaylla kunkan ch’akarqapun, hinaspa tatirqapun chayqa qhipa tarpuypaqraq kanqa.Huk kutinkunaqa atuq mana waqanchu, yaqapas aya marq'ay qallariy killapiña waqan chayqa, mana allin tarpuy kananpaqmi, pisi papa kananpaq. Mayninpiqa, sichus atuqpa waqasqanta inti chinkaykuytaña uyarinchik chayqa, mana allinpaqmi, wañuq kananpaqmi. Chaytaqa alma atuqsi waqamunman.Atuqpa waqayninqa, runakunapa papa tarpuypi llamk’arinanpaqmi. Chakra llamk’aymantaqa allintapunis yachan.

Juan Jose Chuchullo yachachiqpa qillqasqan. Tintamanta.2013 watapi.

Tapukuykunata kutichispa harawita paqarichisunchik.Misk’i siminchikwan atuqpaqqa kutichisunchik:

• ¿Imamantam qillqasqari willachkawanchik?• ¿Pimantam willachkanchik?• ¿Ima ninmi atuqmanta?

¿Harawipa sutin

¿Pim? Atuqchay, p’aqu atuqchayquri willmachayuq.

¿Maypi kachkan? Ch’in urqukunapiqichwa wayq’ukunapi.

¿Imahinam kan? Chakra sunquyuqwawa masiyki qhawaq.

¿Imatam ruran? Tarpunaykuta willariwankikuqhipapaqchu, ñawpaqpaqchu.

¿Imatam niwaq? Tuparquspaqa napaykukusaykimtukuy sunquywan.

Ruraq Maria Elena

Qatiq qillqasqata ñawincharqunsunchik.

Qillqasqapa willakusqanta qatispa rimasunchik.

98

¿Harawipa sutin? .............................................................

¿Pim? ...............................................................................................

...............................................................................................

¿Maypi kachkan? ...............................................................................................

...............................................................................................

¿Imahinam kan? ...............................................................................................

...............................................................................................

¿Imatam ruran? ...............................................................................................

...............................................................................................

¿Imatam niwaq?

...............................................................................................

...............................................................................................

Ruraq ________________________________________

Tukurquspaqa harawi rurasqanchikman sutinta churarqusunchik.Harawi rurasqanchikpa uranman sutinchikta churaykusunchik.Qillqasqanchikta qhawapasunchik qatiq yuyaykunawan yanapachikuspa.

Harawinchikpi. Arí Mana¿Sutiyuqchu kachkan?

¿Simikuna takihinachu uyarikun?

¿Misk’i simikunatachu churasqanchik?


¿Hunt’a rimaykuna allin yuyaychasqachu kachkan?

Allinchasqa harawinchikta musuq raphipi qillqarqusunchik, munay qillqawan qillqarqusunchik tayta mamanchikman qhawachinapaq.

Kunantaq harawi qispichisqawan yanapachikuspa sumaqta harawita qispichiy.

99

Hatun tarpuy 26YACHANA

Kay kinraykunapiqa lliw mikhuykunatam tarpunchik. Aynipi llamk'anapaq rimanakunchik. Kallpawan llamk’ananchikpaqqa aqhata upyanchik, mikhunata mikhunchik, kukata ima akullinchik. Papata tarpuspaqa tupaqnin killapim tarpunchik. Muhutaqa munaychata q’usñichiykukunchik, ch’allakunchik ima. Ñawinpamanta wachuman churanchik, pataman wanuchanchik.

Hatun tarpuqman watukuq risunchik. Kuraqkunata sumaqta tapukusunchik:

¿Imahinatam chakraman apanapaq muhuta rimapayana?¿Imahinatam tarpuna? ¿Maymantam muhuta apamuna?

¿Imahinatam muhuta wachuman churana?

Yachaq masipura huñunakuspa papa tarpuymanta rimanakusunchik. ¿Mayhinatam papa tarpuypi yanapakurqanchik?

¿Yanapakusqanchikwan runankuna kusirikurqanchu?

1.- Manaraq ñawinchachkaspa, tapukuytaraq hunt’arquchisunchik (paña kaqtaqa ñawinchayta tukurquspaña hunt’achisunchik).

¿Imatam pata ayllukunapi papa

tarpuymanta yachani?


tarpuymanta yachayta munani?


tarpuymanta yacharquni?

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

.........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

.........................................

..........................................

..........................................

..........................................

..........................................

.........................................

Kunanqa papa tarpuymanta qillqasqata ñawinchasunchik.

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

100

Pata ayllukunapi papa tarpuyPata ayllukunapi papa tarpunapaqqa, qallariyninpim tarpuchikuq warmiqa qhipa p’unchawmanta q’apaykachispa papa muhuta hurqun; papapa ch’awchunkunata t’irarqun; hinallataq aqhatapas t’impuchikun.

Chaymanta papa tarpuy p’unchawqa, chakra patapiña kaspa, tarpuchikuq qhariqa aqhachawan t’inkaspa chakranta napaykukun. Sumaqta mink’ankunaman aqhachata, kukachata ima asuykuspa haywarikun.

Qullanam pañanmanta q’uya chhukiyta qallarimun; chaymantaq wakin yaykun. Tarpuchikuq qhariqa wakin warmikunapiwan khullu rumita pallaspa qurpaman apanku. Hinamantaq, tarpuchikuq warmiqa papa muhuta unkhuñapi apaykukuspa, sapanka chhukichasqaman husk’an. Hatun muhu kaptinqa ch’ullallata husk’an, khullulla muhu kaptinqa iskay iskaymanta.Tukunapaqtaq warmipas qharipas, allachuwan papa muhu husk’asqaman allpachawan hunt’achin, chay patamanñam uwiha wanuta churanku.

Papa muhupa ch’awchuntapas, chhukisqaman wiñamunanpaq p’ampaykapunku. Chayhinata papa tarpusqata saqiykapunku, papa hasp’iyman kutimunankukama.


¿Imapaqmi kay qillqasqa rurakusqa?

Papa tarpuymanta riqsinanchikpaq.

Papa tarpuyta yachananchikpaq.

Papa tarpuypi yanapakunanchikpaq.

Qillqasqamanhinari ¿Pim papa muhuta qullqamanta hurqumun?___________________________________________________________________

¿Imaraykutaq warmiri papa muhuta hurqumunman?___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

¿Mayqan ruraykunatam alluykipi mana rurankuchu? ¿Imarayku?___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

2.- Qatiq qillqasqata ñawincharquy.

3.- Qillqasqapa willakusqanmanhina rurakusqa?

101

Kikin papa tarpuy p’unchawqa imaymanata rurana. Chay ruranata qanchis t’aqapi qillqarquy:

1.- ........................................................................................................................

2.- ........................................................................................................................

3.- ........................................................................................................................

4.- ........................................................................................................................

5.- ........................................................................................................................

6.- ........................................................................................................................

7.- ........................................................................................................................

¿Imahinatam simikunata qichwapi paqarichinchik?

Paykuna tarpu + nku Qamkuna haywa + nkichik

Ñuqa tarpu_____________ Ñuqa haywa____________

Qam tarpu_____________ Qam haywa____________

Pay tarpu_____________ Pay haywa____________

Ñuqayku tarpu_____________ Ñuqayku haywa____________

Ñuqanchik tarpu_____________ Ñuqanchik haywa____________

Qamkuna tarpu_____________ Qamkuna haywa____________

Paykuna tarpu___________ Paykuna haywa____________

Hukllamantapas, achkhamantapas rimaspaqa, kayhinatam simikunataqa tupachinchik.

Qatiq simi hunt'achikunata: ni, nki, n, yku, nchik, nkichik, nku tupasqanmanhina hunt'aparquy.

Wasiykipi tayta mamaykita tapuspa huk simikunata tupachiy.

102



Pata ayllukunapi papa tarpuy



Pata ayllukunapi papa tarpuy qillqasqata


Pata ayllukunapi papa tarpuy qillqasqapi ¿Imatataq mana

riqsirqankichu?

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

Atuqmanta qillqasqata manaraq rurachkaspari


Atuqmanta qillqasqata rurarquspari ¿Ima


Atuqmanta qillqasqata rurasqaykipiri ¿Imahinam

kaqnin kasqa?

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

• ¿Wanu astaypi, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?

• ¿Wanu astaypi, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?

• ¿Wanu astaypi, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?

• ¿Wanu astaypi, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?



103

Uywanchikmanta yachasunchik

¿Imatataq qhawachkankiri? ¿Imatam qharikuna, warmikuna, irqikuna rurachkanku? ¿Ima killapiñataq kachkanchikman? ¿Imarayku? ¿Apukunapa uywankuna kanmanchu?

T’aqa

8

104

27YACHANA

Almakunapa p’unchawnin

¿Imakunatataq kay siq’ipi rurachkanku?

¿Ñuqanchikri chayhinatachu ayanchikta watukunchik?

¿Imaynatataq kay kawsayta ayllunchikpiri ruranku?

Wasinchikpi tayta mamanchikwan almanchikta suyanapaq mast’aypi yanapakusunchik. Chay rurasqanchikpi tapukusunchik: ¿Imakunatam almanchikpaq mast’asunchik? ¿Mayhinam almakunapa kawsaynin? ¿Mayhinatam hamunku, maymantam kutimunku? ¿Lliwchu

kutimunku?

1.- Yuyarisunchik ¿Mayhinatam wasinchikpi almanchikkunata suyarqanchik? ¿Imakunatam alma upyananpaq, mikhunanpaq ima mast’arqanchik?

Huk raphichapi almapa kawsayninmanta llimp’ispa qillqasunchik ima.

2.- Ayakuna suyaymanta ñawinchasunchik.

Wasinchikpi almanchik suyasqanchikta willanakusunchik.

• Manaraq ñawinchachkaspa: ¿Imamantataq kay qillqasqari rimanman? ¿May llaqtamantataq kanmanri? ¿Ayllunchikpi alma suyayman rikch'akunmanchu?

Rimasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

105

Ayakuna suyayAya marq’ay killapiqa, lliw kawsaq runakunam, ayanchikkunata yuyarinchik. Ayanchikkunaqa manam pasaqtachu ripunku, paykunaqa kawsachkallankum. Chayrankum ñuqanchiktaqa yuyamuchkallawanchik, rimayllam mana rimankuchu, ichaqa musquyninchikpipas rikhuriwanchikmi.

Kawsaq runakunapa p’unchawninmi, aya marq’ay killa qallariyninpi, lliw runakuna iñina wasita purinchik, misa uyariq, ayakuna suyaq. Tayta kuran, llapan ayakunapa sutinpi alma misata apachin, ayllunkunamanpas uyarichin.

Kuskan misapi, kampana waqamunptin, ayakunaqa yawar masinta maskanku, tarispaqa chimpaykapunkus. Chaysi wasiman sumaqta ayataqa pusanku. Wakin ayakunaqa manas ayllu masintaqa tarinkuchu, chaysi khuyayta waqaykuspa ripukunku, huk pachamantas ñakakamunku.

Kaqllataqsi wasipiqa, ayataqa khuyaqkuna suyamuchkallankutaq. Ch’isinmansi misaman hamuq runakunaqa, sumaqta pusanku, chakatapi sutiyuqta, t’ikaq chawpinpi, siwilla tuquruwan qataykusqata ayataqa wasiman chayachinku. Chay tutaqa, llaqullawan mast’aspa hamp’ara patapi, sumaqta mikhuykunata: t’antata, misk’i ruruta, t’anta wawata, kawallu t’antata, llama t’antata churanku. Hinallataq wilawan ayapa sutinpi k’anchachinku. Khuyaqkunataq, ayata yuyarispa, aqhata, winuta upyaspa, risapakuqta suyanku, ayata munakuspa chay tutaqa illarinku ima.

Florentino Jancco Aslla yachaqpa willakusqan. Machacmarca, Tintamanta. 2013 watapi.

¿Imaraykutaq ayanchikkunatari yuyarina? ____________________________________________________________________

Ñawinchasqanchikmanta tayta mamanchikta tapurikusunchik: ¿Almakuna pasaqpaqchu ripunku? ¿Imarayku?

¿Imahinapim paykuna yuyawachkallasunman?

¿Imaraykutaq kawallu t'antata llama t'antapas almakunapaq churanku?

¿Chiqapchu almakuna siwillapa tuqurunwan aqhatapas winutapas suqsunku?

3.- Sapakapas, iskaymantapas ñawinchasunchik.

¿Imahinatam almanchikkunata Tinta llaqtapi suyasqaku?____________________________________________________________________

4.- Qillqasqapa willakusqanmanhina, tapukuykunata kutichiy:

106

3.- Wak rimakuykuna yachamusqanchikta yachaq masipura willanakusunchik.Qichwa simipiqa misk’i rimaykunapas kanmi.

Kuraqninchikqa anchatam misk’i simi runataqa munakunku.Mayqanpaqpas ayllu masinchik wañurqapunman chayqa misk’i rimaywan willarinanchik.Huk iñiyniyuq kaptinchikpas, mana phiñachinakuspallam rimanakunanchik.Tayta masinchikta tapurikuspa kay rimaykunata misk'i rimayman tikrasunchik:

Misk’i rimay

Taytaykim wañun. Taytaykiqa saqiyapuwanchikmi.

Lliwmi ayata yuyarinchik.

Lliw runakuna iñina wasita purinanchik.

Almakunaqa kawsankum.

1.- Kayhinatam kuraq runakuna willakunku. Qillqasqaman hina siqirquy:

Allqu millayta awllakuptin, wasiykitapas hasp’iptin.

Musquyniykipi kiruykita

hurqurqukuptiyki, chakatapas

chimparquptiyki.

2.- Kay rimakuykunata tayta mamanchikman willarisunchik. Chaymanhina tapukullasuntaq ¿Imakunapim runapa wañukunanta yachanku?

Runapa wañunantari ¿imakunataq willawanchik?

107

28 YACHANA

Ñawpaqmantapacham ayllunchikkunapa umalliqninkunaqa karqan, allin kawsayman purichinawanchikpaq. Ichaqa Kastilla suyu runakuna chayamusqankumantam ayllu masinchikkunata, umalliqninchikkunata k'irincharqanku. Chayta qhawaspam paykuna amachawarqanchik, allin kawsananchikta maskarispa. Chaymi, aya marq’ay killapi Thupa Amaru, Juan Santos Atawallpa, Pedro Willka Apasa kuraq taytanchikkunata tukuy sunqunchikwan yuyarikunchik.Hinallataq José María Arguedas taytanchiktapas anchata yuyarinchik. Paypas ayllunchikmanta paqariq runa, ñuqanchikpa kawsayninchikmanta qillqaspam llapa suyukunaman riqsichirqan, pisichasqa ayllu runata kallpacharqan.

Ayllunchikpa umalliqninta watukamusunchik. Paywan rimanakuspa ñawpa umalliqmanta tapurikusunchik: Inkapa pachanpiri ¿Imahinatam ayllukuna kamachinakurqanku? ¿Mayqan ayllu umalliqtaq aswan yuyasqari?, ¿Aswan munasqari? ¿Imakunatam umalliqkuna ayllunchikrayku rurarqanku? ¿Imahinatam ayllunchikpa allpankunata amacharqanku? ¿Imatam yachay wasipi ruraykuman kay umalliqkunata yuyarinapaq?

Ñawpa umalliqkunata yuyarispa siq'isunchik, yachaq masinchikman qhawachisunchik.

Llaqtanchikpiqa riqsisqa runakunam kan, José María Arguedasta riqsisunchik.

• ¿Imam misti kay kanman? ¿Ayllu runa kayri? ___________________________________________________________________________________________

• José María Arguedasri ¿ayllu runarayku imatataq ruranman karqan?___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

• ¿Pitaq kay qillqasqatari willakunman karqan?

___________________________________________________________________

Suyunchikpi umalliqkuna

1.- Manaraq ñawinchachkaspa qillqasqamanta yuyaypakusunchik:

Ñawinchasunchik

Tapukusunchik

108

José María Arguedasmi kaniÑuqaqa paqarirqani Andahuaylas llaqtapi. Iskay watayuq kachkaptiymi, mamay wañukurqan. Chay qhipaman taytayqa kimsa wawayuq warmiwan kasarakuq. Payqa abogadom karqan, llaqtan llaqtanmi puriq, juzgadokunapi runakunata amachaspa.

Ñuqa sullk’a kaq karqani, hinaspapas huch’uylla, chaymi taytayqa qhipa mamaypa wasinpi saqiwaq. Payqa yaqapas llaqtapa kuskan runakunata kamachisqa, warmitapas, qharitapas, wasinpi rurananpaq. Ñuqatataq, sinchita chiqnikuwaspa, ayllu runawan kuska uywawaq. Chaymi wayk’una wasillapi tiyaq kani, mikhuq, puñuq ima manchasqa. Chay wasipim puñunay kaq, huk thanta chusiwan qatakurqani, ichaqa q’uñi kaq. T’anta masana hamp’ara patapi puñurqani.

Taytay purisqankunamanta kutimuq chayqa, mikhuna wasiman pusaykuwaq, ch’uya p’achawan churarqachiwaq, intichaw p’unchawkunaqa allin kaq kani. Taytay llaqtakunaman kutipuq chayqa, watiqmanta usaman, pikiman ñuqapas kutiykapuni. Hinam ayllu runakunaqa paykunawan kuska ñak’arisqaymanta khuyapayawaq, misti kasqayraykucha ancha khuyana karqani.

Irqillaraq kachkaspa, llaqtakuna purisqaypi, qichwa simi rimayta yachaq kani. Hina ñuqapaqqa, iskaymi kawsaynin kan. Huk kawsay ayllukunapi qichwa simiyuq, huk kaq kawsaytaq llaqta ukhupi, castellano simiyuq.

Qichwa runakunamantam yachamurqani: wakchapas, sarunchasqapas, ayllu runakunaqa munanakuspa, pachatapas, urqukunatapas, mayukunatapas, yunka sach’akunatapas, phalaq pisquchatapas, lliw imaymana pachapi tarikuqwan, sumaqta yupaychaspa kawsakuyta.

José María Arguedaspa kawsaynin mayt'umanta qichwaman tikrasqaJuan José Chuchullo yachachiqpa tikrasqan. Tintamanta. 2013 watapi.

• ¿Imapaqtaq kay qillqasqatari rurarqanku?

José María Arguedaspa

kawsaynimanta yachananchikpaq.

Ayllukunapa kawsasqanta

riqsinanchikpaq.

Ayllukunapa muchusqanta

riqsinanchipaq.

2.- Ñawincharquy.

3.- Ñawinchasqaykimanhina tapukuykunata kutichiy.

109

• Qampaqri ¿Imaraykutaq José María Arguedaspa qhipa mamanri chiqnirqakapurqan?

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

• Chiqnisqa wawakuna wiñaspari ¿Imahinam kankuman? ¿Imarayku?__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

• “watiqmanta usaman, pikiman ñuqapas kutiyapuni” niptinri ¿ima ninantam nichkanman?

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

• ¿Pikunam pachatapas, urqukunatapas sumaqta yupaychaspa kawsakunku?

José María Arguedas. Qichwa runakuna. Arguedaspa taytanwan

mamanwan.

Qatiq qillqasqata tupaqninwan hunt'achiy:

Chaymi wayk’una wasillapi tiyaq ________________, mikhuq, puñuqima manchasqa. ________________ wasipim puñunay kaq, huk________________ chusiwan qatakurqani, ichaqa q’uñi________________. T’anta masana hamp’ara patapi ________________.Taytay purisqankunamanta kutimuq chayqa, ________________wasiman pusaykuwaq, ch’uya p’achawan ________________,intichaw p’unchawkunaqa allin kaq ________________.Taytay llaqtakunaman kutipuq chayqa, ________________ usaman,pikiman ñuqapas kutiykapuni. ________________ ayllu runakunaqapaykunawan kuska ________________ khuyapayawaq, mistikasqayraykucha ancha ________________ karqani.Irqillaraq kachkaspa, llaqtakuna purisqaypi, ________________ simirimayta yachaq kani. ________________ ñuqapaqqa, iskaymi kawsaykan. ________________ kawsay ayllukunapi qichwa simiyuq,________________ kaq kawsaytaq llaqta ukhupi, ________________simiyuq.

• ¿Imamantataq kay qillqasqari willawachkanchik?

José María Arguedaspa kawsayninmanta.

José María Arguedaspa taytanmanta.

Ayllu runapa kawsayninmanta.

110

Ayllunchikpa uywankuna 29 YACHANA

¿Imakunatam kay siq’ipi rikuchkanchik?

¿Ñuqanchik chayhinata ruranchikchu?

¿Ima uywakunam ayllunchikpi kan?

¿Sallqa uywakuna ayllunchikpi kanchu?

Uywa michiysikuq purispa, sallqa uywamanta yachaqkunata tapurikusunchik:

• ¿Imahinatam sallqa uywachakuna kawsanku?• ¿Imahinatam ñuqanchik sallqa uywakunawan kawsanchik?

Kay willakuq qillqasqata ñawinchasunchik.

Sallqa uywakunawan kawsayAyllunchikkunapiqa tukuy sallqa uywakunapaqpas sumaqtam haywakunchik. Sallqa uywapa sutinmantaqa manam rimanachu, nirqunki chayqa uywaykita aparikunman.Chayraykum atuqtaqa munay sutichakunawan churanchik “quri chuqllucha” “niñucha” nispa ninchik; chayhinallataqmi achuqallatapas “qataycha” nispa nina. Chaymi atuqpaq haywakuspaqa huk uwihachata quqawanpaq suñaykapunchik; chayqa mana uwihataqa suwanchu, yanqalla muyupaykamun. Kaqllataqmi pumapaqpas huk uwihachata rikuchipunchik, kunturpaqtaq paquchata suñapunchik.Huk’uchakunaqa runakunapa tukuy mikhuynintam mikhunku, chaymi wakinqa chiqnikunku; ichaqa, manas sinchitaqa chiqnikunachu, aswantas mikhuyninchikkunata tukunman. Achkaña mirarquptinpas tawa pichqata hap’irquspas p’alta k’aspikunamanta wasichaman churarquna; chaymantataqsi, misa uyarichiqta apana, misaykachispataqsi karu riq ñanman churaykuspa sumaqta wak llaqtakunaman kacharparipuna.Lliw sallqa uywakunam uywanchikkunawan kuska urqu patapi purin. Chay sallqa uywakunapa sutinqa, atuq, anka, allqamari, puma, kuntur, wamancha, k’illinchu, huk’ucha, hak’achu. Imaymana sutiyuq uywakunam kawsanku kay pachanchikpiqa.

Juan José Chuchullo yachachiqpa qillqasqan. Tintamanta.2013 watapi.

Rimasunchik

Tapukusunchik

111

• Qillqasqapi huk'uchamanta ñawinchasqanchikpi ¿Mayqan simi hunt’am mana rikhurinchu? Mana kaqta chimpurquy.

Kunanqa siq’isqa hawariyta paqarichisunchik.

Rimasqankutawan willakuqpa rimasqantawan hunt’aparquychik:

¿Siqisqa hawariypa iman sutin kasqa?

¿Siqisqa hawariyta pim rurasqa?

¿Hayk’apim patmasqa kachkan?¿Wallpapa, allqupa nisqanri

imahina qillqasqam kachkan?

¿Ruraqpa willakusqanri kachkanchu? ¿Ima nichkanmi?

¿Imahinam runakunapa rimasqan kachkan?

Runakunapa mikhuna waqaychakusqantam mikhurqapun.Huk’uchapaq mikhunata suñaykapuna.Mana huk’uchakunata sinchitaqa chiqnipayanachu.Iskay kimsa huk’uchata hap’irquspa misaykachisunchik.Karu llaqtaman kacharparipuna.

112

Siq’isqa hawariypi rikhuriqta siq’isunchik, rimasqanta p’uruchapi qillqasunchik.Rimasqankuta, qaparisqankuta, yuyaychakusqanta, kayhinata rurana:

Siq’isqa hawariyta rurarqusunchik. Chaypaqqa huk’uchakunamanta simi hunt’akuna tarisqanchikmanhina tawa patmapi rurarqusunchik:

Huk’uchakunamanta ñiqichasqanchikta tawa patmapi siqirqusunchik. Runapa rimasqanta, huk'uchakuna qaparisqanta p'uruchapi qillqasunchik. Sapanka patmapi rurasqankunata qillqaspa pisillapi willakusunchik. Siq'isqa hawariypa sutinta churasunchik.

Tukurquspaqa siq’i hawariypa sutinta churaykurqusunchik.Yachaq masiykiman ñawicharqachiy ima pantasqakunata tarinanpaq. Hatun qillqakunata, sutikunata, simikunata qhawarinan.Allicharquspa, musuq raphipi rurarqusunchik.

¡Qaparispa rimanapaq!

Ch'inlla yuyachaypaq

Rimaypaq manchasqa rimaypaq

Llapallan rimaypaq Ch'iwiwiwiypaq

113

Millwa rutuy 30 YACHANA

¿Imakunatataq kay siq’ipi rurachkanku?

¿Mayhinatataq kay kawsayta ayllunchikpi ruranchik?

¿Pitataq tapusunman aswanta riqsinanchikpaq?

Uywayuqpa wasinta purisunchik, millwa rutuyta yanapakusunchik, mana chayqa paywan rimanakusunchik.Aqhachata, huk munakuytapas apasunman. Hinaspa sumaqta tapukusunman:

¿Imapaqtaq millwanta rutunchik? ¿Ima uywakunamantam millwanta rutunchik? ¿Imapaqtaq sallqa uywakunapa millwanta munasunman? ¿Mayqan p’unchawpipas, killapipas rutusunmanchu? ¿Imarayku? ¿Mayman umayuqtataq kumpana uywata rutunapaq? ¿Imarayku?

Yachaq masipura millwa rutuymanta yuyarichinakusunchik. Chaymantataq siq’isunchik, llimp’isunchik, qillqasunchik ima, tayta mamanchik ñawinchapunapaq.

"Wikuña chakuy qillqasqata ñawinchasunchik".

Qampaqri ¿Imataq chakuyri?_____________________________________________________________________

¿Imaraykutaq wik’uñakunatari chakunanchik?_____________________________________________________________________

¿Imaraykum wik’uñapa millwan ancha munasqa?_____________________________________________________________________

¿Maykunapitaq wik’uñakunari tiyan?_____________________________________________________________________

Millwata tayta mamanchikmanta quykuchikusunchik, puchkarquspa, k’antirquspa ima awaytapas rurananchikpaq.

1.- Manaraq ñawinchachkaspa, qillqasqapa sutinta qhawaspa yuyaymanasunchik:

Rimasunchik

Tapukusunchik

Llamk’asunchik

114

Wik’uña chakuyÑawpa pachamantapunim wik’uñataqa chakunku. Pata ayllukunapiqa, sumaqta Pacha Mamaman, apukunaman haywaykukuspa ch’uyaykukuspam, wik’uña chakuymanqa rinku. Huk mallqu wik’uñata akllaspa rinrinta kuchurquspa, yawarninta sut’uchinku qiruchaman. Chay yawarninta, kukatawan k’intuspa lliw urqukunaman haywariykukunku. Kunturpaqpas uña wik’uñachata suñaykunku mana wakin wik’uñakunata mikhunanpaq. Wik’uñapa millwanta imam haywanku, Pacha Mama munayta chakrapi mikhuykunatapas uywakunatapas wiñachimunanpaq.Qhapaq sitwa killapim, hatun punakunapi tiyaq runakuna, lliw ayllukuna, yaqapas kimsa waranqa, wik’uña chakuq yaykunku. Waskhata, imaymana llimp’i thantakunayuqta muyullapi hap’ispa: –¡Chaku! ¡Chaku! –nispa, wik’uñakunataqa huk muyupi huñurqunku. Llapata hap’ispa, millwanta rutunku.Ñawpaqqa, haqay Lukanas, Aya Kuchu llaqtapiqa sapa tawa watamantas wik’uña chakuqqa riqku, kunanqa wakin ayllukunaqa sapa watam chakupuchkanku.

Juan José Chuchullo yachachiqpa tinkuchisqan. Tintamanta. 2013 watapi

Ñawinchasqaykimanhina kay tapukuyta kutichispa tupaqninpi qillqay.

¿Imamantataq qillqasqari willawanchik?

¿Imahinatam haywakunku wik’uñakunata chakunankupaq?

¿Hayk’apmi chakuyta rurasqaku?

¿Maykunapim chakuyta rurasqaku?

2.- Allinta yuyaychakuspa ñawinchasunchik.

115

1.-...................................................

2.-...................................................

3.-...................................................

4.-...................................................

¿Imapaqtaq kay willakuyta rurankuman karqan?

________________________________________________________________

________________________________________________________________

¿Imahinatam wik’uñata qhawasunman mana wañunanpaq mana chinkananpaq?

Ch'uyata rimanapaq hunt’asqa simikunata hatunyachisunchik:

Pisipi hunt’asqa simi Hatunyachisqa hunt’asqa simi

Runa wik’uñata chakun. Ayllu runa sallqa wik’uñata yanapakuspa chakun.

Wik’uñapa willwanta rutuni.

Munay wik’uñapa llamp’u willwanta sumaqllata rutuni.

Apuman kukata phukurini......................................................................................................................................................................................................

Pacha Mamata llapa munakuyku.

..................................................................

..................................................................

.................................................................

Wik’uña millawaqa llamp’ullañan.

..................................................................

..................................................................

.................................................................

116



Wik’uña chakuy qillqasqata manaraq ñawinchachkaspari


Wik’uña chakuy qillqasqata


Wik’uña chakuy qillqasqapi ¿imatataq mana riqsirqankichu?

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

Sallqa uywamanta qillqasqata manaraq rurachkaspari ¿Ima


Sallqa uywamanta qillqasqata rurarquspari


Sallqa uywamanta qillqasqa rurasqaykipiri


_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

• ¿Almakunapa p’unchwaninpi, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?

• ¿Almakunapa p’unchwaninpi, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?

• ¿Almakunapa p’unchwaninpi, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?

• ¿Almakunapa p’unchwaninpi, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?



117

Musuq simikuna taqi

Chakata/ chakana: Cruz / Cruz del sur.Chumasqa: ResumenKuraq qillqa: Letra mayúscula.Hampina wasi: Centro de salud o posta médica.Huch’uy qillqa: Letra minúscula. Hunt'apaq yuyaynin: Idea secundariaLlimp’iy: Pintar. Mayt’u: Libro.Ñawinchay: Leer.Ñawinchana wasi: Biblioteca.Ñiqi: Grado, orden en secuencia.Pata pata: Andenes. Qatuy, qhatuy Vender.Q’asuy, maruy, k’upay: Desmenuzar.Qillqana rapi: Hoja para escribir o dibujar, pintar.Qillqasqa : Texto.Qillqay: Escribir. Quqawa: FiambreRapi: Hoja de papel.Rimay huñuchiq: Conectores.Sallqa uywa: Animal silvestre.

Tunaw: Mortero mayor del batán.Umalliq yuyaynin: Idea central.Yachay wasi: Escuela.

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA

El 22 de julio de 2002, los representantes de las or-

ganizaciones políticas, religiosas, del Gobierno y de

la sociedad civil firmaron el compromiso de trabajar,

todos, para conseguir el bienestar y desarrollo del

país. Este compromiso es el Acuerdo Nacional.

El Acuerdo persigue cuatro objetivos fundamen-

tales. Para alcanzarlos, todos los peruanos de

buena voluntad tenemos, desde el lugar que ocu-

pemos o el rol que desempeñemos, el deber y la

responsabilidad de decidir, ejecutar, vigilar o de-

fender los compromisos asumidos. Estos son tan

importantes que serán respetados como políticas

permanentes para el futuro.

Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes

o adultos, ya sea como estudiantes o trabajado-

res, debemos promover y fortalecer acciones que

garanticen el cumplimiento de esos cuatro objeti-

vos que son los siguientes:

1. Democracia y Estado de DerechoLa justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos

los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos

una verdadera democracia. El compromiso del

Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad en

la que los derechos son respetados y los ciuda-

danos viven seguros y expresan con libertad sus

opiniones a partir del diálogo abierto y enriquece-

dor; decidiendo lo mejor para el país.

2. Equidad y Justicia SocialPara poder construir nuestra democracia, es ne-

cesario que cada una de las personas que con-

formamos esta sociedad, nos sintamos parte de

ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el acce-

so a las oportunidades económicas, sociales, cul-

turales y políticas. Todos los peruanos tenemos

derecho a un empleo digno, a una educación de

calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.

Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.

3. Competitividad del PaísPara afianzar la economía, el Acuerdo se com-

promete a fomentar el espíritu de competi-

tividad en las empresas, es decir, mejorar la

calidad de los productos y servicios, asegurar

el acceso a la formalización de las pequeñas

empresas y sumar esfuerzos para fomentar la

colocación de nuestros productos en los mer-

cados internacionales.

4. Estado Eficiente, Transparente y Descen-tralizadoEs de vital importancia que el Estado cumpla con

sus obligaciones de manera eficiente y transpa-

rente para ponerse al servicio de todos los pe-

ruanos. El Acuerdo se compromete a modernizar

la administración pública, desarrollar instrumen-

tos que eliminen la corrupción o el uso indebido

del poder. Asimismo, descentralizar el poder y

la economía para asegurar que el Estado sirva

a todos los peruanos sin excepción. Mediante el

Acuerdo Nacional nos comprometemos a desa-

rrollar maneras de controlar el cumplimiento de

estas políticas de Estado, a brindar apoyo y di-

fundir constantemente sus acciones a la socie-

dad en general.

Com

unicación

4°

Que

chua

Variant

eColla

o

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamóla Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:

DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓNPROHIBIDA SU VENTA

SÍMBOLOS DE LA PATRIA

HIMNO NACIONAL ESCUDO NACIONALBANDERA NACIONAL

4Rim

ana

Documents

Kuskalla yachasunchik - perueduca.pe · Comunicación 4° - Quechua Variante collao Ruraqkuna Juan José Chuchullo Mayhuire, Justo Oxa Díaz, Oscar Chávez Gonzales, Ricardo Gonzales