UNIVERZITET U TUZLIPRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTETODSJEK: GEOGRAFIJA

SEMINARSKI RAD IZ PALEOGEOGRAFIJE KVARTAR

Studenti: Predmetni nastavnik:Muminović Isabela dr. sc. Sejfudin Vrabac, redovni profesorBrguljašević Amira

Tuzla, maj 2012. godine

SADRŽAJ

1. Uvod.............................................................................................................................. 2

2. Opšte karakteristike kvartara........................................................................................ 3

3. Podjela kvartara............................................................................................................. 4

4. Organski svijet kvartara................................................................................................ 5

5. Kvartar Bosne i Hercegovine........................................................................................ 7

6. Geološko-ekonomski značaj kvartara........................................................................... 8

Zaključak........................................................................................................................... 9

Literatura........................................................................................................................... 10

1

1.UVOD

Kvartar smatramo veoma zanimljivim periodom u geološkoj prošlosti naše planete.

Ne radi se tu samo o postanku čovjeka i njegovom razvoju, nego i o klimatskim

promjenama koje su dovodile do perioda zamrzavanja odnosno glacijala i perioda

otopljavanja ili interglacijala. To je period koji je počeo prije otprilike 2, 6 miliona godina i

traje i danas. Zemljina površina se još uvijek oblikuje, a što je najinteresantnije, mi ljudi

smo tu i učestvujemo u tom procesu.

2

2. Opšte karakteristike kvartara

Osnovni kriterij za izdavanje geohronoloških jedinica je geološko vrijeme u kojem su

nastale neke tvorevine Zemljine kore. To znači da geohronološke jedinice predstavljaju

vremenske intervale tokom kojih su nastale određene skupine stijena. Geohronološke

jedinice su eon, epoha, perioda, epoha i doba. Kvartar je najkraća perioda koja je počela

prije oko 2, 6 miliona godina i traje i danas.1 Na početku Kvartara kontinenti su bili gdje su

i danas, pomalo se krećući usljed tektonike ploča. Ali tokom ovog razdoblja Zemlja se nije

pravilno kretala oko Sunca.Blagi pomaci su uzrokovali nastanak ledenih doba i njihov

prestanak. Ledena doba traju po oko 100 000 godina , između ledenih doba dolazilo je do

zatopljavanja , odnosno interglacijala od kojih svaki traje od 10 000 do 15 000 godina.

Posljednje ledeno doba se zavrsilo prije oko 10 000 godina. Ledena doba su posebno

uticala na organski svijet kao i na stvaranje glacijalnih i glaciofluvijalnih sedimenata.2

Fosili životinja iz kvartara su gotovo, ali ne u potpunosti slični današnjim životinjama, kao

što su fosili mamuta.3 Pojava čovjeka je od posebnog interesa. Dugo se vjerovalo da je

vezana za pleistocen. Čovjek pripada redu Primates koji obuhvata polumajmune i

majmune, sa početkom evolucije u paleocenu. Svrstani su u familiju Hominidae u okviru

koje su izdvojena dva roda: Australopithecus i Homo. Ljudima su najbliži

Australopithecinae dvonošci koji su živjeli u neogenu a izumrli u donjem pleistocenu.

Predak današnje vrste čovjeka je neandertalac (Homo sapiens neanderthalensis) pronađen je

kod Düsseldorfa, u Krapini i na drugim lokacijama, a smatra se da mu je razvoj počeo prije

300 000 godina.4

1 Vrabac, S. (2007.): Paleogeografija, RGGF, Univerzitet u Tuzli, Ars grafika, Tuzla, str. 4.2 http://science.nationalgeographic.com/science/prehistoric-world/quaternary/3 http://geomaps.wr.usgs.gov/sfgeo/quaternary/stories/what_is.html4 Baraković, A. (2007.): Opća geologija, RGGF, Univerzitet u Tuzli, Ars grafika, Tuzla, str. 333-334.

3

3. Podjela kvartara

Kvartar pripada kenozojskoj eri i eonu fanerozoik. Može se podijeliti na dvije epohe:

pleistocen i holocen.5 Ta podjela je uglavnom opće prihvaćena. Primarno pleistocen

obuhvata razdoblje u kojem je živjelo više od 70 % recentnih vrsta organizama. Donja

granica pleistocena računa se priblizno na oko 2,6 milona godina. Međutim holocen traje

svega oko 10 000 godina, a karakteriše se prisutnošću recentnih vrsta među kojima ipak

ima izumrlih u nedavnoj geološkoj prošlosti. Uža podjela kvartara zasnovana je na

tragovima klimatskih promjena koji upućuju na ritmičke izmjene hladnijih i toplijih

razdoblja. Međutim, te promjene nisu istovremene svuda na Zemlji, a i trajanje im je

različito. Zato je teško izvršiti korelaciju među njima. Hladnija razdoblja u kojima su ledeni

pokrovi stvarani zauzimajući sve veće prostranstvo nazivaju se glacijali. Razdoblja

povoljnijih klimatskih prilika u kojima su ledene površine smanjivane nazvana su

interglacijali. U okviru glacijala može biti više faza koje su odraz manjih klimatskih

promjena, a nazivaju se stadijali i interstadijali. Podjela pleistocena na glacijale i

interglacijale razlikuje se u pojedinim područjima. U sjevernoj i srednjoj Evropi ističu se tri

jasna glacijala koji su odvojeni interglacijalima. U Njemačkoj su nazvani po rijekama

Elster, Saale i Weichsel (Visla). Ipak, ne isključuje se postojanje starijih glacijala. U

području Alpa utvrđena su prvo četiri jasna glacijala nazvana po rijekama Günz, Mindel,

Riss te jezeru Würm. Međutim, danas se smatra da je prije Günza postojao Donau (po

njemačkom nazivu za Dunav). Postoje i paralelne podjele u Americi, Rusiji i dr.6

5 http://qra.org.uk/about/quaternary6 Vrabac, S. (2005.): Istorijska geologija, RGGF, Univerzitet u Tuzli, Ars grafika, Tuzla, str. 192-193.

4

3. Organski svijet kvartara

Među kopnenim biljkama i životinjama formiraju se različite zajednice koje se

premještaju u vezi s promjenom klimatskih i drugih prirodnih uvjeta, posebno tokom

pleistocena kad su se smjenjivale faze globalnog zahlađenja (glacijali) sa toplim

međufazama (interglacijali). Organski svijet najmlađeg dijela kvartara odnosno holocena

uglavnom se podudara sa savremenim. Kraje pliocena iz Evrope su se potpuno povukli

egzotiči četinari Sequoia, Glyptostrobus, Taxodium i dr. Tokom pleistocena uz rubove

lednika (ilandajs) prostirala se tundra sa vrstama Dryas octopetala („borealna ruža“), Salix

polaris („polarna vrba“), Betula nana i dr. Najbliže ledu i snijegu živjeli su lišajevi. Nešto

dalje od leda rasle su mahovine. Ovakva zajednica („drijasova vegetacija“) nađena je na

mnogim mjestima u srednjoj i sjevernoj Evropi u oblastima koje je pokrivao inlandajs, kao

i u visokim planinama npr. Alpima, Dinaridima, u kojima se oko nekadašnjih glečera

glacijalni Dryas sačuvao kao relikt sve do danas.7 Flora arktičkih krajeva, sa nadiranjem

leda prema jugu, migrira u tom smjeru, a sa povlačenjem lednika vraća se nazad ustupajući

mjesto oblicima umjerenog klimatskog pojasa. Nešto dalje od zaleđenog područja razvila se

stepa s bujnom travom i grmljem, ali bez prave šume. Između stepskih prostora sjeverne i

južne hemisfere razvijale su se šume. Seoba zajednica i pojedinih oblika lijepo se može

pratiti na osnovu analize polena iz pora ( palinološka analiza) koji služe za odredbu vrsta

biljaka. Na toj osnovi razlikuju se razdoblja preboreal (breza, bor), boreal (bor, lijeska),

atlantik (hrast, joha, lipa), subboreal (bukva, jasen, jela) i subatlantik (hrast, bukva i dr.).

Među kopnenim životinjama velik broj vrsta ne preživljava pleistocen. Najvažnije

promjene zapažene su kod sisara, koji su rasprostranjeni u različitim biogeografskim

provincijama. U tundri je živio los (Alces alces), veliki jelen (Megaceros), divokoze

(Rupicapra rupicapra) i dr. U graničnom prostoru uz lednjake živjeli su vunasti nosorozi

(Coleodonta antiquitatis), bikovi (Ovibos moschatus), bizoni ( Bison priscus), sjeverni jelen

(Rangifer tarandus), mamut (Mammonteus primigenius) i dr. U stepi su živjela stada konja,

magaraca, bizona, antilopa, zečevi, mačke i dr. U šumama su se nalazila stada goveda (Bos

primigenius), zatim zvjeri, glodari, prastari slon (Palaeoloxodon antiquus), divlja mačka,

prugasta hijena, smeđi medvjed, ptice i dr. Pojava čovjeka vezana je za pleistocen. Inače

7 Vrabac, S. (2005.): Istorijska geologija, RGGF, Univerzitet u Tuzli, Ars grafika, Tuzla, str. 189.

5

čovjek pripada redu Primates koji obuhvata još polumajmune (npr. lemure) i majmune, s

početkom evolucije u paleocenu. Sam čovjek i njegovi neposredni preci svrstani su u

familiju Hominidae. U okviru ove familije izdvojena su samo dva roda: Australopithecus

(„južni majmun“) i Homo (čovjek).8 Ljudima su najbliže Australopithecinae , dvonošci koji

su živjeli već u neogenu, a izumrli su u donjem pleistocenu. Ostaci Australopitekusa

pronađeni su samo na afričkom kontinentu.9 Prvo se primitivno kameno oruđe pojavljuje

prije 2,6 miliona godina, a smatra se da je u vezi sa Homo habilisom (spretan), ali je

moguće i da su ga izradili i australopitecini, osebno zato jer nije poznato da čimpanze

koriste kameno oruđe. Homo erectus, s vćim tijelom, većom pokretljivošću i nešto

obimnijim mozgom, bio je prvi čovjekov rođak koji se odselio iz Afrike, a prije oko 1,6-

1,7 miliona godina dohvatio se istočne Azije. Neandertalci su bili prvi čovjekovi rođaci čija

je veličina mozga dostigla onu suvremenog čovjeka od 1100 do 1400 kubnih centimetara.

Neandertalce su zamijenia suvremena ljudska bića (Homo sapiens), porjeklom iz Afrike

koji je upotrebljavao složena koštana oruđa i izrađivao simbolične slike.10 Različiti ostaci

oružja i oruđa (artefakti), kao i pećinski crteži omogućavaju rekonstrukciju kulturnog

napretka čovjeka, koja se može pratiti kroz odgovarajuća razdoblja. Najstarije je staro

kameno doba (paleolitik) koje traje do kraja pleistocena. Zatim u holocenu slijede srednje

kameno doba (mezolitik), novo kameno doba (neolitik), bronzano i željezno doba.11

8 Vrabac, S. (2005.): Istorijska geologija, RGGF, Univerzitet u Tuzli, Ars grafika, Tuzla, str. 190.9 Vrabac, S. (2005.): Istorijska geologija, RGGF, Univerzitet u Tuzli, Ars grafika, Tuzla, str. 191.10 Grupa autora: Zemlja: Velika ilustrirana enciklopedija, Mozaik knjiga, 2006. str. 38-39.11 Vrabac, S. (2005.): Istorijska geologija, RGGF, Univerzitet u Tuzli, Ars grafika, Tuzla, str. 192.

6

4. Kvartar Bosne i Hercegovine

Na području Bosne i Hercegovine kvartarni sedimenti imaju značajno rasprostranjenje.

Morenski sedimenti su prisutni na prostoru mnogih planina (npr. Zelengora, Bjelašnica,

Prenj, Čabulja, Čvrsnica, Vranica, Šator i dr.). Eolskih naslaga ima kod Mostara.

Mjestimično je eolska prašina na području humidne klime pod uticajem atmosferskih, a

kasnije i podzemnih voda, izgubila primarni izgled lesa i pretvorena je u prašinastu ilovaču.

U gornjem pleistocenu Dinaridi se snažnije ističu nego u prethodnim dobima. Pored

Sprečkog polja, gdje debljina gornjopleistocenskih naslaga dostiže oko 100 m, deblje

naslage riječnih i barskih sedimenata utvrđene su i u drugim potolinama koje su tada

tonule, a naročito u Omarskom polju, Lijevče polju, u donjem toku Ukrine, Bosanskoj

Posavini i Semberiji, zatim u proširenim dijelovima riječnih dolina Une, Sane, Vrbasa,

Ukrine, Bosne, Brke, Janje, Drine itd. Na vrhu Vijenac (615 m), kod Lukavca, smeđaste

prašinaste gline sadrže polen šumskog drveća na osnovu koga je određeno da ovi sedimenti

pripadaju kasnom glacijalu. Prašinasti sedimenti pokrivaju velike površine po brijegovima

uz obod Panonske nizije.12 U tokovima nekih naših rijeka (Pliva, Una) tokom kvartara

taložena je specifična vrsta šupljikavog krečnjaka (sedra). Značajna holocenska tvorevina u

BiH je treset koji je zastupljen u Livanjskom polju, Kupreškom polju, Sarajevskom polju,

Han Pijesku itd. Fosilni ostaci sisara i ptica kvartarne starosti pronađeni su u mnogim

bosanskohercegovačkim pećinama. Od posebnog značaja su nalazi fosilne faune u

prahistorijskim naseobinama seoničkog tipa (npr. u Tuzli, kod Bihaća i dr.).13

12 Vrabac, S. (2005.): Istorijska geologija, RGGF, Univerzitet u Tuzli, Ars grafika, Tuzla, str. 196.13 Vrabac, S. (2005.): Istorijska geologija, RGGF, Univerzitet u Tuzli, Ars grafika, Tuzla, str. 197.

7

5. Geološko-ekonomski značaj kvartara

Kvartar je perioda tokom koje su se obrazovala značajna ležišta mineralnih sirovina.

Mnogi pijesci sadrže zlato. Poznata su nalazišta na Uralu, Aljasci, Kaliforniji, Australiji itd.

U Bosni i Hercegovini zlato se može naći u pleistocenskim i holocenskim naplavinama

rijeka koje dolaze sa područja srednjebosanskih škriljavih planina: Fojničke rijeke, Vrbasa i

Rame. Razaranju zlatonosnih stijena doprinijeli su glečeri, koji su ove planine pokrivali u

mlađem pleistocenu. Od nemetaličnih sirovina značajna su kvartarna ležišta sedre, gline, i

posebno pijeskova i šljunkova koji imaju široku primjenu u građevinarstvu. Kaolinske gline

nastaju raspadanjem kiselih magmatita, pa se mogu naći u području Motajice.

Montmorilonitske gline nalaze se obično u vidu eluvijalnih i deluvijalnih tvorevina

obrazovanih raspadanjem bazičnih magmatita i piroklastita. Kvalitet šljunka i pijeska

ocjenjuje se prema sastavu zrna i stepenu njihove sortiranosti. To je razlog da se najviše

koriste šljunci i pijesci donjeg toka većih rijeka (Vrbasa, Bosne, Drine, Neretve itd.), gdje

dospijevaju najotpornija zrna. Sastav šljunka i pijeska ovisi od geološkog sastava sliva

rijeke. Tako je npr. šljunak rijeke Ukrine pretežno rožnjački, dok drinski šljunak sadrži

dosta krečnjačkih valutica.14

14 Vrabac, S. (2005.): Istorijska geologija, RGGF, Univerzitet u Tuzli, Ars grafika, Tuzla, str. 197.

8

ZAKLJUČAK

Kvartar je period u kome je znači došlo do razvoja pojedinih biljaka i životinja od

kojih su se neke održale i do danas, ali je takođe došlo i do potpunog izumiranja pojedinih

vrsta. U kvartaru se pojavio čovjeki i tokom njega se razvijao, usavršavao vještine i znanja

potrebna za opstanak. Na području naše države značajno su rasprostranjeni kvartarni

sedimenti, a u mnogim bosanskohercegovačkim pećinama prisutni su fosilni ostaci sisara i

ptica. Radeći ovaj seminarski, prikupile smo dosta informacija kojima smo proširile svoje

znanje o kvartaru, najmlađem periodu u historiji planete Zemlje.

9

LITERATURA

1. Baraković, A. (2007.): Opća geologija, RGGF, Univerzitet u Tuzli, Ars

grafika, Tuzla ;

2. Grupa autora, (2006): Zemlja: Velika ilustrirana enciklopedija, Mozaik knjiga;

3. Vrabac, S. (2005.): Istorijska geologija, RGGF, Univerzitet u Tuzli, Ars

grafika, Tuzla;

4. Vrabac, S. (2007.): Paleogeografija, RGGF, Univerzitet u Tuzli, Ars grafika,

Tuzla

INTERNET:

http://qra.org.uk/about/quaternary (14. 4. 2012.)

http://science.nationalgeographic.com/science/prehistoric-world/quaternary/ (14. 4. 2012)

http://geomaps.wr.usgs.gov/sfgeo/quaternary/stories/what_is.html (14. 4. 2012.)

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/486563/Quaternary (15. 4. 2012)

http://www.hgi-cgs.hr/zavod-za-geologiju-Sedimentologija.htm (15. 4. 2012)

http://muzeum.geology.cz/d.pl?item=145&l=e (15. 4. 2012)

http://www.age-of-the-sage.org/evolution/human_evolutionary_tree.html (15. 4. 2012)

http://zaminpooyan.blogfa.com/post-179.aspx (15. 4. 2012)

http://www.pictures-usa.com/sequoia/index.htm (15. 4. 2012)

http://www.swisseduc.ch/glaciers/earth_icy_planet/glaciers11-en.html?id=11 (14. 4. 2012)

http://www.wildnatureimages.com/bull_moose_3.htm (15. 4. 2012)

http://museumvictoria.com.au/melbournemuseum/discoverycentre/600-

million-years/timeline/quaternary/ (15. 4. 2012)

10

11

12