HA

me (~i = ro>iJ. tefeşşeha = tefeşşece

(~ = ~); ha/gayn : hazrame =gaz­

rame (:ı.oyll = :ı..;~J. vehar = vegar (=ı>~ _,.:,). leteha = Jetega ( (!J = ~); hatkat: ha­

rafe = karafe (....;} = ...;J>). safh = safk (~

..;.;... =) ; hat kaf : sefeha = sefeke ( = ı?..ı

~). hadese = kedese (._,..-if=._,.....\>); hat fa: dehara = defera (}~=ı>~). cehale =

cefele (~= ~); hatdal: ahlese =ed­

lese (._,.J~t = ._,...1>1), leteha = letede (= ~ .MJ), maha = made ı~ı.. = ı:L.); hatzat: ha­

ra = zera (..S;~ = ..Sı>); ha/ra : şerraha = şerrara (;y!ı = ı:y!ı), hatee = ratee (=b

lı;); hallam: habece = lebece (~=~ı.

temeyyeha = temeyyele (.,r....; =~) ; ha/

mfm : hatede = metede (..wı = ...\:ô.>), ker­

deha = kerdeme (f'~..f = ı:~..f); ha/şa : hana = sena (..,.;i = ~ı, nekaha = n eka­

se (..:..Ai=~); ha/sfn : maha = mase (= ı:ı..

._,..ı.. ) , ha lee = se lee ( )ı... = ~); hatşin : is­

tevha = istevşa (~,._.,=ı?,.._ ı), hil/tild :

haca = zaca ( ~ = ~ı. hafef = zafef (...;.;.;. = ....o.»); ha/ta : ferşeha = ferşeta

(:-ı.~}= a.....:.}); ha/vav: nakh = nakv( =~

~). zabh = zabv (r.<> = ~); ha/ya : şer­raha = şerra (..s .rı = ı:_r.), secfha = se­

ciyye (~ = ~).

Bir başka dönüşüm de lafzf hafiflik

için. mahreç yakınlığı veya sıfat benzer­liği sebebiyle "ha"nın diğer boğaz harf­

leriyle oluşturduğu idgam ilişkisinde gö­rülür. Boğaz harfleri içinde mahreci ağza

uzak olanın yakın olana idgamı esastır; do­layısıyla ha ile ayın daima "l)a"ya idgam

edilir( ı:~ı:+a.) . ( ı:~a. +d. (ı:~ı: +t) .. (ı:~ t +d· Hatta ha-ayn ve ayn-hil ara­sı idgamlarda da bu iki harf, "l)a"ya dö­

ner ( ~~ ~ .~ ~~ , ~~~~ ~ 1..\.lbc-Wt

~~~C" .~Y_;G... ~~Y;a.covb. ). Bu tür idgam BenfTemfm'de yaygındır. Telaffuz

zorluğu sebebiyle (t ~ t + d tarzındaki idgamı çoğunluk caiz görmezken. kurra­

dan Ebfı Amr ;L;Jt.;r L)>j~ ayetini (Al-i

imran 31185) ;L;Jt.;r..;>j~ şeklin9e bu tür idgam ile okumuştur. Yine aynı sebeple

"ayn"ın "ayn"a idgamı yerine, telaffuz ha­

fifliği sağladığı için "ha"ya idgamı tercih

edilmiştir. l:la-l]a'nın "l]a"ya (t ~ t +ı:).

hil-"gayn"ın "gayn"a (e~ e + d idgam­

ları ise, Müberred'e göre caiz ( el-Mukte­çlab, 1, 208-209), Sibeveyhi'ye göre caiz

değildir. Bir tek örnekte de (ı>) "ha"nın

kelime sonundan. başka bir harfe dö­

nüşmeksizin doğrudan doğruya düşmüş

olduğu, kelimenin çoğuluna (ı:l.ı>i) da-

334

yanılarak ileri sürülmüştür (ibn Cinnf, s. 182; ibn Usffır. Il, 627)

BİBLİYOGRAFYA :

J. W. Redhouse, A Turkish and English

Lexion, istanbul 1890 ~ istanbul1978, s. 748·

749 ; Ribhf Kemal, el-Mu'cemü'l-/:ı_adiş: 'İbri·

'Arabi, Beyrut 1975, s. 18; Ham b. Ahmed, Ki·

tabü'l-HurQ{ (Şe!§şetü kütüb fi'/-f:ıurOf içinde,

nşr. Ramazan Abdüttewab). Kahire 1402/1982,

s. 36, 47; Sfbeveyhi. el-Kitab (nşr. Abdüsselam

M. HarOn), Kahire 1403/ 1983, IV, 433-434,

449-451; Ebu Mishal ei-A'rabf, Kitabü 'n-Neua­

dir (nşr. izzet Hasan). Dımaşk 1380/1961, s.

20, 28, 32, 65-66, 85, 93, 171, 296-297, 389,

484, 517; İbnü's-Sikkft. Kitabü 'l-Kalb ve'l-ib­

dal (nşr. A. Haffner). Kahire, ts. (Mektebetü 'l­

Mütenebbf), s. 24, 26-32; Müberred. el-Mukte­

çlab (nşr. M. Abdülh§li~Adfme). Beyrut 1382/

1963,1, 192, 194-195,207-209, 233; ll, lll,

140; lll, 46; Zeccacf. el-İbdal ue'l-mu'akabe

ve'n-ne?a'ir (nşr. izzeddin et-TenGhf). Dımaşk

1381/1962, s. 49-52, 101-103; Ebü't-Tayyib

ei-Lugavf. Kitabü'l-İbdal (n şr. izzeddin et-TenG­

hf), Dımaşk 1379/1960,1, 156,205-212,262-

329; İbn Cinnf. Sırru şına'ati'l-i'rab (nşr. Hasan

Hindavf). Dımaşk 1405/1985, s. 46-47, 60,

179-180, 182-184; İbn Sfna, Mel]aricü'l-f:ıurQ{

(nşr. Pervfz N. Hanlerf). Tahran 1333, s. 14, 25,

38, 45; Ebu Amr ed-Danf. el-İdgamü'l-kebir

{i'l-Kur•an (nşr. Züheyr Zahid). Beyrut 1414/

1993, s. 49, 52-53; İbnü'J-Baziş. el-ikna', ı , 171-

173, 174-193, 209-210, 233-234; Ahmed b.

Muhammed er-Riizı', Kitabü '1-/;lurQ{ ( Şelaşetü

kütüb fi'l-l)uraf içinde, n şr. Ramazan Abdü t­

tevvab). Kahire 1402/1982, s. 134, 136, 137,

139, 140-144, 151; İbn Yafş, Şerf:ıu'l-Mu{aşşal,

Beyrut, ts . (Alemü'l-kütüb). X, 123, 128-129,

136-137; Ebu Şame ei-Makdisf. ibrazü'l-me'a­

ni min l;lırzi'l-emani · (nşi. İbrahim Atve ivaz).

Kahire ı402/1982, · s. 748-752; İbn UsfGr. el­

Mümti' {i't-taşri{(nşr. Fahreddin Kabave). Bey­

rut 1407/1987, ll, 627, 669, 679-684; Radf el- ·

Esterabadf. Şerf:ıu'ş-Şa{iye (n ş r. M. N Gr el-Ha­

san v.dgr.). Beyrut 1402/1982, lll, 214-219,

250-251 , 264-266, 275-278; İbnü'J-Cezerf. en­

Neşr, ı, 24, 238-239; Süyutf. el-Müzhir, ı . 466 ,

473, 541-544; Hüseyin Küçükkalay. Kur'an Dili

Arapça, Konya 1969, s. 177; S. Moscati. An

Introduction to the Comparative Grammar of

the Semitic Languages Phonology and Mor­

phology, Wiesbaden 1980, s. 38-42; İsmail Ka­

raçam, Kur'an-ı Kerim 'in Faziletleri ve Okun­

ma Kaideleri, istanbul 1984, s. 18, 198-208,

218, 245-249, 382; Ganim Kaddurf ei-Hamed.

ed-Dirasatü 'ş-şautiyye 'inde 'ulema'i't-tecuid,

Bağdad 1406/1986, s. 192-194, 257, 291-

292; H. Fleisch. Traite de philologie arabe,

Beyrut 1986, 1, 91 , 21 0-236; a.mıf.. "Ha"'. Ef ( Fr.). lll , 2; J. Cantineau. "Esquisse d 'un e pho­

no1ogie de 1'arabe classique", Bulletin de la

societe de linguistique Paris, XLIIlll 06, Paris

1946, s. 113-114, 116; H. Bauer. "Ha" , iA, V/

ı. s. ı. ~ İSMAİL DURMUŞ

L

Arap alfabesinin yedinci harfi. _j

l-l alk dilinde hı olarak adlandırılan harf transkripsiyon sisteminde b (kh) ile kar­şılanır. Ebced hesabında sayı değeri 600'­dür; astronomi cetvellerinde de Mirrfh (Mars) gezegenini gösterir. Cfm (<Z:) ve ha (<:) harflerine benzediği için üstüne ko­nulan bir nokta ile onlardan ayrılır ve "el­haü'l-mu'ceme" (e1-h.3ü'l-menküte : noktalı ha) adıyla anılır. Süryanf ve İbrani yazıla­rında J:ıa ile birlikte aynı harfle gösterilir; bu sebeple o alfabelerde sayı değeri beş­tir ve Mars'ın sembolü olmasının sebebi de budur (Mars, Batlamyus sisteminde beşinci gezegendir) . Habeşçe'de bu iki boğaz sesi ayrı harflerle gösterilmekle birlikte, bu dilde boğaz sesleri neredeyse farkedilemeyecek derecede hafif telaf­fuz edildiğinden yazıda bu harflerin birbir­lerinin yerine kullanıldığı görülür. Öte yan­dan Mina-Sebil alfabesinde 1), "J:ı"dan kü­çük bir çengelle ayrılır, Akkadca'da ise ı:ı

ve tı sesleri tı sesini veren hece işaretle­riyle yazılır.

Gayn ile aynı mahreç sahasını payla­şan ha, boğaz harflerinden olup. gırtla­ğın ağza en yakın olan arkadamak (ed­ne'l-halk) kısmından çıkar ve onun için artdamaksıl (postvelaire) kabul edilir. Ha ve gayn harflerinden hangisinin ağza

daha yakın yerden çıktığı meselesinde dil ve kıraat alimleri ihtilaf etmişlerdir. Halfl b. Ahmed, Zemahşerf. İbn Yafş. İb­nü'I-Hacib. Radf ei-Esterabildf. imam eş­Şatıbf ve Mekkf b. Ebfı Talib'e göre ha; Sibeveyhi ve İbnü'I-Cezerrye göre ise gayn ağza daha yakın yerden çıkar (ibn Yafş , X. 124; Radf el-Esterabadf. ııı . 251; ayrıca b k. GAYN).

Ha, benzerleri olan ha ve "l)a"ya nis­betle daha sert ve seslidir. İbn Sfna'ya göre ha sesi "J:ıa"ya benzemekle birlikte ona nisbetle ağza daha yakın bir yerden çıkar ve mahreci de daha sert. daha az rutubetli, fakat daha yapışkan bir halde bulunur. Bu ses. küçük dil ile damak ara­sındaki müşterek noktaya doğru kuv­vetle ve damağın bütün yüzeyine yayı­larak püskürtülen havanın bu rutubeti öne (ağza) doğru dağıtıp depretmesin­den hasıl olur (Mel]aricü'L-t:ıurü{, s. 14, 38). Yine İbn Sina'ya göre ha sesi, kuru bir cismi ince-uzun-sert bir cismin yü­zeyine sürterken veya sert bir cismin

kabuğunu soyarken çıkan sese eş de­ğerlidir (a .g.e., s. 25, 45) .

Dil ve kıraat alimlerine göre ha sesi­nin sahip olduğu başlıca sıfatlar "hems, rihvet. isti'la, tefhfm, infitah, zuhur ve ısmat"tır. Buna göre harfin telaffuzun­da dil sırtı üst damağa doğru kısmen yükseldiği (isti 'la) için tam kalın (tefhfm) değildir. Bu bakımdan Mekkf b. Ebu Ta­lib onu, kalın harfler için belirlediği üç derecenin en altında saymıştır (İbn Cin­nf, s. 62) . Tefhfm ve isti'la sıfatiarına sa­hip harflerde imale yapılmaması genel bir kural olduğu halde, "ha"nın bu özelliği

sebebiyle ve ondaki bu sıfatiarın zayıflık­ları ya da zamanla kuwetlerini yitirme­leri sonucunda Kahire ve Lübnan'ın bazı kesimlerinde imaleye tabi tutulduğu gö­rülmektedir: " tıafe" (korktu) yerine " be­efe", " (Jane" (ihanet etti) yerine " (Jeene" denilmesi gibi (Tomiche, s. 32) . Ayrıca bu harfin telaffuzu sırasında yükselen dil sırtı damağı kapiayıp ona yapışmaz. ara­larında açı klık kaldığı (infitah) gibi hems ve rıhvet sıfatları gereği ses ve nefes akı­şı yumuşak, sakin ve kesintisiz olarak be­raberce gerçekleşir.

Klasik Arapça'da ha sesi çoğunlukla boğaz harfleri arasında olmak üzere bir­çok harfle dönüşüme uğrayarak benzer kelimeler meydana getirmiştir. Mesela baJt:ıa : faha = faha (ı: ı.; = tı.;) . hatta = hatta ( !:ı>= .~:.> ), sinh = sinh (~ =~) :

ha/gayn : habene = gabene (.r,' = .r.>) . de hale = degale (JC .:ı = J>.:ı): (Ja/ha : hal­hal ,;,· helhal (J~ = JL;;..L>). ıtrahamme = ıtrahemme (~}>1 =,..>}'ol); ha/ba : vesi­ha = vesibe ( ...,......,= &-ı,): ha/ta : mehane = metene ( .;r.<ı = ~): ha/şa : nekaha = nekase (~ = ~). nahfr = nesfr ~ = ~):

ha/cfm : hazerne = cezeme (r~ = r~).

halea = celea (& = & ) . hazi = cezl (J,;> = JJ>) : ha/sfn : meleha = melese (..,..ı.. = ~). haleerne = selceme (= ,..=d> ~) . tehalhale = teselsele (= ~ J-l-i ); ha/şfn : habraka = şebraka (J,r.i­

J~ = ) . hacevca = şecevca ( = ~F."

~~): ha/ayn : hadefe = adefe ( ..S~

..S..~~:=) . mahn = ma'n (~ =~);ha/fa:

neteha = netefe (....,;.; = ~). tehaveza = tefaveza (.J>,lıü = ._,..,ı:;.;); ha/ kaf : ham­me = kamme ( rJ = ,..> ). habea = kabea (& = &>): ha/kM : habene = kebene (.;r.( = .r.>). tehawefe = tekewefe (..S~

..s ,.o= ) . imtehha = imtekke ( ~~ = ~1) :

ha/mfm : hazeka = mezeka ( Jjo = JJ>): ha/nun : meteha = metene ( .y..o = ~).

ahfeka = enfeka ( .j.öl l = ..;.;>1 ): ha/vav :

nakh = nakv (,<J = ~) : ha/ya : nakh = naky (~ =~) . cahh = cahy ( ~= &,-).

Bunların dışında "ha"nın kalın harfler­den (hurOf-ı isti'la) olması sebebiyle on­dan önce gelen "sfn"in "sad"a dönmesi caiz, hatta "ha"ya yakınlığı nisbetinde ge­rekli görülmüştür(~ =~,~=~)

(Müberred , 1, 225; İbn Yafş , X, 5 I; Radfel­Esterabadf, 111 . 239) . Ancak "sfn"in "ha"­dan ve diğer kalın harflerden sonra gel­mesi halinde bu dönüşüm söz konusu değildir. ·

Klasik Arapça'da ve Tilimsan, Bağdat gibi bazı yörelerde konuşulan günümüz Arapça 'sında ha ve gayn harflerinin bir­birine idgam edildiği görülür ( t +- t + t. t. +- t. + tl (Marçais, s. 26) . Sfbeveyhi bunu caiz görmekle birlikte idgam et­memenin daha uygun olacağını söyler (el­

Kit.ab, IV, 451). t_ +- t_+ t vet+- t+t_ tarzındaki idgam ise Müberred'e göre ca­iz. Sfbeveyhi'ye göre caiz değildir (el-Muk­teçiab, ı . 208-209) . Çoğunluğun aksine ba­zı nahivciler t +- t + ı: ve t +- t + t_ id­gamlarını da geçerli görmektedirler (İbn U sfOr, ll , 684) . Ha ile ilgili fonetik değişik­liklerden biri de bazı dörtlü formlardaki çift ha harflerinden birinin düşmesidir (bebba + bebba [~+~ 1 fiilinin babbaba 1~ 1 şeklini alması gibi : a.g.e., ll , 627; Sa fedf. s. 27 ).

Ana Türkçe'de h ve I:ı gibi b sesi de yoktur. Ancak bu sesin h ile birlikte VIII. yüzyıldan itibaren Arapça ve Farsça'nın etkisiyle ve özellikle k (ka) sesinin değişi­me uğraması sonucunda ortaya çıktığı görülür ( kangı > hangi, kağan > bakan gi-

·. bi ). Bugün ise Türkiye Türkçesi'nin is­tanbul ağzında b sesi yoktur ve Arapça, Farsça kökenli veya bu diller aracılığıyla alınmış kelimelerin başında ve sonunda bulunan "(Ja"lar bazan "ha"ya (barfta > hari ta , baber > haber, te' rfb > tarih gibi) , bazan da "ka"ya dönüşmüştür (balffe > ka l fa. baygene > kaygana, matbab > mut­fak gibi) : ortadaki "ha"lar ise daima ha ile telaffuz edilmektedir (ab ir > ahir, ab la k> ahlak gibi) . Buna karşılık Anadolu ağız­larının pek çoğunda ve Azerf Türkçe­si'nde kelime ister Türkçe ister yabancı kökenli olsun, hece sonlarında ve iki ünlü arasında yer alan "ka"lar ha şeklinde söy­lenmektedir (çok> çob. so lak > solab . sokak > sobab. arka > arba gibi) . Ayrıca yine halk ağızlarında Arapça kökenli ke­limelerdeki "I:ıa "ların da eğer ünlüler kahnsa " (Ja"ya dönüştüğü görülür (ab­ma~> abmab. sabra > sabra, sabur > sa­b ur gibi) .

HA

BİBLİYOGRAFYA :

Lisanü 'l-'Arab, "ba,, md.; J. W. Redhouse, A Turkish and Eng lish Lexion, İstanbu l 1890 ~ İstanbul 1978, s. 748-749, 817-818; Hain b. Ahmed. Kitabü '1-Hurüf ( Şe/aşetü kütüb fj'j-fiu­rOf içinde, n ş r. Ramaza n Abdüttevvab). Kah i re 1402/1982, s. 37; Sibeveyhi, el-Kitab (n ş r. Ab­düsselam M. Harun), Kahire 1403/1983, IV, 443-444, 451; EbG Mishal ei-A'rabi, Kitabü 'n­/'ievadir(n ş r. izzet Hasa n). Dımaşk 1380/1961, s. 8, 13, 19, 25, 80, 85, 92, 103, 365, 403; ib­nü's-Sikkit. Kitabü 'l-Kalb ve'l-ibdal (n şr. A. Haffner), Kahire, ts. (Mektebetü ' l-Mütenebbf). s. 29, 30-32 ; Müberred. el-Mu /!:teçtab (n ş r. M. AbdülhiHi ~ Adfme), Beyrut 1382/ 1963, 1, 192, 194-195, 207-209, 225; ll , lll ' 140; lll , 46; Zeccaci. el-İbdal ve'l-mu' akabe ve 'n-ne?a'ir (n ş r. izzeddin et-TenGh f), Dımaşk 1381/1962, s. 53, 91 ; Ebü't-Tayyib el-Lugavi, Kitabü '1-İbdal (nşr. izzeddin et-TenOhf). Dımaşk 1379/1960, 1, 98, 157, 213-215, 262-272, 330-342, 343-352; İbn Cinni, Sırru şına'ati 'l-i'rab (n ş r. Hasan ei-Hindavf) , Dımaşk 1405/ 1985, s. 46-47, 60, 62, 180, 183-184; İbn Sina. Mel;aricü 'l-f:ıurüf (nş r. Pervfz N. Hanleri). Tahran 1333, s. 14, 25, 38, 45; ibnü'I-Baziş , el-ik na' , ı , 174-193, 211, 257-258; Ahmed b. Muhammed er-Razi. Kita­bü'l-Hurüf (Şe!.§şetü kütüb fi'l-/:lurOfi çinde. nş r.

Ramazan Abdüttevvab). Kahire 1402/1982, s. 136, 139-144, 151 ; ibn Yaiş, Şerf:ıu 'l-Mufaşşal, Beyrut, ts. (Aiemü 'l-kütüb). X, 51, 124, 128-129, 137-138; EbG Şame ei-Makdisi. ibrazü 'l­me'anf min Hırzi 'l-emani (n ş r. İbra him Atve ivaz). s. 748-752; İbn Usfür, el-Mümti' fi't-taş­rif (n ş r. Fa h reddin Kabave). Beyrut 1407/1987, ll , 627, 669, 683-684; Radi ei-Esterabadi, Şer­f:ıü 'ş-Şaflye ( n ş r. M. NO r el-Hasan v. dğ r.). Bey­rut 1402/1982, lll, 214-219, 230, 239, 250-251 , 276-278; Safedi. Gavamiçiu 'ş-Şıt:ıaf:ı (haz. İ smail Durmuş. doçentlik takdim tezi, 1992). Do­kuz Eylül Üniversitesi ilahiyat Fakültesi, s. 27; İbnü'I-Cezeri, en-/'ieş r. 1, 24, 38-39; SüyGti, el­Müzhir, 1, 466, 552-554; W. Marçais, Le di­alecte arabe par/e Tlemcen, Paris 1902, s. 26; Naim Hazım Onat, Arapça 'nın Türk Diliyle Ku­ruluşu, İstanbul 1944, 1, 99, 117, 119-120, 121, 360; W. Leslau. Manual of Phonetics, Amsterdam 1957, s. 329; N. Tomiche, Le par­ler arabe du Caire, Paris 1964, s. 32; H. Blanc. Proceedings of the Jntem Conference on Se­mitic Studies, Jerusalem 1965, s. 17; S. Mos­cati, A n Introd uction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages Phono­logy and Morphology, Wiesbaden 1980, s. 38-42; İsmail Karaçam, Kur'an-ı Kerim 'in Fazi­letleri ve Okunma Kaideleri, İstanbul 1984, s. 198-208, 218, 223, 227-229 , 242, 244, 245-249, 385; Ganim KaddGri ei-Hamed. ed-Dira­satü'ş-şavtiyye 'inde 'ulema'i't-tecvid, Bağ­dad 1406/1986, s. 192-193, 257, 477-478; H. l'leisch, Traite de philologie arabe, Beyrut 1986, 1, 59, 214, 236; a.mlf., "Kha" , El' (F[) , IV, 927 -928; J . Cantineau, "Esquisse d'une phonologie de l 'arabe classique", Bulletin de la societe de linguistique Paris, XLIII, Paris 1946, s. 104-105, 113-114 , 116; a.mlf., Les pariers arabes du Hôran, Paris 1964, s. 32; H. Bauer. "Ha" , İA , V /1 , s. ı .

li İSMAİL DURMUŞ

335