LA PRIMERA LUZ, UN LIBRO DE LECTURAS DE MURGUÍA PARA … · 2012-06-18 · La primera luz, un libro de lecturas de Murguía para as escolas galegas 19 Cuberta dun dos libros publicados

Por decisi�n da Real AcademiaGalega, o D�a das Letras Galegas doano 2000 estar� dedicado a conmemo-ra-la figura e a obra de Manuel Mar-t�nez Murgu�a. Estamos seguros de quea s�a obra literaria, hist�rica e pol�ticaser� examinada, divulgada e reinter-pretada, pero estamos as� mesmo con-vencidos de que, como sucedeu atahoxe, esta obri�a, La primera luz, queconstit�e unha imprevista excepci�nna obra murguiana, pasar� desaperci-bida para investigadores e cr�ticos. Esteartigo ten, por conseguinte, como ob-xectivo: analizar, en perspectiva hist�-rica, unha obra que foi a �nica contri-buci�n de Murgu�a � pedagox�a activae, desta maneira, completa-la investi-gaci�n da obra murguiana.

1. A OBRA LA PRIMERA LUZ

1.1 EDICIÓNS

No ano 1859, interrompindo a s�aproducci�n period�stica e literaria1,redacta en Madrid Ñonde viv�aÑ eimprime en Vigo na imprenta do seuamigo X. Compa�el a obra La primeraluz. Libro de lectura para uso de lasEscuelas de primeras letras de Galicia, porM... Vigo 1859, en 8¼, 52 p�xinas.

Non deb�a estar moi seguroMurgu�a de que a obra lle reportasegloria ningunha cando decide oculta-loseu nome completo, substitu�ndoo porM...

No ano 1868 o impresor de Lugo,Soto Freire, decide facer unha segunda

15

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- N�m. 27 - Maio 2000

LA PRIMERA LUZ, UN LIBRO DE LECTURAS DE MURGUÍA PARA AS ESCOLAS GALEGAS

LETRAS GALEGAS 2000

Xos� Ram�n Barreiro Fern�ndez* Universidade de Santiago

de Compostela

* Catedrático de Historia Contemporánea.1 Á parte da súa obra periodística, Murguía, que tiña 26 anos, xa publicara as novelas Desde el cielo, El ángel

de la muerte, Mientras duerme, D. Diego Gelmírez e La mujer de fuego. A súa bibliografía completa apareceráproximamente no Boletín da Real Academia Galega, número extraordinario dedicado a Murguía, nun magníficotraballo de Victoria Álvarez Ruíz de Ojeda.

1 COLABORA.CIN 5/4/01 16:36 Página 15

16 Xosé Ramón Barreiro Fernández

edici�n. Nunha nota do editor Soto,que vai como pr�logo da obra, explicaos motivos desta nova edici�n:

Ocho a�os hace que se imprimi� por pri-mera vez este libro, ocho a�os que sedeclar� de texto para las escuelas delReino, ocho a�os que uno tras otro d�ano han cesado de recibir su autor y sueditor los m�s entusiastas pl�cemes porparte de las personas amantes del pa�sque opinaban se hab�a llevado a cabocon su publicaci�n un pensamiento tan�til como patri�tico. Por desgracia, ocu-paciones de otra �ndole aparte ya de lasgrandes dificultades con que tropiezanen Galicia las empresas editoriales, hanhecho que su primer editor no pudieseponer a la venta una segunda edici�n tanecon�mica como se necesita para llenarel objeto que se hab�a propuesto. Este in-conveniente dio por resultado que, apesar de haber transcurrido tanto tiempodesde su aparici�n, y a pesar tambi�n dehaber sido adoptado ya por muchosmaestros, no ha podido este libro prestaren las escuelas el gran servicio a que est�llamado. Poderosas razones nos han in-clinado a adquirir su propiedad y haceren honor de Galicia este esfuerzo2.

Apareceu, pois, en Lugo a segun-da edici�n, La primera luz, por M... DeReal Orden declarada de texto para la lec-tura en las escuelas de primera ense�anza.Precio 2 rs. Lugo, Imprenta de SotoFreire, Editor, 64 p�xs.3 Esta obra nonvolveu ser reimpresa ata 1974. Na an-tolox�a preparada neste ano por X. Alonso Montero, co t�tulo de Pol�tica

y Sociedad en Galicia, Madrid, 1974,publ�case integramente La primera luz.

Finalmente, a entusiasta e activaAsociaci�n de Veci�os Manuel Mur-gu�a de Oseiro, Arteixo, reimprimiu aobra no ano 1998; Manuel Murgu�a, Laprimera luz, Arteixo 1988, 69 p�xinas (�unha reimpresi�n da segunda edici�nde Soto Freire, precedida de dous pr�-logos, da concelleira de cultura doConcello de Arteixo e do presidente daAsociaci�n de Veci�os de Oseiro).

1.2 MOTIVACIÓNS

� natural que nos preguntemospolas motivaci�ns que explican queMurgu�a escribise unha obra tan afas-tada da s�a producci�n literaria habi-tual.

Os poucos que se suscitaron acuesti�n cren ter unha suficiente res-posta no seguinte par�grafo que Mur-gu�a fai preceder � obra:

Y t�, hija m�a, venida ayer a este valle del�grimas; t�, en quien pienso al escribireste libro, aprende, hija de mi alma, aamar a esta Galicia infortunada, endonde han nacido tus padres y en dondehas visto la primera luz [subli�adonoso]. Para ti escribo estas p�ginas; ben-ditos sean tus dulces ojos, benditos seantus labios puros como la sonrisa de tumadre, cada vez que leas y pronunciesestas palabras que escribo pensando enti, oh, tu, la hija m�s amada!

2 Soto Freire debeu adquiri-los dereitos da obra entre 1865 e 1866, pois en varias cartas de 1865, Compañelfala dos posibles dereitos que había percibir, que calcula en 8.000 reais, 4.000 para Compañel e outros tantospara Murguía. Dada a precaria situación económica dos dous, Compañel advírtelle que mesmo poden rebaixa--las súas demandas. Conta tamén que Soto Freire era un hábil e duro negociador nos temas económicos.

3 Alude delicadamente Soto Freire á situación económica de X. Compañel. O grande impresor de Vigo, queata 1864 foi un dos grandes impresores de Galicia, inicia a partir deste ano unha decadencia que non para ata1870. Compañel deixa Vigo e emigra a Cuba, onde ocupa no ano 1873 a secretaría do Concello de La Catalina(Cuba) e dirixe o Diario de Cárdenas. Descoñecémo-las causas da súa ruína económica.


La primera luz, un libro de lecturas de Murguía para as escolas galegas 17

Murguía coa súa familia. A primeira pola dereita é Alexandra, a quen lle dedica La primera luz.



Est� claro que este par�grafo est�dedicado � s�a filla Alexandra, que na-ceu o 12-V-1859 na r�a da Conga, 1(Santiago), na acreditada fonda de do-na Antonia Rodr�guez, porque Rosal�anon tivera a�nda tempo, desde a s�achegada de Madrid, a aluga-la casa dar�a do Vilar n�mero 20 (hoxe n�mero41) onde vivir� desde 1860 co seu ho-me, coa filla, coa nai e con d�as criadas.

Que o libri�o est� dedicado � fillaAlexandra est� claro, pero isto nonimpide que outras motivaci�ns, espe-cialmente as econ�micas, decidiran aredacci�n e publicaci�n da obra. E co-mo a cuesti�n non � in�til, polas deri-vaci�ns que ten, e porque axuda a co-�ecer alg�ns aspectos da biograf�a deMurgu�a, perm�taseme que me alon-gue un chisco no asunto.

Nun recente e suxestivo libro deX. A. Dur�n sobre o periodismo deMurgu�a, publicado pola Real Aca-demia Galega4, introd�cenos no temadas amizades e apoios de Murgu�a enMadrid, cando chega � capital no ano1851. A familia Avenda�o, viguesa deorixe, con importantes conexi�ns comundo da cultura e da pol�tica, ser�aun permanente apoio para o Murgu�amozo. A�nda que non conste que Mur-gu�a fose al� onde se enchoupase dosentimento da galeguidade, que eracom�n a toda a familia, � certo que os

Avenda�o5 o protexeron e compartironcon el inquedanzas culturais e so�os derexeneraci�n galega.

D. Xoaqu�n Avenda�o, pai do pin-tor Seraf�n e do diplom�tico Teodo-miro, amigos de toda a vida de Mur-gu�a, era un reco�ecido pedagogo. Foraprofesor da Escola Normal de Madrid eposteriormente director das EscolasNormais de Zaragoza e C�rdoba. PolaR. O. do 30-III-1849 fora creado o novocorpo de Inspectores Xerais de EnsinoPrimario e nese mesmo ano foronnomeados os seis primeiros Inspecto-res Xerais: D. Xoaqu�n Avenda�o, D.Mariano Carderera (coautor con Aven-da�o de varias obras), D. Castor AraujoAlcalde, galego exdeputado a Cortes,D. Xos� de Arce Bodega, D. FranciscoMerino Ballesteros e D. Francisco Rio-tord y Fel�u.

Avenda�o fundou revistas, comoLa Aurora de los ni�os (1851-53) ouRevista de Instrucci�n Primaria (1849-52)e publicou unhas vinte obras de peda-gox�a e libros de texto para o EnsinoPrimario.

Competente na s�a materia, goza-ba ademais do apoio do Goberno, espe-cialmente dos moderados, o que expli-ca que case t�dalas s�as obras fosendeclaradas de texto no ensino6. Os12.000 reais de soldo, as axudas decusto fixadas para cubri-las viaxes e

4 X. A. Durán, A loita pola vida (1833-1923). Conflictos e tenruras de Manuel Murguía, Real AcademiaGalega / Fundación Caixa Galicia, 2000.

5 Na ampla e ben nutrida correspondencia de Murguía hai moitas cartas dos Avendaño. O epistolario deMurguía, xa transcrito e anotado por X. L. Axeitos e por nós, será publicado integramente en varios tomos a par-tir do ano 2000.

6 A proba máis patente do peso que Avendaño tiña no Goberno reflíctese na R. O. do 8-IX-1852 pola que sondeclarados libros de texto nas Normais as seguintes obras de Avendaño: Tratado de lectura y escritura, Elementos


desprazamentos por toda Espa�a perosobre todo os ingresos extraordinariosque deb�a ter como autor de tantasobras declaradas de texto7 explican aboa situaci�n econ�mica na que semov�a en Madrid a familia.

Avenda�o co�ec�a moi ben asnecesidades econ�micas de Murgu�a,acrecentadas desde que no ano 1858casase con Rosal�a e � espera do pri-meiro fillo. Iso explica que lle recomen-dase (polo menos � a nosa hip�tese) aelaboraci�n deste libri�o, encarg�ndo-se Avenda�o de consegui-la s�a apro-baci�n, como as� sucedeu �s poucosmeses da s�a aparici�n.

Murgu�a decide non asina-lolibro, pero ded�callo con todo o agari-mo � s�a primeira filla na que v�arepresentadas as nenas e nenos deGalicia.

1.3 APROBACIÓN DA OBRA POLO GOBERNO

Entre a fixaci�n de textos obriga-torios ou a absoluta liberdade dos mes-tres para elixi-lo libro de texto, osgobernos liberais optaron por unha v�amedia: os mestres pod�an elixi-loslibros e cadernos de lectura e escrituraentre os textos previamente aprobadospolo Goberno. Para iso, a R. O. do 11--VIII-1849 abriu un concurso p�blicopara que os autores presentasen os tex-tos, que ti�an que estar redactados deacordo cos programas respectivosaprobados polo Goberno, e un tribunalencarg�base de emitir informe e apro-


Cuberta dun dos libros publicados por XaquínAvendaño e Mariano Carderera.

de Aritmética, Elementos de Gramática Castellana, Geografía e Historia, Elementos de Física y Química,Elementos de Historia Natural, Curso Elemental de Pedagogía (en colaboración con Carderera). Nesta R. O. apa-recen aprobadas 42 obras “que han de servir de texto en las escuelas normales, elementales y superiores deInstrucción Primaria”. As sete obras aprobadas a Avendaño constitúen unha excepción porque o normal é queunicamente se aprobe unha obra por autor, agás D. Xosé Mariano Vallejo, que ten dúas e D. Xosé F. Iturzaeta queten tres aprobadas.

7 O extraordinario éxito de vendas das obras de Avendaño mídese polas edicións destas. No ano 1883 osseus Cuadernos de Lectura para uso de las escuelas ía pola 39 edición cada un dos cadernos, tendo en conta quecada un comprendía outros tres (1º, 2º e 3º), do Método completo y racional de lectura para uso de las escuelas,no ano 1861 levaba esgotadas 15 edicións, do Curso elemental de Pedagoxía que aparece no ano 1850, no ano1861 lebava 5 edicións e no 1888 chegara á 7ª edición.


bar ou non os textos presentados. Osbeneficiarios recib�an como premio odereito a editalos por un espacio de tresou sete anos.

A Lei Moyano, que regulamentoua Instrucci�n P�blica e Privada enEspa�a, constitu�u o Consello de Ins-trucci�n P�blica cunha serie de compe-tencias entre as que estaba a de dicta-minar sobre os libros de texto. Para oprimeiro ensino precis�base ademais aaprobaci�n dun prelado eclesi�sticosempre que o texto contivese temas derelixi�n. A partir desta lei, o Consellode Instrucci�n P�blica publicaba cadatres anos as listas de textos aprobados.

Ademais dos libros de lectura eescritura, para o primeiro ensino, a LeiMoyano prev�a no seu artigo 93 quehoubese outros libros chamados de lec-turas, � dicir, de pr�cticas de lecturas.La primera luz � xustamente isto: unlibro de pr�cticas de lectura a�nda que,como veremos, a s�a pretensi�n non �s� a de exercitarse na lectura, sen�nque tam�n cont�n conceptos que osalumnos ti�an que estudiar. Sen em-bargo, para poder ser aprobado ti�aque facer constar que se trataba unica-mente dun libro de pr�cticas de lectura.

Como Murgu�a non aparec�acomo autor, tivo que presentalo ante oGoberno o editor Compa�el. S� osapoios que Avenda�o debeu mobilizarpoden explica-la aprobaci�n deste libroque non se axustaba a ning�n pro-grama, que s� se refer�a a Galicia e que

estrictamente tampouco era un libro delectura, xa que se incorporaban pre-guntas e respostas.

A mediaci�n de Avenda�o supe-rou t�dalas dificultades e por R. O. do26-IV-1860 foi aprobado Òpara la ense-�anza en las escuelas de instrucci�nprimariaÓ8.

A pesar de que conti�a alg�nstemas de car�cter relixioso, non constaque Compa�el solicitase o nihil obstatdo prelado de Tui. Sen embargo, SotoFreire, en canto se fixo cos dereitos eantes de reimprimilo, solicitouno dobispo de Lugo, que deu a licencia o 5--III-1868 por non atopar nel Òcosa algu-na contra los preceptos y doctrina denuestra Santa Religi�n y sana moralÓ.

1.4 ESTRUCTURA DA OBRA

A obra consta dunha dedicatoriaÒA los ni�osÓ, seguida de 27 lecci�ns,distribu�das da seguinte forma:


I.- O idioma galego (no texto aparece ÒDel DialectoÓ)[Lecci�ns 1 e 2].

II.- Da relixi�n cristi�[Lecci�ns 3 e 4].

III.-Xeograf�a de GaliciaLecci�n 5: Descrici�n f�sica.Lecci�n 6: Descrici�n f�sica.Lecci�n 7: A provincia da Coru�a.Lecci�n 8: A provincia de Lugo.Lecci�n 9: A provincia de Pontevedra.Lecci�n 10: A provincia de Ourense.

8 Na mesma R. O. foron aprobados outros oito textos, como La ley de Dios, de María del Pilar Sinués; Lalibrería de la niñez, de X. Martín Alegría; La Perla poética, de F. Pérez Vila, etc.


1.5 A FORMA DE EXPOÑE-LAS LECCIÓNS

Sen d�bida Murgu�a tivo diantevarios textos nos que a forma de expo-�e-los contidos variaba moito. Os m�isusados eran os seguintes:

Ñ Exposici�ns en verso para faci-lita-la memorizaci�n dos contidos porparte dos alumnos. As� era un doslibros m�is usados en Espa�a, El Librode los ni�os, de Mart�nez de la Rosa(Madrid, 1839), do que Alberto Lista

dixo que era un libro Òclave de los quedeben servir para la educaci�n moralde los ni�osÓ9.

Ñ Exposici�ns en prosa pero pre-cedidas de recapitulaci�ns previas enverso. Este � o sistema que utilizaG�mez Ranera (un dos autores delibros de texto para o primeiro e segun-do ensino m�is co�ecidos de Espa�a)na s�a obra Compendio de la Historia deEspa�a desde su origen hasta el reino deDo�a Isabel II (Madrid, 1844)10.

Ñ Exposici�ns en forma dialoga-da, con preguntas e respostas. Paramoitos autores a forma dialogada ser-v�a Òpara fijar la atenci�n sobre lospuntos principales que establece larelaci�n y conexi�n de los sucesosÓ,como di Antonio Alix no seu Compendiode historia general (Madrid, 1852).

Ñ Outros autores son contrarios �que chaman Òel sonsonete del di�logoÓe prefiren un texto en prosa, pero condistintos caracteres de imprenta paradistinguir e separa-los textos de apren-dizaxe e os textos de lecturas recreati-vas. � o sistema seguido, por exemplo,por I. F. Monje e T. Hurtado no seuCompendio de la historia de Espa�a desdela m�s remota antig�edad hasta el presente,(Madrid, 1858).


IV.- Historia de GaliciaLecci�n 11: A patria.Lecci�n 12: Orixes de Galicia: Os celtas.Lecci�n 13: A dominaci�n romana de

Galicia.Lecci�n 14: A romanizaci�n.Lecci�n 15: O reino suevo.Lecci�n 16: Suevos e godos en Galicia.Lecci�n 17: Dominaci�n �rabe e come-

zos da Reconquista.Lecci�n 18: O Reino medieval de Gali-

cia.Lecci�n 19: Reis de Galicia.Lecci�n 20: Irmandi�os e Reis Cat�licos.Lecci�n 21: Defensa de Galicia. Mar�a

Pita e o ataque ingl�s de 1589.

Lecci�n 22: Defensa de Galicia (1800--1809).

V.- Biograf�asLecci�n 23: Santa Mari�a de Xinzo de

Limia.Lecci�n 24: San Paio, de Tui.Lecci�n 25: Diego Xelm�rez.Lecci�n 26: P. Feijoo.Lecci�n 27: Felipe de Castro.

9 A. Lista, Ensayos críticos y literarios, I, Sevilla, 1844, páx. 138.10 Os resumos en verso son da autoría de Calonge Pérez e de D. Félix Enciso Castrillón. Anotámo-lo nome

de Enciso Castrillón, moi coñecido na historia da literatura popular pola serie de novelas estranxeiras que tradu-ciu ó castelán, pola súa vinculación con Galicia onde residiu varios anos como secretario do xefe político e foidenunciado polos absolutistas como “defensor acérrimo de la soberanía del pueblo, reimpresor de los periódi-cos y papeles sueltos más revolucionarios y alarmantes contra V. Majestad”, cfr. X. R. Barreiro Fernández,Liberales y absolutistas en Galicia, Vigo, 1982, páx. 166.



Ñ Finalmente tampouco faltanautores que, sobre todo nos libros delectura, organicen as lecturas de acordocos textos orixinais, en prosa ou verso,sen introducir ning�n tipo de pregun-tas ou di�logos11.

Murgu�a optou por outra forma:unha exposici�n en prosa da tem�ticacorrespondente � lecci�n, seguida logodun di�logo en forma de preguntas erespostas que � o resumo concentradoda lecci�n. Vexamos agora un exemplo:a lecci�n oitava, que corresponde aXeograf�a, provincia de Lugo.

Texto e prosa:Las soberbias y elevadas cumbres dePiedrafita sirven de l�mite a las provin-cias de Le�n y de Lugo, cuya ciudad esde las m�s c�lebres y antiguas de Galiciay su capital en tiempo de los romanos.Su poblaci�n es de doce mil almas.Encierra dentro de sus antiqu�simasmurallas una catedral, aunque peque�ade preciosa f�brica y notable por tenerexpuesto perpetuamente el Sant�simoSacramento, y en sus alrededores sehallaban las ruinas de los ba�os romanosy hermosos mosaicos, que atestiguan suantiguo poder�o y su riqueza. Tieneseminario conciliar, instituto de segundaense�anza, escuela normal y una biblio-teca provincial de m�s de diez mil vol�-menes. En ella se celebraron concilios,que fueron de los m�s c�lebres en Galiciay algunos reyes suevos tuvieron all� sucorte. La poblaci�n de la provincia es decuatrocientos cuarenta y seis mil ocho-cientos un habitantes, y se halla divididaen once partidos judiciales, entre cuyascapitales se encuentran Mondo�edo, ciu-

dad con obispo y una de las m�s c�lebresen la Edad Media; Monforte, con institu-to local de segunda ense�anza en elnoble Colegio de Jesuitas que posee;Rivadeo, con escuela de n�utica y comer-cio; Fonsagrada, Quiroga, Sarria, Be-cerre�, Chantada, Vilalba y Vivero, conun comercio de lienzos, en otro tiempobastante notable y una f�brica de fundi-ci�n de hierro y loza de Sargadelos.

Preguntas e respostas:P.- ÀCu�l es la poblaci�n de esta provin-

cia y cu�l la de su capital?R.- La de la provincia es de cuatrocientas

cuarenta y seis mil ochocientas una almas, y la de la capital, doce mil.

P.- ÀEn cuantos partidos judiciales se divide la provincia y cu�les son?

R.- En once, que son los de Fonsagrada, Lugo, Mondo�edo, Monforte, Bece-rre�, Quiroga, Rivadeo, Sarria, Chan-tada, Vilalba y Vivero.

P.- ÀCuales son las principales ciudades de la provincia?

R.- Lugo, por ser la capital de la Galicia romana, haber tenido alg�n tiempo su corte en ella dos reyes suevos y por los concilios que en ella se cele-braron. Mondo�edo, por ser su silla episcopal una de las primeras de Galicia, y Monforte por su antiguo colegio de Humanidades, que perte-neci� a la Compa��a de Jes�s.

2. CONTIDOS E SIGNIFICACIÓNS DE LA PRIMERALUZ

O m�is importante desta obra,aquilo que, � noso entender, significa

11 Por exemplo Avendaño e Carderera, no seu texto Cuadernos de lectura para uso de las escuelas (Madrid,1883), organizan as lecturas tematicamente: exercicios do xénero didáctico, do xénero epistolar, do xénero his-tórico, do xénero novelesco, do xénero oratorio e do xénero xudicial ou forense. Os exemplos incluídos son tex-tos de Cervantes, Jovellanos, Quevedo, Iriarte, Santa Teresa, P. Mariana, Conde de Toreno, Cadalso, P. Isla, etc.Non aparecen despois de cada texto preguntas e respostas. Pode isto tamén deberse ó feito de que o texto quecitamos era de “Lectura superior”, en principio para as nenas e nenos maiores.


unha contribuci�n innovadora e cuali-tativa � que Murgu�a leva o feito dife-rencial galego por vez primeira �snenas e nenos e �s escolas de Galicia.

Os manuais de lectura e libros detexto de Ensino Primario contempor�-neos � de Murgu�a centran a s�a consi-deraci�n na cultura e na historia deEspa�a, salientan, mesmo ata a esaxe-raci�n, as nosas glorias militares, os�xitos pol�ticos, en definitiva as gran-des etapas do imperialismo espa�ol. Acultura � a espa�ola, a literatura � aescrita na lingua de Castela, a historia �a de Espa�a, a xeograf�a � a da Pe-n�nsula Ib�rica. Certo que nalg�ns au-tores, os menos12, hai unha esvaecidareferencia �s culturas de Espa�a dentrodo marco da mesma civilizaci�n. Peroestas referencias eran sempre prope-d�uticas, iniciadoras do estudio dagran historia ou da gran literatura deEspa�a sen que atopasen ning�n espa-cio as outras culturas.

S� os autores e historiadores re-xionais, como Victor Balaguer, partendoutro suposto:

La historia particular, especial, de lasdiferentes nacionalidades que formanhoy el n�cleo de la patria com�n, mereceser estudiada muy detenidamente y

debe fijar la atenci�n de los hombrespensadores13

Pero nin aqueles autores da histo-ria de Espa�a, como o citado Ferm�nGonzalo Mor�n, nin os autores rexio-nalistas como V. Balaguer chegaron aredactar unha obra, fundamentada nofeito nacional ou no feito diferencial,destinada �s nenos das escolas. Por isofalabamos antes do car�cter novo queofrece � estudioso daquel per�odo aobra de Murgu�a.

Vexamos m�is polo mi�do a con-tribuci�n murguiana � did�ctica dunhaxeograf�a e unha historia galegas.

2.1 O IDIOMA GALEGO14

Dedica Murgu�a as d�as primei-ras lecci�ns � idioma galego. Parasituar axeitadamente o escenariodid�ctico finxe a seguinte situaci�n:entra na clase un neno da aldea quenon sab�a fala-lo castel�n, o mestre pre-g�ntalle por qu� non trae os libros e orapaz resp�ndelle Òesquec�ronmeÓ; �escoitalo os demais rapaces Òse echa-ron a reir de �l y se mofaron de su igno-ranciaÓ. Ent�n o mestre Òque era unhombre docto y mejor que esto todav�a,un hombre justoÓ, encarouse coa clasee d�xolles que o rapaz non comet�a


12 F. Gonzalo Morón escribe no seu Curso de historia de la civilización, I, Madrid, 1841, páx. 48: “Hay sobretodo necesidad de abstenerse de juzgar nuestro país por rasgos generales, porque aunque el fondo de nuestra ci-vilización es idéntico, todo es parcial, vario y distinto en las provincias, sin que hayan destruido esta variedadlos más calculadores golpes de autoridad de Felipe II y Felipe V y los remedios y desacertadas medidas de lasépocas constitucionales”.

13 V. Balaguer, Historia de Cataluña, I, Madrid, 1860, páx. 5.14 Murguía utiliza nesta e noutras obras a palabra “dialecto” para referirse ó galego. Faino sinxelamente para

expresar que se trata dunha lingua minoritaria. Non supón, por conseguinte, ningún xuízo de dependencia dogalego con respecto ó castelán. Polo contrario, chega a dicir –un exceso pouco científico– que o galego é o paido castelán (lección 2ª).



ningunha falta falando en galego: ÒNosabe el castellano y habla el dulce len-guaje de su tierra nativa, en el lenguajeen que hablaron sus abuelosÓ. Iso d�llep� � mestre para explicarlles �s alum-nos que o galego Òes la fuente de la quesali� el idioma espa�olÓ. Engade que �unha lingua Òen que pueden expresar-se con m�s dulzura, con m�s suavidad,con m�s cari�o que en ning�n otro,todos los pensamientos y todas lasideasÓ; que o idioma galego debe seramado e venerado como unha fermosaherdanza; e concl�e que Òel pueblo queolvida y escarnece su idioma ese pue-blo dice al mundo que ha perdido sudignidadÓ.

Aproveita Murgu�a para introdu-cir un elemento dial�ctico no discursodo mestre: a loita campo/cidade. Sonos alde�ns os que conservan este sere-no e harmonioso idioma e son Òloshijos de las ciudadesÓ os que, desco�e-cendo o galego, no fondo se est�n rindodeles mesmos.

Unha vez establecida a atmosferaaxeitada, Murgu�a exp�n na segundalecci�n aqueles conceptos que estimadeben ser memorizados polos alum-nos: que o galego procede do lat�nÒmodificado seg�n el g�nero de las len-guas c�lticas que se hablaron enGaliciaÓ, que o galego se formou antesc� castel�n, xa a finais do s�culo XII eque en galego escribiu as s�as Cantigaso Rei Afonso X.

Os textos que anteceden revelanun cambio cualitativo no discurso gale-guista prenacionalista. Por vez primei-ra Murgu�a insire o idioma como acerna do concepto da reivindicaci�n dacultura galega. Ata Murgu�a, especial-mente na primeira xeraci�n galeguista,a de 1846, o idioma non ocupa ning�nespacio no discurso reivindicativo. �certo que Pintos e outros autoressalientan a necesidade do idioma, peroo que Murgu�a engade � que o idiomaconstit�e a pedra angular da nosa cul-tura e, por conseguinte, o proceso dereivindicaci�n da cultura galega partedo feito incuestionable da defensa doidioma. A partir deste momento toda aconstrucci�n te�rica do galeguismofarase a partir do idioma como frontei-ra simb�lica pero real da nosa naciona-lidade15.

2.2 A RELIXIÓN

O segundo bloque das lecturas dolibro La primera luz correspond�a � reli-xi�n (lecci�ns 3 e 4).

Co�ec�an t�dolos autores delibros de texto ou de lecturas para oprimeiro ensino a extrema sensibilida-de do Consello de Instrucci�n Primariae dos gobernos no tema da doutrinacat�lica. Un descoido neste puntopod�a arruina-las firmes expectativasde ser seleccionado como libro de textoou de lectura.

15 Sobre o mínimo papel que o idioma tivo na conformación ideolóxica do primeiro galeguismo, cfr. o nosoartigo “Galeguismo” na Gran Enciclopedia Galega. Máis recentemente Xusto G. Beramendi e Núñez Seixas fan amesma valoración, O Nacionalismo Galego.


O r�xime liberal espa�ol reco�e-ceu a relixi�n cat�lica como a relixi�ndo Estado, xa na Constituci�n de 1812e nas posteriores, e defendeu dilixente-mente a ortodoxia, co mesmo celo quedefend�a a monarqu�a e a propiedade,as tres bases ideol�xicas do sistemaliberal espa�ol.

Interesa pouco agora afondar nascausas deste empe�o en favor da orto-doxia cat�lica (explicable en parte polacrenza de que o catolicismo constitu�aparte esencial do chamado Òesp�ritunacionalÓ, ou tam�n como medida paraevitar que os bispos exercesen a defen-sa da ortodoxia co perigo que entra�a-ba que o episcopado considerase o libe-ralismo como heterodoxo) por parte doEstado e si subli�ar que neste punto etrat�ndose de libros de texto paranenos, os gobernos eran intransixentes.Xa na Lei Moyano (1857) aparec�a moiclaro (art. 89) que os libros de textopara as escolas primarias deb�an estarredactados de forma que inspirasenÒsanas m�ximas religiosas y moralesÓ.

Murgu�a resolveu o tema galegui-zando no posible a historia do primeirocristianismo. Despois de fundamenta--la necesidade da relixi�n na concienciade inferioridade que o home ten conrespecto � natureza, despois tam�n deconstata-la existencia de diversas reli-xi�ns,

el indio en sus pagodas, el �rabe en susmezquitas, el celta en medio de los bos-ques, todos alzaron sus plegarias alSe�or de lo creado,

asume a relixi�n cat�lica que ti�a deza-nove s�culos de existencia:

ÁDichosos nosotros que hemos nacido depadres cristianos y recibidos en el senode la Santa Iglesia adoramos al Dios ver-dadero!

Resolta a cuesti�n que poderia-mos chamar legal, Murgu�a pasa agaleguiza-la epopea da nosa cristiani-zaci�n primeira:

Todos los historiadores est�n conformesen que Santiago, hijo del Zebedeo, aban-don� la Judea y vino a Espa�a a predicarel Evangelio.

A�nda que varias cidades disputan oprivilexio de acolle-lo Ap�stolo San-tiago,

ninguna tiene el envidiable privilegio deque hubiese residido en ella tanto tiempoel Ap�stol como en el Padr�n. Aqu� esco-gi� sus disc�pulos, aqu� fue amado comoen ning�n sitio y aqu�, por fin, quisofuese transportado y descansase su santocuerpo.

Non ten reparo ning�n en asumi--las piadosas lendas sobre as orixes docristianismo, como cando afirma queforon nove os disc�pulos que sa�ron coAp�stolo de Galicia a predica-lo evan-xeo por Espa�a e que dous deles,Teodoro e Atanasio, este o primeirobispo de Iria Flavia, foron os que que-daron en Galicia estendendo e predi-cando aqu� a nova relixi�n.

Salienta que en Galicia a relixi�ncristi� foi convertida en relixi�n oficialcen anos antes ca no resto de Espa�a eposteriormente, e seguindo os croni-c�ns e mesmo o Padre G�ndara, afirmaque Santiago fixo vence-las tropas cris-ti�s en Clavijo, nas Navas de Tolosa, enM�xico, etc.




Agora entendemos por qu� Mur-gu�a decide elimina-lo seu nome naportada deste libri�o. Asume a tradi-ci�n compostel�, sen ning�n criterio deracionalidade, acriticamente, para cu-brir un expediente.

2.3 A XEOGRAFÍA

Dedica seis lecci�ns a estudia-laxeograf�a de Galicia. Na primeira faiunha descrici�n po�tica de Galicia naque aparecen moi marcados os trazosdistintivos con respecto � solo do restode Espa�a:

frescos valles, solitarias ca�adas, comar-cas pintorescas, monta�as cubiertas denieve, verdes quebradas, lagos, r�os deondas azules y un mar inmenso, ba��n-dola amoroso.

O xogo das cores (a albura daneve, as verdes valgadas, as ondasazuis) marca un punto de intensidadeel�ptico (porque non se citan outrasrexi�ns) para diferencia-lo solo galego.A descrici�n da Òhermosa y f�rtil Ga-liciaÓ ten a intenci�n de que os alum-nos valoren e sintan a lex�tima vaidadede pertencer a unha terra tan distinta.

Na seguinte lecci�n, e despois defalar da divisi�n administrativa deGalicia en catro provincias (unha novaconcesi�n que ten que facer cham�ndo-lle Òdivisi�n acertadaÓ), fala das cordi-lleiras galegas e logo dos r�os. Detensecon especial consideraci�n no r�o Mi�o,Òel que naciendo y muriendo en ella(Galicia) parece querer simbolizar este

ReinoÓ. As catro seguintes lecci�nsded�canse a estudiar en forma moi con-centrada as catro provincias. En cadaunha delas, e despois de dar datossobre a s�a poboaci�n, detense nabreve descrici�n das principais cida-des. O espacio que lle dedica � Coru�anon ten ningunha comparanza co espa-cio dedicado �s outras cidades, o queparece revela-lo cari�o que lle ten a estacidade:

Capital de todo el reino... hermosa ciu-dad cuyo puerto es de los m�s seguros ysu perspectiva de las m�s pintorescas.Calles limpias, anchas y c�modas, bue-nos paseos y unos alrededores siemprefloridos la hacen ser preferida entretodas.16

Murguía nos derradeiros anos da súa vida.

16 A admiración e o afecto pola Coruña eran sentimentos que compartía con Rosalía. Nunha das pouquísimas car-tas que se conservaron da poetisa di, no ano 1861, que acaba de chegar na dilixencia de Madrid e que gustosamente


Tam�n Lugo merece unha aten-ci�n principal a Murgu�a porque �unha cidade Òde las m�s c�lebres y an-tiguas de Galicia y su capital en tiem-pos de los romanosÓ, porque conservaas antiqu�simas murallas, ten unhacatedral Òpeque�a pero de preciosaf�bricaÓ, foi sede de importantes conci-lios na antig�idade e alg�ns reis sue-vos tiveron nela a s�a capital. Santiagos� merece consideraci�n polos seusedificios e a Universidade. PontevedraÒcon grandes recuerdos hist�ricosÓ tena fortuna de gozar de Òun cielo puro yun clima templadoÓ. En Vigo s� salien-ta o porto, Òuno de los mejores y m�sseguros del mundoÓ. Ferrol parece co-mo unha cidade Òde un gran porve-nirÓ. E Ourense merece finalmenteunha atenci�n importante pola ferti-lidade da s�a comarca Òque no conoceigualÓ, pola ponte romana, polas Bur-gas e pola predicaci�n de San Mart�nDumiense.

ç parte das principais cidades,Murgu�a recolle os nomes das vilasm�is importantes lembrando en cadaunha delas alg�n acontecemento hist�-rico, alg�n edificio ou por se-lo bercedalg�n ilustre escritor.

Murgu�a pretende que os nenosco�ezan e valoren as principais cidadesde Galicia e as vilas cabeceiras de co-marca, que se sintan orgullosos de for-mar parte dunha comarca, dunha xeograf�a privilexiada e que se decatende que hai un patrimonio natural e

arquitect�nico que preservar. O �ltimo obxectivo � sempre remarca-la diferen-ciaci�n da xeograf�a galega con res-pecto � do resto do Estado, cousa quesen embargo fai coa suficiente pruden-cia e confiando quizais m�is nos mes-tres, que ampliar�an estas lecturas, cana literalidade do texto que ben sab�ater�a que pasar diversas censuras.

2.4 A HISTORIA

A historia ocupa a parte m�is im-portante do libro: dezasete lecci�ns, re-partidas en dous bloques: a evoluci�nhist�rica de Galicia e as biograf�as dal-g�ns dos seus personaxes sobranceiros.

Murgu�a atopouse cos mesmosproblemas que ti�an os autores delibros de texto para o Ensino Primario eSecundario, problemas que moi poucosforon capaces de resolver, o que explicao escaso valor da meirande parte dasobras presentadas � concurso doGoberno e mesmo aprobadas.

Os principais problemas eran osseguintes:

Ñ A necesidade de supera-la tra-dicional dependencia que a historiati�a con respecto � historia sagrada,dependencia cronol�xica (as famosast�boas que med�an o mundo en per�o-dos desde Ad�n e Eva ata No�, e desdeNo�, � dicir, o Diluvio, ata Cristo), perosobre todo dependencia do conceptoprovidencialista que durante s�culostivera a historia.


viviría e quedaría xa nesta cidade, o que non puido facer porque tiña que saír para Santiago. En maio de 1859 e aca-bada de nacer Alexandra, consta que Murguía, Rosalía e a nena viñeron para A Coruña onde Murguía pensaba dirixi-lo xornal El Diario de La Coruña. X. Naya, Rosalía e A Coruña, Concello da Coruña (s. d.).



Ñ A dificultade de darlle raciona-lidade � historia ou, mellor dito, de ato-par causas racionais que expliquentodo o proceso hist�rico. Se a historiaestaba xerada, segundo a rutineiraexplicaci�n do momento, por unhaselites e sobre todo pola monarqu�a (oque explica que os per�odos hist�ricoscoincidisen cos reinados), a ruptura doliberalismo no s�culo XIX que xerourep�blicas e fragmentou o poder, leva-ba consigo o perigo de que os alumnosnon percibisen a unicidade hist�rica detodo o proceso e, � final, quedasen cond�as historias, unha a anterior �Revoluci�n Francesa e outra a poste-rior. Xa veremos c�mo os historiadoresforon naquel momento incapaces desuperar esta dicotom�a.

Ñ O problema de selecciona-lom�todo hist�rico, xa que estaba aberto� debate entre unha historia literaria eunha historia filos�fica.

Ñ Finalmente, a dificultade pr�c-tica de elaborar uns libros de texto nosque c�mpre condensa-la informaci�nhist�rica para capacidades elementais,en poucas p�xinas e cando se carecedun f�o conductor do proceso hist�rico.

Inter�sanos co�ecer c�mo osautores do momento resolveron os tresprimeiros problemas refer�ndose � his-toria de Espa�a (sempre m�is f�cil xaque hab�a referentes �s que acudir)para salienta-la novidade que sup�n aobra de Murgu�a que se encara cunproceso de historia rexional sen ning�nantecedente.

a) Unha historia laicaO racionalismo subxacente na

concepci�n liberal do home, na antro-polox�a liberal, conduce loxicamente aunha �tica intramundana (L�pezAranguren) e a unha autonom�a dohumano. O home xa non � definidocomo un ser que est� neste mundo parasalvarse, co que a transcendencia for-mar�a parte substancial do proxectohumano, sen�n que o home est� nestemundo para ser feliz. O home, di oBar�n de Holbach17, � un ser sensible,intelixente, racional e sociable que ent�dolos instantes da s�a vida anhelaincesantemente a s�a conservaci�n e as�a felicidade.

î non formar parte a transcen-dencia do proxecto humano18 � posible

17 Barón de Holbach, Moral Universal, I, Madrid, 1821, páx. 3.18 Teoloxicamente explicábase a non autonomía do ser humano polo pecado orixinal, que de tal maneira

lesionaba a humanidade que a deixaba incapacitada para obrar (diu ou longo tempo) sen pecar sen o reforzo dagracia. Desta maneira, a gracia (a presencia do transcendente mediante a Igrexa) formaba xa parte do propio serhumano. Por esta fenda introducíase non só un concepto (a radical incapacidade humana para face-lo ben, seno apoio da gracia) senón toda unha estructura de poder, representada pola Igrexa, en canto sacramento de salva-ción e instrumento de aplicación da gracia a través dos sacramentos. Así, se a autonomía quedaba acoutada omesmo sucedía coa historia que non se podía explicar plenamente sen a referencia a un poder transcendente ehistoricamente non controlable. Iso non significa que o liberalismo, en canto doutrina, rache coa transcendencia.En absoluto, o que o liberalismo fixo foi rescata-la autonomía humana, deixando ó albedrío de cadaquén a súarelación coa transcendencia. O que si pretendeu o liberalismo máis racional, e por iso máis radical, foi rescatartamén o poder que a Igrexa usurpara ó Estado fundado nunha concepción dependente tanto da persoa coma dasociedade. Escaso éxito tivo neste campo o liberalismo.


non s� unha �tica intramundana,tam�n unha historia secularizada, queten aseidade de seu sen precisa-loengado da divindade para ser elamesma. Esta � a base dunha historiasecularizada, explicada polo home e asociedade e sen necesitar ning�n outrorecurso non controlable polas forzashumanas.

Pero unha cousa � a base filos�fi-ca dun proceso e outra moi distinta as�a aplicaci�n na realidade social.Afortunadamente a historiograf�a dos�culo XIX veu precedida dun per�odode forte criticismo con altas doses deracionalismo na Ilustraci�n do s�culoXVIII, que denunciou as cronolox�ascaprichosas, as fabulaci�ns pseudob�-blicas, as invenci�ns supostamente eru-ditas e, por iso, preparou a sociedadeespa�ola para recibir unha historiamoito m�is racional e profana.

Os autores dos manuais, forma-dos posiblemente a�nda nunha His-toria que pretend�a entronca-la historiado mundo coa historia sagrada, procu-raron unha coartada ou xustificaci�nmoi enxe�osa: deixar en branco a cues-ti�n da orixe das sociedades (o quehoxe corresponder�a � prehistoria) por-que segu�a sendo de competencia dahistoria sagrada. As�, por exemplo,escribe Mu�oz Maldonado19:

Se coloca la primera patria del hombreen las llanuras del Asia Central: se hanestudiado diferentes fechas a la creaci�npero ninguna positiva. No nos detendre-mos aqu� sobre las primeras edades de lahumanidad, detalles son estos que perte-necen m�s particularmente a la historiasanta.

T�dolos historiadores galegosimportantes do s�culo XIX, ag�s Mur-gu�a, participaron do prexu�zo b�blico esomet�ronse �s dictados tradicionaisda historia sagrada. Verea i Aguiar20

preg�ntase nos comezos da s�a His-toria de Galicia se existe unha historiauniversal Òescrita con juicio y fideli-dad, transmitida a nosotros por con-ductos purosÓ. E responde que non osabe, engadindo:

lo que puede asegurarse es que tenemosuna historia cierta desde la creaci�n delmundo, que es la Sagrada dictada por elEsp�ritu Santo.

Tam�n c�mpre reco�ecer quelogo, no decurso da s�a historia, apenas recorre � relato b�blico. Sen em-bargo, para el contrasta a certeza dahistoria sagrada coa Ôconfusi�nÕ da cha-mada historia profana.

Mart�nez Pad�n, na s�a HistoriaPol�tica, Religiosa y Descriptiva de Ga-licia21, volve recorrer � historia b�blicapara explica-la m�is primitiva poboa-ci�n galega.


19 J. Muñoz Maldonado, Historia de todos los países, Madrid, 1863, páx. 3.20 J. Verea i Aguiar, Historia de Galicia, I, Ferrol 1838, páx. 10. Referíndose á historia profana di: “La profa-

na no es sino un labirinto y confusión: alguna luz acá y allá en medio de inmensas tinieblas... he aquí los ele-mentos sobre que se sostiene el grande fárrago de la historia profana, zurcido tantas veces y de mil modos, peroen realidad vacío en su fondo”.

21 L. Martínez Padín, Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia, I, Madrid, páxs. 226-228. Calculaou opina que Galicia debeu ser poboada “en tiempos no distantes a la dispersión del género humano en los cam-



Nada temos que dicir da historiade Vicetto que � un xenial zurcido entreo relato b�blico e a s�a portentosa ima-xinaci�n fabuladora.

ònicamente Murgu�a aparececomo un historiador absolutamentelaico e profano. Non s� na s�a Historiade Galicia, xa tam�n neste libri�o queestamos a comentar aparece moi nidiaunha historia secularizada sen a m�ni-ma concesi�n � tradici�n b�blica.

b) Unha historia liberal

Na s�a recente e a�nda in�ditatese de doutoramento, o profesorRam�n L�pez Facal22 resume daseguinte maneira os contidos dosmanuais escolares do s�culo XIX ata aRestauraci�n.

A construcci�n do Estado liberalnon entrou a formar parte dos contidosb�sicos dos manuais escolares. Por isoa caracterizaci�n da Ônaci�n espa�olaÕelaborada durante estes anos estivobaseada nuns poucos elementos referi-dos a un pasado bastante distante e quese poden sintetizar nos seguintes:

Ñ O pobo espa�ol ten un car�cteresencialmente com�n e permanente,condicionado polas caracter�sticas f�si-cas do territorio, destacando como vir-tudes o valor, a austeridade, a relixiosi-dade e a defensa apaixonada daindependencia nacional.

Ñ Os primeiros poboadores ibe-ros xa amosan un dos sinais definito-rios da psicolox�a colectiva: a loita polaindependencia contra os fenicios, carta-xineses e, sobre todo, contra os roma-nos.

Ñ Os visigodos foron os primei-ros en logra-la unidade pol�tica deEspa�a, constitu�ndo a primeira mo-narqu�a hisp�nica e que exerceu o seupoder en todo o territorio nacional.

Ñ A Reconquista � interpretada,por unha parte, como un castigo a tra-v�s do cal os espa�ois, identificadoscos cristi�ns, exp�an o pecado da desu-ni�n e dos vicios instalados na socieda-de, pero, por outra, � expo�ente danosa irrenunciable paix�n pola inde-pendencia nacional.

Ñ Os Reis Cat�licos restauran aunidade de Espa�a e con eles chega omomento do m�ximo esplendor.

Ñ Cos Austrias in�ciase a deca-dencia espa�ola, en parte pola s�adedicaci�n �s empresas europeas, es-quecendo as preocupaci�ns nacionais.

Ñ O s�culo XVIII ten diversas lecturas. Para aqueles historiadoresm�is progresistas que interpretan a Ilustraci�n como o primeiro en-saio do pensamento liberal, o s�culoXVIII e paralelamente a dinast�a borb�-nica significou o comezo da liberaliza-ci�n cultural e econ�mica de Espa-�a. Polo contrario, os que militan no

pos de Senaar” (páx. 226). Logo presenta a opinión de que posiblemente Gomer, personaxe bíblico, fora o pri-mitivo fundador de Galicia, el ou algunha rama dos seus descendentes.

22 R. López Facal, O concepto de nación no ensino da Historia, pro ms. Santiago, 1999, páxs. 101-102.


conservadorismo, e temos que reco�e-cer que constitu�an a maior�a, o s�culoXVIII significou o inicio da desespa�o-lizaci�n, do afrancesamento. A supostadescatolizaci�n de Espa�a, consecuen-cia do afrancesamento, creou no seuimaxinario a divisi�n entre a sociedadeespa�ola que simplificaron nunha divi-si�n entre a Espa�a cat�lica, a �nica everdadeira Espa�a, e a anti-Espa�a.

Ñ Por iso a guerra contra os fran-ceses (per�odo que normalmente pechaa evoluci�n hist�rica dos manuais) tentam�n unha dobre lectura: para unsautores foi sinxelamente a guerra polaindependencia do territorio. Paraoutros aquela guerra foi o testemu�oda rebeli�n do pobo contra o influxofranc�s e contra as ideas revoluciona-rias importadas de Europa. Foi a loitaentre a anti-Espa�a contra a aut�ntica e�nica Espa�a.

O resumo de L�pez Facal, elabo-rado sobre unha moi ampla base docu-mental, � impecable e traduce fielmen-te o substrato filos�fico dos manuais dehistoria de primeiro e segundo ensino.

Precisamente porque os autoresforon incapaces de darlle un sentidounitario � explicaci�n da historia, deci-diron elaborar unha especie de cat�lo-go de lugares com�ns nos que sab�anque todos �an coincidir e que, ademais,ti�an a capacidade de entusiasma-loalumno, de facelo interesar e de recla-ma-la s�a admiraci�n: car�cter unitarioda raza primixenia, e unha selectivarelaci�n de glorias nacionais que �andesde a resistencia �s lexi�ns romanas,

pasando por Covadonga, As Navas deTolosa, conquista de Granada, descu-brimento de Am�rica, Pav�a, Lepanto,etc.

Tampouco Murgu�a ti�a claro, �altura do ano 1859 que � cando elaboraeste libri�o, c�l era o concepto unitarioda historia, ese eixe central sobre o quese apoian os acontecementos e as gran-des transformaci�ns sociais. Si o tenclaro cando redacta no ano 1865 a s�aprimeira versi�n da Historia de Galicia:centrando a historia do noso pobo noreferente celta, que produce unha cul-tura propia e unha conciencia da nosasingularidade, e establecendo logounha permanente relaci�n dial�cticaentre esta comunidade propia e ascomunidades que a dominan: suevos,visigodos, Castela.

No ano 1859, Murgu�a s� ten claroa nosa procedencia celta (lecci�n XII),unha certa capacidade de resistenciacontra os m�is primitivos invasores,pero iso non significa que te�a xa ela-borado o concepto de Galicia-naci�n,xa que na evoluci�n dos acontecemen-tos decisivos da nosa historia fai unhaselecci�n que nada ten que ver cunconcepto previo da nosa singularidadecultural e sociol�xica.

As�, por exemplo, cando estudiaos suevos (lecci�ns XIV-XVI) nonsalienta, como far� despois, a aproxi-maci�n racial entre os celtas galegos eos suevos, nin se refire � imaxinariodun reino suevo-galego, sen�n que Òlanaci�n de los suevos qued� due�a de




Galicia, no sin una notable oposici�npor parte de los naturalesÓ23.

Dedica importante espacio (lec-ci�ns XVII-XIX) a estudia-los reis deGalicia. Ten unha valoraci�n altamentepositiva dos Reis Cat�licos en cantoque someten os arist�cratas. Pardo deCela foi, segundo Murgu�a, xustamen-te axustizado. A�nda en Murgu�a nonentrou o esp�rito reivindicador dunPardo de Cela convertido por arte demaxia en defensor da identidade ga-lega.

Nesta selecci�n un pouco estra�aque Murgu�a fai dos acontecementossenlleiros da nosa historia aparecen asresistencias de 1589 da Coru�a contra aarmada inglesa (destacando o papelestelar de Mar�a Pita) e a resistencia deFerrol no ano 1800 contra a armadafrancesa.

Remata a selecci�n de acontece-mentos coa obrigada referencia � loitacontra os franceses en 1809. Con-clu�ndo:

De otros sucesos gloriosos pod�amoshablar aqu�, pero ellos no entraron toda-v�a bajo el dominio de la Historia: por-que la pasi�n humana ciega demasiadoal hombre para que se pueda tener fe ensus palabras. Concluimos, pues24.

A selecci�n das cinco biograf�as,que pechan o libro, tam�n resulta, polomenos, estra�a. � l�xico que introduzaa Xelm�rez, o P. Feijoo e mesmo a Felipede Castro, tan valorado no s�culo XIX.O que xa resulta sorprendente son asbiograf�as de Santa Mari�a, unha

suposta santa de Xinzo de Limia, m�r-tir pola causa da fe durante a ocupa-ci�n romana, e a biograf�a de San Paio,m�rtir as� mesmo da fe durante a ocu-paci�n �rabe. D� a sensaci�n de queMurgu�a ten que facer algunhas conce-si�ns � poderoso influxo da Igrexa.

A�nda que reco�ezamos que Mur-gu�a non parece ter a�nda claro un con-cepto integral da historia de Galicia, sitemos que valora-la renuncia a un tipode historia gloriosa, megal�mana eheroica. A lecci�n XI � todo un exemplode ponderaci�n hist�rica. Murgu�a tena intuici�n que logo desvela na s�aHistoria de Galicia, de que a nosa � unhahistoria normal na que as derrotaspesan moito m�is c�s victorias e na quea guerra, como instrumento de poder, �algo alleo a este pobo. Por iso na lec-ci�n XI d� sabios consellos �s rapacescando lles di que

los reveses de un pueblo ense�anmuchas veces m�s que las victorias; elloshacen ver cu�n fr�giles son �stas y cuan-to m�s acertado es dirigirse por otrocamino a la felicidad y a la tranquilidadde las naciones,

engadindo a continuaci�n:La historia nos hace odiar la guerra, esetirano cien veces m�s aborrecible quetodos los tiranos del universo; nos hacever que all� donde este monstruo de lahumanidad tiene su asiento, all� brotanen torno suyo todos los horrores y todaslas desgracias, pero nos ense�a tambi�nque si alguna guerra es santa, es �nica-mente la que se hace para defender laindependencia de la patria o la prepon-derancia de la raza a que se pertenece.

23 La primera luz, páxs. 40 e 41.24 La primera luz, páx. 35.


c) O m�todo hist�ricoO debate aberto entre os historia-

dores sobre se o que debe impo�erse �unha historia met�dica, filos�fica ousinxelamente a relaci�n de feitos con

veracidade, � algo que ten menorimportancia no caso da redacci�n demanuais. Sen embargo, non resist�mo--la tentaci�n de recoller algunhas mani-festaci�ns contempor�neas sobre acuesti�n. Co seu habitual estilo intem-pestivo, Vicente de la Fuente escribe:

Escollo en el que se pierden hoy d�aalgunos escritores presuntuosos es loque llaman filosof�a de la historia, cien-cia que yo respeto cuando se ci�e a susjustos l�mites, pero tal cual hoy se usa,fue llamado oportunamente por un com-pa�ero nuestro la palabrer�a de la histo-ria. Sin conocimiento suficiente de esoshechos, sin noticias locales, sin apresarlos sucesos de lo que la pasi�n del aluci-namiento hayan suprimido o exageradoen ellos, por error unas veces, a sabien-das otras, se quiere reducir la Historiageneral a ciertos principios fijos e inva-riables, en que una especie de fatalismof�rreo viene a sobreponerse a la provi-dencia divina y a la libertad del hombreen su voluble albedr�o. En vez de estu-diar los hechos uno a uno, cual siemprese hizo y como hacerse debe, se despre-cian con petulante osad�a y con hinchadoorgullo estos trabajos oscuros y fatigo-sos, como propios de gente mezquina25.

T�dolos autores estaban de acor-do en algo que logo esquec�an candoti�an que situarse ante os acontece-mentos historiables: a necesidade desuperar unha historia repleta de gue-rras, anacr�nicos discursos que po��anen boca dos grandes capit�ns, � dicir,todo aquelo que xa no s�culo XVIIIdenunciara o P. Sarmiento26.


Murguía sobre a súa Historia de Galicia . Caricatura doséculo XIX.

25 V. de la Fuente, Discurso de recepción en la Real Academia de la Historia de J. de la Pezuela y contesta-ción, Madrid, 1866, paxs. 56-57.

26 “Si tomo un libro de historia en la mano no tropiezo con otra cosa sino con un tejido continuado de gue-rras, con una fastidiosa repetición de oraciones que jamás han sido de los capitanes, y cuando más, con tal o



No seu discurso de ingreso naReal Academia da Historia (1852), J. deZaragoza expo��a c�l era a s�a concep-ci�n da historia:

La historia [...] viene a ser aquella queChateaubriand llamaba descriptiva. Sinhip�tesis y sin pol�micas, aunque concr�tica, la historia aparece mucho m�sgrande y mucho m�s �til para el g�nerohumano. As� como los grandes monu-mentos que levanta la arquitectura nosdejan ver solamente el �ltimo pensa-miento, mostr�ndonos el conjunto de �l,sin las vacilaciones y dudas porquedebi� pasar el �nimo del artista de com-pletarlo, la historia propiamente llama-da, alz�ndose sobre los cimientos de lacronolog�a y de la cr�tica, debe aparecerlimpia y libre de interpretaciones ydudas. Por m�s que Chateaubriandmismo vacile en presentar como �nicom�todo leg�timo de historia el de la his-toria descriptiva, prefi�relo desde luegoa la llamada historia filos�fica27.

No discurso de resposta a J. deZaragoza, D. Luis L�pez Ballesteros,exministro de Fernando VII, intelectualmoito m�is pr�ximo �s problemas daadministraci�n que �s do m�todo dahistoria, asum�a as teor�as de J. deZaragoza e, en certa maneira, ampli�-baas:

Abrazo sobre todo el pensamiento deque la historia debe escribirse para todaslas distintas clases de la sociedad, paralos grandes como para los humildes y deque el historiador ha de poner delante des�, no s�lo un rey, un h�roe o una dinas-t�a, sino un pueblo con sus ideas, con susaciertos y errores, con la variedad de susformas, costumbres y opiniones; no

content�ndose con describir guerras ybatallas, o tratar negocios de gobierno,sino dando la debida importancia a losadelantamientos en las artes y ciencias,al comercio y a la industria, al trabajo y alos trabajadores. Abraza, en efecto, la his-toria, toda la existencia social y loshechos con su anchurosa y segura base,sus eternos fundamentos28.

Practicamente t�dolos co�ecidoshistoriadores do s�culo XIX coincidennestas apreciaci�ns e fan profesi�n derenunciar a unha historia factual. Senembargo, nunca se escribiu m�is histo-ria actual, b�lica, pol�tica, de reis ec�maras reais que no s�culo XIX.Porque os m�todos hist�ricos tardan enimporse nas conciencias e no talentodas persoas, porque a historia practica-mente estaba afastada das universida-des e era unha especie de res nullius daque calquera, capacitado ou non, sepod�a apropiar.

Tam�n Murgu�a, cando se prop�nescribir a s�a gran Historia de Galicia,dubida sobre o m�todo hist�rico quedebe empregar. E na medida do posiblemantense nun dif�cil equilibrio entreunha historia factual (a maior parte dascousas que narra nunca foran escritas esent�ase na obriga de dar conta detalla-da delas) e unha historia filos�fica quelle permit�a sobrevoar sobre o puroacontecer para sinala-la ruta marcadapolo pobo galego no seu cami�ar notempo.

cual nacimiento y muerte de príncipes, como si sólo las acciones de estos fuesen el único objeto de la historia”,Frei Martín Sarmiento, De las memorias para la historia de la poesía y poetas españoles, Madrid, 1775.

27 J. de Zaragoza, Discurso de ingreso en la RAH, Madrid, 1852, páx. 21.28 L. López Ballesteros, Contestación al Discurso en la RAH de D. José de Zaragoza, Madrid 1852, páx. 31.

O ilustre galego, que morreu o ano seguinte, era neste momento o Presidente da Real Academia da Historia.


CONCLUSIÓN

Cando lin por vez primeira, haianos xa, La primera luz, quedei unpouco decepcionado porque nin a xeo-graf�a nin a historia de Galicia que al�aparec�an ti�an o corpo e a forza queeu agardaba atopar. Cando posterior-mente, e levado m�is pola curiosidadeque pola necesidade cient�fica, medediquei a le-los libros de lecturas e detexto que naquel tempo se publicabanen Espa�a para os nenos das escolas,decateime das novidades que aquellibri�o incorporaba � pedagox�a, ecomecei a valora-la valent�a e coraxeque supu�a naquel intre redactar unlibro s� para os nenos galegos, o pri-meiro, que eu co�eza, escrito pensandonos nosos rapaces. Deime ent�n contade que hab�a naquel libri�o unha deci-si�n pedag�xica, m�is ou menos benresolta, de leva-lo feito diferencial gale-go �s nosas escolas. E isto era xa unsalto cualitativo na pedagox�a galega.Decateime ent�n de que as limitaci�nsda obra quedaban sobradamente com-pensadas pola s�a intenci�n renovado-ra e polos suxestivos temas que nelaaparec�an, que en s�ntese son os se-guintes:

¥ A consideraci�n e defensa donoso idioma.

¥ A necesidade de que os alum-nos galegos, que deben co�ece-la xeo-graf�a e a historia de Espa�a, estudien eco�ezan tam�n os nosos r�os, os nososmontes, valoren a nosa paisaxe, saibana s�a procedencia �tnica, os acontece-mentos m�is importantes da nosa his-toria e os nomes dos homes que tantocontribu�ron � ciencia.

¥ E todo isto cunha funci�n peda-g�xica pero tam�n ÔreivindicativaÕ ou,se se quere mellor, cunha pedagox�areivindicativa do noso. Desta formaMurgu�a, que se incorpora plenamente� movemento galeguista, non s� faiposible a publicaci�n de CantaresGallegos, da s�a muller, obra que abreunha nova etapa na nosa historia cultu-ral, non s� compromete a Pondal aescribir en galego, convencido comoestaba, e o repite arreo, de que �s vecesun poeta salva un pobo, sen�n quetam�n apunta moito m�is lonxe ca nin-gu�n � entrar nas escolas e achegarsepaseni�amente � mente virxe daquelesnenos sementando neles o amor e res-pecto polo idioma seu, pola xeograf�a ea historia s�a, e dicir, o amor polapatria. Todo isto eu penso que compen-sa as limitaci�ns, vacilaci�ns e mesmoos erros que poidamos atopar nestelibri�o, o �nico que non quixo asinar.

A Coru�a, 31-XII-1999



Documents

LA PRIMERA LUZ, UN LIBRO DE LECTURAS DE MURGUÍA PARA … · 2012-06-18 · La primera luz, un libro de lecturas de Murguía para as escolas galegas 19 Cuberta dun dos libros publicados