223
1

LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw

1

1

LADAMUNI KA ɲƐSIN BƐN HADAMADENW KA HAKƐW FASODENYA DEMOKARASI

ANI FANKELENFƐJAMANAW KA DONɲƆGƆNNA SABATILI MA

SEDEYAWOCEDEAO KA MISALIGAFE

KA ɲƐSIN KARAMƆGƆ CƐMAN NI MUSOMANW MA

INƐSIKO

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko Dɔnniya ani Seko ni

Dɔnko Sabatili ma

Dakaro Biro

Afiriki marabolobiro ka ɲɛsin kalanko ma

2

KƆNƆKO DAKUNW

1- Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

2- Hadamaden ka hakɛw

3- Fasodenya ni fasodenɲumanya

4- Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman

5- Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwali

6- Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan

7- Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

3

KƆNƆKO

ɲɛbiladantigɛli helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou

ɲɛnabɔlihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Bɛn hakilila sabatili

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen o kelen

Masalakun bolofara 2 nan Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ni fasodenɲumanyahelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Fasodenya

Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya

Kalanbolo 4 nan Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Demokarasi

Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman

Kalanbolo 5 nan Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwalihelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Hakɛlabato tɛmɛsira

Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Kalanbolo 6 nan Forobakɛnɛya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara 1lɔ Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan

4

Kalanbolo 7 nan Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnahelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ SedeyawoCEDEAO kuntilenna nrsquoa ka baara

Masalakun bolofara 2 nan SedeyawoCEDEAO kɛli jamanadenw ta ye

Gafe lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Wɛbu lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Farankanwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

5

FƆCOGO SURUNW NrsquoU KƆRƆW

AMAYOAMAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka wariko Cakɛda

BADIBAD Afiriki Yiriwali Banki

BEYIDESEBIDC SEDEYAWOCEDEAO ka Nafolobɔ ni Yiriwali Banki

BERƐYISE BRIC SEDEYAWOCEDEAO ka Yiriwalinafolobɔbanki a jamanaw kama

BƐMUBM Diɲɛ Waribonba

SESEDEZECCDG SEDEYAWOCEDEAO ka Cakɛda Hakɛkɛɲɛ Yiriwali kama

SEYACEA Afiriki Sɔrɔko Tɔnba

SEYAKICEEAC Afiriki Cɛmancɛyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

SEDEYAWOCEDEAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

SEDƐFUCEDEF Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara suguya bɛɛ binni ma cɛw ni musow

SƐNISADICEN-SADI Saheli ni Saharajamanaw ka Tɔnba

SEYƐRICER Fankelenfɛjamanaw ka sɔrɔko Tɔnba

SEYISEYƐRICICR Diɲɛ jamanaw ka kuruwaruzi komiteba

SILISICILSS Sahelijamanaw ka jakɛlɛtɔn

SƐMUSECMS Fɔkabɛn ni kana sabatilijɛkulu

SEYƐNIDEDECNDD Jamana jɛkulu Demokarasi ni Yiriwali sabatili kama

KOMESACOMESA Afiriki kɔrɔnyanfan nrsquoa Woroduduguyanfan Jamanaw ka Suguba

SEPESESECPC Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili Bɛnkan

SEPEYICPI Diɲɛ kiiritigɛbulonba

SEPƐLIPECPLP Pɔritigɛkanfɔjamanaw ka Tɔnba

6

SEPƐSICPS Bɛn ni lakana Jɛkulu

DEWUDEYASIDUDH Hadamadenw ka hakɛw Dantigɛlisɛbɛn

EKOMƆGUECOMOG SEDEYAWOCEDEAO ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu

EKUWASIECOWAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

ENOYAENOA Jamana Jalatigiba Kalanso

EPUEPU Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati

FAWOFAO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Baloko ni Sɛnɛko

maDiɲɛ Baloko ni Sɛnɛko Tɔnba

FASIFAS Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn

FƐDIFED Muso ni Yiriwali

ƐFƐMIFMI Diɲɛ Wariko ɲɛnabɔli Tɔnba

ƐFƐRIDESEFRDC Sedeyawojamanaw Yiriwali Nafolobɔda

IYƐFUDEIFD Musow Sendonnicakɛda Yiriwali la

IGADIIGAD Gɔfɛrɛnamanw Tɔgɔlajɛkulu Yiriwali kama

IMAWOIMAO Afiriki tilebinyanfan Wariko ɲɛnabɔlicakɛda

IYUSƐNIIUCN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin Kungo Lakanani ma

ƐMUZƐFUMGF Musow ka Nɛgɛkɔrɔsigi

OYIYƐFUOIF Tubabukanfɔjamanaw ka Tɔnba

OYƐMUDEOMD San Bakelennan laɲiniw Yiriwali Kama

OYƐMƐSIOMS Diɲɛ Kɛnɛyako Tɔnba

OYƐMUWEYƐSIOMVS Sɛnɛgali Ba Labaarali Jamanaw ka Tɔn

OYƐNIZEONG Dɛmɛdonjɛkulu

7

ONIONU Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

OYASIOOAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Kɛnɛyako Tɔn

OYIYAOUA Afiriki ka Kelenyatɔnba

PINIDIPNUD Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara Yiriwali Kama

ƐRƐSIPEFEKORESPFECO Bɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

SADƐKISADC Afiriki Woroduguyanfanjamanaw ka Yiriwalitɔn

UYAUA Afiriki Kelenyatɔnba

UYEUE Erɔpu Kelenyatɔnba

IMOWA UEMOA Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwali ani Wariko Tɔn

INƐSIKOUNESCO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko

Dɔnniya ani Seko ni Dɔnko Sabatili ma

FINIYAPUFNUAP Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin

Diɲɛkɔnɔmɔgɔw ma

INIFƐMUUNIFEM Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Dɛmɛdonnafolo ka ɲɛsin

Musow ɲɛtaa ma

INODƐKIUNODC Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Cakɛda ka ɲɛsin Dɔrɔgu ani

ko jugubaw kɛlɛli ma

INOWAUNOWA Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Afiriki

Tilebinyanfanjamanaw ma

8

ɲƐBILA

SedeyawoCEDEAO ka misaligafe ka ɲɛsin karamɔgɔw ma A bɛ boli bɛn sabatili kan

hadamadenw ka hakɛw fasodenya demokarasi ani Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna

Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn (SedeyawoCEDEAO) sigira senkan bɛnkan

fɛ min tara san 1975 mɛkalo tile 28 Legosi Nizeriya faaba la A kuntilenna jɔnjɔn ye ka

bolodiɲɔgɔnma ni donɲɔgɔnna sinsin sɔrɔ yiriwali siratigɛ la walasa ka kelenya sabati sɔrɔ ni

wariko siratigɛ la jamanadenw ka ɲɛnamaya ka sankɔrɔta ka sɔrɔ labugunni sinsin tɔn

jamanaw kɔnɔ krsquou cɛsiraw laɲɛnamaya u ka se krsquou jeniyɔrɔ fin Afiriki ka ɲɛtaa anrsquoa yiriwali

la

San damadɔ tɛmɛnen kɔ yɛlɛmaw nana don o kuntilenna fɔlɔ in na krsquoa sababu kɛ diɲɛ

sokelenya nrsquoa taabolo kuraw ye krsquoa sababu kɛ fana tɔn jamana 15 cɛsiraw caya ye minnu

sinsinnen bɛ kelenya siriɲɔgɔnna bolodiɲɔgɔnma ɲɔgɔndɛmɛ ani yɛrɛmara kanTɔn jɔsen

jɔnjɔn tɔw ye jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma ka binkannibaliya

sinsin u cɛ ka bɛn basigi ani lakana sinsin u cɛ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ fɔkabɛn kɔnɔ fo

ka se hadamadenw ka hakɛw bonyali nrsquou layiriwali ma demokarasi ni mara bolicogo ɲuman

layiriwali nrsquou sinsinni ka jɔn-ko-Ala fɔli kɛ wajibi ye ni dɛsɛ nana ani sariya labatoli sɔrɔ ni

hadamadenya walew la

Nin kuntilennaba in waleyali an ka jamanaw kɔnɔ siga si trsquoa la o tɛ ko nɔgɔ ye ka da siyaw

ni seko ni dɔnkow caya kan ani olu sinsinnen bɛ sɔrɔ ni hadamadenya taabolo minnu kan

Nka a hakilisigiyɔrɔ ye min ye SedeyawoCEDEAO lakodɔnnen don bi diɲɛ sɔrɔ yiriwalijɛkulu

jɔnjɔn ye dannaya bɛ min kan krsquoa kɛ taamaseere ye jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la Ala

nrsquoa sintibagaw ka hakiliɲumantigiya anrsquoa jamanakuntigiw ka don o don cɛsiri ani mɔgɔ o

mɔgɔ hami ye Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna baara bolodalenw sabatili ye

Walasa ka bɛn ni basigi sabati politikiko sira kan an ka fankelenfɛjamana ɲagaminenw kɔnɔ

tɔn ye ɲɔgɔnlafaamufɛɛrɛ caman sigi senkan ka fɔɲɔgɔnkɔw kunbɛn walima ka bɛn diyagoya

ladon yɔrɔ dɔw la nrsquoa brsquoa kun bɔ O dɔw ye san 1999 bɛnkan ye min ɲɛsinnen bɛ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli u dalasali ani bɛn ni lakana sabatili ani san 2001

farankanbɛnkan min ɲɛsinnen bɛ demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili ma ani

Sedeyawo ka bɛnkan min tara san 2008 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ani Sedeyawo ka bɛnkan

9

wɛrɛ kalan ni baaradegekalanko kan min tara san 2003 Sedeyawo ka o san 37 ɲɛnamaya

kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la san tan fila fɔlɔ kɔnɔ nin sariya talenw ka fara politiki hakililaw

kan latigɛliw ni fɛɛrɛw ani wulikajɔ kisɛma suguya caman wɛrɛw olu kɛra sababu ye ka

mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw sigidaw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw kabilaw ni ɲɔgɔn cɛ

fɔɲɔgɔnkɔw jamakɔnɔkɛlɛw fo ka taa se jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛw ma olu ka ɲɛnabɔ

koɲuman

Tɔn depitebulon a kiiritigɛbulon anrsquoa kɛlɛbolo labɛnnen ka bila olu ye labɛnw ye minnu sigira

senkan a jamanakuntigiw nrsquoa gɔfɛrɛnamanw ka lajɛw fɛ walasa ka sariya talenw ni bɛn ni

kana sabatilanw sinsin

Ni bɛn sinsinni ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli ye tɔn ka fɛɛrɛ jɔnjɔnw ye wulikajɔw man

kan ka kɔtigɛ fana ka ɲɛsin jamanaw ka donɲɔgɔnna gɛlɛya kuraw ni haminanko gɛlɛnw

wulili ma O bɛ kɛ ni kiimɛniw cayali ani taabolow bɛrɛbɛnniw walima fɛɛrɛ kuraw waleyali ye

walasa fura ɲumanw ka sɔrɔ u la O hakilila in de yrsquoa to ni ladamuni anrsquoa waleyali jɔyɔrɔ

dɔnna krsquou kɛ bɛn sabatili cakɛminɛn ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka da a kan an ka jamanaw kɔnɔ jamanaden

fanba ye denmisɛnw ye A ka kan bɛn sabatili hakilila ka don olu la (olu minnu ye sini

ɲɛmɔgɔw ye) o kalan in ka kan ka labɛn koɲuman ka jamanaw ka kalanko taabolo kɛ a

labaaraliminɛn lakika ye

SedeyawoCEDEAO ka misaligafe in labɛnna o hakilila in de hukumu kɔnɔ krsquoa ɲɛsin

karamɔgɔw kalanbagaw ma A labɛnna ni yiriwaliko dɛmɛɲɔgɔnw ka magɛn ye fɛɛrɛko ni

nafoloko siratigɛ la Olu ye INƐSIKO-BEREDAUNESCO-BREDA ye ale dagalen bɛ Dakaro

ani Afiriki Yiriwali Banki (BADIBAD)

Kunnafoniɲini ani hakililaɲini caman kɛra walasa ka nin kalangafe in labɛn A baaraw

daminɛna kabini san 2006 Afiriki tilibinyanfanjamanaw kɔnɔ Sinsin kɛra mɔgɔ

faamuyalenbaw ka dɔnniyaw kan minnu ka baaraw bɛ boli bɛn sabatili kan ka bɔ Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ jamana wɛrɛw ani INƐSIKO la Mɔgɔ o mɔgɔ ka laɲini ye bɛn

sabatili ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ nafaba sɔrɔ nin kalangafe in na

Kalanbolo wolonwula bɛ kalangafe in kɔnɔ minnu bɛ boli bɛn sabatili kan ani fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli hadamaden ka hakɛw fasodenya ni fasodenɲumanya demokarasi ni mara

10

kɛcogo ɲuman hakɛyali ni yiriwali jamanadenw ka kɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali

kuntaala jan ani fankelefɛjamanaw ka donɲɔgɔnnako Masalabolo bolofaraw bɛ kalanbolo

kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ ɲɛbilaw brsquoa kɔnɔ sɛbɛnseerew ani kuntilennabaw Olu dabɔkun ye ka

karamɔgɔ dɛmɛ a ka baaraw la Kalanbaaraw katimuw fana brsquoa dɛmɛ olu bɛ se ka yɛlɛma

ka kɛɲɛ ni Sedeyawo jamana bɛɛ ka kalanko cogoyaw ye O cogoya kelen na karamɔgɔ

minnu bolo bɛna don baara in na kalangafe in bɛ se ka mabɛn krsquoa bɛrɛbɛn olu ma u kɛra

lakɔlisow karamɔgɔ ye wo walima fasokannakalan kalansow taw u mana kɛ kalan dakun o

dakun na

Kalangafe in labɛnkun jɔnjɔnba ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ kodilannaw ka se ka kalan a

kɔnɔkow la Dɔnniya minnu brsquoa kɔnɔ u ka faamuya ɲɛnama sɔrɔ olu la wulikajɔ hakilila

minnu brsquoa kɔnɔ hadamadenya sabatili hakililaw danbe ni jogo hakililaw minnu bɛ kɛ sababu

ye ka bɛn ɲɔgɔnmakoto ani sigiɲɔgɔnya sabati u ka se krsquoolu bɛɛ faamuya

SedeyawoCEDEAO ka nin kalangafe in nrsquoa bɛ boli bɛn sabatili kan hadamadenw ka

hakɛw fasodenya demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman dajirala karamɔgɔw kalanbaga

caman na walasa tɔn jamana minnu bɛ yen ni nin ɲɔgɔnna porogaramu trsquou bolo u ka dɔ dilan

krsquou bɛrɛbɛn a ma A ɲɔgɔnna porogaramu mana kɛ minnu fana bolo kaban olu krsquoa jiidi nrsquou ka

dɔnniyaw ye krsquoa kɛɲɛ u yɛrɛ ma

Kadere Dezire Wedarawogo

SedeyawoCEDEAO Baarakɛjɛkulu Peresidan

______________________________

Foli ni tanuni

_________________________________________________________

SedeyawoCEDEAO ka foli ni tanuni bɛ ka taa BADIBAD ni INƐSIKOUNESCO ma u ka

dɛmɛ sinsinnen na ka ɲɛsin misaligafe in labɛnni ma Baaraw senfɛ u ka cɛsiri nrsquou ka

jɛkabaara ma kɔtigɛ abada ɲininiw ni sɛbɛnniw na

Sedeyawojamanaw mɔgɔ faamuyalenba minnu sen donna nin baara ɲɛnama in waleyali la

foli ni tanuni bɛ lase olu fana ma

11

An ka foli kɛrɛnkɛrɛnnen bɛ ka taa Sedeyawojamanaw ɲɛmɔgɔw ma politiki ni mara sira kan

olu minnu ye gafe in labɛnni baaraw kɛli nɔgɔya an bolo sanga ni waati bɛɛ Dakaro Lome

Wagadugu ani Abuja

An ka jamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila tɔgɔ la an bɛɛ bɛnnen brsquoo min ka kan nrsquoan bɛ krsquoa

waleya an ka jamanadenw ye Sedeyawo fasojamaw an ka tanuni ni waleɲumandɔn bɛ ka

taa dɛmɛbaga ninnu bɛɛ ma

12

DANTIGƐLI

Hakilila min nana ni Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn sigili ye senkan o

hakilila in kɛra kogobolo ye ka don an ka jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ni fara-farali cɛ Kabini

Legɔsi Bɛnkan tawaati san 1975 mɛkalo tile 28 Afiriki tilebinyanfanjamana 15 fɛ walasa ka

tɔn sigi u ka sɔrɔko yiriwali kama Afiriki ka donɲɔgɔnna tufaden fɔlɔ dara

Laɲini ye min ye ka kɛnɛ fɛrɛ sɔrɔko siratigɛ la krsquoa fɛrɛ hadamadenya ani seko ni dɔnko ni

politikiko siratigɛ la O ye wale bololadalen ɲɛnama ye min bɛ jamanadenyakelenya hakilila

sinsin Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

SedeyawoCEDEAO ye kuntilenna min di a yɛrɛ ma o ye donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko

siratigɛ la (suguba kelen ani wari suguya kelen) politikiko (depitebulonba kelen sɔrɔ ni

hadamadenya baarakɛjɛkulu ani kiiritigɛbulonba kelen) ani kana ni sɔrɔdasiko siratigɛ la

(EKOMƆGUECOMOG sigira senkan san 1999)

Tɔnba in brsquoa ka waleyaw sinsin jɔsen ɲɛnama minnu kan olu la a ka kan ninnu ka dɔn

hadamaden ka hakɛw bonyali u layiriwali anrsquou lakanani

demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni

politiki taabolow bɛrɛbɛnni ani yiriwali porogaramuw donɲɔgɔnna

O nrsquoa ta bɛɛ gɛlɛya caman dalen bɛ donɲɔgɔnna in sabatili ɲɛ bɛnbaliya minnu bɛ tɔn

jamanaw kɔnɔ ka da politikiko basigibaliya kan ani mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ka da

faantanya ni lakana sabatili gɛlɛyaw kan krsquoa sababu kɛ kɛlɛw dagali ye tɔn jamanaw kɔnɔ

Gɛlɛya wɛrɛ minnu bɛ se ka fara nin gɛlɛya kofɔlen ninnu kan olu ye an ka jamanaw kɔnɔ

sɔrɔ fanga dɔgɔyali nrsquoa kɔlɔlɔw nrsquoo bɛ na ni fanga sigibolow fɛgɛnyali ye ani jamanaw ka

yɛrɛmakaran krsquoo fara sariyasiraw labatobaliya kan ka ɲɛsin mɔgɔw ka donkabɔw ma u sago

la an ka jamanaw kɔnɔ nrsquou bolofɛnw ye

Walasa ka fura sɔrɔ kɛlɛw banbaliya la mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ani dankarili

hadamaden ka hakɛw la a ka kan an ka yɛlɛma don an ka yecogow la krsquou bɛrɛbɛn an ka

kɛtaw ma Walasa o ka sira sɔrɔ fo sinsin ka kɛ lakɔli kan ale min ka kan ka kɛ donɲɔgɔnna

faamuyali jiidiyɔrɔ ye ani danbew ni jogow ni tabiyaw ani layiduw sabatiliyɔrɔ ɲuman ye

13

Sedeyawo ka misaligafe ka mɔgɔw ladamu bɛn sabatili hadamadenw ka hakɛw fasodenya

demokarasi ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan o ye gafe ye min labɛnna

INƐSIKO ka Biro bolofara ka kɔlɔsili kɔnɔ min bɛ Dakaro (BEREDABREDA) jɛkabaara kɔnɔ

Afiriki Yiriwali Banki fɛ (BADIBAD)

Cakɛminɛn don ka ɲɛsin Sedeyawo jamana bɛɛ ma A sɛbɛnna tubukan angilɛkan ani

pɔritigɛkan na

A ɲɛsinnen bɛ karamɔgɔ bɛɛ lajɛlen ma cɛman ni musomanw A ɲɛsinnen bɛ

karamɔgɔyadegekalansow karamɔgɔw nrsquou kalanden cɛman ni musomanw ma lakɔlikalan

taw ani fasokannakalan taw

Misaligafe don o hukumu kɔnɔ a bɛ gafe kɔnɔkow taabolo jira ani kalan latɛmɛcogo

kunnafoniw Krsquoa fɔ krsquoa bɛ kɔnɔko bɛɛ ɲɛfɔ krsquoa jɛya o tɛ sango ka kalanbaaraw taabolo bɛɛ

lajɛlen dafalen jira

Karamɔgɔ cɛmanmusoman ye ɲininikɛla de ye a bɛ se ka sinsinnaw sɔrɔ misaligafe in kɔnɔ

min brsquoa bilasira a ka se ka dɔ fara dɔnniya laseta kan a sago la min bɛ se ka yɛlɛma don

jogow la kalanbolow waleyali hukumu kɔnɔ

Laɲini ye min ye ka mɔgɔ caman sɔrɔ cɛ ni muso Sedeyawo jamanaw kɔnɔ minnu

faamuyalen don bolodiɲɔgɔnma senyɛrɛkɔrɔ ani jamabaara siratigɛw la O bɛ kɛ sababu ye

ka tabiyaw ni jogow ta minnu brsquoa to u bɛ se ka bɛn sabati badaa-badaa an ka

fankelenfɛjamana in kɔnɔ ka kɛlɛw ban pewu ka yiriwali kuntaala jan sababu jɔnjɔnw

sɛbɛkɔrɔ penpen ni sigida nrsquoa lamini lakanani ni danbe jɔnjɔnw ani danfaraw bonyali ye O

ka kɛ wulikajɔw kɔnɔ mɔgɔ si tɛ to kɔ minnu na bɛɛ lajɛlen sen bɛ don minnu na Afiriki

fasodenya sabatili kama

Misaligafe in labɛnna ka kalanbolo wolonwula (7) kɛ a kɔnɔ Kalanbolo kelen-kelen bɛ boli

se kelen kan Kalanbolow tilalen don masalabolo bolofara fila ye Masalabolo bolofara fila

ninnu kelen-kelen bɛ walanwalan ka kɛ se kelen ye ka kalan kuntilennaw dantigɛ a kɔnɔ

Kunnafoniw bɛ di kɔnɔkow kan kalan kɛcogo taabolow bɛ dajira o bɛɛ kɔfɛ gafew bɛ

karamɔgɔ cɛman ni musomanw bolo wa u bɛ ɛntɛrɛnɛti fana yaala nin bɛɛ brsquoa to u ka

dɔnniya sɔrɔlenw bɛ jiidi

14

Kalansenbolow labɛncogow ani kalanbolow bolodalikatimu olu fana ɲɛsigilen bɛ gafe in

kɔnɔ O bɔlen kɔ yen kalansenlabɛnsɛbɛn dɔ bolodara ka ɲɛsin masalakun bolofara kelen-

kelen bɛɛ ma krsquou kɛ misali ye A ɲininen bɛ karamɔgɔ cɛman ni musoman kelen-kelen bɛɛ fɛ

u ka o sɛbɛn in bɛrɛbɛn u ka kalan cogoya ma krsquoa kɛɲɛ nrsquou bolokɔrɔminɛnw ye

Kalanbolo 1ɔlɔ ka se 7 nan na olu bɛ se jolen saba kofɔ

- Ka bolodiɲɔgɔnma kɛ hadamadenya sira kan walasa mɔgɔw ka jɛ krsquou laɲiniw kɛ kelen ye

yiriwali sira kan ani mɔgɔya sabatili kuntaala jan Sedeyawo jamanaw kɔnɔ

Laɲinita

Sedeyawo fasoden cɛsirilen Sedeyawo poroze waleyali fɛ laquo Jɛkasigi ka kɛ bɛɛ ŋaniya ye raquo

ani sigiɲɔgɔn ni mɔgɔ tɔw ŋɛɲɛ kunni ka kɛɲɛ ni donɲɔgɔnna kuntilennaw ye

- Krsquoa ka fasodenya jira ni hakilijagabɔ ye walasa ka fɛɛrɛw tigɛ ka se krsquoi jɔ a yɛrɛ kolo la ka

se a yɛrɛ kɔrɔ

Laɲinita

Fasoden brsquoa ka kunnafoni sɔrɔlenw kiimɛ krsquou tiɲɛ ni nkalon bɔ ɲɔgɔn na ka jɔsen kelen ta

krsquoa ka Sedeyawo fasodenyajɔyɔrɔw fa

- Krsquoi sendon jamana taabolow labɛnni baaraw la u waleyali anrsquou kiimɛni ka ɲɛsin i ka

hadamadenya hakɛw lafasali ma ani hakɛ wɛrɛw fasoden tɔw fɛ cɛw ni musow

Laɲinita

Fasoden bɛ Sedeyawo taamasiyɛnw nrsquoa ka cakɛdaw ka baarakɛcogo fɛɛrɛw dɔn krsquou kɛ a ta

ye krsquoa jɔyɔrɔ fa hadamaden ka hakɛw lafasali la ani demokarasi ni bɛn sabatili fasobaara

ani Sedeyawojamanaw ka baaraw kɔnɔ olu bɛ kɛ jɛkabaara hukumu kɔnɔ ani

ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya fosodenya janto tɛ taa minnu kɔ ka ɲɛsin jɛlenya ni mara kɛcogo

ɲuman kɔlɔsili ma

Sedeyawo jamana kelen-kelen bɛɛ kan ka misaligafe in bɛrɛbɛn a taabolow ma krsquoa sinsin

gafe in kɔnɔkow kan krsquou dafa nrsquoa ka dɔntaw ye A ka ɲi fana Sedeyawo jamanaw krsquou sinsin u

ka kalanbaara bolodalenw kan krsquoo baaraw kɛ A mana kɛ cogo o cogo fo u ka tali kɛ

15

kalanbaara kura suguya damadɔ la i nrsquoa fɔ degeliw ɲɔgɔlɔnbɔw kolabɛnniɲɛɲiniw adw

Kumalaban na fo u krsquou cɛsiri ka Sedeyawo ka yecogow sankɔrɔta anrsquoa ka baaraw waleyali

Anni Tɛrɛsi NDƆNGI-JATA

INƐSIKO Cakɛdaɲɛmɔgɔ Dakaro

16

KALANBOLO 1

BƐN SABATILI FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI NrsquoU ɲƐNABƆLI

laquo Kɛlɛw ŋaniya bɛ ta hadamadenw hakili de la bɛn sabatili lafasali fana ka kan ka labɛn o

hakili kelen in de lahellip raquo

Nin bɔra INƐSIKOUNESCO sigilisɛbɛn kɔnɔ san 1945

17

BƐN SABATILI

FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI

NrsquoU ɲƐNABƆLI

1- Bɛn sabatili

2- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

ɲɛbila

Bɛn ye hadamadenya ko labɛnnen de ye hadamaden ma da ni min ye Fɔlɔ Ɔrɔmu min ye

kɛlɛ caman kɛ ka yɔrɔ caman mara o ye bɛn ni kɛlɛ siri ɲɔgɔn na U ka kuma kɔrɔ dɔ brsquoa jira

ko ldquonrsquoi bɛ bɛn ɲini i Iabɛn kɛlɛ kamardquo Nka bɛn sabatili hakilila tɛ nin kuma kɔrɔ fɔlen in

tiɲɛtigiya bawo ale ye hakilimaya tiɲɛ dɔ de ye

O sabali tiɲɛ in hali nrsquoa sɔnnen brsquoa ma ko fɔɲɔgɔnkɔw ye hadamadenya taalan ye ka da

sababu caman kan (laadaw sababuw politikiko sababuw sɔrɔ cogoya ni hadamadenya

sababuw siko ni siyakow sababuw diinɛkow sababuw adw) ale brsquoa jate ko an ka kan krsquoan

yɛrɛ dege min na o ye ka fɔɲɔgɔnkɔw ban ni sabaliɲɔgɔnkɔrɔ ye walasa bɛn kuntaala jan ka

sabati ani krsquoa tanga O de yrsquoa to kalanbolo in kɔnɔ bɛn sabatili ni fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la olu kalansora ɲɔgɔn na

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw jogow ani fɛɛrɛw matarafa minnu brsquoa to bɛn sabatili ani fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli taabolow bɛ faamuya kosɛbɛ

Kalanbolo masalakun bolofara

1 - Bɛn sabatili

2 - Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

18

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn minnu bɛ tali kɛ hadamadenkulu kelen-kelen ka

hakililaw kan

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma

Kɔnɔkow

Bɛn hakilila

Bɛn hakilila bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ tɛmɛsira min brsquoa to i bɛ danbew dɔn ka dɔnniya sɔrɔ ani ka

taabolow ta sew ani jogow walasa i nrsquoi yɛrɛkun ka bɛn i ni mɔgɔw ka bɛn i ni sigida nrsquoa

lamini ka bɛn

Bɛn kɔrɔw

Tubabukan na ldquoPaixPɛrdquo bɛn Bamanankan na o daɲɛ in bɔra latɛnkan laquopakisipax raquo ani

laquo pasisipacis raquo de la1

- jamana cogoya minnu tɛ kɛlɛ la krsquoi cɛsiri bɛn sabatili la diɲɛ kɔnɔ

- kɛlɛko banni kɛlɛɲɔgɔn fila walima caman cɛ ka fɔkabɛn ɲini

- sɔnɲɔgɔnye ni bɛnkan jamanadenw cɛ hadamadenkuluw cɛ sigi kɛlɛntanya a

girigarantanya sigi lafiya

- jamakulu cogoya minnu tɛ kɛlɛ la u tɛ fɔɲɔgɔnkɔ la ka jɛ sigiɲɔgɔnw fɛ bɛn kɔnɔ

- mɔgɔ hakili sigili nrsquoa lafiyali

- mɔgɔ min cogoya brsquoa jira krsquoa kɔnɔgannen tɛ a ni lafiyalen don A hakili lafiyalen don

1 httpwwwlaroussefrdictionnairesfranccedilaispaix

19

- sugubalintanya ni mankanntanya yɔrɔ la kaburudo sumayacogo

Bɛn suguyaw

Bɛn basigilen o ye bɛn ye ko jugu ni fɔɲɔgɔnkɔ tɛ min kɔnɔ

Bɛn lafoninen o ye bɛn ye wulikajɔw bɛ kɛ min kɔnɔ walasa sigi ka nɔgɔya bɛɛ ma ko

juguntanya ni fɔɲɔgɔnkɔntanya dɔrɔnw tɛ Bɛn lafoninen labɛnni bɛ jogo dɔw wajibiya i nrsquoa fɔ

- yafa

- ɲɔgɔnlamɛn

- kunnafonifalen

- diɲɛni laɲini bolodalenw ni fɛlaw ma minnu tɛ kelen ye ko dɔ kan

- hakɛlabato

- bilakasuma tɛ ko minnu na olu ɲɛnabɔli gɛlɛyabaw waati la

- bolodiɲɔgɔnma

- kofaamuyalihakili

- hadamadenya jɔyɔrɔfa

Nka o nrsquoa ta bɛɛ nin jogo ninnu ka kan ka sinsin ni kalan ye

Bɛn sabatili

Bɛn sabatili

laquo Taabolo don min bɛ dannaya ni bolodiɲɔgɔnma sabati fasojamaw ni jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

O taabolo in ye lakalanni ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔlicogo la nɔgɔya kɔnɔ fɔɲɔgɔnkɔ minnu bɛ

se ka don fasojamaw ni ɲɔgɔn cɛ walima jamanaw sango krsquoo kɛ ni kuma ye ani

kumaɲɔgɔnya a kana kɛ ni maramafɛnw ye ani kojugukɛhellipBɛn sabatili kɔrɔ tɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw

ban cogoya bɛɛ la a kɔrɔ ye de ka fɛɛrɛw tigɛ minnu brsquoa to u bɛ ɲɛnabɔ kasɔrɔ ko jugu ma ta

ka mɔgɔ sɛgɛrɛ O la bɛn sabatili bɛ min ɲini o ye hadamaden ka hakɛw lakanani sabatili

ye ɲɔgɔnmakoto ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli koɲuman fo ka taa se hadamaden yɛrɛ yiriwali

ma ani sigida 1raquo

1 Agora kulu Dɛmɛnan ka ɲɛsin kalanbaara waleyali ma Gafefeereyɔrɔ Sɛn PoliSaint-Paul Dakaro

2011

20

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka ɲɛfɔli la bɛn sabatili ye danbe caman faralen ye

ɲɔgɔn kan kɛcogow jogow ani diɲɛlatigɛ latɛmɛcogow minnu bɛ ko jugu kɔn ka fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigi nrsquou diliw tigɛli ye ni kumaɲɔgɔnya ni fɔkabɛn ye mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ kuluw ani

jamanaw (Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka bɛnkansɛbɛnw dakun ARES5213 bɛn

sabatili ani A53243 Dantigɛlisɛbɛn ani baaraw porogaramu bɛn sabatili kan)2

laquo Bɛn sabatili ye hadamaden sigada ani fanga sigibolo taabolo yɛlɛmani tɛmɛsira ye Bɛn

sabatili bɛ bange hadamadenw dusukun nrsquou kɛwalew la wa a bɛ taa ɲɛ jamana kelen-kelen

kɔnɔ ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen ka tariki ye a ka hadamadenya a ka seko ni dɔnko ani

a ka sɔrɔ taabolo ye Bɛn sabatili bɛ min laɲini o ye ka taabolo ɲuman don danbew kɔrɔ

kɛcogow ani jogow walasa bɛn ni kojugukɛbaliya bɛ yiriwaraquo3

Ladamuni bɛn kama

Ka ladamuni kɛ bɛn kama o ye ka fasoden kalan a krsquoa mɔgɔɲɔgɔn dɛmɛ a krsquoa jɔ a jɔyɔrɔ la

a ka sɔn tɔw ka seko ni dɔnko ma a ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ hɔrɔnya kɔrɔ dɔn min bɛ

hadamadenya danbe bonya ani danfaraw min bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi walima krsquou

ɲɛnabɔ ni kojugukɛbaliya siraw ye4

I nrsquoa fɔ bɛn sabatili bɛ cogo min na ladamuni bɛn kama fana bɛ tali kɛ jamana kelen-kelen ka

tariku taabolow la a ka hadamadenya ni seko ni dɔnko ani sɔrɔ cogoyaw A bɛ se ka jate ko

ladamuni bɛn kama o buruju ye kɛlɛlasawalew ye diɲɛ sariya fɔlɔ min tara nrsquoa bɛ kɛlɛ kɔn o

kɛra Bɛnkan bakuruba ye min yrsquoa jira ko kɛlɛ jateli jamana politiki cakɛminɛn ye o ka

dabilaO Bɛnkan in dɔnnen don ni tɔgɔ min ye o ye san 1928 bɛnkan ye min bɛ wele

angilɛkan na ldquo Pacte Briand-Kellogrdquo5 O kɔrɔ ye bamanankan na ko ldquoBiriyan Kelɔgi ka

Bɛnkanrdquo

2 INƐSIKOUNESCO AN KA BƐN SABATI [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012 0615)

httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

3 INƐSIKOUNESCO ONIONU ka kuma koloma latɔmɔnenw kunfɔlɔ bɛn sabatili kan san 1998 laselisɛbɛn [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A

lajɛra san 2012 0615) httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

4Dantigɛlilisɛbɛn ani wale caman donɲɔgɔnna ka ɲɛsin kalanko ni bɛn sabatili ma hadamaden ka hakɛw ani demokarasi

InɛsikoUnesco pariparis san 1995 615)

5 EDH(An ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12 nan[Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012

0615)httpwwwehlorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintroductionpdf

21

O bɔlen kɔ yen Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sigira senkan san 1945 walasa ka

diɲɛmɔgɔ nataw kisi kɛlɛ balawu ma (hellip) ka sariya labatoli kɛcogow labɛn ani kɛta

diyagoyalen minnu bɛ diɲɛ bɛnkanw kɔnɔ krsquoolu lafasa (hellip) ka hamadenya lataaɲɛ don ba la

ani ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo ɲuman sabati hɔrɔnya fɛrɛlen kɔnɔhelliprdquo (Jamana

Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bɛnkan ɲɛbilakuma)

O bɛɛ kɔfɛ bɛn sabatili brsquoa to ldquofaamuyali bɛ na yafa ani teriya jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

siyakuluw ani diinɛkuluwrdquo A brsquoa to fana ldquoJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka walew ka

ɲɛsin bɛn sabatili ma bɛ o ka sira sɔrɔrdquo (Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn Sariyasen 26

nan) O la bɛn sabatili ye Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba nrsquoa tɔndenjamanaw ka

baaraw la nafamaba dɔ ye

Krsquoa sababu kɛ hadamadenya sabatilisiraw donni ye kalan ni degeli taabolow la bɛn sabatili

karamɔgɔw brsquou jilaja ka hadamadenya danbe dankarilakow kɛlɛ minnu sababu ye faantanya

ye jugusɔnw ɲɛnawolomani binkanni kojugukɛ ani kɛlɛ A daminɛ na ladamuni bɛn kama

dabɔkun tun ye ka diɲɛ halakili bali krsquoa sababu kɛ mugujugubakɛlɛ ye nka bi a kuntilenna

jiidira krsquoa kɛ bɛn sabatili hakilila jɛnsɛnni ye6

Bɛn donni gɛlɛyaw nrsquoa cɛsirikow

Bɛn lasɔrɔli bɛ se ka gɛlɛya krsquoa sababu kɛ

- kumaɲɔgɔnya kɛbaliya

- hadamaden ka hakɛw labatobaliya

- sigida nrsquoa lamini minɛkojuguya

- hakɛlabatobaliya

- mara kɛcogojuguya

- ko tɛmɛnenw jateminɛbaliya

- demokarasi jɔsenw labatobaliya

- lakanabaliya

- hadamaden mako fɔlɔw ɲɛnabɔlibaliya

- ɲangilibaliya

6 United Nations Peace Education The origins [ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra san 20120615 http

wwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

22

- koɲɛnabɔta teliw ɲɛnabɔliko juguya adw

Nka fɛn min kɔni ye Sedeyawojamanaw ka cɛsirikoba ye bɛn sɔrɔli la o ye kojugukɛw ni

ŋaniyajuguyawalew wulili ye minnu bɛ na ni cɛw musow ani denmisɛnw ni tiɲɛni ye ani

jɔlifɛnw fana tiɲɛni dankarili farikolo la hadamadenya yoboyabali siran jigitigɛtɔɲɔni

Bɛn sabatili yiriwafɛɛrɛw walew

Bɛn sabatili layiriwali bɛ ko minnu gɛlɛya Sedeyawo jamanaw ma olu ye

- sariya sigilen min ka kan ka boli jamanaden bɛɛ kan

- dɛmɛ ka ɲɛsin tɔnw ma minnu ka baara ye bɛn sabatili ye i nrsquoa fɔ jɛkuluw ni

dɛmɛdonjɛkuluw jamanaw taw walima diɲɛ taw ani Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba tɔgɔlacakɛdaw

- demokarasi sigibolow lafasali jamana kɔnɔ ani diɲɛ bɛnkansɛbɛn bolonɔbilalenw

labatoli

- sariyaw ni sariyasɛbɛnw labatoli

- sigida nrsquoa lamini lakanani ni hadamaden nrsquoa ka sigida nrsquoa lamini cɛ jɛkoɲumanya

badaabadaayali ye

- sekow ni dɔnniyaw kalan kɛli ka bɛn ni fɔkabɛn kɛcogo ɲuman sinsin walasa

diɲɛlatigɛ la hadamaden nrsquoa yɛrɛkun ka bɛn a ni mɔgɔ tɔw fana ka bɛn

- hadamadenw ka hakɛw yiriwali

Afiriki tilebinyanfan tɔnw na minnu cɛsirilen bɛ bɛn ni kanako la kosɛbɛ ka tɛmɛ tɔw kan

Sedeyawo yrsquoolu dɔ ye A ye bɛn sabatili baaraw kɛ cogo min na Sedeyawo jamanaw kɔnɔ

(Liberiya Saralɔn Gine Bisawo Kɔnɔwari) a ye fɛɛrɛ caman nrsquou lataamacogo ɲuman

minɛnw fana sigi senkan diɲɛ tɔgɔ la o cogo kelen na ka kɛɲɛ o wale ninnu ma Misali la

bɛnkan ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogow ma ani bɛn ni lakana sabaticogow

(min tara san 1999 desanburukalo la) nrsquoa dafara ni farankanbɛnkan ye ka ɲɛsin demokarasi

ni mara kɛcogo ɲuman ma (min tara san 2001 desanburukalo la) o min ye fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigili laɲini nrsquou dalasali bolo don ɲɔgɔn bolo

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

23

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn krsquoi sinsin hadamadenkulu kelen-kelen ka hakililaw

kan

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma

Kuntaala Lɛrɛ 14

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalankɛminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Fotow jaw nataliyew

- Gafew ni masalabolo nafamabaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

- Ka bɛn sabatili hakilila kolomaw

ɲɛfɔ

- ka bɛn suguyaw dɔn ka bɔ

ɲɔgɔn na

- Danbew ni hakilila minnu sirilen bɛ

bɛn sabatili la

- Bɛn suguyaw

Sɛbɛnw ɲininii (minnu

sɛbɛnna mansin na minnu

bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Lɛrɛ 2

2

Ka se minnu bɛ tali kɛ bɛn na

krsquoolu ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya

kosɛbɛ

Bɛn sabatili taabolow nrsquoa tɛmɛsiraw Lɛrɛ 2

3 Ka bɛn sabatili gɛlɛyaw nrsquoa

cɛsirikow ɲini krsquou dɔn

Gɛlɛya ni cɛsirilako minnu sirilen bɛ

bɛn donni na

Lɛrɛ 2

4 Ka bɛn sabatili yiriwalifɛɛrɛw

labɛn

Bɛn sabatili layirwali fɛɛrɛw Lɛrɛ 2

Ka bɛn sabatili don kalan na

Janto krsquoi janto bɛn sabatili donni

- Dɔnnikɛminɛn ni kalanbaaraminɛn

minnu bɛ yen

24

5

na misali la kalanbaara taabolow

la ka hakɛyali hakilila ta ka dusu

don kalanden cɛman ni

musoman kɔnɔ u krsquou cɛsiri a

waleyali fɛ u ka yɔrɔ la

(sigidacakɛda yɛrɛbɔdenya

adw)

- kalansenlabɛnsɛbɛnw

- Kalandegeli kalansenw

waleyalicogo

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

- Kolabɛnniɲɛɲinibaara

- Ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- ɲɛjiralikalan

- Sifilɛlikalan

Lɛrɛ 5

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

Kalansen tɔgɔkalan cogoya

Bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

- Ka bɛn ɲɛfɔ

- Ka bɛn danbew ɲini krsquou dɔn

- Ka mɔgɔw lafaamuya u ka bɛn

- Ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔlen dɔw kɛcogo

ɲɛɲini krsquou dɔn sigida la

- Ka kɛcogo ni jogo minnu ka ɲi bɛnko

ma dɔw ɲɛɲini krsquou dɔn

- ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ mɔgɔ tɔw bonya

- Ka sigi mɔgɔ tɔw fɛ bɛn ni lafiya kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 2

MinɛnwDɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Foto minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw walima kɛlɛw cogoya caman jira minnu kɛra diɲɛ fan dɔ la

- Foto minnu bɛ ɲɔgɔndɛmɛ ɲɔgɔnfaamuya ani tulonnatilen adw cogoyaw jira

25

- Sedeyawo jamanaw ka kirikilɔmuw

- Sedeyawo jamanaw ka kalangafew

- Kunnafonisɛbɛn baabu tigɛlen

- Bɛn taamasiyɛn nataliye (kalanden kelen nataliye kelen)

- Jaw ni foto suguya wɛrɛw

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

- bɛ kalanden cɛmanmusoman ka

dɔnta ni kɛta hakɛ sɛgɛsɛgsɛ anrsquou seko

ni dɔnko ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma

- bɛ ɲininkali sɛbɛnnenw aniwalima

dalafɔlenw jaabi

- bɛ bɛn sabatiliko hakililaw fɔ ani ka

ɲɔgɔn fɛla ɲini a kan

- Kelennabaara

- Hakililaɲini

-Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- bɛ bɛn taamasiyɛn ɲɛgɛn jira (ka

farankangafew lajɛ)

- brsquoa ɲini ka bɛn cogoya dɔw labɔ ka

kɛɲɛ ni ɲɛgɛn in hakilila ye

- kulu kelen-kelen bɛ bɛn cogoya dɔ jira

Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

- bɛ sɔrɔ ka kalan cogoya nafabɔli fɛɛrɛ

labɛn

- brsquoa ɲini kalandenw fɛ u ka ganselikan

dɔw labɛn minnu bɛ boli bɛn kan

-bɛ cogoya sɛgɛsɛgɛ

- bɛ danbew ni hakililaw labɔ minnu bɛ

tali kɛ bɛn kan

- bɛ ganselikanw labɛn

- Kulubaara

- Hakililafalen

sinsinnen

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

- bɛ kunnafoni dɔw di ka kuluw ka

baaraw dafa nrsquoolu ye

- brsquou ka baaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin

taabolo in ye

-hakilila ni danbe minnu bɛ tali kɛ bɛn

kan olu ɲɛfɔli

- kɛcogo minnu bɛ fisaya bɛn ma

- lafaamuyalibaaraw bɛn kan

-adw

Jɛkabaara

KiimɛniBakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalandenw fɛ

ka ɲɛgɛn bolo 7nan lafa

bɛn cogoya 6 minnu bɛ bɛn ɲɛgɛn

kɔnɔ ka masalabo sira 10 sɛbɛn olu

dɔlakelen kan walima ka nataliye dɔ

dilan walima ka ganselikan dɔ labɛn

minnu brsquoolu kofɔ

kelen-kelen bɛ cikan in waleya

Kelennabaara

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

krsquoa ɲini yɛrɛsagolabaara dɔ ka kɛ

sɛbɛn masalabolo bɛ min kɔnɔ ja

walima fotow makoɲɛkow kan minnu

bɛ bɛn sankɔrɔta

bɛn cikanw ka lase jamakulu suguya

caman ma min brsquoa ɲini u fɛ u ka bɛn

sabatili baaraw kɛ ka ɲɛsin u yɛrɛbakun

ma ani mɔgɔ tɔw

- bɛ sɛbɛn labɛn

- bɛ taabolow baara porogaramu labɛn

- brsquou ka taabololafaamuyali baaraw

porogaramu labɛn

- Kulubaara

- Gafe ni

sɛbɛnɲini

Sɛgɛsɛgɛli

ɲɔgɔlɔnbɔ

26

- brsquoa dajira ka jɛkasigi yiriwali kanpaɲi

dɔ labɛn duguba kɔnɔ

Ladegeli

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔnkɔw ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔcogo taabolow

faamuya kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka dɔnniya ni hakilila minnu tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida

danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou

dalasali

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

Kɔnɔkow

Fɔɲɔgɔnkɔ

Fɔɲɔgɔnkɔ ye bɛnbaliya ye ko dɔ kan min bɛ se ka na ni gɛlɛyaw ye nisɔn hakili walima

farikolo cogoyaw la

Bɛnbaliya don kɔdonɲɔgɔnma ɲɔgɔnfaamubaliya ko dɔ kan hakililaw fɛlaw yecogow

diinɛkow nafaw siyakow kabilakow sikow ani hadamaden makokow Krsquoa fɔ an brsquoan tanga

a ma o tɛ se ka kɛ bawo mɔgɔya taalan don a bɛ mɔgɔya sigibolo bɛɛ kɔnɔ

- du

- gɔfɛrɛnamanw

- fanga sigibolow

- tɔnw

27

- adw

Kɛlɛ suguyaw

Kɛlɛ suguya caman bɛ yen

Maramafɛnnakɛlɛw i nrsquoa fɔ

- diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba (jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ) ani

- maramafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye (Jamanakɔnɔkɛlɛ)

Diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba walima jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ don jamana

fila walima caman ni ɲɔgɔn cɛ

Marafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye walima jamanakɔnɔkɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ kɛ jamana

kɛlɛbolo ni jɛkulu dɔw ka kɛlɛbolow cɛ walima jɛkulu damaw ka kɛlɛbolow ni ɲɔgɔn cɛ

Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔw

Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔ walima mɔgɔ ni mɔgɔ ka fɔɲɔgɔnkɔ o ye mɔgɔ fila cɛ

ɲɔgɔnfaamuyabaliya gɛlɛn ye (a sababu ye mɔgɔ ka ko dɔgɔyali ye a mɔgɔ ɲɔgɔn bolo

bisigiliw kumaɲɔgɔnya fanga dɔgɔyali adw) A bɛ se ka kɛ fana i nrsquoi yɛrɛbakun bɛ fɔɲɔgɔnkɔ

la (jiginnyɛrɛla)7

Fɔɲɔgɔnkɔw kunw sababuw Sunw

A ka ca a la fɔɲɔgɔnkɔw kunw ye

- bisigiliw ye (Farikolokow sira fɛ diinɛkow hakilikow siyakowkabilakow adw)

- gɛnni ye ani fisamanciya (jugusɔnw siyawoloma binkanni yafabaliya kɛrɛfɛdɛn

hakɛkɛɲɛ fisamanciya fisamanciya ka ɲɛsin muso ma walima cɛ siyakofisayaw

dunanjuguya diinɛwɛrɛjuguya dansagonmɔgɔya tilenbaliya damakɛɲɛbaliya tɔɲɔni

hellip)

- hadamaden sɔn kolonw (hɔrɔnkolonya ɲɛngoya siganna nogomaya nata sinaya

natafabaliya kɔnɔnanjuguya dannayabaliya fangakofa jɔrɛ siran binkanni

kojugukɛhellip)

7 EDH (An ka hadamadenya hakɛw ɲini krsquou dɔn) kalanbolo 2 nan ɲɛ 5[ ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ in lajɛra san 2012

06 15) httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

28

- hakililako bɛnbaliyaw (bɛnbaliya dusutiɲɛkow)

- kumaɲɔgɔnya dɛsɛli (bisigilihakililankalon bɛnbaliyaɲɔgɔnfaamubaliyahellip)

- mara kɛcogo jugu ani demokarasi dɛsɛli (yuruguyurugu kɛli jamana taabolo ye

ɲangibaliya jamana sariyantan faantanya taɲinikɛlɛhellip)

- Jamana burujali

- Kɛɲɛkɛya min bɛ jamana kelen kunkan ani min bɛ jamanaw kunkan nrsquoa brsquou ka

dancɛw sagon ani kɛlɛ kɔlɔlɔsɔrɔ yiriwali

Kɛlɛ suguyaw

- Politikikɛlɛw

- Hadamadenya kɛlɛw

- Seko ni dɔnko kɛlɛw

- Sɔrɔko kɛlɛw

- Diinɛko kɛlɛw

- Siyako kabilakosiko kɛlɛw

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquou ɲɛsigili fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw

Bɛn waati la mɔgɔ bɛ se krsquoa bɛrɛbɛn fɔɲɔgɔnkɔw fɛsigi ma ni ɲɛni hakili ye nrsquoa ye

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli fɛɛrɛw nrsquoa tɛmɛsiraw kalandegeli kɛ lakɔliso walima baaradegekalanso

la O fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw bɛ jogo kɛcogo ani sennako dɔw don mɔgɔ la i nrsquoa fɔ hakililatigɛ

koɲɛdɔn hɔrɔnya bolodiɲɔgɔnma kɛcogo ɲuman tilennenya kunnafonifalen ɲuman ani

ɲɔgɔnfaamuyako ɲuman

Marafɛnnakɛlɛw ni fɔɲɔgɔnkɔw yɔrɔninkelenkɔlɔlɔw ka ca nitiɲɛ ni bolofɛntiɲɛ

hadamadenya juru tigɛli hakiliɲagami farafaralihakili jamanatilahakili kojugubakɛ

hakiliyɛlɛmafuraw damatɛmɛtali ani kɛɲɛkɛya sigida nrsquoa lamini tiɲɛni ani jɔlifɛnw mɔgɔw ka

sigiyɔrɔbila banaw diyagoyakafoɲɔgɔnya ani kafoɲɔgɔnya damatɛmɛnen hadamadenya

sabatilicakɛdaw ɲagamini misali la lakɔlisow dɔgɔtɔrɔsow adw

Kɛlɛ waati la diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoa bɛ wele DeyihasiDIH o

de bɛ fɔɲɔgɔnkɔw jalatigɛ Kɛlɛ bɛ hadamaden minnu kan DeyihasiDIH ka laɲini ye krsquoolu ni

kisi anrsquou danbe ani ka dansigi u ka ɲangataw la minnu sababu yrsquoo kɛlɛ ye Diɲɛ sariyaw don

minnu bɛ kɛlɛ jɔsenw nrsquoa fɛɛrɛw tiɲɛ ka mɔgɔw lakana minnu sen tɛ kɛlɛw la walima minnu

29

yrsquou senbɔ u la Kɛrɛnkɛrɛnnenya la DeyihasiDIH labɛnna ka ɲɛsin maramafɛnnakɛlɛw

ɲɛnabɔli ma a tɛ se ka bila hadamaden ka hakɛw nɔ na krsquoolu jɔyɔrɔ fa Hadamaden ka

hakɛw bɛ boli waati bɛɛ Nin sariya filaw bɛ ɲɔgɔn dafa

Diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoo ye DeyihasiDIH ye o faamuyali kalan

bolodalisɛbɛn bɛ yen min labɛnna Kuruwaruzi komiteba fɛ diɲɛ kɔnɔ nrsquoa bɛ wele

SeyiseyɛriCICR O kalan bolodalisɛbɛn in bɛ wele laquoAn ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou

dɔn DeyihasiDIH raquo

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili o ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kuntilennaba dɔ ye i nrsquoa fɔ a

bɛnkansɛbɛn sariyasen 1ɔlɔ brsquoa jira cogo min naO nrsquoa ta bɛɛ kabini san 1980 laban na

fɔɲɔgɔnkɔw siya sɛbɛkɔrɔ yɛlɛmana Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ nɔnabilala ni jamanaw yɛrɛ

kɔnɔ kɛlɛw ye O la jamanadenw bɛ coron tasuma fila ni ɲɔgɔn cɛ min ka jugu kosɛbɛ a

dɔw la ko jugu bɛ ta ka ɲɛsin olu fɔlɔ de ma

San 1990 daminɛwaatiw la fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ye taabolo kura ta krsquoa sababu kɛ porogaramu

kura sigili ye senkan min bɛ wele Angilɛkan na laquo An Agenda for Peace raquo (San bolodasɛbɛn

bɛn kama) O labɛnna sekeretɛri zenerali Butɔrɔsi Butɔrɔsi-Gali fɛ Sinsin kɛra min kan o ye

ka laquo dipulomasi ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma raquo O bɛ ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ labɛn minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigi kɛlɛɲɔgɔnw ni ɲɔgɔn cɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw bali u ka juguya ka kɛ kɛlɛw ye ani krsquou

jɛnsɛnni dan sira la nrsquou wulila8

Koɲɛsigidipulomasi kuntilenna ye ka ko bilenw funteni bɔ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw lasa nɔgɔya la

tɔn jamana dɔ kɔnɔ walima tɔn jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ni hakiliɲumantigiw ka wulikajɔ ye

fɔkabɛn kɔnɔ bɛnɲini minnu bɛ sinsin kumaɲɔgɔnya kan sigikafɔ ani jalatigɛli ka ɲɛsin

fɔɲɔgɔnkɔ ma min ma wuli fɔlɔ nkrsquoa bɛ ɲini ka wuli Koɲɛsigi dipulomasi bɛ se ka waleya

fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli waati la a dalasali waati ani bɛn sabatili waati

San 1997 baarakɛjɛkulu min bɛ wele KarineziCarnegie nrsquoa sigira senkan mɔgɔfagaba

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama o ye danfara nafama don ɲɛsigili waleyata ni ɲɛsigili labɛnda cɛ9

8 Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalen ka Tɔnba sekeretɛri zenerali An Agenda for Peace (San bolodasɛbɛn bɛn sabatili

kama) UN Doc A47277-S24111 7 Juin 1992 Dakun 20 nan) 9 Baarakɛjɛkulu KareneziCarnegie mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

Laselisɛbɛn laban (Niyɔriku KarineziCarnegie corporation of New York 1997)

30

Sedeyawojamanaw kɔnɔ ɲɛsigili waleyata bɛ taamaseere ni wale kɛrɛnkɛrɛnnenw ye minnu

tara ka ɲɛsin gɛlɛya kunbɔlen dɔ ɲɛnabɔli ma lasɔmini joona sen brsquoo la fɔkabɛn bɛnɲini

ɲɛsigimaramafɛnbɔsi ani ɲɛsigikankanni ni ɲɔgɔnmagɛnfɛɛrɛw ye i nrsquoa fɔ

hakiliɲumantigiyawalew ani Sedeyawo ka bilankɔrɔkɛlɛbolo

ɲɛsigili labɛnda bɛ boloda tuma caman bɛn hakililaw kɔnɔ a labɛnkun ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun

jɔnjɔn dogolenw kɛlɛ yɛlɛmasen kura donni politiki ni fanga sigibolo taabolow la (mara

kɛcogo ɲuman) sen brsquoo la ani yɛlɛmasen kura donni yiriwali taabolow la sew jiidili ani bɛn

sabatili lafasali10

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la wulikajɔw bɛ se ka kɛ krsquoa sababu kɛ koɲɛsigi dipulomasi ye -

sɛgɛsɛgɛlibaaraw suturaladipulomasi gɛrɛntɛsigidipulomasi ani fɔkabɛn

A ka kan diɲɛ tɔnbaw ani fankelenfɛjamanaw ka tɔnbaw jamanaw gɔfɛrɛnamanw

(tɔndenjamanaw) ani dɛmɛdonjɛkuluw olu ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw don u ka baara

bolodalenw kɔnɔ A ka kan fana o fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛsigilifɛɛrɛw ka waleya ɲɛsigilibaara

kɛbagajɛkulu fɛ baarakɛla suguya caman bɛ min kɔnɔ

Nin dakun ninnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogow la nkrsquoa bɛɛ trsquoo ye

- (a) kunnafonidibaaraw ani kɔlɔsiliw diinɛɲɛmɔgɔw fɛ laadalaɲɛmɔgɔw mɔgɔba

kɔrɔtalenw sigida hakiliɲumantigiw walasa ka ko cogoya jɔnjɔnw jateminɛ ani ka

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw ɲini (hakililafalensigi gɛlɛyaw dalasali kan ni

kunkankofɔjama bɛɛ ye)

- (b) cɛfɔli

- (c) fɔkabɛn

- (d) bɛnɲini min bɛ na ni kumaɲɔgɔnyasiraw dayɛlɛli ye fadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ

- (e) koɲɛsigi kankanni

- (f) dannayawalew

Sedeyawojamanaw ka wale kɛlen jɔnjɔnw misaliw la ninnu brsquoa la

- (a) Bɛn ni lakana labɛnw sigira senkan krsquou sinsin politikiko bɛnɲɔgɔnmaya jɔsen

dantigɛlenw kan

10

Sedeyawo fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili bɛnkanRegMSCREG10108paragraphe 19)

31

- (b) Fankelenfɛjamanaw lasɔmini joona fɛɛrɛ waleyata jɛkabaara tɔn jamanaw

ɲɛjɔyɔrɔw ni jɛkuluw fɛ kunnafoniw kafoli la anrsquou sɛgɛsɛgɛli (EKOWARINIECOWARN

Yɔrɔw Birow)

- (c) Sabalibagaw ka jɛkulu ni SedeyawoCEDEAO peresidan ka ciden ka

fɔkabɛnwalew

- (d) Mɔgɔba kɔrɔtalenw ka hakiliɲumantigiyawalew ciden kɛrɛnkɛrɛnnenw fɔkabɛnba

dɔ kama

- (e) Saratiw sigili senkan ka kɛɲɛ ni SedeyawoCEDEAO ka Bɛnkan sigilen ye

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan (SepeseseCPCC)

- (f) Fanga sigibolo minnu bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa Sedeyawojamanaw kɔnɔ

yuruguyurugu kɛlɛli fanga sigibolow tɔn minnu bɛ wotekow labɛn ani politikitɔnw

nɔgɔyasiraw dayɛlɛli olu ye walasa krsquou ka sew jiidi

SedeyawoCEDEAO bɛ ka fɔkabɛn dɛmɛni cakɛdabolofara dɔ sigi senkan (MSD) walasa ka

ɲɛsigilidipulomasi tɔnbolofaraw dɛmɛ i nrsquoa fɔ sabalibagaw ka jɛkulu ani peresidan ka ciden

kɛrɛnkɛrɛnnenw O kun ye ka hakilila sinsin min brsquoa jira ko fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili (ɲɛsigili

labɛnda fara ɲɛsigili waleyata kan) sedeyawojamanaw kɔnɔ laɲininen don kosɛbɛ wa a nafa

fana ka bon waati kuntaala jan kɔnɔ

Fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali kɛcogow

Fɔɲɔgɔnkɔ sunw bugunnatigɛ

A ka kan fɔɲɔgɔnkɔ sunw ka dɔn fɔlɔ Sababu kelen walima caman bɛ se ka kɛ fɔɲɔgɔnkɔ la

minnu brsquoa lawuli (Fɔɲɔgɔnkɔw KunwSababuw Sunw lajɛ)

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogo suguyaw nafa nrsquou baasimakow sɛgɛsɛgɛli

Nin dakun filanan in na fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali taabolo bɛ boli mɔgɔw ka dɔntaw kan

u bɛ minnu waleya walasa ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔ ani krsquoa dalasa badaa-badaa U ka o kɛcogo

kelen-kelen nafa nrsquoa baasimakow bɛ sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni ninnu ye

- kɔlɔsili kɛlɛɲɔgɔn fila fɛ walima a kɛbaliya

- bolodiɲɔgɔnma kɛlɛɲɔgɔn fila cɛ walima a kɛbaliya

- fɔɲɔgɔnkɔ dalasali walima a kɛbaliya

32

- n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ walima n bɛ bin i bɛ bin walima n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin

- yɛrɛfaamu ani tɔw faamuyali

- kofaamuyalihakili waleyali ani sennakow ka ɲɛsin gɛlɛyaw ɲɛnabɔli ma

- bɛnkansɛbɛn waleyalibaara cɛsiraw sabatili kama

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow la an bɛ se ka nin dakun ninnu lasa

- fanga mara (ɲɔgɔnsɔrɔ) Fan kelen ka faamuyacogo bɛ diyagoya fan dɔ kan A bɛ kɛ

se bɛ min ye o de sago bɛ kɛ n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin o tɛ fura sɔrɔlen ye gɛlɛya la

- sariyasirakanjodi o bɛ sinsin sariyasira kan min bɛ ka labato jamanamɔgɔw fɛ

Sariyatigɛla brsquoa latigɛ - kelen bɛ se sɔrɔ tɔ kelen dɔ bɛ bin ndash sinsin bɛ kɛ sariya kan

- jalatigɛli o ye ni fan fila bɛnna a kan ka mɔgɔ yeleke dɔ sugandi min brsquou ka ko

jalatigɛ wa u bɛ diɲɛ fana nrsquoa ka dantigɛli ye Minɛ bɛ kɛ mɔgɔ yeleke in ka fɔta de

ma

- bɛnkanɲini o ye ni fan fila bɛnna a kan ka sigi ka kuma krsquou ka danfaraw lakodɔn O

taabolo in bɛ hakilila min fisaya o ye laquo n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ raquo

- fɔkabɛn o ye fɔkabɛn nɔgɔyalen ye min kɔnɔ fan fila bɛ bɛn a kan krsquou cɛ fɔɲɔgɔnkɔ

ɲɛnabɔ badaa-badaa nrsquou ka ŋaniya sirilenw ye Fɔkabɛnna ka baara bɛ kɛ dɔrɔn krsquou

bilasira Fɔkabɛn bɛ hakilila min fisaya o ye laquo fan fila bɛɛ ka wasa sɔrɔ raquo Fɔkabɛnna

bɛ wele fana laquo nɔgɔyalikɛbaga raquo

- bɛnɲini o ye ni jaabi kuntaala jan bɛ gɛlɛya la Ni bɛn lakika labugunni daminɛna

tuma min na

- dalasali o ye fan fila ka fɛɛrɛ ye ka gɛlɛya ɲɛnabɔ fo yɛlɛma ɲuman bɛ don u cɛsiraw

la O kɔrɔ tɛ ko tɛmɛ kɛra nisɔn jirali waati kan kaban

- bayɛlɛmani o ye fan fila cɛ jɛkabaara sankɔrɔtalen ye Fan fila bɛ bɛn a kan ni hakili

ye krsquou cɛsiraw yɛlɛma krsquou lakuraya krsquou ɲɛ

Bɛnkanɲini fɔkabɛn bɛnɲini dalasali ani bayɛlɛmani olu ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow

ye minnu nafa ka bon kosɛbɛ kɛlɛɲɔgɔnw kan

Dakun tan walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la

33

1 Arsquo yrsquoa lajɛ fɔɲɔgɔnkɔ minnu lawulili sababu bɔra aw yɛrɛ la krsquoolu ɲini krsquou dɔn nkrsquoaw

kana dimi Arsquo yrsquoa ɲini krsquoa dɔn fana arsquo kɛwalew la jumɛnw de bɛ mɔgɔw ladimi

2 Arsquo yrsquoarsquo ka mɔgɔlamɛn sew kolokolo ndash ka kunnafoni ɲini arsquo ye ɲininkaliw kɛ

3 Arsquo yrsquoarsquo ka nafa dogolenw ɲini krsquou dɔn ndash arsquo ye danfara don a ka nafa jɔnjɔnw nrsquoa ka

daladiyakumaw cɛ walima a ka jɔsen kɔrɔ talenw

4 Arsquo yrsquoarsquo fanga digi gɛlɛya kun dɔnni kan arsquo kana arsquo sinsin mɔgɔw kan ko bɛ minnu

yɛrɛw kunkan

5 Arsquo ye ɲɛnabɔli suguya caman bisigi- ldquoɲɛnabɔcogo ɲuman jumɛn bɛ gɛlɛya la aw fɛ rdquondash

arsquo ye hakililaw ɲini kasɔrɔ a ma kiiri tigɛ fɔɲɔgɔnkɔbagaw ni ɲɔgɔn cɛ

6 Arsquo ye baara kɛ ni sarati lakikaw ye walasa ka ɲɛnabɔli jate minɛnenw kiimɛ - ldquo Mɔgɔ

wɛrɛw yrsquoa kɛ cogo di nin suguya kelen ninnu ɲɔgɔnnaw nardquo

7 Arsquo ye ɲɛnabɔliw lakodɔn minnu bɛ bɛn fɔɲɔgɔnkɔbaga bɛɛ ma

8 Arsquo ye bɛn ɲɛnabɔliko ɲuman kan

9 Arsquo ye bɛn a kan ka sigi bɛnkanɲini tabali la ni ɲɛnabɔli bolodalen ma bɛn sen ma

10 Arsquo yrsquoarsquo cɛsiraw sinsinnen to

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka dɔnniya ni hakilila faamuya minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida

danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye

- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou

dalasali

34

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

(ɲɔgɔnmakoto ni bɛn)

Kuntaala lɛrɛ 16

MinɛnwDɛmɛnawSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw fotow misalijaw nataliyew

- Gafew ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw hakililaw ɲɛfɔ

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw suguyaw nrsquou

kɛcogoyaw dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na

u kunw nrsquou nɔw

Fɔɲɔgɔnkɔ maramafɛnnakɛlɛw

kunw kɔlɔlɔw ani fɔɲɔgɔnkɔw

suguyaw

- Sɛbɛnw ɲinini (minnu

sɛbɛnnen don mansin na ani

ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Sɛbɛnw kalanni

Kolabɛnniɲɛɲinibaara

Kalansenlabɛnsɛbɛnw

hakilila ɲinini a labɛnni anrsquoa

waleyali

Baarasigi (ateliye) labɛnni

fɔɲɔgɔnkɔko dɛmɛɲɔgɔn tɔw

Lɛrɛ 4

2

Kunbalan minnu sirilen bɛ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la u ɲɛnabɔli

anrsquou dalasali krsquoolu ɲini krsquou dɔn

Kunbalanw koɲɛnabɔtaw ani gɛlɛya

minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

la u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

Lɛrɛ 2

3

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali sababuw

nrsquou waleyaminɛnw ɲini krsquou dɔn

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou

dalasali kɛcogoyawwaleyaliminɛnw

Lɛrɛ 2

4

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali kɛcogow

sanga

Gafe ni sɛbɛn minnu bɛ tali kɛ

marabolo taabolo la politikiko sira kan

Lɛrɛ 2

5

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw don

kalanbaara kɔnɔ

- Dɔnnikɛminɛn ni kalankɛminɛn

minnu bɛ yen

- kalansenlabɛnsɛbɛnw

- Kalandegeli kalansenw

waleyalicogo

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

35

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya

kosɛbɛ

Kalansen tɔgɔkalan cogoya

Bɛn yafa ani ɲɔgɔndɛmɛ

Kalandegeli kuntilenna

- Dɔnniya ni hakilila minnu bɛ tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya kosɛbɛ

- Krsquoi sendon fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali waleyaw la

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

Ka fɔɲɔgɔnkɔw kunw nrsquou nɔw ɲini krsquou

dɔn ani krsquou kɛcogoyaw jira

Krsquoi jɔyɔrɔ fa gɛlɛyaw ɲɛnabɔli siraw

ɲinini na hakililafalenfalen senfɛ bɛn

kɔnɔ O hakililafalenfalenw bɛ se ka kɛ

a yɛrɛyɛrɛ ye walima a ladege

Ka fɔɲɔgɔnkɔw jaw latɛmɛnanw danfara dɔn

krsquou sɛgɛsɛgɛCogoya minnu tali kɛ fɔɲɔgɔn

cogoya dɔw kan

Minɛnw ni sɛbɛnw

- Waleya 6 jaw minnu bɛ boli fali 2 fila ka maana kan

- Jamana sariyasunba masalabolo

- Kalanyɔrɔ lataamasariya

Kuntaala Lɛrɛ 2

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

BAARA KƐTAW

36

KALANSENBOLO Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

FƐƐRƐW

Labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Karamɔgɔ cɛman musoman

- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalandenw

ka dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ani u ka

seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Kalandenw

- bɛ ɲininkaliw jaabi

- bɛ kuma ɲininkaliw kan minnu bɛ boli

hakilila kalantaw kan krsquou hakili jagabɔ

u kan

- Jaabi ɲuman

sugandilli

- Kelennabaara

Hakililaɲini

Hakililafalen fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- bɛ ja wɔɔrɔ (6) jira walima ka mɔgɔ

bila krsquou jira minnu bɛ boli fali (2) ka

maana kan

- bɛ sɔrɔ ka kalan kɛcogo fɛɛrɛw labɛn

- bɛ kalan kɛlen nafabɔ (kuluw ka

baara kɔnɔ) ka sɔrɔ krsquou yɛrɛ ka

faamuyata dajira

Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

- bɛ kalangafe kɔnɔko lasecogo a fɛ

labɛn

- bɛ dɔnniya latɛmɛni nrsquoa sɔrɔli

taakasegin kɛcogow labɛn kunnafoni

nafamaw faamuyali la

- bɛ walanwalanniw kɛ minnu ka kan

walasa sigannako si kana ye a la

-bɛ ɲininkaliw jaabi

- bɛ baara dilen waleya ja dilen kan

Kulubaara

Hakililaw nafawsinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

- bɛ ɲɛfɔli nɔgɔman kɛ ja kelen-kelen

kɔnɔ gɛlɛya kan ka sinsin kulubaaraw

ka lakalili kan

- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ

ka ja ɲɛfɔlen ninnu kɔnɔkow sanga

diɲɛlatigɛ kow ma (du kɔnɔ jamakuluw

kɔnɔ adw)

- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ u krsquou hakili jagabɔ u ni ɲɔgɔn cɛ u ka

kulu kɔnɔ krsquou fɛla jira minnu bɛ se ka

kɛ sababu ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun dɔn

u siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ u

ka se ka waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw

jira minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔnkɔ juguyali

- bɛ ja ɲɛfɔlenw kɔnɔkow sanga

diɲɛlatigɛ kow ma

- brsquou fɛlaw labɛn minnu bɛ se ka kɛ

sababu ye fɔɲɔgɔnkɔw kun ka dɔn u

siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

- bɛ waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw jira

minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔn juguyali fɛ

Kelennabaara o

kɔfɛ jɛkabaara

Dɔnniya sɔrɔlenw Kiimɛni

ani bakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ ka depiliyanw dilan sɛbɛn nɔrɔtaw

fini sɛbɛnnenw lafaamuyaliwalanw

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan

- bɛ cikan waleya hakilila lasecogo

min bɛ bɛn a yɛrɛ ma ka tɛmɛ tɔw kan

krsquoo sugandi

Kelennabaara

walima kulubaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- brsquoa ɲini sɛbɛn ka labɛn fɔɲɔgɔnkɔ

bisigilen dɔ walima jɔnjɔn dɔ kunw kan

a kɛcogoyaw a kɔlɔlɔw anrsquoa dalasali

fɛɛrɛw

- bɛ seko ni dɔnko baaraw yiriwa

minnu tɛ kalansen bolodalenw kɔnɔ

(ɲinini tɔn dɔw sigili senkan minnu ka

kan ka kalandenw don ɲɔgɔn na ka

jamana seko ni dɔnko don ɲɔgɔn na

ani jamana wɛrɛw seko ni dɔnko dɔnni

- bɛ sɛbɛnw labɛn (kulu ni kulu)

- brsquou sendon tɔn (w) ka baaraw la

- Kulubaara

- Gafeɲini

-

Kolabɛnɲɛɲinibaara

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- ɲininitɔnw sigili

senkan ka

kalandenkulu

kuntilenna

sugandilenw ta o

37

ka dɔnko dilanni layiriwa (ja kumamaw

ni kumantaw dilanni poyiw

sɛbɛnnihellip)

- bɛ barosigiw ni seko ni dɔnko

taamaw ani dɔwɛrɛw labɛn tɔn ka

baaraw hukumu kɔnɔ adw

Kalanbolo 1ɔlɔ wɛbu lajɛlenw Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

_______________________________________________________________________

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Bɛn hakilila

- httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispaix

Bɛn sabatili

- httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

- httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

Ladamuni bɛn kama

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintrductorypdf

- httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

Maramafɛnnakɛlɛw

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdf

Jogow walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ ani krsquou ɲɛsigi fɔɲɔgɔnkɔw fɛɛrɛw nrsquou tɛmɛsira

dantigɛlenw

httpwwwehlicrcorgindexphpoption=com_contentɛtsectionid=15ɛttask=viewɛthid

emanmenu=1ɛtid=548

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdfpage

2

Poyi Bɛn kan

38

Nrsquoi dalen brsquoa la ko muguri fanga ka bon ni maramafɛn ye

Nrsquoi dalen bɛ tɛgɛdi fanga la

Nrsquoi dalen brsquoa la ko fɛn min bɛ mɔgɔw kafo o ka ca ni min brsquou fara ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko mɔgɔw cɛ danfara ye nafa de ye ko jugu tɛ

Nrsquoi bɛ se krsquoi mɔgɔɲɔgɔn lajɛ ni kanu dɔɔnin ye

Nrsquoi bɛ se ka jigi fisaya ni siganna ye

Nrsquoe ka jate la e de ka kan ka sendaɲɛ fɔlɔ kɛ ka ɲɛsin i mɔgɔɲɔn ma

Ni denmisɛnnin ka filɛli bɛ se krsquoe dusu faga

Nrsquoi sigiɲɔgɔn ka nisɔndiya brsquoi fa

Nrsquoe fɛ dunan ye balima ye min cira i ma

Nrsquoi bɛ se ka waati dɔɔnin kɛ baara la fu kanu kama

Nrsquoi bɛ se ka diɲɛ nrsquoa ye mɔgɔ ka mako ɲɛ i ye

Nrsquoi brsquoi ka dumuni tila i ni mɔgɔw cɛ krsquoa kɛ ni dusukunjɛya ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko yafa nafa ka bon ni tajurusara ye

Nrsquoi bɛ se ka mɔgɔ tɔw ka hɛrɛ dɔnkilida ka dɔn kɛ u ka nisɔndiyakoba la

Nrsquoi bɛ se ka jɔ jalaki kɔrɔ ka nafalan bɔ a la kasɔrɔ i ma ban a ma ani krsquoi yɛrɛ lafasa

Nrsquoe fɛ i mɔgɔɲɔgɔn tɛ dɔwɛrɛ ye i balima kɔ

Nrsquoe fɛ dusubaya ye dɛsɛ de ye fangatigiyajira tɛ

Nrsquoe bɛ diɲɛ nrsquoa ye i ka tɔɲɔ nkrsquoi tɛ mɔgɔ wɛrɛ tɔɲɔ

Nrsquoi dalen brsquoa la ko kanu

dɔrɔn ye kankarida ɲɛnama ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko bɛn bɛ se ka kɛ

O la bɛn bɛna sabati

Piyɛri GilibɛriPierre Guilbert

anouslesamiescenterblognetrub-Textes-beaux-texteshtml

39

KALANBOLO 2 HADAMADENW KA HAKƐW

Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ ta ye hadamadenya ka ɲɛtaa jɔsen o kɔdonnen don dakanko ma ani

latigɛ O la hakililajigin na nimaya sinti sariya jatew la mɔgɔw kɛfɛnw ye kelen ye ka se

999 ma o hukumu kɔnɔ sa hadamaden kelen-kelen bɛɛ yehellip mɔgɔ suguya kelen ye

Alɛn Musu

Diɲɛ dɛmɛdonjɛkuluw ka kolatigɛjɛkulu ɲɛmɔgɔ dankan Ɔsilo ɔkutɔburukalao tile 21-221

1 Alɛn Musu Diɲɛ tɔgɔlalajɛ hadamaden ka hakɛw kan

Ɔsilo ɔkutɔburukalo tile 21-22 san 2010 lajɛ dayɛlɛlikɔrɔfɔ [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 0615

httpforumoslofedeorgtextefrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf

40

HADAMADENW KA HAKƐW

1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ɲɛbila

Bi-bi in na diɲɛ labilalen don kɛlɛ caman ye gun dɔw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Afiriki

silatununikɛlɛw kabilakokɛlɛw ni siyakokɛlɛw bɛ ka dankari yɔrɔ min tuma bɛɛ bɛn na ani

basigi jamanaw kɔnɔ

O la a yera krsquoa fɔ ko a ka kan bɛn sabatili waleyali fɛɛrɛw ka sigi senkan ka taa a fɛ

Sedeyawojamanaw kɔnɔ walasa o ka sira sɔrɔ fo taabolow ka yɛlɛma jamanaw kɔnɔ ani

jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw lakananiko ɲuman ma

Kalanbolo se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa walasa ka hadamadenw ka hakɛw

minɛnw nrsquou fɛɛrɛw u jɔsenw u saratiw nrsquou cogoyaw layiriwa diɲɛ tɔnbaw taabolow kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw taw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen taw kɔnɔ

Kalanbolo 2 nan masalakun bolofaraw

1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o

kelen kɔnɔ

2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu bɛ fisaya diɲɛ tɔnbaw

taabolow yiriwali ma fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow ka

ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw bonyali ma

41

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw

ka hakɛw kan dɔnniya ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya

- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw

ka hakɛkow la waleyalifɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka

danbew la

- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli diɲɛ tɔnbaw taabolow kan

fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw ka

hakɛkow la

- Ka jogow ta minnu ka ɲi diɲɛ tɔnbaw taabolow ma hadamadenw ka hakɛkow la

minnu ka ɲi fankelenfɛjamanaw taabolow ma ani jamana kelen-kelen taabolow

Kɔnɔkow

1 Kunnafoni bakurubaw

a Kɔrɔw

Hadamadenw ka hakɛw

Hadamadenw ka hakɛw ye hakɛw ye minnu bɛ hadamaden kelen-kelen bolo a yɛrɛ tɔgɔ la ka

da a kan hadamaden don ldquo Hakililatigɛ hakɛw don minnu bɔra diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ

minnu bɛ hadamadenw ni hadamadenkuluw tanga waleya bɛɛ lajɛlen ma waleya minnu bɛ

dankari yɛrɛtigiya baju la ani hadamaden ka hɔrɔnyardquo2

Sariyadɔnniyatigi J Murizɔn ka fɔ la hadamaden ka hakɛw ye ldquo fisayaw ye minnu bɛ

hadamaden bolo a yɛrɛ tɔgɔ la sariya bɛ minnu dannatigɛ ka ɲɛsin a ni mɔgɔ wɛrɛ cɛw ma

ani ka ɲɛsin a ni fanga cɛ mardquo3

Hadamadenw ka hakɛw ye bitile politikiko ladamuya jujɔn jɔnjɔn ye

Hakɛ ye se ye ka ko dɔ kɛ ka ban ko dɔ kɛli ma ka fɛn dɔ sɔrɔ krsquoa diyabɔ walima ka ko dɔ

diyagoya mɔgɔ dɔ kan A lakodɔnnen bɛ sariya fɛ

2 Sezari NTANGU LIHO ONIONU sekeretɛri Zenerali ka laselisɛbɛnw hadamaden ka hakɛw sɔsɔli kan Kongo

demokaratiki jamana kɔnɔ kuma lamɛnnenw ni gafe lajɛlenw taabolow sira kan San 2001 [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra san 2012 0615 httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-

bibliographie-des-rapports-du-secretaire-general-de-lOnu-sur-les-viola0html 3 J Murizɔn Daɲɛgafe diɲɛ ɲininkaliw kan [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san 2012 0615

httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛdq=J+Mourgeon

42

Hadamadenw ka hakɛw ye nin se suguyaw de ye minnu lakodɔnnen bɛ sariya fɛ hadamaden

kelen-kelen bɛɛ ye Hakɛw don minnu ni hadamadenya yɛrɛ taalan ye ɲɔgɔn ye A bɛ mɔgɔ

kelen-kelen bɛɛ bolo kabini a bangedon wa u bɛɛ brsquoa dɛmɛ krsquoa ka hadamadenya hɔrɔnya

sabati O la sa hadamaden ka hakɛw ye tigiya bɛrɛbɛrɛw ye diɲɛ bɛnkanw don tilabaliw

don

Hadamaden ka hakɛw

Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se ka fisaya minnu sɔrɔ I bɛ bange ni hakɛ minnu ye don

diɲɛ bɛnkanhakɛw don ani tigiya bɛrɛbɛrɛw fana don A ka ca a la u bɛ lakodɔn sariyaw ni

masalabolow kɔnɔ minnu sariyasunnama don O misali ɲɛnama dɔ ye Hadamaden ka Hakɛw

Dantigɛlisɛbɛn ye min tara san 1789 Tubabukan Daɲɛgafe

b Hakilila bangesira

Hadamaden lakanani ni hakɛ sariyamaw ye o hakilila ka kɔrɔ San 1215 Angilɛjamana kan

Bɛnkansɛbɛnba (Maɲa KaritaMagna carta) min yrsquoa jira ko hadamaden ka kan ni yɛrɛtigiya

ye o yrsquoa sɛbɛnw na kɔrɔlenbaw dɔ ye O waati kelen na Afiriki tilebinyanfan na Manden

walima ldquoKURUKANFUGA bɛnkanrdquo ye jamanadenw cɛsiraw dantigɛ ka sinsin ladamuya

jɔsenw kan bɛn sabatili kama Angilɛjamana kan san 1215 Bɛnkansɛbɛnba bɛ dafa ni hakɛw

makasilisɛbɛn ye min labɛnna san 1628 ( o ye maramɔgɔw ka yɛrɛtigiya wulibali dakunw

dantigɛ masakɛ ye) ani san 1689 sariya min tɔgɔ ye ldquoBill of Rightsrdquo angilɛkan na

Sankɛmɛ XVI nan yɛlɛmasen kura senfɛ Kaliwɛn ka porotɛsitantisimuya ye hadamaden bɛɛ

damakɛɲɛni Ala ɲɛkɔrɔ jɔsen dantigɛ Gorotiyusi fana porotɛsitanya sariyadɔnniyatigi don

ale yrsquoa jira san 1625 ko tiɲɛ don kɛtaw bɛ hadamaden na nka hakɛ wulibaliw fana brsquoa bolo O

kɔfɛ Angilɛjamana yɛlɛmabaw ye ɲɛbilabaara jɔnjɔn kɛ hakilila in labɛnni na a kɛra

dantigɛliw ye o walima san 1660 seginnifanga angilɛdepitebulon ye wote kɛ ka sariya min ta

san 1679 nrsquoa bɛ wele angilɛkan na ldquohabeas corpusrdquo o ye kanagɛlɛnyaminɛni suguya bɛɛ

kɔn

Angilɛjamana na yɛlɛmaba tɛ taa sariyabatojamanaya min kɔ o fangayara krsquoa daminɛ san

1688 na

Yeelenw karamɔgɔbaw yrsquoa bolomadahakilila labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenya la J Lɔki a ka sɛbɛn

kɔnɔ siwiligɔfɛrɛnaman kan ale yrsquoa jira ko fanga yamaruyalen tɛ yen fo min sigira

maramɔgɔw ka fɔkabɛn kɔnɔ ani fana mɔgɔw ka hakɛ fɔlɔw ka dansigi jamana fanga taabolo

kɔnɔ

43

Sankɛmɛ XVIII nan bɛɛ lajɛlen kɔnɔ a kɛra Lamerikɛnjamana ka yɛrɛmahɔrɔnya

dantigɛlisɛbɛn ye o san 1776 ani Faransi lajɛkɛlaw ka dantigɛlisɛbɛn san 1789 utikalo tile

26 ninnu bɛɛ ye yɛrɛtigiya di hadamaden ma San 1789 dantigɛlisɛbɛn laɲini tun ye

hadamadenw sago ka kɛ u yɛrɛ la anrsquou bolofɛnw hakililatigɛ kɔnɔ jamana bɛ min lakana

Olu ye ldquoHakɛw yerdquo minnu bɛ wele sɔrɔ kɛcogo labilalen sɛrɛ fɔlɔ hakɛw

Sɛrɛ filanan ldquohakɛw yerdquo (baarako siratigɛ ye ani seko ni dɔnkohellip) olu ye hakɛ jurumaw ye

minnu bɛ boli baara dɔw kɛli kan minnu tɛ taa jamana ka jɔyɔrɔfa kɔ krsquou lakana O hakɛw

labɛnna sosiyalisimu hakilila kɔnɔ

Bi kuma bɛ hakɛw sɛrɛ sabanan kan i nrsquoa fɔ sigida nrsquoa lamini ɲuman sɔrɔli hakɛ bɛn sɔrɔli

hakɛ ɲɔgɔndɛmɛ sɔrɔli hakɛ

Hadamadenw ka hakɛ ninnu hakilila labɛnni ju bɔra tilebin nansarala la Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ

jɛ ye a yrsquoo jira nka o nana ni sɔnbaliyaw fana ye ka bɔ larabujamanaw yɔrɔ ani

Siniwajamana Silamɛya ka dantigɛlisɛbɛn hadamadenw ka hakɛw kan ani Afiriki jamanaw ka

dantigɛlisɛbɛn hadamaden ka hakɛw kan a brsquoi ko olu dilanna o hukumu kɔnɔ Nka o nrsquoa ta

bɛɛ diɲɛ dantigɛlisɛbɛn min tara san 1948 hadamaden ka hakɛw kan diɲɛbɛɛjɛhakilila min

brsquoo jɔsenw kɔnɔ bɛn kɛlen brsquoo kan yɔrɔ caman

ldquoSan 1325 bɛnkansɛbɛn tun kɛra jigiyaba ye a tawaati ndash cakɛminɛn ɲɛnama sɔrɔli jigiya min

brsquoa to taabolo min laɲini ye tilennenya ni damakɛɲɛni donni ye cɛ ni muso cɛ fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli la o ka sigi senkan tigitigi koɲuman

Diɲɛ lakana kolatigɛjɛkulu Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kɔnɔ o ye bɛnkansɛbɛn

1820 nan min ta 1888 nan ani 1889 nan nrsquou bɛɛ bɛ muso ka hakɛw jateliko ɲuman kofɔ bɛn

ni lakana ɲinini na jigiya in brsquoo ju lardquo4

HADAMADEN KA HAKƐ ANI LAADALAHAKƐ AFIRIKI KƆNƆ

Krsquoa miiri ko Afiriki hadamadenjɛkulu tɛmɛnenw tun tɛ hadamaden ka hakɛkow kalama o ye

fili ye Hadamaden ka hakɛw tun bɛ laada kɔrɔw kɔnɔ Afiriki Afiriki kɔrɔlen na hadamaden

ka hakɛ tun brsquoi nrsquoa fɔ sariya min bɛ ɲinifɛn dɔ lafasa walima krsquoa diyagoya Hakɛ ni lakanani

hakilila ni kɛta hakilila tɛ se ka fara ka bɔ ɲɔgɔn na (Keba Nbayi ka fɔ la) Afiriki kɔnɔ

mɔgɔkɔrɔba dɔ mana sa o ye gafemaraso dɔ (dɔnniya jiginɛ ni hakilimaya) jeninen ye

Maninkaw brsquoa fɔ ko ldquojɔn sennɔ ni hɔrɔn sennɔ tɛ dɔn ka bɔ ɲɔgɔn nardquo

Laadalahakɛ jatelen don i nrsquoa fɔ laadaw ni fasiyaw bɔbolola nrsquou laɲɛnamayali kuntilenna ni

tɛmɛsira ka ɲɛsin diɲɛlatigɛ bilali ma hadamadenya sira kan ani Afiriki yiriwali a bɛ muso ka

wolobagaya jɔyɔrɔ di a ma ka ni lakanani nrsquoa kɔlɔsili di cɛ ma ka denmisɛnnin kɛ ni baloli

nrsquoa lakurayali taamasiyɛn ye ani ka maakɔrɔ kɛ jo ni sabaliya taamasiyɛn ye

4 Sayidi Jiniiti sekeretɛri zenerali ka ciden kɛrɛnkɛrɛnnen Afiriki tilebinyanfan na

44

cDanfara min bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ

Sariya sira kan danfara bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ hadamaden ka hakɛ siratigɛ la

- Dantigɛlisɛbɛn bɛ jɔsenw jira ani ka saratiw pereperelatigɛ diɲɛ tɔnba dɔ

tɔndenjamanaw bɛ bɛn min kan min ka kan ka gɔfɛrɛnamanw bilasira ani krsquou sɔn

hakili la Sariyalako diyagoyalen tɛ wa a tɛ di jamana si ma krsquoa bolonɔbila walima krsquoa

lakodɔn A ka ca a la bɛn bɛ kɛ a kan ni jamana bɛɛ ka diɲɛ ye

- Bɛnkansɛbɛn (walima saratikan) hadamaden ka hakɛw kan o ye diɲɛ jamanaw ka

bɛnkansɛbɛn ye min bɛ sariyalako diyagoyalenw ladan bɛnkanjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

A bɛ di jamanaw ma u krsquoa bolonɔbila krsquoa lakodɔn Bɛnkansɛbɛn bolili bɛ yamaruya

nrsquoa kelen-kelen fɛn o fɛn lakodɔnjamana hakɛ bolodalenw yrsquou ka baara kɛ A

waleyalicogo labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw brsquoa kɔnɔ

d Dakun minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma

Tali (Bɛn-a-kan-ni) o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ diɲɛ ni bɛnkan kɔnɔko ye u ŋaniya

la

Bolonɔbilali o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ bɛnkansɛbɛn lakodɔn jamana bɛ bolonɔ

sigi a kan krsquoa ŋaniya jira krsquoa brsquoa yɛrɛminɛ ka waleya kɛ min bɛ sɛbɛn in labɛnw sɔsɔ

Bolonɔbila in bɛ se ka kɛ jamana ka ciden fangabatigi dɔ fɛ

laquo Bɛnkan bolonɔbilali walima a bolofara dɔw o bɛ bɛn ɲɛbilasɔnni ma a ma O tɛ na ni a

diyagoyawaleyali ye nka a bɛ jamana ŋaniya jira krsquoa sɛgɛsɛgɛ krsquoa lakodɔnni boloda Hali nrsquoo

yrsquoa sɔrɔ bolonɔbilali in tɛ lakodɔnni layidu talen ye a bɛ jamana kan di a kana waleyaw kɛ

minnu bɛ bɛnkan in kuntilennaw sɔsɔ walima a labɛnkun raquo5

Lakodɔnni o bɛ jamana ka kandi kofɔ ka kɛ bɛnkan tigilamɔgɔw dɔ ye o brsquoa diyagoya ka

sariyaminɛn labɛnw waleya Tuma dɔw lakodɔnni bɛ kɛ fasojama ka cidenw fɛ nrsquoo ye

depitebulon ye O baara bɛ ɲɛbila ni sɛgɛsɛgɛli ye krsquoa dɔn nrsquoa ni sariyasunba bɛ ɲɔgɔn ta O

baaraw brsquoa to ni jamana brsquoa fɛ ka sigannako dɔw dajira a ka se krsquoo kɛ

laquo Lakodɔnni walima donni kɔrɔ ye ko jamana sɔnna ka siri Bɛnkan labɛnw na sariya sira kan

Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ donni ni lakodɔnni bɛɛ bɛ wolo wale suguya kelen na u kɛcogow tɛ kelen ye

Lakodɔnni na jamana bɛ bɛnkan bolonɔbila fɔlɔ ka sɔrɔ krsquoa lakodɔn o kɔfɛ Donni kɛli ye siɲɛ

kelen pewu ye bolonɔbilali tɛ kɛ krsquoa ɲɛbila

Lakodɔnni walima donni kɛcogow fangasira fɛ bɛ yɛlɛma ka kɛɲɛ ni jamana sariyasigi

taabolo ye A ka ca a la sanni ka bɛnkan lakodɔn walima ka don a la jamana brsquoa sɛgɛsɛgɛ

5 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

45

nrsquoa sariyasigi nrsquoa ka labɛnw bɛ ɲɔgɔn ta ani ka dabaliw pereperelatigɛ a ka kan ka minnu tigɛ

walasa krsquoa waleya koɲuman raquo6

Janto Jamana bɛ se ka bɛnkan lakodɔn ka sigannakow dajira labɛn kɛrɛnkɛrɛnnen dɔw kan

Waleyali yamaruyali o ye waati ye min kɔfɛ baara bɛ se ka kɛ ni diɲɛ bɛnkan ye krsquoa kɛ

bolominɛkala ye A ka a la lakodɔnni hakɛ jate dɔnnen dɔ ɲininen don walasa waleyali

yamaruyali ka daminɛ

Waleyali yamaruyalen kɔfɛ sariyaw bilaɲɔgɔnɲɛ kɛcogo bɛ na i jɔ

Jamana fanba kɔnɔ sariya baju fɔlɔ ye sariyasunba ye Nka jɔsen fila de ka kan ka jate ka

ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma

laquo Monisimumonisme raquo (Kelenya sariyako siratigɛ la) brsquoa jira ko diɲɛjɛsariya tɛ dunan

ye jamanakɔnɔsariya ma O kosɔn diɲɛjɛsariya bolili sariyaw labatoli bɛ diyagoya yɔrɔnin

kelen jamana kan U bɛ don jamana sariya kɔnɔ mɔgɔw bɛ se krsquou sinsin u kan krsquou yɛrɛ

lafasa ni dankarili kɛra laquo Mɔgɔ minnu sinsinnen bɛ kelenya kan sariyako siratigɛ la

laquo monisimu raquo olu ka jate la ni jamana tɛ yen anrsquoa ka dundugumaya nrsquoa ka fangabatigiya olu

ɲɛ tɛ sariya la u ɲɛ tɛ sarati yamaruyalenw na walima olu fɛ laquo sariya o sariya raquo tara

fangabonda wɛrɛ fɛ min tɛ jamana ye o tɛ sariya ye a kɛra cogo o cogo fo nrsquoa bɔra jamana

sariya de kɔnɔ raquo7

laquo Diyalisimudualisme raquo (filaya sariyako siratigɛ la) o ka jate la diɲɛ tɔgɔlasariya ni

jamakɔnɔsariya tɛ kelen ye cogoya si la O brsquoa jira ko diɲɛ tɔgɔlasariya tɛ se ka don

jamanakɔnɔsariya kɔnɔ pepewu ka kɛ a dɔ ye fo ni sariya tara o koɲɛ kunkan

A ka kan o la ni karamɔgɔ brsquoa fɛ ka lafaamuyaliwalew kɛ ka ɲɛsin a ka kalandenkulu ma a

krsquoa ɲini u fɛ u ka baara kɛ fɛnw kan minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ

tɔgɔlasariya ma

2 Hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolow diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani

jamana kelen o kelen cakɛminɛnw ni fɛɛrɛw

Sinsin kɛra Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kan min tara san 1948 ka sariya jɔnjɔnw

labɛn diɲɛ kɔnɔ ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ sariyalako diyagoyalen

tɛ a ye dawula ni fanga min sɔrɔ o yrsquoa jɔyɔrɔ bonya jira kɛwalew la diɲɛ fan tan ni naani

kɔnɔ

6 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

7 httpwwwgip-recherche-justicefrIMGpdfAO_pluralisme_juridiquepdf a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

46

Ale kɔfɛ bɛnkan caman labɛnna diɲɛ kɔnɔ hadamadenw ka hakɛw kunkan diɲɛ tɔnbaw bɛ

hadamadenw ka hakɛw lakana nrsquoolu ye

Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn min labɛnna san 1948 ONIONU fɛ (Jamana

yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba)

San 1945 awirilikalo la jamana 48 ka cidenw ye lajɛ kɛ ka Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba sigi senkan (ONIONU) ni bɛnkansɛbɛn labɛnni ye ONIONU sigira senkan walasa ka

kɛlɛw ban jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani ka bɛn sabatilikɛnɛ dɔ bila jamanaw ka bolo kan

kumaɲɔgɔnya kama

ONIONU laquo jamana fangama dɔw raquo tun trsquoa fɛ tiɲɛ yɛrɛ la ka hakilifalenw kɛ hadamaden ka

hakɛw kan U tun ma da a la krsquoa fɔ jamana brsquoa denw ka kow ɲɛnabɔ cogo min jamana wɛrɛw

(diɲɛ kunkankofɔjama) sen bɛ se ka don o la U tun hakili la o bɛ ɲɛnabɔ u ka

jamanakɔnɔpolitiki taabolo dɔrɔn de kɔnɔ Nka jamana fangantan dɔw ni lamerikɛnjamana

ka dɛmɛ ye bɛnkanɲini pasalenw senfɛ yrsquou jilaja laquo hadamaden ka hakɛw raquo ka sɛbɛn

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba bɛnkansɛbɛn ɲɛsɛbɛn kɔnɔ Nka kɔrɔ min bɛ

hadamaden ka hakɛ ninnu na o ma jira sɛbɛn in kɔnɔ wa hakililatigɛ si fana ma di min brsquoa

jira ko jamana bɛɛ lajɛlen bɛna diɲɛ ni hakɛ ninnu ye

Hadamaden ka hakɛw Baarakɛjɛkulu (bi a bɛ fɔ a ma kolatigɛjɛkulu) ale sigira senkan ka

sɛbɛn labɛn min bɛ hadamaden ka hakɛw ɲɛfɔ bɛɛ ka kan ka min labato diɲɛ fan bɛɛ diɲɛ

bɛ se ka ni min ye an ka dugukolo in kan Baarakɛjɛkulu in tun ɲɛmɔgɔya bɛ Eleyanɔri

Urusiwɛliti bolo a ye fɛn labɛn min laban kɛra Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn ye

walima DeyideyasiDUDH

Dantigɛlisɛbɛn ye sɛbɛn ye min bɛ saratiw sigi senkan walasa a ka sɛmɛntiya jamanaw fɛ

sariya sira kan diyagoyalako tɛ sariya sira kan

DeyideyasiDUDH ye hadamaden ka hakɛw sariyasen 30 kafolen ye Sariyasenw tilalen don

ka kɛ kuluw ye

Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu ye hakɛw ni yɛrɛtigiyaw ye

minnu bɛ hadamadenw lakana jamana ka fangatigiya dantɛmɛwalew ma ani ka

hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa

Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan hakɛ minnu

bɛ lakana sabati sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko sira kan

47

Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn ɲɛsɛbɛn ka fɔ la ka hadamaden ka hakɛw lakana o bɛ

na ni yɛrɛtigiya ye sariyalabato ani bɛn diɲɛ kɔnɔ o hakɛ ninnu bɛ hadamaden lakana fanga

jugu ni tɔɲɔni ma ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati hadamaden bɛɛ ye

Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu bɛ mɔgɔw lakana jamana ka setigiyajiraw

ma ani ka hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa U sɛbɛnnen bɛ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 4

nan 5 nan 6 nan 7 nan 8 nan 9 nan 10 nan 11 nan 12 nan 14 nan 15 nan 18 nan 19

nan 20 nan ani 21 nan

Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan olu bɛ sɔrɔ ni seko ni

dɔnko lakanani lafasa U bɛ sɔrɔ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 22 nan 23 nan 24 nan 25 nan

26 nan ani 27 nan

Danbe minnu bɛ DeyideyasiDUDH jukɔrɔmadon olu ye yɛrɛdɔn ye damakɛɲɛni yɛrɛtigiya

tilen ani ɲɔgɔnbonya hadamadenw ni ɲɔgɔn cɛ

Hadamadenw ka hakɛw sɛbɛnbaga cɛ ni muso

Erene Kasɛn Sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Faransi

Pɛngi-sun Sangi Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Siniwajamana kan ɲɛmɔgɔ

dankan

Eleyanɔri Urusiwɛliti ka bɔ Lamerikɛnjamana kan ɲɛmɔgɔ (muso don)

Walantɛn Tepilikɔwu diɲɛ sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Irisijamana kan

Sarili Maliki Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Liban

Dɔkutoratigi Hosa Neheta Ladamuni Karamɔgɔ don ka bɔ Ɛndijamana kan (muso don)

Diɲɛ cakɛminɛnw ye bɛnkan labɛnnenw ye minnu bolonɔbilala ani krsquou lakodɔn

jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ walima fancamanjamanacɛbɛnkan U bɛ diyagoyalako dɔw

labɛn sariyako sira kan ka ɲɛsin tɔn jamanaw ma

An bɛ se ka bɛnkan kulu caman faranfasi ka bɔ ɲɔgɔn na hadamadenw ka hakɛ kan Olu brsquoa

to nrsquoa hakilila kɛnɛ bonya hakɛ bɛ dɔn

Bɛnkan kunbabaw ye fɔlɔ ye olu ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen kafolen ye walima a kulu

ɲɛnama dɔ o bɛnkanw ye bɛnkanbajuw ye

1 Diɲɛ hukumu kɔnɔ (ONIONU) o ye bɛnkan fila ye minnu bɛ hakɛw lafasa minnu kofɔlen bɛ

hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kɔnɔ min bɛ siwiliw ka yɛrɛtigiya ni hadamadenyako

hakɛw bolo don ɲɔgɔn bolo krsquou kɛ bakuruba kelen ye damakɛɲɛ kɔnɔ

Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin siwiliw ka hakɛw ma ani politikikow ani saratikan minnu brsquoa

kunkan

48

Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin sɔrɔ hakɛw ma ani hadamadenyasiraw ni seko ni dɔnko

hakɛw

2 Fankelenfɛjamana hukumu kɔnɔ

Bɛnkanw bɛ hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolo dafa diɲɛ kɔnɔ O fankelenfɛjamana

fɛɛrɛ tigɛlen ninnu bɛ sɔrɔ Erɔpu Ameriki gunw kɔnɔ ani Afiriki anrsquou kɔlɔsili fangabondaw

Afiriki kɔnɔ Hadamaden ani Fasojamaw ka Hakɛw Bɛnkansɛbɛn de ko don ( min tara san

1981) nrsquoa kɔlɔsilen bɛ Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu fɛ Afiriki kiiribulon hadamaden

ani fasojamaw ka hakɛw kama o fana bɛ baara la ka hadamaden ka hakɛw layiriwa ani krsquou

lafasa Afiriki kɔnɔ

Bɛnkansɛbɛn dɔ fana bɛ yen muso ka hakɛ kan o ma ta fɔlɔ nka baara bɛ ka kɛ nrsquoa ye

kosɛbɛ Afiriki Kelenyatɔnba fɛ Afiriki Denmisɛnw ka Hakɛw nrsquou ka Diɲɛlatigɛ latɛmɛko

ɲuman Bɛnkansɛbɛn min tara san 1990 fana bɛ yen

SedeyawoCEDEAO fanfɛ bɛnkan ɲɛnamaw bɛ yen i nrsquoa fɔ misali la

- Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn min tara san 1999 bɛnko kan ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

- san 2001 farankanbɛnkan mara kɛcogo ɲuman kan

- bɛnkan mɔgɔw ka donkabɔ kan jamanaw kɔnɔ u sago la dagayɔrɔko ni sigiyɔrɔko

hakɛ min tara san 1979

- bɛnkan min bɛ boli tɔn fasodenya sariya kan san 1982

Bɛnkansɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw bɛ kulu filanan kɔnɔ u labɛnkun ye hadamaden ka hakɛ

kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ ye min bɛ boli silatunukɛlɛ kan kɛlɛ kojugubakɛw ani kojugubakɛw ka

ɲɛsin hadamadenya ma jɔnya hadamadenfeere diyagoyabaara kunkalifa

hadamadenyasira lakanani ɲangatali ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima minɛkojuguyaw

mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan minnu bɛ hadamadenya jaasi

Misali la

Bɛnkansɛbɛn silatunukɛlɛ ko juguw ɲɛsigili nrsquou kɛlɛli kan

Bɛnkansɛbɛn siyako fisamanciya suguya bɛɛ kɛlɛli kan krsquou ban pewu

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin ɲangatali kɛlɛli ma ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima

minɛkojuguyaw mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan walima minnu bɛ

hadamadenya jaasi

Bɛnkansɛbɛn minnu ɲɛsinnen bɛ kululakanani ma olu bɛ kulu sabanan kɔnɔ u bɛ boli

hadamadenkulu dantigɛlen dɔ mako kɛrɛnkɛrɛnnen kan kunkalifadenw ni fasontanw

dunanw tungarankew baarakɛlaw musow denmisɛnw lujuratɔw misaliw

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin denmisɛn ka hakɛw ma

49

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ

Diɲɛ bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin tungalabaarakɛla bɛɛ anrsquou ka denbayaw ka hakɛw

lakanani ma

Kuma laban na bɛnkansɛbɛn minnu bɛ boli fisamanciya kan olu laɲini ye siyako

fisamanciya kɛlɛli ye min sinsinnen bɛ cɛya walima musoya kan kalanko fisamanciya kɛlɛli

ani fisamanciya min bɛ kɛ baarako ni sarako O bɛnkansɛbɛn kelen-kelen bɛɛ bɛ kandi

ɲɛfɔlenko ɲumanw ɲɛbila jamanaw ye ani waleyalifɛɛrɛ dɔ kɔlɔsili kɛcogo caman bɛ min

kɔnɔ

Bɛnkansɛbɛn fanba bɛ laselisɛbɛn dilanni kɛcogo dɔ sigi senkan jamanaw brsquou kandi

ka min jira waati dantigɛlen kɛɲɛnenw kɔnɔ u ka dabali tigɛlenw kan ɲɛtaa sɔrɔlenw

bɛnkan hakɛ lakodɔnnenw labatoli la O laselisɛbɛnw bɛ sɛgɛsɛgɛ ani krsquou kiimɛ diɲɛ

mɔgɔ faamuyalenbaw ka baarakɛjɛkulu dɔ fɛ (misali la Hadamaden ka hakɛw

baarakɛjɛkulu min sigira Bɛnkan fɛ min bɛ boli siwiliw ka hakɛw ni politikiko kan) O

mɔgɔ faamuyalenbaw bɛ kɔlɔsiliw kɛ walima sɛgɛsɛgɛliw ka komagɛlɛyaliw kɛ ani u

bɛ se ka ɲɛfɔliko jɔnjɔnw ɲini jamana dɔ fɛ jamanadenw ka hakɛ lakodɔnnenw

waleyali nrsquou waleyalibaliya cogoya kan jamadenw ka kan krsquou diyabɔ minnu na

Nka o bɛɛ la diɲɛ tɔnbaw ta fanfɛla la mɔgɔw walima jamanaw ka makasiliw nrsquou ka ɲininiw

ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw sɔsɔliw lakarili ma jateminɛni fɛɛrɛw bɛ yen

Kabini san 2007 Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati (EPUEPU ) o ye lataamacogo

fɛɛrɛ kura ye min brsquoa to ni hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu (gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ

fangabonda min ka baara ɲɛsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw ma) bɛ hadamaden ka hakɛw

cogoya sɛgɛsɛgɛ jamana kelen-kelen kɔnɔ O ye san 4 o san 4 ONIONU jamana 193 ka

laselisɛbɛn sɛgɛsɛgɛtɔla krsquou dɛmɛ ka hadamaden ka hakɛw cogoya laɲɛ u kelenkelenna

kɔnɔ ani ka dusu don u kɔnɔ u krsquou bolo di ɲɔgɔn ma o siratigɛ la ani krsquou ka waleya ɲumanw

falen ɲɔgɔn ma A kuntilenna ye ka ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya don jamanaw cɛ walasa ka

bɛnkanfangabondaw ka baaraw dafa a kana kɛ baarafilakɛ ye u fɛ8

8 Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15

httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm

Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15

httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm

50

3 Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan

Sariya diyagoyabonyali jamana ka kan krsquoa yɛrɛ minɛ sendonni na hakɛw diyabɔli la Misali

la

- Lakanani diyagoyali jamana ka kan ka hakɛw sɔsɔli ɲɛsigi minnu bɛ kɛ mɔgɔ tɔw fɛ

misali la musow ka hakɛ jɔnjɔnw lakanani ka ɲɛsin laada dɔw kɔlɔlɔ juguw ma

- Waleyali diyagoyali jamana ka kan ka sariyasigi labɛnw mara labɛnw sariyatigɛ

labɛnw ani baarakɛnafoloko labɛnw sabati hadamadenw ka hakɛw layiriwali nrsquou

waleyali tɛ taa minnu kɔ

Nin diyagoyalakow waleyalibaliya ye hakɛ kofɔlen ninnu sɔsɔli ye

4 Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la

Walasa ka demokarasi sinsin hadamadenjɛkulu kɔnɔ fo hadamadenw ka hakɛw waleyali

tigitigi ka kɛ bɛɛ ka bila la

Hadamadenw ka hakɛw waleyali jɔnjɔn tɛ taa dabali minnu tigɛli kɔ jamanaw ka kan krsquoo bɛɛ

kɛ Hakɛ waliyali ka se a dan na tɛ taa baarakɛminɛn ni nafolo fɛn o fɛn kɔ jamana kelen-

kelen ka kan krsquoolu ɲɛsigi ani krsquou di A ka kan krsquoa janto kojugukɛlaw nɔbɔli la krsquou bila u krsquou ka

tiɲɛniw nɔ dilan ka ɲɛsin mɔgɔ tɔɲɔnenw ma ka ɲangilibaliya kɛlɛ ni sariya kɛrɛnkɛrɛnnenw

tali ye

Jamana fanga sigibolow bɛ yen hadamaden ka hakɛw lakanani kan olu bɛ makasiliw ni

ɲininiw jateminɛ kasɔrɔ tɛmɛ ma kɛ kiiritigɛfanga fɛ

5 Jamana sariyaw bɛrɛbɛnni hadamadenw ka hakɛw ma

Jamanaw ka kan krsquou ka sariyaw bɛrɛbɛn diɲɛ taamasiyɛn sugandilenw ma hadamaden ka

hakɛw siratigɛ la

Bɛnkan minnu tara hadamaden ka hakɛw kunkan ye bɛɛ kunko ye bawo u laɲini ye ka hakɛ

lakodɔnnen bɛɛ lajɛlen lafasa tigitigi O tuma a ka kan fɛɛrɛw ka sɔrɔ ka di jamana ni

fasodenw ma minnu brsquoa to u bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa

Waleya min bɛ ta ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw yiriwali ma ka kan ka bɛn hadamaden ka

hakɛw lafasalikuluw ma wulikajɔlaw walima tɔnw minnu bɛ kɛlɛ la walasa layidu talenw ani

kandiw ka kɛ tiɲɛw ye minnu bɛ ye mɔgɔ kelen-kelen ka don o don kɛwalew la

51

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛw

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw

kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw

taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw

ka hakɛw bonyali kama

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo

la diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

- Ka sinsinni kɛ hadamadenkulu suguya caman ka dɛmɛw kan ka waleyalifɛɛrɛw

layiriwa minnu bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw taabolo la diɲɛ kɔnɔ

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw taabolo ma

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw taabolo ma diɲɛ kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Kuntaala lɛrɛ 22

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Fotow

- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman

52

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka hadamadenw ka hakɛw

hakililaw nrsquou jɔsenw ɲɛfɔ

Hakililaw ani kɔnɔfɛn minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛw taabolo la

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani

jamana kelen o kelen kɔnɔ

Gafe ni sɛbɛnw sɛgɛsɛgɛli

Kolabɛnɲɛɲinibaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

Kolabɛnɲɛɲinibaara ani

gafesɛgɛsɛgɛ

ɲɔgɔlɔnninw

Lɛrɛ2

2

Ka hadamadenw ka hakɛw

minɛnw nrsquou ka lakanani kɛcogo

fɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn

Hadamadenw ka hakɛw minɛnw nrsquou

lataamacogo fɛɛrɛw lajɛlen jamanaw

tɔgɔ la fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ

Lɛrɛ 2

3

Ka diɲɛ diyagoyalakow jamanaw

kan ɲini krsquou dɔn

Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan

hadamadenw ka hakɛw sira kan

4

Ka masalabolow bɛrɛbɛnni

ɲɔgɔn ma nafa jira u waleyali

kama sigida hukumu kɔnɔ

Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka

hakɛw sira kan

Lɛrɛ 4

5

Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi

hadamadenw ka hakɛw yiriwali

ma

Degeli minnu bɛ boli kɛcogoyaw

layiriwali kan minnu ka ɲi

hadamadenw ka hakɛw yiriwali nrsquou

bonyali ma

Lɛrɛ 4

6

Ka hadamadenw ka hakɛw

bonyalibaliya gɛlɛya dɔw ɲɛnabɔ

Fɔɲɔgɔnkɔw dalasali fɛɛrɛw waleyali

ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw

bonyalibaliya ma

Lɛrɛ 2

7 Ka hadamadenw ka hakɛw

lafasali nrsquou bonyali hakilila sɔrɔ

krsquou waleya

Kɛcogo ɲumanw layiriwa minnu

kunsinnen don hadamadenw ka

hakɛw lafasali nrsquou bonyali ma

Jama labɔliwalew

ɲɔgɔlɔnninw

Lɛrɛ 2

8 Ka hadamadenw ka hakɛw don

kalanbaaraw labɛnni walewi

kɔnɔ

- kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw nrsquou

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- kalandegeli kalansenbolo bolofara

baara waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

53

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Hadamadenw ka hakɛw

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

ani jamana kelen-kelen kɔnɔ

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw

taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw

ka hakɛw bonyali kama

Kalan degeli kuntilenna

Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo la

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu hakɛw ɲinini

Koɲɛdɔn layiriwataw

Kuntaala lɛrɛ 2

KOɲƐDƆNW

Kalanw Dɔnni sira kan

Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan

Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

- Ka hadamadenw ka hakɛw suguyaw

ɲini krsquou dɔn

- Ka hakilila sirilenw hadamadenw ka

hakɛw la ɲɛfɔ

- Ka mɔgɔ tɔw ka hakɛw bonya

- Krsquoi ka kɛtaw kɛ

- Ka hadamadenw hakɛw minɛnw dantigɛ

minnu ka kan krsquoa to ni waleya kɛlen dɔw bɛ

faamuya ani krsquou ɲɛnabɔ

- ka waleya dɔ sɛgɛsɛgɛ min bɛ tali kɛ

hadamadenw ka hakɛw lakodɔnni na

54

Minɛn Dɛmɛnanw

Diɲɛ banguw ani fankelenfɛjamanaw ka baarakɛminɛnw (bɛnkansɛbɛnw ) jamana

sariyasunba sariyaw ani kiiritigɛsɛbɛn wɛrɛw Jaw fotow ani dɛmɛnan latɛmɛnan lamɛnta ni

filɛta wɛrɛw (Siti wɛbuw)

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛman ni musoman ka

dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka

seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Bɛ ɲininkaliw

Jaabi

- Jaabi ɲuman

sugandilli

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Ka waleya dɔ dajira

Foto dɔ min bɛ jamalajɛŋaniyajira

dɔ kan Sɛbɛnniwalan labɛnnenw

bɛ ŋaniyajiralaw bolo minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛ dɔw ɲini

Yɛrɛsagofɔ yamaruyali kalan sɔrɔli

hakɛ baara sɔrɔli hakɛ

danfarabinni Berew ndolaw ani

farakuruw bɛ ŋaniyajirala dɔw bolo

Cikan

- Ka foto in ɲɛfɔ

- Ka hakɛ ɲininenw ɲini krsquou dɔn ani

ka hadamadenw ka hakɛw dafa

dantigɛ krsquoarsquo sinsin bolokɔrɔgafew ni

sɛbɛnw kan

- Arsquo ye tɛmɛsira wɛrɛw dajira

ŋaniyajiralaw la kojugukɛ tɛ minnu

na walasa u ka se krsquou hakɛw sɔrɔ

- Ka minɛn jɔnjɔnw masalabolow

kelen-kelen di kulu kelenkelenna

bɛɛ ma

bɛ ɲininkaliw jaabi

bɛ foto ɲɛfɔ

ɲininkaliw nrsquou

jaabiw

Jɛkabaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn

Bɛ lasuli kɛ kumafalenfalenw kɛli

la

Bɛ lakaliliw labɛn

- Bɛ foto sɛgɛsɛgɛ

- Bɛ cikanw waleya

Hakililafalen

Gɛlɛya ɲɛnabɔlifɛɛrɛ

Hakililaw nafawsinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

Bɛ hakililafalen labɛn

Bɛ kuma kolomaw latɔmɔni labɛn

Brsquou ka jaabiw labɛn nin dakun ninnu kan

hakɛw kuluw tangaliminɛnw tangalifɛɛrɛw

Hakililafalen

Kuma kolomaw

latɔmɔni

Kiimɛnibaara kɛlenw

bakurubajateminɛ

Bɛ dalaɲininkaliw walima ɲininkali

sɛbɛnnenw kɛ yaasa ka dɔnniya

sɔrɔlenw sɛgɛsɛgɛ

Bɛ ɲininkaliw jaabi

Kelennabaara

55

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Bɛ waleya dɔ dajira

Arsquo ka kalanyɔrɔ la arsquo ka

kunnafonisɛbɛn sɛbɛnnijɛkulu

ɲɛmɔgɔ gɛnna lakɔliso ɲɛmɔgɔw fɛ

hakilila jɛngɛnen dɔ sɛbɛnni kosɔn

Hadamaden ka hakɛw lafasalitɔn

min brsquoarsquo ka lakɔli la ye labɛnw kɛ

walasa krsquoa kɔkɔrɔmadon

Arsquo ye tɛmɛsira in ɲɛfɔ ani ka

misaliw di a kan krsquoarsquo sinsin

minɛnw ni fɛɛrɛ dɔnnenw kan

Bɛ tɛmɛsira dajira ani sariyasen minnu brsquoa

misaliya

Kulubaara

Ladegeli

ɲɔgɔlɔnbɔ

56

MASALAKUN BOLOFARA 2 HADAMADENW KA HAKƐW

JƆSENW U SARIYAW ANrsquoU COGOYAW

Se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa

ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw kan

- Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ma

Kɔnɔkow

1 Jɔsen minnu faralen don hadamadenw ka hakɛw kan

Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiyabɛrɛbɛrɛya hadamadenw ka hakɛw ye diɲɛ bɛɛ jɛ ye wa

u tigiyabɛrɛbɛrɛya tɛ se ka latiɲɛn Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se krsquoa nafa

sɔrɔ diɲɛ fan bɛɛ Mɔgɔ si tɛ se krsquoa dabɔ a kama ka diɲɛ u kɔ wa mɔgɔ si tɛ se

ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw bɔsi a la

Tilalibaliya hadamadenw ka hakɛw tɛ se ka fara-fara ka bɔ ɲɔgɔn na Siwiliya

politiki sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko hakɛw ni hadamaden danbe bɛ

taa ni ɲɔgɔn ye Hakɛ bɛɛ danbe ye kelen ye wa u tɛ se ka kulusigi ka dɔ bila

dɔ sanfɛ cogoya si la

Dulonɲɔgɔnna ani jɛɲɔgɔnya hakɛ dɔ waleyali bɛ bɔ tuma caman na hakɛ

wɛrɛw dafali walima u fan dɔ waleyali la

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya hadamaden bɛɛ lajɛlen bɛ se ka hakɛ

bɛɛ nafa sɔrɔ krsquoa sɔrɔ fisamanciya si trsquoa la i nrsquoa fɔ siko farikolo ɲɛko cɛya ni

musoyako siyako si hakɛko kanko diinɛko bɔyɔrɔjamanako walima

hadamadensuguyako lujuratɔyako nafoloko wolosirako walima cogoya wɛrɛ

i nrsquoa fɔ a pereperelatigɛra cogo min hadamaden ka hakɛw minɛnw kɔnɔ

57

Sendonni ani bɛɛ sendonni sendonni kɛnɛman sariya bɛ hadamaden ni

fasojama bɛɛ bolo sendonni labilalen nafama ani sariya brsquou bolo ka u sen don

siwili hakɛw diyabɔli la sɔrɔ hakɛw hadamadenya hakɛw seko ni dɔnko hakɛw

ani politikiko hakɛw minnu kɔnɔ hamamaden ka hakɛw anrsquoa ka yɛrɛtigiya bajuw

bɛ se ka waleya

Dantigɛli waajibiyali ani sariya bilali fɛn bɛɛ ɲɛ jamanaw ani hakɛko jɔyɔrɔtigi

wɛrɛw ka kan krsquou dantigɛ krsquoa jira u bɛ ka hadamaden ka hakɛw lataama cogo

min Nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u tɛ ka sariya saratiw labato minnu bɛ hadamaden ka hakɛw

minɛnw kɔnɔ mɔgɔ minnu ka josariyaw lagosilen don olu bɛ se krsquou wele kiiri

la kiiritigɛso dɔ la walima sariyaboliso wɛrɛ ka kɛɲɛ ni sariyaw nrsquou tɛmɛsira

dantigɛlenw ye

2- Hadamadenw ka hɛkɛw cogoyaw

- hadamadenw ka hakɛw ni hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ taa ni ɲɔgɔn ye wa diɲɛ

bɛɛ jɛ don hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ bange nrsquou ye

- u sinsinnen bɛ hadamaden bɛɛ lajɛlen ka yɛrɛdɔn jɔnjɔn nrsquou ka bɛɛjɛdanbe kan

- u dama ka kan tilafɛnw tɛ wa u tɛ ɲɛ ɲɔgɔn kɔ

- diɲɛ tɛ se ka kɛ u kɔ walima ka diɲɛ nrsquoa ye a ka bɔsi mɔgɔ la

- u bɛ diyagoyalakow sigi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw ni forobamɔgɔ cɛsirilen

cɛmanmusomanw kan minnu bɛ tali kɛ waleya kɛlen na walima ɲinɛnkɔw

- u lakananen don diɲɛ tɔnbaw ni jamanaw fɛ

- u lakananen don sariyakunda

- u bɛ mɔgɔw lakana ani jamakuluw

3- Hadamadenw ka hakɛw saratiw olu labɛnnenw don diɲɛ fankelenfɛjamanaw ani jamana

kelen-kelen sariyako taabolow kɔnɔ Labaaracogo ani jogo saratiw don minnu brsquoa to

jɔyɔrɔtigi minnu ye jamana fangabondaw ye olu bɛ se krsquou dantigɛ

Jamanaw ka kandi diɲɛ kunkankow kan o bɛ kɔlɔsi mɔgɔ faamuyalenbaw ka

baarakɛjɛkuluw fɛ gɛrɛntɛ tɛ minnu kan nrsquou bɛ wele laquo bɛnkanw kɔlɔsili fangabondaw

walima bɛnkanfangabondaw raquo

4- Gɛlɛyaw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la

Fɔɲɔgɔnkɔw cayali an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Dankarilibaw hadamadenw ka hakɛw la fɔɲɔgɔnw senfɛ

Politikiŋaniyasiribaliya fangaɲɛmɔgɔw fɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw

bonyali nrsquou lakanani ma

Hadamaden ka hakɛw labaarasɛbɛnw nrsquou sariyaw dɔnbaliya

Jamanaw sariyakow ni diɲɛ seleke naani taw bɛrɛbɛnbaliya ɲɔgɔn ma

58

Jamadenw ka faantanya ani damakɛɲɛbaliya hadamadenya sira kan9

5- Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan ani lakalanni hadamadenw la

Hadamadenw ka hakɛw sigilen don jɔsen minnu kan olu bɛ porogaramu bɛɛ lajɛlen dantigɛ u

labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni siratigɛw la

Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ sinsin jɔsenw kan minnu bɛ

jamanadenw ka jɔyɔrɔfa kofɔ anrsquou ka kɔlɔsili jɔnjɔnw yiriwali taabolow la porogaramuw

labɛnni dakunw na i nrsquoa fɔ sɛgɛsɛgli baarabolodali waleyali kɔlɔsili ani kiimɛni

Forobafanga ni yiriwali bɛ latilen o la koɲuman waati kuntaala jan kɔnɔ ani ka ɲɛsin

kuntilennaw waleyali ma hadamadenw ka hakɛw sira kan Taabolo sabatili ma ni baaraw ye

minnu nafabɔli bɛ mɛɛn senna damakɛɲɛ kɔnɔ

Yiriwali fɛɛrɛw a politikiw anrsquoa kɛcogow diliw donnen don diɲɛ sariyaw nrsquoa diyagoyalakow

taabolo dɔ kɔnɔ u ni min ka kan nrsquoa sigira sen kan diɲɛ bɛnkansariyaw fɛ

Bi-bi in na jateminɛ bɛ ka kɛ krsquoa ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba fangabulonw bɛ ka

faamuyalicogo kelen ta ka ɲɛsin bolodiɲɔgɔnma taabolo ma yiriwali sira kan min sinsinnen bɛ

hadamaden ka hakɛw kan Fasodenw bɛna kalan hadamaden ka hakɛw la walasa u ka se

krsquou sendon forobafanga taabolo labɛnni na minnu brsquou ka diɲɛlatigɛ kɛcogo dannatigɛ don

bɛɛ

Ni ko brsquoa cogo la sarati saba brsquoa to janto ka kɛ ko dɔ la forobafanga tigilamɔgɔw fɛ Ni nin

sarati saba ninnu dafara a ka ca la janto bɛ kɛ ko dɔ la kolatigɛlaw fɛ

Ko walima gɛlɛya in nafaba bɛ se bɛɛ lajɛlen ma

Jama hakɛ min tɛ se ka tigɛnsonya yrsquoa wajibiya waleya dɔ ka kɛ

A ko nafa ka bon forobacakɛda bolo a dajirala min na wa fana o ka kɛ

cakɛda yamaruyalen ye a ɲɛnabɔli la

9 Sit iwɛbu nafama dɔwwwwamnestyorgfr ka tugu juru kɔ laquo Connaicirctre les droits de l rsquohommeka

hadamadenw ka hakɛw dɔn raquowwwunorgpubs cyberschoolbus nin sit i dabɔra denmisɛnw ni

funankɛw kama walasa u ka hadamadenw ka hakɛw dɔn wwwohchrorgfr ka tugu juru kɔ laquo vos droits

de l rsquohomme Aw ka hadamaden ka hakɛw dɔn raquo walasa ka kunnafoniw sɔrɔ hadamaden ka hakɛw minɛnw

kan diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ Ka tugu juru kɔ laquo les organes des droits de l rsquohomme Hadamadenw ka

hakɛw fangabondaw raquo kunnafoniko la baarakɛ jɛkuluw kan minnu bɛ hadamaden ka hakɛw waleyal i kɔ lɔsi

Aw bɛ se krsquoa dɔn fana jamana jumɛnw yrsquou bolonɔbila minɛnw na ani ka jamana caman ka lasel isɛbɛnw

lasɔrɔ

59

Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou

cogoyaw

Kolatigɛlaw tɛ se ka mɔgɔ kelen-kelen walima jamakuluw kunko lakodɔnnen bɛɛ jate minɛ

Baara bolodalen ka ca fo krsquoa damatɛmɛ wa jamakulu kɛrɛnkɛrɛnnen caman fana bɛ krsquou ka

ɲinitaw lafasa ka taa a fɛ O cogo la cu-cu bɛ se ka kɛ politikiko kolatigɛlaw kɔ U ka doni bɛ

girinya ka tɛmɛ u dan kan politikikalankaramɔgɔw brsquoa fɔ min ma u ka laquo donitase hakɛraquo O

laban bɛ kɛ gɛrɛntɛyɔrɔ ye min fanga bɛ bonya ka taa fɛ kolatigɛli taabolo la Ni donbaara

bolodalenw ye kolatigɛlaw ɲɛkɔrɔse ni krsquoa kɛ ko jigitigɛ bɛ ka fasodenw tɔɔrɔ mɔgɔ minnu bɛ

kodɔn nrsquou fɛɛrɛ ka bon kosɛbɛ taabolo ɲɛnabɔli la olu dɔrɔn de bɛ se ka fura sɔrɔ ko

laɲininen ninnu na Forobafangaw tɛ se ka gɛlɛya kelen-kelen ɲɛnabɔ minnu nafa ka bon

jamakulu dɔ bolo O bɛɛ la forobaporogaramuw de ye taamasiyɛnw jateminɛyɔrɔ ye

kolatigɛlaw fɛ krsquou ka baaraw kɛ ani krsquou ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ Kunnafonidilanw ni

fasodenw de ye forobaporogaramu jɔbaga jɔnjɔnw ye

Ka sew layiriwa minnu brsquoa to fasodenw brsquou ka hadamadenya hakɛw nrsquou ka kɛtaw waleyali

dantigɛ forobaporogaramu kɔnɔ

O la a ka ɲi kalandenw ka bila degeli hukumu jɔnjɔn kɔnɔ min brsquoa to u brsquou ɲɛsin forobakow

ɲɛnabɔli ma minnu bɛ tali kɛ u nrsquou ka dugulamɔgɔw ka diɲɛlatigɛ taabolo la ka o forobako

ninnu lafasa ka fura ɲini u la forobafangaw fɛ minnu ka baara ye u ɲɛnabɔli ye10

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo

Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa

ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la

10 Project Citizen An Introduction Margaret S Branson (ɛntɛrnɛti kan ) gafeɲɛ filɛlenw san 2012

kalo 6nan tile 15 http wwwcivicedorg papers articles_ branson 99

60

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw

kan u sariyaw anrsquou cogoyaw

- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ma

Kuntaala lɛrɛ 18

MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Jaw

- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Koɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka jɔsenw ni sariyaw ɲɛfɔ minnu

bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw

la

Jɔsenw ani sariyaw

Hakililaɲini

sɛbɛn ɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

ɛntɛrɛnɛti kan)

Hakililafalen

Hakililaɲɛfɔ

Kulubaara

Kelennabaara

Sɛgɛsɛgɛli

Degeli kɔlɔsitaw

Ladegeli

ɲɔgɔlɔnbɔw

Taamasiyɛnsigihellip

lɛrɛ 2

2 Ka hadamadenw ka hakɛw

cogoya jɔnjɔnw labɔ

Hadamadenw ka hakɛw cogoya

jɔnjɔnw

lɛrɛ 2

3

Ka waleyalifɛɛrɛw labɛn walasa ka

hadamadenw ka hakɛ jɔnjɔnw

layiriwa

Hadamadenw ka hakɛw taabolo

lɛrɛ 4

4

Ka taabolow ta minnu ka ɲi

hadamaden ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali ma

Taabolow layiriwali degeli minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali kofɔ

lɛrɛ 4

61

5

Ka jɔsenw sariyaw ani cogoyaw

matarafa kalanbaaraw waleyaliw

kɔnɔ

- Kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- kalansenbolo bolofaraw

kalandegeli waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

lɛri 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2 Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu Hadamadenw ka hakɛw layiriwali

Se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalan degeli kuntilenna

Ka jɔsenw baju ani sariya minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw la sɛbɛkɔrɔ faamu

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanw sira kan

Jogow sira kan

Fɛɛrɛw sira kan

- jɔsen ni sariya baju minnu bɛ

tali kɛ hadamadenw ka hakɛw

la krsquoolu ɲini krsquou dɔn

- Ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw

bonya

- Krsquoi ka kɛtaw kɛ

- Ka hadamadenw ka hakɛw

labaaraliminɛnw dantigɛ cogoya

dajiralen dɔw faamuyali nrsquou

ɲɛnabɔli tɛ taa minnu kɔ

Kuntaala lɛrɛ 4

62

Minɛnw Dɛmɛnanw

Diɲɛ banguw fankelenfɛjamanaw ani jamanaw ka baarakɛminɛnw fan dɔw (i nrsquoa fɔ

demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman farankanbɛnkan bolofara 1ɔlɔ ni 7nan) ani makoɲɛsɛbɛn

fɛn o fɛn bɛ tali kɛ a la dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw adw

Kalansenbolo bolofara kalan degeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman musoman Kalanden cɛmanw

musomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnni

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛmanw

musomanw ka dɔnta ni kɛta

hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka seko ni

dɔnko ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Bɛ ɲininkaliw jaabi

- Jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Baara kɛta 1 Ka kalanden

cɛmanw musomanw bila ka

ɲɔgɔlɔnbɔ kɛ hadamadenw ka

hakɛw lakodɔnnenw kelen kan

walima damadɔ dankarila

minminnu na (Hadamaden ka

hakɛw dantigɛlisɛbɛn) ani krsquou

ɲininka u ka hakɛw labɔ

dankarila minnu na

Brsquoa ɲɔgɔlɔnbɔ ani ka

hakɛ kofɔlen ninnu

labɔ

ɲɔgɔlɔnbɔ

Kulubaara

Baara kɛta 2 nan Karamɔgɔ

cɛmanmusoman bɛ

baarakuluw sigi ani krsquoa ɲini u ka

dɔnniyamasabolo kalan min bɛ

boli hadamaden ka hakɛw

dantigɛlisɛsɛn ɲɛsɛbɛn kan

Cikan ka kalan kɛ ani ka

ɲininkaliw jaabi minnu bɛ tali kɛ

hadamadenw ka hakɛw jɔsen

bajuw nrsquou sariyaw kan

brsquou bila ka tɛmɛ ni kalan ye

kɛrɛnkɛrɛnnenya la sariyasen

1ɔlɔ 4nan 18nan 23nan o kɔ

brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u krsquoa ɲini krsquoa dɔn

u kelenkelenna bɛ

kalan kɛ walima u

kululama ani ka jaabi

di karamɔgɔ

cɛmanmusoman ka

ɲininkali kɛlenw na

Ladegeli

Hakiliyuguba

Jaabiw kafoli

Dɔnniyamasalabolo

kalanni nrsquoa

sɛgɛsɛgɛli ka

ɲininkaliw ni jaabiw

tugu a la

63

hadamadenw ka hakɛw cogoya

minnu brsquou kɔnɔ

Kulukɔnɔbaara

kalan Kulu ka

baaraw

kɔmaseginni

Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn

Bɛ kumafalenw nɔgɔyada jira

Bɛ dantigɛliw labɛn

Brsquou ka jaabi sɔrɔlenw

di dantigɛliwaati senfɛ

karamɔgɔ cɛman

musoman bɛ min

laɲaga

Hakililafalen

dantigɛliwaati sen

Hakilila ɲumanw

lajɛyafɛɛrɛ

Hakililaw nafaw

sinsinni ni kuma

kolomaw latɔmɔni

- bɛ kalanden cɛmanw

musomanw dɛmɛ krsquou ka

kunnafoni sɔrɔlenw sigi ɲɔgɔn

kan ka ɲɛ ni krsquou basigi ani krsquou

jiidi

- Bɛ hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw

kuma kolomaw

latɔmɔni labɛn krsquou fara

ɲɔgɔn kan

bakurubakatimu dɔ

kɔnɔ

Bakurubakatimu

Kiimɛni

Bakurubajateminɛ

- bɛ kiimɛni cogoya dɔ dajira

dankarili kan hadamaden ka

hakɛw dɔ la min ka kan ka

ɲɛnabɔ

- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔ

Kelennabaara

Latɛmɛni dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- bɛ kalanden cɛmanw

musomanw dɛmɛ ka

hadamaden ka hakɛw layiriwali

nrsquoa lafasali tɔnw sigi sen kan

- bɛ wulikajɔ boloda

ani ka hadamaden ka

hakɛw layiriwali nrsquou

lafasatɔnw sigi

senkan ani ka

sɔrɔnadonni kɛ

Hadamadenya

wulikajɔ donni

Sigilitɔnsigi

ɲɛmɔgɔyabaara

ɲɔgɔdɛmɛ

64

San ba kelenna dantigɛli fan dɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba san 2000

desanburukalo san bakelenna dantigɛli

Hadamaden ka hakɛw demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman

An brsquoan se bɛɛ kɛ ka demokarasi layiriwali ni ka sariyabato sinsin ani ka hadamaden ka hakɛ

bɛɛ lajɛlen bonya ani yɛrɛtigiya baju lakodɔnnenw diɲɛ kɔnɔ yiriwali sɔrɔli hakɛ fana sen brsquoa

la

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn bonya ani krsquoa waleya ka se a dan na

- Krsquoa ɲini jamana bɛɛ kɔnɔ ka mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ka jamanadenya hakɛw ani politikiko

sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko hakɛw yiriwali nrsquou lakanani dafalen sabati

- Ka sew sinsin jamana bɛɛ kɔnɔ demokarasi jɔsenw nrsquoa waleyaliw tɛ taa minnu kɔ ani

hadamaden ka hakɛw bonyali jamakulu fan dɔgɔmanw ka hakɛw fana sen brsquoa la

- Ka musow ɲangatali suguya bɛɛ kɛlɛ ani ka jamanaw ka bɛnkan waleya min ɲɛsinnen bɛ

danfara binni ma cɛw ni musow cɛ

- Ka dabaliw tigɛ tungarankew tungalabaarakɛlaw anrsquou ka denbayaw ka hakɛ bajuw bonyali

anrsquou lakanani sinsinni kama walasa ka siyawoloma ni dunanjuguya ban dɔ bɛ ka fara

minnu kan jamakulu caman kɔnɔ ka bɛrɛbɛnɲɔgɔnma ɲɛnama ani ɲɔgɔnmakoto ɲɛnama

sabati diɲɛ jamakulu bɛɛ kɔnɔ

- Ka jɛ ka baara kɛ bɛn ka kɛ mɔgɔw damakɛɲɛni kan politikiko taabolow la jamana bɛɛ

kɔnɔ min brsquoa to fasoden bɛɛ sen bɛ don a ɲɛma politiki baara la

- Ka kunnafonidilanw ka hakɛ sinsin u krsquou jɔyɔrɔ jɔnjɔn fa ani jama ka hakɛ kunnafoni sɔrɔli

la

Ka kulu fangantanw lakana

An brsquoan se bɛɛ kɛ denmisɛnw ani siwili jamakulu minnu bɛ damatɛmɛ degun na kasaaraw

kɔlɔlɔw fɛ silatununiwalew maramafɛnnakɛlɛw ani hadamadenyasira ko goni wɛrɛw olu ka

dɛmɛ ni lakana ɲuman sɔrɔ walasa u ka se ka segin teliya la ɲɛnamaya kɛcogo ɲuman na

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka siwiliw lakanani caya ni krsquou sinsin ko ɲɛnabɔta teli gɛlɛnw senfɛ ka kɛɲɛ ni diɲɛ

tɔgɔlasariya ye hadamadenya sira kan

65

- Ka bolodiɲɔgɔnma sinsin jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ jamana minnu ye kunkalifadenw bisimila

krsquoolu dɛmɛ o doni tali la fana sen brsquoa la ani ka hadamadenya ɲɔgɔndɛmɛ labɛnko ɲuman

sabati ani ka kunkalifadenw ni sigidabilala bɛɛ dɛmɛ u ka se ka segin u sigiyɔrɔ la u yɛrɛ

ma lakana kɔnɔ ani hɔrɔnya u nrsquou ka yɔrɔlamɔgɔw ka se ka jɛ sigi la a cogoya kɔrɔ la hɛrɛ

la

- Ka dɛmɛ kɛ min bɛ denmisɛnninw ka hakɛw bɛnkansɛbɛn lakodɔnni nrsquoa waleyali mumɛ

sinsin anrsquoa bɛnkan diyagoyabali minnu bɛ boli denmisɛnninw sendonni kan

maramafɛnnakɛlɛw la denmisɛnninw feereli denmisɛnnin ka yɛrɛkunfeere ani

julajuguyaganseliwale denmisɛnninw sen bɛ don min na

Ka Afiriki mako kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲɛnabɔ

An bɛ demokarasi sinsinni senkɔrɔmadon Afiriki kɔnɔ ani krsquoa jamanadenw dɛmɛ u ka kɛlɛ la

bɛn ni yiriwali kuntaala jan sabatili la ani ka faantanya ban walasa ka Afiriki gun dilidon diɲɛ

sɔrɔko la

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka demokarasi sigilen kuraw politikijɛkuluw nrsquou fangabulonw sɛbɛkɔrɔ dɛmɛ Afirki kɔnɔ

- Ka fankelenfɛjamanaw ni fankelenfɛjamana bolofaraw ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili fɛɛrɛw ani

politiki basigili sabatili sinsin ni krsquou lafasa ani ka bɛn sinsinniwulikajɔ minnu bɛ kɛ Afiriki gun

kan nafolo bɔ a ɲɛma

- Ka fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw tigɛ walasa ka gɛlɛyaw wuli i nrsquoa fɔ faantanya kɛlɛli ani yiriwali

kuntaala jan sabatili Afirki kɔnɔ juru binni sen brsquoo la suguw lasɔrɔliko ɲuman forobadɛmɛ

jiidili ka ɲɛsin yiriwali ma (ApedeAPD) ani basigi sabatiliwale nafolobɔ teliman caman

sɔrɔli ka bɔ dɛmɛbagaw yɔrɔ ani dɔnniyaw latɛmɛni fana

- Ka Afiriki dɛmɛ ka se ɲɛnamaw sɔrɔ ka sida banajuguba in banakisɛ in (VIHSIDA) ani

farikololafubana wɛrɛw jɛnsɛnni kunbɛn diɲɛ kɔnɔ

GAFE LAJƐLENW

- AZI Mariki AGI Marc Hadamaden ka hakɛw hakilila sinti bɔli diɲɛ bɛɛ lajɛlen hakililaw

kɔnɔ ka tali kɛ Erene Kasɛn ka ɲɛnamaya nrsquoa gafe sɛbɛnnenw kan Antibu Gafedilanyɔrɔ

AlprsquoAZUR san 1980De lrsquoideacutee drsquouniversaliteacute comme fondatrice du concept des Droits de

lrsquoHomme drsquoapregraves la vie et lrsquooeuvre de Reacuteneacute Cassin Antibes Editions AlprsquoAZUR 1980

66

- KABA Sidiki Hadamaden ka hakɛw Sɛnɛgali jamana kɔnɔ Gafesɛrɛ Xaam saa yoon san

1997 Les droits de lrsquohomme au Seacuteneacutegal Collection Xaam saa yoon 1997

- SƐKI Siyɛki Yerimu Keba Nbayi SECK Cheikh Yeacuterim Keacuteba Mbaye Kiiritigɛlaba dɔ ka

baaraw nrsquoa ka kɛlɛw (Orobɛri Badɛntɛri ka ɲɛbiladantigɛli Amadu Matari Nbo ka ɲɛbila )

Karitala Pari san 2009 parcours et combats drsquoun grand juge (avant-propos de Robert

Badinter preacuteface drsquoAmadou Mahtar Mbow) Karthala paris 2009

WƐBU LAJƐLENW

Siti nafama damadɔ

wwwamnestyorgfr ɛntɛrɛnɛti sira laquo connaitre les droits humains raquo

wwwunorgpubscyberschoolbus nin siti dabɔra denmisɛnninw ni funankɛw kama

ka hadamadenw ka hakɛw dɔn

wwwohchrorgfr ka ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo vos droits de lrsquohomme raquo ka

kunnafoniw sɔrɔ diɲɛ tɔgɔlabaarakɛminɛnw kan ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw ma Ka

ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo les organes des droits de lrsquohomme raquo kunnafoniko la komitew

kan minnu bɛ hadamadenw ka hakɛw waleyali kɔlɔsi Aw bɛ se fana krsquoa dɔn jamana minnu

ye hadamadenw ka hakɛw minɛnw lakodɔn ani ka se ka jamanaw ka laselisɛbɛnw lasɔrɔ

67

FARANKANW

Farankan 1ɔlɔ

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan bolodali kɔnɔ

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

AbedeyasiABDH bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw

hakililaw faamuyaliko ɲuman kan anrsquoa waleyaliko

ɲuman minnu bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba laselisɛbɛnw kɔnɔ kɔrɔfɔw sɛbɛnw ni gafew

ani porozew

AbedeyasiABDH laɲini ye ka jamanaw yiriwali

dɛmɛbaaw ka dɛmɛ siri hadamaden ka hakɛw bonyali

la

AbedeyasiABDH ka baara ye wulikajɔw labɛnni nrsquou

waleyali ye ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw lafasali

ma

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

Labɛn hukumu dɔ don min brsquoa to sababu minnu bɛ

ka hadamaden ka hakɛw waleyali bali olu bɛ

faamu minnu sinsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw

diɲɛbɛɛjɛsariyaw nrsquou jɔsenw kan ani a brsquoa ɲini ka

dɔ fara hakɛtigiw ka sew kan u ka se krsquou ka hakɛw

ɲini ani ldquoPCrdquo ka se krsquou kɛtaw waleya

A bɔra CCAUNDA 2007 kɔnɔ ɲɛ 14

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

Yiriwali taabolo brsquoi sinsin hadamaden ka hakɛw

sariyaw nrsquou jɔsenw kan diɲɛ bɛɛ bɛnna minnu kan

A bɛ hadamadenw lakodɔn hakɛtigiw ye ani ka

kɛtaw pereperelatigɛ kolatigɛlaw tɔgɔ la

A brsquoa fanga digi bolokɔfɛmɔgɔw kan ani ɲɛnatɔmɔni

bolila minnu kan

A laɲini ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen waleyali

ye ka da-da ɲɔgɔn kan

Yiriwali waleyali nrsquoa taabolo nafa kɛɲɛnen don a bolo

Munna taabolo sinsinnen bɛ ta hadamaden ka

hakɛw kan ka yiriwali kɛ

A nafa lakika kosɔn

A nafa kosɔn ka ɲɛsin yiriwali fɛɛrɛw ma

Fangabulonw sinsinni kosɔn - Jamana

Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba danbe

sinsinni kosɔn

68

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka faamuyacogo kelen ka

ɲɛsin AbeyasiABDH ma

- KUN Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun

ka kan ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a

dantigɛlen don cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ

hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka

sariyaminɛn wɛrɛw

- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw anrsquoa

jɔsenw bɛ sira don bolodiɲɔgɔnma ani bolodali bɛɛ kɔrɔ

bolodali bolofara nrsquoa dakun bɛɛ lajɛlen yiriwali kama

- WALEYALI Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ

farali kan kolatigɛlaw ka sew kan walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa

ani walasa hakɛtigiw krsquou ka hakɛw ɲini

Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun ka kan

ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a

dantigɛlen bɛ cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ

hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka

sariyaminɛn wɛrɛw hadamaeden ka hakɛw kan

- KUN Yiriwali porogaramuw bɛɛ kun laban ye

hadamaden ka hakɛw waleyali ye

AbedeyasiABDH nɔ bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw

ka Tɔnba haminanko gɛlɛnw lakodɔnni na ani

dɛmɛbaa wɛrɛw taw minnu ye taabolo in sugandi

Bolodali bɛ kunnafoni ta Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw

ka Tɔnba fangabondaw nrsquoa lataamacogo fɛɛrɛw

komagɛlɛyaliw kɔnɔ

Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw bɛ sira don

bolodiɲɔgɔnma ni bolodali bɛɛ kɔrɔ bolodali bolofara nrsquoa

dakun bɛɛ lajɛlen na ka ɲɛsin yiriwali taabolo ma

- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw

bɛ dɔ fara waleyaliw ni taabolo ɲɛcogoya kan

Hadamaden ka hakɛw sariyaw bɛ yiriwali laquo kɛnɛ raquo danw

Hadamaden ka hakɛw jɔsenw bɛ yiriwali taabolo

laquo baara kɛcogo sariyaw raquo dantigɛ

Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw donni bolodali taabolo

dakunw bɛɛ la hellip

Kiimɛni sɛgɛsɛgɛli

Kɔlɔsili ni kiimɛni Haminnanko gɛlɛnw

pereperelatigɛli

Porogaramu labɛnni nrsquoa

baarabolodali Waleyali

69

Hadamaden ka hakɛw sariya

Hakɛ kɔnɔko dɔgɔyalenba

ɲininiw suguya dɔgɔyalenba

minnu kofɔlen don sariya fɛ

waleyali la

Bolodali senfɛ sariyaw bɛ sira don ni waleyaw kɔrɔ

hellip yiriwali gɛlɛyaw lakodɔnni i nrsquoa fɔ hadamaden ka

hakɛw koɲɛw (Kiimɛni)

hellip hakɛtigiw ni kolatigɛlaw jɔyɔrɔw nrsquou ka sew

sɛgɛsɛgɛli

hellip yiriwali kuntilennaw pereperelatigɛli

hellip taamaseerew ni jiralan bɛnnenw labɛnni

Hadamaden ka hakɛw jɔsenw

Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiya bɛrɛbɛrɛ

Tilalibaliya

Siriɲɔgɔnna ani kalansoɲɔgɔnna

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya

Sendonni ani bɛɛ sendonni

Waleɲumandɔn ani fanga dili sariya ma

AbedeyasiABDH tɛ sirasɔrɔ seko ni dɔnko

bɛrɛɲɔgɔnmayaba kɔ

Diinɛkow ani danbɛw faamuyali bɛ AbedeyasiABDH

waleyali nɔgɔya

Seko ni dɔnko bɛrɛbɛnɲɔnma brsquoa to jamakuluw ka

porogaramuw sɛbɛkɔrɔ faamu

Nka laadaw ɲininiw tɛ se ka kɛ bolominɛkala ye ka

dankari hadamaden ka hakɛw la

Seko ni dɔnko waleya dɔw bɛ se ka kɛ ɲinifɛnw ye

hadamaden ka hakɛw hukumu kɔnɔ

SedɛfuCEDEF bɛ seko ni dɔnko misali dɔw ani

laadalako dɔw yɛlɛmani wajibiya nrsquou bɛ kɛ sababu ye ka

na ni damakɛɲɛnibaliya ye cɛ ni muso cɛ

Yiriwali bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ farali kan kolatigɛlaw

ka sew sinsinni na walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa aniwalima walasa

hakɛtigiw ka u ka hakɛw ɲini

- WALEYALI fanga bɛ digi hadamaden kelen-kelen ni jamana

cɛsiraw kan (ɲininiw ndashdiyagoyalakow)

Ka bɔ baarakɛsarala hukumu kɔnɔ o min ye yiriwali ntuloma

ye ka se sew sinsinni ma walasa ka hadamaden ka hakɛw ɲini

ani krsquou waleya

Jamanaw mako bɛ sew la walasa krsquou ka lakana taabolow

sinsin ani krsquou ka kɛtaw bɔ a sira fɛ

70

Sew sinsinni jɔyɔrɔ

Sew yiriwali sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan

Hakɛw ɲinini a

nrsquou waleyali

Diyagoyalakow

waleyali

Hadamaden ka hakɛw

waleyali ani hadamadenya

yiriwali kuntilennaw

Sew fanga

dɔw dili kama

Sew

waleɲumandɔnn

i kama

NATION

AL

RE

GIO

NA

LL

RE

GIO

NA

LL

NATION

AL

71

Hakɛtigiw ani kolatigɛlaw

Hakɛtigiw Mɔgɔ dɛmɛtaw

Mɔgɔ 6652595567

Mɔgɔ kelen-kelen cɛ muso ni

denmisɛn si bɛɛ siyakulu bɛɛ u bɛ hadamadenya

dakun o dakun na focogo wɛrɛ la kuluw

Kolatigɛlaw u man ca kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw

cogoya dɔw la mɔgɔ diyagoyalako kɛrɛnkɛrɛnkɛrɛnnenw

bɛ mɔgɔ dɔw bolo

Ko sinti jɔyɔrɔtigiya bɛ mɔgɔw ani kɛnyɛrɛyekuluw dɔw

bolo ka ɲɛsin jamakuluw ma walasa tɔw ka hakɛw ka

bonya

72

Tilabaliya ani kalansoɲɔgɔnna jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw tilabaliya anrsquou kalansoɲɔgɔnna brsquoa wajibiya

Hadamaden ka hakɛw lakodɔnni nrsquou lakanani

Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolo la Kiiritigɛko hukumuw

man kan ka hakɛw dɔw lakanani fisaya dɔw ye

Jamanaw ka politikiw ka kan

Krsquou sinsin yiriwali gɛlɛyaw bakurubasɛgɛsɛgɛli kan ni ka jaabi dafalenw di minnu bɛ boli baara suguya caman kan

Jamana fangabulonw

Ka fangabulonw ni ɲɔgɔncɛ siraw ɲɛnabɔli sabati baara suguya caman na

Ka fangabulonw sendon minnu ka baara ɲɛsinnen bɛ lakanani ma kɔlɔsili ani waleɲumandɔnni

Diɲɛbɛɛjɛya ni tigiya bɛrɛbɛrɛ jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw diɲɛbɛɛjɛya jɔsenw brsquoa wajibiya ko

mɔgɔ si tɛ bin ka bɔ hadamaden hakɛw la walima krsquoa gɛn

Sendonniw hadamaden ka hakɛw lakanani taabolow la

Ninnu ka kan ka sɔrɔ jamanaw politikiw nrsquoa porogramuw

kɔnɔ

Jateda labɛnnenw walasa ka gɛnni ni kɛrɛfɛdɛn gɛlɛnw

lakodɔn

Fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw o ɲɛnabɔli kama

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya jɔsenw

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya bɛ jamanaw

wajibiya

ka fisamanciya ban pewu kiiriko la fangabulonko

mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ko ani cakɛdako

Senndonniw jamanaw ka lakanani taabolow la

Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka hellip

Jamana fangabulonw ka kan ka sabatili kɛhellip

Jamanaw ka politikiw ka kan kahellip

Sendonni jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw sendonni jɔsenw bɛ sendonni

labilalen lafoninen kɔrɔ bɛ min na bɛɛ sen bɛ min na

wajibiya

Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolow la

Politikiw taabolow ani tɛmɛsiraw ka kan ka ninnu di

Nɔgɔyadaw sendonni ka se ka kɛ bolodali ni yiriwali la

Kunnafoni koloma lasɔrɔli

Sew dili kɛrɛfɛdɛnw ma walasa u ka se krsquou fɛlaw jira

Fangabulonw lataamafɛɛrɛw tun ka kan

73

Waleɲumandɔnni jɔsen

Waleɲumandɔn jɔsen brsquoa wajibiya jamanw ani kolatigɛla

tɔw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lafasali ɲɛmɔgɔw ye

Farankan 2

Hadamadenw ka hakɛw taabolow diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani jamanaw

kelen-kelen kɔnɔ

Waleɲumandɔn jɔsen

Waleɲumandɔnni jɔsen bɛ

bolomada lataamafɛɛrɛw nrsquoa lataamasiraw wajibiya

minnu lasɔrɔ ka di u nafa ka bon nrsquou sirlen tɛ fɛn na

Bɛ sendonniw wajibiya hadamaden ka hakɛw

lakanani taabolow la

Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka

Ka bɛrɛbɛn ni hadamaden ka hakɛw sariyaw ye

Ka cogoyaw sigi sen kan taabolow ani lataamafɛɛrɛ

hadamaden ka hakɛw kama walasa jaabiw sɔrɔ kɛtaw

la

Jamana ka polikiw ka kan ka

Fɛɛrɛw tigɛ ka da-da ɲɔgɔn kan walasa ka

waleɲumandɔnni taabolow fɛgɛnmanyɔrɔw ladilan

Ka jamana ka kɛtaw waleya hadamaden ka hakɛw

siratigɛ la faaba marabolo ani sigida kɔnɔ

Waleɲumandɔn jɔsen

Waleɲumandɔnni jɔsen brsquoa wajibiya

kunnafonidilan labilalenw ka kɛ yen minnu sirilen tɛ fɛn na

ani hadamaden ka hakɛw lafasalijɛkulu olu minnu bɛ cɛw

musow ani kɛrɛfɛdɛnw ni bolokɔfɛmɔgɔw jɔyɔrɔ fa

Sendonniw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lakanani taabolo

baaraw la

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ka kan

Krsquoa kɔlɔsili ni jamana bɛ krsquoa ka kɛtaw kɛ ka kɛɲɛ ni

hadamaden ka hakɛw waleyali ye

ka jamanadenw haminankow dalabɛn ani ka hadamadenya

taamasen yɛlɛmaniko ɲuman komagɛlɛya

Ka kunnafoniw di ani laselisɛbɛnsinawi hadamaden ka

hakɛw lataamanifɛɛrɛw kan diɲɛ kɔnɔ

Hadamaden ka hakɛw kɔrɔ ye mun ye

Kiiriko ɲuman hakililatigɛw diɲɛ hadamadenya ni ladamuni

ɲinifɛnw

fasodenyaw politikikowsɔrɔkowhadamadenyakow ani sekow

ni dɔnkow

Ka hadamadenya danbew lakana (hɔrɔnya damakɛɲɛni

yɛrɛdɔn) minnu bɛ mɔgɔ kelen-kelen tɔgɔ la ani mɔgɔkuluw

tuma dɔw ka kɛɲɛ ni diɲɛ sariyaw ye

Kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka jamanaw kandi sariya hukumu kɔnɔ

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba

Fankelenfɛjamanaw taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka

hakɛw ma

Minɛnw

Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan

Lataamafɛɛrɛw

Afiriki baarakɛjɛkulu hadamaden ka hakɛw kan ani fasojamaw

Afiriki Kiiribulon Hadamaden ka Hakɛw kan ani Fasojama

Sedeyawo Kiiritigɛbulon

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

74

Sira minnu bɛ lakanani taabolow ni ɲɔgɔn cɛ jamanaw

fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ

Diɲɛ tɔnbaw

ni fankelenfɛjamanaw Diɲɛ tɔnbaw ni fankelenfɛjamanaw

ka lakananiw ye ɲɔgɔndafalanw ye ka sariyaw ka kan ka

waleya jamanaw

Diɲɛ tɔnbaw ni kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw ka

lakananiw bɛ kɛ ni jamanaw

ka fɛɛrɛ tigɛlenw dɛsɛra

Jamanaw sariyaw

ka kan ka bɛrɛbɛn ni diɲɛ tɔnbaw

ni fankelenfɛjamanaw taw ye

Kunnafoni bɔyɔrɔ jamanayɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba

Jamanaw kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka

hakɛw lakanani ma

Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw

Fangabulon ɲɛnamanw ( Depitebulon

GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlaw Mara

forobacakɛdaw

Hadamaden ka hakɛw tɔnw nrsquoa jɛkuluw)

Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw

hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan

Labilalenw

Kunnafoni bɔyɔrɔ jamana yɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba

Jamana kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw

lakanani ma

Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw

Fangabulon ɲɛnamaw ( Depitebulon

GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlawMara forobacakɛdaw

Hadamaden ka hakɛw tɔnw ni jɛkuluw)

Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw

hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan

labilalenw

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba

75

KALANBOLO3 FASODENYA ANI FASODENɲUMANYA

laquo Sannrsquoi krsquoa wajibiya mɔgɔ tɔw ka ɲɛ i yɛrɛ ka ɲɛ fɔlɔ raquo11

11 Fasodenya ani fasodenɲumanya CIQ de lrsquoEtang de lrsquoOlivier ka siti [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012http

ciqetangolivieristresover-blogfr ɲɛ lajɛlen civisme_et_ citoyennete-212670html

76

FASODENYA ANI

FASODENɲUMANYA

1- Fasodenya

2- Fasodenɲumanya

ɲƐBILA

Mɔgɔ tɛ wolo ni fasodenya ye i bɛ krsquoa ye de Fasodenya ye kalan kuntaala jan ye cɛsiri

kuntaala jan don ani cɛsiri banbali sanga ni waati bɛɛ kɛlɛ don Jamakulu min ka hɔrɔnya

brsquoa bolo walasa o ka ɲɛnamaya ka sabati o ka kan krsquoa sinsin a ka fasoden cɛman ni

musoman ka dɔnni baaraɲɛdɔn mɔgɔyasira dɔnniya waleyaliɲɛdɔn ani jogoɲumanya kan

O hukumu kɔnɔ fasodenɲumanyakalan kun ye ka fasoden senkola nrsquoa faamuyalenw

demokarasi nafaw nrsquoa jɔsenw na krsquoolu sendonni sabati politikiko sɔrɔko hadamadenyako

ani seko ni dɔnko baara la

Fɔɲɔgɔnkɔw bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn jamana caman kɔnɔ

Demokarasi gɛlɛyaw bɛ fara o kan minnu sababu wotew kɔfɛgɛlɛyaw ye ani jamanadenw

sendonni fanga dɔgɔya o min bɛ sɔrɔ ni hadamadenya yiriwali bali ani bɛn sabatili kuntaala

jan sedeyawojamanaw kɔnɔ

O tiɲɛ in hukumu de kɔnɔ kalanbologafe min bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan o

nafaba bɛ dɔn

O la ko kolomayɔrɔ ye min ye an ka jɛ sigi la an ni mɔgɔ wɛrɛw ka jɛ sigi la sigidaw walima

fankelenfɛjamanaw laadaw labatoli hukumu kɔnɔ ani sariyaw hukumu kɔnɔ fana minnu bɔra

bɛnkansɛbɛn talenw na hɔrɔnya la

77

Kalanbolo se

Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya ani fasodenya la jɛkasigi

hukumu kɔnɔ

Kalanbolo masalakun bolofara

1 Fasodenya

2 Fasodenɲumanya

78

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenya la jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

1 Ka fasodenya danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fasodenya jɔsenw faamuya kosɛbɛ

3 Ka fasodenya kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya

4 Ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta

Kɔnɔkow

1 Fasodenya kɔrɔw

Fasodenya Fasoden jogo don Fasoden ye ldquo mɔgɔ ye min brsquoa ka fasodenya nrsquoa ka politikiko

hakɛw diyabɔ a faso kɔnɔ i ko wote hakɛ rdquo12

Fasodenya ye fasoden cogoya walima a jogo ye A brsquoa to hadamaden bɛ lakodɔn

jamakulu dɔ mɔgɔ ye duguba dɔ mɔgɔ lawale la walima jamana dɔ mɔgɔ bi-bi in na ani a brsquoa

to a krsquoa sendon forobako la ani politikiko

Fasodenya brsquoa to i ka politikiko hakɛ bɛɛ lajɛlen sɔrɔ ani a brsquoi ka kɛtaw fana dantigɛ minnu brsquoa

to i ka i sen don jamakulu dɔ walima politikikulu dɔ ka fasodenɲumanyabaaraw la

Fasoden sariya bɛ boli mɔgɔ min kan nrsquoa ba ka fasodenya hakɛw nrsquoa ka politikiko hakɛw

diyabɔ ni kɛta dɔw bɛ wajibiya a kan ka ɲɛsin a ka jamana ma Bi-bi in na fasoden ye mɔgɔ

ye min bɛ jamana dɔ ka lakana nrsquoa ka fanga kɔnɔ a ye min den ye A bɛ fasodenya ni

politikiko hakɛw sɔrɔ anrsquoa ka kan ka kɛta dɔw waleya ka ɲɛsin jamana ma ( misali la ka

nisɔngɔ sara ka sariyaw bato krsquoa ka sɔrɔdasiya kɛtaw dafa krsquoa ka wote hakɛ waleya hellip )

Krsquoi kɛ fasoden ye o sirilen bɛ i lakodɔnni na jamana den ye Jamadenya bɛ sɔrɔ

bangebagasira fɛ ani jamanadenya kura sɔrɔli sira fɛ A krsquoa sɔrɔ fana i balikuyara

Fasodenya hadamadenw ka hakɛw taabolo sinsinnen sira fɛ

12

Tubabukan daɲɛgafe Larusi Larousse (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241

79

Taabolo min sinsinnen bɛ hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ fasodenya siri forobafangaw

labɛnni tɛmɛsira la O hukumu kɔnɔ fasodenya bɛ ɲɛfɔ ka kɛɲɛ ni fasoden ka se nrsquoa ka cɛsiri

ye krsquoa sen don jamana taabolo dakun bɛɛ lajɛlen labɛnni na u waleyali anrsquou kiimɛni13

Kalan hukumu kɔnɔ a ka ɲi wa a bɛ bɛn hakililafalenw ka kɛ

- Nin hakilila kolomaw kan minnu bɛ tali kɛ fasodenya la

Fangatigiya jɛlen jamana ka sagotigiyafanga walima jama ka sagotigiyafanga

Mɔgɔ bɛɛ ni mɔgɔ kelen-kelen ka hakɛw ni jɔyɔrɔw ɲɛfɔli

Hadamadenyasira fasodenw jamakulu

Mɔgɔ wɛrɛ ka hakɛw bonyali

Sendonni demokarasi taabolo la ani jɔyɔrɔfali

Hadamadenya bɛn ani sigi bɛn

Fasoden lakodɔnjɔda

Bɛɛwasajamana

Seko ni dɔnko suguya caya bonyali

Sariya batoli anrsquoa waleyali

Fasodenya hakililafalen

- Cɛsirilakow ni kunbalanw i nrsquoa fɔ

Demokarasi fangabulonw fɛgɛnyali

Dannayabaliya ka ɲɛsin forobafangaw ma

Mara kɛcogo gɛlɛya

Fasodenya faamubaliya mɔgɔw fɛ

ɲɔgɔndɛmɛ fanga dɔgɔyali jamana kɔnɔ

Politikiko bolocaya nrsquoa donɲɔgɔnna faamuyako jugu

Ladamubaliya fasodenɲumanya sira kan

Mɔgɔw ladamunbaliya ka ɲɛsin fasodenyako ma demokarasi kɔnɔ

Fasodenya danbew tununi walima a kɔrɔ faamuyabaliya

Dɔ farali sariyabatobaliya kan ka taa a fɛ

Jama kunnafonifalenkɛnɛsigi cayabaliya

Jama ka fasojɔhakili ɲuman dɔgɔyali

Fasojɔcɛsiri fanga dɔgɔyali (sendonnise hakililafɔse hakilijagabɔse ani kolatigɛse)

13

Inɛsiko poroze baarakɛlɛnw ndash Likizanburu 548 RAF 3000 Kalan ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma fasodenya ani

sigidademokarasi Sɛnɛgali Mali ani Burukinafaso kɔnɔ (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15O62012

httpunesdocunescoorgimages00180018131813181306fopdf

80

2 Fasodenya ni jamana yiriwali

Fasoden ani fasodenya faamuyali jamana kɔnɔ o brsquoa wajibiya pereperelatigɛliw ka kɛ fasoden

hakilila faamuyacogo kan min ɲɛfɔra ka tɛmɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye sagotigiyafanga fan

dɔ bɛ min bolo politiki sira kan o kɔrɔ ye min bɛ dɛmɛ kɛ ka sariya bolili latilen ka jamana

politiki baara ni hadamadenya waleyali taabolow dantigɛ Jamakulu o jamakulu o bɛɛ brsquoa ɲini

ka yiriwa ka taa ɲɛ ani ka hɛrɛ sɔrɔ walasa krsquoa ka diɲɛlatigɛko ɲuman sabati O la sa

fasojama kɔnɔ fo fasoden bɛɛ lajɛlen ka cɛsiri ni wulikajɔ sinsinnenw kɛ

Fasodenya demokarasi kɔnɔ o ye hakɛ ni kɛta ye fasoden bɛɛ bolo krsquoa da don

forobahakliilalafalen na walasa ka jama ka hɛrɛ dantigɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye min ka

hakilijakabɔjanto bɛ boli fanga bɛɛ kan Fasoden bɛ sariya bato bawo a labɛnna demokarasi

hukumu kɔnɔ ka bɛn a kan jɛkafɔ kɔnɔ (depitew fɛ)

Fasojɔcɛsiri kɔnɔna na fasodenw ka kan ka walew kɛ hadamadenjɛkulu dakun caman na

sigida la marabolo kɔnɔ jamana ni diɲɛ kɔnɔ ani ka se krsquou dantigɛ hadamadenyako ni

politikiko kunkobaw kan

O nrsquoa ta bɛɛ fasoden kelen-kelen ka hakɛ dɔ ɲinini ye a ka kɛta fana dɔ waleyali ye o cogo

kelen na a ka kɛta dɔ waleyali yrsquoa ka hakɛ dɔ fana ɲinini ye Fɛn o fɛn ye fasoden dɔ ka hakɛ

ye o ye fasoden wɛrɛ fana ta ye wa o hukumu kɔnɔ mɔgɔ kelen-kelen ka kan ka tɔw ka

hakɛw latanga ani krsquou dɔn

Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la

O hakilila bɛ fasoden cɛman ani fasoden musoman jɔyɔrɔ jira jamana sɔrɔ yiriwali la

Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la kalanni ka kan ka yiriwa min ni fasodenɲumanya kɛtaw bɛ

tali kɛ ɲɔgɔn na olu minnu bɛ hakɛw kɔfalen

O ye ka mɔgɔw sɔn hakili la lanpo saalen ni wusuru wɛrɛw sarali la ldquoO fasodenɲumanya

lanposarardquo ye ka fasoden bila lanpo ni wusuru wɛrɛw sarali la jamana ye walasa a ka se ka jɔ

a yɛrɛ kolo la nafoloko la ani ka se a lataamani nrsquoa yiriwali musakaw kɔrɔ koɲuman

2 Jamana ani fankelenfɛjamanaw jɔliko gɛlɛyaw SEDEYAWO jamanaw kɔnɔ fasoden jɔyɔrɔ

caya ɲɛnabɔli la jamana kelen-kelen kɔnɔ ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sabatili

81

Sigi kunni i fasodenɲɔgɔnw fɛ u ka danfaraw kɔnɔ se sɔrɔli ani ka sɔn ka jɛ sigi la u fɛ olu ye

fasodenya jogo ɲumanbaw ye O bɛ na ni fasojamanako hakilila faamuyaliko ɲuman ye

hadamadenjɛ dɔnniya sabatili hukumu kɔnɔ

Nrsquoi ye jamana jɔliko gɛlɛya kuma dabɔ Afiriki farafinjamanaw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la

Sedeyawojamanaw tubabuw ka walifasomara bolila jamana kan cogo min a bɛ lajɛ nrsquoo

hakilila de ye

Dancɛ cilenw tubabuw ka walifasomara waati kɔnɔ (tubabutile) bi jamanaw dugukolow tigɛra

ka bɛn nrsquoolu minnu ye yɔrɔ caman na olu ye ldquo siyakulurdquo kelen ldquofasojamardquo kelen ldquo kabilardquo

kelen ani ldquofasojamanardquo kelen tila jamana caman ni ɲɔgɔn cɛ hellip

Afiriki bi ldquofasojamanawrdquo sigira diyagoya la kɔkanjamana fangatigibaw fɛ u ma sigi Afiriki

maaya taabolo kɔrɔ kan wa u bɛnnen tɛ Afiriki ɲɔgɔncɛsirakow lataamacogo kɔrɔ ma walima

Afiriki ka diɲɛlatigɛ kɛcogo O tuma fasolafasa hakilila kuraw tali gɛlɛya bɛ da kɛnɛ kan

Sedeyawojamanaw kɔnɔ a jamana kelen-kelen kɔnɔ anrsquoan ka fankelenfɛjamanw kɔnɔ

O kosɔn lataamani kɛcogo kuraw ka kan ka siyaw caya jate minɛ diyagoya la ani ɲɔgɔndɛmɛ

kuntaala jan ni ɲɔgɔndɛmɛ kɔtigɛbali minnu kɛra wajibi ye politikiko ani sɔrɔko jɛkabaara kɔnɔ

Afiriki jamana caman kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Sedeyawojamanaw

Fɔɲɔgɔnkɔw ni ɲɔgɔnsɔsɔko minnu bɛ faamuyacogow ni jogow taabolo ni ɲɔgɔn cɛ seko ni

dɔnko sira kan fo ka olu ɲɛnabɔ ani krsquou bɛrɛbɛn ɲɔgɔn ma

Seko ni dɔnko kɛrɛnkɛrɛnnenw yiriwali ani ldquojamana ka kelenyardquo sinsinni olu bɛnni ɲɔgɔn ma

walasa ka jamanaw tilatilali bali o gɛlɛya bɛ jamanaw kan bi ldquoCaya ani politiki donɲɔgɔnna

ɲɛnabɔli bɛ tɛmɛ jagoya la damakɛɲɛni tilennenya ani foroba hɛrɛsɔrɔ jɔsenw bonyali fɛ

hadamadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ fasojamana kɔnɔrdquo A brsquoa ɲini fana bɛɛ fɛ ldquo i krsquoi gan ko kunna min

brsquoa to i tɛ mɔgɔ si tigɛnsɔnya a tigilamɔgɔ mana kɛ dakun o dakun na hadamadenya siratigɛ la

walima politikiko walima krsquoa tigɛnsɔnya krsquoa sababu kɛ siyako ye anrsquoa ka politikiko hakililaw

Politiki min kuntilenna ye kofalenfalenw yiriwali ye jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ bɛ se ka kɛ

jamanadenw ka seko ni dɔnko jiidili sababu ye sanni a ka u fara-fara

Caya ɲɛnabɔli sinsinnen bɛ a ɲɛma kumaɲɔgɔnya kan bɛɛ sen bɛ don min na politiki kɛbaga

cɛman ni musoman ni ɲɔgɔn cɛ ɲɔgɔnbonya kɔnɔ ani fasojamana min nrsquoan brsquoa la krsquoa jɔ o ka

nafa sankɔrɔtalen kama

Mɔgɔkelennafa ka tɛmɛ o kan krsquoi ɲɛsin jama ka nafa ɲinini nrsquoa lakanani ma olu ye jɔyɔrɔfa

fasodenya sigibaju ye anrsquoa kɛnɛkanjirali

82

Karamɔgɔ cɛmanw musomanw bɛ se ka fasolafasako ɲɛfɔ anrsquoa kunkankow ani ka

hakilijagabɔw kɛ kosɛbɛ u kan kalandenw fɛ U bɛ se ka dusu don kalandenw kɔnɔ u ka

ɲininiw kɛ ka sɛbɛnw ni pɔritifoliyow labɛn krsquou jira jama na misali la ka Afiriki

telebinyanfanjamanaw fɔɲɔgɔnkɔw sɛgɛsɛgɛ

83

KALANBOLO BOLOFARA BAARABOLODALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

Masalakun bolofara 1 Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenya sabatili ma

2 Ka fasodenya jɔsenw faamu

3 Ka kalanbaara dɔw labɛn ani krsquou waleya ka ɲɛsin fasodenya ma

4 ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta

Kuntaala lɛrɛ 16

Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Jaw

- Sɛbɛn wɛrɛw

Baara bolodalikatimu

84

Kalansenbolow

SeKoɲɛdon

layiriwataw

Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka fasodenya jɔsen

dɔn

Dɔnniyaw danbew anrsquoa

hakililawa ka ɲɛsin

fasodenya ma

Sɛbɛnɲini

(minnu sɛbɛnna

mansin na ani minnu

bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

kolabɛnɲɛɲininibaara

Jamana cogoya

sɛgɛsɛgɛli

ɲɔgɔlɔnbɔ

hakililafalenw hellip

Lɛrɛ 3

Ka jɔsenw faamu

minnu sirilen bɛ

fasodenya la

Fasodenya jɔsenw nrsquoa

walew

Lɛrɛ 3

2

Ka waleyaw dajira

fasodenya yiriwali

kama

- jɔyɔrɔfa jogo

- bɛɛ kelen-kelen krsquoi

cɛsiri ani krsquoI sendon

fasodenjɛkuluw la

- dɛmɛniwalew ka ɲɛsin

sigidalamɔgɔw ma

Adwhellip

Lɛrɛ 4

3

Ka fasodenya

masalakun don

kalanbaaraw la

- kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw nrsquou

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli -

kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- kalan ni degeli

kalansenbolo bolofara

labɛnni nrsquou waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

85

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilenna ka fasoden jɔyɔrɔfala taabolo ta

Kalansen tɔgɔ Degeli hukumu Fasodenya jɔsenw nrsquoa walew

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanw (Dɔnni) sira kan Jogow ( taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan

- ka fasodenya jɔsenw ɲini krsquou

dɔn

- Ka fasodenya walew ɲini krsquou

dɔn

- ka mɛri pereperelatigɛ ani

komini ka se sigida kɔnɔ

- ka fasoden cɛman musoman

jɔyɔrɔfala taabolow ta

- krsquoi sen don sigida komini ani

jamana baara la

- ka fasodenya baara nafa ɲɛfɔ

sigida la ani jamana kɔnɔ

- ka fasojɔ ni fasodenya baara

siri ɲɔgɔn na

Kuntaala lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ani kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw fotow ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛta wɛrɛw

- Sɛbɛnw ni gafew ani masalabolo suguya caman minnu bɛ fasodenya ni fasodenɲumanya

ɲɛfɔ

- Siti wɛbu ka ɲɛsin fasodenya ni fasodenɲumanya ma anrsquou kalanni

- Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

86

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW

Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

karamɔgɔ musoman kalanden musomanw

Labɛn kɔrɔdɔnni kura

sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛmanw ni kalanden

musomanw ka dɔnta ni kɛta

fɛsɛfɛsɛ ani u ka seko ni dɔnko

hakɛ ka ɲɛsin sendonni hakilila

ma fasodenya baaraw la

- Bɛ ɲininkaliw jaabi

- Bɛ kuma ani

hakililafalen kɛ

ɲininkaliw kan ka ɲɛsin

sendonni ma fasodenya

baaraw la

- jaabi ɲuman sugandli

- Kelennabaara

-Hakililaɲini

- Hakililafalen fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Bɛ cogoya dɔ dajira ka fasoden

cɛman musoman jira min brsquoa

mako bɔ komini baara la

Misali Teri fila tɛmɛtɔ merida la

u ye ɲamancɛcakɛda tiɲɛnenba

ani ɲaman tonnen lakɔlɔsi

Fɔlɔ yrsquoa kanto

- Ne bɛ n yɛrɛ ɲininka meri bɛ

wari min fara ɲɔgɔn kan don bɛɛ

o bɛ taa min

Filanan yrsquoa jaabi

- N teri ne wotera meri ɲɛmɔgɔw

ye a tɔ tɛ n ka sira ye

Karamɔgɔba bɛ karamɔgɔya

kalandenw bila krsquoa cogoya

ɲɛnabɔ ni hakililaw ni waleyaw

ye ka jaabi di teri fɔlɔ ka

haminankow la ani ka hakili di

filanan ma a krsquoa sen don komini

baara la

- Kulu ni kulu bɛ

hakililaw ani kunnafoniw

ɲini sɛbɛn ni gafe

dilenw kɔnɔ anrsquou yɛrɛw

ka kɛlen kɔrɔw la krsquoa

cogoya ɲɛnabɔ

- Sɛbɛnɲini

( minnu sɛbɛnna

mansin na ani minnu

bɛ bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

_ kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw kɔmaseginni

Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

kalanden musomanw fɛ u krsquou ka

baara kɛlenw jira kulu ni kulu

- Brsquou fɛlaw fɔ ka da u ka

ɲininiw jaabiw kan anrsquou

diɲɛlatigɛ taabolow kan

- Kɔmaseginni

dantigɛliwaati senfɛ ani

hakililafalen

- Gɛlɛya ɲɛnabɔli

87

Hakililaw

nafawsinsinni ni

kuma kolomaw

latɔmɔni

- Bɛ fɛɛrɛw dajira minnu bɛ

komini jɔyɔrɔw anrsquoa nafasɔrɔsiraw

dantigɛ ani fana a ka sew sigida

kɔnɔ

Brsquou bila ka jaabi sɔrɔlenw kuma

kolomaw latɔmɔ ani ka hakililaw

nafaw labɔ ko tɛ ɲɛ minnu kɔ

- Kulu dɔ ka hakililaɲɛfɔ

senfɛ ani hakililafalen

sinsinnen kalandenkulu

- brsquoa gɛlɛya ɲɛnabɔli

fɛɛrɛ labɛn

- bɛ hakilila sinsinnenw

ani kunnafoniw di teri

fila ma

- bɛ kuma kolomaw

labɛn ka bɛn nin

bolodalifɛɛrɛ ma

Fasodenya jɔsenw

komini jɔyɔrɔfa nrsquoa sew

sigida kɔnɔ

fasodenya walew ka

fara wote kɛli kan

sendonni jɔyɔrɔ

fasodenya baaraa

komini ani jamana kɔnɔ

- Hakililaɲɛfɔ

- Hakililafalen

sinsinnen

- Hakililaɲini

- Kulubaara

- Jɛkabaara

- Mɔgɔw kelen-kelen ni

ɲɔgɔn cɛ hakililafalenw

Kiimɛni

bakurubajateminɛ

Bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔta dɔ dajira

walasa ka kalansen kiimɛ

- Mɔgɔw kelen-kelen bɛ

donɲɔgɔnna baara

ɲɛnabɔ

- Bɛ segin ka kɔnɔfɛn

jɔnjɔnw fɔ ka ɲɛsin

fasodenya jɔsenw nrsquoa

walew ma cogo dɔ la

ani sendonni fasodenya

baara la komini ani

jamana kɔnɔ cogoya

wɛrɛ la

Kelennabaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Brsquoa dajira ka baara kɛta dɔw

boloda kalanyɔrɔ kɔnɔna na

minnu brsquoa to ni kalandenw brsquou

sendon kalanyɔrɔ koɲɛnabɔ la

Bɛ baara bolodalenw waleyali

kɔlɔsili ɲɛnabɔ

- Bɛ baara kɛta dɔw

sugandi

Bɛ kɛta dɔw boloda

minnu na tɔnw bɛ

kalanyɔrɔ ɲɛmɔgɔyaso

ka waleyaw kɔlɔsi

walima dugu mɛri taw

lakɔliw ka nafa kama

(lakɔliso ani

- Cidenw sugandiliwote

- ɲɔgɔnfaamuyakulu

sigili sen kan

ɲɛmɔgɔyaso ka jɛ kɔnɔ

_ ɲɔgɔlɔnbɔ

ɲɔgɔlɔnninw sɛbɛnni

nrsquou bɔli

88

lakɔlilamɔgɔw)

- Bɛ o baara kɛtaw

boloda lakɔlisan

kuntaala kɔnɔ

89

MASALAKUN BOLOFARA 2 nan FASODENɲUMANYA

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma

- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔn

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la

- Ka fasodenɲumanya jogow ta

Kɔnɔkow

1 Fasodenɲumanya

Kɔrɔw

Fasodenɲumanya ldquo jogo don min bɛ cɛsiri jira fasodenjama ani fangabulonw kunkankow

la ani sendonni a ɲɛma o baaraw la kɛrɛnkɛrɛnnenya la krsquoi ka wote hakɛw waleyardquo

ldquo Jamana ka nafaw kɛli fasoden fɛ a ka haminanko gɛlɛn ye ka tɛmɛ a yɛrɛ taw kanrdquo4

Mɔgɔbonya ldquo Sigi taabolo bonyali hadamadenjɛ la ladamunenya wageya rdquo14

A ka ca a la fasodenɲumanya ye yɛrɛdi ye jama ka nafa kama ldquoforobafɛnrdquo kama O la

fasodenɲumanya tɛ taa ldquo politiki faamuyaliko ɲuman hakilirdquo kɔ wa a bɛ hakɛw dɔnni kofɔ

ka da a ka fasodenya kan anrsquoa ka kɛtaw krsquoa ɲɛsin sigidalamɔgɔw ma Fasodenɲumanya ye

fasoden kɛcogo ye min brsquoa ka hakɛw ni kɛtaw bato

2 Danbe minnu bɛ fasodenɲumanya kɔnɔ

ldquo Fasokanurdquo

Forobafɛn minɛko ɲuman

4 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscivisme20 14

Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisciviliteacute

90

Sariyabatolaadiriya tilennenya

Jɔyɔrɔfa

Sendonni forobako la

Yafa

Jama ka nafa ni forobafɛn sabatili

ɲɔgɔndɛmɛ

Fasoden ka kɔlɔsili ka ɲɛsin forobabaara ma

3 Hakilila koloma minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya la

Fasodenɲumanya ani fasodenya bɛ waleyaliyɔrɔ min kofɔ o ye jamana ni fasojamana

ye nrsquoolu hakilila ɲɛfɔli ye wajibi ye

31- Jamana a tubabukan ye ldquoEtardquo ye (o fana bɔra latɛnkan ldquostatussitatusirdquo la min

kɔrɔ ye gɔfɛrɛnaman)

Jamakulu labɛnnen politiki sira kan a dagalen don dugukolo kan min dantigɛlen

don dancɛw fɛ A mɔgɔw ka surun ɲɔgɔn na jogo ni seko ni dɔnko sira kan U

maralen bɛ fanga fɛ sariya dantigɛlenw kɔnɔ (Sariyasunba hukumu kɔnɔ ldquoEtardquo

jamana ye sariyalajamakulu ye sariyaladugukolo don forobasariya kɔnɔ min

bɛ fasojamana jɔyɔrɔ fa sariya sira kan nrsquoa sago brsquoa yɛrɛ la kɔnɔna na ani diɲɛ

kɔnɔ ni se brsquoa kelen bolo ka gɛrɛntɛ sigi jamanaden bɛɛ kan fasoko la)

Mara cakɛdabaw forobafanga mumɛ minnu ni fasodenw tɛ kelen ye15

ldquoEtajamanardquo ye foroba sariyalajamakulu ye min bɛ jɛkulu fasojama walima fasojamana jɔyɔrɔ

fa sariya sira kan Fangaba brsquoale de bolo walima sagotigiyafanga dugukolo dantigɛlen dɔ kan

ani ka ɲɛsin jamana tɔw ma

Hadamadenya ani politiki sira kan ldquoEtajamanardquo ye jɛkasigi taabolo labɛnnen bɛɛ la ɲuman ye

hadamadenjɛkulu dɔ fɛ A brsquoa ka fanga boli gɔfɛrɛnaman ka sira fɛ Dundugumaya damadɔw

bɛ ldquoEtardquojamana bolo minnu sirilen brsquoa ka sagotigiyafanga la i nrsquoa kɛlɛbolo ani gɛrɛntɛsigi

yamaruyalen adw

Nrsquoi ko i brsquoa kɔrɔ bɛɛ lajɛlen tardquoEtajamanardquo ye fangabulonw ni cakɛda bɛɛ lajɛlen ye minnu brsquoa

to ni fanga bɛ boli ani ka jamana mara

15

Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisEtat3131831250

91

ldquoEtajamanardquo ka kɛta ye ka tɛmɛ forobacakɛdaw fɛ ka jamanadenw lakana ani krsquou mako bɛɛ

ɲɛnabɔ (kalanko la kɛnɛyako jiko ni kuranko ani sigida nrsquoa lamini sanimanko la adw) ni

fanga kafoli sira ye cakɛdaw bɔbɔɲɔgɔnna sira walima desantaralizasɔn sira

Jamana kunkankow ɲɛnabɔli jɛlenya la ani jamana musakako ɲɛfɔli ye diyagoya ye jamana

kan

Sagotigiyafangajamana bɛ labɛnw sabati dɔnniya jɛlenw kan krsquoa ka sariyasunba ni sariya tɔw

sigi sen kan

Jamana fasojamanalama o ye hakilila ye min kɔnɔ jamana ni fasojamana bɛ bɛn ɲɔgɔn ma

a lakodɔnnen don ni tabiya suguya kelen ye min brsquoa ka yamaruyalenya sɛmɛntiya

Bɛɛwasajamana brsquoa fanga digi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamana nafolow tilaliko ɲuman kan sɔrɔ

ɲɛnabɔko ɲuman ani dɛmɛ ka ɲɛsin jigintanw ma ani forobamakoɲɛfɛnw bilali jama ka bolo

kan

Jamana caman bɛ se ka jɛ ka kɛ tɔnba kelen ye min bɛ jamanaw sanfɛ nrsquoa bɛ lataama i ko

jamana kelen SEDEYAWO brsquoo cogoya la O sigilen don ni tɔndenjamanaw ye ani

bɛnkansɛbɛn min bɛ sariyasunba jɔyɔrɔ fa ani fangabondaw minnu yrsquoa fanga sigibolow ye

32- Fasojamana a tubabukan ye Nasiyɔn ye (o fana bɔra latɛnkan Natiyo -

onisiNatio -onis la)

Hadamadenkulu min sigilen don dugukolo kelen kan minnu jɛlen don buruju la tariki

seko ni dɔnko laadakow kan kelen na tuma dɔ ani minnu ye

politikimara jamakulu kelen ye

Kunnabisigiyɔrɔ don jamajɛ don ani tilabali min danfaralen don ka bɔ a kɔnɔmɔgɔw

kelen-kelen na ni sagotigiyafanga brsquoa bolo7

O la ldquonasɔnfasojamanardquo ye jamakulu ye min hakili yrsquoa minɛ krsquou lakodɔnnen don ni tariki

kelen ye seko ni dɔnko kanko walima diinɛko

Politikijɛkuluya sira kan fasojamana ye jamakulu ye min dɔnnen don nrsquoa halaladugukolo ye a

labɛnnen krsquoa kɛ jamana ye Sariyalajamakulu sigilen don mɔgɔw fɛ sariyasunba kelen bɛ

minnu ɲɛnabɔ

Fasojamanako hakilila bɛ danbew taabolo fana kofɔ min bɛ bakurubafɔ tuma dɔ kalikan na ni

krsquoa sinsin hadamadenyasigi bɛnkan bisigilen kan fasojamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ

Hadamadenyako dɔnniya karamɔgɔba dɔw ka jate la sarati jɔnjɔn kelen min bɛ fasojamanako

la o bɛ ta fɛla jate kan fo jamakulu mɔgɔw ka sɔn a ma krsquou bɛɛ ye fasoba kelen denw ye

Fasojamana bɛɛ labɛnnen tɛ ka kɛ Etajamana ye

7 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisnation

92

Kanfɔjamakulu dɔw walima kanfɔjamakulu bolofara dɔw walima siya dɔw sɔnnen brsquoa ma krsquou

bɛɛ ye fasojamana kelen mɔgɔw ye nka ka da tariki cogoya kan u tila-tilalen don bi jamanaw

ni ɲɔgɔn cɛ (Misali la Maninkaw Yorubaw Fulaw)

33- Fasojama a tubabukan ye PeuplePepulu ye (o fana bɔra latɛnkan PopulusiPopulus

la)

ldquo Mɔgɔ jɛlen minnu bɛ hadamadenyasigi la dugukolo kelen kan nrsquou jɛlen don seko ni dɔnko

siraw la politikifangabulonw Faransi fasojama (Fasojama ye jamana sigibolo saba

dɔ la kelen ye ka fara dugukolo ani politikitɔn kan)rdquo8

KALANBOLO BOLOFARA BOLODALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenɲumanya ani fasodenya

Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma

- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔnni sinsin

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la

- Ka fasodenɲumanya jogow ta

Kuntaala lɛrɛ 14

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka Misaligafe

- Filimuw jaww ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw

- Sɛbɛn suguya caman minnu bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan

8 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispeuple

93

- Siti wɛbu krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma anrsquoa kalan

Baara bolodakatimu

Kalansenbolo

Sekoɲɛdɔn

layiriwataw

Kɔnɔko

Farankanw

Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka fasodenɲumanya

bajuw dɔn

Etajamanako

Nasɔnfasojamanako

hakɛko ni kɛtako ani

fasodenɲumanya

hakililaw hakɛw ni kɛtaw

suguya sangaɲɔgɔnma

Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na

ani minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

Kolabɛnɲɛɲinibaara

Jamana cogoya

sɛgɛsɛgɛli

Lɛrɛ 4

2

Ka hakilijakabɔ

taabolo dɔw dajira

walasa sendonni ka

caya fasojɔbaaraw la

Faso jɔli gɛlɛyaw

- Jamana kɔnɔ

ɲɔgɔndɛmɛ

- Siyaw ni diinɛw cɛ

kumaɲɔgɔnya

- Seko ni dɔnko caya

sabatili

- Seko ni dɔnkow ka

badenya layiriwali

Lɛrɛ 4

3

Ka

laquo fasodenɲumanya raquo

masalakun don

kalanbaaraw la

- Kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- Kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

labɛnni nrsquou waleyali

- Kalansenbolo bolofaraw

kalansen misɛnnin

sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

94

Masalakun bolofara 2 Fasodenɲumanya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilenna

Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoa kɛtaw dɔn

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Faso jɔli gɛlɛyaw Siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDONW

Kalanw (dɔnniw) sira kan Jogow (taabolow) sira kan

Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan

- Ka siya kulubaw dantigɛ

- Ka diinɛbaw lakodɔn

- Ka siyaw ni diinɛw caya

jɔyɔrɔ dantigɛ faso jɔli la

- Ka siyaw ni diinɛw caya

bonya

- Ka jamana kɔnɔ

donɲɔgɔnna baara kɛ

- Ka siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani

diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ

kumaɲɔgɔnya sinsin

- Ka siraw don siya ni ɲɔgɔn

cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ

- Ka siyaw ni diinɛw caya

jɔyɔrɔ ɲɛfɔ

- Ka sira don jamana jɔli ni

siyaw caya ni diinɛw caya cɛ

- Ka lafasalikumaw fɔ diinɛw

ni ɲɔgɔn cɛ ani siyaw ni

ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya

sabatili kama

Kuntaala lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ani kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw jaw ani dɛmɛnan wɛrɛw lamɛntaw ni filɛtaw

- Sɛbɛn minnu bɛ boli diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow kan ani faso jɔli

Siti wɛbu ka ɲɛsin diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow ma ani faso jɔli

95

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

Musoman musomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnni kɔrɔw

sɛgɛsɛgɛli

- Bɛ kaladen cɛmanw

kaladen musomanw ka dɔnta

ani seko ni dɔnko hakɛ

fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin siyaw ni

diinɛw caya hakililaw ma

- Bɛ ɲininkaliw jaabi

Bɛ kuma ani ka hakililafalenw

kɛ gɛlɛyaw kan ka ɲɛsin

siyaw ni diinɛw caya ma

- jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

- Hakililaɲini

- Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- Bɛ cogoya dɔ dajira min bɛ

du fila cogoya jira minnu tɛ

siya kelen ye u tɛ diinɛ kelen

na u kɔdonnen don ɲɔgɔn

na diinɛ seliko dɔ la

Misali Noyɛliseli don cɛnin

dɔ Mohamɛdi Kane ni silamɛ

don maninka don ye welela

tilelafanadun a terikɛ fɛ Alɛn

Seri o ye kereciyɛn ye wa

bete don Nka Mohamɛdi

Kane fa ma sɔn krsquoa denkɛ

yamaruya ka taa wele jaabi

Seri fa ye delili kɛ nka

Mohamɛdi fa tora a kumakan

kan

Karamɔgɔ bɛ karamɔgɔya

kalandenw bila ka nin ko in

ɲɛɲini u ka lafasalikumaw

ɲini jamana jɔli gɛlɛyaw kɔnɔ

walasa ka Mohamɛdi fa lasɔn

a ka diɲɛ ni siyaw ni diinɛw

caya ye

- Mɔgɔ 4 walima 5 kuluw

kɔnɔ kalanden cɛmanw

(musomanw) bɛ

lafasalikumaw ɲini ka ɲɛsin

siyaw ni diinɛw caya ma

sɛbɛnw ni gafew kɔnɔ minnu

brsquou ka bila la

- Sɛbɛnɲini

(minnu sɛbɛnna

mansin na ani

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw kalan

kuluw ka baara

kɔmaseginni

- Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

kalanden musomanw fɛ u krsquou

ka baara kɛlenw jira kulu ni

kulu

- Brsquou sinsin u ka ɲininiw

jaabiw anrsquou ka diɲɛlatigɛ kan

ka hakilila dɔw dajira

- Kɔmaseginni ni

hakililafalen

dantigɛliwaati

kɔnɔ

- Gɛlɛya ɲɛnabɔli

96

Hakililaw nafaw sinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

- Bɛ labɛn dɔ dajira min bɛ

siyaw ni diinɛw dantigɛ u

cɛsiraw nrsquou jɔyɔrɔ jamana jɔli

la

- Brsquou bila ka dɔnta sɔrɔlenw

kuma kolomaw latɔmɔ ani ka

hakilila nafamaw fara o kan

minnu ka kan

Kulu dɔ ka kumaɲɛfɔ senfɛ

ani hakililafalen sinsinnen

kalandenkulu

- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔli fɛɛrɛ

labɛn

- bɛ kuma sinsinnenw fɔ ka

ɲɛsin Mohamɛdi lafasali ma

- bɛ kuma kolomaw latɔmɔni

ɲɛnabɔ ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in

ye

diinɛbaw ni siyabaw

ɲɔgɔnsɔrɔyɔrɔw siyaba

kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ ani

diinɛba kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ

Siyaw ni diinɛw caya jɔyɔrɔ

jamana jɔli la

- Hakililajira

- Hakililafalen

sinsinnen

- Hakililaɲini

- Kulubaara

- Jɛkabaara

- Mɔgɔw kelen-

kelen ni ɲɔgɔn cɛ

kumafalenw

Kiimɛni

bakurubajateminɛ

- Bɛ ko ɲɛnabɔta dajira

walasa ka kalansen kiimɛ

- Bɛ ko ɲɛnabɔta ɲɛnabɔ u

kelenkelenna

Sira min bɛ siyaw caya ni

diinɛw caya ni jamana jɔli cɛ

o kɔnɔko jɔnjɔnw ka segin

olu kan krsquou bakurubafɔ

Kelennabaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- Brsquoa ɲini ka baara dɔw

boloda minnu bɛ donɲɔgɔnna

sabati kalanyɔrɔ la siyako ni

diinɛko la

- Bɛ baara bolodalenw kɔlɔsili

waleyali ɲɛnabɔ

- Bɛ baara kɛtaw sigi sen

kan ni krsquou waleyalicogo

fɛɛrɛw boloda lakɔlisan

kuntala kɔnɔ

- Diinɛw

faraɲɔgɔnkantɔnw

sigili sen kan

- ɲɔgɔlɔnbɔ

ɲɔgɔlɔnninw

sɛbɛnni nrsquou

waleyali

97

DEMOKARASI ANI

KALANBOLO 4 MARA KƐCOGO ɲUMAN

laquo Demokarasi faamuyalen ka ɲɛ o tɛ fanga ye min bɛ manamana damakɛɲɛni sigi

nkalon kan mɔgɔw cɛ sugandili lafɛrɛlen taabolo don min tɛ dan wɛrɛ sigi mɔgɔ ka

taaɲɛ hadamadenya kɔnɔ nrsquoa yɛrɛ ka baara nrsquoa ka cɛsiri tɛ raquo 1

1Tubabukan fɔlenw Eduwari HeriyoEdouard Herriot [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwcitations-francaisfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html

98

DEMOKARASI ANI

MARA KƐCOGO ɲUMAN

1-Demokarasi

2 ndashMara kɛcogo ɲuman

ɲƐBILA

Yiriwaliko gɛlɛya caman minnu kɔlɔsira Afiriki tilebinyanfan jamanaw na i nrsquoa fɔ

yuruguyurugu jamana basigibaliya politikiko sira kan adw o bɛ demokarasiko ni mara

kɛcogo dɛsɛ jira Demokarasi ye laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ

baara kɛ fasojama ye raquo nkrsquoa ka kan mɔgɔ krsquoi yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ laquo fasojama raquo labɛnnen

don ka nin baara in kɛ nrsquoo tɛ mɔgɔ minnu bɛ ka fanga boli bi laquo fasojama tɔgɔ raquo la olu jogow

nrsquou ka ladamuya bɛ kɛ mun ye jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi kɔnɔ o min ye

Sedeyawojamanaw ka politiki taabolow ye

O kɔfɛ a ka kan mɔgɔ krsquoa ɲini krsquoa dɔn ni se bɛ fasoden fanba ye dɔnniw ladamuw sennakow

ani jogow sira kan minnu brsquoa to u krsquou sendon ka ɲɛ forobabaaraw la walasa krsquou ka hakɛw

lafasa krsquou ka kɛtaw kɛ ani ka demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabati Demokarasi ni mara

kɛcogo ɲuman kalanbolo labɛnna o laɲini in sabatili kama

Kalanbolo se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili

kama

Masalakun bolofaraw

1- Demokarasi

2- Mara kɛcogo ɲuman

99

MASALAKUN BOLOFARA 1 DEMOKARASI

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi sabatili kama

Kalan degeli kuntilennaw

1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu

2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu

wɛrɛw ka danbew bɛ jate min na

3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲ demokarasi

sigili nrsquoa yiriwali ma

4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma

Kɔnɔkow

Hakilila kɔrɔw

Demokarasi daɲɛ bɔra gɛrɛkikan demosdemɔsi la nrsquoo ye fasojama ye ani kratos karatɔsi

nrsquoo ye fanga ye mara yamaruyalenya A kɔrɔ ye i nrsquoa fɔ Abarahamu Lɛnkɔlini ka kɔrɔfɔ

dawulama brsquoa jira cogo min laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fɛ fasojama fɛ min bɛ

baara kɛ fasojama ye raquo 2

Demokarasi bɛ ɲɛfɔ fana i ko

ldquo gɔfɛrɛnaman min bɛ sigi ni fasojama ka diɲɛ yerdquo

laquo gɔfɛrɛnaman taabolo min ka fanga sannada bɛ fasojama bolo raquo

laquo Gɔfɛrɛnaman dɔ min kɔnɔna na fanga kɔlɔsili bɛ kɛ fasoden bɛɛ fɛ sira tilennen fɛ walima

ka tɛmɛ fasodenw ka lasigiden fɛ minnu sugandira wote senfɛ raquo

laquo Demokarasi ye taabolo ye min kɔnɔ mɔgɔw bɛ se ka u ka ɲɛmɔgɔw falen nɔgɔya la ani

min kɔnɔ sariya bɛ gɔfɛrɛnaman bolo ka fanga boli bawo fasojama yrsquoo yamaruya di a ma raquo

Krsquoa faamuya nin yɔrɔ la ko fasojama ye jamana dɔ jamanaden mumɛ ye u bɛ se ka kɛ

fangabolibagaw ye cogo min fanga bɛ se ka boli u kan ten fana3

2 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi 3 ASE(ACE) Demokarasi ɲɛfɔli (ɛntɛrɛnɛti kan) ( ɲɛ filɛlen 15062012 )

httpaceprojectorgmainfranccedilaisvevec05b01htm

100

Demokarasi bolili fasojama fɛ fasojamademokarasi fasojoma nɔnabilademokarasi A jujɔn

na gɛrɛsijamana kɔrɔlen na demokarasi tun ye fasojamademokarasi ye o kɔrɔ ye ko

fasoden bɛɛ (krsquoa bɔ musow denmisɛnw ani jɔnw na ) tun bɛ lajɛrɛ fɛrɛkɛnɛ laquo Agora raquo kan

walasa ka kolatigɛliw kɛ fasoden mumɛ sendonni demokarasi don fasodenw sen bɛ don

kolatigɛli baaraw la u labɛnni fo ka se u waleyali ma

Bi politiki taabolo fanba la demokarasi caman ye fasojama nɔnabilademokarasi ye o kɔrɔ

ye ko fasojama yɛrɛ tɛ fanga boli nkrsquoa bɛ dan a nɔnabilaw sigili ma minnu bɛ fanga boli a

tɔgɔ la

Demokarasi danbew a jɔsenw anrsquoa sigibajuw

Demokarasi politiki taabolo cogoya dɔnnen don ni danbe jɔsen fanga sigibolo waleya ani

seko ni dɔnko dɔw ye adw minnu yrsquoa bajuw ye O cogoya fanba jɛlen don yɛrɛtigiya

damakɛɲɛni kalafili lafɛrɛlenw tilennenw ani jɛlenw fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na adw O

nrsquoa ta bɛɛ demokarasi sabatiliko madalen dɔw bɛ yen minnu ka kan ka labato nkrsquou ma

sɛbɛn krsquou kɛ sariyaw ye ka baara kɛ nrsquou ye (nrsquoi binna wote la ka diɲɛ nrsquoo ye kojugukɛ kɔnni

adw)

Demokarasi danbew

Demokarasi cogoya dɔnnen don nrsquoa danbe jɔnjɔn fila ye yɛrɛtigiya ani damakɛɲɛni O

danbe kofɔlen ninnu bɛ hakɛw dantigɛlisɛbɛnw bɛɛ kɔnɔ san 1789 walima san 1948 ta

Danbe wɛrɛw nana fara u kan i ko ɲɔgɔnmakoto ɲɔgɔnbonya bolodiɲɔgɔnma caya ni

kotoɲɔgɔntala diɲɛni danfara ma ɲɔgɔndɛmɛ bɛn adw

Demokarasi jɔsenw

kalafili ani jamanaden yamaruyalen bɛɛ sendonniwote o ye wote ye min bɛ se

damakɛɲɛnen di mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ma ka yɛlɛma don kolatigɛlibaw taabolo la

nrsquou ka wote setigiya ye

Jama ka sagotigiyafanga fanga bɛ fasojama bolo wa jɔyɔrɔtigiya bɛ di gɔfɛrɛnaman

ma fasojama fɛ

Jamakulu fanba ka sariya ani jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw fanga bɛ boli

jamakulu fanba fɛ nka jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw ka kan ka lakana

Sariyasunbabato gɔfɛrɛnaman ka fangaw anrsquoa ka fanga danyɔrɔw bɛ dantigɛ

sariyasunba kɔnɔ min bɛ fasoden bɛɛ ka hakɛw lakana Sariyaw ka sariyasunbabato

kɔlɔsili ye wajibi ye sariyasunba labɛnw sinsinni kama

Fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na (sariyatafanga sariyalataamafanga ani kiiritigɛfanga)

min bɛ sariyaw ta (sariyatafanga walima depitebulon) ale tɛ se ka sariyaw waleya

101

min bɛ sariyaw waleya o ye (sariyalataamafanga walima gɔfɛrɛnaman) ye bolo

sabanan bɛ yen min ka kan ka sariyaw lataamaniko ɲuman kɔlɔsi (kiiritigɛfanga)

Sariyako ni tilennenya gɔfɛrɛnaman ka kolatigɛliw ka kan ka kɛ sariya ani

tilennenya kɔnɔ

Kiiritigɛko taabolo min brsquoa yɛrɛ sago la kiiriko taabolo ka kan ka sigi tilennenya kan

krsquoa fara ka bɔ gɔfɛrɛnaman ka fangabulon tɔw la

Hakililafalenfalen lafɛrɛlenw kumalabila hakɛ sɔrɔli hakililalabila kunnafonidilabila

tɔnkolabila

Kɛlɛbolow bilali siwilifanga ka mara kɔnɔ ka da a kan sɔrɔdasi jalabatigiw tɛ mɔgɔ

sugandilenw ye wote senfɛ o la siwilimara ka kan ka boli u kan

Politikitɔn caya ani wote labilalenw ni tilennenw kalafiliw tɔncamanko don u

labilalen don u lafɛrɛlen don u bɛ kɛ u kɛwaatiw la u bɛ kɛ jɛlenya la

Forobafɛn min ka ɲi jamakulu bɛɛ ma o yiriwali

Sendonniko fasodenw brsquou sen don u yɛrɛma fasodenya baaraw la

Sariyabatojamana sariya bɛ boli forobafangaw o bɛ na ni dan sigili ye u ka fanga

la O la kolatigɛli bɛɛ ka kan ka kɛ ka bɛn sariyasunba ma jamana ka kandiw diɲɛ

kɔnɔ ani sariyaw

Fanga bɔbɔɲɔgɔnkɔrɔ laɲini ye demokarasi kɔnɔ forobakow ɲɛnabɔli ka bɔ-bɔ

ɲɔgɔn kɔrɔ politikitɔnw fɛ minnu tɛ kelen ye

Fasoden ka kɔlɔsili fanga ka kan ka di fasoden ma a yɛrɛ walima a ka nɔnabilaw

ka ldquojamana ka jɔyɔrɔfa (hellip) nrsquoa waleyali kɛcogordquo kɔlɔsi ani ka fanga di jamakulu bɛɛ

lajɛlen ma u ka ldquoɲɛfɔli ɲini forobacakɛdaw baarakɛla mɔgɔ kelen-kelen fɛ u baara

kanrdquo o la fasoden ni jamakulu bɛ se krsquou jɔyɔrɔw fa forobafɛnw kɔlɔsili la ani wuli

joona u ladilanni fɛ

Adw

Demokarasi labɛnw a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw

Demokarasi bɛ se ka dɔn fana a labɛncogow a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw fɛ minnu

ka ca

- Fankelenfɛjamanaw kɔnɔ misali la ninnu bɛ se ka kofɔ Afiriki kiiritigɛbulon

hadamaden ka hakɛw kan Sedeyawo kiiritigɛbulon demokarasi ani mara kɛcogo

farankanbɛnkan

- Jamana kɔnɔ sariyatafanga nrsquoo ye depitebulon ye o ye jɔyɔrɔfalaw ka

bɛnkandemokarasi fangabulonw la nafamaba dɔ ye Forobafangabulon wɛrɛw

fana bɛ yen i nrsquoa fɔ Jamana Fokabɛnna Hadamaden ka hakɛw Hakililaɲinijɛkulu

102

Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu jamana kɔnɔ adw ninnu bɛ se ka yɛlɛma

ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen taabolo ye

- Sariyasunba bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa ni ka dan sigi dɔw sigi

fangatigilamɔgɔw ka sew la

- Kiiritigɛfanga ka kan ka se krsquoa ka baara kɛ a sago la o de ye demokarasi kɛnɛman

taamasiyɛn ye

- Sigida la misali la sigidaw tɔgɔlabulonw cikɛduguw kɔnsayiw kafow kɔnsayiw

meriw kɔnsayiw sigida mɔgɔ sugandilenw bɛ baara kɛ yɔrɔ minnu na

- Jɛrɛjɛkulu Fangalatilennifanga brsquoa bolo nka a bɛ se fana ka kɛ fɔkabɛnna ye ni

fɔɲɔgɔnkɔ donna politikimɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ

- Kunnafonidilanw ka kan ka labila u jɔyɔrɔbaw dɔ la kelen ye ka kunnafoni di

jamanadenw ni jamanaɲɛmɔgɔw ma foroba politikiko gɛlɛyaw kan

- Jama hakililaɲiniwote (ereferandɔmu) ye tɛmɛsira ye min senfɛ wotekɛlaw bɛ se

ka wote politikiko dɔ kelen pewu kan sariyasunbako dɔ walima sariyatako

kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ

- Sendonni baarakɛnafoloko la a kunw ye jɛkakoɲɛnabɔ ni jɛkakolatigɛ ye

Demokarasi gɛlɛyaw an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Demokarasi yiriwali nrsquoa sinsinni Sedeyawojamanaw kɔnɔ bɛ balan gɛlɛyaba dɔw la o dɔw ye

- Kalanbaliya mɔgɔw kalannen hakɛ dɔgɔya Sedeyawojamana caman kɔnɔ o bɛ

fasodenw bali krsquou ka hakɛw dɔn ani krsquou ɲinini ani fana krsquou sendon forobabaaraw

la O kosɔn a tɛ ɲɛ fewu fo jamanaw ka dɔ fara kalanko musakanafolow kan

demokarasi jsabatili kama an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ kɔ

- Kabilafasa ni siyalafasa a ka ɲi hakili ka to sigida sekow ni dɔnkow bonyali la

ka seko ni dɔnko donɲɔgɔnna layiriwa ani ɲɔgɔnfaamuya ɲinini mɔgɔ tɔw fɛ

ladamuni senfɛ bɛn sabatili ani fɔɲɔngɔkɔw ɲɛnabɔli la

- sigiyɔrɔ danbew jateli fanga dɔgɔya dankari kɛlen don o danbew la krsquoa sababu

diɲɛsokelenyali taabolo ye A ka kan sisan u ka lakana i ko forobafɛnw seko ni

dɔnko siratigɛ la

- sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta) fanga tali sɔrɔdasiw fɛ o kɔdonnen don

sariyasunba labɛnw ma demokarasi kɔnɔ A ka kan ka ɲangi sira bɛɛ kan ani krsquoa

kɛlɛ bawo fasojama kelen pewu de ka kan ka yɛlɛma don fanga taabolo la

demokarasi kɔnɔ

103

- fanga karabali ni sariyasunba ye nrsquoo ye sariyasunba kɔnɔko dɔw yɛlɛmani ye fan

kelen mɔgɔw fɛ u ka nafa kama

- faantanya ye gɛlɛya ye demokarasi badaa badaa sigili nrsquoa sinsinni na bawo a bɛ

kalan sɔrɔli bali sendonni forobabaara la a brsquoo bali ani ka yuruguyurugu jiidi

- a ka ca a la hadamadenyako ni politikiko girigara minnu sirilen don wotew la bɛ

dankari jamanaw ka basigi la ni ka kɛ kɔnɔgan sun ye Sedeyawo fasojamaw bolo

- forobafangabulonw fanga dɔgɔya dannaya tiɲɛni krsquoa ɲɛsin forobafangabulonw

ma ka da yuruguyurugu kan o ye garan jugu ye demokarasiko la Dannaya ka

kan ka lasegin fangabulonw ma krsquoa sababu kɛ politiki sira jɛyali ye ani jatew dali

kɛnɛ kan

- Setigiyajira hadamadenw ka hakɛw batobaliya sariyasunba kɔnɔko bayɛlɛmani (

ldquo sorobaɲagamirdquo) fangajira damatɛmɛ hellip

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara 1 Demokarasi

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu

2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu

wɛrɛw ka danbew bɛ jate minnu na

3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲi demokarasi

sigili yiriwali ma

4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma

Kuntaala lɛrɛ 18

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

104

- Filimuw Jaw ani nataliyew

- Sɛbɛn suguya caman

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

Bolofara

Sew

layiriwataw

Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka danbew ni

dɔnniyaw

hakililaw ɲɛfɔ

Demokarasi danbew a

jɔsenw nrsquoa sigibajuw

- Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan )

- Kulubaara

- hakililaɲini

- sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafaleni

-

Kolabɛnɲɛɲinibaara

- ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- Sifilɛlikalan

lɛrɛ 3

2

Ka demokarasi

minɛnw a

fɛɛrɛw a

saratiw nrsquoa

latamacogo

sariyaw

faamuya

kosɛbɛ

Demokarasi

baarakɛfɛɛrɛw a

fangabulonw anrsquoa

baarakɛminɛnw

lɛrɛ 3

3

Ka gɛlɛyaw ni

degunw

lakodɔn

Demokarasi gɛlɛyaw

jamanaw kelen-kelenna

kɔnɔ anrsquoan ka

fankelenfɛjamanaw

kɔnɔ

lɛrɛ 2

4

Ka waleyaw

dajira

demokarasi

sabatili kama

- Kunnafonidilanw

jɔyɔrɔ demokarasi

sabatili jɔnjɔn kosɔn

- Sariyaw bonyali

- hakililafalen ka dan

sigi politikitɔnw hakɛ la

- Wotew taabolo basigili

anrsquou kɛli jɛlenya la

- Adw

lɛrɛ 4

5

Ka demokarasi

masalakun

don

kalanbaaraw

la

- Kalan dakun

danfaralenw

kalankɛminɛnw ani

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- Kalan dakunw

dɔnnikɛminɛw ni

kalanbaaraminɛnw

lɛrɛ 6

105

sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- Kalan degeli

kalansenbolow labɛnni

nrsquou waleyali

- Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Wote taabolo

Kalan degeli kuntilenna

Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi sabatili ma

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

106

Dɔnniyaw sira kan Jogow sira kan Sennakow sira kan

- Ka wote taabolo dakunw

lakodɔn

- Ka demokarasi waleyali

sariyaw batobaliya kɔlɔlɔw

sɛgɛsɛgɛ

- Ka sɔn wote jaabiw ma

- Ka wote sariya bato

- Ka jɛlenya ni tilennenya

sariyaw bato

- Ka faamuyalihakili layiriwa

Ka wote taabolo dɔ sɛgɛsɛgɛ

Kuntaala lɛrɛ 4

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

Wote sariya lataamanisariya lakɔli ka kunnafonidisɛbɛn cakɛda kunnafonidisɛbɛn

kɛrɛnkɛrɛnnen ani cakɛda yamaruyalisɛbɛn fotow ani wote baaraw jaw wotekɛminɛnw

(wotekɛsuw wotelisɛbɛn woteli ɲɛfɔsɛbɛn labɛnnen gundo sonin sɛbɛnnikɛlan tanpɔn min

brsquoa jira ko ldquoi woterardquo dabaji nɔtununbali lɛtiriforokow wotekɛgafew farasu walanba adw )

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

karamɔgɔ musoman kalanden musomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Karamɔgɔ cɛman walima

karamɔgɔ musoman

- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka

kalanden cɛman ani kalanden

musoman ka dɔnta ani seko ni

dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ krsquoa ɲɛsin

hakilila kalantaw ma

Kalanden cɛmanw kalanden

musomanw

- bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman sugandili

- kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

- bɛ sɛbɛngafe fan dɔ jira min bɛ

tali kɛ wote kɔfɛgɛlɛya ferekelen

dɔ la

- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw

sɛbɛngafe kɔnɔkow kan

- bɛ filɛli kɛ krsquoa lasa

brsquou fɛla fɔ cogoya jiralen kan

- Kelennabaara

107

Kulukɔnɔbaaraw

Kalan kuluw ka

Baaraw kɔmaseginni

- bɛ kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw tila krsquou kɛ

kulu fitiniw ye

- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw fɛ u ka wote

taabolo dɔ ɲɛfɔ

- brsquou bila ka wote kɔfɛwaleyaw

sɛgɛsɛgɛ ( girigaraw u kunw anrsquou

kɔlɔlɔw )

- brsquou bila krsquoo tiɲɛniw ɲɛnabɔcogo

dɔw dajira

- bɛ baara kɛlenw ɲɛfɔli ɲɛnabɔ

- bɛ wote taabolo ɲɛfɔ ( kulu

fitiniw fɛ )

sanni wotew ka kɛ

( labɛnw )

wotew senfɛ (wote)

wotew kɔfɛ

- bɛ wotew kɔfɛgirigaraw kunw

nrsquou kɔlɔlɔw sɛgɛsɛgɛ

- brsquou hakililafalenw kɛ

- bɛ hakilila dɔw fɔ u ɲɛnabɔli

taabolo dɔw kan

- bɛ ɲɛnabɔli dɔw boloda

Kulubaara o kɔfɛ

dantigɛliwaati

- Danbew lajɛyali fɛɛrɛ

- ɲɔgɔlɔnbɔ

Hakililaw nafaw

Sinsinni ni kuma

Kolomaw latɔmɔni

- bɛ segin krsquoa pereperelatigɛ ani

krsquoa dafa

- hakilila kolomaw ɲɛfɔliw

- wote taabolo dakun saba

- bɛ kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw dɛmɛ ka

wote kɔfɛgirigaraww kunw nrsquou

kɔlɔlɔw lakodɔn

- brsquou dɛmɛ ɲɛnabɔliko ɲumanw

laseli sira kan wote tilennenw ni

basigilenw kɛli kama

- brsquou bila krsquoa kuma kolomaw

latɔmɔ krsquou sigi katimu kɔnɔ

- brsquou bila krsquoa sɛbɛn

- bɛ nin hakililaw ɲɛfɔ

hakilila kolomaw

wote taabolo dakun saba

- bɛ wote kɔfɛgirigaraw kunw ni

kɔlɔlɔw lakodɔn

- brsquoolu sɛgɛsɛgɛ

bɛ hakililafalenw kɛ

- bɛ wote taabolo dakun bajuw w

to u hakili la

- brsquou ka sɛbɛnniw lakali

Jɛkabaara

Gɛlɛya ɲɛnabɔcogo fɛɛrɛ

Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni bakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ

u ka kalata tεmεsira dakunw

ɲɛfɔ

u ka gɛlɛyaw dantigɛ minnu bε

se ka siri u kelen-kelen na

u ka u ɲεnabɔli fεεrεw dajira

- bɛ cikan waleya ( ka kɛɲɛ ni

hakililafalenw ni kunnafoniw ye

minnu bɛ kalansenbolo tɛmɛnen

na)

Kelennabaara

Latɛmɛni dɔnniya

sɔrɔlen waleyali

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fε u ka ganselikan

suguyaw caman labɛn minnu ka

ɲi ka ɲɛsin

-kalata kanpaɲiw mahellip

- kalataw mahellip

-kalata kɔfɛ kojugukɛbaliyaw ma

-bɛ ganselikanw labεn ka ɲɛsin

kalataw kɛli ma bɛn tilennenya

ani jɛlenya kɔnɔ

Kelennabaara

108

Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ mara kɛcogo ɲuman kan

109

2-ka mara kɛcogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛ danbew la ani

jamakulu wɛrɛw taw la

3-ka kalanbaaraw labεn ani lakɔli koɲɛ dɔw walasa ka mara kɛcogo ɲuman sinsin

4-ka taabolow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma

kɔnɔkow

Gɛlɛyaw sɛgɛsɛgɛli minnu sirilen don yuruguyurugu olu la brsquoa jira ko gɛlɛyabaw bε

sariyabatojamanako waleyali la sedeyawojamanaw kɔnɔO gɛlɛya ninnu bε sɔrɔ mara kɛcogo

ɲuman siratigɛ fɛgɛnyali fɛ mara kɛcogo ɲuman hakilila bɔra angilosakisɔni jamana na (Angilɛ

minnu bɔra Alimanw na) sɔrɔ dakunba ni mara dɔnniya bolomadahakilila kɔnɔ A jɛsɛnna san

1990 kɔnɔnaw na diɲɛ waribonba fɛ krsquoa jira krsquoa fɔ fɛɛrɛ don yiriwali tɛ taa min kɔ

Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ

A tɛ krsquoa fɔ nin ye mara kɛcogo ɲuman ɲεfɔli ye ka se a dan na (walima mara kɛcogo

demokarasi sira kan) an bε se krsquoa fɔ ka da ko nrsquoa kɛcogo kan ko mara kɛcogo ɲuman ye sira

ye fangabolibaaw ni jamanadenw cε forobakow ɲɛnabɔli la minnu bɛ nin kow sɛmɛntiya

-demokarasi fanga sigibolow sigilen don senkan

- o fanga sigibolo ninnu lataamacogo bɛnnen bɛ sariyaw faamuyacogo nrsquou kɔnɔkow ma

-fasodenw sendonni minnu faamuyalenba don demokarasi fasodenɲumanya taabolo la ani

demokarasi bolili sariyaw batoli

laquo Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ ye fɛɛrɛ ni sariya bɛɛ lajɛlen ye minnu bɛ ta kolatigɛli kunnafonini

ani kɔlɔsili fangabondaw fɛ ka jamana lataamako ɲuman nrsquoa kɔlɔsili sabati fanga sigibolonw

wali jɛkuluw Olu kɛra foroba ye wo wali kɛnyɛrɛye fankelenfɛjamana taw jamana kelen

walima diɲɛ bɛɛ jɛraquo

Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw

Mara kɛcogo demokarasi sira sinsinnen bɛ jɔsen naani kan Olu ye

-Jɔyɔrɔfa o ye forobafangaw ni fasodenw ka ko ye Sedeyawo jamanaw yrsquou ka sariyaw bεn

hadamaden ka hakεw bεnkansεbεnw ma diɲɛ kɔnɔ I nrsquoa fɔ Hadamadenw ka hakεw

dantigεsεbεn ani diɲε bεnkansεbεn wɛrɛw O nrsquoa ta bεε halibi gεlεyaw dɔw sirilen bɛ

yuruguyurugu la ani sariyabatojamanaya bonyali fanga dɔgɔya O kɔrɔ ye ko mara kɛcogo

110

demokarasi kan gεlεyaw tε se ka ɲεnabɔ ni demokarasi fanga sigibolo sigilen ye senkan dɔrɔn

fɔcogo wɛrɛ la fanga sigibolow sigili o dɔrɔn tɛ se ka mara kɛcogo ɲuman sabati

ɲεmɔgɔw ka kan krsquou jɔyɔrɔ fa jamana kɔnɔ ani sigida la krsquou janto sariyaw ka labato a ɲɛma

damakɛɲɛni ka kɛ kiiritigɛ la kiiritigɛlaw ka baara kɛ tiɲɛ kan u sago la ka kɛɲɛ ni jamana

sariyasunba labatoli ye

Fasodenw ka kan krsquoa faamuya ko jamakulu ka ɲinini nrsquoa ka gɛrɛntɛsigi senfɛ gɔfεrεnaman kan

walima sigida lakodɔnnenw jateminɛ ka kan ka kɛ forobasɔrɔw se danw na mɔgɔkow la

labɛnw sabatilikow ani nafolokow la O jɔyɔrɔfako in tɛ se ka kɛ yɔrɔninkelen girinkajɔ nɔkun ye

walima dakanko a ka kan ka kalan de dɔnniyafɛn kɔnɔ baaraɲɛdɔn ani mɔgɔyasira dɔnniya

kɔnɔ

Walasa o ka se ka kɛ fasoden ka kan ka fasodenɲumanya jogo sabatilen ta ani krsquoa don mɔgɔ

wɛrɛw la Fasodenɲumanya jogo sabatili bɛ se ka ɲεfɔ i nrsquo a fɔ laquo Dannayaw dankaniyaw diɲɛ

faamuyalicogow ani waleyaw kafolenw ye minnu sɔrɔla hadamadenyajɛkulu ka tariki kɔnɔ

cogo la fo u bɛ kɛ suguya caman faralen ye ɲɔgɔn kan ka kɛ fɛnba kelen yeraquo ka bɔ ZPɛrisɔri

yɔrɔ Barosigi senfɛ Siwatisi Mɛkisiko duguba kɔnɔ san 1990 sɛtanburukalo laJ Pershoor

confeacuterence Civitas Mexico City Septembre 1999

Jɔyɔrɔba ka kan ka fa jɛrɛjɛkulu fɛ A ka kan ka dɛmɛ ɲɛnama kɛ ka sariyabatojamanaya

laɲɛnamaya ka fasodenɲumanya ladamuni hadamaden ka hakɛw bɛn ani demokarasi

sabati A ka kan ka dɛmɛ kɛ fana ka ɲɛsin kunnafoniw jɛnsɛnni ma ka damatɛmɛw kɛlɛ ani

ɲangilibaliya dakun bɛɛ la ka don dɛsɛbagatɔw ni bololankolonw jigi kɔrɔ ani krsquou lafasa

- Jɛlenya A sigilen bɛ kunnafonidi mununmununko ɲuman kan Mɔgɔ minnu mako don olu bɛ

se yɔrɔnin kelen ka kunnafoni lasɔrɔ ani kunnafonidicakɛdaw wa kunnafoni bɛ sɔrɔ min

dafalen don walasa i ka se krsquoi ka ɲinitaw faamu ani krsquou kɔlɔsili sabati Jamana brsquoa sendon a dɔ

la ka sugu ko latilen ka lɛnpo wusuru ani salensarako sariya lataama ani ka jamanadenw ka

diɲɛlatigɛko ɲuman sabati

Walasa ka nafa camanba sɔrɔ a ka baara la gɔfεrεnaman ka kan krsquoi jija ka kunnafoni di tuma

bɛɛ a ka kolatigɛlenw kan jɛlenya hami kosɔn ani walasa jamanadenw ka se ka kolatigɛlen

ninnu kɔlɔsi wa u sen ka don fana jamana politikiw sabatili baara la bawo o tɛ se ka sira sɔrɔ

u kɔ

- Sariyabatojamana damakɛɲɛni ka kan ka kɛ kiiritigɛko taabolow la ani sariyasεbεnw ka

kan ka waleya tilennenya la kɛrɛnkɛrɛnnenya la hadamaden ka hakɛw sariyaw

111

-Sendonni cɛ ni muso bɛɛ tun ka kan ka kumada sɔrɔ u yɛrɛ tɔgɔ la ni kolatigɛliw bɛ kɛ

walima fanga sigibolo lakodɔnnen minnu brsquou ka nafa lakana ka kuma u tɔgɔ la

Sendonniba sinsinnen bɛ tɔn sigili ni tɔnnadon yamaruyali kan a sinsinnen bɛ fana hakililafɔ

yamaruyali kan wa fana a sinsinnen bɛ sew sɔrɔli kan min brsquoa to i bɛ se krsquoi sendon kolatigɛliw

labɛnni na Misali la fasodenw brsquo u faraɲɔgɔn kan krsquou kε digidigilijɛkuluw walima

konɔgɔyalijεkulu ye walasa ka forobafangaw karaba ka jamana ka politiki gεlεyaw ɲεnabɔ

minnu brsquoolu kunkan aniwalima krsquou dεmε gεlεya ninnu ɲεnabɔli la Nin baara bε se ka kε ni

dεmεdonjεkuw ka dɛmɛ ye

Mara kɛcogo ɲuman gεlεyaw an ka fankelenfεjamanaw kɔnɔ

Sedeyawo ye bɛnkansɛbɛn ɲɛnamaw labɛn walasa ka mara kɛcogo ɲuman kɔlɔsi an ka

fankenfεjamanaw kɔnɔ

- Bεnkansεbεn ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan farankanbɛnkan min

ɲɛsinnen don fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou banni lataamafɛɛrɛ ma ani bɛn ni lakana

sinsinni ma5165555

-Bɛnkansɛbɛn hadamadenw ka donkabɔ kan u sago la sigiyɔrɔko hakɛ ani dagayɔrɔko hakɛ

min tara san 1979

-Bɛnkansɛbɛn min bε Sedeyawo fasodenya sariya kan min tara san 1982

Nka nin labɛnw nrsquou ta bɛɛ an ka ko dɔw kɔlɔsi halisa

Yuruguyurugu dagalen don halibi a bɛ jamanaw kɔnɔ halisa yurukuruku kɛli nrsquoa kunni bɛ ye

sɔrɔko ni hadamdenyako kɔnɔ ani jamana jɔsenw ni demokarasi waleyali taaboloko fana

kɔnɔ Misali la

5 Bɛnkan A εsipi 1 12 01 demokarasi ni fangabolicogo ɲuman kan farakanbɛnkan ka [a bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan] (lajɛlen15062012)httpwwwcommecowasintecfrprotocolesprotocole-

additionel-sur-la-Bonne-gouvernance-et-la-democpdf

112

-fJamanafabaara kɛkojuguyalenw cakɛdaw fɛ minnu tɛ baara bolodalenw bɛnkansariyaw

musakakow labato Olu bɛ na ni farankanmusakaw ye minnu bε sara jamanaden lɛnposaralaw

-Jamana ka kalanso karamɔgɔ min tɛ krsquoa kalansen bolodalenw laban nrsquoa ka kalandenw ye

barisa a bε taa kɛnyɛrɛye kalansow laA ka kalandenw dun ka kan ka kiimɛni labεn san laban

na

-Walima fana diɲɛlatigɛ gɛlɛyali ka da yuruguruguw juguyali kan min bɛna ni fεnw sɔngɔw

yɛlɛnni ye waati caman

-Fanga latɛmɛni sigida lakodɔnnenw ma ni desantaralisɔn waleyali gɛlɛyaw faralen jɛlenya ani

mara kɛcogo ɲuman dɛsɛ kan

- Forobafɛn minɛko ɲuman hakilila nrsquoa bonyali dɔgɔyali

Gɛlɛya minnu sirilen don mɔgɔw nrsquo u bolofεnw donkanbɔli la o donkanbɔ gɛlɛyaw ye

koɲɛnabɔli sɛgɛnw ye jamanaw dancεw la hali u kɔnɔnaw na fana mɔgɔw nrsquo u bolofɛnw

lakanani ma sabati

Gɛlɛya wεrεw bɛ mara kɛcogo la minnu ka kan ka jateminɛ Olu ye

- dɛnkɛrɛfɛ politikikow la

-jɛlenya ntanya

-kɔlɔsili kɛbaliya ani sɛbɛn dɔw ɲɛnaboliko lasumayali an fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

-kunnafoni dibaliya kɔnti kan

-sariyabatojamanaya fanga dɔgɔyali walima a ntanya

- gɛlɛya misɛnninw jamanaw dancɛw la

-adw

O nrsquoa ta bεɛ Sedeyawo ye jamanaw ka donɲɔgɔnya misali dɔ ye min ɲɛna kosɛbɛ Min don

sisan o ye ka fangaw sinsin ka se ka mara kɛcogo ɲuman sigi sedeyawojamana bɛɛ kɔnɔ

fasodenyako ani fasojamaw ka donɲɔgɔnna sira kan

113

KALANSENLABƐNSƐBƐN

Kalanbolo 4 nan Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na

2-ka fangabolicogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛw danbew la ani

jamakulu wɛrɛw taw la

3-ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya walasa ka mara kɛcogo ɲuman

sinsin

4-ka jogow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma

Kuntaala Lεri 18

MinεnDɛmɛnanw Sεbεnw

-Kalasen bolodalenw ni kalansen baju kalanminεnw

-Sedeyawo ka misaligafe

-Filimuw

-Jaw ni nataliyew

-Gafew ni sεbεnw ani masalabolo suguya caman

-Ɛntɛrɛnɛti

114

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

ka dɔnniyaw danbew ani

hakililaw ɲεfɔ Mara kɛcogo ɲuman danbew

jɔsenw nrsquoa bajuw

- sɛbɛnɲiniw (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na ani minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-Kulubaara

-Hakililaɲini

-Sɛgɛsɛgɛli

-Hakilafalen

-Mɔgɔ faamuyalenw ni

jɛkuluw hakililaw ɲinini

-kolabɛnɲɛɲinibaara

-Ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

-ɲɛjiralikalan

-Sifilɛlikalan

Lɛrɛ 2

2

Ka mara kɛcogo ɲuman

minɛnw lataamafɛɛrɛ

saratiw ani lataamacogo

sariyaw ɲini krsquou dɔn krsquou

faamuya kosɛbɛ

-Demokarasi minɛnw fanga

sigibolow nrsquo a waleyaliminεnw

-Mara kɛcogo ɲuman

lahalayaw nrsquoa cogoyaw

Lɛrɛ 4

3

Ka kunbalanw ni gɛlɛyaw

ɲini krsquou dɔn

Demokarasi gɛlɛyaw jamana

kɔnɔ anrsquoan ka

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Lɛrɛ 2

4 Ka waleya dɔw dajira

Mara kɛcogo ɲuman

sabatili kama

-Hakililaw ɲɛfɔli

-Mara kɛcogo ɲuman walew

suguyaw kalan

-adw

Lɛrɛ 4

5

-Ka mara kɛcogo ɲuman

masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

-kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw ni

Kalankɛminɛnw sɛgɛsɛgɛli

-Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

-Kalandegeli kalansenbolo

bolofaraw labɛnni nrsquou waleyali

-Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

115

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw a bajuw nrsquoa gɛlɛyaw

Kalandegeli kuntilenna

Ka hakililaw danbew ani jɔsenw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na

Koɲεdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow sira kan Fɛɛrɛw sira kan

-Ka jɔsenw ni bajuw dɔn

-Ka mara kɛcogo ɲuman

gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

-Ka fanga bolili cogoya dɔ

sɛgɛsɛgɛ

-Ka tilennenya waleya dɔ jira

-Ka faamuyalihakili sɔrɔ

-Ka sɛbɛnjira gεlεn kε

-Ka tilennenya jɔsenw bonya

-Ka mara kɛcogo jugu gɛlɛya dɔ

ɲɛnabɔ

-Ka mara kɛcogo ɲuman jɔsenw

sigisigicogoja dɔ labɛn

-Ka gɛlɛya dɔnnenw furaw dajira

Kuntaala lɛrɛ 2

116

Jamana kalanko minisiriso bulon baarakɛlaw tɔgɔw

Jamu ni tɔgɔ Jɔyɔrɔ Kalan Cɛ

muso

Ekuwe Abiyola Minisiribulon ɲɛmɔgɔba

Sekeretɛri Zenerali

Ciw ɲɛmɔgɔ

DAFUDAF

Minisiribulon ɲɛmɔgɔ

Mobilibolila

Batakiko ni sɛbɛn cilenw ɲɛmɔgɔ

Sekeretɛri kɛrɛnkɛrɛnnen

ENA Sereeyasɛbɛn brsquoa bolo Cɛ

Muso

Muso

Muso

Ekuwe Nɛsitɔri Lɛnpokow Ɛnsipɛkitɛri

zenerali

Kofi Gereguwari Seereyasɛbɛn

DeyɛsɛsiDESS brsquoa bolo ka

ɲɛsin baarakɛlaw ɲɛnabɔli

ma

Ekuwe Alimatu Tarikiw ni jamanakalan

karamɔgɔba

Ekuwe Kosiwa

Demisɛnnin fitininw

ladamuyɔrɔ ɲɛmɔgɔ

Kamara Tofa Mobiliboli yamaruyasɛbɛn brsquoa

bolo KategoriCat B

Jɛngi Hanri Iniwɛrisite kalanden

TɛsiThegravese ɲinina

Wala Hanriyɛti Mɔgɔlabɛn seereyasɛbɛn brsquoa

bolo

117

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalanni

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔdɔnnen kɔrɔ

sɛgɛsɛgɛli karamɔgɔ cɛman walima musoman

-bɛ ɲininkaliw kɛ kalandenw krsquou ka

faamuyaliw nrsquou ka dɔnniyaw sɛgɛsɛgɛ

hakililaw kalantaw kan

Kalanden cɛmanw musomanw

-bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ nin cogoya in dajira kalanden

cɛmanmusomanw na

ldquoDɔgɔkun fila(2) Minisirilajɛ tɛmɛnen

kɔ jamanakuntigi ka yamaruya kɔnɔ

kalanko Minisiri Ekuwe Hasani Izolaha

yrsquo a ka bulon baarakɛlaw tɔgɔ di

(gafedɛmɛnan lajɛ)

- Tɔgɔw sɛbɛn in bɔlen kɔ Minisiri ye

ɲɛfɔlibataki sɔrɔ ka bɔ

Minisiriɲɛmɔgɔso la krsquoa ɲini a fɛ a krsquoa

yɛrɛ ɲɛfɔrdquo

-Bɛ jaabi di walima ka kalandenw bila

ka jaabiw di faamuyaɲini ɲininkali

kɛlenw kan minnu kɛra kalandenw fɛ

-bɛ tɔgɔw sɛbɛn in koladɔn ani krsquo u jate-

minɛ

- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw kɛ

Kuluw lajɛlen

(Dantigɛliwaati)

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

-bɛ kalandenw tila kulu 5 walima 6 ye

- bɛ baara dilenw cikanw dajira

-ka tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ krsquoa jateminɛ

ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnmani kɛra kalanko

lajɔdako ani tilennenyako jɔyɔrɔw tilali

la baarakɛlaw ni ɲɔgɔn cɛ

-Ka minisiriɲɛmɔgɔ ka jiginna

sɛmɛntiya

-ka ɲɛnabɔli tɛmɛsira dɔw dajira

-u bɛ tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ kulu ni

kulu

-bɛ gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

-bɛ ɲɛnabɔlii tɛmɛsiraw dɔw dajira

Jɛkabaara

(dangɛliwaati kɔnɔ

o kɔfɛ kulu kelen-

kelen fɛ)

118

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

-bε kulubaaraw ka lakalili ɲɛnabɔ

-bɛ kalanden ka kunnafoni dilenw dafa

-bɛ cogoya damadɔ wɛrɛw di dɔɔnin-

dɔɔnin ka taa mara kɛcogo jugu kan

minnu tali kɛ ninnu na

- mara kɛcogo hadamadenya sira kan

- mara kɛcogo sɔrɔko kan

- mara kɛcogo politikiko kan

-fasodenw sendonni ldquoforobakowrdquo

ɲɛnabɔli la

-brsquou bila ka dɔnniya sɔrɔlen kuraw kuma

kolomaw latɔmɔ minnu bɛ tali kɛ ninnu

na

mara kɛcogo ɲuman ɲɛfɔli

mara kɛcogo ɲuman lahalaw nrsquoa

cogoyaw ɲɛfɔli

mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw

-bɛ kulubaaraw ka baara jaabiw jira

ninnu kan

mara kɛcogo jugu (balimalafisaya

hakɛlabato labatobaliya hadamadenw

nafa donbaliya da lahellip)

a dɔ la fɛn minnu bɛ se ka kɛ mara

kɛcogo jugu kɔlɔlɔw ye

- nrsquoolu de tun ye minisiri ye u tun bɛ

min kɛ krsquoo dajira

-bɛ ɲininkaliw jaabi mara kɛcogo jugu

sugua wɛrɛw kan

-brsquou sendon don dɔnniya sɔrɔlenw

kuma kolomaw latɔmɔni na

-jεkabaara (

kulubaw ani kulu

fitininw kɔnɔ)

Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛniBakurubajateminɛ

Brsquou bila ka kalanyɔrɔ ka kɛnɛyako

komite mɔgɔw dajira (walima komite dɔ

walima baarakɛjɛkulu dɔ)

-brsquoa ɲini kalanden kelen-kelen fɛ u ka

ɲɔgɔn ka sugandili kun ɲɛfɔ

-bɛ kalanyɔrɔ ka komite mɔgɔw dajira

min tali kɛ kalanyɔrɔ kɔnɔnasariya

labɛnw na

Kelennabaara

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

-bɛ katimu dajira kalandenw na u ka

mara kɛcogo jugu suguyaw sɛbɛn a

kɔnɔ dɔɔnin-dɔɔnin ka taa U ye minnu

kɔlɔsi u sigiyɔrɔ la (du kɔnɔ

baaradegekalanso la kin kɔnɔ

kominiPerefɛkitiri marabolo ani

jamana kɔnɔ) u brsquoolu labɔ kalo saba

kuntaala kɔnɔ( cogoyaw tɔgɔw sɛbɛn u

kunw anrsquou kɔlɔlɔw) anrsquoolu yɛrɛw tun

bɛna minnu kɛ ka ɲɛsin cogoya

jateminɛnenlagosilen kelen-kelen ma

-bɛ baara dilen waleya

-krsquou jaabiw di kalo saba kɔfɛ

Kelennabaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

ladegeli

119

Kalanbolo wɛbu lajɛlenw Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi

Hakilila kɔrɔw

-http wwwuniversalisfrencyclopediedemocratie

-http aceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm

Masakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

-http wwwcommecowas intsecfrprotocolesprotocole-additionnel-sur-la-Bonne-

gouvernance-et-la-democpdf

Demokarasi

(Daniyɛli Gazi ka masalabolo Politikiko dɔnniya karamɔgɔba don Pari 1Iniwɛrisite la

Panteyɔn-SɔribɔniPanteacuteon-Sorbonne)

Demokarasi ye politiki labɛn suguya dɔ ye min bɛ ɲɛfɔ ka kɔrɔ ni Abarahamu Lɛnkɔlini ka

hakilila ye nrsquoo ye laquoFasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ baara kɛ fasojama

ye raquo O cogo la politiki taabolo bɛɛ la laquo fasojama raquo ye fasodenw kafolen ye dugukolo dɔ kan

u bɛ mara min kan Demokarasi dɔnnen bɛ ni taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen min ye o ye fanga bɛ

boli minnu kan krsquoolu jate i nrsquoa fɔ fanga bolibagaw krsquou sendon kolatigɛli jɔnjɔnw labɛnni na ka

ɲɛsin dugu ka ɲɛnamaya sabatili ma O kosɔn an bɛ se krsquoa fɔ ko fasojama ye maramɔgɔ ye

(fanga bɛ boli min kan) nka sagotigiya fana bolo (o fanga kelen in tigi fana don) bawo a jatelen

don ko demokarasiw taabolow ye ka baara kɛ fasojama ka nafa kama

ɲininkali bɛ kɛ cogo di ani sira jumɛn fɛ fasojama sen bɛ don a yɛrɛ maraliko la o de ye ko

kolomayɔrɔ ye politikikow taabolo la demokarasi kɔnɔ

Krsquoa ta lawale la Gɛrɛkiw fɛ yen fo ka se sankɛmɛ 19 nan ma fanga kelen dɔrɔn de tun bɛ jate

demokarasi ye O bɛ wele bi demokarasi dirɛkiti O kɔnɔ hakilafalenw tun bɛ kɛ sariyaw kan

ka bɛn u kan wote senfɛ fasodenw fɛ sariyabulon kɔnɔ nrsquoo ye (EkilɛziyaEkklegravesia) ye

120

Fanga bolibaaw sugandili kalata senfɛ ka fanga kɛrɛnkɛrɛn mɔgɔ damadɔw ye kasɔrɔ a tun

ka kan ka dayɛlɛ bɛɛ ye o tun jatelen don i nrsquoa fɔ mɔgɔbasifanga taaboloTaalen ɲɛfɛ

bɛnkangɔfɛrɛnaman (nrsquoo ye laquo fasojama raquo ka mɔgɔ sugandilenw ka gɔfɛrɛnaman ye minnu

sigira wote fɛ) o nana lakodɔn i nrsquoa fɔ fanga kɛrɛnkɛrɛnnen ka tila krsquoa jate i nrsquoa fɔ demokarasi

suguya kelen min bɛ diɲɛ kɔnɔ Diɲɛ bilama fanga minnu bɛ sigi wote fɛ jama jɔyɔrɔfalaw ka

bɛnkan kɔnɔ a jatelen don krsquoolu bɛɛ ye demokarasifangaw ye ani fana krsquoa bɔ suwisijamana

kafo damadɔ la demokarasi bɛɛ jatelen don bi jama jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi ye

Demokarasi sigilen bɛ fanga sigibolow kan sariyasɛbɛnw waleyaliw seko ni dɔnko ani politiki

taabolow hakilila caman O hakililaw sigilen bɛ sariyaw kan ( ka da a kan u bɛ saratiw dantigɛ

minnu ka kan ka labato walima krsquou waleya ka se a dan na) U bɛ yamaruyalenya sɛmɛntiya

(ka da a kan u bɛ politikifanga sɛmɛntiya ka bonyaba da a kan Olu de tɔgɔ la politiki wulikajɔ

caman bɛ kɛ walasa ka politiki taabolo lakana walima ka yɛlɛma don a la Dɔnniya

lakodɔnnenba minnu bɛ tali kɛ hakɛko ni bakurubadɔnni kan olu sinsinnen brsquoo sariyalako

ninnu fanga sigiboloko ninnu nrsquoo hakililako ninnu tɛrɛmɛni nrsquou sankɔrɔtali kan Hakilijagabɔ

lakodɔnnenbaw bɛ demokarasi waleyalen jɔnjɔnw seko danw nrsquou dɛsɛkow jateminɛ ka

yɛlɛmasen suguya caman boloda u ye minnu brsquou kɛ demokarasi lakikaw ye Hadamadenya

dɔnniyakalanw hakilila min bɛ ta an fɛ gafe in kɔnɔ o trsquoa ɲini ka demokarasi jalaki walima krsquoa

lafasa a brsquoa ɲini de krsquoa lataamacogo fɛɛrɛw faamuya ani krsquou ɲɛfɔ Nin masala in kɔfɛ an bɛ bi

tile demokarasi lataamacogo fɛɛrɛw cogoyaw dɔw jateminɛ nka u bɛɛ tɛ O hakilila kɔnɔ

fanga bolisiraw brsquoa to ka demokarasi taabolo tiɲɛw nrsquoa hakilila sanga ɲɔgɔn ma u bɛ kɛ

sinsinnan ye o sɛgɛsɛgɛli kama O la faamuyalihakiliba bɛ se ka bɔ hadamadenya

dɔnniyakalanw ɲinini ninnu kɔnɔ nka u bɛ se fana ka mɔgɔ o mɔgɔ nrsquoi brsquoa fɛ ka demokarasi

taabolow ni demokarasi hakilila gɛrɛ ɲɔgɔn na krsquoo sɔn hakili la 6

6 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi

121

Kalanbolo 5 Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen

ani yiriwali

Ja(photo)

laquoWajibi don jamanaw ni jamakuluw kan ka ɲangata dalenw musow kan dantigɛ hakɛ la min

bɛ tɛmɛ ɲangilikɛlaw ɲangiliw dama kan A ɲɛni sirilen bɛ sariyabatojamanaya sabatili la ani

politiki ni hadamadenya taabolo ɲuman Nrsquoo tɛ bɛn kuntaala jan tɛ se ka sabati

Jamakulu minnu bɔra kɛlɛw la nrsquou bɛ krsquou yɛrɛ sɔrɔ sisan ɲangilibaliya brsquoolu jɔsen fanga

dɔgɔya ka ko jugu ni damakɛɲɛbaliya sɛmɛntiya A bɛ basigibaliya ni tɔɲɔni sinsin ani ka

musow labila kɛlɛ daminɛniko kura siranɲɛkow ɲɛ raquo

Elɛni Jɔnisɔni-Sirilifu (Muso fɔlɔ jamanakuntigiya la Liberiya ani Afiriki)

rdquoHakɛlabatoko faamuyali fɔɲɔgɔnkɔkow la jɔyɔrɔ ka bon walasa bɛn sabatili nrsquoa sinsinni

taabolow nafaw ka bonya kosɛbɛ waati kuntaala jan kɔnɔrdquo

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

122

Hakɛlabato Bɛn laɲini bolodalen

ani Yiriwali

1-Hakɛlabato taabolo

2- Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

ɲɛbila

Hakɛlabato bɛ faamu waati dɔ la i nrsquo a fɔ hakilila min bɛ musow kunkow dɔrɔn ɲɛnabɔ Gafe

minnu kumana hakɛlabato kan diɲɛ kɔnɔ a hakilila faamucogo jɛngɛnnen tɛrɛmɛnen brsquoo

caman kɔnɔ

Hakɛlabato ye hadamadenyako hakilila ye min bɛ danfaraw dantigɛ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ni

musoko la kuludɔgɔmanko nafasɛrɛko sihakɛko adw A bɛɛ bilaɲɔgɔnɲɛ don kuluw ni ɲɔgɔn

cɛ fanga sira kan Hakɛlabato laɲini ye hadamadenya sabatili nrsquoa yiriwali ye ka ɲɛsin bɛɛ

lajɛlen ma ani ka hadamadeya sew don da la anrsquoan kelen-kelen ka mɔgɔya jɔsenw bɛn

kuntaala jan sabatili kama

O bɔlen kɔ yen fɔɲɔgɔnkɔw nɔgɔyali kɔlɔsira san laban ninnu na o nrsquoa ta bɛɛ lakana ni bɛn

sabatili de ye haminankoba ye halibi Afiriki tilebinyanfan na Bɛn ɲɛsigili ni fɔkabɛn ani kɛlɛw

ɲɛnaboliko ɲuman jamana jɔliko kura bɛn sinsinni demokarasi sinsinni ani mara kɛcogo

ɲuman jamanaw kɔnɔ kɛlɛw tun bɛ minnu kɔnɔ olu ye bɛn ɲinibaga cɛmanw ni musomanw ka

baaraw kolomayɔrɔw ye

Hali ni fɛn caman bɛ laquo Hakɛlabato hakilila kɔnɔ ldquokɛlɛw mɔgɔ tɔɲɔnenbaw ye musow ni

denmisɛnw ye Bɛnko jɛkabaaraw ɲɛni sirilen don u ka sew la ka musow ni denmisɛn ninnu

sendon bɛn sabatili lardquoBɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma Sedeyawojamanaw

kɔnɔ (ƐRƐSIPEFEKORESPFECO) ka jateminɛ a ka baaradaminɛ baarasigi labɛnnisɛbɛn

Ja

123

kɔnɔ min kɛra Abijan san 2009 kɔnɔ ye musow sendonniba bɛn sinsinni ni fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli taabolow la gɛlɛyada dajira

O nrsquoa ta bɛɛ ni muso kɛra bolokɔfɛmɔgɔ ye krsquoa jɔyɔrɔ dɔgɔya nrsquoa makoɲɛkow nrsquoa nafasɔrɔsira

kolomaw ma don da la a jɛlen don krsquoa tɛ se krsquoa jɔyɔrɔ fa kosɛbɛ sɔrɔko ni hadamadenya

yiriwali la O la sa sɔn kɛlen musow sendonniba nafa ma bɛn ni lakanako la

SedeyawoCEDEAO ka Cakɛda Hakɛlabato Yiriwali kama (SesedezeCCDG) ye bɛn ni

lakana jate krsquou kɛ a ka waleyalifɛɛrɛ taabolo jɔnjɔn ye O ŋaniya in bɛ taabolow ni jogow tali

sɛmɛntiya kosɛbɛ kalangafe in kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn sabatili ma a bɛ ldquoHAKƐLABATO bɛn ni

yiriwali gɛlɛyaw wulili kamardquo kalanbolo tali fana sɛmɛntiya

Nin kalanbolo in tilalen don masalakun bolofara fila ye

Hakɛlabato taabolo

Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw ni jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma bɛn ni yiriwali

sinsinni hukumu kɔnɔ

Masalakun bolofaraw

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara 2 Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalandegeli kuntilennaw

1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ

jate

3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

124

Kɔnɔkow

Hakilila kolomaw kɔrɔ

Hakɛlabato

Tubabukan na a bɛ fɔ hakɛlabato ma ldquo GenreZanri rdquo O ldquoGenreZanrirdquo fana bɔra Angilɛkan

ldquogender Zandɛri rdquo de la Sɛgɛsɛgɛli hukumu kɔnɔ laquo zanrigenre raquo nrsquoo ye hakɛlabato ye kɔrɔ

ye sira minnu bɛ cɛw ni musow cɛ sigidajama cɛla ani fana o sira ninnu sigira senkan cogo

min na hadamadenya siratigɛ la ani seko ni dɔnko Danfara dɔnnenw cɛw ni musow cɛ ni

yɛlɛma bɛ se ka don u la waati kɔnɔ olu bɛ se ka yɛlɛma seko ni dɔnko kelen kɔnɔ ani ka bɔ

jamakulu dɔ la ka taa dɔ wɛrɛ la

Cɛya ni musoya farikolo cogoya fɛ o ye fɛn ye i bɛ bange ni min ye nrsquoa tɛ yɛlɛma

dancogo kɔni sira fɛ

Cɛya ni musoya hadamadenya sira fɛ o ye hadamadenyajɛ ko dilannen ye min bɛ se

ka laɲɛ ni krsquoa lataa ɲɛ yɛlɛmayɛlɛmafɛn don waati ani yɔrɔ kɔnɔ

Hakɛlabato damakɛɲɛni o bɛ tali kɛ cɛ ni muso garijɛgɛ kɛɲɛni na jamana sɔrɔfɛnw ani

yiriwali tɔnɔw lasɔrɔli nrsquou kɔlɔsili la

Hakɛlabato tilennenya o ye ɲɛni ni tilennenya jogow ye ka ɲɛsin cɛ ni muso hakɛlabato

sabatili ma

Hakɛlabato kɛɲɛni damakɛɲɛni dafalen cɛw ni musow cɛ u damakɛɲɛni sendonni na

kalanko taabolo dakun bɛɛ la nin yɔrɔ la cɛ ni muso hakɛ damakɛɲɛni de ko don

Hakɛlabato fisamanciyadanfarali o ye tilenbaliya ye walima damakɛɲɛbaliya ye ka

ɲɛsin cɛ dɔ walima muso dɔ ma ka da hakɛlabato faamuyalikojuguhakili kan

Hakɛlabato faamuyalikojuguyahakiliw olu ye dankaniyaw ye daliluya tɛ minnu na u bɛ

kɛcogoyaw ni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw di cɛ walima muso ma U brsquoa ɲini ka cɛw ka se sɛmɛntiya

musow kan kasɔrɔ u ma jateminɛ kɛ jamakulu labɛncogo kan fo krsquoa jira ten krsquoo ye musow ni

cɛw dacogo yɛrɛ de ye

Fanga sɔrɔli senyɛrɛkɔrɔ fanga sendonni sugandili ni fɔkabɛn sew ani yɛrɛmara

taabolow sinsinnihellipJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sɛbɛnw bɛ

anpowɛrimɛntiempowerment ɲɛfɔ tuma dɔw ko musow ka waleyalifanga jiidili Senyɛrɛkɔrɔ o

fana yrsquoa fɔcogo dɔ ye

Hakɛlabato taabolo

laquo Hakɛlabato taabolo raquo brsquoa ɲini ka jateminɛ kɛ cɛw ni musow ka garijɛgɛ sɔrɔlenw na ani jɔyɔrɔ

minnu bolodara u ye hadamadenyakow la ani sira minnu brsquou ni ɲɔgɔn cɛ O ye ko kolomaw ye

125

minnu jɔyɔrɔ ka bon jamakulu yiriwali taabolow la ani politikikow porogaramuw ni diɲɛ

fangabondaw ni jamanaw ka porozew ka sirasɔrɔ la

Hakɛlabato sɛbɛkɔrɔ sirilen don mɔgɔw ani jamakuluw ka don o don sɔrɔ cogoyaw ni

hadamadenyako fan bɛɛ la ale min bɛ mɔgɔ kelen-kelen (cɛw ni musow) jɔyɔrɔ

kɛrɛnɛkɛrɛnnenw jira lsquorsquo FawoFAO ka fɔ la Hakɛlabato ni koɲɛɲinijateminɛ ani cikɛ koɲɛw

danni kunkan (san 2001)

Hakɛlabato taabolo tariki

San 50 nan kɛra yɔrɔw jɔli kura san ye ni diɲɛ wariko tɔnbaw (ƐfƐMIFMI BƐMUBM) ka

hakilila ye ani lakurayali hakilila O waati bɛnna kɛlɛban ma diɲɛ kɛɲɛkayanfan fɛ a kɛra

yɛrɛmahɔrɔnya ɲinini wulikajɔjɛkuluw sigili senkan waati fana ye ani 1945 baarakɛjɛkulu

sigira senkan ka ɲɛsin musow ka ɲɛnamaya sabatili ma

San 60 waatiw daminɛ bɛnna sariyako hakɛw ɲinini ma ani fana wulikajɔ cayara diɲɛ fan bɛɛ

dakun caman na

Hadamadenya latɛmɛko ɲuman taabolo

Ka taabolo kuraw ta ka musow kɛ yiriwali kɛbaaw ye

Musow dorogoli yiriwali baaraw la FƐDIFED ani

FƐDIFED (muso ni yiriwali) warisɔrɔbaaraw bɛ layiriwa

Musow dorogoli yiriwali baaraw la jaabiw (IyɛfudeIFD) danfaraw bɛ cɛw ni musow cɛ

yiriwaliko sira kan O kosɔn dɛmɛ fanga ka kan sinsin ka ɲɛsin musow ma anrsquou ka

faamulicogow

Musow ni yiriwali jaabiw (FɛdiFED) fɛɛrɛw tigɛli ka ɲɛsin musow mako kɛrɛnkɛrɛnnenw

ɲɛnabɔli ma dakun bɛɛ lajɛlen na ka o porozew kunsin waleyaw ɲɛnabɔli ma minnu

nafasɔrɔbagaw ye musow de ye

Musow sera u yɛrɛ kɔrɔ ko caman na nka ko jugu wɛrɛw sera u ma minnu sababu bɔra cɛw

ka baaratiɲɛ na

laquoHakɛlabatoraquo taabolo nrsquoo kɔrɔ ye sɛgɛsɛgɛli ni jateli ye hadamadenya sira bɛɛ lajɛlen kan

musow ni cɛw cɛ o jɔyɔrɔ ka bon kosɛbɛ kelenya kuntilennaw sabatili la ka kɛɲɛ ni

hadamadenw ka hakɛw ye ani fɛɛrɛw laɲɛniko ɲuman sinsinni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan

ma

126

San 90 waatiw la yiriwali kuntaala jan min laɲini tun ye ka yiriwali sababuw bɛrɛbɛn ɲɔgɔn

ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔfɛnw hadamadenyako sɔrɔko ani seko ni dɔnko o sinsinna yiriwali

kɛbaga cɛman ni musomanw sendonni sabatili kan yiriwali baaraw la ani cɛw ni musow

damakɛɲɛni o baaraw la

San 1995 Pekɛn lajɛ musow jɔyɔrɔ sariyasigi kan ye kunnafoniw di hakɛlabato taabolo ni

yiriwali kan (ZeyedeGED) O kun tun ye ka fura sɔrɔ cɛ ni muso mako kɛrɛnkɛrɛnnenw na ka

ɲɛsin musow ka senyɛrɛkɔrɔ sabatili ma ani ka tali kɛ dukɔnɔna ni hadamadenya

fisamanciyaw la

Hakɛlabato taabolo ani yiriwali (ZeyedeGED) ye danfaraw taabolo kura ye minnu bɛ cɛw ni

musow cɛ ani cɛmanninw ni musomanninw

Talikɛɲɔgɔnnaya mɛnisitirimingi (mainstreaming)

Cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ka talikɛɲɔgɔnna walima fɔcogo wɛrɛ la donɲɔgɔnna taabolo kɛɲɛni

u damakɛɲɛni sabatili kama fɛɛrɛ ɲumanw ye

A bɛ hakililajigin kɛ tuma bɛɛ ka ɲɛsin damakɛɲɛni sinsinni ma musow ni cɛw cɛ politikikow la

ani fɛɛrɛw ni baaraw yiriwali kama Talikɛɲɔgɔnna min bɛ cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn

cɛ kɔrɔ tɛ krsquoa fɔ dɔrɔn ka tigɛ a kan ko musow sen bɛ don yiriwaliporogaramu dɔ labɛnnen na u

ye ka bila A laɲini ye fana ka hakililatigɛ di min brsquoa jira ko cɛ fara muso kan ninnu bɛɛ de brsquou

bolo di ɲɔgɔn ma ka laɲiniw pereperelatigɛ krsquou waleyali boloda walasa yiriwali ka musow ni

cɛw haminanko gɛlɛnw nrsquou makow don jatew la

Jɔyɔrɔw ni hadamadenya cɛsiraw tilatilali jamakulu kɔnɔ

Hakɛlabato jɔyɔrɔw

Sɔrɔko la Bangeko la Sigida mɔgɔw fanfɛ

nafolomafɛnw ni baaraw sira

kan kalan kalalisamarakala

-nimaya ni seko ni dɔnko sira

kan

-ka denw bange

-ɲɛnajɛw

-Kalan ni baaradegekalan

- hadamadenya baaraw nrsquoa

cakɛdaw labɛnni jama fɛ

- sigidaw politiki baaraw

- sendonni hadamadenya

sabatilijɛkuluw la

- hadamadenkow ɲɛnabɔli

- sigidalamɔgɔw ka koɲɛnabɔhellip

127

- Lafaamuyali Hakililasɔn (hakɛlabato taabolo) ko dɔ tɛ se ka yɛlɛma fo ni politikimɔgɔ minnu

yrsquoa sigi senkan olu krsquoa don bala koɲuman O ko kelen in kunkan min don ka fɛɛrɛ tigɛ ka

yɛlɛma sira don seko ni dɔnko jɔyɔrɔfako hakilijagabɔcogo taabolow kɔrɔ kumalasurunya la

ka yɛlɛma don misali ladegetaw la O brsquoa jira ko ko in ka kan ka lajɛ kɔsɛbɛ seko ni dɔnko sira

fɛ ni fɛɛrɛ sugandilenw ye cɛ ni muso cɛsirilenw fɛ yɔrɔ bɛɛ nrsquoa ta ka kɛɲɛ ni sigidaw

kɛcogoya kɛrɛkɛrɛnnenw ye

rdquoHadamadenya siraw cɛya ni musoya kow kan ani jɔyɔrɔ minnu dira musow ni cɛw ma ( ani du

ma) olu caman sirilen bɛ sɔrɔ labɛndaw jamana fanga suguya anrsquoa ka hadamadenyakow

kuntilennaw na diinɛko ani seko ni dɔnko O sira ninnu fana bɛ se ka yɛlɛma Misali la

jamana bɛ se ka cɛw ni musow damakɛɲɛbaliya kɛ fanga sigibolo ye krsquoa lakolokolo ni sariyaw

ye ani taabolow minnu bɛ boli furuko kan furusa bangebagaw jɔyɔrɔ denw lamarali tigiya

ani hadamadenya dɛmɛnisira taabolowrdquo1

-Hakɛlabato sabatili minɛnw

Diɲɛ lajɛbaw krsquoa ta Mɛkisiko la ka se Bezingi

1 Masan Dalemeyida ka bɔ laquoHakɛlabato waleyali kɔnɔ ka hakɛlabato hakilila faamuyaraquo

san 2007 Awirilikalo [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san

20120615httpwwwgenreenactionnetspipphparticle5514

128

Diɲɛ lajɛbaw musow kan (Sun InifɛmuUNIFEM ka sira minɛ ka taa Bezingi)

A bɔra A A bɔra laquoSɛnɛgali Hakɛlabato ni Ladamu kɔnɔ ɔrizɛnisiORGENS sɛbɛnko filanan san 2008raquo

-Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ lakana sabatili ma o ka

bɛnkanw Afiriki tilebinyanfan jamanaw kɔnɔ

Bɛnkan 1325 musow kan bɛn ani lakana

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara ka ɲɛsin lakana sabatili ma o ka bɛnkan 1325

tara tɔndenw bɛɛ ka yamaruya kɔnɔ san 2000 O ye sariya ni politiki taabolo kɔrɔmaba ye min

bɛ musow sendonni nafa ani hakɛlabato taabolo matarafali lakodɔn bɛn ɲɛnabɔliw la

hadamaden lahinɛni bolodaliko bɛn sabatili wulikajɔw bɛn sinsinni ani mara kɛcogo fɔɲɔgɔnkɔ

kɔfɛ

Mɛkisiko san 1975

AyiyɛfuAIF kɛnɛ kan

Diɲɛ lajɛba fɔlɔ musow

kunkankow kan san 1975 ka ta

zuwɛnkalo tilen 15 krsquoa ta bila

zuluyekalo tile 2

1975

1976

Masalakun jɔnjɔnw

kelenya yiriwali

Muso tɔgɔlasan diɲɛ kɔnɔ

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

tɔnba ka santanbaara ka ɲɛsin muso

ma

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Kopenagi san 1980

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Nayirobi san 1985 lajɛba

Musow tɔgɔlasantanbaara

kuncɛli Fɛɛrɛw tigɛli

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Bezingi san 1995

Diɲɛ lajɛba waleyali kan bɛnkan tali

jɔyɔrɔ kan krsquoa ta san 1995

sɛtanburukalo tile 4 ka se a tile 15 ma

129

Bɛnkan 1325 tilalen don waleyalidakun jɔnjɔn 4 ye

1 Musow sendonni kolatigɛli dakun bɛɛ lajɛlen na i nrsquoa fɔ

fanga sigibolow jamanaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani diɲɛ kɔnɔ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔlɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw

bɛnko fɔkabɛnw

basigi sabatiliwalew ka kɛ sɔrɔdasimusow ye polisimusow ani siwilimusow krsquou

sendon jamana basigiliwalew la

ka kɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba sekeretɛri zenerali ka ciden

kɛrɛnkɛrɛnnenw ye

2 Musow ni musomanninw lakanani krsquo u kisi cɛnimusoya ɲangataw ma ani ko jugu minnu

bɛ hakɛlabatoko kunkan i nrsquo a fɔ

koɲɛnabɔta teliw ka ɲɛsin hadamaden lahinɛni ma i nrsquo a fɔ kunkalifadenw dagayɔrɔ

kɔnɔ

ni bɛn sabatili wulikajɔ baara kɛbagaw kalanni ye musow ni npogotigiw ka hakɛ la anrsquou

lakanani kɛcogo ɲuman sanni u ka na kɛlɛdaw la

3 Ko jugu ɲɛsinnenw musow ma ɲɛsigili ni musow ka hakɛw sabatili ye sɔnni sariyaw

ma ani sariyaw waleyali sen brsquoo la

kɛlɛ ko jugubaw kɛbagaw silatunukɛlɛ wulibagaw ani hadamadenya danbetiɲɛ ko

juguw kɛbagaw ani dankariliw diɲɛ sariyaw wɛrɛw la nɔminɛni

kunkalifadenw dagayɔrɔ bonyali krsquoa dɔn siwiliw ka yɔrɔ ye ani hadamadenw lahinɛyɔrɔ

cɛnimusoya kojugukɛw senbɔli nɔminɛbaliya bɛnkanw na bawo u bɛ se ka jate i nrsquoa fɔ

hadamadenya danbetiɲɛ ko juguw kɛlɛ ko jugubaw walima silatunukɛlɛ

muso ka hakɛw sinsinni ka kɛɲɛ ni jamana ka sariyako ye

Waleyaw dɛmɛni minnu tara musow fɛ ka ɲɛsin bɛn sabatili ma ani fɔɲɔgɔnkɔw

dalasali tɛmɛsiraw u ka sigida la

4 Hakɛlabato taabolo donni bɛn sabatiliwulikajɔw tɛmɛsiraw kɔnɔ i nrsquo a fɔ

kɛrɛnkɛrɛnnenya la

ka laadibagaw sigi hakɛlabatoko la jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ka bɛn

sabatili wulikajɔ bɛɛ kɔnɔ

ka jateminɛ kɛ ka ɲɛsin musow ni musomanninw mako kɛrɛnɛkɛnɛnnenw ma politikow

labɛnni

nrsquo u waleyali senfɛ dakun bɛɛ lajɛlen na

ka musojɛkuluw ka laɲini bolodalenw dɛmɛw ni dɔnniyaw don politikiw ni

porogaramuw kɔnɔ u labɛntɔ

130

Bɛnkansɛbɛn 1820 ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛw ma kɛlɛw kɔnɔ

Bɛnkan 1820 ( san 2008 ) bɛ kɛlɛ kɔnɔ cɛnimusoya kojugukɛw jate i nrsquoa fɔ bɛn ni lakanako

haminankow diɲɛ kɔnɔ Bɛnkan in brsquoa ɲini

maramafɛn tabaga cɛmanmusoman fɛ u ka cɛnimusoya kojugukɛw dabila ka ɲɛsin

siwiliw ma u brsquoo minnu kɛ fɛɛrɛw ye walasa krsquou ka laɲiniw sabati

kɛlɛ kɛbaga bɛɛ ka ɲangilibaliya kɛlɛ ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛlaw ma ani ka

siwiliw ka lakana sabati

jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ni bɛn sabatili wulikajɔ kɛbagaw fɛ u ka cɛni-

musoya kojugukɛw ɲɛsigili fɛɛrɛw labɛn ani ka ɲangiliw boloda ka ɲɛsin ko jugu in

kɛbagaw ma

- Bɛnkanw

Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ (SedɛfuCDEF)

Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakɛw kan min ɲɛsinnen bɛ musow

ka hakɛw ma bɛnkan

Maputo bɛnkan

- Sedeyawo ka baara bolodafɛɛrɛ ka ɲɛsin jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara

lakana kama ka bɛnkan 1325 ni 1828 waleyali ma Afiriki tilebinyafanjamanaw kɔnɔ

- Jamanafɛɛrɛw ka ɲɛsin hakɛlabato tilennenya ni damakɛɲɛni sabatili ma

KALANBOLO BAARA BOLODALI

Masalakun bolofara Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalan degeli kuntilennaw

1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ

jate

3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

131

Kuntaala Lɛri 14

MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Filimuw

-Jaw

-Gafew ni sɛbɛnw lajɛlenw ani masalabolo suguya caman

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la

(TISETICE)

Kalanbolo baara bolodali

Kalansenbolo

bolofara

Koɲɛdɔnw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka hakɛlabato hakililaw nrsquo

a taabolo ɲɛfɔ

-Hakilila minnu sirilen don

hakɛlabato hakililaw la

hakɛlabato damakɛɲɛni

hakɛlabato

tilennenyahakɛlabato kɛɲɛni

- hakɛlabato taabolo

Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na ani

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan)

-Kulubaara

- sɛbɛnɲiniw (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na animinnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-hakililaɲini

-sɛgɛsɛgɛli

-hakililafalen

Lɛrɛ 2

2 Ka hakɛlabato taabolo

bajuw faamuya kosɛbɛ

Jɔsen sirilenw hakɛlabato

taabolo la

Lɛrɛ 2

3 Ka gɛlɛyaw ni cɛsiriko

minnu sirilen bɛ

hakɛlabato taabolo la

lakodɔn

gɛlɛya ni cɛsiriko minnu sirilen

bɛ hakɛlabato taabolo

waleyali la

Lɛrɛ 2

4

Ka hakɛlabato taabolo

sinsinni waleyaw labɛn

Waleyawhakɛlabato taabolo

sabatiliwalew senyɛrɛkɔrɔ

anpowɛrimɛntiempowerment

(muso sendonni kosɛbɛ

yiriwali baaraw la ani

kolatigɛliw tali) lakana ni

yiriwali kuntaala jan ko jugu

hakɛlabato na

Lɛrɛ 2

132

5

Ka hakɛlabato taabolo

masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

Dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

- kalanbaarasɛbɛnw labɛnni

- kalansenbolo bolofaraw

kalandegeli labɛnni nrsquou

waleyali

-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

-kolabɛnɲɛɲinibaara

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato jamakulu kɔnɔ

Kalandegeli kuntilennaw

Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

koɲɛdɔn minnu ka kan ka layiriwa

KOɲƐDƆNW

Kalanwdɔnniyawdɔnni sira

kan

Jogow mɔgɔyasira dɔnniya

sira kan

fɛɛrɛw baaraɲɛdɔn sira kan

133

-ka hakɛlabato ni cɛ ni muso

dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na

- ka hakɛlabato taabolo

hakilila jiidili ɲɛfɔ

-ka hakɛlabato tilennenya nrsquoa

damakɛɲɛni jɔsenw labato

Ka ɲinini kɛcogo dɔ waleya

hakɛlabato taabolo hakililaw

kan

Kuntaala Lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

-Sedeyawo ka misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-sɛbɛn suguya caman

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la

(TISETICE)

Kalanbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ Kalanden cɛmanw

cɛmanmusoman musomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw kɔlɔsili

bɛ kalanden cɛman ni musoman

ka dɔnta ni kɛta hakɛ nrsquoa ka seko

ni dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin

hakilila kalantaw ma

- bɛ ɲininkaliw jaabi - jaabi ɲuman sugan-

dili

-kelennabaara

Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ cogoya dɔ jira ka kɛɲɛ ni - bɛ baara kɛ Kulubaara

134

hakɛlabato gɛlɛya dɔ ye Misali la

cɛw ni musow ka tile baara kɛtaw

sangali ɲɔgɔn ma

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ u ka sɛbɛn dɔ kɛ

baaraw bɛ minnu kɔnɔU bɛ

baaraw sugandi krsquou kun ɲɛfɔ

minnu ye cɛbaaraw ye ani minnu

ye muso dɔrɔn ka baaraw ye

kulukɔnɔbaaraw kalan

ani sɛgɛsɛgɛli

-bɛ kulu ka baaraw kɛlenw laseli

labɛn

-bɛ kalanden cɛman ni

musomanw ka kunnafoni dafa

-brsquoi sinsin nin kɔnɔko ninnu kan

cɛ ni muso farikolo cogoya sira

kan cɛya ni musoya

hadamadenya hakɛlabato

damakɛɲɛni hakɛlabato

tilennenya hakɛlabato kɛɲɛni

hakɛlabato fisamanciya nrsquoa

danfarali hakɛlabato

faamuyalikojuguyahakili

hakɛlabato taabolo tariki

hadamadenya latigɛko ɲuman

hakɛlabato musow dorogoli

yiriwali la hakɛlabato taabolo

Talikɛɲɔgɔnna

senyɛrɛkɔrɔlafaamuyalilasɔnni

(hakɛlabato taabolo) Jɔyɔrɔw tilali

ani hadamadenya siraw jamakulu

kɔnɔ

-bɛ kuluw ka baara kɛlenw

jaabiw dajira

-jaabiw fɛsɛfɛsɛli kulu

bɛɛ fɛ

Kuma kolomaw latɔmɔni

walima hakilila nafamaw

-brsquo u bila ka kunnafoniw kuma

kolomaw latɔmɔ

-bɛ Kuma kolomaw latɔmɔni

labɛn ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in

ye

-hakilila kolomaw ɲɛfɔli

-jaabiw kafoli

dantigɛliwaati la

walasa ka kunnafoni

sɔrɔlenw basigi

135

-hakɛlabato taabolo tariki

kiimɛni

bakurubajateminɛ

-bɛ kalanden cɛmanw ni

musomanw bila baara la hakilila

caman kan ani krsquo a ɲini u fɛ u ka

dɔw sugandi minnu ɲɛsinnen don

hakɛlabato ani walima cɛya ni

musoya ma

-brsquo u bila ka dɛmɛnan dɔ labɛn

hakɛlabato sabatili kan (ganseli

nataliye walima masalabolo dɔ)

-bɛ ɲininkaliw jaabi

-bɛ dɛmɛnan dɔ labɛn

-kelennabaara

-fililatilen

latɛmɛnidɔnniya sɔrɔlen

waleyali

brsquo a ɲini kalanden cɛmanw nrsquo a

musomanw fɛ u ka don baaraw

tilatilali labɛnnen kura dajira ka

ɲɛsin hakɛlabato ma

- brsquo a ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ u ka gɔfɛrɛnaman

dɔ labɛn minisiri 25 bɛ min kɔnɔ u

ka janto kɛ hakɛlabatoko la

-bɛ don baaraw tilatilali labɛnni

kura kɛ kalanso kɔnɔ

-bɛ gɔfɛrɛnaman dɔ labɛn ka

kɛɲɛ ni karamɔgɔ cɛman ni

musoman cikan ye

-kelennabaara

-baara kɛlen sɛbɛnni

-ladegeli

-ɲɔgɔlɔnbɔ

Masalakun bolofara filanan (2) Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn yiriwali sabatili ma

Kalandegeli kuntilenna

1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye

2-Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo

jateli ma

4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

136

Kɔnɔkow

Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli

Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli ye waleya bolodalen fɛn o fɛn tara ka ɲɛsin musow ni cɛw ma krsquoolu

nɔw kiimɛ i nrsquoa a fɔ sariyataliko sira kan poiltikiko ani porogaramukow u kɛra cakɛda o cakɛda

la ani dakun o dakun O ye baaraminɛn dɔ ye min bɛ gɛlɛyaw dantigɛ ka kunnafoniw

sɛgɛsɛgɛ ani ka fɛɛrɛw labɛn dakun ni dakun walasa ka musow ni cɛw jɔyɔrɔ nrsquou sendonni jiidi

yɔrɔ bɛɛ la

O ye fɛɛrɛ ye ka ɲɛsin musow ni cɛw ka haminankow nrsquo u ka dɔnniyaw donni ma politikikow ni

porogaramuw labɛnni na anrsquou waleyali nrsquou kɔlɔsili ani kiimɛni dakun bɛɛ walasa musow ni

cɛw ka nafaw bɛ damakɛɲɛ ani damakɛɲɛbaliya kana se ka banban

Jɔn bɛ mun kɛ mun bɛ jɔn bolo jɔn mako bɛ mun na fɛɛrɛw ni taabolow jumɛnw bɛ se krsquoa to

ni danfara bɛ dɔgɔya cɛw ni musow cɛ makoɲɛfɛnko la ani laɲiniko adw olu ka kan ka dajira

ani krsquou sɛgɛsɛgɛ walasa ka cogoya ninnu bɛɛ lajɛlen ɲɛfɔ katimu dɔ kɔnɔO bɛ se krsquoa to dɛsɛw

ka lakodɔn (Fɛn minnu tɛ yen) ani danfaraw (min tɛ labɔli kɛ)

Hakɛlabato jateliko ɲuman porogaramu bɛɛ daminɛko ɲuman jɔnjɔn ye hakɛlabatoko

sɛgɛsɛgɛliba ye Poroze dakun kelen-kelen bɛɛ la hakɛlabato taabolo brsquo a ɲini i ka ɲininkali

jɔnjɔn dɔw kɛ i yɛrɛ la

-Jɔn bɛ mun kɛ

-Anrsquoo bɛ kɛ ni sɔrɔfɛn jumɛnw ye

-Jɔn brsquou tɔnɔw sɔrɔ

-Cɛw ni musow ka makow nrsquo u ka nafaw ye jumɛnw ye ani munna

-Jɔn bɛ sɔrɔfɛnw ni tɔnɔw ɲɛnabɔ

-Yɛlɛma ɲininenw ye waleya kɛbaga jɔnw fɛko ye

-Jɔnw ye ɲɛtaa balibagaw ye

Bɛnko ni yiriwaliko gɛlɛyaw hakɛlabato siratigɛ la

Oni ONU ka jate la hakɛlabato hakilila bɛ tali kɛ jɔyɔrɔw ni hadamadenyasiraw kan cɛw ni

musow cɛ cɛmanninw ni musomanninw cɛ minnu tɛ kelen ye O jɔyɔrɔw ye

137

hadamadenyasiraw ka ko labɛnnenw ye ani seko ni dɔnkow sɔrɔkow ani politikikow Mɔgɔw

ka laɲiniw ani ko minnu diyagoyalen bɛ u kan sigi la olu bɛ se ka laban ka kɛ

maramafɛnnakɛlɛw wulili sababu ye kuluw ni ɲɔgɔn cɛ

Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn (FasiFAS) ka ɲinini jirala san 2009 laquohakɛlabato ni ko juguw

kɛli kan musow la kɛlɛdaw kɔnɔ raquo Cɛzi LENOWA la (Jalatigibakalanso) Sɛnɛgalijamana

kɔnɔ O ɲinini in yrsquoa jira ko kalan kɛlenw kɔfɛ ani sariyasɛbɛn labɛnnenw diɲɛ kɔnɔ hakɛlabato

jateli sira kan bɛn sabatili wulikajɔw koɲɛnabɔliw la (OyɛmupeOMP) halibi musow jɔyɔrɔw ka

dɔgɔ o baaraw la sedeyawojamanaw kɔnɔ

Sariyasɛbɛnw labɛnni dɔrɔn tɛ se ka hakɛlabato jateli sabati fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquo u dalasali

baaraw la Jogo yɛlɛmani bɛna kɛ ni mɔgɔw kalanni ye o min bɛ kɛ lafaamuyali kan

kunnafonidi ani ladamuni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw U bɛ tali kɛ

Tɔɲɔniwalew (kɛrɛfɛdɛn kɛɲɛnibaliyaadw) laquo I trsquoa dɔn ko tɔɲɔni ka jugu fo nrsquoa sera i

yɛrɛ ma raquo O hakilila fɔra an ye Piyɛri Nikola fɛ ka bɔ a ka gafe kɔnɔ min bɛ wele

laquo Hadamadenya siraw raquo

Kojugukɛw (ko jugu minnu ye hakɛlabatobaliyaw ye kɛlɛw kɔnɔ damatɛmɛwalew kɛli

denmisɛnninw na anrsquou ɲangatali cɛnimusoya sira kan adw) Ko jugu ye forobakuma

ye min bɛ kɛlɛtigɛsɔn jira ani bɛnbaliya sabalibaliya kɛlɛ jugu fɔcogo wɛrɛ la

baganmadegun don min bɛ na ni dimi ni tɔɔrɔ ye laquo Ko jugu min bɛ tali kɛ hakɛlabato

kan o ɲɛsinnen bɛ cɛw ni musow ma nka a ka ca a la digi bɛ kɛ musow de la A bɛ

sɔrɔ damakɛɲɛbaliyaw fɛ cɛw ni musow cɛ fanga sira kan Ko jugu bɛ ɲɛsin muso ma

ka da a ka musoya yɔrɔ kan walima ko jugu bɛ da musow kan min damatɛmɛnen bɛ

kojugu ka tɛmɛ u ka kɛlen kan Nrsquoan ko an brsquoa bɛɛ fɔ o ko juguw ye binkanniw ka

ɲɛsin farikolo ma cɛnimusoya ani hakili Ko jugu minnu bɛ kɛ musow la o dɔw fana bɛ

kɛ jamana fɛ walima jamana brsquoi ɲɛtugu u kan raquo [Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba

bolofara ka ɲɛsin diɲɛ kɔnɔ mɔgɔw ma (UNFP) Hakɛlabato masalakun

labɛnjɛkulukulu]

FasiFAS ka ɲinini hakɛlabato ni ko juguw kɛli kan musow la kɛlɛdaw la kɛra sababu ye

Krsquoa jira ko kɛlɛ bɛ se ka yɛlɛma don cogo min na mɔgɔw cɛsiraw la o cogo kelen na a

bɛ se ka na ni cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw fana cɛw ni musow cɛ ani musomanninw ni

cɛmanninw cɛ

Ka faamuyali ɲuman di sɔrɔdasiw ma bɛnko kan u krsquoa dɔn krsquoa fɔ u ka waleyaw kɔlɔlɔw

bɛ se ka se cɛw musow musomanninw ani cɛmanninw ma

Ka hakililafalen kɛ cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw kɔlɔlɔw kan anrsquou labɛnw

138

Ka janto kɛ seko ni dɔnko la o la sa mɔgɔ minnu sen bɛ don bɛn sabatili wulikajɔ

ɲɛnabɔliw la olu ka kan krsquoa dɔn u ka baara bɛ kɛ hukumu min kɔnɔ seko ni dɔnko

siratigɛ la bawo cɛ ni muso cɛ gɛlɛyaw ni seko ni dɔnko sirilen don ɲɔgɔn na kosɛbɛ

Laadalako cɛjuguw (Misali la musow ka nɛgɛkɔrɔsigi ɲɛsinnen bɛ musomanninw ma

minnu si ma se lakɔliladon ye walima nrsquou bɛ kalanso fitinin na)

Jamanaw ka bɛnkansariyaw bɛrɛbɛnbaliya diɲɛ taw ma anrsquou waleyalibaliya olu tɛ se

krsquoa to jamanaw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa a ɲɛma kojugukɛko kunkan O brsquoa to ni cɛnimusoya

kojugukɛw ani dantɛmɛwale wɛrɛw bɛ sinsin musow de ye o kow mɔgɔ tɔɲɔnen fɔlɔw

ye (denmisɛnw aniwalima balikuw) ani ɲangiliw kɛɲɛni tiɲɛni hakɛ ma ko jugu ninnu

kɛbagaw kama

hakɛlabatoko jateminɛni politikikow ni waleyalikow kɔnɔ forobapolitikikow ɲɛfɔli nrsquou

waleyali damakɛɲɛnenw koɲuman politiki min bɛ hakɛlabatoko don ba la o ye jɔsenw

faralen ye ɲɔgɔn kan minnu bɛ danfaraliw ni damakɛɲɛbaliya balicogo sigi senkan

minnu sababu bɔra hadamadenya ni seko ni dɔnko danfaraw labɛnnenw na cɛw ni

musow cɛ

Waleya ni jogo sirilenw hakɛlabato la minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali sabatili ma

Politiki min bɛ janto kɛ hakɛlabatoko la o brsquoa ɲini ka furaw sɔrɔ hadamadenya

damakɛɲɛbaliya wale kɔrɔlenw na olu minnu bɛ hakɛlabatow bilaɲɔgɔnɲɛ ju la Olu bɛ

musow ka sekow yiriwali dan sira la o cogoya kelen na balanw don musow ka

hadamadenya hakɛ bajuw waleyali la A bɛ fɔ ko politiki bɛ janto kɛ hakɛlabato na nrsquoo

yrsquoa sɔrɔ a bɛ yiriwaliporoze labɛncogo dantigɛ ka sɔrɔta laɲininenw pereperelatigɛ -

kunw ni fɛɛrɛw dantigɛli ani kɔlɔsili jateminɛnanw bakurubafɔ la poroze taabolo bɛɛ

lajɛlen

Musomannin ni cɛmannin ladamuni sɛmɛntiyalen don kalan taabolo fɛ min bɛ janto kɛ

hakɛlabato dakun bɛɛ la a bɛ janto kɛ kalanko taabolow ni kalansen bolodalenw na

ani kalanso koɲɛw ɲɛnabɔli O ye ka baara kɛbaga cɛman ni musoman ani kalanyɔrɔw

sigiyɔrɔw dantigɛ O bɛ kɛ baara kɛbaga cɛman ni musoman ani baara kɛbaga suguya

cɛman ni musoman ka waleya kunsinnenw waleyali kama ka se ka kalanso ɲɛnamaw

bila o la u ka bolokan Ka janto kɛ hakɛlabato la kalandegeli hukumuw kɔnɔ o bɛ se

ka taabolow ni jogow sinsin minnu ka ɲi tilenneya ni damakɛɲɛni ma

- Kalan ɲɛnamaya kuntaala kɔnɔ

- Hadamadenya ni seko ni dɔnko waleya minnu bɛ janto kɛ musow ni cɛw ka nafa suguya

dafaralenw na

139

- Musow ni cɛw sendonni damakɛɲɛnen yiriwali taabolo la

Lakana ni bɛn gɛlɛyaw sedeyawojamajanaw kɔnɔ

Kow cayali sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ yɛlɛma don kosɛbɛ cɛsirikow la ka ɲɛsin bɛn ni

yiriwali gɛlɛya ma Olu cɛsirikow la an da bɛ se ninnu ma

Kalata minnu bɛ na ni fɔɲɔgɔnkɔw ye sirabilako jugu ani politiki gɛlɛyabaw jujɔn

Demokarasi sigili nrsquoa sinsinni gɛlɛyaw

Jama ka wulikajɔkɛlɛw ani hakililalafasa dantɛmɛ wulikajɔ kunbɔliw

Hadamaden cayaliba ani jamanaden fanba ye denmisɛn ye ((denmisɛn minnu si tɛ san

20 bɔ olu ka ca ni mɔgɔ 50 ye kɛmɛ o kɛmɛ la Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ)

Kalan baaradegekalan ani baara lasɔrɔli gɛlɛyaw

Kalanden minnu mana tila kalan na dɔnniya minnu brsquoolu la ani jamanadenw mako bɛ

baara minnu kɛbagaw la olu tɛ ɲɔgɔn ta Bɛn sabatili ni donɲɔgɔnna ani tilennenyako

ni damakɛɲɛniko jateli mako ma jɔ olu fɛɛrɛw tali la

Faantanya hakɛ damatɛmɛnen don Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi duuru bɛ faantanya

jukɔrɔ (50) Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi wɔɔrɔ ni kɔ bɛ balo kasɔrɔ dolariwari dɔrɔmɛ 1

trsquoa bolo (60)

Mɔgɔw ka sigiyɔrɔyɛlɛma balakacaya minnu sababu ye politiki ni sɔrɔdasikɛlɛw ye

Mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka taama u sago la sedeyawojamanaw kɔnɔ o kɛra sababu ye ka

banaw jɛnsɛn ani mɔgɔ dogokafeere ani jagofɛn kɔnnen jago jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Maramafɛn misɛnw ka munumunu jamanaw kɔnɔ

Forobapolitikiw ɲɛbaliya

Siyakokɛlɛw

Kunmayɛlɛmafuraw (dɔrɔguw) yuruguyurugufeere

Maramafɛnnakɛlɛw dagali

Waleya fɛn o fɛn ɲɛsinnen bɛ nin cɛsiriko ninnu ɲɛnabɔli ma wajibi don cogoyasɛgɛsɛgɛ ka kɛ

walasa ka hakɛlabato taabolo don u kɔnɔ

KALANBOLO BAARA BOLODALI

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn yiriwali sabatili ma

140

Kalandegeli kuntilenna

1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye

2- Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo

jateli ma

4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

Kuntaala Lɛrɛ 12

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

-Sedeyawo ka Misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-Sɛbɛnw ani masalabolo suguyaw

Baara bolodalikatimu

KALANSENBOLO

BOLOFARA

KOɲƐDƆNW KƆNƆKO FARANKANW FƐƐRƐW KUNTAALA

1 Ka hakɛlabato

taabolo

sɛgɛsɛgɛlikɛminɛnw

ɲini krsquou dɔn ani

faamuya kosɛbɛ

Fanga tali sɛgɛsɛgɛli

sɛgɛsɛgɛlikatimu

GAMUGAM(hakɛlabato

sɛgɛsɛgɛlikatimu baju)

-kalanko taabolo

sɛgɛsɛgɛli katimu ka kɛɲɛ

ni hakɛlabato ye

-sɛbɛnw ɲinini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin nawalima

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan)

-Kulubaara

-hakililaɲini

-Sɛgɛsɛgɛli

Lɛrɛ 2

2 Ka hakɛlabato

sɛgɛsɛgɛli taabolo

sɛbɛkɔrɔfaamuya

-dakun suguya minnu bɛ

sɛgɛsɛgɛli la

-dɔnniya farankanw

Lɛrɛ 2

141

3

Ka bɛn ni yiriwali

fɛɛrɛw labɛn ka kɛɲɛ

ni hakɛlabato

taabolo ye

-laquohakɛlabatoraquo politikiw

waleyali labɛnw

-laquohakɛlabatoraquo politikiw

waleyali minɛnw

-Hakililafalen

-kolabɛnɲɛbilabaara

Lɛrɛ 2

4

Ka hakɛlabato

taabolo don

kalanbaaraw kɔnɔ

- dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli

-kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni ka hakɛlabato

don a kɔnɔ

- kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

labɛnni nrsquoa waleyali

-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato Bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw kama

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn ni yiriwali sabatili ma

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato taabolo sɛgɛsɛgɛli fɛɛrɛw

Kalandegeli kuntilenna

Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanwdɔnni sira kan Jogow mɔgɔyasira dɔnniya sira kan fɛɛrɛwbaaraɲɛdɔn sira kan

142

-Ka waleyaw ani jogo

ɲumanw ni jugumanw nɔ

sɛgɛsɛgɛ minnu sirilen don

cɛ ni muso fila (2) ka

diɲɛnatigɛ cogoyaw la

-ka labɛn koloma dɔw kɛ

minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

ma ka janto kɛ hakɛlabatoko

la (ka kɛɲɛ ni musow ka

senyɛrɛkɔrɔ ye lakana ni

yiriwali kuntaala jan ani

kojugu minnu bɛ tali kɛ

hakɛlabatobaliya kan)

-Ka hakɛlabato tilennenya ni

damakɛɲɛni bonya waleyaw sigili la

senkan minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

sabatili ma

-Ka waleya kɛ ka se ka hakɛlabato don

walew kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

sabatili ma

(anpowɛrimiempowermentɛntsendonni

kolatigɛw labɛnni na)

-Ka yiriwali ni bɛn baara dɔw

sigi senkan sigida kɔnɔ ka

kɛɲɛ ni hakɛlabato taabolo ye

-Ka dɛmɛ kɛ ka ɲɛsin waleya

kɔrɔ ɲumanw lataa ɲɛ ma

hakɛlabatokow kan

-Ka se ka musow ni cɛw

sendon yiriwali taabolo la ani

bɛn sinsinni damakɛɲɛ kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Masalabolo

-Kalansen bolodalenw ni kalandengafew

-Sedeyawo misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-Sɛbɛn suguya wɛrɛw

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛtikunnafonidi ni kunnafonifalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la (TISETICE

Ni musow bɛnna a kan krsquo u sigi krsquou bolo fila da u senkan

Nin tun ye masajamana dɔ ye min ni masajamana caman wɛrɛw tun bɔlen de ɲɔgɔn fɛ

143

Masakɛ kelen masamuso kelen sɔrɔdasiw cikɛlaw ani baarakɛla wɛrɛw tun brsquoa kɔnɔ O nrsquo

a ta bɛɛ sariya tun tɛ musow bolo ka bɔ u ka duw kɔnɔ ani ka baara wɛrɛw kɛ minnu tɛ

musoyabaaraw ye

Sɔgɔma cɛw bɛ bɔ ka taa baara la ka segin wulw fɛ U mana na u bɛ dumuni ɲininkali kɛ ka

tila krsquou fara ɲɔgɔn kan terimaw ka marasibɔ kɛ walima dominobɔ Musow kɛra hɛrɛ la o u

ma kɛ hɛrɛ la o o trsquou ka sira ye Don dɔ la musow sera u danna Cɛw hakilila ko mun don

Nrsquou donna so dɔrɔn u ɛ fangatigiya jira u bɛ pɛrɛn an kun ani krsquoan tɔɔrɔCɛw mrsquoa faamu

halibi krsquoanw musow ka baara fanga ka bon Muso dɔ ko o la cɛw bɛ tan de koyi Anw de

brsquoan janto denmisɛnninw na ka du ladon ka fini nɔgɔw ko ka ɲɔ susu ni krsquoa bunte ka

dumuni tobi ani baara caman wɛrɛ fana Olu ta bɛnnen bɛ dominobɔ dɔrɔn ma krsquoan

datugulen to sow kɔnɔ yen O la muso jɛra krsquoa fɔ -An ka gɛrɛwu kɛ (baarabila) O cogo de

la musow ye baara bila Cɛw bɔlen foro la anrsquou ka baarɛyɔrɔw la u dabali bɛɛ banna

Dumuni tun ma tobi Finiw tun ma ko Musow tun tɛ so fana Baw balimamusow

kanimɛmusow furumusow maminɛmusow olu bɛɛ tun bɔra ka taa U tun taara u faraɲɔgɔn

duba dɔ kɔnɔ firiyatɔ dɔ fɛ yen dominobɔ ni marasibɔ la Hali masakɛmuso tun brsquoo kɛnɛ kan

Cɛ kelen si ma se krsquoa muso lasegin so

Cɛw tun yrsquoa fɔ u ni ɲɔgɔn cɛ ko Ɛ musow bɛ segin ka na so hali a tɛ mɛɛn Musow ko an tɛ

segin so fo aw ka hakili sɔrɔ O waati kɔnɔ cɛw yrsquoa ɲini ka musow ka baaraw kɛ nka o ma

ɲɛ kosɛbɛ U ye finiw ɲɛw tiɲɛ u kotɔla Denw tun tɛ ka kasi dabila Dumuniw tun bɛ sisi u

bolohellip ani u tora u kelen na O waati kelen na dugu musow ma sɔn ka segin u kɔ Cɛw bɛ

na an ɲini nin bɛɛ kɔ u yrsquoan tɔɔrɔliba min kɛ krsquoo yafa ɲini an fɛ Fa tun bɛ ɲini ka don cɛw

la U tun yrsquo u ka baara jɔ krsquou janto so la bawo musow tun ye u bolow bɔ baaraw la Dugu

cɛw nana a faamu kelen-kelen dɔɔnin dɔɔnin ko musow ka baaraw tun ka gɛlɛn U ma se ka

bɔ nin kalama cogo di fo sisan Musow tun bɛ u ka laɲini sɔrɔli sira kanhellipnka ko balalen dɔ

nana kɛ Ka cɛw ɲɛgannento sokɔnɔbaara jiriforow tun brsquoa la ka ja Baganw kɛra

yɛrɛmabilaw ye Alikama tun bɛ ka dɛsɛ masajamana kɔnɔ ani dumuniw fana Ko bɛɛ tun

yɛlɛmana ka kɛ kojugu ye Musow ni cɛw bɛnnrsquoa kan o la ka fɛɛrɛ dɔ tigɛ ka gɛlɛya in

ɲɛnabɔ Mɔgɔ kelen sugandira fan kelen-kelen bɛɛ la fɔkabɛn kama

Cɛw ye masakɛ sugandi musow ye masamuso di

Kulu fila jɛra ka ɲɔgɔnye kɛ yɔrɔ kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ la jiritu la dala kɛrɛfɛU tun diminen don

u nisɔn tun ka go Masamuso yrsquoi kanto - aw tun brsquoan datugu so kɔnɔ An tun brsquoarsquo lakana

dɔrɔn de kɛnɛmana kow ma Masakɛ yrsquoa jaabi ten Arsquo brsquoan kɛ I ko jɔw masamuso yrsquoi sinsin

o kan Jɔw wa hun An tun bɛ baara kɛ aw ye i nrsquoa fɔ baganw o kɛra masamuso ka jaabi

144

ye Anw fana dun Aw brsquoaw taw dɔn aw trsquoa fɛ krsquoanw taw dɔn Laɲini dɔw brsquoan fɛ krsquou dajira arsquo

la U filɛ nin ye Musow brsquoa ɲini yamaruya ka di u ma u ka to ka bɔ anrsquou ka se ka baara

wɛrɛw dege Dɔw tun brsquoa fɛ ka kɛ sɛnɛkɛlaw ye sojɔlaw bololabaarakɛlaw saripancew

fɔlikɛlaw kumalasurunya la baara suguya caman Masakɛ yrsquoa ɲɛ ɲugu krsquoi miiri dɔɔnin An

sɔnna nrsquoarsquo bɛ o de fɛ o bɛ kɛ arsquo ye A banna wa Masamuso yrsquoa ɲɛ kɔmi ka tɛmɛ ni kuma

ye - Ko wɛrɛ bɛ yen cɛw ka kan krsquo u sendon sokɔnɔbaaraw la Cogo di O kɔni Abada

Masamuso girinna ka wuli krsquoa ka finiba ta ka sira minɛ krsquo a bɛ taa I jɔ i jɔ A ka ɲi hellip An

sɔnnahellipAn bɛna sokɔnɔbaaraw kɛ Nka arsquo brsquoan dɛmɛ kanniw na masakɛ yrsquoo dajira a la

Masamuso sɔnna A tun ma dabɔ dɔ ka se sɔrɔ dɔ kan O de la ɲinifɛnw sɛgɛsɛgɛra kosɛbɛ

kelen-kelen ani ka hakililafalen kɛ u kan Sɔn kɛra dɔw ma dɔw latilenna walasa bɛɛ ka

wasa Bɛnkanɲini bannen masakɛ nrsquoa muso yrsquou ka masayabanfilaw don ani krsquou kuntilenna

kɛ kelen ye

Kalansenbolo bolofara kanlan degeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli -Ka kalanden cɛmanw ni musomanw ka

dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka kɛɲɛ ni

gɛlɛya dajiralen ye

- bɛ ɲininkaliw jaabi ani krsquou ɲɛfɔbrsquou ka

faamuyali fɔ gɛlɛya in kan

ɲininkaliw

jaabiwɲinini

cikanwbaaraw

waleyali

Bilali kalan hukumu kɔnɔ Baara kɛta1

Koɲɛnabɔta

bɛ diɲɛlatigɛ don o don ko dɔ dajira min

kɔnɔ baaraw danfaralen don cɛw ni

musow cɛ

bɛ ko in sɛgɛsɛgɛ ani ka hakililafalen kɛ

jɔyɔrɔw kan

Kelennabaara

Kulukɔnɔbaaraw kalan

ani sɛgɛsɛgɛli -Brsquoa ɲini u fɛ ka masalabolo kalan min

tɔgɔ ye laquoNi musow bɛnna a kan krsquou sigi

krsquou bolo fila da u senkanraquo

-bɛ kulubaaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin

cikan ninnu ye

1-Musow ni cɛw ka baaraw tun ye mun

ye yanni fɔɲɔgɔnkɔ cɛ

2-Fɔɲɔgɔnkɔ sababu bɔra mun na

bɛ masalabolo kalan

brsquou ka baara jaabiw dajira

Kulu 1 bɛ ɲininkali jaabi minnu bɛ tali

kɛ musow ni cɛw ka baaraw kan

Kulu 2 bɛ fɔɲɔgɔnkɔ kun sɛgɛsɛgɛ

Kulu 3 bɛ bɛn sɔrɔlen nafaw dantigɛ

minnu bɛ masajamana mɔgɔw ka

hadamadenyako ni sɔrɔko kan

Kulubaara

145

3- Fɔɲɔgɔnkɔ in ɲɛnabɔra wa

4-Bɛn nɔkun kɛra mun ye masajamana

mɔgɔw kan

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

bɛ kuluw ka ɲininiw ni kunnafoni

sɔrɔlenw kafoli labɛn

-brsquoa ɲini kulu kelen-kelen bɛɛ fɛ u krsquou

baara kuma kolomaw latɔmɔ krsquou kɛ

masalabolo ye katimu walima nataliye

min bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔlen bakurubafɔ

-Bɛ dalikunnafoni damadɔw di krsquoa ka

hakilila sɛmɛntiya ni waleyaw ye minnu

bɛ tali kɛ don o don kow kan ani

donkibaruya

bɛ baara kɛlɛnw dajira ani krsquou

walanwalan

kuma koloma latɔmɔnenw bɛ kɛ katimu

ye nataliyew ani masalabolow ka kɛɲɛ

ni se walanwalannenw ye

Jɛkabaara

Hakililafalenfalen

Dantigɛliwaati

kiimɛniBakurubajateminɛ

-brsquou bila u krsquou yɛrɛ ka baara kɛlenw nrsquou

ka kunnafoni walanwalannenw

sɛgɛsɛgɛ kalanni (taabolo kɔnɔkow

sɛbɛkɔrɔ faamuyali kiimɛni

dɛmɛnanwminɛn) Degeli (baara kɛtaw

lakikaya kɔnɔkow kalanden

cɛmanmusoman taabolow ni jogow

sɛbɛkɔrɔ faamuyali hakɛ)

Kuma kɛra ko minnu kan u bɛ olu

bakurubafɔ nrsquou yɛrɛ ka daɲɛw

nataliyew walima katimu ye

Kelennabaara

Kuluw ka baara

Hakililafalenfalen

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Ka ɲɔgɔlɔnba dɔ labɛn krsquoa waleya min

bɛ masalabolo danfara kɔnnenw filiw

latilenni cogoyaw ɲɛfɔ

Bɛ ɲɔgɔlɔnba labɛn ani krsquoa bɔ Kulubaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

146

KALANBOLO 6 FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI

ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN

laquoYɔrɔ saniyali ka di bɛɛ ye nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲaman cɛ raquo1

1 Zan YanniJean Yanne [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ jajɛra 15062012 httpscalettsansrhettwardpresscom

20090530tout-le-monde-veut-saver-la-planete-mais-personne-ne-veut-descendre-les-poubelles

147

FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI

ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN

1 Forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa lamini

2 Yiriwali kuntaala jan

ɲɛbila

Sigida nrsquoa lamini hakɛ danfɛnkanɲinini ladamu taabolow yiriwali kɛnɛya ani bɛn sɔrɔli hakɛ

olu minnu sinsinnen bɛ damakɛɲɛni ni fisamanciyabaliya jɔsen baju kan u sirilen tɛ

hadamaden kelen dɔrɔn na jamakulu kɔnɔ nka u bɛ tali kɛ fana bunadama kan ka da a ka

danfɛnya yɔrɔ kan O la sa Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan bɛ

hakililajigin kɛ krsquoa jira ko laquo fasojama bɛɛ ka kan ni sigida nrsquoa lamini mumɛ anrsquoa ɲuman sɔrɔli

hakɛ ye min brsquou ka ɲɛnamaya sabatiraquo

O nrsquoa taa bɛɛ yɔrɔ minnu na ni dɔnbaliya ani mɔgɔlafilikunnafoni bɛ se ka kojugu lase mɔgɔ

ma diɲɛlatigɛ kɔnɔ forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini sabatili kuntaala jankow ye ko

kolomayɔrɔba ye o yɔrɔw la sango Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɛrɛnkɛrɛnnenya

Afiriki tilebinyanfanjamanaw

Sedeyawo bɛnkan ka ɲɛsin demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman ma brsquoa jira ko demokarasi

bɛn politiki basigi ani hadamadenjɛ tilennenya tɛ se ka sira sɔrɔ mara kɛcogo ɲuman sariyaw

O sira kelen in kan diɲɛ ɲɛmɔgɔw bɛnna a kan krsquoa jira jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba

ka lajɛ senfɛ san 2002 sɛtanburukalo la sanbakelennako kunkan ko laɲini ninnu ka don

bakuruba kuntilennaw kɔnɔ minnu bɛ se ka kiimɛ ani minnu kuntaala danbɔlen don krsquoo tɔgɔ

da sanbakelenna kuntilennaw yiriwali kama (OyɛmudeOMD)

Afirikitilebinyanfan jamanaw bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa yiriwaliko la kɛnɛya laseli bɛɛ ma jamana

sɔrɔfɛnw tilako ɲuman sigi bɛn ani demokarasi sinsinni na nrsquou ye fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛ ka

faantanya kɛlɛ fiɲɛbanaba ni fiɲɛbana ani sɔrɔko dɛnkɛrɛfɛ olu minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw

lajuguyali ani basigibaliya ju la

148

Haminankoba min bɛ gɛlɛya in kɔnɔ o ye politiki kisɛmaw ani nafamaw labɛnni nrsquou waleyali ye

minnu brsquoa to forobakɛnɛya gɛlɛyaw bɛ ɲɛnabɔ ani ka janto kɛ sigida nrsquoa lamini kɛnɛman ani

kuntaala janko la

O hakilila dantigɛlen in hukumu kɔnɔ sedeyawo jamana kelen-kelen ka kalanko taabolo ka

kan ka tali kɛ hakilila fɔlen ninnu na krsquou don kalan kirikilɔmuw kɔnɔ ani baaradegekalan

taabolow ka ɲɛsin karamɔgɔ cɛman musomanw ma kalanden kɔrɔbaw ani lakɔlidenw

O sira kelen kan masalakun in ɲɛsinnen bɛ forobakɛnɛya ma anrsquoa ni sigida nrsquoa lamini bɛ tali

kɛ ɲɔgɔnna cogo min yiriwali kuntaala jan sabatili bolodaliko ɲuman hukumu kɔnɔ

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako

ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama

Kalanbolo masalakun bolofaraw

1Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

2Yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako

ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw dɔn

Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw dɔn

Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ

Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyaw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ

Ka sigida nrsquoa lamini marali walew ani forobakɛnɛya lakana yiriwa

Ka wale ɲumanw kɛ ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw kɛlɛli ma

Kɔnɔkow

1 Forobakɛnɛya

149

aKɔrɔ

Forobakɛnɛya bɛ se ka ɲɛfɔ cogoya caman na A bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ laquo Forobakɛnɛya ɲɛnini

farikolow hadamadenya hakiliko ani seko ni dɔnko sira kan cogo dɔ la ani cogo wɛrɛ la ni

waleyaw ye minnu bɛ se ka jamanadenw ka kɛnɛya sabatiraquo Forobakɛnɛya ɲɛnini bɛ se ka

jate fana i nrsquoa fɔ mɔgɔ kelen-kelen jamakulu ani jamanaden bɛɛ ka kɛnɛya sabatili krsquoa

sababu kɛ u ka kɛnɛyako matarafali wulikajɔw ye

An bɛ se ka hakililajigin kɛ ɲɛfɔli kɔrɔ dɔ kan min bɔra Sarili Eduwari Winsilo ka

dɔnniyaɲɛninigafe kɔnɔ san 1920 laquo Forobakɛnɛya ye dɔnniya ni fɛɛrɛw ye ka banaw kunbɛn

ka diɲɛlatigɛ kuntaala janya ka kɛnɛya sabati ani ka farikolo to ɲumanya la ni sigidalamɔgɔw

ka jɛkabaara labɛnnenw ye sigida nrsquoa lamini saniyali kama banakisɛw sɛgɛsɛgɛli jɛkuluw

kɔnɔ hadamaden ka ladamu a yɛrɛ ka kɛnɛya taabolow kan kɛnɛya cakɛdaw ni dɔgɔtɔrɔw

labɛnni walasa ka kɔn ka banaw ɲɛnini ani krsquou furakɛli ɲɛsigi Ka hadamadenya sabatilifɛɛrɛw

sigi senkan minnu bɛ basigi lase hadamaden kelen-kelen bɛɛ ma krsquou ka kɛnɛya sabati Nin

bɛɛ kɛkun ye hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se cogo min krsquoa ka hakɛw nafaw bɔ minnu bɛ

tali kɛ a ka kɛnɛyakow ni si kuntaala jan sɔrɔli la

O de la diɲɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ kɛnɛyako ma o

ka baarakɛjɛkulu senfɛ san 1953 o yrsquoa jira ko jɔyɔrɔ min ka kan ka di mɔgɔ kelenkelenna ni

jamakulu ma ladamuni baaraw la kɛnɛyako siratigɛ la o nafa ka bon Nka min jateminɛna

kosɛbɛ baarakɛjɛkulu in fɛ o ye hakililaw lafɛrɛli ye minnu bɛ tali kɛ forobakɛnɛyako

ɲɛnabɔcogo la O lafɛrɛli brsquoa wajibiya ka kɛnɛyako wale bolofara bɛɛ don ɲɔgɔnna ka kɛ

taabolo kelen pewu ye saniyako banaw ɲɛsigili banabaatɔw furakɛli ani nɔgɔyabaatɔw

tɔpɔtɔli

Kabini o waati la sɔn kɛra a ma ko furakɛliw labɛnni fana ye forobakɛnɛya baara jɔnjɔnw dɔ

ye

O nrsquoa ta bɛɛ a ka kan ka pereperelatigɛ ko forobakɛnɛyako bɛ ka danfara don a ni banafurakɛ

dɔnniya ɲɛɲini cɛ sira fila kan kɛrɛnkɛrɛnnenya la

- A brsquoi banban kosɛbɛ banakunbɛn kan ka tɛmɛ furakɛli kan

- A bɛ jamakulu ka kɛnɛyako sabatili bila hadamaden kelen-kelen ta ɲɛ

b Forobakɛnɛya gɛlɛyaw Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɔnɔ

150

OmɛsiOMS ye sɛbɛn dɔ labɛn min bɛ tali kɛ laquoAfirki jamanaden miliyɔn 738raquo17 ka kɛnɛyako la

san 2006 nowanburukalo tile 20 na

Bi-bi in na Afiriki gunkanjamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 1073487000 ye

Sedeyawo jamana 15 jamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 322990000 ye⁵

OmɛsiOMS yrsquoa pereperelatigɛ a ka laselisɛbɛn kɔnɔ ko laquoAfirikiraquo jamana minnu bɛ Tɔn kɔnɔ

olu ka sɔrɔ yiriwali bɛ kɛ ni jamanadenw ka kɛnɛya ɲuman ye bawo a dilanbaaw yrsquoa jira kolaquo

kɛnɛyabaliya bɛ na ni jamanadenw ka faantanya banbali ye basigibaliya faantan sinsinni

mɔgɔ sata cayali sɔrɔtaw dɔgɔyalihellipraquo

O nrsquoa ta bɛɛ Afiriki kɔnɔ forobakɛnɛya gɛlɛyaw ka ca kosɛbɛ O ko fanba bɛ tali kɛ banakisɛw

jɛsɛnni gɛlɛyaba kan i nrsquoa fɔ sida banakisɛ sumaya ani sɔgɔsɔgɔninjɛ olu minnu bɛ mɔgɔ

miliyɔn 3 ni kɔ faga san o san O mɔgɔ sataw la denɲɛrɛnin ni denmisɛnnin ka ca krsquoa sababu

maramafɛnnakɛlɛw ni kɛnɛyako gɛlɛyaw ye

c Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma

Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoa to kalanden cɛman ni kalanden musoman ka dɔnniyaw

ni jogow sɔrɔ minnu bɛ kɛ sababu ye u ka se

Ka ko dɔ juguyali bali

Krsquou yɛrɛ lakana

Ka dɛmɛ don mɔgɔ wɛrɛ ma

3Lomɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20[ ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ

lajɛlen 15062012

httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1

4Omɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ

lajɛlen 15062012

httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1

5Censusgov People and householdInternational programsmain dataInternational data basesan

2012 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidre gionphp

151

Ka hakilijagabɔ sabati

Ka se ka sugandili kolomaw kɛ

krsquou yɛrɛ ta

Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoi sinsin tɛmɛsira kunbaw kan minnu labɛnnen don ka kɛ

kalansen koloma wolonwula (7) ye

Saniya

Dumuni kɛko ɲuman ladamu ani farikololabaraliw sinsinni

Lakalanni baloko ɲuman na ani farikolon sinsinni

Ladamu ka ɲɛsin cɛnimusoya bangekɔlɔsi fɛɛrɛw sɔrɔli ani tangali sida ni kafoɲɔgɔnya

banaw ɲangataw ma

Janto-n-yɛrɛ-la matarafali

Faratikow dabilali

Dɛmɛ ka ɲɛsin binkanni kunbɛnni nrsquoa kɛlɛli ma

Degun ɲɛsigili

Lakalanni jɔyɔrɔfa la ka ɲɛsin faratikow ma (lakalanni dɛmɛ kunfɔlɔw la)

II-Sigia nrsquoa lamini

a Kɔrɔ

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani

yiriwali kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

Ne jamanakalankaramɔgɔ bolo sigida nrsquoa lamini bɛ jate hadamadenyako dɔnniya fɛ min bɛ

hadamadenya kɛ a ka laɲini bakolo ye O de kosɔn hadamadenyako dɔnniya la janto ka kan

ka kɛ sira la min bɛ tali kɛ mɔgɔw ni sigida fɛnw na (fiɲɛ ji farakuruw jiri ni dugukolo

fɛnɲɛnamakuluw)

Siraw ninnu ɲagaminen don bawo u brsquoa jira krsquou donnen don ɲɔgɔn na a mɛɛna i nrsquoa fɔ

jamakuluw ni kungow

152

Hadamadenw sigicogo dugukolo kan o ye an fɛ dɔnniya koloma ye min brsquoa wajibiya miiri ka

kɛ daɲɛw ani hakililakuluw kan i nrsquoa fɔ nimafɛn sugu cayali daminɛwaati falenfɛnw walima

hamadenw sigicogo kɔlɔlɔ18

Tariki dɔnniya jɔyɔyɔ ka bon sigida nrsquoa lamini kow cɛla

jamanakalankaramɔgɔw fana ye tarikikalankaramɔgɔw ye Sigiyɔrɔ kɛnɛ hakɛ fana jɔyɔyɔrɔ ka

bon kosɛbɛ jamanakalankaramɔgɔw bolo Ka baara kɛ sigida nrsquoa lamini kan o fana ye ka

sigiyɔrɔ kɛnɛ labɛnniko anrsquoa yiriwali ɲɛnabɔ Kumalasurunya la sigida nrsquoa laminiko bɛ hakilila

koloma naani de bolo

Hakilijagabɔ kɛli sigida sɔrɔw kan minnu nafa dɔnna sigida nrsquoa lamini labɛnni nrsquoa

labaarali la

Yɔrɔw cogoyaw bɛ se ka kɛ gɛlɛya ye kɛnɛw labaarali la

Faratiw

Kɛnɛ nrsquoa kanfɛnw anrsquou tigiyako

Hakilila fɔlen ninnu bɛ boli fɔɲɔgɔnkɔw anrsquou waleyabaaraw kan An bolo jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

siraw jɔyɔrɔba bɛ sigida nrsquoa lamini masalakun kɔnɔ

b- Sigida nrsquoa lamini kalan

Hakilila kɔrɔw

laquoKalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o ye danbew lakodɔnni ni hakililaw fɛsɛfɛsɛli tɛmɛsira ye

minnu bɛ sew ni jogow yiriwa ka mɔgɔw cɛsiraw faamuya u ka seko ni dɔnkow anrsquou dacogo

Ladamu ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o bɛ tali kɛ fana bɛnkan tali ni jogo yɛrɛ degeli taasira

la ka bɛn sigida nrsquoa lamini ɲuman ma raquo (IyuseniIUSN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin kungo lakanani

ma san 1971)

18Mɔgɔw sigicogo yɔrɔw lalaquotɛmɛsira min fɛ hadamadenjɛkuluw bɛ sigida nrsquoa lamini fɛn dalenw

bayɛmɛma walima krsquou labɛn(kungo fɛnw tiɲɛnibangamaradugubaw sigiliw nrsquou bonyaliw ani izinibaara

olu ye mɔgɔw sigicogo yɔrɔw la kun kolomaw dɔw ye)raquo

Sun Daɲɛw kɔrɔw tubabukan na gafe ba nrsquoa tɔgɔ Lawurusi[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwlarousefrdictionnairesfrancaisanthropisation2o

153

laquo Kalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini yiriwali kuntaala jan ma o ye kalan ye min bɛ danbew fɔlɔ

bila ɲɛ Lakalanni kalansen bolofara minnu bɛna labɛn an fɛ olu ka kan krsquoa to an krsquoa faamuya

ko dugukolo ye bɛɛ nafalan ye an ka kan krsquoan janto min na O kalan in ka kan ka na ni

senyɛrɛkɔrɔ ye min brsquoa to mɔgɔ kelen o kelen krsquoi hakilijagabɔ ka ŋaniya ta ani ka waleya kɛ a

yɛrɛ ma A ka kan ka na ni jɔyɔrɔfa ye min brsquoan bila o waleyaw kɛli la anrsquoa ka kan ka

jamanaden bɛɛ kɛ demokarasi danbew matarafabaaw ye ani wulikajɔ kɛbaaw sanga ni waati

bɛɛraquo19

Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw

Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw ye ka hadamadenkuluw ni hadamaden kelen-kelen dɛmɛ

- Ka faamuyali ɲuman sɔrɔ sigida nrsquoa lamini kan ani gɛlɛya minnu dulonnen brsquoa la krsquou

lafaamuyali nɔgɔya ko ninnu kan

- Ka faamuyali ɲuman suguya caman ni dɔnniya koloma sɔrɔ sigida nrsquoa lamini nrsquoa gɛlɛyaw

kan

- Ka danbew kɔrɔ dɔ dɔn ani ŋaniya ɲuman dɔw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma walasa olu bɛ se

krsquou sendon kɔsɛbɛ sigida nrsquoa lamini yiriwali la anrsquo a lakanani na

- Ka sew dɔn minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini ɲɛfɔli ma ani sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wulili ma

- Ka waleyaw kɛ ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wuli

Kalanbolo bolodali

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati

19 Dɛmɛjɛkulu PlanetrsquoEre ka gafefitinin[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwplanetereorgancien-sitetelech-docplaqette-ongpdf

154

Kalandegeli kuntilennaw

Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn

Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ

Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyafɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ

Ka sigida nrsquoa lamini marali waleyaw ani forobakɛnɛya lakana yiriwa

Ka jogo kolomaw ta ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw ma

Kuntaala lɛrɛ 14

Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw

Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

gɛlɛyaw ma

Baara bolodalikatimu

kalansenbolow Sewkoɲɛdɔnw kɔnɔkow fɛɛrɛw Kuntaala

1 -Ka hakililaw ɲini krsquou dɔn ani

krsquou faamuya

Sigida nrsquoa lamini

forobakɛnɛya

Dɔnniyaw ni hakililaw

sirilenw Sigida nrsquoa

lamini ni forobakɛnɛya

la

-Sɛbɛnw ɲinini

(minnu

sɛbɛnnen don

mansin na

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-Kulubaara

-hakilila

fɛsɛfɛsɛli

lɛrɛ 2

2 Ka Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw

suguyaw ɲini krsquou dɔn

Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw

lɛrɛ 2

3 Ka sira don Sigida nrsquoa

lamini ni forobakɛnɛyako

gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ

-Hadamaden ka tiɲɛni

waleyaw sigida nrsquoa

lamini kan

lɛrɛ 2

155

-sigida nrsquoa lamini tiɲɛni

kɔlɔlɔw forobakɛnɛya

kan

- hakililaɲini

-hakililafalen

sinsinnen

4 Ka yiriwalifɛɛrɛ dɔw labɛn

ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

lasaniyali ani forobakɛnɛya

taabolo ɲumanw ma

forobakɛnɛya ɲuman dɔ

sinsinni fɛɛrɛw waleya

lɛrɛ 2

5 Ka Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya masalakunw

don kalanbaara la

- kalansow bolofaraw

dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

dilanni

-Kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

kɛli

-Kalansenninw kiimɛni

- Kalansenlabɛnsɛbɛn

bɛrɛbɛnnenw labɛnni

lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati

Kalansen tɔgɔkalan hukumu kɔnɔ Sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw

Kalandegeli kuntilennaw

-Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

156

-Ka sira don Sigida nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ

Kɔɲɛdɔn layiriwataw

Koɲɛdɔnw

Kalanw(Dɔnniw) sira kan Jogow(taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow)sira kan

-Ka forobakɛnɛya ɲɛfɔ

-Ka sigida nrsquoa lamini hakilila

ɲɛfɔ

-Ka jogo ɲumanw ani

taabolow ta ka ɲɛsin sigida

nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya

ma

-Ka sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw ɲɛfɔ

-Ka sira don sigida nrsquoa lamini

ni forobakɛnɛya cɛ

-Ka sigida nrsquoa lamini saniyali

lafasa

Kuntaala Lɛrɛ 3

Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw

Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

gɛlɛyaw ma

Kalan degeli kalansenbolo bolofara walanwalanni

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛman ni Kalanden cɛmanw ni

musomanw ɔ musomanw

labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Kakalanden cɛmanw

musomanw ka dɔntaw hakɛ

dɔn sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya siratigɛw la

-Bɛ ɲininkaliw jaabi

-Bɛ gɛlɛyaw fɔ ani ka

sɔsɔli kɛ u kan

- Jaabi ɲuman

sugandili

-Kulubaara

-Hakililafalen

kuluw ni ɲɔgɔn cɛ

-Hakililaɲini

Bilali kalan hukumu 1- kalanden cɛmanw -Kuluw kelenkelenna bɛɛ -Hakililaɲini

157

kɔnɔ musomanw ka sigida cogoya

ɲɛfɔli kɔfɛ yɔrɔ dɔ walima jaw

ni fotow dɔw lajɛli minnu bɛ

tali kɛ sigida nrsquoa lamini cogo

suguyaw kan karamɔgɔ

cɛman karamɔgɔ musoman

bɛ ɲininkaliw kɛ

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u ka sigida nrsquoa

lamini gɛlɛyaw latɔmɔ o kɔfɛ

a bɛ ɲininkali damadɔ labɛn

minnu bɛ tali kɛ sigida nrsquoa

lamini lakanani kan ani sira

min brsquoo ni forobakɛnɛya cɛ

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u ka gɛlɛyabaw

ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali kɛ

sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya la

2- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ kalanden

cɛmanw musomanw tila kulu

4 ye ka bɛn ni masalakun 4

ma

-ɲɛfɔli ni sigida ladonko ɲuman

-lakana latanga ani ladamu ka

ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma

-sira donni forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini cɛ

-forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa

lamini gɛlɛyaw jamana kelen-

kelen ani diɲɛ kɔnɔ

brsquoa ka dɔntaw fɔ sigida

nrsquoa lamini ani

forobakɛnɛya gɛlɛyaw nrsquou

kan

-Karamɔgɔ cɛman

karamɔgɔ musoman ka

dɛmɛ kɔnɔ ye kalanden

cɛmanw musomanw bɛ

ɲininkaliw ɲini krsquou dɔn

minnu bɛ tali kɛ

forobakɛnɛya ani sigida

nrsquoa lamini kan

-Sɛbɛnw dilenw lajɛli ani

sɔsɔli senfɛ kuluw kɔnɔ

kalanden cɛmanw

musomanw bɛ ɲininkaliw

dilenw jaabiw sɛbɛn ani

krsquou ɲɛfɔ

-Kulubaara

-Lasali

ɲininkaliw-jaabiw

-sɛbɛnw ɲinini

(minnu sɛbɛnnen

don mansin na ani

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

Hakililafalenw

kuluw kɔnɔ

158

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw

kɔmaseginniHakililafa

len

- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ waati dɔ dantigɛ

kulu saba ninnu kelen-kelen

bɛɛ ye u krsquou ka jaabiw ɲɛfɔ

Kulu kelenkelenna brsquoa ka

baara kɛlen ɲɛfɔ ka kulu

tɔw ka ɲininkaliw jaabi

- Dantigɛliwaati

hakililafalen

- Hakilifalen

sinsinnen

Sinsinni ani kuma

koloma latɔmɔnenw

bakurubafɔ

- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ sɔnni kɛ

bɛnkanhakililaw ma ka ɲɛsin

masalakun kalannen ma ani bɛ

farakanhakililaw di

O la sa

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ nin hakililaw

basigi

- Hakilila kolomaw minnu

sirilen bɛ forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini na

-sigida labɛnni nrsquoa lakanani

baaraw anrsquou nafaw

- sigida nrsquoa lamini lakanani

fɛɛrɛw jamana kelen-kelen bɛɛ

kɔnɔ sedeyawojamanaw kɔnɔ

ani diɲɛ kɔnɔ

-sira donni sigida nrsquoa lamini

forobakɛnɛya ani yiriwali cɛ

-danbe sirilenw sigida nrsquoa

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ jaabi

sɔrɔlenw sinsin ani ka

dɔnniya kuraw kuma

kolomaw latɔmɔ krsquou

bakurubafɔ

-Hakilila koloma minnu bɛ

tali kɛ forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini kan

-Sigida labɛnni nrsquoa

lakanani baaraw anrsquou

nafaw

- sigida nrsquoa lamini

lakanani fɛɛrɛw jamana

kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ

sedeyawojamanaw kɔnɔ

ani diɲɛ kɔnɔ

-Sira donni sigida nrsquoa

lamini forobakɛnɛya ani

yiriwali cɛ

-Danbe sirilenw sigida nrsquoa

lamini na

-hakililafalen kuluw

ni ɲɔgɔn cɛ

159

lamini na

-ladamuni nafa ka ɲɛsin

forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa

lamini ma min jatelen don i nrsquoa

fɔ hadamadenw ka hakɛw dɔ

-Ladamuni nafa ka ɲɛsin

forobakɛnɛya ani sigida

nrsquoa lamini ma min jatelen

don i nrsquoa fɔ hadamadenw

ka hakɛw dɔ

Kiimɛnibakurubajate

minɛ

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ baaraw kiimɛni

dajira nin cogow la

-ɲininkali datugulenw

(jaabikelenma) ɲininkali jaabi-

ɲumansugandilama

- fɛɛrɛ nɔgɔw sigili senkan ka

kalanden ka kalandenw ka

dɔntaw sɛgɛsɛgɛ sigida nrsquoa

lamini nafaw kan krsquoa ɲini krsquoo

dɔn forobakɛnɛya ni danbew

cɛsiraw fɛ

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ jaabiw

sɛbɛn kuluw kɔnɔ anrsquou

kelen kelen

ɲininkaliw-jaabiw

Kelennabaara

walima kulubaara

Dɔnniya sɔrɔlenw

latɛmɛni waleyali

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman

-bɛ kalandencɛmanw

musomanw dɛmɛ ka

kɛnɛya tɔgɔlatɔn sigi senkan

ani kungoko tɔgɔlatɔn

-brsquoa ɲini ka sigida nrsquoa lamini

ani forobakɛnɛya masalakun

sɛbɛn seko ni dɔnkow tɔn dɔw

ka baaraw kɔnɔ

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ

kɛnɛyako ni kungoko

tɔgɔlatɔn sigi senkan u

ka kalanyɔrɔ walima u ka

sigida la

-ɲɔgɔnye

- Hakililafalen

-ɲɔgɔlɔnbɔ

160

Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin

Kalandegeli kuntilennaw

Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε

Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ

Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ

Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali

kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ

Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma

Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ

Kɔnɔkow

Yiriwali kuntaala jan

aKɔrɔ

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

laquo Yiriwali kuntaala jan bɛ na ni siga-siga hakilila dɔw ye

Fɔlɔ n bεna hakililajigin kε ko yiriwali kuntaala jan ye hakilila miirilen ye kungolakanajεkuluw fε krsquoa

daminε san 1970 kɔnɔnaw na ka da dugukolo ni jamakuluw maracogo kɔlɔlɔw kan yanni

Burunditilandi bεnkansεbεn ka ta Sinsin kɛra kasaara juguw jateminɛni kan ka taabolo in labɛn

Filanan jogo ɲumanko bε yiriwali kuntaala jan hakilila yεrε cεma kan kungoko sɔrɔko ni

hadamadenyako O ye ka damakɛɲɛbaliya kɛlɛ ka tilennenya sinsin mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛTaabolo brsquoi

sinsin baju saba kan kungoko sɔrɔko ani hadamadenyako

Sabanan a tɛ se ka fɔ ko yiriwali kuntaala jan ye dɔnniya ɲinini kεyɔrɔ ye ka da a kan dɔnniya

jiralanw trsquoa kɔnɔ A labɛnni bɛ to senna waati bɛɛ la wa a bɛ tali kɛ politikiko kan ka tɛmɛ dɔnniya

kan Kabini san 1980 labanw na hakilila in yɛrɛ jɛnsɛnni kɔfɛ kɔrɔ bi naani sɔrɔla a la Olu tun bɛ tali

161

kɛ taabolow la ka kɛɲɛ kɛnyɛrɛyehakilila ma

Naaninnan yiriwali kuntaala jan bε se ka na ni taabolo danfaralenw ye setigijamanaw kɔnɔ ani

faantajamanaw kɔnɔ Setigijamanaw kɔnɔ dɔnnikɛlaw ni ɲininikɛlaw bɛ ɲininkali kɛ ni yiriwali

taabolo min bɛ senna nrsquoo bɛ to a cogo la Sariyaw ka caya o kan yɔrɔw bεε la Diɲεlatigɛ kεko

ɲuman ba hakilila (bakurubafɔ la ɲɛtaa sabatili dugukolo kan) faamuya ka di jamanadenw fɛ wa o ko

bɛ ka don ba la ladamu siratigɛw la

Yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ sɔrɔko taabolo sugandili ɲininkali bε kεYala an ka an ka yiriwali

taabolo yεlεma wa Yala an bε se ka sɔn a ma ko mobili bε siniwa mɔgɔ mliyari 1 ni murumuru 3 bεε

bolo wa Yala an krsquoa ɲini jamanadenw makow ka ɲεnabɔ kasɔrɔ an ni yiriwali min kan o ɲɛ ma

sɔrɔ Diɲɛ jamanaw tɔgɔlagɔfɛrɛnaman sigili senkan min brsquoi janto dugukolo ni dantanfɛnw na yala o

bɛ faamuya wa O de bε na ni jamanadenw ka dɔnɲɔgɔnya ni mara kɛcogo ɲuman hakilila ye

Yiriwali kuntaala jan i nrsquoa fɔ a fɔra cogo min na setigijamanaw kɔnɔ o bε na ni gεlεya ye

yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ dantanfɛnw latangali hami wulili o bɛ na ni ɲininiw sigili ye senkan

minnu ɲɛsinnen bɛ yamaruyasɛbɛnw labɛnni ma ka tɛmɛ hadamadenw lakanani kan mɔgɔdalaɲini

nasiraw la ni laquo maraliko kura raquo dogolen tɛ hakilila in kɔfɛYiriwali kuntaala jan bε sendonni kofɔ min

ma yamaruya O de ye setigijamanaw mɔgɔ cεsirilenw dɔw ka laɲini ye ka faantanjamanaw ma

walasa ka dantanfɛnw lakana

O de la n sigalen tε kosεbε bawo n sɔnnen don hakilila in kɔnɔko dɔw ma O nrsquoa ta bεε n ka

kɔsannaɲininiw brsquoa to n ka n janto n yɛrɛ laraquo

b Yiriwali kuntaala jan kalan

Yiriwali kuntaala jan kalan (EDEDEEDD) brsquoa to diɲε ferekecogo ka faamu dɔnniya mɔgɔya

taabolo ɲuman ani fasodenɲumanya nasiraw la Yiriwali kuntaala jan kalan bɛ kalansen

bolodalenw kɔnɔ

Sigida nrsquoa lamini kow sɔrɔkow hadamadenya ni seko ni dɔnko kow ni ɲɔgɔn cε siraw

faamuyali o bɛ kalanden cεmanw ni musomanw dεmε nin ko ninnu faamuyali la kosεbε

Hadamadenjεkuluw siriɲɔgɔnna

Jogo ɲumanw tali minnu bε damakεɲεni ninnu don ba la

Nafa min bɛ ɲɔgɔndɛmɛ na diɲɛ kɔnɔ

Yiriwali kuntaala jan kalan laɲini jɔnjɔn ye ka fεεrεw di jamanaden nataw ma u ka se ka

sugandiliw ni kɛ ka hakilijagabɔw kε yiriwali kuntaala jan gεlεw kan minnu brsquoa to u bɛ se ka

kolatigɛliw kɛ ani ka baara kɛ ni hakili ye krsquou yɛrɛ ani jamana nafa

162

Kalanbolo baara bolodalen

Masalakun bolofara 2 Yiriwali kuntaala jan

Masakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin

Kalandegeli kuntilennaw

Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε

Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ

Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ

Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali

kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ

Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma

Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ

Masalakun bolofara 2nan Yiriwali kuntaala jan

Kuntaala Lεrɛ 16

163

MinεnDɛmɛnanwSεbεnw

Sedeyawo misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara

dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan

jamanaw ni diɲε sariyaboliminεnw Afiriki bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin hadamaden ni fasojamaw ka

hakεw ma min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda 21nan

bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo kan

jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw kana

ladon Afiriki kɔnɔ adw

Baara bolodalisεbεn

Kalansenbolo

bolofara

SeKoɲεdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fεεrεw Kuntaala

1 Ka yiriwali kuntaala jan

hakililaw dantigε

Hakilila minnu bε tali kε yiriwali kuntaala

jan ani sigida nrsquoa lamini na

- Sεbεnɲiniwi (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na ani minnu bε

εntεrɛnεti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛsɛli

- Hakililafalen

Lεrɛ2

2

Ka gεlεyaw ɲini krsquou dɔn

minnu bε yiriwali

kuntaala jan bali ka

waleya

Sigida nrsquoa lamini gɛlɛya minnu bɛ boli

yiriwali kuntaala jan kan

Lεrɛ 2

3

Ka sigida nrsquoa lamini

gεlεyaw ni yiriwali

kuntaala jan waleyali siri

ɲɔgɔn na

Sigida nrsquoa lamini tiɲεni kɔlɔlɔw yiriwali

kuntaala jan kan

Lεrɛ2

4 Ka yiriwali kuntaala jan

ɲεtaa fεεrεw tigε

Yiriwali kuntaala jan waleyali sabatili

fεεrεw

Lεrɛ 4

5

Ka yiriwali kuntaala jan

gɛlɛya don kalan baara

kεtaw kɔnɔ

- Kalan dakun bεε dɔnnikεminεnw ni

kalanbaaraminɛnw sεgεsεgεli

- Kalansensεbεnw labεnni

- Kalansenbolo bolofara kalandegeli

waleyali

- Kalansenbolo bolofara kalan

bolofaranin kiimεni

- Kalansenlabεnsεbεn mabɛnnen dilanni

Lεrɛ6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2nan Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

164

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli

ma yiriwali kuntaala jan sabatili kama

KalanDegeli kuntilennaw

Ka baara kεtaw bolodasɛbɛn dɔ labɛn yiriwali kuntaala jan sabatili kama

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Yiriwali kuntaala jan sabatili

Koɲεdɔn layiriwataw

KOɲɛDƆN

Kalan sira kan Jogo sira kan Fεεrεw sira kan

- Ka yiriwali kuntaala jan ɲεfɔ

- Krsquoi ka yɔrɔ sigida nrsquoa lamini

gεlεyaw ɲini krsquou dɔn

Ka fasodenɲumanya jogo ta

sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli la

- Ka yiriwali kuntaala jan cogoyaw dantigε

- Ka i ka yɔrɔ ladonni anrsquoa lasaniyali baaraw

Kuntaala Lεrɛ 6

MinεnDɛmɛnanw

Sedeyawo ka misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara

dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan

jamanaw ni diɲε sariyasɛbɛnw Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakεw

lafasali kan min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda

21nan bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo

kan jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi Bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw

kana ladon Afiriki kɔnɔ adw

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

165

Karamɔgɔ cεmanmusoman Kalanden cεmanwmusomanw

Labɛn

kɔrɔdɔnnen kɔrɔ

sɛgɛsɛgɛli

bɛ kalanden cɛmanmusoman sendonni

anlsquoa ka seko ni dɔnko hakε sɛgɛsɛgɛ ka

ɲεsin hakilila kalantaw ma

bε ɲininkaliw jaabi

bε yiriwali kuntaala jan kuma fɔ ka ɲɔgɔn

fɛla ɲini a kan

- jaabi ɲuman

sugandili

-Kelennabaara

- Hakililaɲini

- Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

- bɛ waleya dɔ kɛli dajira walima ka jaw

ni nataliye dɔw sɛbɛkɔrɔ lajɛ

- brsquoa ɲini kalanden cεmanmusomanw fε

u krsquoa jira ko hadamaden sabatili tɛ sira

sɔrɔ sigida nrsquoa lamini sabatili kɔ

- Karamɔgɔ cεmanmusoman bε sigida

nrsquoa lamini kunnafonisεbεnw bila

kalanden cεmanwmusomanw ka bolo

kan (yɔrɔ saniyalen yɔrɔ nɔgɔlen

ɲεfɔli ɲεnamaya cogoya fanga bε se ko

minnu kɔrɔ hellip) ani yiriwali kuntaala jan

kan ka laban krsquoa ɲini u fε u ka sigida

nrsquoa lamini ɲεfɔ ani ka yiriwali kuntaala

jan cogoyaw dantigε

- Kalanden cεmanmusomanw bε ko in

waleya walima ka ɲεgεnw ni jaw sɛbɛkɔrɔ

lajε

- brsquoa jira ko sigida nrsquoa lamini sabatili tɛ sira

sɔrɔ jama ka kεnεya sabatili kɔ

- Kalanden cεmanmusomanw bε sεbεnw

lajε ka ɲininkaliw jaabi

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- Kɔlɔsiliw

Hakililaɲini

- Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw

kɔmaseginni

bɛ dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw

kulusigili la ka kɛɲɛ ni cakɛminɛnw ye

(dɛmɛnanw)

Kulu kelenkelenna ka kumalasela bɛ

baara kɛlenw dajira ninnu kan

- Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

ɲɛfɔli

- Hadamadenw makoɲεfεnw sɛbɛnni

dumuni fiɲε saniman sigida nrsquoa lamini

saniman

- U ka sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala

jan gεlεyaw

- Sɔrɔfɛnw tɔpɔtɔli

- Sigida nrsquoa lamini tiɲɛni sababu anrsquoa

kɔlɔlɔw

- Fɛn min bɛ sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan siri ɲɔgɔn na

Hakililafalen ani

kulubaaraw

sɛmɛntiyali

dantigɛlikɛnɛsigi

Hakililaw

nafawsinsinni ni

kuma kolomaw

latɔmɔni

Karamɔgɔ cεmanmusoman bε kuluw

ka jaabiw lamɛn kunnafoni minnu brsquou ka

hakililaw jε krsquoolu fara u kan ka fɔlenw

sεmεntiya ani krsquou dεmε u ka kuma

koloma labanw latɔmɔni na

Kalanden cεmanwmusomanw

- Ko minnu ye tiɲε ye ani nrsquou bε se ka kε u

brsquou hakili to olu la u ka sigida yiriwali

kuntaala jan kundon yiriwali kuntaala jan

sɔrɔli gεlεya bεε furakεli kɔrɔ

- U brsquou kundon yiriwali kuntaala jan ɲɛtaa

kɔrɔ

- Jεkabaara

Bakurubafɔkati-

mu dɔ labɛnni

Kiimεnibaaraw

bakuruba jateminε

bɛ baara dɔw kiimεnisɛbɛn labɛn min bɛ kɛ

sababu ye ka waleyaw kɛ ka dɔ bɔ sigiyɔrɔ

gɛlɛyaw la

Baarakɛkuluw kɔnɔ kalanden

cɛmanwmusomanw bɛ kunnafoniw

ɲini u ka sigida nrsquoa lamini tiɲɛw kan

-Kalandenw bɛ baarabolodalisɛbɛn

dilan

Sɛbɛnw dilanni

Kulubaara

166

Kalanbolo gafe lajɛlen Forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

Kalanbolo wɛbu lajɛlen forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Forobakεnεya

Hakilila kɔrɔ

- httpwwwlaroussefrencyclopediediverssansA9_publique90008

- httpwwwintellegofrsoutien-scolaire-1ere-st2s-aide-scolaire-sciences-sanitaires-et-socialessante-sante-publique15558

httpwwwlegifancegouvfraffichTextedocidTexte=JORFTEXT000000227015εtdateTexte

- httpwwwdestinationsantecoml-oms-penchee-sur-les-africainshtml

Sigida nrsquoa lamini

Hakilila kɔrɔ

- httpwwwtechno-sciencenet onglet=Glossaireεtdefinition=3469

- httpreseauecoleetnatureorg

- httpwwwiucnorgfr

Yiriwali kuntaala jan

Ladamuni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan ma httpwwwmeirieucomECHANGESlepripdf

httpreseauecoleetnatureorg

httpwwwiucnorgfr

KALANBOLO 7NAN FANKELENFƐJAMANAW

KA DONɲƆGƆNNA

LatεmεniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Karamɔgɔ cεmanmusoman

bε kalandenw bila ka baarabolodalisɛbɛn dɔ

labɛn (baara kεtaw u kεminɛnw)

waatiboloda dεmεbaaw kɔlɔsili ani kiimεni

walasa ka yεlεma ɲuman don u ka sigida nrsquoa

lamini cogoya la ka kεɲε ni yiriwali kuntaala

jan ye

167

laquo A ɲuman ye ka fanga ni jɔsen ɲεnamaw di Sedeyawo ma minnu bɛ jamanaw taw sanfɛ

walasa a ka se ka ko latigɛlenw waleya ani ka bɛnɲɔgɔnmaya sabati politikiko siratigɛ la

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ raquo

1 Wansεsilasi Sakere Kεri MɔnzalaMenceslas sacreacute Cœur Monzala Afiriki tilebinyanfan jamanaw ka donɲɔgɔnna

hakililaw Sedeyawo fangabulonw sεgεsεgεli san 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajεra 15062012

httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-afrique-de-louest-

analyse-du-cadre-institutionne17html

FANKELENFƐJAMANAW

KA DONɲƆGƆNNA

1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Dantigεli

168

abini yεrεmahɔrɔnya sɔrɔla jamana minnu bε fan kelen fε Afiriki tilebinyanfan

kɔnɔ olu yrsquoa ɲini ka fara ɲɔgɔn kan u marabaa kɔrɔw ye dancε minnu ci u ni

ɲɔgɔn cε walasa krsquoolu bin ka bɔ yen U laɲini tun ye ka ɲɔgɔnhakililajiginkεnε sigi

u jɛlen bɛ kuntilenna minnu na yiriwali sira kan olu waleyali kama ani ka fanga jɔnjɔn sɔrɔ krsquou

ka ɲɔgɔndεmε sigi senkan ani krsquoa sinsin O hakilila in kεra fankelenfεjamanaw ka

bolodiɲɔgɔnma waleyalisira ye san tan laban in kɔnɔ

Walasa ka donɲɔgɔnna nafa don jamanadenw ka ɲεnamaya kɔnɔ ani u krsquoa faamuya kosɛbɛ

Sedeyawo jamanakuntigiw bɛnna laɲini dɔ kan min ka kan ka waleya sanni san 2020 cε

jamanaw ka Sedeyawo ka bɔ o la krsquoa kɛ jamanadenw ta ye

Fankelenfεjamanaw ka tɔnw sigili ani sigidajamanaw ka tɔnw i nrsquoa fɔ Afiriki

tilebinyanfanfεjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn (Sedeyawo) Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ

yiriwali ani wariko tɔn (Imowa UEMOA) Sɛnɛgali Ba labaarali jamanaw ka tɔn

(OyεmuweyεsiOMVS ) Sahelijamanaw ka jakεlεtɔn (SilisiCILSS ) Joliba Ba fala donni ba la

(AbeyεfuyεniABFN ) adw Nin bεε bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka cɛsiri jira ka baara kε

ɲɔgɔn fε ani krsquou kan di donɲɔgɔnna jɔnjɔn sabatili kama

Kalanbolo se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fankelenfεjamanaw ka

donɲɔgɔnna sinsinni ma

Masalakun bolofara fila bε kalanbolo in kɔnɔ

1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

K

169

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo ka kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kalandegeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara la

170

2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara

waleyali

3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka

baara waleyali

4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kɔnɔkow

Sedeyawo jirali

Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwali tɔnba (Sedeyawo) ye fankelenfεjamana tan ni

duuru ka jεkulu ye min sigira senkan san 1975 A ka baara ye sɔrɔ donɲɔgɔnna sabatili ye

laquo sɔrɔ sira bεε kan i nrsquoa fɔ iziniko taamakow kunnafonidikow kuranko sεnεko kungo

sɔrɔfɛnko jagoko ni nafolokow hadamadenyakow ani seko ni dɔnko hellipraquo

San 1993 Sedeyawo fanga bonyara segin kɛlen bεnkansεbεn kan krsquoa kalan ni bɛn ni lakana

jateli ye Afiriki tilebinyanfan fε O hakilila in kεra sababu ye ka bεnkansεbɛn dɔ bolonɔbila san

1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogo kan u ɲɛnabɔli u banni ani bɛn ni lakana sabatili

Jamana 15 bε Sedeyawo kɔnɔ bi (Benεn Burukina Faso Kapuwεri Kɔnɔwari Ganbi Gana

Gine Konakiri Gine Bisawo Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn ani Togo)

Moritani yrsquoa yεrε fosi ka bɔ Sedeyawoko la san 2000

ƐfεmiFMI ka fɔ la Sedeyawo tɔnjamanaw ka jamanakɔnɔsɔrɔ mumɛ labugunda (PeyibePIB)

hakɛ bakuruba anrsquou ka sanni se kɛɲɛni (PepeyaPPA) hakɛ bakuruba bɛ bɛn

Lamerikɛndolariwari miliyari 56486 ma o yrsquoa bila sɔrɔko setigiya jɔyɔrɔ 25 nan na diɲε kɔnɔ

Sedeyawo jamanaw dugukolo kɛnɛ mumɛ bɛ bɛn kilomεtεrεkare miliyɔn 51 ma a jamanaden

hakɛ mumɛ ye miliyɔn 299 ɲɔgɔnna ye

Sedeyawo tariki anrsquoa jujɔn

Afiriki tilebinyanfan tɔnba sigili hakilila sɔrɔla kabini san 1964 A bɔra Liberiya jamanakuntigi

kɔrɔ Wiliyamu Tubumani na O siratigε la bεnkan dɔ bolonɔbilala Kɔnɔwari Gine Konakiri

Liberiya ani Saralɔn cε san 1965 nka o ma sira sɔrɔ San 1972 awirilikalo la Nizeriya

jamanakuntigi Zenerali Gowɔni ni Togo jamanakuntigi Zenerali Eyadema yrsquou cɛsiri poroze in

171

waleyali la U ye hakilila dɔw fara ɲɔgɔn kan ka jamana 12 yaala krsquoolu ka dɛmɛ ɲini krsquoa ta san

1973 zuluyekalo la ka se a utikalo ma Lajε dɔ labɛnna Lome walasa ka bɛnkan dajiralen

sɛgɛsɛgɛ

Mɔgɔ faamuyalenbaw ni sariyatigiw ka lajε dɔ kεra Akara san 1974 zanwuyekalo la ani

minisiriw ka lajε dɔ Mɔrɔbiya san 1975 zanwuyekalo la O lajε fila bεε ye bɛnkansɛbɛn dajiralen

in sɛbɛkɔrɔ sɛgɛsɛgɛ A laban na Afiriki tilebinyanfan jamana 15 yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn

in na ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔko yiriwali tɔnba sigi senkan (Legɔsi bεnkan)

san 1975 mεkalo tile 28 Labɛnlajɛ minnu yɛrɛ nana ni Sedeyawo sigili ye olu bolonɔbilala

Lome Togo san 1976 nowanburukalo tile 5 Walasa ka sɔrɔw donɲɔgɔnna sennateliya ani ka

barika don bolodiɲɔgɔnma na politikiko nasira la yεlεma donna bεnkansεbεn na krsquoa bolonɔbila

san 1993 zuluyekalo la

Sedeyawo lakodɔnna Afiriki sɔrɔko AyeseAEC yiriwali ntuloma duuru dɔ ye

KomesaCOMESA SeeyasiCEEAS IgadiIGAD SadɛkiSADC ani SedeyawoCEDEAO Olu

yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn na min bɛ bolodiɲɔgɔnma sinsin AyeseAEC ni SeyeyεriCER cε

san 1998 feburuyekalo la

Sedeyawo kuntilennaw anrsquoa jɔsenw

Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔnba kuntilenna ye bolodiɲɔgɔnma ani

donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko la walasa o ka bange

sɔrɔkelenya ni warikelenya la ni tɔnjamanaw ka sɔrɔ mumɛ don ɲɔgɔn na O donɲɔgɔnna in

ka kan ka kε sababu ye ka jamanadenw ka diɲɛlatigɛ nɔgɔya ka sɔrɔ labugunni sabati ka

tɔnjamanaw cɛsira sinsin ani ka kε sababu ye ka Afiriki bɛɛ lajɛlen ka ɲεtaa ni yiriwali sabati

Segin kɛlen bɛnkansɛbɛn in kan krsquoa kalan san 1993 o tun ka kan ka barika don tɔnjamanaw

cɛ bolodiɲɔgɔnma na sɔrɔ ni politikiko siratigɛ la O bɛnkansɛbɛn in yrsquoa dantigɛ ko sɔrɔko laɲini

ye ka jɛ sugufiyɛ kelen na ani wari suguya kelen Politikiko nasira la laɲini ye ka

depitebulonba kelen sigi senkan Afiriki tilebinyanfanjamanaw tɔgɔ la ka sɔrɔko ni

hadamadenya yiriwalibulon kelen sigi senkan ani ka Sedeyawo ka kiiritigεbulon kelen sigi min

bɛ kiiriso kɔrɔ nɔnabila ka tɔn ka kolatigɛlenw waleya O bεnkan in bε Sedeyawo yamaruya a

krsquoa jɔyɔrɔ fa ka Afiriki tilebinyanfan fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi ani krsquou ban

Sedeyawo brsquoa ka wale sinsin nin jɔsen jɔnjɔnw kan

172

Tɔnjamanaw damakεɲεni anrsquou ka makoɲεɲɔgɔnma

Jamanaw ka ɲɔgɔndεmε ani u kafolen senyεrεkɔrɔ

Bolodiɲɔgɔnma jamanaw ni ɲɔgɔn cε

Politikiw bɛrɛbεnni ɲɔgɔn ma ani porogaramuw donni ɲɔgɔn na

Jεlenya tilennenya sɔrɔko ni hadamadenyako la

Tɔnjamanaw ka kɛlɛbinbaliya ɲɔgɔn kan

Bɛn sabatili basigi ani lakana

Fɔɲɔgɔnkɔw banni nɔgɔya la

ɲɔgɔnbonya ani hadamaden ka hakεw layiriwali nrsquou lakanani

Demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni

Sedeyawo fangabulonw

Walasa a ka se krsquoa ka baaraw kε Sedeyawo ye nin fangabulon ninnu sigi senkan

Jamanakuntigiw ni gɔfɛrɛnamankuntigiw ka lajε

Waleyali sekeretariya

Tɔn depitebulon

Tɔn kiiritigεbulon

Sɔrɔ ni hadamadenya sabatibulon (o ka kan ka sigi)

Sedeyawo ka yiriwalinafolobɔ ni yiriwali banki (BeyideseBIDC)

Sedeyawojamanaw yiriwali nafolobɔda (FeyɛrideseFRDC)

Sedeyawojamanaw ka baarabaw kεli banki (BeyɛriseBRIC)

Afiriki tilebinyanfan warikocakεda (AmawoAMAO)

Afiriki tilebinyanfan ka wariko ɲεɲinicakɛda (ImawoIMAO)

Afiriki tilebinyanfan kεnεyako sabatilitɔn (OwasiOOAS)

Baarakεjɛkulu kεrεnkεrεnnenw (olu ye fɛɛrɛko baarakɛjɛkulu kɛrɛnkɛrɛnnen 6 ye)

Baarakɛcogo fɛɛrɛ min tara san 1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli u banni bɛn ni

lakana kama Jɛkulu minnu sigilen bɛ fɛɛrɛwaleya kama fanga tigilamɔgɔw brsquoo kɔnɔ

wale kɛbaga sekeretɛri laadibaa fɔkabɛn kama ani tɔnjamana tan lakana tigilamɔgɔw

(Burukina Faso Gana Gine Konakiri Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn

Togo)

Kuntilenna baara ani danbe bajuw

173

Sedeyawo kuntilenna

Ka marabolo sigi dancɛw tɛ min kɔnɔ min

yiriwalen bɛn ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnma bɛ min

kɔnɔ a sinsinnen bɛ mara kɛcogo ɲuman

kan sɔrɔfɛn camanba bɛ se ka lasɔrɔ

jamanadenw fɛ min kɔnɔ krsquoo sɔrɔfɛnw don

ba la ni sababulada ye walasa yiriwali

kuntaala jan ka sabati ani sigida nrsquoa lamini

tangali

Sedeyawo ka baara

Ka bolodiɲɔgɔnma ani donɲɔgɔnna sabati

olu minnu bɛ na ni jɛ ye sɔrɔko la Afiriki

tilebinyanfan fɛ walasa ka jamanadenw ka

diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati ka sɔrɔ

basigili sinsin ani krsquoa jiidi ka tɔnjamanaw

cɛsira layiriwa ani ka kɛ sababu ye ka

Afiriki ka yiriwali ɲɛtaa sabati

Sedeyawo danbe bajuw

Kisɛya

Kisɛya waleyali tangali nrsquoa sinsinni kɛra

sababu ye diɲɛ bɛɛ ka sɔn krsquoa kɛ misali ye

jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la sɔrɔko

ni wariko la

Bonya

Ka ɲɔgɔnbonya sabati Sedeyawo

baarakɛlaw nlsquoa jamanadenw cɛ ani ka

kodilanse bonya kuradilan ani kunnafoni

munumunucogo ɲuman

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Suguya caya

Ka jamanacamanko siyacamanko ani

seko ni dɔnkocamanko lakodɔn krsquoolu

faamuya ani krsquoo hakililaw jiidi krsquou bonya

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Hɔrɔnya

Krsquoi cɛsiri kosɛbɛ walasa baara sariya

jɔnjɔnw ka labato ka jama ka dannaya

sɔrɔ anrsquoa ka bonya ka da an ka waleyaw

kɛcogo kan

Sendonni kow la

Ka jama sendonni ɲini krsquoa don ba la

lafaamuyali bɛ kɛ min kan min bɛ kɛ

Sedeyawojamanaw ka baaracamankɛko

dugucamanko ani seko ni dɔnkocamanko

hukumu kɔnɔ politiki ni kolatigɛli dakun bɛɛ

lajɛlen na

Tilennenya

Tilennenya ani kuma ɲuman fɔli i

jamanadenɲɔgɔnw ye krsquoo hakilila don

Sedeyawo mɔgɔ bɛɛ kun na ani

fangabulonw kɔnɔ ka kɛɲɛ ni Afiriki

tilebinyanfan jɔsen jɔnjɔnw ye

Jɛlenya

174

Ka baara kɛ ni baara kɛcogo fɛɛrɛ jɛlenw

ye walasa lafaamuyali kɛra kolatigɛlen

minnu kan ani politiki labɛnni taabolow ka

sabatii

Baaraɲɛdɔn

Ka baaraɲɛdɔn jira ani cɛsiri diɲɛ

tɔgɔlabaaraw ɲɛni na anrsquou waleyaliko

ɲumanw ani ka jogo ɲumanw ta ani waso

Afiriki tilebinyanfan baarakɛyɔrɔw la

Laadiriya

Ka ɲɔgɔnlafaamuya latigɛliw kɛ kasɔrɔ i

ma da mɔgɔ kɔkan tilennenya la laadiriya

ani kɛɲɛni

Sɛbɛkɔrɔɲɛni

Ka sariya gɛlɛn sigi senkan teliya la min

baaraw tɛ jɔ ka ɲɛsin mɔgɔw jamanaw

Afiriki tilebinyanfan ani diɲɛ tɔgɔlalaɲiniw

sabatili ma

175

Donɲɔgɔnna ntulomaw

Afiriki tilebinyanfan sɔrɔfɛnw layiriwali (mɔgɔw sekow layiriwali cɛ ni muso

damakɛɲɛni sigida nrsquoa lamini ɲuman) fasodenya kelen

Bɛn ni basigi Afiriki tilebinyanfan bɛnni nrsquoa basigili fɔɲɔgɔnkɔw karatukaratu ani

kɛrɛfɛdɛn tɛ min kɔnɔ

Mara kɛcogo ɲuman mara kɛcogo ɲuman politikiko ni sɔrɔko sira kan jɛlenya ni

jɔyɔrɔfa forobafɛnw labaaracogo la ani hadamadenw ka hakɛw lakanani koɲuman

Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna (jago sugu wari sɔrɔfɛnw yɔrɔw politiki) Afiriki

tilebinyanfan jɛli sugu kelen na wari suguya kelen na wari jurudonbaaraw ani u juru

saracogo ɲuman ɲɛnabɔlen bɛ min kɔnɔ

Kɛnyɛrɛye cakɛda yiriwali Jɛɲɔgɔnya kolo gɛlɛn ani gɔfɛrɛnamankunda ni

kɛnyɛrɛyekunda ka faraɲɔgɔnkan o ye labɛn ye min ka fisa forobacakɛdaw ni

kɛnyɛrɛyecakɛdaw labugunni ma

Bɛn lakana ani mara kɛcogo ɲuman

Bolodiɲɔgɔnma layiriwali

Sɔrɔko kɛɲɛni ni ɲɔgɔndan jɛlenya sira kan

Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna

Fanga sigibolo se

Lakikaya bakuruba

176

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara 1lɔ se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali

KalanDegeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara la

2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara

waleyali

3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka

baara waleyali

4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kuntaala Lɛrɛ 12

MinɛnDɛmɛnansɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw ani jamana

sariyasigisɛbɛn

- Sedeyawo ka misaligafe

- Jaw

177

- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

SeKoɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka Sedeyawo kuntilenna

nrsquoa ka baara ɲini krsquou dɔn

Hakilila minnu bɛ tali kɛ

Sedeyawo kuntilenna a ka baara

anrsquoa danbew la

- Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bε

εntεrɛnεti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Lɛrɛ 2

2 Ka Sedeyawo jɔsenw anrsquoa

danbe bajuw lajɛya

Jɔsenw ani danbe bajuw Lɛrɛ 4

3

Ka masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

Kalansenlabɛnsɛbɛn labɛnni

Kalandegeli kalanbolo bolofara

dɔ labɛnni krsquoa waleya

Kiimɛni

Lɛrɛ 2

4

Baara minnu ka ɲi

Sedeyawo kuntilenna nrsquoa

ka baara sabatili ma

layiriwali

Waleyalifɛɛrɛ minnu ka ɲi

Sedeyawo kuntilenna sabatili ma

anrsquoa ka baara waleyali

Lɛrɛ 4

178

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1lɔ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Sedeyawo kuntilenna a ka baara anrsquoa danbe bajuw

KalanDegeli kuntilennaw

Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

la Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆN

KalanDɔnni sira kann Jogobaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛMɔgɔyasira

dɔnniya sira kan

- Ka kɔrɔ di Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara ma

- Ka Sedeyawo danbe bajuw ɲɛfɔ

- Ka jogo ta min ni danbe bajuw bɛ ɲɔgɔn

ta

- Ka sɔn jamanacamanko seko ni

dɔnkocamanko ani siyacamanko ma

- Ka jatigiya kɔrɔ walanwalan

Ka Sedeyawo danbe

bajuw sɛgɛsɛgɛ

Kuntaala Lɛrɛ 2

179

MinɛnDɛmɛnanSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw jamana sariyasigi

- Sedeyawo ka misaligafe

- Jaw

- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo BAARA KƐTAW Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn

kɔrɔdɔnnen

kɔrɔ sɛgɛsɛgɛli

Ka kalanden cεmanmusoman

sendonni nrsquoa ka seko ni dɔnko

hakε dɔn ka ɲεsin hakilila

kalantaw ma

U bε ɲininkaliw jaabi

jaabi ɲuman sugandili

Kelennabaara

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

kalanden cɛmanwmusomanw

ɲininka u ka Sedeyawojamana

dɔw danbejɔkanw fɔ

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

hakililafalenfalen kɛ danbejɔkanw

kan walasa ka bɔɲɔgɔnfɛyɔrɔw ni

ɲɔgɔndafayɔrɔw labɔ u kɔnɔ

- Hakililafalen

- Hakililaɲini

- Sεbεnɲini (minnu sɛbɛnnen

don mansin na ani minnu bε

εntεrɛnεti kan) Ka ɲɛsin

Sedeyawo bɛnkansɛbɛn ma min

tara san 1993 zuluyekalo la ani

jamana sariyasunba

- Kulubaara

180

- Kɔlɔsili

- ɲininkaliw nlsquou jaabiw

Kulukɔnɔbaaraw

sɛgɛsɛgɛli nrsquou

lakaleli ani

hakililafalenw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

danbe baju damadɔ dajira minnu

bɔra Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara anrsquoa danbe bajuw

masalabolo kɔnɔ

- bɛ nin cikan ninnu di kulubaara

kama

- danbe minnu kofɔlen don

masalabolo kɔnɔ aw kelen-kelen

anrsquoaw lajɛlen krsquoolu kalan krsquou ɲɛfɔ

ka jɛya

- ka Sedeyawo ka baara ɲɛfɔ ka

jɛya

- ka katimu dɔ ci ka Sedeyawo

danbew sanga don o don danbew

ni kɛwalew ma

Kalandenkulu kelen-kelen ka

kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔw

jaabiw lase tɔw ma

- Kulubaaraw ka hakililafɔ

- Hakililafalen kalanden

cɛmanwmusomanw ni ɲɔgɔn cɛ

dantigɛlikɛnɛ kan

- ɲɔgɔlɔnbɔ

Dɔnniya kura

sɔrɔlenw

labɛnniSinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw

farali la ɲɔgɔn kan ani krsquou kulusigi

ka na ni kunnafoniw ye minnu bɛ

kumakoloma latɔmɔnenw dafa

Kalanden cɛmanwmusomanw brsquou

jilaja ka kɔnɔko basigilenw fara

ɲɔgɔn kan kuluw kɛlen kɔ ka

hakililafalenw kɛ

Hakililaw faraɲɔgɔnkan

Kiimεni

Bakuruba-

jateminε

Karamɔgɔ cɛmanmusoman brsquoa

ɲini kalanden cɛmanmusomanw

fɛ u ka Sedeyawo danbew kɛ

sɛbɛn ye ka kɛɲɛ ni jamanaw

cogoyaw ye walasa krsquou ka

dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛ o kan

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

baarakɛjɛkuluninw sigi-sigi o sɛbɛn

dilanni kama

Kelennabaara

181

Latεmεni

Dɔnniya

sɔrɔlenw

waleyali

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

dɛmɛ don tile kelen

lafaamuyalibaara labɛnni na seko

ni dɔnko jiralidɔgɔkun kɔnɔ walasa

siya wɛrɛw ni jamana wɛrɛw krsquou

danbew jira ɲɔgɔn na

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

tile kelen lafaamuyali kɛ lakɔli la

walima u ka kin kɔnɔ

- ɲɔgɔlɔnbɔ ɲɔgɔlɔnba ɲɔgɔlɔn

fitinin

- ɲɔgɔnye

182

Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ka ɲɛtaa ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

Kɔnɔkow

Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou taabolow

Politiki ni sariyalako donɲɔgɔnna

- Ka sedeyawo sariyaw bila jamanayaw taw sanfɛ ko latigɛlenw waleyali la

- Cakɛdaw dɔw sigili senkan minnu bɛ jamana taw sanfɛ nrsquou bɛ tali kɛ kɔlɔsili ni ko latigɛlenw

jalatigɛli la kiiritigɛbulon depitebulon sɔrɔ ni hadamadenyako sabatilibulon

- Bolodiɲɔgɔnma politikiko siratigɛ la

- Mɔgɔw ka taamaw u sago la sɔn kɛra porogaramu min ma san 1978 mɛkalo lajɛ senfɛ

dakun saba (3) brsquoo kɔnɔ

- Wizaw (visas) binni

- Dagayɔrɔko hakɛ

- Sigiyɔrɔko hakɛ

183

Sɔrɔko ni wariko (sugufiyɛ kelen wari suguya kelen izini dugujukɔrɔfɛnw kɛnyɛrɛye

sɛnɛ hellip)

- Sedeyawo ka porogaramuw labonyali ka baara suguya wɛrɛw don u kɔnɔ misali la sɔrɔ

taabolow bɛrɛbɛnni ɲɔgɔn ma

- Fangabulonw ka baarakɛnafolo sɔrɔli Sedeyawo yɛrɛ fɛ wari dɔ tigɛli jamanaw kun 05

wusuru binni jamana wɛrɛw kan u ka minɛnw donni kunkɔrɔ Sedeyawo kɔnɔ walasa ka Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna musaka sɔrɔ

Bolodiɲɔgɔnma duwaɲɛko la

- Jagofɛnw falenfalenni labilali porogaramu o min bɛ kɛ sababu ye ka duwaɲɛsokelenya

sigi senkan dɔɔnin-dɔɔnin Sedeyawojamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

- O duwaɲɛsokelenya bɛna ni duwaɲɛwari ni wusuruw wulili ye pewupewu ka bɔ

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ anrsquoolu ɲɔgɔnnaw ani binkanniwusuru minnu bɛ sara jamanaw

dancɛw tɛmɛni na krsquoolu wuli ani ka wusuru suguya kelen sigi Sedeyawojamana bɛɛ tɔgɔ

la nrsquoo bɛ wele TeyeseTEC Wusuru min bɛ sara dancɛw tɛmɛni na ni sɔrɔfɛn

bayɛlɛmabaliw ye jamana tan ni fila (12) yrsquoo wuli ka bɔ u ni ɲɔgɔn cɛ Benɛn Burukina

Faso Kɔnɔwari Ganbi Gana Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn

Saralɔn ani Togo

- Ka duwaɲɛsow ka baara kɛlenw kunnafoni fɛsɛfɛsɛliko ɲuman taabolo minɛn dɔ sigi

senkan nrsquoo ye SidoniyaSYDONIA ye walasa ka dɔ faracogo ɲini tɔnjamanaw

duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ kan

Bolodiɲɔgɔnma jagoko sira kan

- Ka lozisiyɛli ErotarasiEUROTRACE sigi senkan kɔkanjago jatew sɛgɛsɛgɛli kama

Sedeyawo ka bolofɛnjirasuguw labɛnni jago nasira la

- Bɛnkan tara jamana wolonwula fɛ san 2000 marisikalo la ka dancɛw bin ka bɔ u ni ɲɔgɔn

cɛ Benɛn Burukina Faso Gana Mali Nizɛri Nizeriya ani Togo

184

Hadamadenya ani seko ni dɔnko donɲɔgɔnna (kalanko suguya caya denmisɛnya

kɛnɛya turisimu adw)

- O taaboloi dantigɛlen in nafa bɛ sɔn ka bonya nrsquoa bɛɛ ye sabula yan de jamanadenw bɛ

sɔn ka diɲɛ nrsquoa ye krsquou ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ Jamanadenw sɔnni o ma o bɛ sɔrɔ u dali la

a la krsquou bɛɛ ye yɔrɔ kelen mɔgɔw ye A kɛra donɲɔgɔnna ye o walima ladamuni bɛn kama

nin taasira bɛɛ sinsinnen bɛ hadamaden de kan

- A ka ca a la nin donɲɔgɔnna in waleyali seko ni dɔnko sira kan o bɛ kɛ kɔrɔlen ni

fɛsitiwaliw sugu ani jamanaw ka ɲɔgɔnsɔrɔko wɛrɛw labɛnni ye

Nka nin ko ninnu waleyali bɛ se ka bali ni mɔgɔw yrsquou ban ɲɔgɔn ta la ani ka ban ɲɔgɔn na

sira caman fɛ fo nrsquoa kɛra dɔnkiliko ye Hakilila in sera ka waleya kosɛbɛ dɔnkɔliko sira kan

sabula danyɔrɔ tɛ dɔnkili la Nka a ka ca a la o brsquoa sɔrɔ dɔnkilidala bɛ ka dɔnkili da jama min

ye nrsquoo brsquoa ka kanfɔta mɛn o ye jamana fila ni kɔ mɔgɔw ye

Bolofɛnjirasugu min sigira senkan san 2011 o kun tun ye ka Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna

ani jagoko layiriwali sabati tɔnjamanaw cɛ A masalakun tun ye laquo ka dɔ fara jago fanga kan

tɔnjamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ ni jɛɲɔgɔnya ye gɔfɛrɛnaman ni kɛnyɛrɛye cɛ raquo

- Fura min tun ka kan ka sɛgɛsɛgɛ kosɛbɛ o tun ye lakɔlikalan kalansen bolodalenw

bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma O bɛrɛbɛnni in kana faamu kalan suguya kelen kɛli ye nka a ka

faamu fangafaraɲɔgɔnkan sira fɛ kalanko la

- O siratigɛ la misali kelen min bɛ se ka dajira tɔw cɛla o ye fɛsitiwali dɔ labɛnni ye

kalandenw fɛ (bawo sinsin ka kan ka kɛ denmisɛnsɛrɛw de kan) min na

kalandenɲɛnajɛkuluw a farikoloɲɛnajɛkuluw tɛna bila ɲɔgɔn na jamana ni jamana nka u bɛ

fara ɲɔgɔn kan ka kɛ Sedeyawo jamanaw ka denmisɛnkulu lajɛlenw ye baaraɲɛdɔn bɛ

falenfalen minnu kɔnɔ nka fangafaraɲɔgɔnkan hukumu kɔnɔ kasɔrɔ a ma kɛ ni ɲɔgɔndan

ye Ntolatankuluw tɛ kɛ fadenw ye nka u bɛ kɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna

labɛnyɔrɔw ye ɲɔgɔndan in tɛna kɛ fadenkɛnɛ ye farikoloɲɛnajɛkuluw cɛ nka a bɛ kɛ

jamanaw ka ɲɔgɔndɛmɛ kalanso ye

ɲɔgɔlɔnba tɛ jamana kelen ka seko ni dɔnko jira bilen a bɛ kɛ hadamadenya

ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya kalansoba ye

185

- Ni donɲɔgɔnna hakilila faamuyara jamanaw fanfɛ i nrsquoa fɔ a jiralen bɛ cogo min na

sanfɛmisali kɔnɔ hakilila min bɛ jamanaw taw sanfɛ hakɛlabatoko la o fana ka kan ka dajira

O la ni jamana caman ɲɔgɔndankuluw bɛ sigi jateminɛ ɲɛnama bɛ kɛ ka hakɛlabato

taabolow don ba la

- Sedeyawo ye sɔrɔko jɛkulu ye a man kan krsquoa to fili krsquoa sɔrɔ baara taabolo la fili min brsquoa bali

a ka faamuya ko a ka sugu diyalifɛɛrɛ ka kan ka tɛmɛ sira min fɛ o ye jamanadenw ka

sigiɲɔgɔnya taabolo labɛnni ye

O la walasa ka jamanaden wɛrɛ ka siranɲɛ bɔ mɔgɔw la siranɲɛ min ye faciyɛn ye fo baara

ka kɛ sinsinnan fila kan

- denmisɛnnin

- koɲɛɲinihakili ani ɲinini diyanye

Denmisɛnnin ka kan ka lasu a ka ɲɛbɔ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ danfara dɔnniya ɲɛɲinini fɛ ni

ɲɔgɔnkunbɛnw ni hakililafalen ɲɛnamaw cayali ye o kɛnɛw kan baliku (mansa) ka kan krsquoa

yɛrɛ minɛ a ka faya jirako jugu la ka ɲɛsin laquo dɔ diyɔrɔ ani dɔ sɔrɔyɔrɔ ko labɛnnenw ma raquo

A bɛ se ka mɔgɔ dabali ban min tɛ jateminɛ kɛ nin kow la ko Ala ye mɔgɔw da a mrsquou kɛ

kelen ye ka laban ka dɔ ɲɛrɔcin (bila) o ka bin dɔ kan u ka kɛlɛ ka ɲɔgɔn tiɲɛ

A bɛ se ka kɛ mɔgɔ min ma da ko la o trsquoa dɔn ko mɔgɔw tɛ kelen ye O cɛ in sago don krsquoo

cogoya in misali dɔ ye a ɲɛ A bɛ hakili sɔrɔ nrsquoa bɛna taa taama na ka maramafɛn ta krsquoa

yɛrɛ lakana krsquoa ɲini fana a ni mɔgɔ ka taa ɲɔgɔn fɛ nrsquoa bɛ don krsquoa da a bɛ da sɔgɔ a yɛrɛ

dala A brsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ a yɛrɛ ka so kɔnɔ kasɔrɔ a brsquoa dɔn ko sariyaw bɛ yen

gɔfɛrɛnaman ka lakanabaaw bɛ yen maramafɛnw bɛ minnu bolo ka mɔgɔw ɲangi minnu ka

tɔɔrɔ bɛna se a ma A krsquoa yɛrɛ ɲininka hakilila jumɛn brsquoa la ka ɲɛsin a jamanadenɲɔgɔnw ma

nrsquoa bɛ taa taama na ni maramafɛn ye a bɛ jogo jumɛn miiri nrsquoa dugudenɲɔgɔnw ye tuma min

na a brsquoa ka soda tugu krsquoa denw nrsquoa ka baaradenw ka daw tugu ani krsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ

A fɔ a tɛ ka diɲɛmaa bisigi ni waleya dɔ ye i nrsquoa fɔ ne fana brsquou bisigi ni n ka kumaw ye cogo

min na Nka hadamaden dancogo Ala fɛ ale ni ne si tɛ krsquoo jalaki ni fosi ye Hadamaden

nege anrsquoa diyanyeko olu trsquou dama jurumu ye Ko minnu yɛrɛ brsquoa bila a diyanyekow la olu

fana tɛ jurumuw ye ni mɔgɔw tɛ sariyaw dɔn minnu brsquou kɔn wa mɔgɔw fana tɛ sariya dɔn ko

186

la min ma deli ka kɛ sariya fosi fana tɛ se ka sigi ni mɔgɔw ma bɛn a kan ka dɔ sugandi ka

bila a sigili la HobɛsiHOBBES2

Jɔlifɛnko la (kuranko telefɔniko duguma taamako sanfɛtaamako ani jikantaamako)

- Enɛriziko

- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1982 jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ Afiriki

tilebinyanfan gazitɛmɛsirako poroze kan Sedeyawo ka laɲini kɔnɔ diɲɛ waribonba ye Afiriki

tilebinyanfan gazitɛmɛsira baaraw kɛli ɲɛbilajateminɛ daminɛ

- O siratigɛ la Benɛn Gana Nizeriya ani Togo olu bɛnna a kan ka gazitɛmɛsira dɔ labɛn

Nizeriya dugujukɔrɔgazi lasɔrɔli la enɛrizi labaarali kama

- Enɛrizi sɔrɔkɛminɛnw yiriwali ani tɔnjamanaw kuransow kalansoli dantigɛlisɛbɛnba labɛnni

- Kurandisoba kelen sigili senkan Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la min bɛ wele Afiriki tilebinyanfan

Powɛripulu laquo Power Pool Ouest Africain raquo

- Kunnafonifalensirako

- Sɔn kɛra porogaramu min ma jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ san 1979 nrsquoo ye

ɛntɛlikɔmu fɔlɔINTELCOM I ye Tɔnjamanaw ɲɔgɔnsɔrɔli telefɔni na telɛkisi fɛ ani fakisi fɛ

ɛntɛlikɔmu filananINTELCOM II Telefɔnici sɔrɔcogow lakurayali baaraw jateminɛni Ka

bɛnɲɔgɔnmaya saratiw dafa nɔgɔya donni kama telefɔniko la

- Siraw bɔli ka Afiriki tilebinyanfan jamanaw bila ɲɔgɔn na

- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1980 desanburukalo lajɛ fɛ Lome ka bɔ Nuwakisɔti ka

se Legɔsi o furancɛ kilomɛtɛrɛ 4560 la kilomɛtɛrɛ 3800 dilanna o ye 83 kɛlen ye

- Ka bɔ Dakaro ka se Njamena o kilomɛtɛrɛ 4460 la kilomɛtɛrɛ 3894 dilanna o ye 88

kɛlen ye

2 HobɛsiHOBBES Bibili dɔ don A dakun 13nan [ ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra 15062012

httpwwwiterevapfdisciplinesphiloEnseignement20de20la20philosophiebulletinsBulletin5Hobbeshtm

187

Sira minnu ka kan ka bɔ ka jamanaw sɔgɔ ɲɔgɔn na o janya mumɛ ye kilomɛtɛrɛ 11423 ye

kilomɛtɛrɛ 7653 dilanna o la o ye 67 kɛlen ye

- Dugumataamako nɔgɔyali

- Sedeyawo ye kariti finmannama dɔ dilan mɔbilitigiw kama Jamana 12 yrsquoo kariti in tali

yamaruya Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri

Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo

- Minɛnw ni mɔgɔw donkabɔ bɛnkan jamanaw kɔnɔ sirabakantaama senfɛ o dabɔra ka

jagofɛnw donni nɔgɔya ani krsquoa teliya tɔnjamanaw kɔnɔ Jamana 5 bɛ krsquoo bɛnkan in waleya

Benɛn Kɔnɔwari Mali Nizɛri ani Togo

- Mɔgɔw ni minɛnw ka taakaseginko ɲuman ani taamaw porogaramu kɔlɔsilijɛkulu sigili

jamanaw kɔnɔ O jɛkuluw sigira jamana 12 kɔnɔ Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana

Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo

Sigida nrsquoa lamini minɛcogo taabolo sira kan

- Waleyali porogaramu labɛnnen ni SilisiCILSS ka dɛmɛ ye Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la

- Jilafalenfɛn fogontaw kɛlɛli (Jilabaganin)

- Jakungu kɛlɛli

- Dɔ farali jamanaw metewocakɛdaw fanga kan

Bɛn ni lakanako sira kan

- Jamanaw ka binkannibaliya ɲɔgɔn kan o bɛnkan tali san 1978

- Jamanaw ka ɲɔgɔnmagɛn lakana sira kan o bɛnkan tali san 1981

- Sedeyawo jɔsenw politikiko la o bɛnkan tali san 1991 zuluyekalo la Dantigɛlisɛbɛn min

bɔra o kɔnɔ o bɛ lafasalifɛɛrɛw kan ka ɲɛsin demokarasi jɔsenw sabatili ma

- EkomɔguECOMOG (Sedeyawo ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu) Ale sigira bɛnkan fɛ min tara san

1990 lajɛ senfɛ

- Liberiya kɛlɛban wulikajɔw

188

- Sedeyawo tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Burukina Faso Ganbi Gana

Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali ani Saralɔn

- Jamana wɛrɛw Uganda Tanzani

- Saralɔn kɛlɛban wulikajɔw

- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Gana Gine Konakiri Mali Nizeriya Sɛnɛgali

- Gine Bisawo kɛlɛban wulikajɔw

- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Ganbi Nizɛri ani Togo

- Wulikajɔ min kɛra Jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ Gine Konakiri ani Sɛnɛgali fɛ

- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili anrsquou ɲɛnabɔli fɛɛrɛ sɔn kɛra olu ma san 1998 lajɛ senfɛ Sɛbɛn

bakuruba dajiralen fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ɲɛmadali ni kɔlɔsili fɛɛrɛ sigili senkan ani

fangabondaw walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa

- Kɔlɔsili kɛyɔyɔ 4 Kotonu Wagadugu Banjulu ani Mɔrɔbiya

- ɲɛmadali ni kɔlɔsili cakɛda sekeretariya la Abuja

- Fɔkabɛn ni lakanajɛkulu dɔ sigili senkan tɔnjamana 9 mɔgɔ bɛ min kɔnɔ

- Sabalibagaw ka jɛkulu dɔ sigili senkan

- Bilankɔrɔkɛlɛbolo dɔ sigili senkan

- Bɛnkan tali ka dan sigi maramafɛn misɛnninw sanni na ka don nrsquou ye anrsquou dilanni Sɔn kɛra

o bɛnkan ma san 1998 ɔkutɔburukalo lajɛ senfɛ

-Baarabolodalisɛbɛn ani jɛkoɲumanya sariya dɔ tali ka bɛn o kan

- Bɛn sabatili layiriwali

- Sɔrɔdasiw ni lakanabaa tɔw kalanni

- Maramafɛn misɛnninw jateminɛni dancɛw la

189

- Kunnafonikafoyɔrɔ dɔ ni Afiriki tilebinyanfan jatebɔsɛbɛn dɔ sigili senkan maramafɛn

misɛnninkow kunkan

- Maramafɛnw hakɛ lakodɔnnenw kantaw kafoli nrsquou tiɲɛni (Liberiya ni Mali yrsquoo kɛ)

- kumaɲɔgɔnya nɔgɔyali ni maramafɛnw dilanbaaw nrsquou feerebaaw ye Jɛkoɲumanya sariya

sigili

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna kolomayɔrɔw nrsquoa nafaw (+ sɛmɛntiyali)

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnnako lakurayali o bɛ na ni fɛɛrɛ kɛnɛman ye mɔgɔ ka kan ka da

min na walasa ka yiriwali gɛlɛyaw ɲɛnabɔ Sedeyawo kɔnɔ o gɛlɛya sababu bɔra jamana

kelen-kelen ka sɔrɔfɛnw nrsquoa ka sɔrɔ cogoya wɛrɛw hakɛ dɔgɔyali la Sira wɛrɛ fɛ ka da Afiriki

jamanaw suguw koronni kan fangafaraɲɔgɔnkan ani taabolo kisɛmaw tali olu bɛ se ka kɛ

sababu ye ka sɔrɔ labugunni sennateliya ka fura sɔrɔ sɔrɔfɛnw dɔgɔyali ani yiriwalinafolobɔ

ni falenw hakɛ dɔgɔyali la

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna nafaw ye jumɛnw ye

Sugunin minnu brsquoa la ka cakɛdaw ni porozew ka se dɔgɔya olu bɛna fara ɲɔgɔn kan

walasa ka jɔyɔrɔ sɔrɔ ɲɔgɔndanw kɛnɛ kan O la cakɛda kisɛmaw na se ka yiriwa

Sugufiyɛw bonyali bɛ se ka kɛ sababu ye ka yiriwalinafolobɔ labugun ka sɔrɔ kɛta

lataa ɲɛ ani ka dɔnniyaw ni fɛɛrɛw falenfalenni ɲɔgɔn ma nɔgɔya

Donɲɔgɔnna bɛ se fana ka dannaya ni sɔrɔ yiriwali yɛlɛmasen kuraw lataa ɲɛ O bɛ

ka bange sɔrɔ jiidili la sariyabatojamana bonyali hukumu kɔnɔ ani tigiya hakɛw

sariya taabolo ɲumanya ani fanga bolili jɛlenya la

Krsquoa sababu kɛ Afiriki tilebinyanfan fɛɛrɛ tigɛlenw ye tɔnjamanaw bɛ se ka dɔ fara u ka

bɛnkanɲini fanga kan diɲɛ kɔnɔ u bɛna se krsquoo kɛ u jɛkululama O tɛ sira sɔrɔ tuma

bɛɛ krsquoa sababu kɛ jamanaw kelen-kelen ka nafaɲini ye U hakilila tun tɛ kelen ye o la

Jamana fitininw bɛ se ka nafaba sɔrɔ tɔn kɔnɔ bolodiɲɔgɔnma sababu la ni sɔrɔfɛnw

kafoli ye walima u tilali tɔn kɔnɔ nrsquou bolofɛnw farali ye ɲɔgɔn kan walima sɔrɔfɛnw

tilali u ni ɲɔgɔn cɛ

Donɲɔgɔnna bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw dɔgɔya ka na ni dannaya ye ani ka jɛkabaara

sinsin lakananiko la

190

Nin nafa sɔrɔta ninnu bɛ tali kɛ donɲɔgɔnna hakɛ la ka kɛɲɛ ni gɛlɛyaw ni kosɔgɔbɛsɔgɔbɛw

wulili ye dancɛw la (sɛbɛnɲɛnabɔw ani jamanaw ka sɔrɔfɛnw saratiw danfaraw) Nin nafa

ninnu bɛ tali kɛ o la layidu ni dannaya fanga cogoya la tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna musakaw (kunkow)

Nrsquoi ye nafaw fɔ yɔrɔ min na o brsquoa jira ko musakaw fana bɛ yen

Dɔbɔli wusuru sarataw hakɛw la o bɛ sɔn ka na ni kɔmunu ye falenw cogoya la

Jamana minnu tɛ tɔn kɔnɔ krsquoolu ka sɔrɔfɛn da nɔgɔw nɔnabila ni tɔnjamanaw ta

da gɛlɛnw ye jamana caman na

Donɲɔgɔnna dabali tigɛlenw bɛ se ka dɔ bɔ duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ la

ka di gɔfɛrɛnaman ma O binni musaka cogoya bɛ tali kɛ jamanaw ka se la ka

fɛɛrɛw dantigɛ minnu bɛ se ka nafolosɔrɔsira wɛrɛw dayɛlɛ u ye

Donɲɔgɔnna bɛ se ka jamana ka yɛrɛmahɔrɔnya minɛ a la walima krsquoa danbe dɔw

tila a la seko ni dɔnko siratigɛ la nka a mana bɔ da o da fɛ donɲɔgɔnna nafa ka

bon nrsquoa musakaw ye

Gɛlɛyaw ani cɛsirikow

Gɛlɛyaw

Kanw

Fasolafasafasolafasa sanfɛda

Mara kɛcogo jugu

Faamuyali fanga dɔgɔyahakili

Sariya labatobaliya ka ɲɛsin mɔgɔw nrsquou ka sɔrɔfɛnw donkabɔ u sago la tɔnjamanaw

kɔnɔ

Lakanabaliya kunkankow

Taama ani kunnafonifalenfalenko saraw

Faantanya

Fanga sigibolow fɛgɛnya

Basigibaliya politikiko la ani mara kɛcogo jugu sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta)

cayali jamana dɔw kɔnɔ o bɛ fiɲɛ bila politikiko la Afiriki tilebinyanfan fɛ

191

Jamanaw ka sɔrɔ fanga dɔgɔya Afiriki tilebinyanfan mɔgɔ kelen ka sɔrɔ hakɛ tɛ tɛmɛ

Lamerikɛndolariwari 410 kan

Jamanaw ka sɔrɔw suguya dɔgɔyali

Sɛnɛfɛnw ani dugukolojukɔrɔfɛnw de ye Sedeyawojamanaw ka sɔrɔ baju ye Afiriki

tilebinyanfanjamanaw dun tɛ se krsquoolu labaara ka nafa sɔrɔ u la

Makoɲɛfɛndilan iziniw ma yiriwa ka se ka fɛnw dilan minnu bɛ jago layiriwa

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Jɔlifɛn ɲɛnamaw ntanya sirabako kunnafonifalenfalenko ani enɛriziko siratigɛ la

- Sira man ca wa u cogoya man ɲi

- Telefɔni tɛ labɔli kɛ a dun da ka gɛlɛn

- Kuran dita tɛ labɔli kɛ kuransara fana ka ca

Faamasigiyɔrɔ ka ca siraw kan yuruguyuruguwariw bɛ minɛ yɔrɔ minnu na balan ka

sira kan ndash sɛbɛnko sɔgɔbɛsɔgɔbɛ fana ka ca

Jamanaw trsquou niyɔrɔw di a ɲɛma Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ka

baarakɛnafolo la

Cɛsirikow

Sarati fɔlɔ minnu ka kan ka dafa tɔnjamanaw fɛ

Politiki basigicogo sigili senkan

Kiiritigɛfɛɛrɛ ɲuman ani sariya jɛlenw sigili senkan

Bololabaarakɛla ɲɛnamaw sebaga caman kalanni

Baara minnu ka kan ka kɛ jamanaw kɔnɔ

Politiki basigicogo sigili senkan

Mara kɛcogo ɲuman kɛrɛnkɛrɛnnenya la ni demokarasi sinsinni ye ani yɛlɛmasen

kuraw donni sɔrɔ dakunbaw ni kolabɛnnidaw la

Dakun kɛrɛnkɛrɛnnen minnu bɛ sɔrɔko donɲɔgɔnna kɔnɔ

- ka mɔgɔw ka donkabɔ nɔgɔya tɔnjamanaw kɔnɔ

192

- Ka dɔ bɔ faamasigiyɔrɔw la (balanw) jamanaw cɛ sirabaw kan

- Ka Sedeyawo tɔgɔlataamasɛbɛn dilan ani ka baara kɛ nrsquoa ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ

- Ka tɔnjamana polisicakɛdaw ka bolodiɲɔgɔnma sabati

- Jagofɛnw taakasegin

Ka duwaɲɛsɛbɛn bɛrɛbɛnnen tɔnjamanaw ma labɛn krsquou don nɛgɛ la ka baara kɛ nrsquou

ye

- Dilanyɔrɔ seereyasɛbɛn

- Duwaɲɛya walew tɔgɔw

- Jamanaw cɛ sirabakanboli karinɛ

- Ka dantigɛlisɛbɛn don jamana jɔsenw latilenni porogaramu PasiPAS kɔnɔ

- Duwaɲɛsokelenya Ka jamanaw donni labɛn duwaɲɛtɔnba kelen na ni dɔ bɔli ye jagofɛnw

ladonsara hakɛw la

- Sɔrɔ dakunbaw bɛnɲɔgɔnmaya

- Ka jamanaw donni labɛn Sedeyawojamanaw warikotɔnba la

- Ka sɔrɔ labaarako ɲumanw sabati walasa ka se ka bɛnɲɔgɔnmaya sarati

dantigɛlenw labato

- Ka kɔlɔsilijɛkulu sigi tɔnjamana kelen-kelen kɔnɔ

- Ka bɛnɲɔgɔnmaya saratiw don PasiPAS kɔnɔ

- Sedeyawo ka baara kɛtaw musakali

- Ka bɛnkan waleya min bɛ boli wari tigɛta hakɛ kan jamanaw kun

- Ka bɛnkan lakodɔn

- Ka wari tigɛta jamanaw kun don san baarakɛnafolo sariya kɔnɔ

- Ka wari tigɛtaw dalajɛ krsquou bila Sedeyawo ka kɔnti kɔnɔ

- Fangabulonw ka dɛmɛdɛmɛnilabɛnw

193

- Ka minisiriso sigi senkan jamana kelen-kelen kɔnɔ ka ɲɛsin sɔrɔko donɲɔgɔnna ma Afiriki

tilebinyanfan na

- Ka minisirisow ka baarakɛjɛkulu dɔ sigi senkan Sedeyawo ka kolatigɛlenw kɔlɔsili kama

min bɛ ɲɔgɔnye kɛ waati ni waati dantigɛlenw na

- Jɛɲɔgɔnyasiraw taamani nafolobɔlaw fɛ ka Sedeyawo haminankoporogaramuw jateli fɔ

nafolobɔlaw ye kɛrɛnkɛrɛnnenya la SeyeyaCEA BadiBAD ɛfɛmiFMI Diɲɛ waribonba ani

Erɔpu jamanaw ka tɔnba

Baara minnu ka kan ka kɛ Afiriki tilebinyanfan na

- Politikiko nasira la

- Ka ninnu waleyali kɔlɔsili sabati

- Binbaliya ɲɔgɔn kan bɛnkan bɛn kɛra min kan san 1981

- ɲɔgɔnmagɛn bɛnkan lakananiko la

- Sedeyawo politikiko jɔsenw bɛn kɛra minnu kan san 1991 zuluyekalo la

- Politiki ani porogaramuko nasira la ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ baara kɛta la

- Falenw labilali

- Kɔkan sɔngɔwalan kelen (duwaɲɛkelenya)

- Sɔrɔ dakunba bɛnɲɔgɔnmaya

- Dɛmɛ donni jatekow la

- Ka hakilijagabɔ kɛ falenw labilali jateminɛsɛbɛn kan baara bɛ se ka kɛ ni min ye ni

wasa ye

- Misali la ka dantigɛlisɛbɛn don PasiPAS kɔnɔ walima sɔrɔ yɛlɛmasen kura

porogaramu

- Sedeyawo sekeretɛriya ni AmawoAMAO nrsquoo ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka

wariko tɔnba ye olu bɛ tɔnjamana kelen-kelen ka se hakɛ kiimɛ ka ɲɛsin

bɛnɲɔgɔnmaya sarati waleyali ma

- Ka nafolo tigɛta tɔnjamanaw kun bɛnkan waleyali kɔlɔsi

- Fanga sigibolow labɛnw

- Ka fanga sigibolow mabɛn kokura (Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ani

nafolobɔda)

194

- Ka baarakɛla faamuyalenba laadiriw ta ka bila fangabulonw kunna (ka jamana bɛɛ ka

mɔgɔ bɔta hakɛko bɔ a la)

- Ka Sedeyawo tɔgɔlakiiribulon sigi

195

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ baloɲɔgɔnkanko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanw kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 18

DɛmɛnanSɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn latilennen san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔn sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn wɛrɛw faamuyalicogo ɲuman

kalangafe jamanaw ka sariyasigisɛbɛnw

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

SewKoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka danbew ni hakilila minnu

bɛ tali kɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna na faamuya

kosɛbɛ

Danbew ni hakilila minnu bɛ tali

kɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna na

Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bε εntεrɛnεti

kan)

- Kulubaara

- Tɔnbaara fɛn o

fɛn ka fisa

donɲɔgɔnna

Lɛrɛ 2

2 Ka waleyaw sigi senkan Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

sabatili kama

Waleyalifɛɛrɛw Afiriki

tilebinyanfanjamanaw ka

donɲɔgɔnna sabatili kama

Lɛrɛ 2

3 Ka gɛlɛyaw dantigɛ Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

waleyali la

Gɛlɛyaw ni balan minnu bɛ Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

waleyali la

Lɛrɛ 2

Ka Afiriki tilebinyanfan Dɔnnikɛminɛnw ni

196

4 donɲɔgɔnna masalakun don

kalanbaaraw la

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

kalan dakun bɛɛ la

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- Kalandegeli kalansenbolo

bolofaraw waleyali

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

sabatili ma

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalenw

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanw kɔnɔ

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew

197

Koɲɛdɔn layiriwataw

Koɲɛdɔn

Kalan dɔnni sira kann JogoBaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛwMɔgɔya dɔnniya sira

kan

- Ka donɲɔgɔnna kuntilennaw

faamuya kosɛbɛ

- Ka donɲɔgɔnna sendonkow sɛbɛkɔrɔ

faamuya ka ɲɛsin jamanadenw ma

- Ka Afiriki tilebinyanfan fangabulonw

bonya

- Ka sɔn ɲɔgɔn na

- Ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ

Ka jogow ta minnu bɛ

donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli

Kuntaala Lɛrɛ 4

198

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

labɛn kɔrɔw

dɔnnen kɔrɔw

kɔlɔsili

bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalanden

cɛmanw ni musomanw ka dɔnta ni kɛta

hakɛ kiimɛ anrsquou ka seko ni dɔnko hakɛ

ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma

bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

bɛ masalabolo dɔ kalan kalanden

cɛman ni musoman ye Sedeyawo

jamanaden dɔ ka gɛlɛya sɔrɔlen kan

kiiriko ni hadamadenyako la a ka

jamana kɔkan an ka fankelenfɛjamana

in dɔ la a brsquou hakilila ɲini ni baro sigili

ye gɛlɛya in kan

Kumafalenfalenw kɔnɔna na u

brsquou hakililaw di gɛlɛya dajiralen

in kan

- Hakililafalen

- Hakililaɲini

- Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na ani

minnu bε εntεrɛnεti

kan) Sedeyawo

bɛnkansɛbɛn min tara

san 1993 zuluyekalo la

ani jamana sariyasunba

- Kulubaara

- Kɔlɔsili

- ɲininkaliw nrsquou jaabiw

Kulukɔnɔbaaraw

kalan

- nrsquoa bɛ se ka ɲɛ bɛ taa mɔgɔw nrsquou

bolofɛnw donkabɔ jateminɛ dancɛ dɔ la

ani ka ɲininkaliw kɛ kalandenw na u ye

fɛn minnu kɔlɔsi

- bɛ ɲininkalisɛbɛn dɔ dajira Afiriki

tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna

kuntilennaw kan ani mɔgɔw nrsquou

bolofɛnw ka donkabɔ

- bɛ Kalanden cɛmanw ni musomanw

bila ka sɛbɛn dɔ kalan u tilalen ka kɛ

kulu misɛnninw ye walasa u ka se

bɛ mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka

donkabɔ jateminɛ dancɛ la ka

ɲininkaliw jaabi

u kɛlen ka kuluw sigi mɔgɔ 4

walima 5 bɛ minnu kɔnɔ u bɛ

ɲininkaliw jaabi (bɛnkan ni

sariyasunba sariyasen min bɛ

tali kɛ bolodiɲɔgɔnma kan

jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani

Sedeyawo labɛncogo kalanni

199

- ka donɲɔgɔnna tariki nrsquoa kunw labɔ

- ka donɲɔgɔnna waleyaw kulusigi ka

kɛɲɛ nrsquou suguyaw ye anrsquou kɛcogoya

- ka kolomayɔrɔw cɛsirikow ani balan

minnu bɛ donɲɔgɔnna na ka fura sɔrɔ

olu la ani ka kuma Sedeyawo kan

nrsquou sɛgɛsɛgɛli kɛli ɲɔgɔn fɛ)

Sɛgɛsɛgɛli

sinsinni ni kuma

kolomaw latɔmɔni

- bɛ waati di jɛkulu kelen-kelen ma u krsquou

ka hakilijagabɔ jaabiw dajira

- bɛ dɛmɛdon u ka kunnafoni sɔrɔlenw

sigisigicogo la anrsquou tocogo la hakili la

bɛ dafalikunnafoniw di ka kumakoloma

latɔmɔnen dilan o sira kan

- Kalanden cɛman ni musoman

ka kulu kelen-kelen ka

kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔ

jaabiw lase tɔw ma

- kɔnɔko basigilen minnu sɔrɔla

hakilijagabɔ senfɛ kuluw ka

hakililafalenw kɔnɔ u brsquou

banban olu farali la ɲɔgɔn kan

- Sedeyawo jamanaden nakun

bɛ sɛmɛntiya ka kɛɲɛ ni Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

kuntilennaw ye i nrsquoa fɔ san

1993 bɛnkan yrsquoa dantigɛ cogo

min na

- Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou

kɛcogoyaw

- Sedeyawo fangabulonw nrsquou

baarakɛcogo

- Donkabɔ tɔnjamanaw kɔnɔ i

sago la

- Kulubaaraw ka

hakililaɲɛfɔ

- Hakililafalen kalanden

cɛman ni musoman cɛ

dantigɛlikɛnɛ kan

- Kɔlaseginni jɛkabaara

kɔnɔ

Kiimεni

Bakurubajateminε

brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ balan minnu bɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna ɲɛ u ka sɛgɛsɛgɛlinin krsquoo

kan u ka sigida la

bɛ kulu fitininw sigi krsquoo

sɛgɛsɛgɛli kɛ

- Sɛgɛsɛgɛlisɛbɛn

Latεmεni

dɔnniya sɔrɔlenw

bɛ dɛmɛdon tile kelen lafaamuyali

labɛnni na seko ni dɔnko jirali dɔgɔkun

kɔnɔ walasa ka siya wɛrɛw walima

bɛ tile kelen lafaamuyali kɛ

- ɲɔgɔnye

- ɲɔgɔlɔnbɔ

200

waleyali jamana wɛrɛw danbew di ɲɔgɔn ma lakɔliso la walima kin kɔnɔ - ɲɔgɔlɔnnin adw

Kalanbolo wɛbu lajɛlen Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

- httpwwwecowasint

- httpwwwcommecowasintsecindexphpid=about_aɛtlang=fr

- httpwwwpsychologie-socialecomreps1pdf

- httpwwwgouvsnspipphparticle491

- httpwwwrepubicoftogocomToutes-les-rubriquesCedeaoLa-Foire-de-lacedeao-se-deroulera-a-Lom

- httpwwwredpsycominfipsycompetitionhtml

201

Donɲɔgɔnna Baarafɛɛrɛko gɛlɛya nrsquoa kunpanw

LAZARI KI ZƐRIBO (JƐɲƆGƆNKULU MƆGƆ DON MARA TAABOLO KAN BURUKINA

FASO)

Nin masalabolo in ye Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna tɛmɛsira kiimɛni daminɛbaara dɔ ye

San bi naani dɔnniya sɔrɔlen kɔfɛ jamanaw ka donɲɔgɔnnako sira kan jaabiw bɛ filanfilan

na Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔn caman ma nɔ bɔ wa u ma se ka fangafaraɲɔgɔnkan

layiriwa u cɛ Jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa ka bon minnu kan ka tɛmɛ tɔw kan

(sankadunnaw dancɛw sigida lakodɔnnenw olu ma jate gɔfɛrɛnamanw ka politikiw kɔnɔ

donɲɔgɔnna siratigɛ la O de la nin gɛlɛya min bɛ donɲɔgɔnna na Afiriki kɔnɔ o dɔ bɛ da

mara kɛcogow kun o brsquoa jira ko gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ka donɲɔgɔnna ka kan ka labɛn kura

ye teliya la O labɛn kura kɛyɔrɔ dɔ ye ɲɔgɔnfaamuyakɛnɛw sigili ye senkan hadamadenya

sabatilijɛkuluw ani baarakɛjɛkuluw bɛ ɲɔgɔn sɔrɔ minnu na politiki minnu bɛ senna krsquoolu

sɛbɛnw hakilijagabɔkalan ani krsquou fɛlaw dajira

I Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna Baara kɛbagaw ka bila baara cɛma

Jateminɛ suguya minnu kɛra sɛgɛsɛgɛliw ani kiimɛniw olu bɔra ni nin ko ninnu ye

Fanga sigibolow ka nɔbɔbaliya nrsquoi yrsquou ta kelen-kelen kɛrɛnkɛrɛnnenya la koɲɛnabɔ

siratigɛ la

Fangafaraɲɔgɔnkan ani ɲɔgɔndafa fanga dɔgɔyali fanga sigibolow ni ɲɔgɔn cɛ

Politikiw nɔ ni fɛɛrɛ tigɛlenw fanga dɔgɔya nrsquoi yrsquou sanga baara kɛbagaw ka laɲini

sirilenw ma fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hukumu kɔnɔ

Komagɛlɛyaliw tun bɛ to ka kɛ

Baara kɛbagaw ani jɛkuluw ka nin cogoyajira ninnu bɛ ɲɔgɔn dafa gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ani

jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow kan

An bɛ se krsquoo fanga sigibolow ɲɛmɔgɔw ani politikiɲɛmɔgɔw ka gɛlɛya nrsquou ka sentanya kɔlɔsi

kolatigɛw bolodali la ani fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛli krsquou waleya fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

hukumu kɔnɔ Afiriki politiki waleyali ŋaniyasiri ma tali kɛ jɛmukanbaw la minnu ɲɛsinnen bɛ

202

sɔrɔ taabolow waleyali ma Fɛɛrɛ minnu tigɛra fankelenfɛjamanaw ka lajɛw senfɛ olu ma don

jamanaw ka politikiw kɔnɔ

O sentanya ninnu fanba bɛ bɔ nin sababu ninnu na

A ka ca a la minisirisow ka fɛɛrɛtigɛw la u bɛ jɔrɛ ni jamana taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen

lafasali de ye (jamana sigicogo taabolo) walima tuma dɔw mɔgɔkelennafa dɔw ten

Jamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan bɛnkanlabɛnw waleyali gɛlɛyaw krsquoa sababu kɛ

mara cakɛdaw lataamacogo ye jamanaw kɔnɔ (girinya)

Yɛrɛɲɛnabɔ fanga dɔgɔya sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogo la anrsquou lasɔrɔcogo la jama fɛ

Fangabonda minnu bɛ tɔn kunna olu baarakɛlaw ka sehakɛw ani ɲangili min ka kan

ka da u kan nrsquou ka baara ma ɲɛolu tɛ tali kɛ ɲɔgɔn na

Gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw OyizeOIG tiɲɛsirayali anrsquou ka fangafaraɲɔgɔnkan nɔbɔli ɲɛnama

kama nɔkun suguya caman bɛ bɔ o kɔnɔ minnu bɛ nafa kolo gɛlɛn sigilen caman bɔ u

cogoya la

Miiri ni taasi mana kɛ donɲɔgɔnna taabolow kan jɛngɛnni tɛ se ka kɛ nin ɲininkaliw ma

Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa bɛ se tigitigi baara kɛbaga jumɛnw ma Jɔnw bɛ se ka

baara taabolow ta koɲuman (fɛɛrɛw labɛnni u waleyacogo baaraw sigili senkan janto kɛli

fɛɛrɛ bolodalenw ka se ka waleya) O ɲininkaliw jaabiw jɛlen don sigida lakodɔnnenw

(kɛrɛnkɛrɛnnenya la minnu bɛ dancɛw la) nrsquou sigira senkan desantaralizasɔn hukumu kɔnɔ

olu ma se halibi ka donɲɔgɔnna ko dajiralenw nrsquoa poroggaramuw sɛmɛntiya ani krsquou waleya u

taabolow kɔnɔ olu minnu tun ka kan krsquou ka donɲɔgɔnnako wulikajɔw sinsin san tan caman

tiɲɛni politiki dadalen ɲɔgɔn kan ninnu nrsquou ta bɛɛ

Halisa o donɲɔgɔnna kɛbaaw selen tɛ ka minɛyɔrɔ sɔrɔ donɲɔgɔnna taabolow la u yrsquou ta kɛ

kɔrɔfɔw lamɛnni ye desantaralizasɔn kan ka laban krsquoa kɔlɔsi o waati kelen na krsquoa waleyali

fɛɛrɛw tigɛli senna ka suma walima minnu yɛrɛ tigɛra olu caman tɛ ka waleya

A ɲuman ye ka se di o donɲɔgɔnna kɛbaaw ma jɛkulu suguya minnu sigira senkan kaban ka

fanga don olu la walima ka jɛkulu kuraw sigi minnu bɛna se ka donɲɔgɔnna taabolow kuru

krsquou don u sagolakow dafɛ

203

II Walasa donɲɔgɔnna kɛbaaw jɔyɔrɔ ka don ba la dugumada la

Kɔrɔfɔ minnu kɛra donɲɔgɔnna kan fo bi o fanba danna fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw taw ma A

kuntilenna a senna ka fara a dɛmɛdɛmɛnilabɛnw kan i nrsquoa fɔ donɲɔgɔnna kɛbaaw

haminankow yrsquoa jira cogoya min na ɲɔgɔnfaamuya sinsinnen si ma kɛ olu kan O tɛ kabako

ye bawo fankelenfɛjamanaw ka politikiw labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni ni jamana kelen-

kelen taw olu bɛɛ kɛra cogoya kelen na

Afiriki yiriwali gɛlɛya o tuma anrsquoa ka donɲɔgɔnna gɛlɛya sababu dɔ bɛ da mara kɛcogow ka

dɛsɛw kun

Fo bi komagɛlɛyaliw bɛ ka ta fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw de ka dabada ma ka fara diɲɛ

jamana yiriwalenbaw ka mɔgɔ faamuyalenbaw kan ani an ka jamanaw baarakɛla kunbaba

damadɔnin jate tɛ ta minnu hakilila kan O kɛcogo in trsquoa to donɲɔgɔnna nafa ka bon a baara

kɛbaa minnu kan yiriwali sabatili la olu haminankow ka jate yɔrɔnin kelen A tɔ tora sisan ka

kɛlɛ kɛ ka demokarasi sabaticogo kura sigi senkan nlsquoo ma kɛ politiki yɛlɛmaw bɛna bange

jaabi fanfilama sidɔnbaliw de la

A ɲuman ye ka baara kɛ miiricogow ni waleyalicogow ka yɛlɛma ka fɛɛrɛw labɛnni u

waleyali nrsquou kiimɛni kɛcogoyaw don baara kɛbaaw bolo

Laɲini ye ka mara kɛcogo kɔrɔ bila fɛɛrɛ minnu bɛ senna ka baara kɛbaaw bila olu cɛma

O bɛ wulikajɔw kofɔ dakun caman na

Fangabulonw ka mara kɛcogo O brsquoa ɲini mɔgɔ minnu tɛ gɔfɛrɛnamanbaara kɛbaaw

ye olu sen ka don kosɛbɛ fangabulonw koɲɛnabɔli la u hakilila ka ɲini fɔlɔ sanni

komagɛlɛyaliw ka ta (politiki labɛnni koɲɛnabɔli)

Sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogoyaw senyɛrɛkɔrɔ jiidili u lasɔrɔli nɔgɔyali jama fɛ ani

ɲangiliw waleyali

Jamanaw ni gɔfɛrɛnamancakɛdaw (duwaɲɛsow ni dancɛlapolisisow) minnu bɛ sariya

waleyali jɔnjɔn latiɲɛ walima klsquoa bali ka olu weleli ani u nɔminɛni sira surunya ani krsquou

kɛ tiɲɛ kan

O ye cɛsirikow ye minnu ka kan ka kɛ waati mankan kɔnɔ ɲɛsigi ka kan ka kɛ u ma kabini

sisan sisan

204

III Walasa ka jujɔnniko kura sira don Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔnw kɔrɔ

Dakun fila dajirala

1) Sigikafɔ hadamadenya sabailijɛkuluw fɛ ani sigida (kɛrɛnkɛrɛnnenya la marabolow ani

sigida lakodɔnnenw)

O sigikafɔ ɲɛsinnen bɛ nin kuntilennaw ma ka baara kɛbaaw bila u ka donɲɔgɔnna waleya

kɛlenw sɛgɛsɛgɛ ka faamuyaw sɔrɔ u la krsquou fɛlaw dajira ni kura doncogo la anrsquou yɛrɛw

jɔyɔrɔw

Donɲɔgɔnna sabatisababu caman bɛ sigida lakodɔnnenw bolo ani dɔnniyaw minnu bɛ sɔrɔ u

sigicogow fɛ anrsquou ka baarakɛcogow kɔnɔ Ka kɛɲɛ ni hakililaw ye u bɛ minnu ta ani

donɲɔgɔnna sabatilisababu minnu bɛ u fɛ yen politikisiraw brsquou bolo minnu bɛ se ka mabɛn

ka wolo forobapolitikiw sigili la senkan Fɛlaw brsquou fɛ fana baara kɛcogo fɛɛrɛw labɛnni kan

minnu brsquoa to u da bɛ se ka don fanga sigibolow koɲɛnabɔfɛɛrɛ labɛnni dakunw na

O hakilila kelen na baarakɛjɛkuluw (jagokɛlaw taamabolifɛntigiw kɛnyɛrɛye baarakɛlaw

baaradatigiw sankadunnaw mara kɛcogo ɲuman hellip) olu de bɛ sisan politikiw ani laɲiniw

kɛnɛkanko cogoya dɔn

O baara kɛbaa ninnu bɛna sisan bolodiɲɔgɔnma politikiw kiimɛ gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw

dɛmɛni kama donɲɔgɔnna taabolow sabatili la

U ka hakilijagabɔ jaabi ka kan ka bɔ sira jateminɛtaw kan ani fɛɛrɛw walasa ka donɲɔgɔnna

taabolo sigi senkan ani nafolobɔlaw ka kan krsquou jɔ jɔda min na

A nafa ka bon kosɛbɛ baara kɛlenw jatebɔli ani taasira kolomaw labɛnni ka kɛ cakɛda fɛ min

jɔlen don a kolo la ni dannaya brsquoa kan min jɔyɔrɔ bɛ kɛ hakilijagabɔ nɔgɔyali ye

Jatebɔli laban bɔlen kɔ yen min don o ye jɛrɛjɛkuluw ka to ka se krsquou fɛla fɔ gɔfɛrɛnamanw cɛ

tɔnw baarakɛcogo kan sisan porogaramu minnu bɛ senna anlsquoolu labɛncogo krsquou fɛlaw fɔ o

kan Cɛsirikoba min ka kan ka kɛ nin baara in na o ye ka baara kolomaw dajira minnu brsquoa to

taa bɛ kɛ mara kɛcogo fan fɛ min bɛ fanga lakika di jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ma

(donɲɔgɔnna fɛɛrɛw labɛnni na a waleyali kɔlɔsili la a sɛgɛsɛgɛliw kɔlɔsili la) A bɛ mɔgɔ

nisɔndiya waati taamasiyɛn krsquoa ye klsquoa fɔ Afiriki tilebinyanfanjamana baaradatigiw (REAO) ka

205

jɛkulu sababu la waleyakoniw kɔlɔsilicakɛda dɔ sigili senkan baara ka daminɛ Labɛn kura

ɲɛnamaw bɛ sigi senkan nin hakilila suguya in de kɔnɔ

Jɛkuluw ani tɔnw fankelenfɛjamanaw tɔgɔ la bɛ yen kaban a kɛra sɛnɛkɛjɛkuluw ye o

baaradatigiw ka jɛkuluw walima baarakɛjɛkulu suguya wɛrɛw A bɛ bɛn olu minnu bɛ yen

kaban sinsin ka kɛ olu kan ka hakilijagabɔba daminɛ Fɛn min ye baara kɛbaa tɔw ye

hakilijagabɔcogo wɛrɛ bɛ se ka jateminɛ olu ye jamana fan bɛɛ ani

ɲɔgɔnsɛgɛsɛgɛhakilijagabɔ ni jiidilihakilijagabɔ fankelenfɛjamana bɛɛ kɔnɔ

2) Fɛlaw sɛgɛsɛgɛli ani fanga sigibolow taabolo u waleyalifɛɛrɛw nrsquou labɛnw sabatili

Ka kɛɲɛ nrsquoo sigikafɔ in jaabiw ye baara bɛna kɛ

Ka fangasigibolow mabɛnni kokura fɛlaw labɛn

Ka politikiw ni fɛɛrɛw labɛn sango u waleyalicogo jɔnjɔn

Nin ɲɛsigiw kɔnɔ labɛn minnu ka kan krsquoa to baara kɛbaabajuw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa olu bɛ

pereperelatigɛ kunnafoni dicogo ɲuman ani sew sinsinni politiki labɛnni brsquoo la ani jɛrɛjɛkuluw

kɛli jɛɲɔgɔnkulu ye lafasali baara kɛcogo ɲuman jɛɲɔgɔnkulu

Nafolobɔlaw i nrsquoa fɔ jamanaw olu minnu ye sendonni ni mara kɛcogo ɲuman kɔrɔfɔw kɛ u

bolominɛkala ye O siratigɛ la fɛla minnu bɔra jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ka hakilijagabɔ

kɔnɔ olu ka kan ka yɛlɛma ka kɛ kandiw ye krsquou bonya jamanaw fɛ ani nafolobɔlaw 3

GAFE LAJƐLENW

3 Lazari Ki Zɛribo Afiriki ka donɲɔgɔnna Ka donɲɔgɔnna baara kɛbaaw bila a cɛma [ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012

httpbaseafrique-gouvernancenetfrcorpus_bipintfiche-bipint-56html

206

Gafe kunbaba lajɛlenw

AKANI-HɔNWO Adiriyɛn ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna dancɛw nɔw ani

sɔrɔw ka yiriwali bɛnɲɔgɔnmaya walima bɛnbaliɲɔgɔnmayardquo Marabolo ni yiriwali 17

(2003) 109-143

BEKOLO-EBE Birino ldquofankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna Afiriki kɔnɔ cogoyaw

gɛlɛyaw ni laɲini bolodalenwrdquo Diɲɛ yiriwali sira kan 3 (2001) 81-88

BIYO-GURA S ldquoSedeyawo TEYESETEC anrsquou kɔlɔlɔw fankelenfɛjamanaw ka

donɲɔgɔnnako kan ani APE ka bɛnɲiniw kanrdquo 2006

BUNDU Abasi ldquoSedeyawo ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sininama Afiriki

tilebinyanfan fɛrdquo

KIPERE Piyɛri Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna ani cikɛduguyɔrɔ Afiriki

tilebinyanfan fɛ SidiSides 2006

LANBɛRI Aɲɛsi ldquoJagokɛlaw ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnardquo Sɛnɛgali nrsquoa

sigiɲɔgɔnjamanaw Dakaro Yɔrɔ - Waati (1994)

- LAWɛRIɲI R (Sdir) Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki

tilebinyanfan fɛ Pari Karitala gafedilanso SeyɛrideziCRDJ (1996) 41-62

LAWɛRIɲI Ereyali P Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki

tilebinyanfan fɛ Karitala gafedilanso Otawa SeyɛrideyiCRDI 1996

PETITEWILI Faranki ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow diɲɛ taabolo

daboloyɛlɛma sababu rdquo Diɲɛ kunkanko jateminɛw 283 (1997)

WƐBU LAJƐLENW

207

InɛsikoUNESCO An ka bɛn sabati [ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ lajɛra 15062012

httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

InɛsikoUNESCO OniONU ka sɛnsɛnni kun fɔlɔ laselisɛbɛn bɛn sabatili kan

[ɛntɛrɛnɛti kan] san 1998 ɲɛ lajɛra 15062012

httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12nan bɛ [ɛntɛrɛnɛti

kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchintroductorypdf

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bɛn ni ladamu buruju [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) Kalanbolo 2nan ɲɛ 5nan

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

Edehasi (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) kalanbolo 2nan ɲɛ 8nan [ɛntɛrɛnɛti

kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

Alɛn MUSU hadamaden ka hakɛw diɲɛtaya lajɛba kan ɔsilo - san 2010

ɔkutɔburukalo tile 21 ni 22 A daminɛnikɔrɔfɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpforumoslofedeorgtextesfrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf

SEZARI NTANGU LIHO OniONU sekeretɛri zenerali ka laselisɛbɛn kuntilennaw

sɛbɛn hadamaden ka hakɛw burujali kan Kongo Demokaratiki jamana na 2001

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

208

httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-bibliogrphique-des-Rapports-du-

Secretaire-General-de-lOnu-sur-les-viola0html

Z Muruzɔn Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kow daɲɛgafe [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛtlpg=PA123ɛtdq=J+Mourgeon

InisɛfuUNICEF Bɛnkan ka ɲɛsin denmisɛnnin ka hakɛw ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra 15062012

httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html

Fasodenɲumanya ni fasodenya Oliwiye ka jilatɔnyɔrɔ CIQ siti kan [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra 15062012

httpciqetangolivieristresover-blogfrpagesCivisme_et_citoyennete-212670html

Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241

InɛsikoUNESCO ka poroze faralen ɲɔgɔn kan ndash Ligisanburugu 548 RAF 3000 Kalan

hadamadenw ka hakɛw kan fasodenya kan ani sigida demokarasiko kan Sɛnɛgali

Mali ani Burukina Faso [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpunesdocunescoorgimages0018001813181306fopdf

- Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisCivisme20

Tubabukan kofɔliw Eduwari Heriyo [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

209

httpwwwcitations-francaisesfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-

artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-

limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html

Gakisi Daniyɛli laquo Demokarasi raquo Diɲɛ daɲɛgafeba kɔnɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopediedemocratie

AseACE Demokarasi kɔrɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpaceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm

Bɛnkan ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan O ye farankan ye

bɛnkan na

Ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli bɛn basigili ani lakana ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwcommecowasintsecfrprotocoles-Protocole-additionnel-sur-la-bonne-gouvernance-et-la-democpdf

laquo Bɛɛ brsquoa fɛ ka tile nɔfɛdoolo kisi nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲamankɛminɛnw lajigin Zan

Yani [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpscarlettsansehettwordpresscom20090530tout-le-monde-veut-sauver-la-planete-mais-personne-ne-veut-

descende-les-poubelles

Safiri yiriwali Dɛmɛni forobakɛnɛyako la [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpsaphirdeveloppementorgdomaine-competencesassistance-sante-publiquehtml

OyɛmɛsiOMS ɲɛsinnen Afiriki mɔgɔw ma Nowanburukalo tile 20 san 2006

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

210

httpwwwdestinationsantecomfr_depechephpid_rubrique=26ɛtid_article=19917ɛtcat=1

Censusgov peole and household Internation programs main data International

data base 2012 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidbregionphp

Demɛdonjɛkulu Pilanetɛri Ere ka gafenin [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwplanetereorgancien_sitetelech_docplaquette_ongpdf

Wɛnsɛsilasi Sakerekɛri MɔnzalaWenceslas Sacreacute Coeur Monzala

Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila Afiriki tilebinyanfan fɛ Sedeyawo

fangabulonw sɛgɛsɛgɛli 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-Afrique-de-lOuest--analyse-

du-cadre-institutionne17html

FARANKANW

Kalanbaaraw taabolo

211

1 Ka ɲɛsin sekalan taabolow ma

Sisan kalan cɛmancɛdakun kalansen bolodalenw bɛ kalan ka kɛɲɛ ni gafe kɔnɔko ye

Karamɔgɔ ka baara yrsquoo la ka dɔnniya sɛbɛnni don kalandenw kun na O hakilila in na

haminanko pereperelatigɛlen tɛ ka o dɔnniya sɔrɔlenw bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ

ɲɛnabɔli dafɛ A dun yera krsquoa fɔ bi klsquoa jɛya ko ka gafe caman dɔnniyaw don i kun na o trsquoa

sɛmɛntiya krsquoo dɔnniyaw bɛ se ka bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ ɲɛnabɔli dafɛ

Nin dɛsɛlako jateminɛnenw bolodali kɛcogo in brsquoa sɛmɛntiya baara ka daminɛ sekalan

hukumu kɔnɔ O taabolo in bɛ donɲɔgɔnna kalanbaara sɛmɛntiya o min bɛ kalanden bila a

ka wulikajɔ kɛ kosɛbɛ krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw don kokɛta gɛlɛnw ɲɛnabɔli dafɛ ka kɛɲɛ ni

ɲɛnamaya taabolow ye Se o tɛ dɔwɛrɛ ye laquo ni kokɛɲɛdɔn tɛraquo Min sinsinnen bɛ kalanden ka

se kan krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw wuli ka jɔ krsquou matarafa ani krsquou latɛmɛ

Sekalan taabolo sinsinnen bɛ bolomadahakili fila kan

Fɔlɔ ye laquodɔnniyasɔrɔwaleraquo hakilila ye o hukumu kɔnɔ dɔnniya tɛ jate dɔnniya ye fo nrsquoa jɔra

baara kɛlenw seereyaw kan Kalanden ka kan krsquoa ka dɔnniya jɔ ko kɛlenw suguya caman

kan

Filanan nrsquoo bɛ wele laquomɔgɔko dɔnniyasɔrɔwaleraquo (o bɔra fɔlɔ kɔnɔ) O sinsinnen bɛ

mɔgɔyasira kan ka dɔnniya sɔrɔ Kalanden brsquoa ka dɔnniya sɔrɔ a mɔgɔɲɔgɔnw fɛ sigi kɔnɔ

Munna kalan ka kan ka kɛ sekalan taabolo hukumu kɔnɔ

Fɔlɔ sekalan taabolo brsquoa jira jɛlenya la kalanden ka kan ka se minnu sɛbɛkɔrɔ faamuya

tigitigi karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ kalanjɛ min kɛ kakɔrɔ sinsin tɛ krsquoo kan bilen

212

Filanan kunnasiriko min bɛ kalanko la nrsquoa bɛ kalandenw bila krsquou yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u

bɛ ka min kalan nrsquoo bɛɛ bɛ fɛn ɲɛ u ye tɛmɛ ka kan ka krsquoo kan sisan O la sekalan taabolo

brsquoa to kalan ka tali kɛ fɛnw na tuma bɛɛ minnu brsquou makow ɲɛ ani krsquou ka dɔnniya sɔrɔlenw

waleya kow ɲɛnabɔli la

O la sa sekalan taabolo bɛ kalanden ka kalan sɔrɔlenw sɛmɛntiya makoɲɛko jɔnjɔnw

ɲɛnabɔli sira kan a tɛ sɛmɛntiya bilen dɔnniya hakɛ sɔrɔlen ni koɲɛdɔn sira kan kalanden bɛ

kɔn ka ɲinɛ minnu kɔ teliya la tuma dɔw ani a trsquoa dɔn yɛrɛ fana a bɛ min kɛ nrsquou ye diɲɛlatigɛ

kɔnɔ

2 Kalansoli kalanbaara ka bila (sekalan taabolo kan)

Sekalan taabolo baju ye donɲɔgɔnna kalanbaara kɛcogoya ye

Kalansoli kalanbaara bɛ ɲɛfɔ cogo di taasira don min tɛ dan kalanden kun fali ma

ni dɔnniya ni koɲɛdɔn ye nka a bɛ kalanden bila wulikajɔw la ni dɔnniya sɔrɔlenw ye

ka koɲɛnabɔtaw ɲɛnabɔ minnu nafa bɛ se a ma

FOLIW NI TANUNIW

INƐSIKOUNESCO

Labɛn ni kɔlɔsili la

IDO Yawo

213

EDPSD bolofara ɲɛmɔgɔ Inɛsiko-Bereda

la

Sɛnɛgali

Email yydounescoorg

Telefɔni (+221)77 529 45 77

GISE Papa Banga

Fankelenfɛjamanaw ka poroze kolabɛnna

Inɛsiko-Bereda la

Sɛnɛgali

Email pbguisseunescoorg

Telefɔni (+221) 77 728 83 86

Sedeyawo

A ka kuntigiya la

ADIRIYƐNI Yande Jɔpu

Hakɛlabato ani hadamadenya yiriwali

ɲɛmɔgɔ

Sedeyawo

Sɛnɛgali

MAGA Abudulayi

Kalanko ɲɛmɔgɔ dɔnko dɔnni ni

fɛɛrɛkalan

Ekowasi

Email amagaecowasint

NIKIYEMA Jedone

EkuwasiEcowas bɛn ɲinini koɲɛnabɔla

SedeyawoCEDEAO ABUJA

Nizeriya

Email wendbarkayahoofr

Telefɔni (+234) 812 912 53 14

(+234) 813 538 00 09

OGUBE Arasɛli

Kalanko porogaramu ɲɛmɔgɔ

SEDEYAWO ABUJA

Nizeriya

Email rachelogbegmailcom

Telefɔni (+234) 808 320 10 59

WAKU Orolan

Dɔnniya ni fɛɛrɛ bolofara ɲɛmɔgɔ

SedeyawoAbuja

Nizeriya

Email rkouakouecowasint

Telefɔni (+224) 706 800 44 76

MƆGƆ FAAMUYALENBAW

u ka dɛmɛ na fɛɛrɛko la

AGULO Jɔni

Lome Iniwɛrisite karamɔgɔba

Togo

Email johnaglotgreferorg

Telefɔni (+228) 90 12 41 36

ADENIYI Eliyasi Ola

ɲinini karamɔgɔba

Nizeriya

Email elisaden76yahoocom

Telefɔni (+234) 803 598 36 75

ADOTEWI Adote Ba

TTISSA ɲɛmɔgɔ

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email Abadoteviunescoorg

Telefɔni (+221) 33 849 23 19

214

AJIBEWA Aderemi

Sedeyawo baarakɛjɛkulu

Nizeriya

Email remiajibewayahoococom

Telefɔni (+234) 703 410 3880

ANSA Samuyɛli

Karamɔgɔkalan ɲɛmɔgɔ

Gana

Email samansah54yahoocom

Telefɔni 02 44 11 28 02

A WORIBI Nangi Manboburu Kɔri Zakɔbu

Kirikilɔmu ɲɛɲinini ɲɛmɔgɔ

Gana

Email korjacob313yahoocom

Telefɔni 02 44 79 85 21

Ba Fatimata

Kalanso kun fɔlɔw ni kun filananw ɲɛmɔgɔ

IneyadiINEADE

Sɛnɛgali

Email fatiba_ngyahoofr

Telefɔni (+221) 77 536 25 07

BADINIKabere Alimata

Seko ni dɔnko sigida nrsquoa lamini ani

jamanadenko ni fasodenya kalan ɲɛmɔgɔ

DeyasɛmupeseDEACEMPC

Burukina Faso

Email alimata_badiniyahoofr

Telefɔni (+226) 78 21 40 55

(+226) 70 71 47 78

BA Laliya Ibarahima

AdeyaADEA

BARI Fatumata Binta

Dubereka lakɔlikaramɔgɔkalanyɔrɔ

ɲɛmɔgɔ (Ekɔli nɔrɔmali karamɔgɔba)

Gine Konakiri

Email bintacamara83yahoofr

Telefɔni (+224) 62 42 22 24

(+224) 65 29 15 99

BATIYONO Zan Kulodi

Kudugu lakɔlikaramɔgɔya kalansoba

ɲɛmɔgɔ

EyɛnisikaENSK

Burukina Faso

Email jclaude_bationoyahoofr

Telefɔni +226 7005 11 95

BOZARI Ibarahimu Arabi

DGINDRAPMENAPLN

Nizɛri

Email Bsoli1yahoofr

(+227) 96 98 15 70

KAMARA Musa

Karamɔgɔ-ɲininikɛla ISSEG bolofara

ɲɛmɔgɔ

Gine Konakiri

Email mousjairyahoofr

Telefɔni (+224) 60 61 87 43

(+224) 62 95 81 18

KƆNPAWORE Pamusa

Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔ

DEP

215

Burukina Faso

Email compaf2002yahoofr

Telefɔni (+226) 76 47 93 01

KƆNDE Fode

Lakɔli nɔrɔmali karamɔgɔba

ENIICINDIA kalanw ɲɛmɔgɔba

ENI

Gine Konakiri

Email focond57yahoofr

Telefɔni (+224) 62 97 80 18

(+224) 69 01 42 83

KULUBALI Hayidara Tɛnɛn Natɔgɔma

Kalan dakun filanan sɛgɛsɛgɛbaa

Kɔnɔwari

Email tnhaidarayahoofr

Telefɔni (+225) 01 33 95 87

DAWUDA Abudurahamani

Kalanw ni bolodali ɲɛmɔgɔ

Nizɛri

Email daouda0708gmailcom

Telefɔni (+227) 97 97 49 08

(+227) 96 96 72 83

DA Kuna Pasikowali

ENS ɲɛmɔgɔ dankan Ciko Te

ENSTT

Gine Bisawo

Email pacoregasyahoocom

Telefɔni (+245) 667 04 77 (+245) 525

42 95

DANTISEYI Kofi Edinamu

Sɛnɛ ni sigida nrsquoa lamini

ɛnzeniyɛriDɛmɛbaa kolabɛnna dankan

kɔrɔ PNUE poroze Biyo sekirite la Afiriki

tɔgɔ la Nayirobi

Togo

Email koffidantseyyahoofr

Telefɔni (+228) 90 94 59 53

JA Mamadu NJayi

InɛsikoUNESCO baarajɛkulu bolofara

ɲɛmɔgɔ

Sɛnɛgali

Email dadeissa82yahoofr

Telefɔni (+221) 776 33 81 70

JABUGA Yɔnbo Poli

Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔba

DEP

Burukina Faso

Email ydiabougayahoofr

Telefɔni (+226) 70 75 40 11

JAɲI Usumani Dudu Mati

IneyadeINEADE

Sɛnɛgali

Email odmdfryahoofr

Telefɔni (+221) 776592636

JARA Abu

Karamɔgɔba

Mali

Email aboudiarranetcourriercom

Telefɔni (+223) 76 20 01 72

DIKENU Kuwami Kirisitɔfu

216

Jogoɲumanyakalan karamɔgɔba

Jogoɲumanyakalan

Masitɛri ɲɛmɔgɔ Lome iniwɛrisite la

Togo

Email kdikenoutgreferorg

Telefɔni (+228) 90 08 19 33

DUMƆNGE Juma

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlakalan

ɲɛmɔgɔba

Togo

Email doumongue2006yahoofr

Telefɔni (+228) 90 05 62 98 22 21 21

29

EJIME Poli

Ekowasi kunnafoniko PO

Email paulejimegmailcom

Telefɔni (+234) 80 72 88 13 91

EKUWE Yawowi

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlaNotisɛ

lakɔlikaramɔgɔw kalanyɔrɔ dirɛkitɛri

Togo

Email victorekoueyyahoofr

Telefɔni (+228) 90 22 35 01

ƐLI Umurani Lala K

Afiriki denmisɛnw nrsquoa balikuw ka kalanko

bɛnkan Dɛmɛbaa

Mali

Email lakhadeijagmailcom

Telefɔni (+223) 73 33 43 37

ESE Dominiki

Kalanw ni degeli kiimɛni cakɛda ɲɛmɔgɔ

Kalanbaara sɛgɛsɛgɛli ɲɛmɔgɔso la

MEMP

Benɛn

Email esdak77hotmailfr

Telefɔni (+229) 95 49 64 74

(+229) 96 80 94 48

FAYI Magati

PorozerdquoCapEFArdquo kolabɛnna

InɛsikoUNESCO

Togo

Email mafayeunescoorg

Tel (+228) 90 83 76 98

GABA K Mawuze

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛla

kalankow ɲɛmɔgɔso la a bɛ lafiɲɛbɔ la

Togo

Email gabeliabyahoofr

Telefɔni (+228) 90 36 33 03

GAYIFƆRI Zawu B

Karamɔgɔba Liberiya Iniwɛrisite la Liberiya

Email zawubgayfloryahoocom

Telefɔni (+231) 886415176

GOWABuGA Emaniyɛli W

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

sekeretɛri zenerali

Burukina Faso

GEYI Isaka

IneyadiINEADE Sɛnɛgali

Email gueyeeissakhayahoofr

Tel (+221) 775727207

217

II MARA Faseli

ɲɛmɔgɔ dankan fasodenɲumanya

ladamuni ɲɛmɔgɔso

Gine Konakiri

Email donfas02yahoofr

Tel (+224) 68 24 21 36 64 28 80 70

JALO Mohamɛdi BS

Bolodali ɲɛmɔgɔ

Ganbi

Email msjallowganetgm

KABA Asita

Kalanko minisiriso kirikilɔmu karamɔgɔba

Liberiya

Email assakaniyahoocom

Tel (+231) 88 06 22 722

KABOREWedarawogo Ziliyɛti

ɲinini kalan ani baaradegekalan yɛlɛma

kuraw ɲɛmɔgɔba

DGRIEFBurukina Faso

Email kabouedhotmailcom

Telefɔni (+226) 70 35 64 72

KALƆN Mohamɛdi Pɛpusi

Firitawuni Lakɔlikaramɔgɔkalanso ɲɛmɔgɔ

Saralɔn

Email pepskayyahoocom

Telefɔni (+232) 76 73 25 48

KANI Sumayila

Cakɛda ɲɛmɔgɔ

DPFC

Kɔnɔwari

Email somailakaneyahoofr

Tel (+225) 01 85 06 98

(+225) 07 69 18 22

KARINGIBI Liweyi Dawu

Kalanko minisiriso ɲɛmɔgɔ dɔ

Liberiya

Email ikarngbaeyahoocom

Telefɔni (+231) 76 34 63 55

(+231) 776346355

KƐRIKULA Petɛri L

Liberiya Iniwɛrisite lakɔlikaramɔgɔba

Liberiya

Email plibertykerkulayahoocom

Telefɔni (+231) 654 35 58

KONANJI Yusufu

CDPSDNPMEAPLN

Mali

Email youssoufkonandjiyahoofr

Telefɔni (+223) 66 71 83 17

KƆNƐTarawele Natali

FASCAOWACSOF ɲɛmɔgɔ dankan

Email nathaliekone05yahoofr

Telefɔni (+225) 08 27 95 48

(+225) 22 41 53 73

KUGUBILENU Akowete

Inɛsiko baarakɛjɛkulu sekeretɛri zenerali

Togo

Email akougble55yahoofr

Telefɔni (+228) 90 20 63 47

LANDIMU KOREYIYA Uruyi

INDE ɲɛmɔgɔba

218

Gine Bisawo

Email landimruiyahoocom

Telefɔni (+245) 524 23 37

LANKOWANDE Emaniyɛli

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

LANTOMEYI Kofi Ubuyɛnalɛ

ɲɛmɔgɔba lakɔliɲɛbilakalan ani kalan kun

fɔlɔ ɲɛmɔgɔso la

Togo

Email lantomeylucienyahoofr

Telefɔni (+228) 90 07 52 55

(+228) 22 22 13 37

LO SISE Ndeyi Fama

ɲininikɛla

INEADE Sɛnɛgali

Email mamefamalogmailcom

Telefɔni (+221) 76 689 83 03

MANSAREYI Imɛlida Ani Mari

Firitawuni lakɔlikaramɔgɔw ka kalanyɔrɔ

ɲɛmɔgɔ

Saralɔn

Email imeldamansarayyahoocom

Telefɔni (+232) 76 53 09 64

NBAYI Amikole

Kalan kun fɔlɔ ani kalan kun filanan

ɲɛmɔgɔ

Ganbi

Email mbayeamieyahoocouk

Tel (+220) 990 94 00

MƐNSA Felikisi

Kirikilaw Karamɔgɔba CSFMEMP la

Benɛn

Email mensahfelixyahoofr

Telefɔni (+229) 97 87 93 95

MƐNSA -PIYƐRUSI Coco Mariselini

ɲɛmɔgɔba demokarasi ani

fasodenɲumanya kalan ɲɛmɔgɔso la

Togo

Email tchomacym2yahoofr

Tel (+228) 91 42 4270

NASURI Seyidu

ɲɛmɔgɔba kalan kun fɔlɔ lakɔlikaramɔgɔw

ka lakɔli nɔrɔmali la Lunbila

ENEP Burukina Faso

Email snassouri2001yahoofr

Telefɔni (+226) 70 23 70 13

NJAYI Bala

INEADE

Sɛnɛgali

Email ndiayebalahtmaimfr

Telefɔni (+221) 77 544 53 05

NJAYI Beyi Kadi

Sekeretɛri zenerali ndash Bolodali ani labɛnni

ɲɛmɔgɔso la Kalanko Minisiriso la

Sɛnɛgali

Email Khady12001yahoofr

Telefɔni (+221) 775 38 30 63

NDƆNBI Kirisitiyan

Marabolo laadibaa CLT

219

Inɛsiko ndashBereda

Sɛnɛgali

Email cndombiunescoorg

Telefɔni (+221) 33 849 23 23

NDO Isatu

Kalan ɲɛmɔgɔ

Ganbiya kolɛzi la

Ganbi

Email isatoundwyahoocouk

Telefɔni (+220) 990 88 26 (+220) 448

30 62

NZAWU Muteta Zinɛti

BADBAD lasigiden Burukina Faso

Email mnzauafdborg

ONOKOKO Gasipari

GRAREDEP

Sɛnɛgali

Email gaspanoyahoofr

Telefɔni (+221) 77 553 08 57

WATARA Kurubiye Modibo

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

OLUTAYO Olusegun

Sedeyawo baarakɛjɛkulu

Email olutayosegungmailcom

Telefɔni (+228) 66 04 15 23

WEDARAWOGO Zɔngo Eleyonɔri J

GTENFADEA baarakɛjɛkulu balikukalan

kan

Burukina Faso

Email zongoeloyahoofr

Telefɔni (+226) 50 36 58 45 70 23 96 94

PAKODI T Baritelemi

CNU

Burukina Faso

SAKANUDI Kuwame Benuwa

Karamɔgɔ - ɲininikɛla

ENS Kɔnɔwari

Email sacanouhotmailfr

Telefɔni (+225) 07 25 80 96

SAMU Kuwibila

Sɛgɛsɛgɛliw ani kalanbaara degeli

ɲɛmɔgɔba

DGIFP

Burukina Faso

Email samkuil20gmailcom

Telefɔni (+226) 70 74 97 94

SAMA Tinka

Kalan sɛgɛsɛgɛlikɛla ka ɲɛsin

lakɔliɲɛbilakalan ma

Togo

Email batoli3yahoofr

Tel (+228) 90 09 30 95

Email sacanoudhotmailfr

Telefɔni (+225) 07 25 80 96

SARI Abudu

IADakaro

Sɛnɛgali

220

Email Sarrabdou70yahoofr

Tel (+221) 77 379 34 21

SAWADOGO S Inosan

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

SIBI Mari

Kalanko Minisiriso Bulon

Sɛnɛgali

Email koundasyahoofr

Telefɔni (+221) 776312357

SULAMA Baba Ahamɛdi

Sekeretɛri zenerali Inɛsiko baarakɛjɛkulu

la

CNU

Burukina Faso

Email ahmsoulamagmailcom

Telefɔni (+226) 70 26 49 85

SIWEDARAWOGO Agati

CCCD kolabɛnna Pilan Burukina na

Burukina Faso

Email syagatheplan-internationalorg

agatheyahoofr

TALI Bubakari

Dɛmɛbaa INEADE

Jamana Koɲɛɲinini ni waleyali cakɛda

Sɛnɛgali

Email boubacartallgmailcom

Telefɔni (+221) 775 49 17 62

TURE Birama

INEADE

Sɛnɛgali

Email biramatouregmailcom

Telefɔni (+221) 77 550 34 95

TURE Camu Marema

SHS bolofara ɲɛmɔgɔ

InɛsikoUNESCO

Sɛnɛgali

Email mtoure-thiamunescoorg

Tel (+221) 77 6379 615

TURE Musitafa

Waleyali sekeretɛri

CEBDPRE

Sɛnɛgali

Email amedytoureyahooca

Telefɔni (+221) 77 534 17 31

TARAWELE BIKABA B Madelɛni

Hadamadenw ka hakɛw minisiriso

Burukina Faso

Email bicmadoyahoofr

Telefɔni (+226) 70 39 44 04

TARAWELE Isiyaka

CNU

Burukina Faso

TARAWELE Mamadu

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

UGUWUNZE Guloriya

ɲinini cakɛda

SedeyawoAbuja

221

Nizeriya

Email gugwunzeecowasint

Telefɔni (+234) 80 55 60 50 25

WANDAWOGO Isa

Jamana Kalanko ani Balikukalan Minisiriso

Burukina Faso

WƐNMƐNGA Siyasan

CNU

Burukina Faso

ZAGIRE Patirisiya

CNU

Burukina Faso

ZAN Eli

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

Ɛnfɔrimatikibaara sira kan

JUFU Asani

Ɛnfɔrimatiki baarakɛla

InɛsikoUNESCO

Sɛnɛgali

Email adcreamediayahoofr

Telefɔni (+221) 77 570 53 59

Dɛmɛbaa musomanw

BONBO Wiwiyani

Sekeretɛri kanfilamɛnna

SedeyawoAbuja

Nizeriya

Email viebombogmailcom

vbomboahouecowasint

Telefɔni (+234) 706 423 10 90

GANDIZIYƆN Oliwiya

Baaradegela

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email oliviagandzionhotmailfr

GARISIYA Nina

Baaradegela

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email ninagarciagmailcom

KANI Mamu Jara

Dɛmɛbaa

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email mdkane unescoorg

Telefɔni (+221) 77 193 26 71

Page 2: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw

1

LADAMUNI KA ɲƐSIN BƐN HADAMADENW KA HAKƐW FASODENYA DEMOKARASI

ANI FANKELENFƐJAMANAW KA DONɲƆGƆNNA SABATILI MA

SEDEYAWOCEDEAO KA MISALIGAFE

KA ɲƐSIN KARAMƆGƆ CƐMAN NI MUSOMANW MA

INƐSIKO

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko Dɔnniya ani Seko ni

Dɔnko Sabatili ma

Dakaro Biro

Afiriki marabolobiro ka ɲɛsin kalanko ma

2

KƆNƆKO DAKUNW

1- Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

2- Hadamaden ka hakɛw

3- Fasodenya ni fasodenɲumanya

4- Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman

5- Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwali

6- Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan

7- Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

3

KƆNƆKO

ɲɛbiladantigɛli helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou

ɲɛnabɔlihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Bɛn hakilila sabatili

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen o kelen

Masalakun bolofara 2 nan Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ni fasodenɲumanyahelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Fasodenya

Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya

Kalanbolo 4 nan Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Demokarasi

Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman

Kalanbolo 5 nan Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwalihelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Hakɛlabato tɛmɛsira

Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Kalanbolo 6 nan Forobakɛnɛya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara 1lɔ Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan

4

Kalanbolo 7 nan Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnahelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ SedeyawoCEDEAO kuntilenna nrsquoa ka baara

Masalakun bolofara 2 nan SedeyawoCEDEAO kɛli jamanadenw ta ye

Gafe lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Wɛbu lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Farankanwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

5

FƆCOGO SURUNW NrsquoU KƆRƆW

AMAYOAMAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka wariko Cakɛda

BADIBAD Afiriki Yiriwali Banki

BEYIDESEBIDC SEDEYAWOCEDEAO ka Nafolobɔ ni Yiriwali Banki

BERƐYISE BRIC SEDEYAWOCEDEAO ka Yiriwalinafolobɔbanki a jamanaw kama

BƐMUBM Diɲɛ Waribonba

SESEDEZECCDG SEDEYAWOCEDEAO ka Cakɛda Hakɛkɛɲɛ Yiriwali kama

SEYACEA Afiriki Sɔrɔko Tɔnba

SEYAKICEEAC Afiriki Cɛmancɛyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

SEDEYAWOCEDEAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

SEDƐFUCEDEF Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara suguya bɛɛ binni ma cɛw ni musow

SƐNISADICEN-SADI Saheli ni Saharajamanaw ka Tɔnba

SEYƐRICER Fankelenfɛjamanaw ka sɔrɔko Tɔnba

SEYISEYƐRICICR Diɲɛ jamanaw ka kuruwaruzi komiteba

SILISICILSS Sahelijamanaw ka jakɛlɛtɔn

SƐMUSECMS Fɔkabɛn ni kana sabatilijɛkulu

SEYƐNIDEDECNDD Jamana jɛkulu Demokarasi ni Yiriwali sabatili kama

KOMESACOMESA Afiriki kɔrɔnyanfan nrsquoa Woroduduguyanfan Jamanaw ka Suguba

SEPESESECPC Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili Bɛnkan

SEPEYICPI Diɲɛ kiiritigɛbulonba

SEPƐLIPECPLP Pɔritigɛkanfɔjamanaw ka Tɔnba

6

SEPƐSICPS Bɛn ni lakana Jɛkulu

DEWUDEYASIDUDH Hadamadenw ka hakɛw Dantigɛlisɛbɛn

EKOMƆGUECOMOG SEDEYAWOCEDEAO ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu

EKUWASIECOWAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

ENOYAENOA Jamana Jalatigiba Kalanso

EPUEPU Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati

FAWOFAO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Baloko ni Sɛnɛko

maDiɲɛ Baloko ni Sɛnɛko Tɔnba

FASIFAS Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn

FƐDIFED Muso ni Yiriwali

ƐFƐMIFMI Diɲɛ Wariko ɲɛnabɔli Tɔnba

ƐFƐRIDESEFRDC Sedeyawojamanaw Yiriwali Nafolobɔda

IYƐFUDEIFD Musow Sendonnicakɛda Yiriwali la

IGADIIGAD Gɔfɛrɛnamanw Tɔgɔlajɛkulu Yiriwali kama

IMAWOIMAO Afiriki tilebinyanfan Wariko ɲɛnabɔlicakɛda

IYUSƐNIIUCN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin Kungo Lakanani ma

ƐMUZƐFUMGF Musow ka Nɛgɛkɔrɔsigi

OYIYƐFUOIF Tubabukanfɔjamanaw ka Tɔnba

OYƐMUDEOMD San Bakelennan laɲiniw Yiriwali Kama

OYƐMƐSIOMS Diɲɛ Kɛnɛyako Tɔnba

OYƐMUWEYƐSIOMVS Sɛnɛgali Ba Labaarali Jamanaw ka Tɔn

OYƐNIZEONG Dɛmɛdonjɛkulu

7

ONIONU Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

OYASIOOAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Kɛnɛyako Tɔn

OYIYAOUA Afiriki ka Kelenyatɔnba

PINIDIPNUD Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara Yiriwali Kama

ƐRƐSIPEFEKORESPFECO Bɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

SADƐKISADC Afiriki Woroduguyanfanjamanaw ka Yiriwalitɔn

UYAUA Afiriki Kelenyatɔnba

UYEUE Erɔpu Kelenyatɔnba

IMOWA UEMOA Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwali ani Wariko Tɔn

INƐSIKOUNESCO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko

Dɔnniya ani Seko ni Dɔnko Sabatili ma

FINIYAPUFNUAP Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin

Diɲɛkɔnɔmɔgɔw ma

INIFƐMUUNIFEM Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Dɛmɛdonnafolo ka ɲɛsin

Musow ɲɛtaa ma

INODƐKIUNODC Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Cakɛda ka ɲɛsin Dɔrɔgu ani

ko jugubaw kɛlɛli ma

INOWAUNOWA Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Afiriki

Tilebinyanfanjamanaw ma

8

ɲƐBILA

SedeyawoCEDEAO ka misaligafe ka ɲɛsin karamɔgɔw ma A bɛ boli bɛn sabatili kan

hadamadenw ka hakɛw fasodenya demokarasi ani Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna

Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn (SedeyawoCEDEAO) sigira senkan bɛnkan

fɛ min tara san 1975 mɛkalo tile 28 Legosi Nizeriya faaba la A kuntilenna jɔnjɔn ye ka

bolodiɲɔgɔnma ni donɲɔgɔnna sinsin sɔrɔ yiriwali siratigɛ la walasa ka kelenya sabati sɔrɔ ni

wariko siratigɛ la jamanadenw ka ɲɛnamaya ka sankɔrɔta ka sɔrɔ labugunni sinsin tɔn

jamanaw kɔnɔ krsquou cɛsiraw laɲɛnamaya u ka se krsquou jeniyɔrɔ fin Afiriki ka ɲɛtaa anrsquoa yiriwali

la

San damadɔ tɛmɛnen kɔ yɛlɛmaw nana don o kuntilenna fɔlɔ in na krsquoa sababu kɛ diɲɛ

sokelenya nrsquoa taabolo kuraw ye krsquoa sababu kɛ fana tɔn jamana 15 cɛsiraw caya ye minnu

sinsinnen bɛ kelenya siriɲɔgɔnna bolodiɲɔgɔnma ɲɔgɔndɛmɛ ani yɛrɛmara kanTɔn jɔsen

jɔnjɔn tɔw ye jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma ka binkannibaliya

sinsin u cɛ ka bɛn basigi ani lakana sinsin u cɛ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ fɔkabɛn kɔnɔ fo

ka se hadamadenw ka hakɛw bonyali nrsquou layiriwali ma demokarasi ni mara bolicogo ɲuman

layiriwali nrsquou sinsinni ka jɔn-ko-Ala fɔli kɛ wajibi ye ni dɛsɛ nana ani sariya labatoli sɔrɔ ni

hadamadenya walew la

Nin kuntilennaba in waleyali an ka jamanaw kɔnɔ siga si trsquoa la o tɛ ko nɔgɔ ye ka da siyaw

ni seko ni dɔnkow caya kan ani olu sinsinnen bɛ sɔrɔ ni hadamadenya taabolo minnu kan

Nka a hakilisigiyɔrɔ ye min ye SedeyawoCEDEAO lakodɔnnen don bi diɲɛ sɔrɔ yiriwalijɛkulu

jɔnjɔn ye dannaya bɛ min kan krsquoa kɛ taamaseere ye jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la Ala

nrsquoa sintibagaw ka hakiliɲumantigiya anrsquoa jamanakuntigiw ka don o don cɛsiri ani mɔgɔ o

mɔgɔ hami ye Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna baara bolodalenw sabatili ye

Walasa ka bɛn ni basigi sabati politikiko sira kan an ka fankelenfɛjamana ɲagaminenw kɔnɔ

tɔn ye ɲɔgɔnlafaamufɛɛrɛ caman sigi senkan ka fɔɲɔgɔnkɔw kunbɛn walima ka bɛn diyagoya

ladon yɔrɔ dɔw la nrsquoa brsquoa kun bɔ O dɔw ye san 1999 bɛnkan ye min ɲɛsinnen bɛ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli u dalasali ani bɛn ni lakana sabatili ani san 2001

farankanbɛnkan min ɲɛsinnen bɛ demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili ma ani

Sedeyawo ka bɛnkan min tara san 2008 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ani Sedeyawo ka bɛnkan

9

wɛrɛ kalan ni baaradegekalanko kan min tara san 2003 Sedeyawo ka o san 37 ɲɛnamaya

kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la san tan fila fɔlɔ kɔnɔ nin sariya talenw ka fara politiki hakililaw

kan latigɛliw ni fɛɛrɛw ani wulikajɔ kisɛma suguya caman wɛrɛw olu kɛra sababu ye ka

mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw sigidaw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw kabilaw ni ɲɔgɔn cɛ

fɔɲɔgɔnkɔw jamakɔnɔkɛlɛw fo ka taa se jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛw ma olu ka ɲɛnabɔ

koɲuman

Tɔn depitebulon a kiiritigɛbulon anrsquoa kɛlɛbolo labɛnnen ka bila olu ye labɛnw ye minnu sigira

senkan a jamanakuntigiw nrsquoa gɔfɛrɛnamanw ka lajɛw fɛ walasa ka sariya talenw ni bɛn ni

kana sabatilanw sinsin

Ni bɛn sinsinni ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli ye tɔn ka fɛɛrɛ jɔnjɔnw ye wulikajɔw man

kan ka kɔtigɛ fana ka ɲɛsin jamanaw ka donɲɔgɔnna gɛlɛya kuraw ni haminanko gɛlɛnw

wulili ma O bɛ kɛ ni kiimɛniw cayali ani taabolow bɛrɛbɛnniw walima fɛɛrɛ kuraw waleyali ye

walasa fura ɲumanw ka sɔrɔ u la O hakilila in de yrsquoa to ni ladamuni anrsquoa waleyali jɔyɔrɔ

dɔnna krsquou kɛ bɛn sabatili cakɛminɛn ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka da a kan an ka jamanaw kɔnɔ jamanaden

fanba ye denmisɛnw ye A ka kan bɛn sabatili hakilila ka don olu la (olu minnu ye sini

ɲɛmɔgɔw ye) o kalan in ka kan ka labɛn koɲuman ka jamanaw ka kalanko taabolo kɛ a

labaaraliminɛn lakika ye

SedeyawoCEDEAO ka misaligafe in labɛnna o hakilila in de hukumu kɔnɔ krsquoa ɲɛsin

karamɔgɔw kalanbagaw ma A labɛnna ni yiriwaliko dɛmɛɲɔgɔnw ka magɛn ye fɛɛrɛko ni

nafoloko siratigɛ la Olu ye INƐSIKO-BEREDAUNESCO-BREDA ye ale dagalen bɛ Dakaro

ani Afiriki Yiriwali Banki (BADIBAD)

Kunnafoniɲini ani hakililaɲini caman kɛra walasa ka nin kalangafe in labɛn A baaraw

daminɛna kabini san 2006 Afiriki tilibinyanfanjamanaw kɔnɔ Sinsin kɛra mɔgɔ

faamuyalenbaw ka dɔnniyaw kan minnu ka baaraw bɛ boli bɛn sabatili kan ka bɔ Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ jamana wɛrɛw ani INƐSIKO la Mɔgɔ o mɔgɔ ka laɲini ye bɛn

sabatili ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ nafaba sɔrɔ nin kalangafe in na

Kalanbolo wolonwula bɛ kalangafe in kɔnɔ minnu bɛ boli bɛn sabatili kan ani fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli hadamaden ka hakɛw fasodenya ni fasodenɲumanya demokarasi ni mara

10

kɛcogo ɲuman hakɛyali ni yiriwali jamanadenw ka kɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali

kuntaala jan ani fankelefɛjamanaw ka donɲɔgɔnnako Masalabolo bolofaraw bɛ kalanbolo

kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ ɲɛbilaw brsquoa kɔnɔ sɛbɛnseerew ani kuntilennabaw Olu dabɔkun ye ka

karamɔgɔ dɛmɛ a ka baaraw la Kalanbaaraw katimuw fana brsquoa dɛmɛ olu bɛ se ka yɛlɛma

ka kɛɲɛ ni Sedeyawo jamana bɛɛ ka kalanko cogoyaw ye O cogoya kelen na karamɔgɔ

minnu bolo bɛna don baara in na kalangafe in bɛ se ka mabɛn krsquoa bɛrɛbɛn olu ma u kɛra

lakɔlisow karamɔgɔ ye wo walima fasokannakalan kalansow taw u mana kɛ kalan dakun o

dakun na

Kalangafe in labɛnkun jɔnjɔnba ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ kodilannaw ka se ka kalan a

kɔnɔkow la Dɔnniya minnu brsquoa kɔnɔ u ka faamuya ɲɛnama sɔrɔ olu la wulikajɔ hakilila

minnu brsquoa kɔnɔ hadamadenya sabatili hakililaw danbe ni jogo hakililaw minnu bɛ kɛ sababu

ye ka bɛn ɲɔgɔnmakoto ani sigiɲɔgɔnya sabati u ka se krsquoolu bɛɛ faamuya

SedeyawoCEDEAO ka nin kalangafe in nrsquoa bɛ boli bɛn sabatili kan hadamadenw ka

hakɛw fasodenya demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman dajirala karamɔgɔw kalanbaga

caman na walasa tɔn jamana minnu bɛ yen ni nin ɲɔgɔnna porogaramu trsquou bolo u ka dɔ dilan

krsquou bɛrɛbɛn a ma A ɲɔgɔnna porogaramu mana kɛ minnu fana bolo kaban olu krsquoa jiidi nrsquou ka

dɔnniyaw ye krsquoa kɛɲɛ u yɛrɛ ma

Kadere Dezire Wedarawogo

SedeyawoCEDEAO Baarakɛjɛkulu Peresidan

______________________________

Foli ni tanuni

_________________________________________________________

SedeyawoCEDEAO ka foli ni tanuni bɛ ka taa BADIBAD ni INƐSIKOUNESCO ma u ka

dɛmɛ sinsinnen na ka ɲɛsin misaligafe in labɛnni ma Baaraw senfɛ u ka cɛsiri nrsquou ka

jɛkabaara ma kɔtigɛ abada ɲininiw ni sɛbɛnniw na

Sedeyawojamanaw mɔgɔ faamuyalenba minnu sen donna nin baara ɲɛnama in waleyali la

foli ni tanuni bɛ lase olu fana ma

11

An ka foli kɛrɛnkɛrɛnnen bɛ ka taa Sedeyawojamanaw ɲɛmɔgɔw ma politiki ni mara sira kan

olu minnu ye gafe in labɛnni baaraw kɛli nɔgɔya an bolo sanga ni waati bɛɛ Dakaro Lome

Wagadugu ani Abuja

An ka jamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila tɔgɔ la an bɛɛ bɛnnen brsquoo min ka kan nrsquoan bɛ krsquoa

waleya an ka jamanadenw ye Sedeyawo fasojamaw an ka tanuni ni waleɲumandɔn bɛ ka

taa dɛmɛbaga ninnu bɛɛ ma

12

DANTIGƐLI

Hakilila min nana ni Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn sigili ye senkan o

hakilila in kɛra kogobolo ye ka don an ka jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ni fara-farali cɛ Kabini

Legɔsi Bɛnkan tawaati san 1975 mɛkalo tile 28 Afiriki tilebinyanfanjamana 15 fɛ walasa ka

tɔn sigi u ka sɔrɔko yiriwali kama Afiriki ka donɲɔgɔnna tufaden fɔlɔ dara

Laɲini ye min ye ka kɛnɛ fɛrɛ sɔrɔko siratigɛ la krsquoa fɛrɛ hadamadenya ani seko ni dɔnko ni

politikiko siratigɛ la O ye wale bololadalen ɲɛnama ye min bɛ jamanadenyakelenya hakilila

sinsin Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

SedeyawoCEDEAO ye kuntilenna min di a yɛrɛ ma o ye donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko

siratigɛ la (suguba kelen ani wari suguya kelen) politikiko (depitebulonba kelen sɔrɔ ni

hadamadenya baarakɛjɛkulu ani kiiritigɛbulonba kelen) ani kana ni sɔrɔdasiko siratigɛ la

(EKOMƆGUECOMOG sigira senkan san 1999)

Tɔnba in brsquoa ka waleyaw sinsin jɔsen ɲɛnama minnu kan olu la a ka kan ninnu ka dɔn

hadamaden ka hakɛw bonyali u layiriwali anrsquou lakanani

demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni

politiki taabolow bɛrɛbɛnni ani yiriwali porogaramuw donɲɔgɔnna

O nrsquoa ta bɛɛ gɛlɛya caman dalen bɛ donɲɔgɔnna in sabatili ɲɛ bɛnbaliya minnu bɛ tɔn

jamanaw kɔnɔ ka da politikiko basigibaliya kan ani mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ka da

faantanya ni lakana sabatili gɛlɛyaw kan krsquoa sababu kɛ kɛlɛw dagali ye tɔn jamanaw kɔnɔ

Gɛlɛya wɛrɛ minnu bɛ se ka fara nin gɛlɛya kofɔlen ninnu kan olu ye an ka jamanaw kɔnɔ

sɔrɔ fanga dɔgɔyali nrsquoa kɔlɔlɔw nrsquoo bɛ na ni fanga sigibolow fɛgɛnyali ye ani jamanaw ka

yɛrɛmakaran krsquoo fara sariyasiraw labatobaliya kan ka ɲɛsin mɔgɔw ka donkabɔw ma u sago

la an ka jamanaw kɔnɔ nrsquou bolofɛnw ye

Walasa ka fura sɔrɔ kɛlɛw banbaliya la mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ani dankarili

hadamaden ka hakɛw la a ka kan an ka yɛlɛma don an ka yecogow la krsquou bɛrɛbɛn an ka

kɛtaw ma Walasa o ka sira sɔrɔ fo sinsin ka kɛ lakɔli kan ale min ka kan ka kɛ donɲɔgɔnna

faamuyali jiidiyɔrɔ ye ani danbew ni jogow ni tabiyaw ani layiduw sabatiliyɔrɔ ɲuman ye

13

Sedeyawo ka misaligafe ka mɔgɔw ladamu bɛn sabatili hadamadenw ka hakɛw fasodenya

demokarasi ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan o ye gafe ye min labɛnna

INƐSIKO ka Biro bolofara ka kɔlɔsili kɔnɔ min bɛ Dakaro (BEREDABREDA) jɛkabaara kɔnɔ

Afiriki Yiriwali Banki fɛ (BADIBAD)

Cakɛminɛn don ka ɲɛsin Sedeyawo jamana bɛɛ ma A sɛbɛnna tubukan angilɛkan ani

pɔritigɛkan na

A ɲɛsinnen bɛ karamɔgɔ bɛɛ lajɛlen ma cɛman ni musomanw A ɲɛsinnen bɛ

karamɔgɔyadegekalansow karamɔgɔw nrsquou kalanden cɛman ni musomanw ma lakɔlikalan

taw ani fasokannakalan taw

Misaligafe don o hukumu kɔnɔ a bɛ gafe kɔnɔkow taabolo jira ani kalan latɛmɛcogo

kunnafoniw Krsquoa fɔ krsquoa bɛ kɔnɔko bɛɛ ɲɛfɔ krsquoa jɛya o tɛ sango ka kalanbaaraw taabolo bɛɛ

lajɛlen dafalen jira

Karamɔgɔ cɛmanmusoman ye ɲininikɛla de ye a bɛ se ka sinsinnaw sɔrɔ misaligafe in kɔnɔ

min brsquoa bilasira a ka se ka dɔ fara dɔnniya laseta kan a sago la min bɛ se ka yɛlɛma don

jogow la kalanbolow waleyali hukumu kɔnɔ

Laɲini ye min ye ka mɔgɔ caman sɔrɔ cɛ ni muso Sedeyawo jamanaw kɔnɔ minnu

faamuyalen don bolodiɲɔgɔnma senyɛrɛkɔrɔ ani jamabaara siratigɛw la O bɛ kɛ sababu ye

ka tabiyaw ni jogow ta minnu brsquoa to u bɛ se ka bɛn sabati badaa-badaa an ka

fankelenfɛjamana in kɔnɔ ka kɛlɛw ban pewu ka yiriwali kuntaala jan sababu jɔnjɔnw

sɛbɛkɔrɔ penpen ni sigida nrsquoa lamini lakanani ni danbe jɔnjɔnw ani danfaraw bonyali ye O

ka kɛ wulikajɔw kɔnɔ mɔgɔ si tɛ to kɔ minnu na bɛɛ lajɛlen sen bɛ don minnu na Afiriki

fasodenya sabatili kama

Misaligafe in labɛnna ka kalanbolo wolonwula (7) kɛ a kɔnɔ Kalanbolo kelen-kelen bɛ boli

se kelen kan Kalanbolow tilalen don masalabolo bolofara fila ye Masalabolo bolofara fila

ninnu kelen-kelen bɛ walanwalan ka kɛ se kelen ye ka kalan kuntilennaw dantigɛ a kɔnɔ

Kunnafoniw bɛ di kɔnɔkow kan kalan kɛcogo taabolow bɛ dajira o bɛɛ kɔfɛ gafew bɛ

karamɔgɔ cɛman ni musomanw bolo wa u bɛ ɛntɛrɛnɛti fana yaala nin bɛɛ brsquoa to u ka

dɔnniya sɔrɔlenw bɛ jiidi

14

Kalansenbolow labɛncogow ani kalanbolow bolodalikatimu olu fana ɲɛsigilen bɛ gafe in

kɔnɔ O bɔlen kɔ yen kalansenlabɛnsɛbɛn dɔ bolodara ka ɲɛsin masalakun bolofara kelen-

kelen bɛɛ ma krsquou kɛ misali ye A ɲininen bɛ karamɔgɔ cɛman ni musoman kelen-kelen bɛɛ fɛ

u ka o sɛbɛn in bɛrɛbɛn u ka kalan cogoya ma krsquoa kɛɲɛ nrsquou bolokɔrɔminɛnw ye

Kalanbolo 1ɔlɔ ka se 7 nan na olu bɛ se jolen saba kofɔ

- Ka bolodiɲɔgɔnma kɛ hadamadenya sira kan walasa mɔgɔw ka jɛ krsquou laɲiniw kɛ kelen ye

yiriwali sira kan ani mɔgɔya sabatili kuntaala jan Sedeyawo jamanaw kɔnɔ

Laɲinita

Sedeyawo fasoden cɛsirilen Sedeyawo poroze waleyali fɛ laquo Jɛkasigi ka kɛ bɛɛ ŋaniya ye raquo

ani sigiɲɔgɔn ni mɔgɔ tɔw ŋɛɲɛ kunni ka kɛɲɛ ni donɲɔgɔnna kuntilennaw ye

- Krsquoa ka fasodenya jira ni hakilijagabɔ ye walasa ka fɛɛrɛw tigɛ ka se krsquoi jɔ a yɛrɛ kolo la ka

se a yɛrɛ kɔrɔ

Laɲinita

Fasoden brsquoa ka kunnafoni sɔrɔlenw kiimɛ krsquou tiɲɛ ni nkalon bɔ ɲɔgɔn na ka jɔsen kelen ta

krsquoa ka Sedeyawo fasodenyajɔyɔrɔw fa

- Krsquoi sendon jamana taabolow labɛnni baaraw la u waleyali anrsquou kiimɛni ka ɲɛsin i ka

hadamadenya hakɛw lafasali ma ani hakɛ wɛrɛw fasoden tɔw fɛ cɛw ni musow

Laɲinita

Fasoden bɛ Sedeyawo taamasiyɛnw nrsquoa ka cakɛdaw ka baarakɛcogo fɛɛrɛw dɔn krsquou kɛ a ta

ye krsquoa jɔyɔrɔ fa hadamaden ka hakɛw lafasali la ani demokarasi ni bɛn sabatili fasobaara

ani Sedeyawojamanaw ka baaraw kɔnɔ olu bɛ kɛ jɛkabaara hukumu kɔnɔ ani

ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya fosodenya janto tɛ taa minnu kɔ ka ɲɛsin jɛlenya ni mara kɛcogo

ɲuman kɔlɔsili ma

Sedeyawo jamana kelen-kelen bɛɛ kan ka misaligafe in bɛrɛbɛn a taabolow ma krsquoa sinsin

gafe in kɔnɔkow kan krsquou dafa nrsquoa ka dɔntaw ye A ka ɲi fana Sedeyawo jamanaw krsquou sinsin u

ka kalanbaara bolodalenw kan krsquoo baaraw kɛ A mana kɛ cogo o cogo fo u ka tali kɛ

15

kalanbaara kura suguya damadɔ la i nrsquoa fɔ degeliw ɲɔgɔlɔnbɔw kolabɛnniɲɛɲiniw adw

Kumalaban na fo u krsquou cɛsiri ka Sedeyawo ka yecogow sankɔrɔta anrsquoa ka baaraw waleyali

Anni Tɛrɛsi NDƆNGI-JATA

INƐSIKO Cakɛdaɲɛmɔgɔ Dakaro

16

KALANBOLO 1

BƐN SABATILI FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI NrsquoU ɲƐNABƆLI

laquo Kɛlɛw ŋaniya bɛ ta hadamadenw hakili de la bɛn sabatili lafasali fana ka kan ka labɛn o

hakili kelen in de lahellip raquo

Nin bɔra INƐSIKOUNESCO sigilisɛbɛn kɔnɔ san 1945

17

BƐN SABATILI

FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI

NrsquoU ɲƐNABƆLI

1- Bɛn sabatili

2- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

ɲɛbila

Bɛn ye hadamadenya ko labɛnnen de ye hadamaden ma da ni min ye Fɔlɔ Ɔrɔmu min ye

kɛlɛ caman kɛ ka yɔrɔ caman mara o ye bɛn ni kɛlɛ siri ɲɔgɔn na U ka kuma kɔrɔ dɔ brsquoa jira

ko ldquonrsquoi bɛ bɛn ɲini i Iabɛn kɛlɛ kamardquo Nka bɛn sabatili hakilila tɛ nin kuma kɔrɔ fɔlen in

tiɲɛtigiya bawo ale ye hakilimaya tiɲɛ dɔ de ye

O sabali tiɲɛ in hali nrsquoa sɔnnen brsquoa ma ko fɔɲɔgɔnkɔw ye hadamadenya taalan ye ka da

sababu caman kan (laadaw sababuw politikiko sababuw sɔrɔ cogoya ni hadamadenya

sababuw siko ni siyakow sababuw diinɛkow sababuw adw) ale brsquoa jate ko an ka kan krsquoan

yɛrɛ dege min na o ye ka fɔɲɔgɔnkɔw ban ni sabaliɲɔgɔnkɔrɔ ye walasa bɛn kuntaala jan ka

sabati ani krsquoa tanga O de yrsquoa to kalanbolo in kɔnɔ bɛn sabatili ni fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la olu kalansora ɲɔgɔn na

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw jogow ani fɛɛrɛw matarafa minnu brsquoa to bɛn sabatili ani fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli taabolow bɛ faamuya kosɛbɛ

Kalanbolo masalakun bolofara

1 - Bɛn sabatili

2 - Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

18

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn minnu bɛ tali kɛ hadamadenkulu kelen-kelen ka

hakililaw kan

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma

Kɔnɔkow

Bɛn hakilila

Bɛn hakilila bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ tɛmɛsira min brsquoa to i bɛ danbew dɔn ka dɔnniya sɔrɔ ani ka

taabolow ta sew ani jogow walasa i nrsquoi yɛrɛkun ka bɛn i ni mɔgɔw ka bɛn i ni sigida nrsquoa

lamini ka bɛn

Bɛn kɔrɔw

Tubabukan na ldquoPaixPɛrdquo bɛn Bamanankan na o daɲɛ in bɔra latɛnkan laquopakisipax raquo ani

laquo pasisipacis raquo de la1

- jamana cogoya minnu tɛ kɛlɛ la krsquoi cɛsiri bɛn sabatili la diɲɛ kɔnɔ

- kɛlɛko banni kɛlɛɲɔgɔn fila walima caman cɛ ka fɔkabɛn ɲini

- sɔnɲɔgɔnye ni bɛnkan jamanadenw cɛ hadamadenkuluw cɛ sigi kɛlɛntanya a

girigarantanya sigi lafiya

- jamakulu cogoya minnu tɛ kɛlɛ la u tɛ fɔɲɔgɔnkɔ la ka jɛ sigiɲɔgɔnw fɛ bɛn kɔnɔ

- mɔgɔ hakili sigili nrsquoa lafiyali

- mɔgɔ min cogoya brsquoa jira krsquoa kɔnɔgannen tɛ a ni lafiyalen don A hakili lafiyalen don

1 httpwwwlaroussefrdictionnairesfranccedilaispaix

19

- sugubalintanya ni mankanntanya yɔrɔ la kaburudo sumayacogo

Bɛn suguyaw

Bɛn basigilen o ye bɛn ye ko jugu ni fɔɲɔgɔnkɔ tɛ min kɔnɔ

Bɛn lafoninen o ye bɛn ye wulikajɔw bɛ kɛ min kɔnɔ walasa sigi ka nɔgɔya bɛɛ ma ko

juguntanya ni fɔɲɔgɔnkɔntanya dɔrɔnw tɛ Bɛn lafoninen labɛnni bɛ jogo dɔw wajibiya i nrsquoa fɔ

- yafa

- ɲɔgɔnlamɛn

- kunnafonifalen

- diɲɛni laɲini bolodalenw ni fɛlaw ma minnu tɛ kelen ye ko dɔ kan

- hakɛlabato

- bilakasuma tɛ ko minnu na olu ɲɛnabɔli gɛlɛyabaw waati la

- bolodiɲɔgɔnma

- kofaamuyalihakili

- hadamadenya jɔyɔrɔfa

Nka o nrsquoa ta bɛɛ nin jogo ninnu ka kan ka sinsin ni kalan ye

Bɛn sabatili

Bɛn sabatili

laquo Taabolo don min bɛ dannaya ni bolodiɲɔgɔnma sabati fasojamaw ni jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

O taabolo in ye lakalanni ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔlicogo la nɔgɔya kɔnɔ fɔɲɔgɔnkɔ minnu bɛ

se ka don fasojamaw ni ɲɔgɔn cɛ walima jamanaw sango krsquoo kɛ ni kuma ye ani

kumaɲɔgɔnya a kana kɛ ni maramafɛnw ye ani kojugukɛhellipBɛn sabatili kɔrɔ tɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw

ban cogoya bɛɛ la a kɔrɔ ye de ka fɛɛrɛw tigɛ minnu brsquoa to u bɛ ɲɛnabɔ kasɔrɔ ko jugu ma ta

ka mɔgɔ sɛgɛrɛ O la bɛn sabatili bɛ min ɲini o ye hadamaden ka hakɛw lakanani sabatili

ye ɲɔgɔnmakoto ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli koɲuman fo ka taa se hadamaden yɛrɛ yiriwali

ma ani sigida 1raquo

1 Agora kulu Dɛmɛnan ka ɲɛsin kalanbaara waleyali ma Gafefeereyɔrɔ Sɛn PoliSaint-Paul Dakaro

2011

20

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka ɲɛfɔli la bɛn sabatili ye danbe caman faralen ye

ɲɔgɔn kan kɛcogow jogow ani diɲɛlatigɛ latɛmɛcogow minnu bɛ ko jugu kɔn ka fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigi nrsquou diliw tigɛli ye ni kumaɲɔgɔnya ni fɔkabɛn ye mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ kuluw ani

jamanaw (Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka bɛnkansɛbɛnw dakun ARES5213 bɛn

sabatili ani A53243 Dantigɛlisɛbɛn ani baaraw porogaramu bɛn sabatili kan)2

laquo Bɛn sabatili ye hadamaden sigada ani fanga sigibolo taabolo yɛlɛmani tɛmɛsira ye Bɛn

sabatili bɛ bange hadamadenw dusukun nrsquou kɛwalew la wa a bɛ taa ɲɛ jamana kelen-kelen

kɔnɔ ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen ka tariki ye a ka hadamadenya a ka seko ni dɔnko ani

a ka sɔrɔ taabolo ye Bɛn sabatili bɛ min laɲini o ye ka taabolo ɲuman don danbew kɔrɔ

kɛcogow ani jogow walasa bɛn ni kojugukɛbaliya bɛ yiriwaraquo3

Ladamuni bɛn kama

Ka ladamuni kɛ bɛn kama o ye ka fasoden kalan a krsquoa mɔgɔɲɔgɔn dɛmɛ a krsquoa jɔ a jɔyɔrɔ la

a ka sɔn tɔw ka seko ni dɔnko ma a ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ hɔrɔnya kɔrɔ dɔn min bɛ

hadamadenya danbe bonya ani danfaraw min bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi walima krsquou

ɲɛnabɔ ni kojugukɛbaliya siraw ye4

I nrsquoa fɔ bɛn sabatili bɛ cogo min na ladamuni bɛn kama fana bɛ tali kɛ jamana kelen-kelen ka

tariku taabolow la a ka hadamadenya ni seko ni dɔnko ani sɔrɔ cogoyaw A bɛ se ka jate ko

ladamuni bɛn kama o buruju ye kɛlɛlasawalew ye diɲɛ sariya fɔlɔ min tara nrsquoa bɛ kɛlɛ kɔn o

kɛra Bɛnkan bakuruba ye min yrsquoa jira ko kɛlɛ jateli jamana politiki cakɛminɛn ye o ka

dabilaO Bɛnkan in dɔnnen don ni tɔgɔ min ye o ye san 1928 bɛnkan ye min bɛ wele

angilɛkan na ldquo Pacte Briand-Kellogrdquo5 O kɔrɔ ye bamanankan na ko ldquoBiriyan Kelɔgi ka

Bɛnkanrdquo

2 INƐSIKOUNESCO AN KA BƐN SABATI [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012 0615)

httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

3 INƐSIKOUNESCO ONIONU ka kuma koloma latɔmɔnenw kunfɔlɔ bɛn sabatili kan san 1998 laselisɛbɛn [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A

lajɛra san 2012 0615) httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

4Dantigɛlilisɛbɛn ani wale caman donɲɔgɔnna ka ɲɛsin kalanko ni bɛn sabatili ma hadamaden ka hakɛw ani demokarasi

InɛsikoUnesco pariparis san 1995 615)

5 EDH(An ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12 nan[Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012

0615)httpwwwehlorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintroductionpdf

21

O bɔlen kɔ yen Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sigira senkan san 1945 walasa ka

diɲɛmɔgɔ nataw kisi kɛlɛ balawu ma (hellip) ka sariya labatoli kɛcogow labɛn ani kɛta

diyagoyalen minnu bɛ diɲɛ bɛnkanw kɔnɔ krsquoolu lafasa (hellip) ka hamadenya lataaɲɛ don ba la

ani ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo ɲuman sabati hɔrɔnya fɛrɛlen kɔnɔhelliprdquo (Jamana

Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bɛnkan ɲɛbilakuma)

O bɛɛ kɔfɛ bɛn sabatili brsquoa to ldquofaamuyali bɛ na yafa ani teriya jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

siyakuluw ani diinɛkuluwrdquo A brsquoa to fana ldquoJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka walew ka

ɲɛsin bɛn sabatili ma bɛ o ka sira sɔrɔrdquo (Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn Sariyasen 26

nan) O la bɛn sabatili ye Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba nrsquoa tɔndenjamanaw ka

baaraw la nafamaba dɔ ye

Krsquoa sababu kɛ hadamadenya sabatilisiraw donni ye kalan ni degeli taabolow la bɛn sabatili

karamɔgɔw brsquou jilaja ka hadamadenya danbe dankarilakow kɛlɛ minnu sababu ye faantanya

ye jugusɔnw ɲɛnawolomani binkanni kojugukɛ ani kɛlɛ A daminɛ na ladamuni bɛn kama

dabɔkun tun ye ka diɲɛ halakili bali krsquoa sababu kɛ mugujugubakɛlɛ ye nka bi a kuntilenna

jiidira krsquoa kɛ bɛn sabatili hakilila jɛnsɛnni ye6

Bɛn donni gɛlɛyaw nrsquoa cɛsirikow

Bɛn lasɔrɔli bɛ se ka gɛlɛya krsquoa sababu kɛ

- kumaɲɔgɔnya kɛbaliya

- hadamaden ka hakɛw labatobaliya

- sigida nrsquoa lamini minɛkojuguya

- hakɛlabatobaliya

- mara kɛcogojuguya

- ko tɛmɛnenw jateminɛbaliya

- demokarasi jɔsenw labatobaliya

- lakanabaliya

- hadamaden mako fɔlɔw ɲɛnabɔlibaliya

- ɲangilibaliya

6 United Nations Peace Education The origins [ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra san 20120615 http

wwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

22

- koɲɛnabɔta teliw ɲɛnabɔliko juguya adw

Nka fɛn min kɔni ye Sedeyawojamanaw ka cɛsirikoba ye bɛn sɔrɔli la o ye kojugukɛw ni

ŋaniyajuguyawalew wulili ye minnu bɛ na ni cɛw musow ani denmisɛnw ni tiɲɛni ye ani

jɔlifɛnw fana tiɲɛni dankarili farikolo la hadamadenya yoboyabali siran jigitigɛtɔɲɔni

Bɛn sabatili yiriwafɛɛrɛw walew

Bɛn sabatili layiriwali bɛ ko minnu gɛlɛya Sedeyawo jamanaw ma olu ye

- sariya sigilen min ka kan ka boli jamanaden bɛɛ kan

- dɛmɛ ka ɲɛsin tɔnw ma minnu ka baara ye bɛn sabatili ye i nrsquoa fɔ jɛkuluw ni

dɛmɛdonjɛkuluw jamanaw taw walima diɲɛ taw ani Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba tɔgɔlacakɛdaw

- demokarasi sigibolow lafasali jamana kɔnɔ ani diɲɛ bɛnkansɛbɛn bolonɔbilalenw

labatoli

- sariyaw ni sariyasɛbɛnw labatoli

- sigida nrsquoa lamini lakanani ni hadamaden nrsquoa ka sigida nrsquoa lamini cɛ jɛkoɲumanya

badaabadaayali ye

- sekow ni dɔnniyaw kalan kɛli ka bɛn ni fɔkabɛn kɛcogo ɲuman sinsin walasa

diɲɛlatigɛ la hadamaden nrsquoa yɛrɛkun ka bɛn a ni mɔgɔ tɔw fana ka bɛn

- hadamadenw ka hakɛw yiriwali

Afiriki tilebinyanfan tɔnw na minnu cɛsirilen bɛ bɛn ni kanako la kosɛbɛ ka tɛmɛ tɔw kan

Sedeyawo yrsquoolu dɔ ye A ye bɛn sabatili baaraw kɛ cogo min na Sedeyawo jamanaw kɔnɔ

(Liberiya Saralɔn Gine Bisawo Kɔnɔwari) a ye fɛɛrɛ caman nrsquou lataamacogo ɲuman

minɛnw fana sigi senkan diɲɛ tɔgɔ la o cogo kelen na ka kɛɲɛ o wale ninnu ma Misali la

bɛnkan ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogow ma ani bɛn ni lakana sabaticogow

(min tara san 1999 desanburukalo la) nrsquoa dafara ni farankanbɛnkan ye ka ɲɛsin demokarasi

ni mara kɛcogo ɲuman ma (min tara san 2001 desanburukalo la) o min ye fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigili laɲini nrsquou dalasali bolo don ɲɔgɔn bolo

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

23

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn krsquoi sinsin hadamadenkulu kelen-kelen ka hakililaw

kan

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma

Kuntaala Lɛrɛ 14

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalankɛminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Fotow jaw nataliyew

- Gafew ni masalabolo nafamabaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

- Ka bɛn sabatili hakilila kolomaw

ɲɛfɔ

- ka bɛn suguyaw dɔn ka bɔ

ɲɔgɔn na

- Danbew ni hakilila minnu sirilen bɛ

bɛn sabatili la

- Bɛn suguyaw

Sɛbɛnw ɲininii (minnu

sɛbɛnna mansin na minnu

bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Lɛrɛ 2

2

Ka se minnu bɛ tali kɛ bɛn na

krsquoolu ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya

kosɛbɛ

Bɛn sabatili taabolow nrsquoa tɛmɛsiraw Lɛrɛ 2

3 Ka bɛn sabatili gɛlɛyaw nrsquoa

cɛsirikow ɲini krsquou dɔn

Gɛlɛya ni cɛsirilako minnu sirilen bɛ

bɛn donni na

Lɛrɛ 2

4 Ka bɛn sabatili yiriwalifɛɛrɛw

labɛn

Bɛn sabatili layirwali fɛɛrɛw Lɛrɛ 2

Ka bɛn sabatili don kalan na

Janto krsquoi janto bɛn sabatili donni

- Dɔnnikɛminɛn ni kalanbaaraminɛn

minnu bɛ yen

24

5

na misali la kalanbaara taabolow

la ka hakɛyali hakilila ta ka dusu

don kalanden cɛman ni

musoman kɔnɔ u krsquou cɛsiri a

waleyali fɛ u ka yɔrɔ la

(sigidacakɛda yɛrɛbɔdenya

adw)

- kalansenlabɛnsɛbɛnw

- Kalandegeli kalansenw

waleyalicogo

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

- Kolabɛnniɲɛɲinibaara

- Ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- ɲɛjiralikalan

- Sifilɛlikalan

Lɛrɛ 5

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

Kalansen tɔgɔkalan cogoya

Bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

- Ka bɛn ɲɛfɔ

- Ka bɛn danbew ɲini krsquou dɔn

- Ka mɔgɔw lafaamuya u ka bɛn

- Ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔlen dɔw kɛcogo

ɲɛɲini krsquou dɔn sigida la

- Ka kɛcogo ni jogo minnu ka ɲi bɛnko

ma dɔw ɲɛɲini krsquou dɔn

- ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ mɔgɔ tɔw bonya

- Ka sigi mɔgɔ tɔw fɛ bɛn ni lafiya kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 2

MinɛnwDɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Foto minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw walima kɛlɛw cogoya caman jira minnu kɛra diɲɛ fan dɔ la

- Foto minnu bɛ ɲɔgɔndɛmɛ ɲɔgɔnfaamuya ani tulonnatilen adw cogoyaw jira

25

- Sedeyawo jamanaw ka kirikilɔmuw

- Sedeyawo jamanaw ka kalangafew

- Kunnafonisɛbɛn baabu tigɛlen

- Bɛn taamasiyɛn nataliye (kalanden kelen nataliye kelen)

- Jaw ni foto suguya wɛrɛw

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

- bɛ kalanden cɛmanmusoman ka

dɔnta ni kɛta hakɛ sɛgɛsɛgsɛ anrsquou seko

ni dɔnko ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma

- bɛ ɲininkali sɛbɛnnenw aniwalima

dalafɔlenw jaabi

- bɛ bɛn sabatiliko hakililaw fɔ ani ka

ɲɔgɔn fɛla ɲini a kan

- Kelennabaara

- Hakililaɲini

-Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- bɛ bɛn taamasiyɛn ɲɛgɛn jira (ka

farankangafew lajɛ)

- brsquoa ɲini ka bɛn cogoya dɔw labɔ ka

kɛɲɛ ni ɲɛgɛn in hakilila ye

- kulu kelen-kelen bɛ bɛn cogoya dɔ jira

Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

- bɛ sɔrɔ ka kalan cogoya nafabɔli fɛɛrɛ

labɛn

- brsquoa ɲini kalandenw fɛ u ka ganselikan

dɔw labɛn minnu bɛ boli bɛn kan

-bɛ cogoya sɛgɛsɛgɛ

- bɛ danbew ni hakililaw labɔ minnu bɛ

tali kɛ bɛn kan

- bɛ ganselikanw labɛn

- Kulubaara

- Hakililafalen

sinsinnen

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

- bɛ kunnafoni dɔw di ka kuluw ka

baaraw dafa nrsquoolu ye

- brsquou ka baaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin

taabolo in ye

-hakilila ni danbe minnu bɛ tali kɛ bɛn

kan olu ɲɛfɔli

- kɛcogo minnu bɛ fisaya bɛn ma

- lafaamuyalibaaraw bɛn kan

-adw

Jɛkabaara

KiimɛniBakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalandenw fɛ

ka ɲɛgɛn bolo 7nan lafa

bɛn cogoya 6 minnu bɛ bɛn ɲɛgɛn

kɔnɔ ka masalabo sira 10 sɛbɛn olu

dɔlakelen kan walima ka nataliye dɔ

dilan walima ka ganselikan dɔ labɛn

minnu brsquoolu kofɔ

kelen-kelen bɛ cikan in waleya

Kelennabaara

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

krsquoa ɲini yɛrɛsagolabaara dɔ ka kɛ

sɛbɛn masalabolo bɛ min kɔnɔ ja

walima fotow makoɲɛkow kan minnu

bɛ bɛn sankɔrɔta

bɛn cikanw ka lase jamakulu suguya

caman ma min brsquoa ɲini u fɛ u ka bɛn

sabatili baaraw kɛ ka ɲɛsin u yɛrɛbakun

ma ani mɔgɔ tɔw

- bɛ sɛbɛn labɛn

- bɛ taabolow baara porogaramu labɛn

- brsquou ka taabololafaamuyali baaraw

porogaramu labɛn

- Kulubaara

- Gafe ni

sɛbɛnɲini

Sɛgɛsɛgɛli

ɲɔgɔlɔnbɔ

26

- brsquoa dajira ka jɛkasigi yiriwali kanpaɲi

dɔ labɛn duguba kɔnɔ

Ladegeli

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔnkɔw ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔcogo taabolow

faamuya kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka dɔnniya ni hakilila minnu tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida

danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou

dalasali

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

Kɔnɔkow

Fɔɲɔgɔnkɔ

Fɔɲɔgɔnkɔ ye bɛnbaliya ye ko dɔ kan min bɛ se ka na ni gɛlɛyaw ye nisɔn hakili walima

farikolo cogoyaw la

Bɛnbaliya don kɔdonɲɔgɔnma ɲɔgɔnfaamubaliya ko dɔ kan hakililaw fɛlaw yecogow

diinɛkow nafaw siyakow kabilakow sikow ani hadamaden makokow Krsquoa fɔ an brsquoan tanga

a ma o tɛ se ka kɛ bawo mɔgɔya taalan don a bɛ mɔgɔya sigibolo bɛɛ kɔnɔ

- du

- gɔfɛrɛnamanw

- fanga sigibolow

- tɔnw

27

- adw

Kɛlɛ suguyaw

Kɛlɛ suguya caman bɛ yen

Maramafɛnnakɛlɛw i nrsquoa fɔ

- diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba (jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ) ani

- maramafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye (Jamanakɔnɔkɛlɛ)

Diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba walima jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ don jamana

fila walima caman ni ɲɔgɔn cɛ

Marafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye walima jamanakɔnɔkɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ kɛ jamana

kɛlɛbolo ni jɛkulu dɔw ka kɛlɛbolow cɛ walima jɛkulu damaw ka kɛlɛbolow ni ɲɔgɔn cɛ

Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔw

Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔ walima mɔgɔ ni mɔgɔ ka fɔɲɔgɔnkɔ o ye mɔgɔ fila cɛ

ɲɔgɔnfaamuyabaliya gɛlɛn ye (a sababu ye mɔgɔ ka ko dɔgɔyali ye a mɔgɔ ɲɔgɔn bolo

bisigiliw kumaɲɔgɔnya fanga dɔgɔyali adw) A bɛ se ka kɛ fana i nrsquoi yɛrɛbakun bɛ fɔɲɔgɔnkɔ

la (jiginnyɛrɛla)7

Fɔɲɔgɔnkɔw kunw sababuw Sunw

A ka ca a la fɔɲɔgɔnkɔw kunw ye

- bisigiliw ye (Farikolokow sira fɛ diinɛkow hakilikow siyakowkabilakow adw)

- gɛnni ye ani fisamanciya (jugusɔnw siyawoloma binkanni yafabaliya kɛrɛfɛdɛn

hakɛkɛɲɛ fisamanciya fisamanciya ka ɲɛsin muso ma walima cɛ siyakofisayaw

dunanjuguya diinɛwɛrɛjuguya dansagonmɔgɔya tilenbaliya damakɛɲɛbaliya tɔɲɔni

hellip)

- hadamaden sɔn kolonw (hɔrɔnkolonya ɲɛngoya siganna nogomaya nata sinaya

natafabaliya kɔnɔnanjuguya dannayabaliya fangakofa jɔrɛ siran binkanni

kojugukɛhellip)

7 EDH (An ka hadamadenya hakɛw ɲini krsquou dɔn) kalanbolo 2 nan ɲɛ 5[ ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ in lajɛra san 2012

06 15) httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

28

- hakililako bɛnbaliyaw (bɛnbaliya dusutiɲɛkow)

- kumaɲɔgɔnya dɛsɛli (bisigilihakililankalon bɛnbaliyaɲɔgɔnfaamubaliyahellip)

- mara kɛcogo jugu ani demokarasi dɛsɛli (yuruguyurugu kɛli jamana taabolo ye

ɲangibaliya jamana sariyantan faantanya taɲinikɛlɛhellip)

- Jamana burujali

- Kɛɲɛkɛya min bɛ jamana kelen kunkan ani min bɛ jamanaw kunkan nrsquoa brsquou ka

dancɛw sagon ani kɛlɛ kɔlɔlɔsɔrɔ yiriwali

Kɛlɛ suguyaw

- Politikikɛlɛw

- Hadamadenya kɛlɛw

- Seko ni dɔnko kɛlɛw

- Sɔrɔko kɛlɛw

- Diinɛko kɛlɛw

- Siyako kabilakosiko kɛlɛw

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquou ɲɛsigili fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw

Bɛn waati la mɔgɔ bɛ se krsquoa bɛrɛbɛn fɔɲɔgɔnkɔw fɛsigi ma ni ɲɛni hakili ye nrsquoa ye

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli fɛɛrɛw nrsquoa tɛmɛsiraw kalandegeli kɛ lakɔliso walima baaradegekalanso

la O fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw bɛ jogo kɛcogo ani sennako dɔw don mɔgɔ la i nrsquoa fɔ hakililatigɛ

koɲɛdɔn hɔrɔnya bolodiɲɔgɔnma kɛcogo ɲuman tilennenya kunnafonifalen ɲuman ani

ɲɔgɔnfaamuyako ɲuman

Marafɛnnakɛlɛw ni fɔɲɔgɔnkɔw yɔrɔninkelenkɔlɔlɔw ka ca nitiɲɛ ni bolofɛntiɲɛ

hadamadenya juru tigɛli hakiliɲagami farafaralihakili jamanatilahakili kojugubakɛ

hakiliyɛlɛmafuraw damatɛmɛtali ani kɛɲɛkɛya sigida nrsquoa lamini tiɲɛni ani jɔlifɛnw mɔgɔw ka

sigiyɔrɔbila banaw diyagoyakafoɲɔgɔnya ani kafoɲɔgɔnya damatɛmɛnen hadamadenya

sabatilicakɛdaw ɲagamini misali la lakɔlisow dɔgɔtɔrɔsow adw

Kɛlɛ waati la diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoa bɛ wele DeyihasiDIH o

de bɛ fɔɲɔgɔnkɔw jalatigɛ Kɛlɛ bɛ hadamaden minnu kan DeyihasiDIH ka laɲini ye krsquoolu ni

kisi anrsquou danbe ani ka dansigi u ka ɲangataw la minnu sababu yrsquoo kɛlɛ ye Diɲɛ sariyaw don

minnu bɛ kɛlɛ jɔsenw nrsquoa fɛɛrɛw tiɲɛ ka mɔgɔw lakana minnu sen tɛ kɛlɛw la walima minnu

29

yrsquou senbɔ u la Kɛrɛnkɛrɛnnenya la DeyihasiDIH labɛnna ka ɲɛsin maramafɛnnakɛlɛw

ɲɛnabɔli ma a tɛ se ka bila hadamaden ka hakɛw nɔ na krsquoolu jɔyɔrɔ fa Hadamaden ka

hakɛw bɛ boli waati bɛɛ Nin sariya filaw bɛ ɲɔgɔn dafa

Diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoo ye DeyihasiDIH ye o faamuyali kalan

bolodalisɛbɛn bɛ yen min labɛnna Kuruwaruzi komiteba fɛ diɲɛ kɔnɔ nrsquoa bɛ wele

SeyiseyɛriCICR O kalan bolodalisɛbɛn in bɛ wele laquoAn ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou

dɔn DeyihasiDIH raquo

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili o ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kuntilennaba dɔ ye i nrsquoa fɔ a

bɛnkansɛbɛn sariyasen 1ɔlɔ brsquoa jira cogo min naO nrsquoa ta bɛɛ kabini san 1980 laban na

fɔɲɔgɔnkɔw siya sɛbɛkɔrɔ yɛlɛmana Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ nɔnabilala ni jamanaw yɛrɛ

kɔnɔ kɛlɛw ye O la jamanadenw bɛ coron tasuma fila ni ɲɔgɔn cɛ min ka jugu kosɛbɛ a

dɔw la ko jugu bɛ ta ka ɲɛsin olu fɔlɔ de ma

San 1990 daminɛwaatiw la fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ye taabolo kura ta krsquoa sababu kɛ porogaramu

kura sigili ye senkan min bɛ wele Angilɛkan na laquo An Agenda for Peace raquo (San bolodasɛbɛn

bɛn kama) O labɛnna sekeretɛri zenerali Butɔrɔsi Butɔrɔsi-Gali fɛ Sinsin kɛra min kan o ye

ka laquo dipulomasi ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma raquo O bɛ ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ labɛn minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigi kɛlɛɲɔgɔnw ni ɲɔgɔn cɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw bali u ka juguya ka kɛ kɛlɛw ye ani krsquou

jɛnsɛnni dan sira la nrsquou wulila8

Koɲɛsigidipulomasi kuntilenna ye ka ko bilenw funteni bɔ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw lasa nɔgɔya la

tɔn jamana dɔ kɔnɔ walima tɔn jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ni hakiliɲumantigiw ka wulikajɔ ye

fɔkabɛn kɔnɔ bɛnɲini minnu bɛ sinsin kumaɲɔgɔnya kan sigikafɔ ani jalatigɛli ka ɲɛsin

fɔɲɔgɔnkɔ ma min ma wuli fɔlɔ nkrsquoa bɛ ɲini ka wuli Koɲɛsigi dipulomasi bɛ se ka waleya

fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli waati la a dalasali waati ani bɛn sabatili waati

San 1997 baarakɛjɛkulu min bɛ wele KarineziCarnegie nrsquoa sigira senkan mɔgɔfagaba

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama o ye danfara nafama don ɲɛsigili waleyata ni ɲɛsigili labɛnda cɛ9

8 Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalen ka Tɔnba sekeretɛri zenerali An Agenda for Peace (San bolodasɛbɛn bɛn sabatili

kama) UN Doc A47277-S24111 7 Juin 1992 Dakun 20 nan) 9 Baarakɛjɛkulu KareneziCarnegie mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

Laselisɛbɛn laban (Niyɔriku KarineziCarnegie corporation of New York 1997)

30

Sedeyawojamanaw kɔnɔ ɲɛsigili waleyata bɛ taamaseere ni wale kɛrɛnkɛrɛnnenw ye minnu

tara ka ɲɛsin gɛlɛya kunbɔlen dɔ ɲɛnabɔli ma lasɔmini joona sen brsquoo la fɔkabɛn bɛnɲini

ɲɛsigimaramafɛnbɔsi ani ɲɛsigikankanni ni ɲɔgɔnmagɛnfɛɛrɛw ye i nrsquoa fɔ

hakiliɲumantigiyawalew ani Sedeyawo ka bilankɔrɔkɛlɛbolo

ɲɛsigili labɛnda bɛ boloda tuma caman bɛn hakililaw kɔnɔ a labɛnkun ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun

jɔnjɔn dogolenw kɛlɛ yɛlɛmasen kura donni politiki ni fanga sigibolo taabolow la (mara

kɛcogo ɲuman) sen brsquoo la ani yɛlɛmasen kura donni yiriwali taabolow la sew jiidili ani bɛn

sabatili lafasali10

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la wulikajɔw bɛ se ka kɛ krsquoa sababu kɛ koɲɛsigi dipulomasi ye -

sɛgɛsɛgɛlibaaraw suturaladipulomasi gɛrɛntɛsigidipulomasi ani fɔkabɛn

A ka kan diɲɛ tɔnbaw ani fankelenfɛjamanaw ka tɔnbaw jamanaw gɔfɛrɛnamanw

(tɔndenjamanaw) ani dɛmɛdonjɛkuluw olu ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw don u ka baara

bolodalenw kɔnɔ A ka kan fana o fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛsigilifɛɛrɛw ka waleya ɲɛsigilibaara

kɛbagajɛkulu fɛ baarakɛla suguya caman bɛ min kɔnɔ

Nin dakun ninnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogow la nkrsquoa bɛɛ trsquoo ye

- (a) kunnafonidibaaraw ani kɔlɔsiliw diinɛɲɛmɔgɔw fɛ laadalaɲɛmɔgɔw mɔgɔba

kɔrɔtalenw sigida hakiliɲumantigiw walasa ka ko cogoya jɔnjɔnw jateminɛ ani ka

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw ɲini (hakililafalensigi gɛlɛyaw dalasali kan ni

kunkankofɔjama bɛɛ ye)

- (b) cɛfɔli

- (c) fɔkabɛn

- (d) bɛnɲini min bɛ na ni kumaɲɔgɔnyasiraw dayɛlɛli ye fadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ

- (e) koɲɛsigi kankanni

- (f) dannayawalew

Sedeyawojamanaw ka wale kɛlen jɔnjɔnw misaliw la ninnu brsquoa la

- (a) Bɛn ni lakana labɛnw sigira senkan krsquou sinsin politikiko bɛnɲɔgɔnmaya jɔsen

dantigɛlenw kan

10

Sedeyawo fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili bɛnkanRegMSCREG10108paragraphe 19)

31

- (b) Fankelenfɛjamanaw lasɔmini joona fɛɛrɛ waleyata jɛkabaara tɔn jamanaw

ɲɛjɔyɔrɔw ni jɛkuluw fɛ kunnafoniw kafoli la anrsquou sɛgɛsɛgɛli (EKOWARINIECOWARN

Yɔrɔw Birow)

- (c) Sabalibagaw ka jɛkulu ni SedeyawoCEDEAO peresidan ka ciden ka

fɔkabɛnwalew

- (d) Mɔgɔba kɔrɔtalenw ka hakiliɲumantigiyawalew ciden kɛrɛnkɛrɛnnenw fɔkabɛnba

dɔ kama

- (e) Saratiw sigili senkan ka kɛɲɛ ni SedeyawoCEDEAO ka Bɛnkan sigilen ye

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan (SepeseseCPCC)

- (f) Fanga sigibolo minnu bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa Sedeyawojamanaw kɔnɔ

yuruguyurugu kɛlɛli fanga sigibolow tɔn minnu bɛ wotekow labɛn ani politikitɔnw

nɔgɔyasiraw dayɛlɛli olu ye walasa krsquou ka sew jiidi

SedeyawoCEDEAO bɛ ka fɔkabɛn dɛmɛni cakɛdabolofara dɔ sigi senkan (MSD) walasa ka

ɲɛsigilidipulomasi tɔnbolofaraw dɛmɛ i nrsquoa fɔ sabalibagaw ka jɛkulu ani peresidan ka ciden

kɛrɛnkɛrɛnnenw O kun ye ka hakilila sinsin min brsquoa jira ko fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili (ɲɛsigili

labɛnda fara ɲɛsigili waleyata kan) sedeyawojamanaw kɔnɔ laɲininen don kosɛbɛ wa a nafa

fana ka bon waati kuntaala jan kɔnɔ

Fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali kɛcogow

Fɔɲɔgɔnkɔ sunw bugunnatigɛ

A ka kan fɔɲɔgɔnkɔ sunw ka dɔn fɔlɔ Sababu kelen walima caman bɛ se ka kɛ fɔɲɔgɔnkɔ la

minnu brsquoa lawuli (Fɔɲɔgɔnkɔw KunwSababuw Sunw lajɛ)

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogo suguyaw nafa nrsquou baasimakow sɛgɛsɛgɛli

Nin dakun filanan in na fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali taabolo bɛ boli mɔgɔw ka dɔntaw kan

u bɛ minnu waleya walasa ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔ ani krsquoa dalasa badaa-badaa U ka o kɛcogo

kelen-kelen nafa nrsquoa baasimakow bɛ sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni ninnu ye

- kɔlɔsili kɛlɛɲɔgɔn fila fɛ walima a kɛbaliya

- bolodiɲɔgɔnma kɛlɛɲɔgɔn fila cɛ walima a kɛbaliya

- fɔɲɔgɔnkɔ dalasali walima a kɛbaliya

32

- n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ walima n bɛ bin i bɛ bin walima n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin

- yɛrɛfaamu ani tɔw faamuyali

- kofaamuyalihakili waleyali ani sennakow ka ɲɛsin gɛlɛyaw ɲɛnabɔli ma

- bɛnkansɛbɛn waleyalibaara cɛsiraw sabatili kama

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow la an bɛ se ka nin dakun ninnu lasa

- fanga mara (ɲɔgɔnsɔrɔ) Fan kelen ka faamuyacogo bɛ diyagoya fan dɔ kan A bɛ kɛ

se bɛ min ye o de sago bɛ kɛ n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin o tɛ fura sɔrɔlen ye gɛlɛya la

- sariyasirakanjodi o bɛ sinsin sariyasira kan min bɛ ka labato jamanamɔgɔw fɛ

Sariyatigɛla brsquoa latigɛ - kelen bɛ se sɔrɔ tɔ kelen dɔ bɛ bin ndash sinsin bɛ kɛ sariya kan

- jalatigɛli o ye ni fan fila bɛnna a kan ka mɔgɔ yeleke dɔ sugandi min brsquou ka ko

jalatigɛ wa u bɛ diɲɛ fana nrsquoa ka dantigɛli ye Minɛ bɛ kɛ mɔgɔ yeleke in ka fɔta de

ma

- bɛnkanɲini o ye ni fan fila bɛnna a kan ka sigi ka kuma krsquou ka danfaraw lakodɔn O

taabolo in bɛ hakilila min fisaya o ye laquo n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ raquo

- fɔkabɛn o ye fɔkabɛn nɔgɔyalen ye min kɔnɔ fan fila bɛ bɛn a kan krsquou cɛ fɔɲɔgɔnkɔ

ɲɛnabɔ badaa-badaa nrsquou ka ŋaniya sirilenw ye Fɔkabɛnna ka baara bɛ kɛ dɔrɔn krsquou

bilasira Fɔkabɛn bɛ hakilila min fisaya o ye laquo fan fila bɛɛ ka wasa sɔrɔ raquo Fɔkabɛnna

bɛ wele fana laquo nɔgɔyalikɛbaga raquo

- bɛnɲini o ye ni jaabi kuntaala jan bɛ gɛlɛya la Ni bɛn lakika labugunni daminɛna

tuma min na

- dalasali o ye fan fila ka fɛɛrɛ ye ka gɛlɛya ɲɛnabɔ fo yɛlɛma ɲuman bɛ don u cɛsiraw

la O kɔrɔ tɛ ko tɛmɛ kɛra nisɔn jirali waati kan kaban

- bayɛlɛmani o ye fan fila cɛ jɛkabaara sankɔrɔtalen ye Fan fila bɛ bɛn a kan ni hakili

ye krsquou cɛsiraw yɛlɛma krsquou lakuraya krsquou ɲɛ

Bɛnkanɲini fɔkabɛn bɛnɲini dalasali ani bayɛlɛmani olu ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow

ye minnu nafa ka bon kosɛbɛ kɛlɛɲɔgɔnw kan

Dakun tan walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la

33

1 Arsquo yrsquoa lajɛ fɔɲɔgɔnkɔ minnu lawulili sababu bɔra aw yɛrɛ la krsquoolu ɲini krsquou dɔn nkrsquoaw

kana dimi Arsquo yrsquoa ɲini krsquoa dɔn fana arsquo kɛwalew la jumɛnw de bɛ mɔgɔw ladimi

2 Arsquo yrsquoarsquo ka mɔgɔlamɛn sew kolokolo ndash ka kunnafoni ɲini arsquo ye ɲininkaliw kɛ

3 Arsquo yrsquoarsquo ka nafa dogolenw ɲini krsquou dɔn ndash arsquo ye danfara don a ka nafa jɔnjɔnw nrsquoa ka

daladiyakumaw cɛ walima a ka jɔsen kɔrɔ talenw

4 Arsquo yrsquoarsquo fanga digi gɛlɛya kun dɔnni kan arsquo kana arsquo sinsin mɔgɔw kan ko bɛ minnu

yɛrɛw kunkan

5 Arsquo ye ɲɛnabɔli suguya caman bisigi- ldquoɲɛnabɔcogo ɲuman jumɛn bɛ gɛlɛya la aw fɛ rdquondash

arsquo ye hakililaw ɲini kasɔrɔ a ma kiiri tigɛ fɔɲɔgɔnkɔbagaw ni ɲɔgɔn cɛ

6 Arsquo ye baara kɛ ni sarati lakikaw ye walasa ka ɲɛnabɔli jate minɛnenw kiimɛ - ldquo Mɔgɔ

wɛrɛw yrsquoa kɛ cogo di nin suguya kelen ninnu ɲɔgɔnnaw nardquo

7 Arsquo ye ɲɛnabɔliw lakodɔn minnu bɛ bɛn fɔɲɔgɔnkɔbaga bɛɛ ma

8 Arsquo ye bɛn ɲɛnabɔliko ɲuman kan

9 Arsquo ye bɛn a kan ka sigi bɛnkanɲini tabali la ni ɲɛnabɔli bolodalen ma bɛn sen ma

10 Arsquo yrsquoarsquo cɛsiraw sinsinnen to

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka dɔnniya ni hakilila faamuya minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida

danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye

- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou

dalasali

34

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

(ɲɔgɔnmakoto ni bɛn)

Kuntaala lɛrɛ 16

MinɛnwDɛmɛnawSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw fotow misalijaw nataliyew

- Gafew ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw hakililaw ɲɛfɔ

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw suguyaw nrsquou

kɛcogoyaw dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na

u kunw nrsquou nɔw

Fɔɲɔgɔnkɔ maramafɛnnakɛlɛw

kunw kɔlɔlɔw ani fɔɲɔgɔnkɔw

suguyaw

- Sɛbɛnw ɲinini (minnu

sɛbɛnnen don mansin na ani

ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Sɛbɛnw kalanni

Kolabɛnniɲɛɲinibaara

Kalansenlabɛnsɛbɛnw

hakilila ɲinini a labɛnni anrsquoa

waleyali

Baarasigi (ateliye) labɛnni

fɔɲɔgɔnkɔko dɛmɛɲɔgɔn tɔw

Lɛrɛ 4

2

Kunbalan minnu sirilen bɛ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la u ɲɛnabɔli

anrsquou dalasali krsquoolu ɲini krsquou dɔn

Kunbalanw koɲɛnabɔtaw ani gɛlɛya

minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

la u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

Lɛrɛ 2

3

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali sababuw

nrsquou waleyaminɛnw ɲini krsquou dɔn

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou

dalasali kɛcogoyawwaleyaliminɛnw

Lɛrɛ 2

4

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali kɛcogow

sanga

Gafe ni sɛbɛn minnu bɛ tali kɛ

marabolo taabolo la politikiko sira kan

Lɛrɛ 2

5

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw don

kalanbaara kɔnɔ

- Dɔnnikɛminɛn ni kalankɛminɛn

minnu bɛ yen

- kalansenlabɛnsɛbɛnw

- Kalandegeli kalansenw

waleyalicogo

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

35

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya

kosɛbɛ

Kalansen tɔgɔkalan cogoya

Bɛn yafa ani ɲɔgɔndɛmɛ

Kalandegeli kuntilenna

- Dɔnniya ni hakilila minnu bɛ tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya kosɛbɛ

- Krsquoi sendon fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali waleyaw la

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

Ka fɔɲɔgɔnkɔw kunw nrsquou nɔw ɲini krsquou

dɔn ani krsquou kɛcogoyaw jira

Krsquoi jɔyɔrɔ fa gɛlɛyaw ɲɛnabɔli siraw

ɲinini na hakililafalenfalen senfɛ bɛn

kɔnɔ O hakililafalenfalenw bɛ se ka kɛ

a yɛrɛyɛrɛ ye walima a ladege

Ka fɔɲɔgɔnkɔw jaw latɛmɛnanw danfara dɔn

krsquou sɛgɛsɛgɛCogoya minnu tali kɛ fɔɲɔgɔn

cogoya dɔw kan

Minɛnw ni sɛbɛnw

- Waleya 6 jaw minnu bɛ boli fali 2 fila ka maana kan

- Jamana sariyasunba masalabolo

- Kalanyɔrɔ lataamasariya

Kuntaala Lɛrɛ 2

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

BAARA KƐTAW

36

KALANSENBOLO Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

FƐƐRƐW

Labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Karamɔgɔ cɛman musoman

- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalandenw

ka dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ani u ka

seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Kalandenw

- bɛ ɲininkaliw jaabi

- bɛ kuma ɲininkaliw kan minnu bɛ boli

hakilila kalantaw kan krsquou hakili jagabɔ

u kan

- Jaabi ɲuman

sugandilli

- Kelennabaara

Hakililaɲini

Hakililafalen fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- bɛ ja wɔɔrɔ (6) jira walima ka mɔgɔ

bila krsquou jira minnu bɛ boli fali (2) ka

maana kan

- bɛ sɔrɔ ka kalan kɛcogo fɛɛrɛw labɛn

- bɛ kalan kɛlen nafabɔ (kuluw ka

baara kɔnɔ) ka sɔrɔ krsquou yɛrɛ ka

faamuyata dajira

Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

- bɛ kalangafe kɔnɔko lasecogo a fɛ

labɛn

- bɛ dɔnniya latɛmɛni nrsquoa sɔrɔli

taakasegin kɛcogow labɛn kunnafoni

nafamaw faamuyali la

- bɛ walanwalanniw kɛ minnu ka kan

walasa sigannako si kana ye a la

-bɛ ɲininkaliw jaabi

- bɛ baara dilen waleya ja dilen kan

Kulubaara

Hakililaw nafawsinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

- bɛ ɲɛfɔli nɔgɔman kɛ ja kelen-kelen

kɔnɔ gɛlɛya kan ka sinsin kulubaaraw

ka lakalili kan

- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ

ka ja ɲɛfɔlen ninnu kɔnɔkow sanga

diɲɛlatigɛ kow ma (du kɔnɔ jamakuluw

kɔnɔ adw)

- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ u krsquou hakili jagabɔ u ni ɲɔgɔn cɛ u ka

kulu kɔnɔ krsquou fɛla jira minnu bɛ se ka

kɛ sababu ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun dɔn

u siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ u

ka se ka waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw

jira minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔnkɔ juguyali

- bɛ ja ɲɛfɔlenw kɔnɔkow sanga

diɲɛlatigɛ kow ma

- brsquou fɛlaw labɛn minnu bɛ se ka kɛ

sababu ye fɔɲɔgɔnkɔw kun ka dɔn u

siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

- bɛ waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw jira

minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔn juguyali fɛ

Kelennabaara o

kɔfɛ jɛkabaara

Dɔnniya sɔrɔlenw Kiimɛni

ani bakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ ka depiliyanw dilan sɛbɛn nɔrɔtaw

fini sɛbɛnnenw lafaamuyaliwalanw

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan

- bɛ cikan waleya hakilila lasecogo

min bɛ bɛn a yɛrɛ ma ka tɛmɛ tɔw kan

krsquoo sugandi

Kelennabaara

walima kulubaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- brsquoa ɲini sɛbɛn ka labɛn fɔɲɔgɔnkɔ

bisigilen dɔ walima jɔnjɔn dɔ kunw kan

a kɛcogoyaw a kɔlɔlɔw anrsquoa dalasali

fɛɛrɛw

- bɛ seko ni dɔnko baaraw yiriwa

minnu tɛ kalansen bolodalenw kɔnɔ

(ɲinini tɔn dɔw sigili senkan minnu ka

kan ka kalandenw don ɲɔgɔn na ka

jamana seko ni dɔnko don ɲɔgɔn na

ani jamana wɛrɛw seko ni dɔnko dɔnni

- bɛ sɛbɛnw labɛn (kulu ni kulu)

- brsquou sendon tɔn (w) ka baaraw la

- Kulubaara

- Gafeɲini

-

Kolabɛnɲɛɲinibaara

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- ɲininitɔnw sigili

senkan ka

kalandenkulu

kuntilenna

sugandilenw ta o

37

ka dɔnko dilanni layiriwa (ja kumamaw

ni kumantaw dilanni poyiw

sɛbɛnnihellip)

- bɛ barosigiw ni seko ni dɔnko

taamaw ani dɔwɛrɛw labɛn tɔn ka

baaraw hukumu kɔnɔ adw

Kalanbolo 1ɔlɔ wɛbu lajɛlenw Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

_______________________________________________________________________

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Bɛn hakilila

- httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispaix

Bɛn sabatili

- httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

- httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

Ladamuni bɛn kama

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintrductorypdf

- httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

Maramafɛnnakɛlɛw

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdf

Jogow walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ ani krsquou ɲɛsigi fɔɲɔgɔnkɔw fɛɛrɛw nrsquou tɛmɛsira

dantigɛlenw

httpwwwehlicrcorgindexphpoption=com_contentɛtsectionid=15ɛttask=viewɛthid

emanmenu=1ɛtid=548

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdfpage

2

Poyi Bɛn kan

38

Nrsquoi dalen brsquoa la ko muguri fanga ka bon ni maramafɛn ye

Nrsquoi dalen bɛ tɛgɛdi fanga la

Nrsquoi dalen brsquoa la ko fɛn min bɛ mɔgɔw kafo o ka ca ni min brsquou fara ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko mɔgɔw cɛ danfara ye nafa de ye ko jugu tɛ

Nrsquoi bɛ se krsquoi mɔgɔɲɔgɔn lajɛ ni kanu dɔɔnin ye

Nrsquoi bɛ se ka jigi fisaya ni siganna ye

Nrsquoe ka jate la e de ka kan ka sendaɲɛ fɔlɔ kɛ ka ɲɛsin i mɔgɔɲɔn ma

Ni denmisɛnnin ka filɛli bɛ se krsquoe dusu faga

Nrsquoi sigiɲɔgɔn ka nisɔndiya brsquoi fa

Nrsquoe fɛ dunan ye balima ye min cira i ma

Nrsquoi bɛ se ka waati dɔɔnin kɛ baara la fu kanu kama

Nrsquoi bɛ se ka diɲɛ nrsquoa ye mɔgɔ ka mako ɲɛ i ye

Nrsquoi brsquoi ka dumuni tila i ni mɔgɔw cɛ krsquoa kɛ ni dusukunjɛya ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko yafa nafa ka bon ni tajurusara ye

Nrsquoi bɛ se ka mɔgɔ tɔw ka hɛrɛ dɔnkilida ka dɔn kɛ u ka nisɔndiyakoba la

Nrsquoi bɛ se ka jɔ jalaki kɔrɔ ka nafalan bɔ a la kasɔrɔ i ma ban a ma ani krsquoi yɛrɛ lafasa

Nrsquoe fɛ i mɔgɔɲɔgɔn tɛ dɔwɛrɛ ye i balima kɔ

Nrsquoe fɛ dusubaya ye dɛsɛ de ye fangatigiyajira tɛ

Nrsquoe bɛ diɲɛ nrsquoa ye i ka tɔɲɔ nkrsquoi tɛ mɔgɔ wɛrɛ tɔɲɔ

Nrsquoi dalen brsquoa la ko kanu

dɔrɔn ye kankarida ɲɛnama ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko bɛn bɛ se ka kɛ

O la bɛn bɛna sabati

Piyɛri GilibɛriPierre Guilbert

anouslesamiescenterblognetrub-Textes-beaux-texteshtml

39

KALANBOLO 2 HADAMADENW KA HAKƐW

Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ ta ye hadamadenya ka ɲɛtaa jɔsen o kɔdonnen don dakanko ma ani

latigɛ O la hakililajigin na nimaya sinti sariya jatew la mɔgɔw kɛfɛnw ye kelen ye ka se

999 ma o hukumu kɔnɔ sa hadamaden kelen-kelen bɛɛ yehellip mɔgɔ suguya kelen ye

Alɛn Musu

Diɲɛ dɛmɛdonjɛkuluw ka kolatigɛjɛkulu ɲɛmɔgɔ dankan Ɔsilo ɔkutɔburukalao tile 21-221

1 Alɛn Musu Diɲɛ tɔgɔlalajɛ hadamaden ka hakɛw kan

Ɔsilo ɔkutɔburukalo tile 21-22 san 2010 lajɛ dayɛlɛlikɔrɔfɔ [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 0615

httpforumoslofedeorgtextefrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf

40

HADAMADENW KA HAKƐW

1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ɲɛbila

Bi-bi in na diɲɛ labilalen don kɛlɛ caman ye gun dɔw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Afiriki

silatununikɛlɛw kabilakokɛlɛw ni siyakokɛlɛw bɛ ka dankari yɔrɔ min tuma bɛɛ bɛn na ani

basigi jamanaw kɔnɔ

O la a yera krsquoa fɔ ko a ka kan bɛn sabatili waleyali fɛɛrɛw ka sigi senkan ka taa a fɛ

Sedeyawojamanaw kɔnɔ walasa o ka sira sɔrɔ fo taabolow ka yɛlɛma jamanaw kɔnɔ ani

jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw lakananiko ɲuman ma

Kalanbolo se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa walasa ka hadamadenw ka hakɛw

minɛnw nrsquou fɛɛrɛw u jɔsenw u saratiw nrsquou cogoyaw layiriwa diɲɛ tɔnbaw taabolow kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw taw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen taw kɔnɔ

Kalanbolo 2 nan masalakun bolofaraw

1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o

kelen kɔnɔ

2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu bɛ fisaya diɲɛ tɔnbaw

taabolow yiriwali ma fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow ka

ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw bonyali ma

41

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw

ka hakɛw kan dɔnniya ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya

- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw

ka hakɛkow la waleyalifɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka

danbew la

- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli diɲɛ tɔnbaw taabolow kan

fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw ka

hakɛkow la

- Ka jogow ta minnu ka ɲi diɲɛ tɔnbaw taabolow ma hadamadenw ka hakɛkow la

minnu ka ɲi fankelenfɛjamanaw taabolow ma ani jamana kelen-kelen taabolow

Kɔnɔkow

1 Kunnafoni bakurubaw

a Kɔrɔw

Hadamadenw ka hakɛw

Hadamadenw ka hakɛw ye hakɛw ye minnu bɛ hadamaden kelen-kelen bolo a yɛrɛ tɔgɔ la ka

da a kan hadamaden don ldquo Hakililatigɛ hakɛw don minnu bɔra diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ

minnu bɛ hadamadenw ni hadamadenkuluw tanga waleya bɛɛ lajɛlen ma waleya minnu bɛ

dankari yɛrɛtigiya baju la ani hadamaden ka hɔrɔnyardquo2

Sariyadɔnniyatigi J Murizɔn ka fɔ la hadamaden ka hakɛw ye ldquo fisayaw ye minnu bɛ

hadamaden bolo a yɛrɛ tɔgɔ la sariya bɛ minnu dannatigɛ ka ɲɛsin a ni mɔgɔ wɛrɛ cɛw ma

ani ka ɲɛsin a ni fanga cɛ mardquo3

Hadamadenw ka hakɛw ye bitile politikiko ladamuya jujɔn jɔnjɔn ye

Hakɛ ye se ye ka ko dɔ kɛ ka ban ko dɔ kɛli ma ka fɛn dɔ sɔrɔ krsquoa diyabɔ walima ka ko dɔ

diyagoya mɔgɔ dɔ kan A lakodɔnnen bɛ sariya fɛ

2 Sezari NTANGU LIHO ONIONU sekeretɛri Zenerali ka laselisɛbɛnw hadamaden ka hakɛw sɔsɔli kan Kongo

demokaratiki jamana kɔnɔ kuma lamɛnnenw ni gafe lajɛlenw taabolow sira kan San 2001 [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra san 2012 0615 httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-

bibliographie-des-rapports-du-secretaire-general-de-lOnu-sur-les-viola0html 3 J Murizɔn Daɲɛgafe diɲɛ ɲininkaliw kan [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san 2012 0615

httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛdq=J+Mourgeon

42

Hadamadenw ka hakɛw ye nin se suguyaw de ye minnu lakodɔnnen bɛ sariya fɛ hadamaden

kelen-kelen bɛɛ ye Hakɛw don minnu ni hadamadenya yɛrɛ taalan ye ɲɔgɔn ye A bɛ mɔgɔ

kelen-kelen bɛɛ bolo kabini a bangedon wa u bɛɛ brsquoa dɛmɛ krsquoa ka hadamadenya hɔrɔnya

sabati O la sa hadamaden ka hakɛw ye tigiya bɛrɛbɛrɛw ye diɲɛ bɛnkanw don tilabaliw

don

Hadamaden ka hakɛw

Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se ka fisaya minnu sɔrɔ I bɛ bange ni hakɛ minnu ye don

diɲɛ bɛnkanhakɛw don ani tigiya bɛrɛbɛrɛw fana don A ka ca a la u bɛ lakodɔn sariyaw ni

masalabolow kɔnɔ minnu sariyasunnama don O misali ɲɛnama dɔ ye Hadamaden ka Hakɛw

Dantigɛlisɛbɛn ye min tara san 1789 Tubabukan Daɲɛgafe

b Hakilila bangesira

Hadamaden lakanani ni hakɛ sariyamaw ye o hakilila ka kɔrɔ San 1215 Angilɛjamana kan

Bɛnkansɛbɛnba (Maɲa KaritaMagna carta) min yrsquoa jira ko hadamaden ka kan ni yɛrɛtigiya

ye o yrsquoa sɛbɛnw na kɔrɔlenbaw dɔ ye O waati kelen na Afiriki tilebinyanfan na Manden

walima ldquoKURUKANFUGA bɛnkanrdquo ye jamanadenw cɛsiraw dantigɛ ka sinsin ladamuya

jɔsenw kan bɛn sabatili kama Angilɛjamana kan san 1215 Bɛnkansɛbɛnba bɛ dafa ni hakɛw

makasilisɛbɛn ye min labɛnna san 1628 ( o ye maramɔgɔw ka yɛrɛtigiya wulibali dakunw

dantigɛ masakɛ ye) ani san 1689 sariya min tɔgɔ ye ldquoBill of Rightsrdquo angilɛkan na

Sankɛmɛ XVI nan yɛlɛmasen kura senfɛ Kaliwɛn ka porotɛsitantisimuya ye hadamaden bɛɛ

damakɛɲɛni Ala ɲɛkɔrɔ jɔsen dantigɛ Gorotiyusi fana porotɛsitanya sariyadɔnniyatigi don

ale yrsquoa jira san 1625 ko tiɲɛ don kɛtaw bɛ hadamaden na nka hakɛ wulibaliw fana brsquoa bolo O

kɔfɛ Angilɛjamana yɛlɛmabaw ye ɲɛbilabaara jɔnjɔn kɛ hakilila in labɛnni na a kɛra

dantigɛliw ye o walima san 1660 seginnifanga angilɛdepitebulon ye wote kɛ ka sariya min ta

san 1679 nrsquoa bɛ wele angilɛkan na ldquohabeas corpusrdquo o ye kanagɛlɛnyaminɛni suguya bɛɛ

kɔn

Angilɛjamana na yɛlɛmaba tɛ taa sariyabatojamanaya min kɔ o fangayara krsquoa daminɛ san

1688 na

Yeelenw karamɔgɔbaw yrsquoa bolomadahakilila labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenya la J Lɔki a ka sɛbɛn

kɔnɔ siwiligɔfɛrɛnaman kan ale yrsquoa jira ko fanga yamaruyalen tɛ yen fo min sigira

maramɔgɔw ka fɔkabɛn kɔnɔ ani fana mɔgɔw ka hakɛ fɔlɔw ka dansigi jamana fanga taabolo

kɔnɔ

43

Sankɛmɛ XVIII nan bɛɛ lajɛlen kɔnɔ a kɛra Lamerikɛnjamana ka yɛrɛmahɔrɔnya

dantigɛlisɛbɛn ye o san 1776 ani Faransi lajɛkɛlaw ka dantigɛlisɛbɛn san 1789 utikalo tile

26 ninnu bɛɛ ye yɛrɛtigiya di hadamaden ma San 1789 dantigɛlisɛbɛn laɲini tun ye

hadamadenw sago ka kɛ u yɛrɛ la anrsquou bolofɛnw hakililatigɛ kɔnɔ jamana bɛ min lakana

Olu ye ldquoHakɛw yerdquo minnu bɛ wele sɔrɔ kɛcogo labilalen sɛrɛ fɔlɔ hakɛw

Sɛrɛ filanan ldquohakɛw yerdquo (baarako siratigɛ ye ani seko ni dɔnkohellip) olu ye hakɛ jurumaw ye

minnu bɛ boli baara dɔw kɛli kan minnu tɛ taa jamana ka jɔyɔrɔfa kɔ krsquou lakana O hakɛw

labɛnna sosiyalisimu hakilila kɔnɔ

Bi kuma bɛ hakɛw sɛrɛ sabanan kan i nrsquoa fɔ sigida nrsquoa lamini ɲuman sɔrɔli hakɛ bɛn sɔrɔli

hakɛ ɲɔgɔndɛmɛ sɔrɔli hakɛ

Hadamadenw ka hakɛ ninnu hakilila labɛnni ju bɔra tilebin nansarala la Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ

jɛ ye a yrsquoo jira nka o nana ni sɔnbaliyaw fana ye ka bɔ larabujamanaw yɔrɔ ani

Siniwajamana Silamɛya ka dantigɛlisɛbɛn hadamadenw ka hakɛw kan ani Afiriki jamanaw ka

dantigɛlisɛbɛn hadamaden ka hakɛw kan a brsquoi ko olu dilanna o hukumu kɔnɔ Nka o nrsquoa ta

bɛɛ diɲɛ dantigɛlisɛbɛn min tara san 1948 hadamaden ka hakɛw kan diɲɛbɛɛjɛhakilila min

brsquoo jɔsenw kɔnɔ bɛn kɛlen brsquoo kan yɔrɔ caman

ldquoSan 1325 bɛnkansɛbɛn tun kɛra jigiyaba ye a tawaati ndash cakɛminɛn ɲɛnama sɔrɔli jigiya min

brsquoa to taabolo min laɲini ye tilennenya ni damakɛɲɛni donni ye cɛ ni muso cɛ fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli la o ka sigi senkan tigitigi koɲuman

Diɲɛ lakana kolatigɛjɛkulu Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kɔnɔ o ye bɛnkansɛbɛn

1820 nan min ta 1888 nan ani 1889 nan nrsquou bɛɛ bɛ muso ka hakɛw jateliko ɲuman kofɔ bɛn

ni lakana ɲinini na jigiya in brsquoo ju lardquo4

HADAMADEN KA HAKƐ ANI LAADALAHAKƐ AFIRIKI KƆNƆ

Krsquoa miiri ko Afiriki hadamadenjɛkulu tɛmɛnenw tun tɛ hadamaden ka hakɛkow kalama o ye

fili ye Hadamaden ka hakɛw tun bɛ laada kɔrɔw kɔnɔ Afiriki Afiriki kɔrɔlen na hadamaden

ka hakɛ tun brsquoi nrsquoa fɔ sariya min bɛ ɲinifɛn dɔ lafasa walima krsquoa diyagoya Hakɛ ni lakanani

hakilila ni kɛta hakilila tɛ se ka fara ka bɔ ɲɔgɔn na (Keba Nbayi ka fɔ la) Afiriki kɔnɔ

mɔgɔkɔrɔba dɔ mana sa o ye gafemaraso dɔ (dɔnniya jiginɛ ni hakilimaya) jeninen ye

Maninkaw brsquoa fɔ ko ldquojɔn sennɔ ni hɔrɔn sennɔ tɛ dɔn ka bɔ ɲɔgɔn nardquo

Laadalahakɛ jatelen don i nrsquoa fɔ laadaw ni fasiyaw bɔbolola nrsquou laɲɛnamayali kuntilenna ni

tɛmɛsira ka ɲɛsin diɲɛlatigɛ bilali ma hadamadenya sira kan ani Afiriki yiriwali a bɛ muso ka

wolobagaya jɔyɔrɔ di a ma ka ni lakanani nrsquoa kɔlɔsili di cɛ ma ka denmisɛnnin kɛ ni baloli

nrsquoa lakurayali taamasiyɛn ye ani ka maakɔrɔ kɛ jo ni sabaliya taamasiyɛn ye

4 Sayidi Jiniiti sekeretɛri zenerali ka ciden kɛrɛnkɛrɛnnen Afiriki tilebinyanfan na

44

cDanfara min bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ

Sariya sira kan danfara bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ hadamaden ka hakɛ siratigɛ la

- Dantigɛlisɛbɛn bɛ jɔsenw jira ani ka saratiw pereperelatigɛ diɲɛ tɔnba dɔ

tɔndenjamanaw bɛ bɛn min kan min ka kan ka gɔfɛrɛnamanw bilasira ani krsquou sɔn

hakili la Sariyalako diyagoyalen tɛ wa a tɛ di jamana si ma krsquoa bolonɔbila walima krsquoa

lakodɔn A ka ca a la bɛn bɛ kɛ a kan ni jamana bɛɛ ka diɲɛ ye

- Bɛnkansɛbɛn (walima saratikan) hadamaden ka hakɛw kan o ye diɲɛ jamanaw ka

bɛnkansɛbɛn ye min bɛ sariyalako diyagoyalenw ladan bɛnkanjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

A bɛ di jamanaw ma u krsquoa bolonɔbila krsquoa lakodɔn Bɛnkansɛbɛn bolili bɛ yamaruya

nrsquoa kelen-kelen fɛn o fɛn lakodɔnjamana hakɛ bolodalenw yrsquou ka baara kɛ A

waleyalicogo labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw brsquoa kɔnɔ

d Dakun minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma

Tali (Bɛn-a-kan-ni) o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ diɲɛ ni bɛnkan kɔnɔko ye u ŋaniya

la

Bolonɔbilali o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ bɛnkansɛbɛn lakodɔn jamana bɛ bolonɔ

sigi a kan krsquoa ŋaniya jira krsquoa brsquoa yɛrɛminɛ ka waleya kɛ min bɛ sɛbɛn in labɛnw sɔsɔ

Bolonɔbila in bɛ se ka kɛ jamana ka ciden fangabatigi dɔ fɛ

laquo Bɛnkan bolonɔbilali walima a bolofara dɔw o bɛ bɛn ɲɛbilasɔnni ma a ma O tɛ na ni a

diyagoyawaleyali ye nka a bɛ jamana ŋaniya jira krsquoa sɛgɛsɛgɛ krsquoa lakodɔnni boloda Hali nrsquoo

yrsquoa sɔrɔ bolonɔbilali in tɛ lakodɔnni layidu talen ye a bɛ jamana kan di a kana waleyaw kɛ

minnu bɛ bɛnkan in kuntilennaw sɔsɔ walima a labɛnkun raquo5

Lakodɔnni o bɛ jamana ka kandi kofɔ ka kɛ bɛnkan tigilamɔgɔw dɔ ye o brsquoa diyagoya ka

sariyaminɛn labɛnw waleya Tuma dɔw lakodɔnni bɛ kɛ fasojama ka cidenw fɛ nrsquoo ye

depitebulon ye O baara bɛ ɲɛbila ni sɛgɛsɛgɛli ye krsquoa dɔn nrsquoa ni sariyasunba bɛ ɲɔgɔn ta O

baaraw brsquoa to ni jamana brsquoa fɛ ka sigannako dɔw dajira a ka se krsquoo kɛ

laquo Lakodɔnni walima donni kɔrɔ ye ko jamana sɔnna ka siri Bɛnkan labɛnw na sariya sira kan

Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ donni ni lakodɔnni bɛɛ bɛ wolo wale suguya kelen na u kɛcogow tɛ kelen ye

Lakodɔnni na jamana bɛ bɛnkan bolonɔbila fɔlɔ ka sɔrɔ krsquoa lakodɔn o kɔfɛ Donni kɛli ye siɲɛ

kelen pewu ye bolonɔbilali tɛ kɛ krsquoa ɲɛbila

Lakodɔnni walima donni kɛcogow fangasira fɛ bɛ yɛlɛma ka kɛɲɛ ni jamana sariyasigi

taabolo ye A ka ca a la sanni ka bɛnkan lakodɔn walima ka don a la jamana brsquoa sɛgɛsɛgɛ

5 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

45

nrsquoa sariyasigi nrsquoa ka labɛnw bɛ ɲɔgɔn ta ani ka dabaliw pereperelatigɛ a ka kan ka minnu tigɛ

walasa krsquoa waleya koɲuman raquo6

Janto Jamana bɛ se ka bɛnkan lakodɔn ka sigannakow dajira labɛn kɛrɛnkɛrɛnnen dɔw kan

Waleyali yamaruyali o ye waati ye min kɔfɛ baara bɛ se ka kɛ ni diɲɛ bɛnkan ye krsquoa kɛ

bolominɛkala ye A ka a la lakodɔnni hakɛ jate dɔnnen dɔ ɲininen don walasa waleyali

yamaruyali ka daminɛ

Waleyali yamaruyalen kɔfɛ sariyaw bilaɲɔgɔnɲɛ kɛcogo bɛ na i jɔ

Jamana fanba kɔnɔ sariya baju fɔlɔ ye sariyasunba ye Nka jɔsen fila de ka kan ka jate ka

ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma

laquo Monisimumonisme raquo (Kelenya sariyako siratigɛ la) brsquoa jira ko diɲɛjɛsariya tɛ dunan

ye jamanakɔnɔsariya ma O kosɔn diɲɛjɛsariya bolili sariyaw labatoli bɛ diyagoya yɔrɔnin

kelen jamana kan U bɛ don jamana sariya kɔnɔ mɔgɔw bɛ se krsquou sinsin u kan krsquou yɛrɛ

lafasa ni dankarili kɛra laquo Mɔgɔ minnu sinsinnen bɛ kelenya kan sariyako siratigɛ la

laquo monisimu raquo olu ka jate la ni jamana tɛ yen anrsquoa ka dundugumaya nrsquoa ka fangabatigiya olu

ɲɛ tɛ sariya la u ɲɛ tɛ sarati yamaruyalenw na walima olu fɛ laquo sariya o sariya raquo tara

fangabonda wɛrɛ fɛ min tɛ jamana ye o tɛ sariya ye a kɛra cogo o cogo fo nrsquoa bɔra jamana

sariya de kɔnɔ raquo7

laquo Diyalisimudualisme raquo (filaya sariyako siratigɛ la) o ka jate la diɲɛ tɔgɔlasariya ni

jamakɔnɔsariya tɛ kelen ye cogoya si la O brsquoa jira ko diɲɛ tɔgɔlasariya tɛ se ka don

jamanakɔnɔsariya kɔnɔ pepewu ka kɛ a dɔ ye fo ni sariya tara o koɲɛ kunkan

A ka kan o la ni karamɔgɔ brsquoa fɛ ka lafaamuyaliwalew kɛ ka ɲɛsin a ka kalandenkulu ma a

krsquoa ɲini u fɛ u ka baara kɛ fɛnw kan minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ

tɔgɔlasariya ma

2 Hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolow diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani

jamana kelen o kelen cakɛminɛnw ni fɛɛrɛw

Sinsin kɛra Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kan min tara san 1948 ka sariya jɔnjɔnw

labɛn diɲɛ kɔnɔ ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ sariyalako diyagoyalen

tɛ a ye dawula ni fanga min sɔrɔ o yrsquoa jɔyɔrɔ bonya jira kɛwalew la diɲɛ fan tan ni naani

kɔnɔ

6 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

7 httpwwwgip-recherche-justicefrIMGpdfAO_pluralisme_juridiquepdf a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

46

Ale kɔfɛ bɛnkan caman labɛnna diɲɛ kɔnɔ hadamadenw ka hakɛw kunkan diɲɛ tɔnbaw bɛ

hadamadenw ka hakɛw lakana nrsquoolu ye

Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn min labɛnna san 1948 ONIONU fɛ (Jamana

yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba)

San 1945 awirilikalo la jamana 48 ka cidenw ye lajɛ kɛ ka Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba sigi senkan (ONIONU) ni bɛnkansɛbɛn labɛnni ye ONIONU sigira senkan walasa ka

kɛlɛw ban jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani ka bɛn sabatilikɛnɛ dɔ bila jamanaw ka bolo kan

kumaɲɔgɔnya kama

ONIONU laquo jamana fangama dɔw raquo tun trsquoa fɛ tiɲɛ yɛrɛ la ka hakilifalenw kɛ hadamaden ka

hakɛw kan U tun ma da a la krsquoa fɔ jamana brsquoa denw ka kow ɲɛnabɔ cogo min jamana wɛrɛw

(diɲɛ kunkankofɔjama) sen bɛ se ka don o la U tun hakili la o bɛ ɲɛnabɔ u ka

jamanakɔnɔpolitiki taabolo dɔrɔn de kɔnɔ Nka jamana fangantan dɔw ni lamerikɛnjamana

ka dɛmɛ ye bɛnkanɲini pasalenw senfɛ yrsquou jilaja laquo hadamaden ka hakɛw raquo ka sɛbɛn

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba bɛnkansɛbɛn ɲɛsɛbɛn kɔnɔ Nka kɔrɔ min bɛ

hadamaden ka hakɛ ninnu na o ma jira sɛbɛn in kɔnɔ wa hakililatigɛ si fana ma di min brsquoa

jira ko jamana bɛɛ lajɛlen bɛna diɲɛ ni hakɛ ninnu ye

Hadamaden ka hakɛw Baarakɛjɛkulu (bi a bɛ fɔ a ma kolatigɛjɛkulu) ale sigira senkan ka

sɛbɛn labɛn min bɛ hadamaden ka hakɛw ɲɛfɔ bɛɛ ka kan ka min labato diɲɛ fan bɛɛ diɲɛ

bɛ se ka ni min ye an ka dugukolo in kan Baarakɛjɛkulu in tun ɲɛmɔgɔya bɛ Eleyanɔri

Urusiwɛliti bolo a ye fɛn labɛn min laban kɛra Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn ye

walima DeyideyasiDUDH

Dantigɛlisɛbɛn ye sɛbɛn ye min bɛ saratiw sigi senkan walasa a ka sɛmɛntiya jamanaw fɛ

sariya sira kan diyagoyalako tɛ sariya sira kan

DeyideyasiDUDH ye hadamaden ka hakɛw sariyasen 30 kafolen ye Sariyasenw tilalen don

ka kɛ kuluw ye

Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu ye hakɛw ni yɛrɛtigiyaw ye

minnu bɛ hadamadenw lakana jamana ka fangatigiya dantɛmɛwalew ma ani ka

hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa

Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan hakɛ minnu

bɛ lakana sabati sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko sira kan

47

Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn ɲɛsɛbɛn ka fɔ la ka hadamaden ka hakɛw lakana o bɛ

na ni yɛrɛtigiya ye sariyalabato ani bɛn diɲɛ kɔnɔ o hakɛ ninnu bɛ hadamaden lakana fanga

jugu ni tɔɲɔni ma ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati hadamaden bɛɛ ye

Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu bɛ mɔgɔw lakana jamana ka setigiyajiraw

ma ani ka hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa U sɛbɛnnen bɛ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 4

nan 5 nan 6 nan 7 nan 8 nan 9 nan 10 nan 11 nan 12 nan 14 nan 15 nan 18 nan 19

nan 20 nan ani 21 nan

Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan olu bɛ sɔrɔ ni seko ni

dɔnko lakanani lafasa U bɛ sɔrɔ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 22 nan 23 nan 24 nan 25 nan

26 nan ani 27 nan

Danbe minnu bɛ DeyideyasiDUDH jukɔrɔmadon olu ye yɛrɛdɔn ye damakɛɲɛni yɛrɛtigiya

tilen ani ɲɔgɔnbonya hadamadenw ni ɲɔgɔn cɛ

Hadamadenw ka hakɛw sɛbɛnbaga cɛ ni muso

Erene Kasɛn Sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Faransi

Pɛngi-sun Sangi Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Siniwajamana kan ɲɛmɔgɔ

dankan

Eleyanɔri Urusiwɛliti ka bɔ Lamerikɛnjamana kan ɲɛmɔgɔ (muso don)

Walantɛn Tepilikɔwu diɲɛ sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Irisijamana kan

Sarili Maliki Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Liban

Dɔkutoratigi Hosa Neheta Ladamuni Karamɔgɔ don ka bɔ Ɛndijamana kan (muso don)

Diɲɛ cakɛminɛnw ye bɛnkan labɛnnenw ye minnu bolonɔbilala ani krsquou lakodɔn

jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ walima fancamanjamanacɛbɛnkan U bɛ diyagoyalako dɔw

labɛn sariyako sira kan ka ɲɛsin tɔn jamanaw ma

An bɛ se ka bɛnkan kulu caman faranfasi ka bɔ ɲɔgɔn na hadamadenw ka hakɛ kan Olu brsquoa

to nrsquoa hakilila kɛnɛ bonya hakɛ bɛ dɔn

Bɛnkan kunbabaw ye fɔlɔ ye olu ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen kafolen ye walima a kulu

ɲɛnama dɔ o bɛnkanw ye bɛnkanbajuw ye

1 Diɲɛ hukumu kɔnɔ (ONIONU) o ye bɛnkan fila ye minnu bɛ hakɛw lafasa minnu kofɔlen bɛ

hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kɔnɔ min bɛ siwiliw ka yɛrɛtigiya ni hadamadenyako

hakɛw bolo don ɲɔgɔn bolo krsquou kɛ bakuruba kelen ye damakɛɲɛ kɔnɔ

Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin siwiliw ka hakɛw ma ani politikikow ani saratikan minnu brsquoa

kunkan

48

Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin sɔrɔ hakɛw ma ani hadamadenyasiraw ni seko ni dɔnko

hakɛw

2 Fankelenfɛjamana hukumu kɔnɔ

Bɛnkanw bɛ hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolo dafa diɲɛ kɔnɔ O fankelenfɛjamana

fɛɛrɛ tigɛlen ninnu bɛ sɔrɔ Erɔpu Ameriki gunw kɔnɔ ani Afiriki anrsquou kɔlɔsili fangabondaw

Afiriki kɔnɔ Hadamaden ani Fasojamaw ka Hakɛw Bɛnkansɛbɛn de ko don ( min tara san

1981) nrsquoa kɔlɔsilen bɛ Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu fɛ Afiriki kiiribulon hadamaden

ani fasojamaw ka hakɛw kama o fana bɛ baara la ka hadamaden ka hakɛw layiriwa ani krsquou

lafasa Afiriki kɔnɔ

Bɛnkansɛbɛn dɔ fana bɛ yen muso ka hakɛ kan o ma ta fɔlɔ nka baara bɛ ka kɛ nrsquoa ye

kosɛbɛ Afiriki Kelenyatɔnba fɛ Afiriki Denmisɛnw ka Hakɛw nrsquou ka Diɲɛlatigɛ latɛmɛko

ɲuman Bɛnkansɛbɛn min tara san 1990 fana bɛ yen

SedeyawoCEDEAO fanfɛ bɛnkan ɲɛnamaw bɛ yen i nrsquoa fɔ misali la

- Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn min tara san 1999 bɛnko kan ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

- san 2001 farankanbɛnkan mara kɛcogo ɲuman kan

- bɛnkan mɔgɔw ka donkabɔ kan jamanaw kɔnɔ u sago la dagayɔrɔko ni sigiyɔrɔko

hakɛ min tara san 1979

- bɛnkan min bɛ boli tɔn fasodenya sariya kan san 1982

Bɛnkansɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw bɛ kulu filanan kɔnɔ u labɛnkun ye hadamaden ka hakɛ

kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ ye min bɛ boli silatunukɛlɛ kan kɛlɛ kojugubakɛw ani kojugubakɛw ka

ɲɛsin hadamadenya ma jɔnya hadamadenfeere diyagoyabaara kunkalifa

hadamadenyasira lakanani ɲangatali ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima minɛkojuguyaw

mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan minnu bɛ hadamadenya jaasi

Misali la

Bɛnkansɛbɛn silatunukɛlɛ ko juguw ɲɛsigili nrsquou kɛlɛli kan

Bɛnkansɛbɛn siyako fisamanciya suguya bɛɛ kɛlɛli kan krsquou ban pewu

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin ɲangatali kɛlɛli ma ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima

minɛkojuguyaw mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan walima minnu bɛ

hadamadenya jaasi

Bɛnkansɛbɛn minnu ɲɛsinnen bɛ kululakanani ma olu bɛ kulu sabanan kɔnɔ u bɛ boli

hadamadenkulu dantigɛlen dɔ mako kɛrɛnkɛrɛnnen kan kunkalifadenw ni fasontanw

dunanw tungarankew baarakɛlaw musow denmisɛnw lujuratɔw misaliw

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin denmisɛn ka hakɛw ma

49

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ

Diɲɛ bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin tungalabaarakɛla bɛɛ anrsquou ka denbayaw ka hakɛw

lakanani ma

Kuma laban na bɛnkansɛbɛn minnu bɛ boli fisamanciya kan olu laɲini ye siyako

fisamanciya kɛlɛli ye min sinsinnen bɛ cɛya walima musoya kan kalanko fisamanciya kɛlɛli

ani fisamanciya min bɛ kɛ baarako ni sarako O bɛnkansɛbɛn kelen-kelen bɛɛ bɛ kandi

ɲɛfɔlenko ɲumanw ɲɛbila jamanaw ye ani waleyalifɛɛrɛ dɔ kɔlɔsili kɛcogo caman bɛ min

kɔnɔ

Bɛnkansɛbɛn fanba bɛ laselisɛbɛn dilanni kɛcogo dɔ sigi senkan jamanaw brsquou kandi

ka min jira waati dantigɛlen kɛɲɛnenw kɔnɔ u ka dabali tigɛlenw kan ɲɛtaa sɔrɔlenw

bɛnkan hakɛ lakodɔnnenw labatoli la O laselisɛbɛnw bɛ sɛgɛsɛgɛ ani krsquou kiimɛ diɲɛ

mɔgɔ faamuyalenbaw ka baarakɛjɛkulu dɔ fɛ (misali la Hadamaden ka hakɛw

baarakɛjɛkulu min sigira Bɛnkan fɛ min bɛ boli siwiliw ka hakɛw ni politikiko kan) O

mɔgɔ faamuyalenbaw bɛ kɔlɔsiliw kɛ walima sɛgɛsɛgɛliw ka komagɛlɛyaliw kɛ ani u

bɛ se ka ɲɛfɔliko jɔnjɔnw ɲini jamana dɔ fɛ jamanadenw ka hakɛ lakodɔnnenw

waleyali nrsquou waleyalibaliya cogoya kan jamadenw ka kan krsquou diyabɔ minnu na

Nka o bɛɛ la diɲɛ tɔnbaw ta fanfɛla la mɔgɔw walima jamanaw ka makasiliw nrsquou ka ɲininiw

ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw sɔsɔliw lakarili ma jateminɛni fɛɛrɛw bɛ yen

Kabini san 2007 Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati (EPUEPU ) o ye lataamacogo

fɛɛrɛ kura ye min brsquoa to ni hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu (gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ

fangabonda min ka baara ɲɛsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw ma) bɛ hadamaden ka hakɛw

cogoya sɛgɛsɛgɛ jamana kelen-kelen kɔnɔ O ye san 4 o san 4 ONIONU jamana 193 ka

laselisɛbɛn sɛgɛsɛgɛtɔla krsquou dɛmɛ ka hadamaden ka hakɛw cogoya laɲɛ u kelenkelenna

kɔnɔ ani ka dusu don u kɔnɔ u krsquou bolo di ɲɔgɔn ma o siratigɛ la ani krsquou ka waleya ɲumanw

falen ɲɔgɔn ma A kuntilenna ye ka ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya don jamanaw cɛ walasa ka

bɛnkanfangabondaw ka baaraw dafa a kana kɛ baarafilakɛ ye u fɛ8

8 Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15

httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm

Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15

httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm

50

3 Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan

Sariya diyagoyabonyali jamana ka kan krsquoa yɛrɛ minɛ sendonni na hakɛw diyabɔli la Misali

la

- Lakanani diyagoyali jamana ka kan ka hakɛw sɔsɔli ɲɛsigi minnu bɛ kɛ mɔgɔ tɔw fɛ

misali la musow ka hakɛ jɔnjɔnw lakanani ka ɲɛsin laada dɔw kɔlɔlɔ juguw ma

- Waleyali diyagoyali jamana ka kan ka sariyasigi labɛnw mara labɛnw sariyatigɛ

labɛnw ani baarakɛnafoloko labɛnw sabati hadamadenw ka hakɛw layiriwali nrsquou

waleyali tɛ taa minnu kɔ

Nin diyagoyalakow waleyalibaliya ye hakɛ kofɔlen ninnu sɔsɔli ye

4 Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la

Walasa ka demokarasi sinsin hadamadenjɛkulu kɔnɔ fo hadamadenw ka hakɛw waleyali

tigitigi ka kɛ bɛɛ ka bila la

Hadamadenw ka hakɛw waleyali jɔnjɔn tɛ taa dabali minnu tigɛli kɔ jamanaw ka kan krsquoo bɛɛ

kɛ Hakɛ waliyali ka se a dan na tɛ taa baarakɛminɛn ni nafolo fɛn o fɛn kɔ jamana kelen-

kelen ka kan krsquoolu ɲɛsigi ani krsquou di A ka kan krsquoa janto kojugukɛlaw nɔbɔli la krsquou bila u krsquou ka

tiɲɛniw nɔ dilan ka ɲɛsin mɔgɔ tɔɲɔnenw ma ka ɲangilibaliya kɛlɛ ni sariya kɛrɛnkɛrɛnnenw

tali ye

Jamana fanga sigibolow bɛ yen hadamaden ka hakɛw lakanani kan olu bɛ makasiliw ni

ɲininiw jateminɛ kasɔrɔ tɛmɛ ma kɛ kiiritigɛfanga fɛ

5 Jamana sariyaw bɛrɛbɛnni hadamadenw ka hakɛw ma

Jamanaw ka kan krsquou ka sariyaw bɛrɛbɛn diɲɛ taamasiyɛn sugandilenw ma hadamaden ka

hakɛw siratigɛ la

Bɛnkan minnu tara hadamaden ka hakɛw kunkan ye bɛɛ kunko ye bawo u laɲini ye ka hakɛ

lakodɔnnen bɛɛ lajɛlen lafasa tigitigi O tuma a ka kan fɛɛrɛw ka sɔrɔ ka di jamana ni

fasodenw ma minnu brsquoa to u bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa

Waleya min bɛ ta ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw yiriwali ma ka kan ka bɛn hadamaden ka

hakɛw lafasalikuluw ma wulikajɔlaw walima tɔnw minnu bɛ kɛlɛ la walasa layidu talenw ani

kandiw ka kɛ tiɲɛw ye minnu bɛ ye mɔgɔ kelen-kelen ka don o don kɛwalew la

51

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛw

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw

kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw

taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw

ka hakɛw bonyali kama

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo

la diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

- Ka sinsinni kɛ hadamadenkulu suguya caman ka dɛmɛw kan ka waleyalifɛɛrɛw

layiriwa minnu bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw taabolo la diɲɛ kɔnɔ

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw taabolo ma

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw taabolo ma diɲɛ kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Kuntaala lɛrɛ 22

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Fotow

- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman

52

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka hadamadenw ka hakɛw

hakililaw nrsquou jɔsenw ɲɛfɔ

Hakililaw ani kɔnɔfɛn minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛw taabolo la

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani

jamana kelen o kelen kɔnɔ

Gafe ni sɛbɛnw sɛgɛsɛgɛli

Kolabɛnɲɛɲinibaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

Kolabɛnɲɛɲinibaara ani

gafesɛgɛsɛgɛ

ɲɔgɔlɔnninw

Lɛrɛ2

2

Ka hadamadenw ka hakɛw

minɛnw nrsquou ka lakanani kɛcogo

fɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn

Hadamadenw ka hakɛw minɛnw nrsquou

lataamacogo fɛɛrɛw lajɛlen jamanaw

tɔgɔ la fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ

Lɛrɛ 2

3

Ka diɲɛ diyagoyalakow jamanaw

kan ɲini krsquou dɔn

Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan

hadamadenw ka hakɛw sira kan

4

Ka masalabolow bɛrɛbɛnni

ɲɔgɔn ma nafa jira u waleyali

kama sigida hukumu kɔnɔ

Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka

hakɛw sira kan

Lɛrɛ 4

5

Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi

hadamadenw ka hakɛw yiriwali

ma

Degeli minnu bɛ boli kɛcogoyaw

layiriwali kan minnu ka ɲi

hadamadenw ka hakɛw yiriwali nrsquou

bonyali ma

Lɛrɛ 4

6

Ka hadamadenw ka hakɛw

bonyalibaliya gɛlɛya dɔw ɲɛnabɔ

Fɔɲɔgɔnkɔw dalasali fɛɛrɛw waleyali

ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw

bonyalibaliya ma

Lɛrɛ 2

7 Ka hadamadenw ka hakɛw

lafasali nrsquou bonyali hakilila sɔrɔ

krsquou waleya

Kɛcogo ɲumanw layiriwa minnu

kunsinnen don hadamadenw ka

hakɛw lafasali nrsquou bonyali ma

Jama labɔliwalew

ɲɔgɔlɔnninw

Lɛrɛ 2

8 Ka hadamadenw ka hakɛw don

kalanbaaraw labɛnni walewi

kɔnɔ

- kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw nrsquou

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- kalandegeli kalansenbolo bolofara

baara waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

53

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Hadamadenw ka hakɛw

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

ani jamana kelen-kelen kɔnɔ

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw

taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw

ka hakɛw bonyali kama

Kalan degeli kuntilenna

Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo la

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu hakɛw ɲinini

Koɲɛdɔn layiriwataw

Kuntaala lɛrɛ 2

KOɲƐDƆNW

Kalanw Dɔnni sira kan

Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan

Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

- Ka hadamadenw ka hakɛw suguyaw

ɲini krsquou dɔn

- Ka hakilila sirilenw hadamadenw ka

hakɛw la ɲɛfɔ

- Ka mɔgɔ tɔw ka hakɛw bonya

- Krsquoi ka kɛtaw kɛ

- Ka hadamadenw hakɛw minɛnw dantigɛ

minnu ka kan krsquoa to ni waleya kɛlen dɔw bɛ

faamuya ani krsquou ɲɛnabɔ

- ka waleya dɔ sɛgɛsɛgɛ min bɛ tali kɛ

hadamadenw ka hakɛw lakodɔnni na

54

Minɛn Dɛmɛnanw

Diɲɛ banguw ani fankelenfɛjamanaw ka baarakɛminɛnw (bɛnkansɛbɛnw ) jamana

sariyasunba sariyaw ani kiiritigɛsɛbɛn wɛrɛw Jaw fotow ani dɛmɛnan latɛmɛnan lamɛnta ni

filɛta wɛrɛw (Siti wɛbuw)

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛman ni musoman ka

dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka

seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Bɛ ɲininkaliw

Jaabi

- Jaabi ɲuman

sugandilli

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Ka waleya dɔ dajira

Foto dɔ min bɛ jamalajɛŋaniyajira

dɔ kan Sɛbɛnniwalan labɛnnenw

bɛ ŋaniyajiralaw bolo minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛ dɔw ɲini

Yɛrɛsagofɔ yamaruyali kalan sɔrɔli

hakɛ baara sɔrɔli hakɛ

danfarabinni Berew ndolaw ani

farakuruw bɛ ŋaniyajirala dɔw bolo

Cikan

- Ka foto in ɲɛfɔ

- Ka hakɛ ɲininenw ɲini krsquou dɔn ani

ka hadamadenw ka hakɛw dafa

dantigɛ krsquoarsquo sinsin bolokɔrɔgafew ni

sɛbɛnw kan

- Arsquo ye tɛmɛsira wɛrɛw dajira

ŋaniyajiralaw la kojugukɛ tɛ minnu

na walasa u ka se krsquou hakɛw sɔrɔ

- Ka minɛn jɔnjɔnw masalabolow

kelen-kelen di kulu kelenkelenna

bɛɛ ma

bɛ ɲininkaliw jaabi

bɛ foto ɲɛfɔ

ɲininkaliw nrsquou

jaabiw

Jɛkabaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn

Bɛ lasuli kɛ kumafalenfalenw kɛli

la

Bɛ lakaliliw labɛn

- Bɛ foto sɛgɛsɛgɛ

- Bɛ cikanw waleya

Hakililafalen

Gɛlɛya ɲɛnabɔlifɛɛrɛ

Hakililaw nafawsinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

Bɛ hakililafalen labɛn

Bɛ kuma kolomaw latɔmɔni labɛn

Brsquou ka jaabiw labɛn nin dakun ninnu kan

hakɛw kuluw tangaliminɛnw tangalifɛɛrɛw

Hakililafalen

Kuma kolomaw

latɔmɔni

Kiimɛnibaara kɛlenw

bakurubajateminɛ

Bɛ dalaɲininkaliw walima ɲininkali

sɛbɛnnenw kɛ yaasa ka dɔnniya

sɔrɔlenw sɛgɛsɛgɛ

Bɛ ɲininkaliw jaabi

Kelennabaara

55

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Bɛ waleya dɔ dajira

Arsquo ka kalanyɔrɔ la arsquo ka

kunnafonisɛbɛn sɛbɛnnijɛkulu

ɲɛmɔgɔ gɛnna lakɔliso ɲɛmɔgɔw fɛ

hakilila jɛngɛnen dɔ sɛbɛnni kosɔn

Hadamaden ka hakɛw lafasalitɔn

min brsquoarsquo ka lakɔli la ye labɛnw kɛ

walasa krsquoa kɔkɔrɔmadon

Arsquo ye tɛmɛsira in ɲɛfɔ ani ka

misaliw di a kan krsquoarsquo sinsin

minɛnw ni fɛɛrɛ dɔnnenw kan

Bɛ tɛmɛsira dajira ani sariyasen minnu brsquoa

misaliya

Kulubaara

Ladegeli

ɲɔgɔlɔnbɔ

56

MASALAKUN BOLOFARA 2 HADAMADENW KA HAKƐW

JƆSENW U SARIYAW ANrsquoU COGOYAW

Se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa

ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw kan

- Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ma

Kɔnɔkow

1 Jɔsen minnu faralen don hadamadenw ka hakɛw kan

Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiyabɛrɛbɛrɛya hadamadenw ka hakɛw ye diɲɛ bɛɛ jɛ ye wa

u tigiyabɛrɛbɛrɛya tɛ se ka latiɲɛn Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se krsquoa nafa

sɔrɔ diɲɛ fan bɛɛ Mɔgɔ si tɛ se krsquoa dabɔ a kama ka diɲɛ u kɔ wa mɔgɔ si tɛ se

ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw bɔsi a la

Tilalibaliya hadamadenw ka hakɛw tɛ se ka fara-fara ka bɔ ɲɔgɔn na Siwiliya

politiki sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko hakɛw ni hadamaden danbe bɛ

taa ni ɲɔgɔn ye Hakɛ bɛɛ danbe ye kelen ye wa u tɛ se ka kulusigi ka dɔ bila

dɔ sanfɛ cogoya si la

Dulonɲɔgɔnna ani jɛɲɔgɔnya hakɛ dɔ waleyali bɛ bɔ tuma caman na hakɛ

wɛrɛw dafali walima u fan dɔ waleyali la

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya hadamaden bɛɛ lajɛlen bɛ se ka hakɛ

bɛɛ nafa sɔrɔ krsquoa sɔrɔ fisamanciya si trsquoa la i nrsquoa fɔ siko farikolo ɲɛko cɛya ni

musoyako siyako si hakɛko kanko diinɛko bɔyɔrɔjamanako walima

hadamadensuguyako lujuratɔyako nafoloko wolosirako walima cogoya wɛrɛ

i nrsquoa fɔ a pereperelatigɛra cogo min hadamaden ka hakɛw minɛnw kɔnɔ

57

Sendonni ani bɛɛ sendonni sendonni kɛnɛman sariya bɛ hadamaden ni

fasojama bɛɛ bolo sendonni labilalen nafama ani sariya brsquou bolo ka u sen don

siwili hakɛw diyabɔli la sɔrɔ hakɛw hadamadenya hakɛw seko ni dɔnko hakɛw

ani politikiko hakɛw minnu kɔnɔ hamamaden ka hakɛw anrsquoa ka yɛrɛtigiya bajuw

bɛ se ka waleya

Dantigɛli waajibiyali ani sariya bilali fɛn bɛɛ ɲɛ jamanaw ani hakɛko jɔyɔrɔtigi

wɛrɛw ka kan krsquou dantigɛ krsquoa jira u bɛ ka hadamaden ka hakɛw lataama cogo

min Nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u tɛ ka sariya saratiw labato minnu bɛ hadamaden ka hakɛw

minɛnw kɔnɔ mɔgɔ minnu ka josariyaw lagosilen don olu bɛ se krsquou wele kiiri

la kiiritigɛso dɔ la walima sariyaboliso wɛrɛ ka kɛɲɛ ni sariyaw nrsquou tɛmɛsira

dantigɛlenw ye

2- Hadamadenw ka hɛkɛw cogoyaw

- hadamadenw ka hakɛw ni hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ taa ni ɲɔgɔn ye wa diɲɛ

bɛɛ jɛ don hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ bange nrsquou ye

- u sinsinnen bɛ hadamaden bɛɛ lajɛlen ka yɛrɛdɔn jɔnjɔn nrsquou ka bɛɛjɛdanbe kan

- u dama ka kan tilafɛnw tɛ wa u tɛ ɲɛ ɲɔgɔn kɔ

- diɲɛ tɛ se ka kɛ u kɔ walima ka diɲɛ nrsquoa ye a ka bɔsi mɔgɔ la

- u bɛ diyagoyalakow sigi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw ni forobamɔgɔ cɛsirilen

cɛmanmusomanw kan minnu bɛ tali kɛ waleya kɛlen na walima ɲinɛnkɔw

- u lakananen don diɲɛ tɔnbaw ni jamanaw fɛ

- u lakananen don sariyakunda

- u bɛ mɔgɔw lakana ani jamakuluw

3- Hadamadenw ka hakɛw saratiw olu labɛnnenw don diɲɛ fankelenfɛjamanaw ani jamana

kelen-kelen sariyako taabolow kɔnɔ Labaaracogo ani jogo saratiw don minnu brsquoa to

jɔyɔrɔtigi minnu ye jamana fangabondaw ye olu bɛ se krsquou dantigɛ

Jamanaw ka kandi diɲɛ kunkankow kan o bɛ kɔlɔsi mɔgɔ faamuyalenbaw ka

baarakɛjɛkuluw fɛ gɛrɛntɛ tɛ minnu kan nrsquou bɛ wele laquo bɛnkanw kɔlɔsili fangabondaw

walima bɛnkanfangabondaw raquo

4- Gɛlɛyaw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la

Fɔɲɔgɔnkɔw cayali an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Dankarilibaw hadamadenw ka hakɛw la fɔɲɔgɔnw senfɛ

Politikiŋaniyasiribaliya fangaɲɛmɔgɔw fɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw

bonyali nrsquou lakanani ma

Hadamaden ka hakɛw labaarasɛbɛnw nrsquou sariyaw dɔnbaliya

Jamanaw sariyakow ni diɲɛ seleke naani taw bɛrɛbɛnbaliya ɲɔgɔn ma

58

Jamadenw ka faantanya ani damakɛɲɛbaliya hadamadenya sira kan9

5- Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan ani lakalanni hadamadenw la

Hadamadenw ka hakɛw sigilen don jɔsen minnu kan olu bɛ porogaramu bɛɛ lajɛlen dantigɛ u

labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni siratigɛw la

Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ sinsin jɔsenw kan minnu bɛ

jamanadenw ka jɔyɔrɔfa kofɔ anrsquou ka kɔlɔsili jɔnjɔnw yiriwali taabolow la porogaramuw

labɛnni dakunw na i nrsquoa fɔ sɛgɛsɛgli baarabolodali waleyali kɔlɔsili ani kiimɛni

Forobafanga ni yiriwali bɛ latilen o la koɲuman waati kuntaala jan kɔnɔ ani ka ɲɛsin

kuntilennaw waleyali ma hadamadenw ka hakɛw sira kan Taabolo sabatili ma ni baaraw ye

minnu nafabɔli bɛ mɛɛn senna damakɛɲɛ kɔnɔ

Yiriwali fɛɛrɛw a politikiw anrsquoa kɛcogow diliw donnen don diɲɛ sariyaw nrsquoa diyagoyalakow

taabolo dɔ kɔnɔ u ni min ka kan nrsquoa sigira sen kan diɲɛ bɛnkansariyaw fɛ

Bi-bi in na jateminɛ bɛ ka kɛ krsquoa ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba fangabulonw bɛ ka

faamuyalicogo kelen ta ka ɲɛsin bolodiɲɔgɔnma taabolo ma yiriwali sira kan min sinsinnen bɛ

hadamaden ka hakɛw kan Fasodenw bɛna kalan hadamaden ka hakɛw la walasa u ka se

krsquou sendon forobafanga taabolo labɛnni na minnu brsquou ka diɲɛlatigɛ kɛcogo dannatigɛ don

bɛɛ

Ni ko brsquoa cogo la sarati saba brsquoa to janto ka kɛ ko dɔ la forobafanga tigilamɔgɔw fɛ Ni nin

sarati saba ninnu dafara a ka ca la janto bɛ kɛ ko dɔ la kolatigɛlaw fɛ

Ko walima gɛlɛya in nafaba bɛ se bɛɛ lajɛlen ma

Jama hakɛ min tɛ se ka tigɛnsonya yrsquoa wajibiya waleya dɔ ka kɛ

A ko nafa ka bon forobacakɛda bolo a dajirala min na wa fana o ka kɛ

cakɛda yamaruyalen ye a ɲɛnabɔli la

9 Sit iwɛbu nafama dɔwwwwamnestyorgfr ka tugu juru kɔ laquo Connaicirctre les droits de l rsquohommeka

hadamadenw ka hakɛw dɔn raquowwwunorgpubs cyberschoolbus nin sit i dabɔra denmisɛnw ni

funankɛw kama walasa u ka hadamadenw ka hakɛw dɔn wwwohchrorgfr ka tugu juru kɔ laquo vos droits

de l rsquohomme Aw ka hadamaden ka hakɛw dɔn raquo walasa ka kunnafoniw sɔrɔ hadamaden ka hakɛw minɛnw

kan diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ Ka tugu juru kɔ laquo les organes des droits de l rsquohomme Hadamadenw ka

hakɛw fangabondaw raquo kunnafoniko la baarakɛ jɛkuluw kan minnu bɛ hadamaden ka hakɛw waleyal i kɔ lɔsi

Aw bɛ se krsquoa dɔn fana jamana jumɛnw yrsquou bolonɔbila minɛnw na ani ka jamana caman ka lasel isɛbɛnw

lasɔrɔ

59

Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou

cogoyaw

Kolatigɛlaw tɛ se ka mɔgɔ kelen-kelen walima jamakuluw kunko lakodɔnnen bɛɛ jate minɛ

Baara bolodalen ka ca fo krsquoa damatɛmɛ wa jamakulu kɛrɛnkɛrɛnnen caman fana bɛ krsquou ka

ɲinitaw lafasa ka taa a fɛ O cogo la cu-cu bɛ se ka kɛ politikiko kolatigɛlaw kɔ U ka doni bɛ

girinya ka tɛmɛ u dan kan politikikalankaramɔgɔw brsquoa fɔ min ma u ka laquo donitase hakɛraquo O

laban bɛ kɛ gɛrɛntɛyɔrɔ ye min fanga bɛ bonya ka taa fɛ kolatigɛli taabolo la Ni donbaara

bolodalenw ye kolatigɛlaw ɲɛkɔrɔse ni krsquoa kɛ ko jigitigɛ bɛ ka fasodenw tɔɔrɔ mɔgɔ minnu bɛ

kodɔn nrsquou fɛɛrɛ ka bon kosɛbɛ taabolo ɲɛnabɔli la olu dɔrɔn de bɛ se ka fura sɔrɔ ko

laɲininen ninnu na Forobafangaw tɛ se ka gɛlɛya kelen-kelen ɲɛnabɔ minnu nafa ka bon

jamakulu dɔ bolo O bɛɛ la forobaporogaramuw de ye taamasiyɛnw jateminɛyɔrɔ ye

kolatigɛlaw fɛ krsquou ka baaraw kɛ ani krsquou ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ Kunnafonidilanw ni

fasodenw de ye forobaporogaramu jɔbaga jɔnjɔnw ye

Ka sew layiriwa minnu brsquoa to fasodenw brsquou ka hadamadenya hakɛw nrsquou ka kɛtaw waleyali

dantigɛ forobaporogaramu kɔnɔ

O la a ka ɲi kalandenw ka bila degeli hukumu jɔnjɔn kɔnɔ min brsquoa to u brsquou ɲɛsin forobakow

ɲɛnabɔli ma minnu bɛ tali kɛ u nrsquou ka dugulamɔgɔw ka diɲɛlatigɛ taabolo la ka o forobako

ninnu lafasa ka fura ɲini u la forobafangaw fɛ minnu ka baara ye u ɲɛnabɔli ye10

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo

Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa

ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la

10 Project Citizen An Introduction Margaret S Branson (ɛntɛrnɛti kan ) gafeɲɛ filɛlenw san 2012

kalo 6nan tile 15 http wwwcivicedorg papers articles_ branson 99

60

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw

kan u sariyaw anrsquou cogoyaw

- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ma

Kuntaala lɛrɛ 18

MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Jaw

- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Koɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka jɔsenw ni sariyaw ɲɛfɔ minnu

bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw

la

Jɔsenw ani sariyaw

Hakililaɲini

sɛbɛn ɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

ɛntɛrɛnɛti kan)

Hakililafalen

Hakililaɲɛfɔ

Kulubaara

Kelennabaara

Sɛgɛsɛgɛli

Degeli kɔlɔsitaw

Ladegeli

ɲɔgɔlɔnbɔw

Taamasiyɛnsigihellip

lɛrɛ 2

2 Ka hadamadenw ka hakɛw

cogoya jɔnjɔnw labɔ

Hadamadenw ka hakɛw cogoya

jɔnjɔnw

lɛrɛ 2

3

Ka waleyalifɛɛrɛw labɛn walasa ka

hadamadenw ka hakɛ jɔnjɔnw

layiriwa

Hadamadenw ka hakɛw taabolo

lɛrɛ 4

4

Ka taabolow ta minnu ka ɲi

hadamaden ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali ma

Taabolow layiriwali degeli minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali kofɔ

lɛrɛ 4

61

5

Ka jɔsenw sariyaw ani cogoyaw

matarafa kalanbaaraw waleyaliw

kɔnɔ

- Kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- kalansenbolo bolofaraw

kalandegeli waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

lɛri 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2 Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu Hadamadenw ka hakɛw layiriwali

Se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalan degeli kuntilenna

Ka jɔsenw baju ani sariya minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw la sɛbɛkɔrɔ faamu

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanw sira kan

Jogow sira kan

Fɛɛrɛw sira kan

- jɔsen ni sariya baju minnu bɛ

tali kɛ hadamadenw ka hakɛw

la krsquoolu ɲini krsquou dɔn

- Ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw

bonya

- Krsquoi ka kɛtaw kɛ

- Ka hadamadenw ka hakɛw

labaaraliminɛnw dantigɛ cogoya

dajiralen dɔw faamuyali nrsquou

ɲɛnabɔli tɛ taa minnu kɔ

Kuntaala lɛrɛ 4

62

Minɛnw Dɛmɛnanw

Diɲɛ banguw fankelenfɛjamanaw ani jamanaw ka baarakɛminɛnw fan dɔw (i nrsquoa fɔ

demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman farankanbɛnkan bolofara 1ɔlɔ ni 7nan) ani makoɲɛsɛbɛn

fɛn o fɛn bɛ tali kɛ a la dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw adw

Kalansenbolo bolofara kalan degeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman musoman Kalanden cɛmanw

musomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnni

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛmanw

musomanw ka dɔnta ni kɛta

hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka seko ni

dɔnko ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Bɛ ɲininkaliw jaabi

- Jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Baara kɛta 1 Ka kalanden

cɛmanw musomanw bila ka

ɲɔgɔlɔnbɔ kɛ hadamadenw ka

hakɛw lakodɔnnenw kelen kan

walima damadɔ dankarila

minminnu na (Hadamaden ka

hakɛw dantigɛlisɛbɛn) ani krsquou

ɲininka u ka hakɛw labɔ

dankarila minnu na

Brsquoa ɲɔgɔlɔnbɔ ani ka

hakɛ kofɔlen ninnu

labɔ

ɲɔgɔlɔnbɔ

Kulubaara

Baara kɛta 2 nan Karamɔgɔ

cɛmanmusoman bɛ

baarakuluw sigi ani krsquoa ɲini u ka

dɔnniyamasabolo kalan min bɛ

boli hadamaden ka hakɛw

dantigɛlisɛsɛn ɲɛsɛbɛn kan

Cikan ka kalan kɛ ani ka

ɲininkaliw jaabi minnu bɛ tali kɛ

hadamadenw ka hakɛw jɔsen

bajuw nrsquou sariyaw kan

brsquou bila ka tɛmɛ ni kalan ye

kɛrɛnkɛrɛnnenya la sariyasen

1ɔlɔ 4nan 18nan 23nan o kɔ

brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u krsquoa ɲini krsquoa dɔn

u kelenkelenna bɛ

kalan kɛ walima u

kululama ani ka jaabi

di karamɔgɔ

cɛmanmusoman ka

ɲininkali kɛlenw na

Ladegeli

Hakiliyuguba

Jaabiw kafoli

Dɔnniyamasalabolo

kalanni nrsquoa

sɛgɛsɛgɛli ka

ɲininkaliw ni jaabiw

tugu a la

63

hadamadenw ka hakɛw cogoya

minnu brsquou kɔnɔ

Kulukɔnɔbaara

kalan Kulu ka

baaraw

kɔmaseginni

Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn

Bɛ kumafalenw nɔgɔyada jira

Bɛ dantigɛliw labɛn

Brsquou ka jaabi sɔrɔlenw

di dantigɛliwaati senfɛ

karamɔgɔ cɛman

musoman bɛ min

laɲaga

Hakililafalen

dantigɛliwaati sen

Hakilila ɲumanw

lajɛyafɛɛrɛ

Hakililaw nafaw

sinsinni ni kuma

kolomaw latɔmɔni

- bɛ kalanden cɛmanw

musomanw dɛmɛ krsquou ka

kunnafoni sɔrɔlenw sigi ɲɔgɔn

kan ka ɲɛ ni krsquou basigi ani krsquou

jiidi

- Bɛ hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw

kuma kolomaw

latɔmɔni labɛn krsquou fara

ɲɔgɔn kan

bakurubakatimu dɔ

kɔnɔ

Bakurubakatimu

Kiimɛni

Bakurubajateminɛ

- bɛ kiimɛni cogoya dɔ dajira

dankarili kan hadamaden ka

hakɛw dɔ la min ka kan ka

ɲɛnabɔ

- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔ

Kelennabaara

Latɛmɛni dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- bɛ kalanden cɛmanw

musomanw dɛmɛ ka

hadamaden ka hakɛw layiriwali

nrsquoa lafasali tɔnw sigi sen kan

- bɛ wulikajɔ boloda

ani ka hadamaden ka

hakɛw layiriwali nrsquou

lafasatɔnw sigi

senkan ani ka

sɔrɔnadonni kɛ

Hadamadenya

wulikajɔ donni

Sigilitɔnsigi

ɲɛmɔgɔyabaara

ɲɔgɔdɛmɛ

64

San ba kelenna dantigɛli fan dɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba san 2000

desanburukalo san bakelenna dantigɛli

Hadamaden ka hakɛw demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman

An brsquoan se bɛɛ kɛ ka demokarasi layiriwali ni ka sariyabato sinsin ani ka hadamaden ka hakɛ

bɛɛ lajɛlen bonya ani yɛrɛtigiya baju lakodɔnnenw diɲɛ kɔnɔ yiriwali sɔrɔli hakɛ fana sen brsquoa

la

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn bonya ani krsquoa waleya ka se a dan na

- Krsquoa ɲini jamana bɛɛ kɔnɔ ka mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ka jamanadenya hakɛw ani politikiko

sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko hakɛw yiriwali nrsquou lakanani dafalen sabati

- Ka sew sinsin jamana bɛɛ kɔnɔ demokarasi jɔsenw nrsquoa waleyaliw tɛ taa minnu kɔ ani

hadamaden ka hakɛw bonyali jamakulu fan dɔgɔmanw ka hakɛw fana sen brsquoa la

- Ka musow ɲangatali suguya bɛɛ kɛlɛ ani ka jamanaw ka bɛnkan waleya min ɲɛsinnen bɛ

danfara binni ma cɛw ni musow cɛ

- Ka dabaliw tigɛ tungarankew tungalabaarakɛlaw anrsquou ka denbayaw ka hakɛ bajuw bonyali

anrsquou lakanani sinsinni kama walasa ka siyawoloma ni dunanjuguya ban dɔ bɛ ka fara

minnu kan jamakulu caman kɔnɔ ka bɛrɛbɛnɲɔgɔnma ɲɛnama ani ɲɔgɔnmakoto ɲɛnama

sabati diɲɛ jamakulu bɛɛ kɔnɔ

- Ka jɛ ka baara kɛ bɛn ka kɛ mɔgɔw damakɛɲɛni kan politikiko taabolow la jamana bɛɛ

kɔnɔ min brsquoa to fasoden bɛɛ sen bɛ don a ɲɛma politiki baara la

- Ka kunnafonidilanw ka hakɛ sinsin u krsquou jɔyɔrɔ jɔnjɔn fa ani jama ka hakɛ kunnafoni sɔrɔli

la

Ka kulu fangantanw lakana

An brsquoan se bɛɛ kɛ denmisɛnw ani siwili jamakulu minnu bɛ damatɛmɛ degun na kasaaraw

kɔlɔlɔw fɛ silatununiwalew maramafɛnnakɛlɛw ani hadamadenyasira ko goni wɛrɛw olu ka

dɛmɛ ni lakana ɲuman sɔrɔ walasa u ka se ka segin teliya la ɲɛnamaya kɛcogo ɲuman na

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka siwiliw lakanani caya ni krsquou sinsin ko ɲɛnabɔta teli gɛlɛnw senfɛ ka kɛɲɛ ni diɲɛ

tɔgɔlasariya ye hadamadenya sira kan

65

- Ka bolodiɲɔgɔnma sinsin jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ jamana minnu ye kunkalifadenw bisimila

krsquoolu dɛmɛ o doni tali la fana sen brsquoa la ani ka hadamadenya ɲɔgɔndɛmɛ labɛnko ɲuman

sabati ani ka kunkalifadenw ni sigidabilala bɛɛ dɛmɛ u ka se ka segin u sigiyɔrɔ la u yɛrɛ

ma lakana kɔnɔ ani hɔrɔnya u nrsquou ka yɔrɔlamɔgɔw ka se ka jɛ sigi la a cogoya kɔrɔ la hɛrɛ

la

- Ka dɛmɛ kɛ min bɛ denmisɛnninw ka hakɛw bɛnkansɛbɛn lakodɔnni nrsquoa waleyali mumɛ

sinsin anrsquoa bɛnkan diyagoyabali minnu bɛ boli denmisɛnninw sendonni kan

maramafɛnnakɛlɛw la denmisɛnninw feereli denmisɛnnin ka yɛrɛkunfeere ani

julajuguyaganseliwale denmisɛnninw sen bɛ don min na

Ka Afiriki mako kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲɛnabɔ

An bɛ demokarasi sinsinni senkɔrɔmadon Afiriki kɔnɔ ani krsquoa jamanadenw dɛmɛ u ka kɛlɛ la

bɛn ni yiriwali kuntaala jan sabatili la ani ka faantanya ban walasa ka Afiriki gun dilidon diɲɛ

sɔrɔko la

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka demokarasi sigilen kuraw politikijɛkuluw nrsquou fangabulonw sɛbɛkɔrɔ dɛmɛ Afirki kɔnɔ

- Ka fankelenfɛjamanaw ni fankelenfɛjamana bolofaraw ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili fɛɛrɛw ani

politiki basigili sabatili sinsin ni krsquou lafasa ani ka bɛn sinsinniwulikajɔ minnu bɛ kɛ Afiriki gun

kan nafolo bɔ a ɲɛma

- Ka fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw tigɛ walasa ka gɛlɛyaw wuli i nrsquoa fɔ faantanya kɛlɛli ani yiriwali

kuntaala jan sabatili Afirki kɔnɔ juru binni sen brsquoo la suguw lasɔrɔliko ɲuman forobadɛmɛ

jiidili ka ɲɛsin yiriwali ma (ApedeAPD) ani basigi sabatiliwale nafolobɔ teliman caman

sɔrɔli ka bɔ dɛmɛbagaw yɔrɔ ani dɔnniyaw latɛmɛni fana

- Ka Afiriki dɛmɛ ka se ɲɛnamaw sɔrɔ ka sida banajuguba in banakisɛ in (VIHSIDA) ani

farikololafubana wɛrɛw jɛnsɛnni kunbɛn diɲɛ kɔnɔ

GAFE LAJƐLENW

- AZI Mariki AGI Marc Hadamaden ka hakɛw hakilila sinti bɔli diɲɛ bɛɛ lajɛlen hakililaw

kɔnɔ ka tali kɛ Erene Kasɛn ka ɲɛnamaya nrsquoa gafe sɛbɛnnenw kan Antibu Gafedilanyɔrɔ

AlprsquoAZUR san 1980De lrsquoideacutee drsquouniversaliteacute comme fondatrice du concept des Droits de

lrsquoHomme drsquoapregraves la vie et lrsquooeuvre de Reacuteneacute Cassin Antibes Editions AlprsquoAZUR 1980

66

- KABA Sidiki Hadamaden ka hakɛw Sɛnɛgali jamana kɔnɔ Gafesɛrɛ Xaam saa yoon san

1997 Les droits de lrsquohomme au Seacuteneacutegal Collection Xaam saa yoon 1997

- SƐKI Siyɛki Yerimu Keba Nbayi SECK Cheikh Yeacuterim Keacuteba Mbaye Kiiritigɛlaba dɔ ka

baaraw nrsquoa ka kɛlɛw (Orobɛri Badɛntɛri ka ɲɛbiladantigɛli Amadu Matari Nbo ka ɲɛbila )

Karitala Pari san 2009 parcours et combats drsquoun grand juge (avant-propos de Robert

Badinter preacuteface drsquoAmadou Mahtar Mbow) Karthala paris 2009

WƐBU LAJƐLENW

Siti nafama damadɔ

wwwamnestyorgfr ɛntɛrɛnɛti sira laquo connaitre les droits humains raquo

wwwunorgpubscyberschoolbus nin siti dabɔra denmisɛnninw ni funankɛw kama

ka hadamadenw ka hakɛw dɔn

wwwohchrorgfr ka ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo vos droits de lrsquohomme raquo ka

kunnafoniw sɔrɔ diɲɛ tɔgɔlabaarakɛminɛnw kan ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw ma Ka

ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo les organes des droits de lrsquohomme raquo kunnafoniko la komitew

kan minnu bɛ hadamadenw ka hakɛw waleyali kɔlɔsi Aw bɛ se fana krsquoa dɔn jamana minnu

ye hadamadenw ka hakɛw minɛnw lakodɔn ani ka se ka jamanaw ka laselisɛbɛnw lasɔrɔ

67

FARANKANW

Farankan 1ɔlɔ

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan bolodali kɔnɔ

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

AbedeyasiABDH bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw

hakililaw faamuyaliko ɲuman kan anrsquoa waleyaliko

ɲuman minnu bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba laselisɛbɛnw kɔnɔ kɔrɔfɔw sɛbɛnw ni gafew

ani porozew

AbedeyasiABDH laɲini ye ka jamanaw yiriwali

dɛmɛbaaw ka dɛmɛ siri hadamaden ka hakɛw bonyali

la

AbedeyasiABDH ka baara ye wulikajɔw labɛnni nrsquou

waleyali ye ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw lafasali

ma

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

Labɛn hukumu dɔ don min brsquoa to sababu minnu bɛ

ka hadamaden ka hakɛw waleyali bali olu bɛ

faamu minnu sinsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw

diɲɛbɛɛjɛsariyaw nrsquou jɔsenw kan ani a brsquoa ɲini ka

dɔ fara hakɛtigiw ka sew kan u ka se krsquou ka hakɛw

ɲini ani ldquoPCrdquo ka se krsquou kɛtaw waleya

A bɔra CCAUNDA 2007 kɔnɔ ɲɛ 14

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

Yiriwali taabolo brsquoi sinsin hadamaden ka hakɛw

sariyaw nrsquou jɔsenw kan diɲɛ bɛɛ bɛnna minnu kan

A bɛ hadamadenw lakodɔn hakɛtigiw ye ani ka

kɛtaw pereperelatigɛ kolatigɛlaw tɔgɔ la

A brsquoa fanga digi bolokɔfɛmɔgɔw kan ani ɲɛnatɔmɔni

bolila minnu kan

A laɲini ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen waleyali

ye ka da-da ɲɔgɔn kan

Yiriwali waleyali nrsquoa taabolo nafa kɛɲɛnen don a bolo

Munna taabolo sinsinnen bɛ ta hadamaden ka

hakɛw kan ka yiriwali kɛ

A nafa lakika kosɔn

A nafa kosɔn ka ɲɛsin yiriwali fɛɛrɛw ma

Fangabulonw sinsinni kosɔn - Jamana

Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba danbe

sinsinni kosɔn

68

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka faamuyacogo kelen ka

ɲɛsin AbeyasiABDH ma

- KUN Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun

ka kan ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a

dantigɛlen don cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ

hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka

sariyaminɛn wɛrɛw

- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw anrsquoa

jɔsenw bɛ sira don bolodiɲɔgɔnma ani bolodali bɛɛ kɔrɔ

bolodali bolofara nrsquoa dakun bɛɛ lajɛlen yiriwali kama

- WALEYALI Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ

farali kan kolatigɛlaw ka sew kan walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa

ani walasa hakɛtigiw krsquou ka hakɛw ɲini

Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun ka kan

ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a

dantigɛlen bɛ cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ

hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka

sariyaminɛn wɛrɛw hadamaeden ka hakɛw kan

- KUN Yiriwali porogaramuw bɛɛ kun laban ye

hadamaden ka hakɛw waleyali ye

AbedeyasiABDH nɔ bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw

ka Tɔnba haminanko gɛlɛnw lakodɔnni na ani

dɛmɛbaa wɛrɛw taw minnu ye taabolo in sugandi

Bolodali bɛ kunnafoni ta Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw

ka Tɔnba fangabondaw nrsquoa lataamacogo fɛɛrɛw

komagɛlɛyaliw kɔnɔ

Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw bɛ sira don

bolodiɲɔgɔnma ni bolodali bɛɛ kɔrɔ bolodali bolofara nrsquoa

dakun bɛɛ lajɛlen na ka ɲɛsin yiriwali taabolo ma

- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw

bɛ dɔ fara waleyaliw ni taabolo ɲɛcogoya kan

Hadamaden ka hakɛw sariyaw bɛ yiriwali laquo kɛnɛ raquo danw

Hadamaden ka hakɛw jɔsenw bɛ yiriwali taabolo

laquo baara kɛcogo sariyaw raquo dantigɛ

Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw donni bolodali taabolo

dakunw bɛɛ la hellip

Kiimɛni sɛgɛsɛgɛli

Kɔlɔsili ni kiimɛni Haminnanko gɛlɛnw

pereperelatigɛli

Porogaramu labɛnni nrsquoa

baarabolodali Waleyali

69

Hadamaden ka hakɛw sariya

Hakɛ kɔnɔko dɔgɔyalenba

ɲininiw suguya dɔgɔyalenba

minnu kofɔlen don sariya fɛ

waleyali la

Bolodali senfɛ sariyaw bɛ sira don ni waleyaw kɔrɔ

hellip yiriwali gɛlɛyaw lakodɔnni i nrsquoa fɔ hadamaden ka

hakɛw koɲɛw (Kiimɛni)

hellip hakɛtigiw ni kolatigɛlaw jɔyɔrɔw nrsquou ka sew

sɛgɛsɛgɛli

hellip yiriwali kuntilennaw pereperelatigɛli

hellip taamaseerew ni jiralan bɛnnenw labɛnni

Hadamaden ka hakɛw jɔsenw

Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiya bɛrɛbɛrɛ

Tilalibaliya

Siriɲɔgɔnna ani kalansoɲɔgɔnna

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya

Sendonni ani bɛɛ sendonni

Waleɲumandɔn ani fanga dili sariya ma

AbedeyasiABDH tɛ sirasɔrɔ seko ni dɔnko

bɛrɛɲɔgɔnmayaba kɔ

Diinɛkow ani danbɛw faamuyali bɛ AbedeyasiABDH

waleyali nɔgɔya

Seko ni dɔnko bɛrɛbɛnɲɔnma brsquoa to jamakuluw ka

porogaramuw sɛbɛkɔrɔ faamu

Nka laadaw ɲininiw tɛ se ka kɛ bolominɛkala ye ka

dankari hadamaden ka hakɛw la

Seko ni dɔnko waleya dɔw bɛ se ka kɛ ɲinifɛnw ye

hadamaden ka hakɛw hukumu kɔnɔ

SedɛfuCEDEF bɛ seko ni dɔnko misali dɔw ani

laadalako dɔw yɛlɛmani wajibiya nrsquou bɛ kɛ sababu ye ka

na ni damakɛɲɛnibaliya ye cɛ ni muso cɛ

Yiriwali bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ farali kan kolatigɛlaw

ka sew sinsinni na walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa aniwalima walasa

hakɛtigiw ka u ka hakɛw ɲini

- WALEYALI fanga bɛ digi hadamaden kelen-kelen ni jamana

cɛsiraw kan (ɲininiw ndashdiyagoyalakow)

Ka bɔ baarakɛsarala hukumu kɔnɔ o min ye yiriwali ntuloma

ye ka se sew sinsinni ma walasa ka hadamaden ka hakɛw ɲini

ani krsquou waleya

Jamanaw mako bɛ sew la walasa krsquou ka lakana taabolow

sinsin ani krsquou ka kɛtaw bɔ a sira fɛ

70

Sew sinsinni jɔyɔrɔ

Sew yiriwali sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan

Hakɛw ɲinini a

nrsquou waleyali

Diyagoyalakow

waleyali

Hadamaden ka hakɛw

waleyali ani hadamadenya

yiriwali kuntilennaw

Sew fanga

dɔw dili kama

Sew

waleɲumandɔnn

i kama

NATION

AL

RE

GIO

NA

LL

RE

GIO

NA

LL

NATION

AL

71

Hakɛtigiw ani kolatigɛlaw

Hakɛtigiw Mɔgɔ dɛmɛtaw

Mɔgɔ 6652595567

Mɔgɔ kelen-kelen cɛ muso ni

denmisɛn si bɛɛ siyakulu bɛɛ u bɛ hadamadenya

dakun o dakun na focogo wɛrɛ la kuluw

Kolatigɛlaw u man ca kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw

cogoya dɔw la mɔgɔ diyagoyalako kɛrɛnkɛrɛnkɛrɛnnenw

bɛ mɔgɔ dɔw bolo

Ko sinti jɔyɔrɔtigiya bɛ mɔgɔw ani kɛnyɛrɛyekuluw dɔw

bolo ka ɲɛsin jamakuluw ma walasa tɔw ka hakɛw ka

bonya

72

Tilabaliya ani kalansoɲɔgɔnna jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw tilabaliya anrsquou kalansoɲɔgɔnna brsquoa wajibiya

Hadamaden ka hakɛw lakodɔnni nrsquou lakanani

Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolo la Kiiritigɛko hukumuw

man kan ka hakɛw dɔw lakanani fisaya dɔw ye

Jamanaw ka politikiw ka kan

Krsquou sinsin yiriwali gɛlɛyaw bakurubasɛgɛsɛgɛli kan ni ka jaabi dafalenw di minnu bɛ boli baara suguya caman kan

Jamana fangabulonw

Ka fangabulonw ni ɲɔgɔncɛ siraw ɲɛnabɔli sabati baara suguya caman na

Ka fangabulonw sendon minnu ka baara ɲɛsinnen bɛ lakanani ma kɔlɔsili ani waleɲumandɔnni

Diɲɛbɛɛjɛya ni tigiya bɛrɛbɛrɛ jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw diɲɛbɛɛjɛya jɔsenw brsquoa wajibiya ko

mɔgɔ si tɛ bin ka bɔ hadamaden hakɛw la walima krsquoa gɛn

Sendonniw hadamaden ka hakɛw lakanani taabolow la

Ninnu ka kan ka sɔrɔ jamanaw politikiw nrsquoa porogramuw

kɔnɔ

Jateda labɛnnenw walasa ka gɛnni ni kɛrɛfɛdɛn gɛlɛnw

lakodɔn

Fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw o ɲɛnabɔli kama

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya jɔsenw

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya bɛ jamanaw

wajibiya

ka fisamanciya ban pewu kiiriko la fangabulonko

mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ko ani cakɛdako

Senndonniw jamanaw ka lakanani taabolow la

Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka hellip

Jamana fangabulonw ka kan ka sabatili kɛhellip

Jamanaw ka politikiw ka kan kahellip

Sendonni jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw sendonni jɔsenw bɛ sendonni

labilalen lafoninen kɔrɔ bɛ min na bɛɛ sen bɛ min na

wajibiya

Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolow la

Politikiw taabolow ani tɛmɛsiraw ka kan ka ninnu di

Nɔgɔyadaw sendonni ka se ka kɛ bolodali ni yiriwali la

Kunnafoni koloma lasɔrɔli

Sew dili kɛrɛfɛdɛnw ma walasa u ka se krsquou fɛlaw jira

Fangabulonw lataamafɛɛrɛw tun ka kan

73

Waleɲumandɔnni jɔsen

Waleɲumandɔn jɔsen brsquoa wajibiya jamanw ani kolatigɛla

tɔw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lafasali ɲɛmɔgɔw ye

Farankan 2

Hadamadenw ka hakɛw taabolow diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani jamanaw

kelen-kelen kɔnɔ

Waleɲumandɔn jɔsen

Waleɲumandɔnni jɔsen bɛ

bolomada lataamafɛɛrɛw nrsquoa lataamasiraw wajibiya

minnu lasɔrɔ ka di u nafa ka bon nrsquou sirlen tɛ fɛn na

Bɛ sendonniw wajibiya hadamaden ka hakɛw

lakanani taabolow la

Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka

Ka bɛrɛbɛn ni hadamaden ka hakɛw sariyaw ye

Ka cogoyaw sigi sen kan taabolow ani lataamafɛɛrɛ

hadamaden ka hakɛw kama walasa jaabiw sɔrɔ kɛtaw

la

Jamana ka polikiw ka kan ka

Fɛɛrɛw tigɛ ka da-da ɲɔgɔn kan walasa ka

waleɲumandɔnni taabolow fɛgɛnmanyɔrɔw ladilan

Ka jamana ka kɛtaw waleya hadamaden ka hakɛw

siratigɛ la faaba marabolo ani sigida kɔnɔ

Waleɲumandɔn jɔsen

Waleɲumandɔnni jɔsen brsquoa wajibiya

kunnafonidilan labilalenw ka kɛ yen minnu sirilen tɛ fɛn na

ani hadamaden ka hakɛw lafasalijɛkulu olu minnu bɛ cɛw

musow ani kɛrɛfɛdɛnw ni bolokɔfɛmɔgɔw jɔyɔrɔ fa

Sendonniw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lakanani taabolo

baaraw la

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ka kan

Krsquoa kɔlɔsili ni jamana bɛ krsquoa ka kɛtaw kɛ ka kɛɲɛ ni

hadamaden ka hakɛw waleyali ye

ka jamanadenw haminankow dalabɛn ani ka hadamadenya

taamasen yɛlɛmaniko ɲuman komagɛlɛya

Ka kunnafoniw di ani laselisɛbɛnsinawi hadamaden ka

hakɛw lataamanifɛɛrɛw kan diɲɛ kɔnɔ

Hadamaden ka hakɛw kɔrɔ ye mun ye

Kiiriko ɲuman hakililatigɛw diɲɛ hadamadenya ni ladamuni

ɲinifɛnw

fasodenyaw politikikowsɔrɔkowhadamadenyakow ani sekow

ni dɔnkow

Ka hadamadenya danbew lakana (hɔrɔnya damakɛɲɛni

yɛrɛdɔn) minnu bɛ mɔgɔ kelen-kelen tɔgɔ la ani mɔgɔkuluw

tuma dɔw ka kɛɲɛ ni diɲɛ sariyaw ye

Kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka jamanaw kandi sariya hukumu kɔnɔ

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba

Fankelenfɛjamanaw taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka

hakɛw ma

Minɛnw

Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan

Lataamafɛɛrɛw

Afiriki baarakɛjɛkulu hadamaden ka hakɛw kan ani fasojamaw

Afiriki Kiiribulon Hadamaden ka Hakɛw kan ani Fasojama

Sedeyawo Kiiritigɛbulon

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

74

Sira minnu bɛ lakanani taabolow ni ɲɔgɔn cɛ jamanaw

fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ

Diɲɛ tɔnbaw

ni fankelenfɛjamanaw Diɲɛ tɔnbaw ni fankelenfɛjamanaw

ka lakananiw ye ɲɔgɔndafalanw ye ka sariyaw ka kan ka

waleya jamanaw

Diɲɛ tɔnbaw ni kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw ka

lakananiw bɛ kɛ ni jamanaw

ka fɛɛrɛ tigɛlenw dɛsɛra

Jamanaw sariyaw

ka kan ka bɛrɛbɛn ni diɲɛ tɔnbaw

ni fankelenfɛjamanaw taw ye

Kunnafoni bɔyɔrɔ jamanayɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba

Jamanaw kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka

hakɛw lakanani ma

Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw

Fangabulon ɲɛnamanw ( Depitebulon

GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlaw Mara

forobacakɛdaw

Hadamaden ka hakɛw tɔnw nrsquoa jɛkuluw)

Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw

hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan

Labilalenw

Kunnafoni bɔyɔrɔ jamana yɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba

Jamana kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw

lakanani ma

Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw

Fangabulon ɲɛnamaw ( Depitebulon

GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlawMara forobacakɛdaw

Hadamaden ka hakɛw tɔnw ni jɛkuluw)

Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw

hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan

labilalenw

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba

75

KALANBOLO3 FASODENYA ANI FASODENɲUMANYA

laquo Sannrsquoi krsquoa wajibiya mɔgɔ tɔw ka ɲɛ i yɛrɛ ka ɲɛ fɔlɔ raquo11

11 Fasodenya ani fasodenɲumanya CIQ de lrsquoEtang de lrsquoOlivier ka siti [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012http

ciqetangolivieristresover-blogfr ɲɛ lajɛlen civisme_et_ citoyennete-212670html

76

FASODENYA ANI

FASODENɲUMANYA

1- Fasodenya

2- Fasodenɲumanya

ɲƐBILA

Mɔgɔ tɛ wolo ni fasodenya ye i bɛ krsquoa ye de Fasodenya ye kalan kuntaala jan ye cɛsiri

kuntaala jan don ani cɛsiri banbali sanga ni waati bɛɛ kɛlɛ don Jamakulu min ka hɔrɔnya

brsquoa bolo walasa o ka ɲɛnamaya ka sabati o ka kan krsquoa sinsin a ka fasoden cɛman ni

musoman ka dɔnni baaraɲɛdɔn mɔgɔyasira dɔnniya waleyaliɲɛdɔn ani jogoɲumanya kan

O hukumu kɔnɔ fasodenɲumanyakalan kun ye ka fasoden senkola nrsquoa faamuyalenw

demokarasi nafaw nrsquoa jɔsenw na krsquoolu sendonni sabati politikiko sɔrɔko hadamadenyako

ani seko ni dɔnko baara la

Fɔɲɔgɔnkɔw bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn jamana caman kɔnɔ

Demokarasi gɛlɛyaw bɛ fara o kan minnu sababu wotew kɔfɛgɛlɛyaw ye ani jamanadenw

sendonni fanga dɔgɔya o min bɛ sɔrɔ ni hadamadenya yiriwali bali ani bɛn sabatili kuntaala

jan sedeyawojamanaw kɔnɔ

O tiɲɛ in hukumu de kɔnɔ kalanbologafe min bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan o

nafaba bɛ dɔn

O la ko kolomayɔrɔ ye min ye an ka jɛ sigi la an ni mɔgɔ wɛrɛw ka jɛ sigi la sigidaw walima

fankelenfɛjamanaw laadaw labatoli hukumu kɔnɔ ani sariyaw hukumu kɔnɔ fana minnu bɔra

bɛnkansɛbɛn talenw na hɔrɔnya la

77

Kalanbolo se

Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya ani fasodenya la jɛkasigi

hukumu kɔnɔ

Kalanbolo masalakun bolofara

1 Fasodenya

2 Fasodenɲumanya

78

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenya la jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

1 Ka fasodenya danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fasodenya jɔsenw faamuya kosɛbɛ

3 Ka fasodenya kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya

4 Ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta

Kɔnɔkow

1 Fasodenya kɔrɔw

Fasodenya Fasoden jogo don Fasoden ye ldquo mɔgɔ ye min brsquoa ka fasodenya nrsquoa ka politikiko

hakɛw diyabɔ a faso kɔnɔ i ko wote hakɛ rdquo12

Fasodenya ye fasoden cogoya walima a jogo ye A brsquoa to hadamaden bɛ lakodɔn

jamakulu dɔ mɔgɔ ye duguba dɔ mɔgɔ lawale la walima jamana dɔ mɔgɔ bi-bi in na ani a brsquoa

to a krsquoa sendon forobako la ani politikiko

Fasodenya brsquoa to i ka politikiko hakɛ bɛɛ lajɛlen sɔrɔ ani a brsquoi ka kɛtaw fana dantigɛ minnu brsquoa

to i ka i sen don jamakulu dɔ walima politikikulu dɔ ka fasodenɲumanyabaaraw la

Fasoden sariya bɛ boli mɔgɔ min kan nrsquoa ba ka fasodenya hakɛw nrsquoa ka politikiko hakɛw

diyabɔ ni kɛta dɔw bɛ wajibiya a kan ka ɲɛsin a ka jamana ma Bi-bi in na fasoden ye mɔgɔ

ye min bɛ jamana dɔ ka lakana nrsquoa ka fanga kɔnɔ a ye min den ye A bɛ fasodenya ni

politikiko hakɛw sɔrɔ anrsquoa ka kan ka kɛta dɔw waleya ka ɲɛsin jamana ma ( misali la ka

nisɔngɔ sara ka sariyaw bato krsquoa ka sɔrɔdasiya kɛtaw dafa krsquoa ka wote hakɛ waleya hellip )

Krsquoi kɛ fasoden ye o sirilen bɛ i lakodɔnni na jamana den ye Jamadenya bɛ sɔrɔ

bangebagasira fɛ ani jamanadenya kura sɔrɔli sira fɛ A krsquoa sɔrɔ fana i balikuyara

Fasodenya hadamadenw ka hakɛw taabolo sinsinnen sira fɛ

12

Tubabukan daɲɛgafe Larusi Larousse (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241

79

Taabolo min sinsinnen bɛ hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ fasodenya siri forobafangaw

labɛnni tɛmɛsira la O hukumu kɔnɔ fasodenya bɛ ɲɛfɔ ka kɛɲɛ ni fasoden ka se nrsquoa ka cɛsiri

ye krsquoa sen don jamana taabolo dakun bɛɛ lajɛlen labɛnni na u waleyali anrsquou kiimɛni13

Kalan hukumu kɔnɔ a ka ɲi wa a bɛ bɛn hakililafalenw ka kɛ

- Nin hakilila kolomaw kan minnu bɛ tali kɛ fasodenya la

Fangatigiya jɛlen jamana ka sagotigiyafanga walima jama ka sagotigiyafanga

Mɔgɔ bɛɛ ni mɔgɔ kelen-kelen ka hakɛw ni jɔyɔrɔw ɲɛfɔli

Hadamadenyasira fasodenw jamakulu

Mɔgɔ wɛrɛ ka hakɛw bonyali

Sendonni demokarasi taabolo la ani jɔyɔrɔfali

Hadamadenya bɛn ani sigi bɛn

Fasoden lakodɔnjɔda

Bɛɛwasajamana

Seko ni dɔnko suguya caya bonyali

Sariya batoli anrsquoa waleyali

Fasodenya hakililafalen

- Cɛsirilakow ni kunbalanw i nrsquoa fɔ

Demokarasi fangabulonw fɛgɛnyali

Dannayabaliya ka ɲɛsin forobafangaw ma

Mara kɛcogo gɛlɛya

Fasodenya faamubaliya mɔgɔw fɛ

ɲɔgɔndɛmɛ fanga dɔgɔyali jamana kɔnɔ

Politikiko bolocaya nrsquoa donɲɔgɔnna faamuyako jugu

Ladamubaliya fasodenɲumanya sira kan

Mɔgɔw ladamunbaliya ka ɲɛsin fasodenyako ma demokarasi kɔnɔ

Fasodenya danbew tununi walima a kɔrɔ faamuyabaliya

Dɔ farali sariyabatobaliya kan ka taa a fɛ

Jama kunnafonifalenkɛnɛsigi cayabaliya

Jama ka fasojɔhakili ɲuman dɔgɔyali

Fasojɔcɛsiri fanga dɔgɔyali (sendonnise hakililafɔse hakilijagabɔse ani kolatigɛse)

13

Inɛsiko poroze baarakɛlɛnw ndash Likizanburu 548 RAF 3000 Kalan ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma fasodenya ani

sigidademokarasi Sɛnɛgali Mali ani Burukinafaso kɔnɔ (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15O62012

httpunesdocunescoorgimages00180018131813181306fopdf

80

2 Fasodenya ni jamana yiriwali

Fasoden ani fasodenya faamuyali jamana kɔnɔ o brsquoa wajibiya pereperelatigɛliw ka kɛ fasoden

hakilila faamuyacogo kan min ɲɛfɔra ka tɛmɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye sagotigiyafanga fan

dɔ bɛ min bolo politiki sira kan o kɔrɔ ye min bɛ dɛmɛ kɛ ka sariya bolili latilen ka jamana

politiki baara ni hadamadenya waleyali taabolow dantigɛ Jamakulu o jamakulu o bɛɛ brsquoa ɲini

ka yiriwa ka taa ɲɛ ani ka hɛrɛ sɔrɔ walasa krsquoa ka diɲɛlatigɛko ɲuman sabati O la sa

fasojama kɔnɔ fo fasoden bɛɛ lajɛlen ka cɛsiri ni wulikajɔ sinsinnenw kɛ

Fasodenya demokarasi kɔnɔ o ye hakɛ ni kɛta ye fasoden bɛɛ bolo krsquoa da don

forobahakliilalafalen na walasa ka jama ka hɛrɛ dantigɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye min ka

hakilijakabɔjanto bɛ boli fanga bɛɛ kan Fasoden bɛ sariya bato bawo a labɛnna demokarasi

hukumu kɔnɔ ka bɛn a kan jɛkafɔ kɔnɔ (depitew fɛ)

Fasojɔcɛsiri kɔnɔna na fasodenw ka kan ka walew kɛ hadamadenjɛkulu dakun caman na

sigida la marabolo kɔnɔ jamana ni diɲɛ kɔnɔ ani ka se krsquou dantigɛ hadamadenyako ni

politikiko kunkobaw kan

O nrsquoa ta bɛɛ fasoden kelen-kelen ka hakɛ dɔ ɲinini ye a ka kɛta fana dɔ waleyali ye o cogo

kelen na a ka kɛta dɔ waleyali yrsquoa ka hakɛ dɔ fana ɲinini ye Fɛn o fɛn ye fasoden dɔ ka hakɛ

ye o ye fasoden wɛrɛ fana ta ye wa o hukumu kɔnɔ mɔgɔ kelen-kelen ka kan ka tɔw ka

hakɛw latanga ani krsquou dɔn

Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la

O hakilila bɛ fasoden cɛman ani fasoden musoman jɔyɔrɔ jira jamana sɔrɔ yiriwali la

Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la kalanni ka kan ka yiriwa min ni fasodenɲumanya kɛtaw bɛ

tali kɛ ɲɔgɔn na olu minnu bɛ hakɛw kɔfalen

O ye ka mɔgɔw sɔn hakili la lanpo saalen ni wusuru wɛrɛw sarali la ldquoO fasodenɲumanya

lanposarardquo ye ka fasoden bila lanpo ni wusuru wɛrɛw sarali la jamana ye walasa a ka se ka jɔ

a yɛrɛ kolo la nafoloko la ani ka se a lataamani nrsquoa yiriwali musakaw kɔrɔ koɲuman

2 Jamana ani fankelenfɛjamanaw jɔliko gɛlɛyaw SEDEYAWO jamanaw kɔnɔ fasoden jɔyɔrɔ

caya ɲɛnabɔli la jamana kelen-kelen kɔnɔ ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sabatili

81

Sigi kunni i fasodenɲɔgɔnw fɛ u ka danfaraw kɔnɔ se sɔrɔli ani ka sɔn ka jɛ sigi la u fɛ olu ye

fasodenya jogo ɲumanbaw ye O bɛ na ni fasojamanako hakilila faamuyaliko ɲuman ye

hadamadenjɛ dɔnniya sabatili hukumu kɔnɔ

Nrsquoi ye jamana jɔliko gɛlɛya kuma dabɔ Afiriki farafinjamanaw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la

Sedeyawojamanaw tubabuw ka walifasomara bolila jamana kan cogo min a bɛ lajɛ nrsquoo

hakilila de ye

Dancɛ cilenw tubabuw ka walifasomara waati kɔnɔ (tubabutile) bi jamanaw dugukolow tigɛra

ka bɛn nrsquoolu minnu ye yɔrɔ caman na olu ye ldquo siyakulurdquo kelen ldquofasojamardquo kelen ldquo kabilardquo

kelen ani ldquofasojamanardquo kelen tila jamana caman ni ɲɔgɔn cɛ hellip

Afiriki bi ldquofasojamanawrdquo sigira diyagoya la kɔkanjamana fangatigibaw fɛ u ma sigi Afiriki

maaya taabolo kɔrɔ kan wa u bɛnnen tɛ Afiriki ɲɔgɔncɛsirakow lataamacogo kɔrɔ ma walima

Afiriki ka diɲɛlatigɛ kɛcogo O tuma fasolafasa hakilila kuraw tali gɛlɛya bɛ da kɛnɛ kan

Sedeyawojamanaw kɔnɔ a jamana kelen-kelen kɔnɔ anrsquoan ka fankelenfɛjamanw kɔnɔ

O kosɔn lataamani kɛcogo kuraw ka kan ka siyaw caya jate minɛ diyagoya la ani ɲɔgɔndɛmɛ

kuntaala jan ni ɲɔgɔndɛmɛ kɔtigɛbali minnu kɛra wajibi ye politikiko ani sɔrɔko jɛkabaara kɔnɔ

Afiriki jamana caman kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Sedeyawojamanaw

Fɔɲɔgɔnkɔw ni ɲɔgɔnsɔsɔko minnu bɛ faamuyacogow ni jogow taabolo ni ɲɔgɔn cɛ seko ni

dɔnko sira kan fo ka olu ɲɛnabɔ ani krsquou bɛrɛbɛn ɲɔgɔn ma

Seko ni dɔnko kɛrɛnkɛrɛnnenw yiriwali ani ldquojamana ka kelenyardquo sinsinni olu bɛnni ɲɔgɔn ma

walasa ka jamanaw tilatilali bali o gɛlɛya bɛ jamanaw kan bi ldquoCaya ani politiki donɲɔgɔnna

ɲɛnabɔli bɛ tɛmɛ jagoya la damakɛɲɛni tilennenya ani foroba hɛrɛsɔrɔ jɔsenw bonyali fɛ

hadamadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ fasojamana kɔnɔrdquo A brsquoa ɲini fana bɛɛ fɛ ldquo i krsquoi gan ko kunna min

brsquoa to i tɛ mɔgɔ si tigɛnsɔnya a tigilamɔgɔ mana kɛ dakun o dakun na hadamadenya siratigɛ la

walima politikiko walima krsquoa tigɛnsɔnya krsquoa sababu kɛ siyako ye anrsquoa ka politikiko hakililaw

Politiki min kuntilenna ye kofalenfalenw yiriwali ye jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ bɛ se ka kɛ

jamanadenw ka seko ni dɔnko jiidili sababu ye sanni a ka u fara-fara

Caya ɲɛnabɔli sinsinnen bɛ a ɲɛma kumaɲɔgɔnya kan bɛɛ sen bɛ don min na politiki kɛbaga

cɛman ni musoman ni ɲɔgɔn cɛ ɲɔgɔnbonya kɔnɔ ani fasojamana min nrsquoan brsquoa la krsquoa jɔ o ka

nafa sankɔrɔtalen kama

Mɔgɔkelennafa ka tɛmɛ o kan krsquoi ɲɛsin jama ka nafa ɲinini nrsquoa lakanani ma olu ye jɔyɔrɔfa

fasodenya sigibaju ye anrsquoa kɛnɛkanjirali

82

Karamɔgɔ cɛmanw musomanw bɛ se ka fasolafasako ɲɛfɔ anrsquoa kunkankow ani ka

hakilijagabɔw kɛ kosɛbɛ u kan kalandenw fɛ U bɛ se ka dusu don kalandenw kɔnɔ u ka

ɲininiw kɛ ka sɛbɛnw ni pɔritifoliyow labɛn krsquou jira jama na misali la ka Afiriki

telebinyanfanjamanaw fɔɲɔgɔnkɔw sɛgɛsɛgɛ

83

KALANBOLO BOLOFARA BAARABOLODALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

Masalakun bolofara 1 Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenya sabatili ma

2 Ka fasodenya jɔsenw faamu

3 Ka kalanbaara dɔw labɛn ani krsquou waleya ka ɲɛsin fasodenya ma

4 ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta

Kuntaala lɛrɛ 16

Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Jaw

- Sɛbɛn wɛrɛw

Baara bolodalikatimu

84

Kalansenbolow

SeKoɲɛdon

layiriwataw

Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka fasodenya jɔsen

dɔn

Dɔnniyaw danbew anrsquoa

hakililawa ka ɲɛsin

fasodenya ma

Sɛbɛnɲini

(minnu sɛbɛnna

mansin na ani minnu

bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

kolabɛnɲɛɲininibaara

Jamana cogoya

sɛgɛsɛgɛli

ɲɔgɔlɔnbɔ

hakililafalenw hellip

Lɛrɛ 3

Ka jɔsenw faamu

minnu sirilen bɛ

fasodenya la

Fasodenya jɔsenw nrsquoa

walew

Lɛrɛ 3

2

Ka waleyaw dajira

fasodenya yiriwali

kama

- jɔyɔrɔfa jogo

- bɛɛ kelen-kelen krsquoi

cɛsiri ani krsquoI sendon

fasodenjɛkuluw la

- dɛmɛniwalew ka ɲɛsin

sigidalamɔgɔw ma

Adwhellip

Lɛrɛ 4

3

Ka fasodenya

masalakun don

kalanbaaraw la

- kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw nrsquou

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli -

kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- kalan ni degeli

kalansenbolo bolofara

labɛnni nrsquou waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

85

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilenna ka fasoden jɔyɔrɔfala taabolo ta

Kalansen tɔgɔ Degeli hukumu Fasodenya jɔsenw nrsquoa walew

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanw (Dɔnni) sira kan Jogow ( taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan

- ka fasodenya jɔsenw ɲini krsquou

dɔn

- Ka fasodenya walew ɲini krsquou

dɔn

- ka mɛri pereperelatigɛ ani

komini ka se sigida kɔnɔ

- ka fasoden cɛman musoman

jɔyɔrɔfala taabolow ta

- krsquoi sen don sigida komini ani

jamana baara la

- ka fasodenya baara nafa ɲɛfɔ

sigida la ani jamana kɔnɔ

- ka fasojɔ ni fasodenya baara

siri ɲɔgɔn na

Kuntaala lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ani kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw fotow ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛta wɛrɛw

- Sɛbɛnw ni gafew ani masalabolo suguya caman minnu bɛ fasodenya ni fasodenɲumanya

ɲɛfɔ

- Siti wɛbu ka ɲɛsin fasodenya ni fasodenɲumanya ma anrsquou kalanni

- Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

86

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW

Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

karamɔgɔ musoman kalanden musomanw

Labɛn kɔrɔdɔnni kura

sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛmanw ni kalanden

musomanw ka dɔnta ni kɛta

fɛsɛfɛsɛ ani u ka seko ni dɔnko

hakɛ ka ɲɛsin sendonni hakilila

ma fasodenya baaraw la

- Bɛ ɲininkaliw jaabi

- Bɛ kuma ani

hakililafalen kɛ

ɲininkaliw kan ka ɲɛsin

sendonni ma fasodenya

baaraw la

- jaabi ɲuman sugandli

- Kelennabaara

-Hakililaɲini

- Hakililafalen fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Bɛ cogoya dɔ dajira ka fasoden

cɛman musoman jira min brsquoa

mako bɔ komini baara la

Misali Teri fila tɛmɛtɔ merida la

u ye ɲamancɛcakɛda tiɲɛnenba

ani ɲaman tonnen lakɔlɔsi

Fɔlɔ yrsquoa kanto

- Ne bɛ n yɛrɛ ɲininka meri bɛ

wari min fara ɲɔgɔn kan don bɛɛ

o bɛ taa min

Filanan yrsquoa jaabi

- N teri ne wotera meri ɲɛmɔgɔw

ye a tɔ tɛ n ka sira ye

Karamɔgɔba bɛ karamɔgɔya

kalandenw bila krsquoa cogoya

ɲɛnabɔ ni hakililaw ni waleyaw

ye ka jaabi di teri fɔlɔ ka

haminankow la ani ka hakili di

filanan ma a krsquoa sen don komini

baara la

- Kulu ni kulu bɛ

hakililaw ani kunnafoniw

ɲini sɛbɛn ni gafe

dilenw kɔnɔ anrsquou yɛrɛw

ka kɛlen kɔrɔw la krsquoa

cogoya ɲɛnabɔ

- Sɛbɛnɲini

( minnu sɛbɛnna

mansin na ani minnu

bɛ bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

_ kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw kɔmaseginni

Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

kalanden musomanw fɛ u krsquou ka

baara kɛlenw jira kulu ni kulu

- Brsquou fɛlaw fɔ ka da u ka

ɲininiw jaabiw kan anrsquou

diɲɛlatigɛ taabolow kan

- Kɔmaseginni

dantigɛliwaati senfɛ ani

hakililafalen

- Gɛlɛya ɲɛnabɔli

87

Hakililaw

nafawsinsinni ni

kuma kolomaw

latɔmɔni

- Bɛ fɛɛrɛw dajira minnu bɛ

komini jɔyɔrɔw anrsquoa nafasɔrɔsiraw

dantigɛ ani fana a ka sew sigida

kɔnɔ

Brsquou bila ka jaabi sɔrɔlenw kuma

kolomaw latɔmɔ ani ka hakililaw

nafaw labɔ ko tɛ ɲɛ minnu kɔ

- Kulu dɔ ka hakililaɲɛfɔ

senfɛ ani hakililafalen

sinsinnen kalandenkulu

- brsquoa gɛlɛya ɲɛnabɔli

fɛɛrɛ labɛn

- bɛ hakilila sinsinnenw

ani kunnafoniw di teri

fila ma

- bɛ kuma kolomaw

labɛn ka bɛn nin

bolodalifɛɛrɛ ma

Fasodenya jɔsenw

komini jɔyɔrɔfa nrsquoa sew

sigida kɔnɔ

fasodenya walew ka

fara wote kɛli kan

sendonni jɔyɔrɔ

fasodenya baaraa

komini ani jamana kɔnɔ

- Hakililaɲɛfɔ

- Hakililafalen

sinsinnen

- Hakililaɲini

- Kulubaara

- Jɛkabaara

- Mɔgɔw kelen-kelen ni

ɲɔgɔn cɛ hakililafalenw

Kiimɛni

bakurubajateminɛ

Bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔta dɔ dajira

walasa ka kalansen kiimɛ

- Mɔgɔw kelen-kelen bɛ

donɲɔgɔnna baara

ɲɛnabɔ

- Bɛ segin ka kɔnɔfɛn

jɔnjɔnw fɔ ka ɲɛsin

fasodenya jɔsenw nrsquoa

walew ma cogo dɔ la

ani sendonni fasodenya

baara la komini ani

jamana kɔnɔ cogoya

wɛrɛ la

Kelennabaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Brsquoa dajira ka baara kɛta dɔw

boloda kalanyɔrɔ kɔnɔna na

minnu brsquoa to ni kalandenw brsquou

sendon kalanyɔrɔ koɲɛnabɔ la

Bɛ baara bolodalenw waleyali

kɔlɔsili ɲɛnabɔ

- Bɛ baara kɛta dɔw

sugandi

Bɛ kɛta dɔw boloda

minnu na tɔnw bɛ

kalanyɔrɔ ɲɛmɔgɔyaso

ka waleyaw kɔlɔsi

walima dugu mɛri taw

lakɔliw ka nafa kama

(lakɔliso ani

- Cidenw sugandiliwote

- ɲɔgɔnfaamuyakulu

sigili sen kan

ɲɛmɔgɔyaso ka jɛ kɔnɔ

_ ɲɔgɔlɔnbɔ

ɲɔgɔlɔnninw sɛbɛnni

nrsquou bɔli

88

lakɔlilamɔgɔw)

- Bɛ o baara kɛtaw

boloda lakɔlisan

kuntaala kɔnɔ

89

MASALAKUN BOLOFARA 2 nan FASODENɲUMANYA

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma

- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔn

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la

- Ka fasodenɲumanya jogow ta

Kɔnɔkow

1 Fasodenɲumanya

Kɔrɔw

Fasodenɲumanya ldquo jogo don min bɛ cɛsiri jira fasodenjama ani fangabulonw kunkankow

la ani sendonni a ɲɛma o baaraw la kɛrɛnkɛrɛnnenya la krsquoi ka wote hakɛw waleyardquo

ldquo Jamana ka nafaw kɛli fasoden fɛ a ka haminanko gɛlɛn ye ka tɛmɛ a yɛrɛ taw kanrdquo4

Mɔgɔbonya ldquo Sigi taabolo bonyali hadamadenjɛ la ladamunenya wageya rdquo14

A ka ca a la fasodenɲumanya ye yɛrɛdi ye jama ka nafa kama ldquoforobafɛnrdquo kama O la

fasodenɲumanya tɛ taa ldquo politiki faamuyaliko ɲuman hakilirdquo kɔ wa a bɛ hakɛw dɔnni kofɔ

ka da a ka fasodenya kan anrsquoa ka kɛtaw krsquoa ɲɛsin sigidalamɔgɔw ma Fasodenɲumanya ye

fasoden kɛcogo ye min brsquoa ka hakɛw ni kɛtaw bato

2 Danbe minnu bɛ fasodenɲumanya kɔnɔ

ldquo Fasokanurdquo

Forobafɛn minɛko ɲuman

4 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscivisme20 14

Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisciviliteacute

90

Sariyabatolaadiriya tilennenya

Jɔyɔrɔfa

Sendonni forobako la

Yafa

Jama ka nafa ni forobafɛn sabatili

ɲɔgɔndɛmɛ

Fasoden ka kɔlɔsili ka ɲɛsin forobabaara ma

3 Hakilila koloma minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya la

Fasodenɲumanya ani fasodenya bɛ waleyaliyɔrɔ min kofɔ o ye jamana ni fasojamana

ye nrsquoolu hakilila ɲɛfɔli ye wajibi ye

31- Jamana a tubabukan ye ldquoEtardquo ye (o fana bɔra latɛnkan ldquostatussitatusirdquo la min

kɔrɔ ye gɔfɛrɛnaman)

Jamakulu labɛnnen politiki sira kan a dagalen don dugukolo kan min dantigɛlen

don dancɛw fɛ A mɔgɔw ka surun ɲɔgɔn na jogo ni seko ni dɔnko sira kan U

maralen bɛ fanga fɛ sariya dantigɛlenw kɔnɔ (Sariyasunba hukumu kɔnɔ ldquoEtardquo

jamana ye sariyalajamakulu ye sariyaladugukolo don forobasariya kɔnɔ min

bɛ fasojamana jɔyɔrɔ fa sariya sira kan nrsquoa sago brsquoa yɛrɛ la kɔnɔna na ani diɲɛ

kɔnɔ ni se brsquoa kelen bolo ka gɛrɛntɛ sigi jamanaden bɛɛ kan fasoko la)

Mara cakɛdabaw forobafanga mumɛ minnu ni fasodenw tɛ kelen ye15

ldquoEtajamanardquo ye foroba sariyalajamakulu ye min bɛ jɛkulu fasojama walima fasojamana jɔyɔrɔ

fa sariya sira kan Fangaba brsquoale de bolo walima sagotigiyafanga dugukolo dantigɛlen dɔ kan

ani ka ɲɛsin jamana tɔw ma

Hadamadenya ani politiki sira kan ldquoEtajamanardquo ye jɛkasigi taabolo labɛnnen bɛɛ la ɲuman ye

hadamadenjɛkulu dɔ fɛ A brsquoa ka fanga boli gɔfɛrɛnaman ka sira fɛ Dundugumaya damadɔw

bɛ ldquoEtardquojamana bolo minnu sirilen brsquoa ka sagotigiyafanga la i nrsquoa kɛlɛbolo ani gɛrɛntɛsigi

yamaruyalen adw

Nrsquoi ko i brsquoa kɔrɔ bɛɛ lajɛlen tardquoEtajamanardquo ye fangabulonw ni cakɛda bɛɛ lajɛlen ye minnu brsquoa

to ni fanga bɛ boli ani ka jamana mara

15

Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisEtat3131831250

91

ldquoEtajamanardquo ka kɛta ye ka tɛmɛ forobacakɛdaw fɛ ka jamanadenw lakana ani krsquou mako bɛɛ

ɲɛnabɔ (kalanko la kɛnɛyako jiko ni kuranko ani sigida nrsquoa lamini sanimanko la adw) ni

fanga kafoli sira ye cakɛdaw bɔbɔɲɔgɔnna sira walima desantaralizasɔn sira

Jamana kunkankow ɲɛnabɔli jɛlenya la ani jamana musakako ɲɛfɔli ye diyagoya ye jamana

kan

Sagotigiyafangajamana bɛ labɛnw sabati dɔnniya jɛlenw kan krsquoa ka sariyasunba ni sariya tɔw

sigi sen kan

Jamana fasojamanalama o ye hakilila ye min kɔnɔ jamana ni fasojamana bɛ bɛn ɲɔgɔn ma

a lakodɔnnen don ni tabiya suguya kelen ye min brsquoa ka yamaruyalenya sɛmɛntiya

Bɛɛwasajamana brsquoa fanga digi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamana nafolow tilaliko ɲuman kan sɔrɔ

ɲɛnabɔko ɲuman ani dɛmɛ ka ɲɛsin jigintanw ma ani forobamakoɲɛfɛnw bilali jama ka bolo

kan

Jamana caman bɛ se ka jɛ ka kɛ tɔnba kelen ye min bɛ jamanaw sanfɛ nrsquoa bɛ lataama i ko

jamana kelen SEDEYAWO brsquoo cogoya la O sigilen don ni tɔndenjamanaw ye ani

bɛnkansɛbɛn min bɛ sariyasunba jɔyɔrɔ fa ani fangabondaw minnu yrsquoa fanga sigibolow ye

32- Fasojamana a tubabukan ye Nasiyɔn ye (o fana bɔra latɛnkan Natiyo -

onisiNatio -onis la)

Hadamadenkulu min sigilen don dugukolo kelen kan minnu jɛlen don buruju la tariki

seko ni dɔnko laadakow kan kelen na tuma dɔ ani minnu ye

politikimara jamakulu kelen ye

Kunnabisigiyɔrɔ don jamajɛ don ani tilabali min danfaralen don ka bɔ a kɔnɔmɔgɔw

kelen-kelen na ni sagotigiyafanga brsquoa bolo7

O la ldquonasɔnfasojamanardquo ye jamakulu ye min hakili yrsquoa minɛ krsquou lakodɔnnen don ni tariki

kelen ye seko ni dɔnko kanko walima diinɛko

Politikijɛkuluya sira kan fasojamana ye jamakulu ye min dɔnnen don nrsquoa halaladugukolo ye a

labɛnnen krsquoa kɛ jamana ye Sariyalajamakulu sigilen don mɔgɔw fɛ sariyasunba kelen bɛ

minnu ɲɛnabɔ

Fasojamanako hakilila bɛ danbew taabolo fana kofɔ min bɛ bakurubafɔ tuma dɔ kalikan na ni

krsquoa sinsin hadamadenyasigi bɛnkan bisigilen kan fasojamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ

Hadamadenyako dɔnniya karamɔgɔba dɔw ka jate la sarati jɔnjɔn kelen min bɛ fasojamanako

la o bɛ ta fɛla jate kan fo jamakulu mɔgɔw ka sɔn a ma krsquou bɛɛ ye fasoba kelen denw ye

Fasojamana bɛɛ labɛnnen tɛ ka kɛ Etajamana ye

7 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisnation

92

Kanfɔjamakulu dɔw walima kanfɔjamakulu bolofara dɔw walima siya dɔw sɔnnen brsquoa ma krsquou

bɛɛ ye fasojamana kelen mɔgɔw ye nka ka da tariki cogoya kan u tila-tilalen don bi jamanaw

ni ɲɔgɔn cɛ (Misali la Maninkaw Yorubaw Fulaw)

33- Fasojama a tubabukan ye PeuplePepulu ye (o fana bɔra latɛnkan PopulusiPopulus

la)

ldquo Mɔgɔ jɛlen minnu bɛ hadamadenyasigi la dugukolo kelen kan nrsquou jɛlen don seko ni dɔnko

siraw la politikifangabulonw Faransi fasojama (Fasojama ye jamana sigibolo saba

dɔ la kelen ye ka fara dugukolo ani politikitɔn kan)rdquo8

KALANBOLO BOLOFARA BOLODALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenɲumanya ani fasodenya

Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma

- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔnni sinsin

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la

- Ka fasodenɲumanya jogow ta

Kuntaala lɛrɛ 14

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka Misaligafe

- Filimuw jaww ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw

- Sɛbɛn suguya caman minnu bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan

8 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispeuple

93

- Siti wɛbu krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma anrsquoa kalan

Baara bolodakatimu

Kalansenbolo

Sekoɲɛdɔn

layiriwataw

Kɔnɔko

Farankanw

Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka fasodenɲumanya

bajuw dɔn

Etajamanako

Nasɔnfasojamanako

hakɛko ni kɛtako ani

fasodenɲumanya

hakililaw hakɛw ni kɛtaw

suguya sangaɲɔgɔnma

Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na

ani minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

Kolabɛnɲɛɲinibaara

Jamana cogoya

sɛgɛsɛgɛli

Lɛrɛ 4

2

Ka hakilijakabɔ

taabolo dɔw dajira

walasa sendonni ka

caya fasojɔbaaraw la

Faso jɔli gɛlɛyaw

- Jamana kɔnɔ

ɲɔgɔndɛmɛ

- Siyaw ni diinɛw cɛ

kumaɲɔgɔnya

- Seko ni dɔnko caya

sabatili

- Seko ni dɔnkow ka

badenya layiriwali

Lɛrɛ 4

3

Ka

laquo fasodenɲumanya raquo

masalakun don

kalanbaaraw la

- Kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- Kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

labɛnni nrsquou waleyali

- Kalansenbolo bolofaraw

kalansen misɛnnin

sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

94

Masalakun bolofara 2 Fasodenɲumanya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilenna

Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoa kɛtaw dɔn

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Faso jɔli gɛlɛyaw Siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDONW

Kalanw (dɔnniw) sira kan Jogow (taabolow) sira kan

Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan

- Ka siya kulubaw dantigɛ

- Ka diinɛbaw lakodɔn

- Ka siyaw ni diinɛw caya

jɔyɔrɔ dantigɛ faso jɔli la

- Ka siyaw ni diinɛw caya

bonya

- Ka jamana kɔnɔ

donɲɔgɔnna baara kɛ

- Ka siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani

diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ

kumaɲɔgɔnya sinsin

- Ka siraw don siya ni ɲɔgɔn

cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ

- Ka siyaw ni diinɛw caya

jɔyɔrɔ ɲɛfɔ

- Ka sira don jamana jɔli ni

siyaw caya ni diinɛw caya cɛ

- Ka lafasalikumaw fɔ diinɛw

ni ɲɔgɔn cɛ ani siyaw ni

ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya

sabatili kama

Kuntaala lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ani kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw jaw ani dɛmɛnan wɛrɛw lamɛntaw ni filɛtaw

- Sɛbɛn minnu bɛ boli diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow kan ani faso jɔli

Siti wɛbu ka ɲɛsin diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow ma ani faso jɔli

95

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

Musoman musomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnni kɔrɔw

sɛgɛsɛgɛli

- Bɛ kaladen cɛmanw

kaladen musomanw ka dɔnta

ani seko ni dɔnko hakɛ

fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin siyaw ni

diinɛw caya hakililaw ma

- Bɛ ɲininkaliw jaabi

Bɛ kuma ani ka hakililafalenw

kɛ gɛlɛyaw kan ka ɲɛsin

siyaw ni diinɛw caya ma

- jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

- Hakililaɲini

- Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- Bɛ cogoya dɔ dajira min bɛ

du fila cogoya jira minnu tɛ

siya kelen ye u tɛ diinɛ kelen

na u kɔdonnen don ɲɔgɔn

na diinɛ seliko dɔ la

Misali Noyɛliseli don cɛnin

dɔ Mohamɛdi Kane ni silamɛ

don maninka don ye welela

tilelafanadun a terikɛ fɛ Alɛn

Seri o ye kereciyɛn ye wa

bete don Nka Mohamɛdi

Kane fa ma sɔn krsquoa denkɛ

yamaruya ka taa wele jaabi

Seri fa ye delili kɛ nka

Mohamɛdi fa tora a kumakan

kan

Karamɔgɔ bɛ karamɔgɔya

kalandenw bila ka nin ko in

ɲɛɲini u ka lafasalikumaw

ɲini jamana jɔli gɛlɛyaw kɔnɔ

walasa ka Mohamɛdi fa lasɔn

a ka diɲɛ ni siyaw ni diinɛw

caya ye

- Mɔgɔ 4 walima 5 kuluw

kɔnɔ kalanden cɛmanw

(musomanw) bɛ

lafasalikumaw ɲini ka ɲɛsin

siyaw ni diinɛw caya ma

sɛbɛnw ni gafew kɔnɔ minnu

brsquou ka bila la

- Sɛbɛnɲini

(minnu sɛbɛnna

mansin na ani

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw kalan

kuluw ka baara

kɔmaseginni

- Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

kalanden musomanw fɛ u krsquou

ka baara kɛlenw jira kulu ni

kulu

- Brsquou sinsin u ka ɲininiw

jaabiw anrsquou ka diɲɛlatigɛ kan

ka hakilila dɔw dajira

- Kɔmaseginni ni

hakililafalen

dantigɛliwaati

kɔnɔ

- Gɛlɛya ɲɛnabɔli

96

Hakililaw nafaw sinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

- Bɛ labɛn dɔ dajira min bɛ

siyaw ni diinɛw dantigɛ u

cɛsiraw nrsquou jɔyɔrɔ jamana jɔli

la

- Brsquou bila ka dɔnta sɔrɔlenw

kuma kolomaw latɔmɔ ani ka

hakilila nafamaw fara o kan

minnu ka kan

Kulu dɔ ka kumaɲɛfɔ senfɛ

ani hakililafalen sinsinnen

kalandenkulu

- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔli fɛɛrɛ

labɛn

- bɛ kuma sinsinnenw fɔ ka

ɲɛsin Mohamɛdi lafasali ma

- bɛ kuma kolomaw latɔmɔni

ɲɛnabɔ ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in

ye

diinɛbaw ni siyabaw

ɲɔgɔnsɔrɔyɔrɔw siyaba

kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ ani

diinɛba kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ

Siyaw ni diinɛw caya jɔyɔrɔ

jamana jɔli la

- Hakililajira

- Hakililafalen

sinsinnen

- Hakililaɲini

- Kulubaara

- Jɛkabaara

- Mɔgɔw kelen-

kelen ni ɲɔgɔn cɛ

kumafalenw

Kiimɛni

bakurubajateminɛ

- Bɛ ko ɲɛnabɔta dajira

walasa ka kalansen kiimɛ

- Bɛ ko ɲɛnabɔta ɲɛnabɔ u

kelenkelenna

Sira min bɛ siyaw caya ni

diinɛw caya ni jamana jɔli cɛ

o kɔnɔko jɔnjɔnw ka segin

olu kan krsquou bakurubafɔ

Kelennabaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- Brsquoa ɲini ka baara dɔw

boloda minnu bɛ donɲɔgɔnna

sabati kalanyɔrɔ la siyako ni

diinɛko la

- Bɛ baara bolodalenw kɔlɔsili

waleyali ɲɛnabɔ

- Bɛ baara kɛtaw sigi sen

kan ni krsquou waleyalicogo

fɛɛrɛw boloda lakɔlisan

kuntala kɔnɔ

- Diinɛw

faraɲɔgɔnkantɔnw

sigili sen kan

- ɲɔgɔlɔnbɔ

ɲɔgɔlɔnninw

sɛbɛnni nrsquou

waleyali

97

DEMOKARASI ANI

KALANBOLO 4 MARA KƐCOGO ɲUMAN

laquo Demokarasi faamuyalen ka ɲɛ o tɛ fanga ye min bɛ manamana damakɛɲɛni sigi

nkalon kan mɔgɔw cɛ sugandili lafɛrɛlen taabolo don min tɛ dan wɛrɛ sigi mɔgɔ ka

taaɲɛ hadamadenya kɔnɔ nrsquoa yɛrɛ ka baara nrsquoa ka cɛsiri tɛ raquo 1

1Tubabukan fɔlenw Eduwari HeriyoEdouard Herriot [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwcitations-francaisfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html

98

DEMOKARASI ANI

MARA KƐCOGO ɲUMAN

1-Demokarasi

2 ndashMara kɛcogo ɲuman

ɲƐBILA

Yiriwaliko gɛlɛya caman minnu kɔlɔsira Afiriki tilebinyanfan jamanaw na i nrsquoa fɔ

yuruguyurugu jamana basigibaliya politikiko sira kan adw o bɛ demokarasiko ni mara

kɛcogo dɛsɛ jira Demokarasi ye laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ

baara kɛ fasojama ye raquo nkrsquoa ka kan mɔgɔ krsquoi yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ laquo fasojama raquo labɛnnen

don ka nin baara in kɛ nrsquoo tɛ mɔgɔ minnu bɛ ka fanga boli bi laquo fasojama tɔgɔ raquo la olu jogow

nrsquou ka ladamuya bɛ kɛ mun ye jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi kɔnɔ o min ye

Sedeyawojamanaw ka politiki taabolow ye

O kɔfɛ a ka kan mɔgɔ krsquoa ɲini krsquoa dɔn ni se bɛ fasoden fanba ye dɔnniw ladamuw sennakow

ani jogow sira kan minnu brsquoa to u krsquou sendon ka ɲɛ forobabaaraw la walasa krsquou ka hakɛw

lafasa krsquou ka kɛtaw kɛ ani ka demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabati Demokarasi ni mara

kɛcogo ɲuman kalanbolo labɛnna o laɲini in sabatili kama

Kalanbolo se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili

kama

Masalakun bolofaraw

1- Demokarasi

2- Mara kɛcogo ɲuman

99

MASALAKUN BOLOFARA 1 DEMOKARASI

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi sabatili kama

Kalan degeli kuntilennaw

1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu

2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu

wɛrɛw ka danbew bɛ jate min na

3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲ demokarasi

sigili nrsquoa yiriwali ma

4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma

Kɔnɔkow

Hakilila kɔrɔw

Demokarasi daɲɛ bɔra gɛrɛkikan demosdemɔsi la nrsquoo ye fasojama ye ani kratos karatɔsi

nrsquoo ye fanga ye mara yamaruyalenya A kɔrɔ ye i nrsquoa fɔ Abarahamu Lɛnkɔlini ka kɔrɔfɔ

dawulama brsquoa jira cogo min laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fɛ fasojama fɛ min bɛ

baara kɛ fasojama ye raquo 2

Demokarasi bɛ ɲɛfɔ fana i ko

ldquo gɔfɛrɛnaman min bɛ sigi ni fasojama ka diɲɛ yerdquo

laquo gɔfɛrɛnaman taabolo min ka fanga sannada bɛ fasojama bolo raquo

laquo Gɔfɛrɛnaman dɔ min kɔnɔna na fanga kɔlɔsili bɛ kɛ fasoden bɛɛ fɛ sira tilennen fɛ walima

ka tɛmɛ fasodenw ka lasigiden fɛ minnu sugandira wote senfɛ raquo

laquo Demokarasi ye taabolo ye min kɔnɔ mɔgɔw bɛ se ka u ka ɲɛmɔgɔw falen nɔgɔya la ani

min kɔnɔ sariya bɛ gɔfɛrɛnaman bolo ka fanga boli bawo fasojama yrsquoo yamaruya di a ma raquo

Krsquoa faamuya nin yɔrɔ la ko fasojama ye jamana dɔ jamanaden mumɛ ye u bɛ se ka kɛ

fangabolibagaw ye cogo min fanga bɛ se ka boli u kan ten fana3

2 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi 3 ASE(ACE) Demokarasi ɲɛfɔli (ɛntɛrɛnɛti kan) ( ɲɛ filɛlen 15062012 )

httpaceprojectorgmainfranccedilaisvevec05b01htm

100

Demokarasi bolili fasojama fɛ fasojamademokarasi fasojoma nɔnabilademokarasi A jujɔn

na gɛrɛsijamana kɔrɔlen na demokarasi tun ye fasojamademokarasi ye o kɔrɔ ye ko

fasoden bɛɛ (krsquoa bɔ musow denmisɛnw ani jɔnw na ) tun bɛ lajɛrɛ fɛrɛkɛnɛ laquo Agora raquo kan

walasa ka kolatigɛliw kɛ fasoden mumɛ sendonni demokarasi don fasodenw sen bɛ don

kolatigɛli baaraw la u labɛnni fo ka se u waleyali ma

Bi politiki taabolo fanba la demokarasi caman ye fasojama nɔnabilademokarasi ye o kɔrɔ

ye ko fasojama yɛrɛ tɛ fanga boli nkrsquoa bɛ dan a nɔnabilaw sigili ma minnu bɛ fanga boli a

tɔgɔ la

Demokarasi danbew a jɔsenw anrsquoa sigibajuw

Demokarasi politiki taabolo cogoya dɔnnen don ni danbe jɔsen fanga sigibolo waleya ani

seko ni dɔnko dɔw ye adw minnu yrsquoa bajuw ye O cogoya fanba jɛlen don yɛrɛtigiya

damakɛɲɛni kalafili lafɛrɛlenw tilennenw ani jɛlenw fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na adw O

nrsquoa ta bɛɛ demokarasi sabatiliko madalen dɔw bɛ yen minnu ka kan ka labato nkrsquou ma

sɛbɛn krsquou kɛ sariyaw ye ka baara kɛ nrsquou ye (nrsquoi binna wote la ka diɲɛ nrsquoo ye kojugukɛ kɔnni

adw)

Demokarasi danbew

Demokarasi cogoya dɔnnen don nrsquoa danbe jɔnjɔn fila ye yɛrɛtigiya ani damakɛɲɛni O

danbe kofɔlen ninnu bɛ hakɛw dantigɛlisɛbɛnw bɛɛ kɔnɔ san 1789 walima san 1948 ta

Danbe wɛrɛw nana fara u kan i ko ɲɔgɔnmakoto ɲɔgɔnbonya bolodiɲɔgɔnma caya ni

kotoɲɔgɔntala diɲɛni danfara ma ɲɔgɔndɛmɛ bɛn adw

Demokarasi jɔsenw

kalafili ani jamanaden yamaruyalen bɛɛ sendonniwote o ye wote ye min bɛ se

damakɛɲɛnen di mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ma ka yɛlɛma don kolatigɛlibaw taabolo la

nrsquou ka wote setigiya ye

Jama ka sagotigiyafanga fanga bɛ fasojama bolo wa jɔyɔrɔtigiya bɛ di gɔfɛrɛnaman

ma fasojama fɛ

Jamakulu fanba ka sariya ani jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw fanga bɛ boli

jamakulu fanba fɛ nka jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw ka kan ka lakana

Sariyasunbabato gɔfɛrɛnaman ka fangaw anrsquoa ka fanga danyɔrɔw bɛ dantigɛ

sariyasunba kɔnɔ min bɛ fasoden bɛɛ ka hakɛw lakana Sariyaw ka sariyasunbabato

kɔlɔsili ye wajibi ye sariyasunba labɛnw sinsinni kama

Fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na (sariyatafanga sariyalataamafanga ani kiiritigɛfanga)

min bɛ sariyaw ta (sariyatafanga walima depitebulon) ale tɛ se ka sariyaw waleya

101

min bɛ sariyaw waleya o ye (sariyalataamafanga walima gɔfɛrɛnaman) ye bolo

sabanan bɛ yen min ka kan ka sariyaw lataamaniko ɲuman kɔlɔsi (kiiritigɛfanga)

Sariyako ni tilennenya gɔfɛrɛnaman ka kolatigɛliw ka kan ka kɛ sariya ani

tilennenya kɔnɔ

Kiiritigɛko taabolo min brsquoa yɛrɛ sago la kiiriko taabolo ka kan ka sigi tilennenya kan

krsquoa fara ka bɔ gɔfɛrɛnaman ka fangabulon tɔw la

Hakililafalenfalen lafɛrɛlenw kumalabila hakɛ sɔrɔli hakililalabila kunnafonidilabila

tɔnkolabila

Kɛlɛbolow bilali siwilifanga ka mara kɔnɔ ka da a kan sɔrɔdasi jalabatigiw tɛ mɔgɔ

sugandilenw ye wote senfɛ o la siwilimara ka kan ka boli u kan

Politikitɔn caya ani wote labilalenw ni tilennenw kalafiliw tɔncamanko don u

labilalen don u lafɛrɛlen don u bɛ kɛ u kɛwaatiw la u bɛ kɛ jɛlenya la

Forobafɛn min ka ɲi jamakulu bɛɛ ma o yiriwali

Sendonniko fasodenw brsquou sen don u yɛrɛma fasodenya baaraw la

Sariyabatojamana sariya bɛ boli forobafangaw o bɛ na ni dan sigili ye u ka fanga

la O la kolatigɛli bɛɛ ka kan ka kɛ ka bɛn sariyasunba ma jamana ka kandiw diɲɛ

kɔnɔ ani sariyaw

Fanga bɔbɔɲɔgɔnkɔrɔ laɲini ye demokarasi kɔnɔ forobakow ɲɛnabɔli ka bɔ-bɔ

ɲɔgɔn kɔrɔ politikitɔnw fɛ minnu tɛ kelen ye

Fasoden ka kɔlɔsili fanga ka kan ka di fasoden ma a yɛrɛ walima a ka nɔnabilaw

ka ldquojamana ka jɔyɔrɔfa (hellip) nrsquoa waleyali kɛcogordquo kɔlɔsi ani ka fanga di jamakulu bɛɛ

lajɛlen ma u ka ldquoɲɛfɔli ɲini forobacakɛdaw baarakɛla mɔgɔ kelen-kelen fɛ u baara

kanrdquo o la fasoden ni jamakulu bɛ se krsquou jɔyɔrɔw fa forobafɛnw kɔlɔsili la ani wuli

joona u ladilanni fɛ

Adw

Demokarasi labɛnw a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw

Demokarasi bɛ se ka dɔn fana a labɛncogow a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw fɛ minnu

ka ca

- Fankelenfɛjamanaw kɔnɔ misali la ninnu bɛ se ka kofɔ Afiriki kiiritigɛbulon

hadamaden ka hakɛw kan Sedeyawo kiiritigɛbulon demokarasi ani mara kɛcogo

farankanbɛnkan

- Jamana kɔnɔ sariyatafanga nrsquoo ye depitebulon ye o ye jɔyɔrɔfalaw ka

bɛnkandemokarasi fangabulonw la nafamaba dɔ ye Forobafangabulon wɛrɛw

fana bɛ yen i nrsquoa fɔ Jamana Fokabɛnna Hadamaden ka hakɛw Hakililaɲinijɛkulu

102

Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu jamana kɔnɔ adw ninnu bɛ se ka yɛlɛma

ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen taabolo ye

- Sariyasunba bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa ni ka dan sigi dɔw sigi

fangatigilamɔgɔw ka sew la

- Kiiritigɛfanga ka kan ka se krsquoa ka baara kɛ a sago la o de ye demokarasi kɛnɛman

taamasiyɛn ye

- Sigida la misali la sigidaw tɔgɔlabulonw cikɛduguw kɔnsayiw kafow kɔnsayiw

meriw kɔnsayiw sigida mɔgɔ sugandilenw bɛ baara kɛ yɔrɔ minnu na

- Jɛrɛjɛkulu Fangalatilennifanga brsquoa bolo nka a bɛ se fana ka kɛ fɔkabɛnna ye ni

fɔɲɔgɔnkɔ donna politikimɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ

- Kunnafonidilanw ka kan ka labila u jɔyɔrɔbaw dɔ la kelen ye ka kunnafoni di

jamanadenw ni jamanaɲɛmɔgɔw ma foroba politikiko gɛlɛyaw kan

- Jama hakililaɲiniwote (ereferandɔmu) ye tɛmɛsira ye min senfɛ wotekɛlaw bɛ se

ka wote politikiko dɔ kelen pewu kan sariyasunbako dɔ walima sariyatako

kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ

- Sendonni baarakɛnafoloko la a kunw ye jɛkakoɲɛnabɔ ni jɛkakolatigɛ ye

Demokarasi gɛlɛyaw an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Demokarasi yiriwali nrsquoa sinsinni Sedeyawojamanaw kɔnɔ bɛ balan gɛlɛyaba dɔw la o dɔw ye

- Kalanbaliya mɔgɔw kalannen hakɛ dɔgɔya Sedeyawojamana caman kɔnɔ o bɛ

fasodenw bali krsquou ka hakɛw dɔn ani krsquou ɲinini ani fana krsquou sendon forobabaaraw

la O kosɔn a tɛ ɲɛ fewu fo jamanaw ka dɔ fara kalanko musakanafolow kan

demokarasi jsabatili kama an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ kɔ

- Kabilafasa ni siyalafasa a ka ɲi hakili ka to sigida sekow ni dɔnkow bonyali la

ka seko ni dɔnko donɲɔgɔnna layiriwa ani ɲɔgɔnfaamuya ɲinini mɔgɔ tɔw fɛ

ladamuni senfɛ bɛn sabatili ani fɔɲɔngɔkɔw ɲɛnabɔli la

- sigiyɔrɔ danbew jateli fanga dɔgɔya dankari kɛlen don o danbew la krsquoa sababu

diɲɛsokelenyali taabolo ye A ka kan sisan u ka lakana i ko forobafɛnw seko ni

dɔnko siratigɛ la

- sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta) fanga tali sɔrɔdasiw fɛ o kɔdonnen don

sariyasunba labɛnw ma demokarasi kɔnɔ A ka kan ka ɲangi sira bɛɛ kan ani krsquoa

kɛlɛ bawo fasojama kelen pewu de ka kan ka yɛlɛma don fanga taabolo la

demokarasi kɔnɔ

103

- fanga karabali ni sariyasunba ye nrsquoo ye sariyasunba kɔnɔko dɔw yɛlɛmani ye fan

kelen mɔgɔw fɛ u ka nafa kama

- faantanya ye gɛlɛya ye demokarasi badaa badaa sigili nrsquoa sinsinni na bawo a bɛ

kalan sɔrɔli bali sendonni forobabaara la a brsquoo bali ani ka yuruguyurugu jiidi

- a ka ca a la hadamadenyako ni politikiko girigara minnu sirilen don wotew la bɛ

dankari jamanaw ka basigi la ni ka kɛ kɔnɔgan sun ye Sedeyawo fasojamaw bolo

- forobafangabulonw fanga dɔgɔya dannaya tiɲɛni krsquoa ɲɛsin forobafangabulonw

ma ka da yuruguyurugu kan o ye garan jugu ye demokarasiko la Dannaya ka

kan ka lasegin fangabulonw ma krsquoa sababu kɛ politiki sira jɛyali ye ani jatew dali

kɛnɛ kan

- Setigiyajira hadamadenw ka hakɛw batobaliya sariyasunba kɔnɔko bayɛlɛmani (

ldquo sorobaɲagamirdquo) fangajira damatɛmɛ hellip

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara 1 Demokarasi

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu

2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu

wɛrɛw ka danbew bɛ jate minnu na

3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲi demokarasi

sigili yiriwali ma

4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma

Kuntaala lɛrɛ 18

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

104

- Filimuw Jaw ani nataliyew

- Sɛbɛn suguya caman

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

Bolofara

Sew

layiriwataw

Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka danbew ni

dɔnniyaw

hakililaw ɲɛfɔ

Demokarasi danbew a

jɔsenw nrsquoa sigibajuw

- Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan )

- Kulubaara

- hakililaɲini

- sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafaleni

-

Kolabɛnɲɛɲinibaara

- ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- Sifilɛlikalan

lɛrɛ 3

2

Ka demokarasi

minɛnw a

fɛɛrɛw a

saratiw nrsquoa

latamacogo

sariyaw

faamuya

kosɛbɛ

Demokarasi

baarakɛfɛɛrɛw a

fangabulonw anrsquoa

baarakɛminɛnw

lɛrɛ 3

3

Ka gɛlɛyaw ni

degunw

lakodɔn

Demokarasi gɛlɛyaw

jamanaw kelen-kelenna

kɔnɔ anrsquoan ka

fankelenfɛjamanaw

kɔnɔ

lɛrɛ 2

4

Ka waleyaw

dajira

demokarasi

sabatili kama

- Kunnafonidilanw

jɔyɔrɔ demokarasi

sabatili jɔnjɔn kosɔn

- Sariyaw bonyali

- hakililafalen ka dan

sigi politikitɔnw hakɛ la

- Wotew taabolo basigili

anrsquou kɛli jɛlenya la

- Adw

lɛrɛ 4

5

Ka demokarasi

masalakun

don

kalanbaaraw

la

- Kalan dakun

danfaralenw

kalankɛminɛnw ani

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- Kalan dakunw

dɔnnikɛminɛw ni

kalanbaaraminɛnw

lɛrɛ 6

105

sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- Kalan degeli

kalansenbolow labɛnni

nrsquou waleyali

- Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Wote taabolo

Kalan degeli kuntilenna

Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi sabatili ma

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

106

Dɔnniyaw sira kan Jogow sira kan Sennakow sira kan

- Ka wote taabolo dakunw

lakodɔn

- Ka demokarasi waleyali

sariyaw batobaliya kɔlɔlɔw

sɛgɛsɛgɛ

- Ka sɔn wote jaabiw ma

- Ka wote sariya bato

- Ka jɛlenya ni tilennenya

sariyaw bato

- Ka faamuyalihakili layiriwa

Ka wote taabolo dɔ sɛgɛsɛgɛ

Kuntaala lɛrɛ 4

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

Wote sariya lataamanisariya lakɔli ka kunnafonidisɛbɛn cakɛda kunnafonidisɛbɛn

kɛrɛnkɛrɛnnen ani cakɛda yamaruyalisɛbɛn fotow ani wote baaraw jaw wotekɛminɛnw

(wotekɛsuw wotelisɛbɛn woteli ɲɛfɔsɛbɛn labɛnnen gundo sonin sɛbɛnnikɛlan tanpɔn min

brsquoa jira ko ldquoi woterardquo dabaji nɔtununbali lɛtiriforokow wotekɛgafew farasu walanba adw )

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

karamɔgɔ musoman kalanden musomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Karamɔgɔ cɛman walima

karamɔgɔ musoman

- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka

kalanden cɛman ani kalanden

musoman ka dɔnta ani seko ni

dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ krsquoa ɲɛsin

hakilila kalantaw ma

Kalanden cɛmanw kalanden

musomanw

- bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman sugandili

- kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

- bɛ sɛbɛngafe fan dɔ jira min bɛ

tali kɛ wote kɔfɛgɛlɛya ferekelen

dɔ la

- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw

sɛbɛngafe kɔnɔkow kan

- bɛ filɛli kɛ krsquoa lasa

brsquou fɛla fɔ cogoya jiralen kan

- Kelennabaara

107

Kulukɔnɔbaaraw

Kalan kuluw ka

Baaraw kɔmaseginni

- bɛ kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw tila krsquou kɛ

kulu fitiniw ye

- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw fɛ u ka wote

taabolo dɔ ɲɛfɔ

- brsquou bila ka wote kɔfɛwaleyaw

sɛgɛsɛgɛ ( girigaraw u kunw anrsquou

kɔlɔlɔw )

- brsquou bila krsquoo tiɲɛniw ɲɛnabɔcogo

dɔw dajira

- bɛ baara kɛlenw ɲɛfɔli ɲɛnabɔ

- bɛ wote taabolo ɲɛfɔ ( kulu

fitiniw fɛ )

sanni wotew ka kɛ

( labɛnw )

wotew senfɛ (wote)

wotew kɔfɛ

- bɛ wotew kɔfɛgirigaraw kunw

nrsquou kɔlɔlɔw sɛgɛsɛgɛ

- brsquou hakililafalenw kɛ

- bɛ hakilila dɔw fɔ u ɲɛnabɔli

taabolo dɔw kan

- bɛ ɲɛnabɔli dɔw boloda

Kulubaara o kɔfɛ

dantigɛliwaati

- Danbew lajɛyali fɛɛrɛ

- ɲɔgɔlɔnbɔ

Hakililaw nafaw

Sinsinni ni kuma

Kolomaw latɔmɔni

- bɛ segin krsquoa pereperelatigɛ ani

krsquoa dafa

- hakilila kolomaw ɲɛfɔliw

- wote taabolo dakun saba

- bɛ kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw dɛmɛ ka

wote kɔfɛgirigaraww kunw nrsquou

kɔlɔlɔw lakodɔn

- brsquou dɛmɛ ɲɛnabɔliko ɲumanw

laseli sira kan wote tilennenw ni

basigilenw kɛli kama

- brsquou bila krsquoa kuma kolomaw

latɔmɔ krsquou sigi katimu kɔnɔ

- brsquou bila krsquoa sɛbɛn

- bɛ nin hakililaw ɲɛfɔ

hakilila kolomaw

wote taabolo dakun saba

- bɛ wote kɔfɛgirigaraw kunw ni

kɔlɔlɔw lakodɔn

- brsquoolu sɛgɛsɛgɛ

bɛ hakililafalenw kɛ

- bɛ wote taabolo dakun bajuw w

to u hakili la

- brsquou ka sɛbɛnniw lakali

Jɛkabaara

Gɛlɛya ɲɛnabɔcogo fɛɛrɛ

Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni bakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ

u ka kalata tεmεsira dakunw

ɲɛfɔ

u ka gɛlɛyaw dantigɛ minnu bε

se ka siri u kelen-kelen na

u ka u ɲεnabɔli fεεrεw dajira

- bɛ cikan waleya ( ka kɛɲɛ ni

hakililafalenw ni kunnafoniw ye

minnu bɛ kalansenbolo tɛmɛnen

na)

Kelennabaara

Latɛmɛni dɔnniya

sɔrɔlen waleyali

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fε u ka ganselikan

suguyaw caman labɛn minnu ka

ɲi ka ɲɛsin

-kalata kanpaɲiw mahellip

- kalataw mahellip

-kalata kɔfɛ kojugukɛbaliyaw ma

-bɛ ganselikanw labεn ka ɲɛsin

kalataw kɛli ma bɛn tilennenya

ani jɛlenya kɔnɔ

Kelennabaara

108

Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ mara kɛcogo ɲuman kan

109

2-ka mara kɛcogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛ danbew la ani

jamakulu wɛrɛw taw la

3-ka kalanbaaraw labεn ani lakɔli koɲɛ dɔw walasa ka mara kɛcogo ɲuman sinsin

4-ka taabolow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma

kɔnɔkow

Gɛlɛyaw sɛgɛsɛgɛli minnu sirilen don yuruguyurugu olu la brsquoa jira ko gɛlɛyabaw bε

sariyabatojamanako waleyali la sedeyawojamanaw kɔnɔO gɛlɛya ninnu bε sɔrɔ mara kɛcogo

ɲuman siratigɛ fɛgɛnyali fɛ mara kɛcogo ɲuman hakilila bɔra angilosakisɔni jamana na (Angilɛ

minnu bɔra Alimanw na) sɔrɔ dakunba ni mara dɔnniya bolomadahakilila kɔnɔ A jɛsɛnna san

1990 kɔnɔnaw na diɲɛ waribonba fɛ krsquoa jira krsquoa fɔ fɛɛrɛ don yiriwali tɛ taa min kɔ

Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ

A tɛ krsquoa fɔ nin ye mara kɛcogo ɲuman ɲεfɔli ye ka se a dan na (walima mara kɛcogo

demokarasi sira kan) an bε se krsquoa fɔ ka da ko nrsquoa kɛcogo kan ko mara kɛcogo ɲuman ye sira

ye fangabolibaaw ni jamanadenw cε forobakow ɲɛnabɔli la minnu bɛ nin kow sɛmɛntiya

-demokarasi fanga sigibolow sigilen don senkan

- o fanga sigibolo ninnu lataamacogo bɛnnen bɛ sariyaw faamuyacogo nrsquou kɔnɔkow ma

-fasodenw sendonni minnu faamuyalenba don demokarasi fasodenɲumanya taabolo la ani

demokarasi bolili sariyaw batoli

laquo Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ ye fɛɛrɛ ni sariya bɛɛ lajɛlen ye minnu bɛ ta kolatigɛli kunnafonini

ani kɔlɔsili fangabondaw fɛ ka jamana lataamako ɲuman nrsquoa kɔlɔsili sabati fanga sigibolonw

wali jɛkuluw Olu kɛra foroba ye wo wali kɛnyɛrɛye fankelenfɛjamana taw jamana kelen

walima diɲɛ bɛɛ jɛraquo

Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw

Mara kɛcogo demokarasi sira sinsinnen bɛ jɔsen naani kan Olu ye

-Jɔyɔrɔfa o ye forobafangaw ni fasodenw ka ko ye Sedeyawo jamanaw yrsquou ka sariyaw bεn

hadamaden ka hakεw bεnkansεbεnw ma diɲɛ kɔnɔ I nrsquoa fɔ Hadamadenw ka hakεw

dantigεsεbεn ani diɲε bεnkansεbεn wɛrɛw O nrsquoa ta bεε halibi gεlεyaw dɔw sirilen bɛ

yuruguyurugu la ani sariyabatojamanaya bonyali fanga dɔgɔya O kɔrɔ ye ko mara kɛcogo

110

demokarasi kan gεlεyaw tε se ka ɲεnabɔ ni demokarasi fanga sigibolo sigilen ye senkan dɔrɔn

fɔcogo wɛrɛ la fanga sigibolow sigili o dɔrɔn tɛ se ka mara kɛcogo ɲuman sabati

ɲεmɔgɔw ka kan krsquou jɔyɔrɔ fa jamana kɔnɔ ani sigida la krsquou janto sariyaw ka labato a ɲɛma

damakɛɲɛni ka kɛ kiiritigɛ la kiiritigɛlaw ka baara kɛ tiɲɛ kan u sago la ka kɛɲɛ ni jamana

sariyasunba labatoli ye

Fasodenw ka kan krsquoa faamuya ko jamakulu ka ɲinini nrsquoa ka gɛrɛntɛsigi senfɛ gɔfεrεnaman kan

walima sigida lakodɔnnenw jateminɛ ka kan ka kɛ forobasɔrɔw se danw na mɔgɔkow la

labɛnw sabatilikow ani nafolokow la O jɔyɔrɔfako in tɛ se ka kɛ yɔrɔninkelen girinkajɔ nɔkun ye

walima dakanko a ka kan ka kalan de dɔnniyafɛn kɔnɔ baaraɲɛdɔn ani mɔgɔyasira dɔnniya

kɔnɔ

Walasa o ka se ka kɛ fasoden ka kan ka fasodenɲumanya jogo sabatilen ta ani krsquoa don mɔgɔ

wɛrɛw la Fasodenɲumanya jogo sabatili bɛ se ka ɲεfɔ i nrsquo a fɔ laquo Dannayaw dankaniyaw diɲɛ

faamuyalicogow ani waleyaw kafolenw ye minnu sɔrɔla hadamadenyajɛkulu ka tariki kɔnɔ

cogo la fo u bɛ kɛ suguya caman faralen ye ɲɔgɔn kan ka kɛ fɛnba kelen yeraquo ka bɔ ZPɛrisɔri

yɔrɔ Barosigi senfɛ Siwatisi Mɛkisiko duguba kɔnɔ san 1990 sɛtanburukalo laJ Pershoor

confeacuterence Civitas Mexico City Septembre 1999

Jɔyɔrɔba ka kan ka fa jɛrɛjɛkulu fɛ A ka kan ka dɛmɛ ɲɛnama kɛ ka sariyabatojamanaya

laɲɛnamaya ka fasodenɲumanya ladamuni hadamaden ka hakɛw bɛn ani demokarasi

sabati A ka kan ka dɛmɛ kɛ fana ka ɲɛsin kunnafoniw jɛnsɛnni ma ka damatɛmɛw kɛlɛ ani

ɲangilibaliya dakun bɛɛ la ka don dɛsɛbagatɔw ni bololankolonw jigi kɔrɔ ani krsquou lafasa

- Jɛlenya A sigilen bɛ kunnafonidi mununmununko ɲuman kan Mɔgɔ minnu mako don olu bɛ

se yɔrɔnin kelen ka kunnafoni lasɔrɔ ani kunnafonidicakɛdaw wa kunnafoni bɛ sɔrɔ min

dafalen don walasa i ka se krsquoi ka ɲinitaw faamu ani krsquou kɔlɔsili sabati Jamana brsquoa sendon a dɔ

la ka sugu ko latilen ka lɛnpo wusuru ani salensarako sariya lataama ani ka jamanadenw ka

diɲɛlatigɛko ɲuman sabati

Walasa ka nafa camanba sɔrɔ a ka baara la gɔfεrεnaman ka kan krsquoi jija ka kunnafoni di tuma

bɛɛ a ka kolatigɛlenw kan jɛlenya hami kosɔn ani walasa jamanadenw ka se ka kolatigɛlen

ninnu kɔlɔsi wa u sen ka don fana jamana politikiw sabatili baara la bawo o tɛ se ka sira sɔrɔ

u kɔ

- Sariyabatojamana damakɛɲɛni ka kan ka kɛ kiiritigɛko taabolow la ani sariyasεbεnw ka

kan ka waleya tilennenya la kɛrɛnkɛrɛnnenya la hadamaden ka hakɛw sariyaw

111

-Sendonni cɛ ni muso bɛɛ tun ka kan ka kumada sɔrɔ u yɛrɛ tɔgɔ la ni kolatigɛliw bɛ kɛ

walima fanga sigibolo lakodɔnnen minnu brsquou ka nafa lakana ka kuma u tɔgɔ la

Sendonniba sinsinnen bɛ tɔn sigili ni tɔnnadon yamaruyali kan a sinsinnen bɛ fana hakililafɔ

yamaruyali kan wa fana a sinsinnen bɛ sew sɔrɔli kan min brsquoa to i bɛ se krsquoi sendon kolatigɛliw

labɛnni na Misali la fasodenw brsquo u faraɲɔgɔn kan krsquou kε digidigilijɛkuluw walima

konɔgɔyalijεkulu ye walasa ka forobafangaw karaba ka jamana ka politiki gεlεyaw ɲεnabɔ

minnu brsquoolu kunkan aniwalima krsquou dεmε gεlεya ninnu ɲεnabɔli la Nin baara bε se ka kε ni

dεmεdonjεkuw ka dɛmɛ ye

Mara kɛcogo ɲuman gεlεyaw an ka fankelenfεjamanaw kɔnɔ

Sedeyawo ye bɛnkansɛbɛn ɲɛnamaw labɛn walasa ka mara kɛcogo ɲuman kɔlɔsi an ka

fankenfεjamanaw kɔnɔ

- Bεnkansεbεn ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan farankanbɛnkan min

ɲɛsinnen don fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou banni lataamafɛɛrɛ ma ani bɛn ni lakana

sinsinni ma5165555

-Bɛnkansɛbɛn hadamadenw ka donkabɔ kan u sago la sigiyɔrɔko hakɛ ani dagayɔrɔko hakɛ

min tara san 1979

-Bɛnkansɛbɛn min bε Sedeyawo fasodenya sariya kan min tara san 1982

Nka nin labɛnw nrsquou ta bɛɛ an ka ko dɔw kɔlɔsi halisa

Yuruguyurugu dagalen don halibi a bɛ jamanaw kɔnɔ halisa yurukuruku kɛli nrsquoa kunni bɛ ye

sɔrɔko ni hadamdenyako kɔnɔ ani jamana jɔsenw ni demokarasi waleyali taaboloko fana

kɔnɔ Misali la

5 Bɛnkan A εsipi 1 12 01 demokarasi ni fangabolicogo ɲuman kan farakanbɛnkan ka [a bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan] (lajɛlen15062012)httpwwwcommecowasintecfrprotocolesprotocole-

additionel-sur-la-Bonne-gouvernance-et-la-democpdf

112

-fJamanafabaara kɛkojuguyalenw cakɛdaw fɛ minnu tɛ baara bolodalenw bɛnkansariyaw

musakakow labato Olu bɛ na ni farankanmusakaw ye minnu bε sara jamanaden lɛnposaralaw

-Jamana ka kalanso karamɔgɔ min tɛ krsquoa kalansen bolodalenw laban nrsquoa ka kalandenw ye

barisa a bε taa kɛnyɛrɛye kalansow laA ka kalandenw dun ka kan ka kiimɛni labεn san laban

na

-Walima fana diɲɛlatigɛ gɛlɛyali ka da yuruguruguw juguyali kan min bɛna ni fεnw sɔngɔw

yɛlɛnni ye waati caman

-Fanga latɛmɛni sigida lakodɔnnenw ma ni desantaralisɔn waleyali gɛlɛyaw faralen jɛlenya ani

mara kɛcogo ɲuman dɛsɛ kan

- Forobafɛn minɛko ɲuman hakilila nrsquoa bonyali dɔgɔyali

Gɛlɛya minnu sirilen don mɔgɔw nrsquo u bolofεnw donkanbɔli la o donkanbɔ gɛlɛyaw ye

koɲɛnabɔli sɛgɛnw ye jamanaw dancεw la hali u kɔnɔnaw na fana mɔgɔw nrsquo u bolofɛnw

lakanani ma sabati

Gɛlɛya wεrεw bɛ mara kɛcogo la minnu ka kan ka jateminɛ Olu ye

- dɛnkɛrɛfɛ politikikow la

-jɛlenya ntanya

-kɔlɔsili kɛbaliya ani sɛbɛn dɔw ɲɛnaboliko lasumayali an fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

-kunnafoni dibaliya kɔnti kan

-sariyabatojamanaya fanga dɔgɔyali walima a ntanya

- gɛlɛya misɛnninw jamanaw dancɛw la

-adw

O nrsquoa ta bεɛ Sedeyawo ye jamanaw ka donɲɔgɔnya misali dɔ ye min ɲɛna kosɛbɛ Min don

sisan o ye ka fangaw sinsin ka se ka mara kɛcogo ɲuman sigi sedeyawojamana bɛɛ kɔnɔ

fasodenyako ani fasojamaw ka donɲɔgɔnna sira kan

113

KALANSENLABƐNSƐBƐN

Kalanbolo 4 nan Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na

2-ka fangabolicogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛw danbew la ani

jamakulu wɛrɛw taw la

3-ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya walasa ka mara kɛcogo ɲuman

sinsin

4-ka jogow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma

Kuntaala Lεri 18

MinεnDɛmɛnanw Sεbεnw

-Kalasen bolodalenw ni kalansen baju kalanminεnw

-Sedeyawo ka misaligafe

-Filimuw

-Jaw ni nataliyew

-Gafew ni sεbεnw ani masalabolo suguya caman

-Ɛntɛrɛnɛti

114

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

ka dɔnniyaw danbew ani

hakililaw ɲεfɔ Mara kɛcogo ɲuman danbew

jɔsenw nrsquoa bajuw

- sɛbɛnɲiniw (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na ani minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-Kulubaara

-Hakililaɲini

-Sɛgɛsɛgɛli

-Hakilafalen

-Mɔgɔ faamuyalenw ni

jɛkuluw hakililaw ɲinini

-kolabɛnɲɛɲinibaara

-Ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

-ɲɛjiralikalan

-Sifilɛlikalan

Lɛrɛ 2

2

Ka mara kɛcogo ɲuman

minɛnw lataamafɛɛrɛ

saratiw ani lataamacogo

sariyaw ɲini krsquou dɔn krsquou

faamuya kosɛbɛ

-Demokarasi minɛnw fanga

sigibolow nrsquo a waleyaliminεnw

-Mara kɛcogo ɲuman

lahalayaw nrsquoa cogoyaw

Lɛrɛ 4

3

Ka kunbalanw ni gɛlɛyaw

ɲini krsquou dɔn

Demokarasi gɛlɛyaw jamana

kɔnɔ anrsquoan ka

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Lɛrɛ 2

4 Ka waleya dɔw dajira

Mara kɛcogo ɲuman

sabatili kama

-Hakililaw ɲɛfɔli

-Mara kɛcogo ɲuman walew

suguyaw kalan

-adw

Lɛrɛ 4

5

-Ka mara kɛcogo ɲuman

masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

-kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw ni

Kalankɛminɛnw sɛgɛsɛgɛli

-Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

-Kalandegeli kalansenbolo

bolofaraw labɛnni nrsquou waleyali

-Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

115

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw a bajuw nrsquoa gɛlɛyaw

Kalandegeli kuntilenna

Ka hakililaw danbew ani jɔsenw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na

Koɲεdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow sira kan Fɛɛrɛw sira kan

-Ka jɔsenw ni bajuw dɔn

-Ka mara kɛcogo ɲuman

gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

-Ka fanga bolili cogoya dɔ

sɛgɛsɛgɛ

-Ka tilennenya waleya dɔ jira

-Ka faamuyalihakili sɔrɔ

-Ka sɛbɛnjira gεlεn kε

-Ka tilennenya jɔsenw bonya

-Ka mara kɛcogo jugu gɛlɛya dɔ

ɲɛnabɔ

-Ka mara kɛcogo ɲuman jɔsenw

sigisigicogoja dɔ labɛn

-Ka gɛlɛya dɔnnenw furaw dajira

Kuntaala lɛrɛ 2

116

Jamana kalanko minisiriso bulon baarakɛlaw tɔgɔw

Jamu ni tɔgɔ Jɔyɔrɔ Kalan Cɛ

muso

Ekuwe Abiyola Minisiribulon ɲɛmɔgɔba

Sekeretɛri Zenerali

Ciw ɲɛmɔgɔ

DAFUDAF

Minisiribulon ɲɛmɔgɔ

Mobilibolila

Batakiko ni sɛbɛn cilenw ɲɛmɔgɔ

Sekeretɛri kɛrɛnkɛrɛnnen

ENA Sereeyasɛbɛn brsquoa bolo Cɛ

Muso

Muso

Muso

Ekuwe Nɛsitɔri Lɛnpokow Ɛnsipɛkitɛri

zenerali

Kofi Gereguwari Seereyasɛbɛn

DeyɛsɛsiDESS brsquoa bolo ka

ɲɛsin baarakɛlaw ɲɛnabɔli

ma

Ekuwe Alimatu Tarikiw ni jamanakalan

karamɔgɔba

Ekuwe Kosiwa

Demisɛnnin fitininw

ladamuyɔrɔ ɲɛmɔgɔ

Kamara Tofa Mobiliboli yamaruyasɛbɛn brsquoa

bolo KategoriCat B

Jɛngi Hanri Iniwɛrisite kalanden

TɛsiThegravese ɲinina

Wala Hanriyɛti Mɔgɔlabɛn seereyasɛbɛn brsquoa

bolo

117

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalanni

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔdɔnnen kɔrɔ

sɛgɛsɛgɛli karamɔgɔ cɛman walima musoman

-bɛ ɲininkaliw kɛ kalandenw krsquou ka

faamuyaliw nrsquou ka dɔnniyaw sɛgɛsɛgɛ

hakililaw kalantaw kan

Kalanden cɛmanw musomanw

-bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ nin cogoya in dajira kalanden

cɛmanmusomanw na

ldquoDɔgɔkun fila(2) Minisirilajɛ tɛmɛnen

kɔ jamanakuntigi ka yamaruya kɔnɔ

kalanko Minisiri Ekuwe Hasani Izolaha

yrsquo a ka bulon baarakɛlaw tɔgɔ di

(gafedɛmɛnan lajɛ)

- Tɔgɔw sɛbɛn in bɔlen kɔ Minisiri ye

ɲɛfɔlibataki sɔrɔ ka bɔ

Minisiriɲɛmɔgɔso la krsquoa ɲini a fɛ a krsquoa

yɛrɛ ɲɛfɔrdquo

-Bɛ jaabi di walima ka kalandenw bila

ka jaabiw di faamuyaɲini ɲininkali

kɛlenw kan minnu kɛra kalandenw fɛ

-bɛ tɔgɔw sɛbɛn in koladɔn ani krsquo u jate-

minɛ

- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw kɛ

Kuluw lajɛlen

(Dantigɛliwaati)

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

-bɛ kalandenw tila kulu 5 walima 6 ye

- bɛ baara dilenw cikanw dajira

-ka tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ krsquoa jateminɛ

ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnmani kɛra kalanko

lajɔdako ani tilennenyako jɔyɔrɔw tilali

la baarakɛlaw ni ɲɔgɔn cɛ

-Ka minisiriɲɛmɔgɔ ka jiginna

sɛmɛntiya

-ka ɲɛnabɔli tɛmɛsira dɔw dajira

-u bɛ tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ kulu ni

kulu

-bɛ gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

-bɛ ɲɛnabɔlii tɛmɛsiraw dɔw dajira

Jɛkabaara

(dangɛliwaati kɔnɔ

o kɔfɛ kulu kelen-

kelen fɛ)

118

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

-bε kulubaaraw ka lakalili ɲɛnabɔ

-bɛ kalanden ka kunnafoni dilenw dafa

-bɛ cogoya damadɔ wɛrɛw di dɔɔnin-

dɔɔnin ka taa mara kɛcogo jugu kan

minnu tali kɛ ninnu na

- mara kɛcogo hadamadenya sira kan

- mara kɛcogo sɔrɔko kan

- mara kɛcogo politikiko kan

-fasodenw sendonni ldquoforobakowrdquo

ɲɛnabɔli la

-brsquou bila ka dɔnniya sɔrɔlen kuraw kuma

kolomaw latɔmɔ minnu bɛ tali kɛ ninnu

na

mara kɛcogo ɲuman ɲɛfɔli

mara kɛcogo ɲuman lahalaw nrsquoa

cogoyaw ɲɛfɔli

mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw

-bɛ kulubaaraw ka baara jaabiw jira

ninnu kan

mara kɛcogo jugu (balimalafisaya

hakɛlabato labatobaliya hadamadenw

nafa donbaliya da lahellip)

a dɔ la fɛn minnu bɛ se ka kɛ mara

kɛcogo jugu kɔlɔlɔw ye

- nrsquoolu de tun ye minisiri ye u tun bɛ

min kɛ krsquoo dajira

-bɛ ɲininkaliw jaabi mara kɛcogo jugu

sugua wɛrɛw kan

-brsquou sendon don dɔnniya sɔrɔlenw

kuma kolomaw latɔmɔni na

-jεkabaara (

kulubaw ani kulu

fitininw kɔnɔ)

Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛniBakurubajateminɛ

Brsquou bila ka kalanyɔrɔ ka kɛnɛyako

komite mɔgɔw dajira (walima komite dɔ

walima baarakɛjɛkulu dɔ)

-brsquoa ɲini kalanden kelen-kelen fɛ u ka

ɲɔgɔn ka sugandili kun ɲɛfɔ

-bɛ kalanyɔrɔ ka komite mɔgɔw dajira

min tali kɛ kalanyɔrɔ kɔnɔnasariya

labɛnw na

Kelennabaara

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

-bɛ katimu dajira kalandenw na u ka

mara kɛcogo jugu suguyaw sɛbɛn a

kɔnɔ dɔɔnin-dɔɔnin ka taa U ye minnu

kɔlɔsi u sigiyɔrɔ la (du kɔnɔ

baaradegekalanso la kin kɔnɔ

kominiPerefɛkitiri marabolo ani

jamana kɔnɔ) u brsquoolu labɔ kalo saba

kuntaala kɔnɔ( cogoyaw tɔgɔw sɛbɛn u

kunw anrsquou kɔlɔlɔw) anrsquoolu yɛrɛw tun

bɛna minnu kɛ ka ɲɛsin cogoya

jateminɛnenlagosilen kelen-kelen ma

-bɛ baara dilen waleya

-krsquou jaabiw di kalo saba kɔfɛ

Kelennabaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

ladegeli

119

Kalanbolo wɛbu lajɛlenw Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi

Hakilila kɔrɔw

-http wwwuniversalisfrencyclopediedemocratie

-http aceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm

Masakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

-http wwwcommecowas intsecfrprotocolesprotocole-additionnel-sur-la-Bonne-

gouvernance-et-la-democpdf

Demokarasi

(Daniyɛli Gazi ka masalabolo Politikiko dɔnniya karamɔgɔba don Pari 1Iniwɛrisite la

Panteyɔn-SɔribɔniPanteacuteon-Sorbonne)

Demokarasi ye politiki labɛn suguya dɔ ye min bɛ ɲɛfɔ ka kɔrɔ ni Abarahamu Lɛnkɔlini ka

hakilila ye nrsquoo ye laquoFasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ baara kɛ fasojama

ye raquo O cogo la politiki taabolo bɛɛ la laquo fasojama raquo ye fasodenw kafolen ye dugukolo dɔ kan

u bɛ mara min kan Demokarasi dɔnnen bɛ ni taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen min ye o ye fanga bɛ

boli minnu kan krsquoolu jate i nrsquoa fɔ fanga bolibagaw krsquou sendon kolatigɛli jɔnjɔnw labɛnni na ka

ɲɛsin dugu ka ɲɛnamaya sabatili ma O kosɔn an bɛ se krsquoa fɔ ko fasojama ye maramɔgɔ ye

(fanga bɛ boli min kan) nka sagotigiya fana bolo (o fanga kelen in tigi fana don) bawo a jatelen

don ko demokarasiw taabolow ye ka baara kɛ fasojama ka nafa kama

ɲininkali bɛ kɛ cogo di ani sira jumɛn fɛ fasojama sen bɛ don a yɛrɛ maraliko la o de ye ko

kolomayɔrɔ ye politikikow taabolo la demokarasi kɔnɔ

Krsquoa ta lawale la Gɛrɛkiw fɛ yen fo ka se sankɛmɛ 19 nan ma fanga kelen dɔrɔn de tun bɛ jate

demokarasi ye O bɛ wele bi demokarasi dirɛkiti O kɔnɔ hakilafalenw tun bɛ kɛ sariyaw kan

ka bɛn u kan wote senfɛ fasodenw fɛ sariyabulon kɔnɔ nrsquoo ye (EkilɛziyaEkklegravesia) ye

120

Fanga bolibaaw sugandili kalata senfɛ ka fanga kɛrɛnkɛrɛn mɔgɔ damadɔw ye kasɔrɔ a tun

ka kan ka dayɛlɛ bɛɛ ye o tun jatelen don i nrsquoa fɔ mɔgɔbasifanga taaboloTaalen ɲɛfɛ

bɛnkangɔfɛrɛnaman (nrsquoo ye laquo fasojama raquo ka mɔgɔ sugandilenw ka gɔfɛrɛnaman ye minnu

sigira wote fɛ) o nana lakodɔn i nrsquoa fɔ fanga kɛrɛnkɛrɛnnen ka tila krsquoa jate i nrsquoa fɔ demokarasi

suguya kelen min bɛ diɲɛ kɔnɔ Diɲɛ bilama fanga minnu bɛ sigi wote fɛ jama jɔyɔrɔfalaw ka

bɛnkan kɔnɔ a jatelen don krsquoolu bɛɛ ye demokarasifangaw ye ani fana krsquoa bɔ suwisijamana

kafo damadɔ la demokarasi bɛɛ jatelen don bi jama jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi ye

Demokarasi sigilen bɛ fanga sigibolow kan sariyasɛbɛnw waleyaliw seko ni dɔnko ani politiki

taabolow hakilila caman O hakililaw sigilen bɛ sariyaw kan ( ka da a kan u bɛ saratiw dantigɛ

minnu ka kan ka labato walima krsquou waleya ka se a dan na) U bɛ yamaruyalenya sɛmɛntiya

(ka da a kan u bɛ politikifanga sɛmɛntiya ka bonyaba da a kan Olu de tɔgɔ la politiki wulikajɔ

caman bɛ kɛ walasa ka politiki taabolo lakana walima ka yɛlɛma don a la Dɔnniya

lakodɔnnenba minnu bɛ tali kɛ hakɛko ni bakurubadɔnni kan olu sinsinnen brsquoo sariyalako

ninnu fanga sigiboloko ninnu nrsquoo hakililako ninnu tɛrɛmɛni nrsquou sankɔrɔtali kan Hakilijagabɔ

lakodɔnnenbaw bɛ demokarasi waleyalen jɔnjɔnw seko danw nrsquou dɛsɛkow jateminɛ ka

yɛlɛmasen suguya caman boloda u ye minnu brsquou kɛ demokarasi lakikaw ye Hadamadenya

dɔnniyakalanw hakilila min bɛ ta an fɛ gafe in kɔnɔ o trsquoa ɲini ka demokarasi jalaki walima krsquoa

lafasa a brsquoa ɲini de krsquoa lataamacogo fɛɛrɛw faamuya ani krsquou ɲɛfɔ Nin masala in kɔfɛ an bɛ bi

tile demokarasi lataamacogo fɛɛrɛw cogoyaw dɔw jateminɛ nka u bɛɛ tɛ O hakilila kɔnɔ

fanga bolisiraw brsquoa to ka demokarasi taabolo tiɲɛw nrsquoa hakilila sanga ɲɔgɔn ma u bɛ kɛ

sinsinnan ye o sɛgɛsɛgɛli kama O la faamuyalihakiliba bɛ se ka bɔ hadamadenya

dɔnniyakalanw ɲinini ninnu kɔnɔ nka u bɛ se fana ka mɔgɔ o mɔgɔ nrsquoi brsquoa fɛ ka demokarasi

taabolow ni demokarasi hakilila gɛrɛ ɲɔgɔn na krsquoo sɔn hakili la 6

6 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi

121

Kalanbolo 5 Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen

ani yiriwali

Ja(photo)

laquoWajibi don jamanaw ni jamakuluw kan ka ɲangata dalenw musow kan dantigɛ hakɛ la min

bɛ tɛmɛ ɲangilikɛlaw ɲangiliw dama kan A ɲɛni sirilen bɛ sariyabatojamanaya sabatili la ani

politiki ni hadamadenya taabolo ɲuman Nrsquoo tɛ bɛn kuntaala jan tɛ se ka sabati

Jamakulu minnu bɔra kɛlɛw la nrsquou bɛ krsquou yɛrɛ sɔrɔ sisan ɲangilibaliya brsquoolu jɔsen fanga

dɔgɔya ka ko jugu ni damakɛɲɛbaliya sɛmɛntiya A bɛ basigibaliya ni tɔɲɔni sinsin ani ka

musow labila kɛlɛ daminɛniko kura siranɲɛkow ɲɛ raquo

Elɛni Jɔnisɔni-Sirilifu (Muso fɔlɔ jamanakuntigiya la Liberiya ani Afiriki)

rdquoHakɛlabatoko faamuyali fɔɲɔgɔnkɔkow la jɔyɔrɔ ka bon walasa bɛn sabatili nrsquoa sinsinni

taabolow nafaw ka bonya kosɛbɛ waati kuntaala jan kɔnɔrdquo

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

122

Hakɛlabato Bɛn laɲini bolodalen

ani Yiriwali

1-Hakɛlabato taabolo

2- Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

ɲɛbila

Hakɛlabato bɛ faamu waati dɔ la i nrsquo a fɔ hakilila min bɛ musow kunkow dɔrɔn ɲɛnabɔ Gafe

minnu kumana hakɛlabato kan diɲɛ kɔnɔ a hakilila faamucogo jɛngɛnnen tɛrɛmɛnen brsquoo

caman kɔnɔ

Hakɛlabato ye hadamadenyako hakilila ye min bɛ danfaraw dantigɛ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ni

musoko la kuludɔgɔmanko nafasɛrɛko sihakɛko adw A bɛɛ bilaɲɔgɔnɲɛ don kuluw ni ɲɔgɔn

cɛ fanga sira kan Hakɛlabato laɲini ye hadamadenya sabatili nrsquoa yiriwali ye ka ɲɛsin bɛɛ

lajɛlen ma ani ka hadamadeya sew don da la anrsquoan kelen-kelen ka mɔgɔya jɔsenw bɛn

kuntaala jan sabatili kama

O bɔlen kɔ yen fɔɲɔgɔnkɔw nɔgɔyali kɔlɔsira san laban ninnu na o nrsquoa ta bɛɛ lakana ni bɛn

sabatili de ye haminankoba ye halibi Afiriki tilebinyanfan na Bɛn ɲɛsigili ni fɔkabɛn ani kɛlɛw

ɲɛnaboliko ɲuman jamana jɔliko kura bɛn sinsinni demokarasi sinsinni ani mara kɛcogo

ɲuman jamanaw kɔnɔ kɛlɛw tun bɛ minnu kɔnɔ olu ye bɛn ɲinibaga cɛmanw ni musomanw ka

baaraw kolomayɔrɔw ye

Hali ni fɛn caman bɛ laquo Hakɛlabato hakilila kɔnɔ ldquokɛlɛw mɔgɔ tɔɲɔnenbaw ye musow ni

denmisɛnw ye Bɛnko jɛkabaaraw ɲɛni sirilen don u ka sew la ka musow ni denmisɛn ninnu

sendon bɛn sabatili lardquoBɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma Sedeyawojamanaw

kɔnɔ (ƐRƐSIPEFEKORESPFECO) ka jateminɛ a ka baaradaminɛ baarasigi labɛnnisɛbɛn

Ja

123

kɔnɔ min kɛra Abijan san 2009 kɔnɔ ye musow sendonniba bɛn sinsinni ni fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli taabolow la gɛlɛyada dajira

O nrsquoa ta bɛɛ ni muso kɛra bolokɔfɛmɔgɔ ye krsquoa jɔyɔrɔ dɔgɔya nrsquoa makoɲɛkow nrsquoa nafasɔrɔsira

kolomaw ma don da la a jɛlen don krsquoa tɛ se krsquoa jɔyɔrɔ fa kosɛbɛ sɔrɔko ni hadamadenya

yiriwali la O la sa sɔn kɛlen musow sendonniba nafa ma bɛn ni lakanako la

SedeyawoCEDEAO ka Cakɛda Hakɛlabato Yiriwali kama (SesedezeCCDG) ye bɛn ni

lakana jate krsquou kɛ a ka waleyalifɛɛrɛ taabolo jɔnjɔn ye O ŋaniya in bɛ taabolow ni jogow tali

sɛmɛntiya kosɛbɛ kalangafe in kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn sabatili ma a bɛ ldquoHAKƐLABATO bɛn ni

yiriwali gɛlɛyaw wulili kamardquo kalanbolo tali fana sɛmɛntiya

Nin kalanbolo in tilalen don masalakun bolofara fila ye

Hakɛlabato taabolo

Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw ni jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma bɛn ni yiriwali

sinsinni hukumu kɔnɔ

Masalakun bolofaraw

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara 2 Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalandegeli kuntilennaw

1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ

jate

3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

124

Kɔnɔkow

Hakilila kolomaw kɔrɔ

Hakɛlabato

Tubabukan na a bɛ fɔ hakɛlabato ma ldquo GenreZanri rdquo O ldquoGenreZanrirdquo fana bɔra Angilɛkan

ldquogender Zandɛri rdquo de la Sɛgɛsɛgɛli hukumu kɔnɔ laquo zanrigenre raquo nrsquoo ye hakɛlabato ye kɔrɔ

ye sira minnu bɛ cɛw ni musow cɛ sigidajama cɛla ani fana o sira ninnu sigira senkan cogo

min na hadamadenya siratigɛ la ani seko ni dɔnko Danfara dɔnnenw cɛw ni musow cɛ ni

yɛlɛma bɛ se ka don u la waati kɔnɔ olu bɛ se ka yɛlɛma seko ni dɔnko kelen kɔnɔ ani ka bɔ

jamakulu dɔ la ka taa dɔ wɛrɛ la

Cɛya ni musoya farikolo cogoya fɛ o ye fɛn ye i bɛ bange ni min ye nrsquoa tɛ yɛlɛma

dancogo kɔni sira fɛ

Cɛya ni musoya hadamadenya sira fɛ o ye hadamadenyajɛ ko dilannen ye min bɛ se

ka laɲɛ ni krsquoa lataa ɲɛ yɛlɛmayɛlɛmafɛn don waati ani yɔrɔ kɔnɔ

Hakɛlabato damakɛɲɛni o bɛ tali kɛ cɛ ni muso garijɛgɛ kɛɲɛni na jamana sɔrɔfɛnw ani

yiriwali tɔnɔw lasɔrɔli nrsquou kɔlɔsili la

Hakɛlabato tilennenya o ye ɲɛni ni tilennenya jogow ye ka ɲɛsin cɛ ni muso hakɛlabato

sabatili ma

Hakɛlabato kɛɲɛni damakɛɲɛni dafalen cɛw ni musow cɛ u damakɛɲɛni sendonni na

kalanko taabolo dakun bɛɛ la nin yɔrɔ la cɛ ni muso hakɛ damakɛɲɛni de ko don

Hakɛlabato fisamanciyadanfarali o ye tilenbaliya ye walima damakɛɲɛbaliya ye ka

ɲɛsin cɛ dɔ walima muso dɔ ma ka da hakɛlabato faamuyalikojuguhakili kan

Hakɛlabato faamuyalikojuguyahakiliw olu ye dankaniyaw ye daliluya tɛ minnu na u bɛ

kɛcogoyaw ni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw di cɛ walima muso ma U brsquoa ɲini ka cɛw ka se sɛmɛntiya

musow kan kasɔrɔ u ma jateminɛ kɛ jamakulu labɛncogo kan fo krsquoa jira ten krsquoo ye musow ni

cɛw dacogo yɛrɛ de ye

Fanga sɔrɔli senyɛrɛkɔrɔ fanga sendonni sugandili ni fɔkabɛn sew ani yɛrɛmara

taabolow sinsinnihellipJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sɛbɛnw bɛ

anpowɛrimɛntiempowerment ɲɛfɔ tuma dɔw ko musow ka waleyalifanga jiidili Senyɛrɛkɔrɔ o

fana yrsquoa fɔcogo dɔ ye

Hakɛlabato taabolo

laquo Hakɛlabato taabolo raquo brsquoa ɲini ka jateminɛ kɛ cɛw ni musow ka garijɛgɛ sɔrɔlenw na ani jɔyɔrɔ

minnu bolodara u ye hadamadenyakow la ani sira minnu brsquou ni ɲɔgɔn cɛ O ye ko kolomaw ye

125

minnu jɔyɔrɔ ka bon jamakulu yiriwali taabolow la ani politikikow porogaramuw ni diɲɛ

fangabondaw ni jamanaw ka porozew ka sirasɔrɔ la

Hakɛlabato sɛbɛkɔrɔ sirilen don mɔgɔw ani jamakuluw ka don o don sɔrɔ cogoyaw ni

hadamadenyako fan bɛɛ la ale min bɛ mɔgɔ kelen-kelen (cɛw ni musow) jɔyɔrɔ

kɛrɛnɛkɛrɛnnenw jira lsquorsquo FawoFAO ka fɔ la Hakɛlabato ni koɲɛɲinijateminɛ ani cikɛ koɲɛw

danni kunkan (san 2001)

Hakɛlabato taabolo tariki

San 50 nan kɛra yɔrɔw jɔli kura san ye ni diɲɛ wariko tɔnbaw (ƐfƐMIFMI BƐMUBM) ka

hakilila ye ani lakurayali hakilila O waati bɛnna kɛlɛban ma diɲɛ kɛɲɛkayanfan fɛ a kɛra

yɛrɛmahɔrɔnya ɲinini wulikajɔjɛkuluw sigili senkan waati fana ye ani 1945 baarakɛjɛkulu

sigira senkan ka ɲɛsin musow ka ɲɛnamaya sabatili ma

San 60 waatiw daminɛ bɛnna sariyako hakɛw ɲinini ma ani fana wulikajɔ cayara diɲɛ fan bɛɛ

dakun caman na

Hadamadenya latɛmɛko ɲuman taabolo

Ka taabolo kuraw ta ka musow kɛ yiriwali kɛbaaw ye

Musow dorogoli yiriwali baaraw la FƐDIFED ani

FƐDIFED (muso ni yiriwali) warisɔrɔbaaraw bɛ layiriwa

Musow dorogoli yiriwali baaraw la jaabiw (IyɛfudeIFD) danfaraw bɛ cɛw ni musow cɛ

yiriwaliko sira kan O kosɔn dɛmɛ fanga ka kan sinsin ka ɲɛsin musow ma anrsquou ka

faamulicogow

Musow ni yiriwali jaabiw (FɛdiFED) fɛɛrɛw tigɛli ka ɲɛsin musow mako kɛrɛnkɛrɛnnenw

ɲɛnabɔli ma dakun bɛɛ lajɛlen na ka o porozew kunsin waleyaw ɲɛnabɔli ma minnu

nafasɔrɔbagaw ye musow de ye

Musow sera u yɛrɛ kɔrɔ ko caman na nka ko jugu wɛrɛw sera u ma minnu sababu bɔra cɛw

ka baaratiɲɛ na

laquoHakɛlabatoraquo taabolo nrsquoo kɔrɔ ye sɛgɛsɛgɛli ni jateli ye hadamadenya sira bɛɛ lajɛlen kan

musow ni cɛw cɛ o jɔyɔrɔ ka bon kosɛbɛ kelenya kuntilennaw sabatili la ka kɛɲɛ ni

hadamadenw ka hakɛw ye ani fɛɛrɛw laɲɛniko ɲuman sinsinni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan

ma

126

San 90 waatiw la yiriwali kuntaala jan min laɲini tun ye ka yiriwali sababuw bɛrɛbɛn ɲɔgɔn

ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔfɛnw hadamadenyako sɔrɔko ani seko ni dɔnko o sinsinna yiriwali

kɛbaga cɛman ni musomanw sendonni sabatili kan yiriwali baaraw la ani cɛw ni musow

damakɛɲɛni o baaraw la

San 1995 Pekɛn lajɛ musow jɔyɔrɔ sariyasigi kan ye kunnafoniw di hakɛlabato taabolo ni

yiriwali kan (ZeyedeGED) O kun tun ye ka fura sɔrɔ cɛ ni muso mako kɛrɛnkɛrɛnnenw na ka

ɲɛsin musow ka senyɛrɛkɔrɔ sabatili ma ani ka tali kɛ dukɔnɔna ni hadamadenya

fisamanciyaw la

Hakɛlabato taabolo ani yiriwali (ZeyedeGED) ye danfaraw taabolo kura ye minnu bɛ cɛw ni

musow cɛ ani cɛmanninw ni musomanninw

Talikɛɲɔgɔnnaya mɛnisitirimingi (mainstreaming)

Cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ka talikɛɲɔgɔnna walima fɔcogo wɛrɛ la donɲɔgɔnna taabolo kɛɲɛni

u damakɛɲɛni sabatili kama fɛɛrɛ ɲumanw ye

A bɛ hakililajigin kɛ tuma bɛɛ ka ɲɛsin damakɛɲɛni sinsinni ma musow ni cɛw cɛ politikikow la

ani fɛɛrɛw ni baaraw yiriwali kama Talikɛɲɔgɔnna min bɛ cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn

cɛ kɔrɔ tɛ krsquoa fɔ dɔrɔn ka tigɛ a kan ko musow sen bɛ don yiriwaliporogaramu dɔ labɛnnen na u

ye ka bila A laɲini ye fana ka hakililatigɛ di min brsquoa jira ko cɛ fara muso kan ninnu bɛɛ de brsquou

bolo di ɲɔgɔn ma ka laɲiniw pereperelatigɛ krsquou waleyali boloda walasa yiriwali ka musow ni

cɛw haminanko gɛlɛnw nrsquou makow don jatew la

Jɔyɔrɔw ni hadamadenya cɛsiraw tilatilali jamakulu kɔnɔ

Hakɛlabato jɔyɔrɔw

Sɔrɔko la Bangeko la Sigida mɔgɔw fanfɛ

nafolomafɛnw ni baaraw sira

kan kalan kalalisamarakala

-nimaya ni seko ni dɔnko sira

kan

-ka denw bange

-ɲɛnajɛw

-Kalan ni baaradegekalan

- hadamadenya baaraw nrsquoa

cakɛdaw labɛnni jama fɛ

- sigidaw politiki baaraw

- sendonni hadamadenya

sabatilijɛkuluw la

- hadamadenkow ɲɛnabɔli

- sigidalamɔgɔw ka koɲɛnabɔhellip

127

- Lafaamuyali Hakililasɔn (hakɛlabato taabolo) ko dɔ tɛ se ka yɛlɛma fo ni politikimɔgɔ minnu

yrsquoa sigi senkan olu krsquoa don bala koɲuman O ko kelen in kunkan min don ka fɛɛrɛ tigɛ ka

yɛlɛma sira don seko ni dɔnko jɔyɔrɔfako hakilijagabɔcogo taabolow kɔrɔ kumalasurunya la

ka yɛlɛma don misali ladegetaw la O brsquoa jira ko ko in ka kan ka lajɛ kɔsɛbɛ seko ni dɔnko sira

fɛ ni fɛɛrɛ sugandilenw ye cɛ ni muso cɛsirilenw fɛ yɔrɔ bɛɛ nrsquoa ta ka kɛɲɛ ni sigidaw

kɛcogoya kɛrɛkɛrɛnnenw ye

rdquoHadamadenya siraw cɛya ni musoya kow kan ani jɔyɔrɔ minnu dira musow ni cɛw ma ( ani du

ma) olu caman sirilen bɛ sɔrɔ labɛndaw jamana fanga suguya anrsquoa ka hadamadenyakow

kuntilennaw na diinɛko ani seko ni dɔnko O sira ninnu fana bɛ se ka yɛlɛma Misali la

jamana bɛ se ka cɛw ni musow damakɛɲɛbaliya kɛ fanga sigibolo ye krsquoa lakolokolo ni sariyaw

ye ani taabolow minnu bɛ boli furuko kan furusa bangebagaw jɔyɔrɔ denw lamarali tigiya

ani hadamadenya dɛmɛnisira taabolowrdquo1

-Hakɛlabato sabatili minɛnw

Diɲɛ lajɛbaw krsquoa ta Mɛkisiko la ka se Bezingi

1 Masan Dalemeyida ka bɔ laquoHakɛlabato waleyali kɔnɔ ka hakɛlabato hakilila faamuyaraquo

san 2007 Awirilikalo [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san

20120615httpwwwgenreenactionnetspipphparticle5514

128

Diɲɛ lajɛbaw musow kan (Sun InifɛmuUNIFEM ka sira minɛ ka taa Bezingi)

A bɔra A A bɔra laquoSɛnɛgali Hakɛlabato ni Ladamu kɔnɔ ɔrizɛnisiORGENS sɛbɛnko filanan san 2008raquo

-Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ lakana sabatili ma o ka

bɛnkanw Afiriki tilebinyanfan jamanaw kɔnɔ

Bɛnkan 1325 musow kan bɛn ani lakana

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara ka ɲɛsin lakana sabatili ma o ka bɛnkan 1325

tara tɔndenw bɛɛ ka yamaruya kɔnɔ san 2000 O ye sariya ni politiki taabolo kɔrɔmaba ye min

bɛ musow sendonni nafa ani hakɛlabato taabolo matarafali lakodɔn bɛn ɲɛnabɔliw la

hadamaden lahinɛni bolodaliko bɛn sabatili wulikajɔw bɛn sinsinni ani mara kɛcogo fɔɲɔgɔnkɔ

kɔfɛ

Mɛkisiko san 1975

AyiyɛfuAIF kɛnɛ kan

Diɲɛ lajɛba fɔlɔ musow

kunkankow kan san 1975 ka ta

zuwɛnkalo tilen 15 krsquoa ta bila

zuluyekalo tile 2

1975

1976

Masalakun jɔnjɔnw

kelenya yiriwali

Muso tɔgɔlasan diɲɛ kɔnɔ

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

tɔnba ka santanbaara ka ɲɛsin muso

ma

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Kopenagi san 1980

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Nayirobi san 1985 lajɛba

Musow tɔgɔlasantanbaara

kuncɛli Fɛɛrɛw tigɛli

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Bezingi san 1995

Diɲɛ lajɛba waleyali kan bɛnkan tali

jɔyɔrɔ kan krsquoa ta san 1995

sɛtanburukalo tile 4 ka se a tile 15 ma

129

Bɛnkan 1325 tilalen don waleyalidakun jɔnjɔn 4 ye

1 Musow sendonni kolatigɛli dakun bɛɛ lajɛlen na i nrsquoa fɔ

fanga sigibolow jamanaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani diɲɛ kɔnɔ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔlɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw

bɛnko fɔkabɛnw

basigi sabatiliwalew ka kɛ sɔrɔdasimusow ye polisimusow ani siwilimusow krsquou

sendon jamana basigiliwalew la

ka kɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba sekeretɛri zenerali ka ciden

kɛrɛnkɛrɛnnenw ye

2 Musow ni musomanninw lakanani krsquo u kisi cɛnimusoya ɲangataw ma ani ko jugu minnu

bɛ hakɛlabatoko kunkan i nrsquo a fɔ

koɲɛnabɔta teliw ka ɲɛsin hadamaden lahinɛni ma i nrsquo a fɔ kunkalifadenw dagayɔrɔ

kɔnɔ

ni bɛn sabatili wulikajɔ baara kɛbagaw kalanni ye musow ni npogotigiw ka hakɛ la anrsquou

lakanani kɛcogo ɲuman sanni u ka na kɛlɛdaw la

3 Ko jugu ɲɛsinnenw musow ma ɲɛsigili ni musow ka hakɛw sabatili ye sɔnni sariyaw

ma ani sariyaw waleyali sen brsquoo la

kɛlɛ ko jugubaw kɛbagaw silatunukɛlɛ wulibagaw ani hadamadenya danbetiɲɛ ko

juguw kɛbagaw ani dankariliw diɲɛ sariyaw wɛrɛw la nɔminɛni

kunkalifadenw dagayɔrɔ bonyali krsquoa dɔn siwiliw ka yɔrɔ ye ani hadamadenw lahinɛyɔrɔ

cɛnimusoya kojugukɛw senbɔli nɔminɛbaliya bɛnkanw na bawo u bɛ se ka jate i nrsquoa fɔ

hadamadenya danbetiɲɛ ko juguw kɛlɛ ko jugubaw walima silatunukɛlɛ

muso ka hakɛw sinsinni ka kɛɲɛ ni jamana ka sariyako ye

Waleyaw dɛmɛni minnu tara musow fɛ ka ɲɛsin bɛn sabatili ma ani fɔɲɔgɔnkɔw

dalasali tɛmɛsiraw u ka sigida la

4 Hakɛlabato taabolo donni bɛn sabatiliwulikajɔw tɛmɛsiraw kɔnɔ i nrsquo a fɔ

kɛrɛnkɛrɛnnenya la

ka laadibagaw sigi hakɛlabatoko la jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ka bɛn

sabatili wulikajɔ bɛɛ kɔnɔ

ka jateminɛ kɛ ka ɲɛsin musow ni musomanninw mako kɛrɛnɛkɛnɛnnenw ma politikow

labɛnni

nrsquo u waleyali senfɛ dakun bɛɛ lajɛlen na

ka musojɛkuluw ka laɲini bolodalenw dɛmɛw ni dɔnniyaw don politikiw ni

porogaramuw kɔnɔ u labɛntɔ

130

Bɛnkansɛbɛn 1820 ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛw ma kɛlɛw kɔnɔ

Bɛnkan 1820 ( san 2008 ) bɛ kɛlɛ kɔnɔ cɛnimusoya kojugukɛw jate i nrsquoa fɔ bɛn ni lakanako

haminankow diɲɛ kɔnɔ Bɛnkan in brsquoa ɲini

maramafɛn tabaga cɛmanmusoman fɛ u ka cɛnimusoya kojugukɛw dabila ka ɲɛsin

siwiliw ma u brsquoo minnu kɛ fɛɛrɛw ye walasa krsquou ka laɲiniw sabati

kɛlɛ kɛbaga bɛɛ ka ɲangilibaliya kɛlɛ ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛlaw ma ani ka

siwiliw ka lakana sabati

jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ni bɛn sabatili wulikajɔ kɛbagaw fɛ u ka cɛni-

musoya kojugukɛw ɲɛsigili fɛɛrɛw labɛn ani ka ɲangiliw boloda ka ɲɛsin ko jugu in

kɛbagaw ma

- Bɛnkanw

Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ (SedɛfuCDEF)

Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakɛw kan min ɲɛsinnen bɛ musow

ka hakɛw ma bɛnkan

Maputo bɛnkan

- Sedeyawo ka baara bolodafɛɛrɛ ka ɲɛsin jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara

lakana kama ka bɛnkan 1325 ni 1828 waleyali ma Afiriki tilebinyafanjamanaw kɔnɔ

- Jamanafɛɛrɛw ka ɲɛsin hakɛlabato tilennenya ni damakɛɲɛni sabatili ma

KALANBOLO BAARA BOLODALI

Masalakun bolofara Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalan degeli kuntilennaw

1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ

jate

3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

131

Kuntaala Lɛri 14

MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Filimuw

-Jaw

-Gafew ni sɛbɛnw lajɛlenw ani masalabolo suguya caman

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la

(TISETICE)

Kalanbolo baara bolodali

Kalansenbolo

bolofara

Koɲɛdɔnw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka hakɛlabato hakililaw nrsquo

a taabolo ɲɛfɔ

-Hakilila minnu sirilen don

hakɛlabato hakililaw la

hakɛlabato damakɛɲɛni

hakɛlabato

tilennenyahakɛlabato kɛɲɛni

- hakɛlabato taabolo

Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na ani

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan)

-Kulubaara

- sɛbɛnɲiniw (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na animinnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-hakililaɲini

-sɛgɛsɛgɛli

-hakililafalen

Lɛrɛ 2

2 Ka hakɛlabato taabolo

bajuw faamuya kosɛbɛ

Jɔsen sirilenw hakɛlabato

taabolo la

Lɛrɛ 2

3 Ka gɛlɛyaw ni cɛsiriko

minnu sirilen bɛ

hakɛlabato taabolo la

lakodɔn

gɛlɛya ni cɛsiriko minnu sirilen

bɛ hakɛlabato taabolo

waleyali la

Lɛrɛ 2

4

Ka hakɛlabato taabolo

sinsinni waleyaw labɛn

Waleyawhakɛlabato taabolo

sabatiliwalew senyɛrɛkɔrɔ

anpowɛrimɛntiempowerment

(muso sendonni kosɛbɛ

yiriwali baaraw la ani

kolatigɛliw tali) lakana ni

yiriwali kuntaala jan ko jugu

hakɛlabato na

Lɛrɛ 2

132

5

Ka hakɛlabato taabolo

masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

Dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

- kalanbaarasɛbɛnw labɛnni

- kalansenbolo bolofaraw

kalandegeli labɛnni nrsquou

waleyali

-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

-kolabɛnɲɛɲinibaara

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato jamakulu kɔnɔ

Kalandegeli kuntilennaw

Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

koɲɛdɔn minnu ka kan ka layiriwa

KOɲƐDƆNW

Kalanwdɔnniyawdɔnni sira

kan

Jogow mɔgɔyasira dɔnniya

sira kan

fɛɛrɛw baaraɲɛdɔn sira kan

133

-ka hakɛlabato ni cɛ ni muso

dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na

- ka hakɛlabato taabolo

hakilila jiidili ɲɛfɔ

-ka hakɛlabato tilennenya nrsquoa

damakɛɲɛni jɔsenw labato

Ka ɲinini kɛcogo dɔ waleya

hakɛlabato taabolo hakililaw

kan

Kuntaala Lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

-Sedeyawo ka misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-sɛbɛn suguya caman

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la

(TISETICE)

Kalanbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ Kalanden cɛmanw

cɛmanmusoman musomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw kɔlɔsili

bɛ kalanden cɛman ni musoman

ka dɔnta ni kɛta hakɛ nrsquoa ka seko

ni dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin

hakilila kalantaw ma

- bɛ ɲininkaliw jaabi - jaabi ɲuman sugan-

dili

-kelennabaara

Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ cogoya dɔ jira ka kɛɲɛ ni - bɛ baara kɛ Kulubaara

134

hakɛlabato gɛlɛya dɔ ye Misali la

cɛw ni musow ka tile baara kɛtaw

sangali ɲɔgɔn ma

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ u ka sɛbɛn dɔ kɛ

baaraw bɛ minnu kɔnɔU bɛ

baaraw sugandi krsquou kun ɲɛfɔ

minnu ye cɛbaaraw ye ani minnu

ye muso dɔrɔn ka baaraw ye

kulukɔnɔbaaraw kalan

ani sɛgɛsɛgɛli

-bɛ kulu ka baaraw kɛlenw laseli

labɛn

-bɛ kalanden cɛman ni

musomanw ka kunnafoni dafa

-brsquoi sinsin nin kɔnɔko ninnu kan

cɛ ni muso farikolo cogoya sira

kan cɛya ni musoya

hadamadenya hakɛlabato

damakɛɲɛni hakɛlabato

tilennenya hakɛlabato kɛɲɛni

hakɛlabato fisamanciya nrsquoa

danfarali hakɛlabato

faamuyalikojuguyahakili

hakɛlabato taabolo tariki

hadamadenya latigɛko ɲuman

hakɛlabato musow dorogoli

yiriwali la hakɛlabato taabolo

Talikɛɲɔgɔnna

senyɛrɛkɔrɔlafaamuyalilasɔnni

(hakɛlabato taabolo) Jɔyɔrɔw tilali

ani hadamadenya siraw jamakulu

kɔnɔ

-bɛ kuluw ka baara kɛlenw

jaabiw dajira

-jaabiw fɛsɛfɛsɛli kulu

bɛɛ fɛ

Kuma kolomaw latɔmɔni

walima hakilila nafamaw

-brsquo u bila ka kunnafoniw kuma

kolomaw latɔmɔ

-bɛ Kuma kolomaw latɔmɔni

labɛn ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in

ye

-hakilila kolomaw ɲɛfɔli

-jaabiw kafoli

dantigɛliwaati la

walasa ka kunnafoni

sɔrɔlenw basigi

135

-hakɛlabato taabolo tariki

kiimɛni

bakurubajateminɛ

-bɛ kalanden cɛmanw ni

musomanw bila baara la hakilila

caman kan ani krsquo a ɲini u fɛ u ka

dɔw sugandi minnu ɲɛsinnen don

hakɛlabato ani walima cɛya ni

musoya ma

-brsquo u bila ka dɛmɛnan dɔ labɛn

hakɛlabato sabatili kan (ganseli

nataliye walima masalabolo dɔ)

-bɛ ɲininkaliw jaabi

-bɛ dɛmɛnan dɔ labɛn

-kelennabaara

-fililatilen

latɛmɛnidɔnniya sɔrɔlen

waleyali

brsquo a ɲini kalanden cɛmanw nrsquo a

musomanw fɛ u ka don baaraw

tilatilali labɛnnen kura dajira ka

ɲɛsin hakɛlabato ma

- brsquo a ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ u ka gɔfɛrɛnaman

dɔ labɛn minisiri 25 bɛ min kɔnɔ u

ka janto kɛ hakɛlabatoko la

-bɛ don baaraw tilatilali labɛnni

kura kɛ kalanso kɔnɔ

-bɛ gɔfɛrɛnaman dɔ labɛn ka

kɛɲɛ ni karamɔgɔ cɛman ni

musoman cikan ye

-kelennabaara

-baara kɛlen sɛbɛnni

-ladegeli

-ɲɔgɔlɔnbɔ

Masalakun bolofara filanan (2) Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn yiriwali sabatili ma

Kalandegeli kuntilenna

1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye

2-Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo

jateli ma

4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

136

Kɔnɔkow

Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli

Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli ye waleya bolodalen fɛn o fɛn tara ka ɲɛsin musow ni cɛw ma krsquoolu

nɔw kiimɛ i nrsquoa a fɔ sariyataliko sira kan poiltikiko ani porogaramukow u kɛra cakɛda o cakɛda

la ani dakun o dakun O ye baaraminɛn dɔ ye min bɛ gɛlɛyaw dantigɛ ka kunnafoniw

sɛgɛsɛgɛ ani ka fɛɛrɛw labɛn dakun ni dakun walasa ka musow ni cɛw jɔyɔrɔ nrsquou sendonni jiidi

yɔrɔ bɛɛ la

O ye fɛɛrɛ ye ka ɲɛsin musow ni cɛw ka haminankow nrsquo u ka dɔnniyaw donni ma politikikow ni

porogaramuw labɛnni na anrsquou waleyali nrsquou kɔlɔsili ani kiimɛni dakun bɛɛ walasa musow ni

cɛw ka nafaw bɛ damakɛɲɛ ani damakɛɲɛbaliya kana se ka banban

Jɔn bɛ mun kɛ mun bɛ jɔn bolo jɔn mako bɛ mun na fɛɛrɛw ni taabolow jumɛnw bɛ se krsquoa to

ni danfara bɛ dɔgɔya cɛw ni musow cɛ makoɲɛfɛnko la ani laɲiniko adw olu ka kan ka dajira

ani krsquou sɛgɛsɛgɛ walasa ka cogoya ninnu bɛɛ lajɛlen ɲɛfɔ katimu dɔ kɔnɔO bɛ se krsquoa to dɛsɛw

ka lakodɔn (Fɛn minnu tɛ yen) ani danfaraw (min tɛ labɔli kɛ)

Hakɛlabato jateliko ɲuman porogaramu bɛɛ daminɛko ɲuman jɔnjɔn ye hakɛlabatoko

sɛgɛsɛgɛliba ye Poroze dakun kelen-kelen bɛɛ la hakɛlabato taabolo brsquo a ɲini i ka ɲininkali

jɔnjɔn dɔw kɛ i yɛrɛ la

-Jɔn bɛ mun kɛ

-Anrsquoo bɛ kɛ ni sɔrɔfɛn jumɛnw ye

-Jɔn brsquou tɔnɔw sɔrɔ

-Cɛw ni musow ka makow nrsquo u ka nafaw ye jumɛnw ye ani munna

-Jɔn bɛ sɔrɔfɛnw ni tɔnɔw ɲɛnabɔ

-Yɛlɛma ɲininenw ye waleya kɛbaga jɔnw fɛko ye

-Jɔnw ye ɲɛtaa balibagaw ye

Bɛnko ni yiriwaliko gɛlɛyaw hakɛlabato siratigɛ la

Oni ONU ka jate la hakɛlabato hakilila bɛ tali kɛ jɔyɔrɔw ni hadamadenyasiraw kan cɛw ni

musow cɛ cɛmanninw ni musomanninw cɛ minnu tɛ kelen ye O jɔyɔrɔw ye

137

hadamadenyasiraw ka ko labɛnnenw ye ani seko ni dɔnkow sɔrɔkow ani politikikow Mɔgɔw

ka laɲiniw ani ko minnu diyagoyalen bɛ u kan sigi la olu bɛ se ka laban ka kɛ

maramafɛnnakɛlɛw wulili sababu ye kuluw ni ɲɔgɔn cɛ

Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn (FasiFAS) ka ɲinini jirala san 2009 laquohakɛlabato ni ko juguw

kɛli kan musow la kɛlɛdaw kɔnɔ raquo Cɛzi LENOWA la (Jalatigibakalanso) Sɛnɛgalijamana

kɔnɔ O ɲinini in yrsquoa jira ko kalan kɛlenw kɔfɛ ani sariyasɛbɛn labɛnnenw diɲɛ kɔnɔ hakɛlabato

jateli sira kan bɛn sabatili wulikajɔw koɲɛnabɔliw la (OyɛmupeOMP) halibi musow jɔyɔrɔw ka

dɔgɔ o baaraw la sedeyawojamanaw kɔnɔ

Sariyasɛbɛnw labɛnni dɔrɔn tɛ se ka hakɛlabato jateli sabati fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquo u dalasali

baaraw la Jogo yɛlɛmani bɛna kɛ ni mɔgɔw kalanni ye o min bɛ kɛ lafaamuyali kan

kunnafonidi ani ladamuni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw U bɛ tali kɛ

Tɔɲɔniwalew (kɛrɛfɛdɛn kɛɲɛnibaliyaadw) laquo I trsquoa dɔn ko tɔɲɔni ka jugu fo nrsquoa sera i

yɛrɛ ma raquo O hakilila fɔra an ye Piyɛri Nikola fɛ ka bɔ a ka gafe kɔnɔ min bɛ wele

laquo Hadamadenya siraw raquo

Kojugukɛw (ko jugu minnu ye hakɛlabatobaliyaw ye kɛlɛw kɔnɔ damatɛmɛwalew kɛli

denmisɛnninw na anrsquou ɲangatali cɛnimusoya sira kan adw) Ko jugu ye forobakuma

ye min bɛ kɛlɛtigɛsɔn jira ani bɛnbaliya sabalibaliya kɛlɛ jugu fɔcogo wɛrɛ la

baganmadegun don min bɛ na ni dimi ni tɔɔrɔ ye laquo Ko jugu min bɛ tali kɛ hakɛlabato

kan o ɲɛsinnen bɛ cɛw ni musow ma nka a ka ca a la digi bɛ kɛ musow de la A bɛ

sɔrɔ damakɛɲɛbaliyaw fɛ cɛw ni musow cɛ fanga sira kan Ko jugu bɛ ɲɛsin muso ma

ka da a ka musoya yɔrɔ kan walima ko jugu bɛ da musow kan min damatɛmɛnen bɛ

kojugu ka tɛmɛ u ka kɛlen kan Nrsquoan ko an brsquoa bɛɛ fɔ o ko juguw ye binkanniw ka

ɲɛsin farikolo ma cɛnimusoya ani hakili Ko jugu minnu bɛ kɛ musow la o dɔw fana bɛ

kɛ jamana fɛ walima jamana brsquoi ɲɛtugu u kan raquo [Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba

bolofara ka ɲɛsin diɲɛ kɔnɔ mɔgɔw ma (UNFP) Hakɛlabato masalakun

labɛnjɛkulukulu]

FasiFAS ka ɲinini hakɛlabato ni ko juguw kɛli kan musow la kɛlɛdaw la kɛra sababu ye

Krsquoa jira ko kɛlɛ bɛ se ka yɛlɛma don cogo min na mɔgɔw cɛsiraw la o cogo kelen na a

bɛ se ka na ni cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw fana cɛw ni musow cɛ ani musomanninw ni

cɛmanninw cɛ

Ka faamuyali ɲuman di sɔrɔdasiw ma bɛnko kan u krsquoa dɔn krsquoa fɔ u ka waleyaw kɔlɔlɔw

bɛ se ka se cɛw musow musomanninw ani cɛmanninw ma

Ka hakililafalen kɛ cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw kɔlɔlɔw kan anrsquou labɛnw

138

Ka janto kɛ seko ni dɔnko la o la sa mɔgɔ minnu sen bɛ don bɛn sabatili wulikajɔ

ɲɛnabɔliw la olu ka kan krsquoa dɔn u ka baara bɛ kɛ hukumu min kɔnɔ seko ni dɔnko

siratigɛ la bawo cɛ ni muso cɛ gɛlɛyaw ni seko ni dɔnko sirilen don ɲɔgɔn na kosɛbɛ

Laadalako cɛjuguw (Misali la musow ka nɛgɛkɔrɔsigi ɲɛsinnen bɛ musomanninw ma

minnu si ma se lakɔliladon ye walima nrsquou bɛ kalanso fitinin na)

Jamanaw ka bɛnkansariyaw bɛrɛbɛnbaliya diɲɛ taw ma anrsquou waleyalibaliya olu tɛ se

krsquoa to jamanaw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa a ɲɛma kojugukɛko kunkan O brsquoa to ni cɛnimusoya

kojugukɛw ani dantɛmɛwale wɛrɛw bɛ sinsin musow de ye o kow mɔgɔ tɔɲɔnen fɔlɔw

ye (denmisɛnw aniwalima balikuw) ani ɲangiliw kɛɲɛni tiɲɛni hakɛ ma ko jugu ninnu

kɛbagaw kama

hakɛlabatoko jateminɛni politikikow ni waleyalikow kɔnɔ forobapolitikikow ɲɛfɔli nrsquou

waleyali damakɛɲɛnenw koɲuman politiki min bɛ hakɛlabatoko don ba la o ye jɔsenw

faralen ye ɲɔgɔn kan minnu bɛ danfaraliw ni damakɛɲɛbaliya balicogo sigi senkan

minnu sababu bɔra hadamadenya ni seko ni dɔnko danfaraw labɛnnenw na cɛw ni

musow cɛ

Waleya ni jogo sirilenw hakɛlabato la minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali sabatili ma

Politiki min bɛ janto kɛ hakɛlabatoko la o brsquoa ɲini ka furaw sɔrɔ hadamadenya

damakɛɲɛbaliya wale kɔrɔlenw na olu minnu bɛ hakɛlabatow bilaɲɔgɔnɲɛ ju la Olu bɛ

musow ka sekow yiriwali dan sira la o cogoya kelen na balanw don musow ka

hadamadenya hakɛ bajuw waleyali la A bɛ fɔ ko politiki bɛ janto kɛ hakɛlabato na nrsquoo

yrsquoa sɔrɔ a bɛ yiriwaliporoze labɛncogo dantigɛ ka sɔrɔta laɲininenw pereperelatigɛ -

kunw ni fɛɛrɛw dantigɛli ani kɔlɔsili jateminɛnanw bakurubafɔ la poroze taabolo bɛɛ

lajɛlen

Musomannin ni cɛmannin ladamuni sɛmɛntiyalen don kalan taabolo fɛ min bɛ janto kɛ

hakɛlabato dakun bɛɛ la a bɛ janto kɛ kalanko taabolow ni kalansen bolodalenw na

ani kalanso koɲɛw ɲɛnabɔli O ye ka baara kɛbaga cɛman ni musoman ani kalanyɔrɔw

sigiyɔrɔw dantigɛ O bɛ kɛ baara kɛbaga cɛman ni musoman ani baara kɛbaga suguya

cɛman ni musoman ka waleya kunsinnenw waleyali kama ka se ka kalanso ɲɛnamaw

bila o la u ka bolokan Ka janto kɛ hakɛlabato la kalandegeli hukumuw kɔnɔ o bɛ se

ka taabolow ni jogow sinsin minnu ka ɲi tilenneya ni damakɛɲɛni ma

- Kalan ɲɛnamaya kuntaala kɔnɔ

- Hadamadenya ni seko ni dɔnko waleya minnu bɛ janto kɛ musow ni cɛw ka nafa suguya

dafaralenw na

139

- Musow ni cɛw sendonni damakɛɲɛnen yiriwali taabolo la

Lakana ni bɛn gɛlɛyaw sedeyawojamajanaw kɔnɔ

Kow cayali sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ yɛlɛma don kosɛbɛ cɛsirikow la ka ɲɛsin bɛn ni

yiriwali gɛlɛya ma Olu cɛsirikow la an da bɛ se ninnu ma

Kalata minnu bɛ na ni fɔɲɔgɔnkɔw ye sirabilako jugu ani politiki gɛlɛyabaw jujɔn

Demokarasi sigili nrsquoa sinsinni gɛlɛyaw

Jama ka wulikajɔkɛlɛw ani hakililalafasa dantɛmɛ wulikajɔ kunbɔliw

Hadamaden cayaliba ani jamanaden fanba ye denmisɛn ye ((denmisɛn minnu si tɛ san

20 bɔ olu ka ca ni mɔgɔ 50 ye kɛmɛ o kɛmɛ la Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ)

Kalan baaradegekalan ani baara lasɔrɔli gɛlɛyaw

Kalanden minnu mana tila kalan na dɔnniya minnu brsquoolu la ani jamanadenw mako bɛ

baara minnu kɛbagaw la olu tɛ ɲɔgɔn ta Bɛn sabatili ni donɲɔgɔnna ani tilennenyako

ni damakɛɲɛniko jateli mako ma jɔ olu fɛɛrɛw tali la

Faantanya hakɛ damatɛmɛnen don Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi duuru bɛ faantanya

jukɔrɔ (50) Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi wɔɔrɔ ni kɔ bɛ balo kasɔrɔ dolariwari dɔrɔmɛ 1

trsquoa bolo (60)

Mɔgɔw ka sigiyɔrɔyɛlɛma balakacaya minnu sababu ye politiki ni sɔrɔdasikɛlɛw ye

Mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka taama u sago la sedeyawojamanaw kɔnɔ o kɛra sababu ye ka

banaw jɛnsɛn ani mɔgɔ dogokafeere ani jagofɛn kɔnnen jago jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Maramafɛn misɛnw ka munumunu jamanaw kɔnɔ

Forobapolitikiw ɲɛbaliya

Siyakokɛlɛw

Kunmayɛlɛmafuraw (dɔrɔguw) yuruguyurugufeere

Maramafɛnnakɛlɛw dagali

Waleya fɛn o fɛn ɲɛsinnen bɛ nin cɛsiriko ninnu ɲɛnabɔli ma wajibi don cogoyasɛgɛsɛgɛ ka kɛ

walasa ka hakɛlabato taabolo don u kɔnɔ

KALANBOLO BAARA BOLODALI

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn yiriwali sabatili ma

140

Kalandegeli kuntilenna

1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye

2- Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo

jateli ma

4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

Kuntaala Lɛrɛ 12

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

-Sedeyawo ka Misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-Sɛbɛnw ani masalabolo suguyaw

Baara bolodalikatimu

KALANSENBOLO

BOLOFARA

KOɲƐDƆNW KƆNƆKO FARANKANW FƐƐRƐW KUNTAALA

1 Ka hakɛlabato

taabolo

sɛgɛsɛgɛlikɛminɛnw

ɲini krsquou dɔn ani

faamuya kosɛbɛ

Fanga tali sɛgɛsɛgɛli

sɛgɛsɛgɛlikatimu

GAMUGAM(hakɛlabato

sɛgɛsɛgɛlikatimu baju)

-kalanko taabolo

sɛgɛsɛgɛli katimu ka kɛɲɛ

ni hakɛlabato ye

-sɛbɛnw ɲinini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin nawalima

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan)

-Kulubaara

-hakililaɲini

-Sɛgɛsɛgɛli

Lɛrɛ 2

2 Ka hakɛlabato

sɛgɛsɛgɛli taabolo

sɛbɛkɔrɔfaamuya

-dakun suguya minnu bɛ

sɛgɛsɛgɛli la

-dɔnniya farankanw

Lɛrɛ 2

141

3

Ka bɛn ni yiriwali

fɛɛrɛw labɛn ka kɛɲɛ

ni hakɛlabato

taabolo ye

-laquohakɛlabatoraquo politikiw

waleyali labɛnw

-laquohakɛlabatoraquo politikiw

waleyali minɛnw

-Hakililafalen

-kolabɛnɲɛbilabaara

Lɛrɛ 2

4

Ka hakɛlabato

taabolo don

kalanbaaraw kɔnɔ

- dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli

-kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni ka hakɛlabato

don a kɔnɔ

- kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

labɛnni nrsquoa waleyali

-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato Bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw kama

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn ni yiriwali sabatili ma

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato taabolo sɛgɛsɛgɛli fɛɛrɛw

Kalandegeli kuntilenna

Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanwdɔnni sira kan Jogow mɔgɔyasira dɔnniya sira kan fɛɛrɛwbaaraɲɛdɔn sira kan

142

-Ka waleyaw ani jogo

ɲumanw ni jugumanw nɔ

sɛgɛsɛgɛ minnu sirilen don

cɛ ni muso fila (2) ka

diɲɛnatigɛ cogoyaw la

-ka labɛn koloma dɔw kɛ

minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

ma ka janto kɛ hakɛlabatoko

la (ka kɛɲɛ ni musow ka

senyɛrɛkɔrɔ ye lakana ni

yiriwali kuntaala jan ani

kojugu minnu bɛ tali kɛ

hakɛlabatobaliya kan)

-Ka hakɛlabato tilennenya ni

damakɛɲɛni bonya waleyaw sigili la

senkan minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

sabatili ma

-Ka waleya kɛ ka se ka hakɛlabato don

walew kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

sabatili ma

(anpowɛrimiempowermentɛntsendonni

kolatigɛw labɛnni na)

-Ka yiriwali ni bɛn baara dɔw

sigi senkan sigida kɔnɔ ka

kɛɲɛ ni hakɛlabato taabolo ye

-Ka dɛmɛ kɛ ka ɲɛsin waleya

kɔrɔ ɲumanw lataa ɲɛ ma

hakɛlabatokow kan

-Ka se ka musow ni cɛw

sendon yiriwali taabolo la ani

bɛn sinsinni damakɛɲɛ kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Masalabolo

-Kalansen bolodalenw ni kalandengafew

-Sedeyawo misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-Sɛbɛn suguya wɛrɛw

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛtikunnafonidi ni kunnafonifalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la (TISETICE

Ni musow bɛnna a kan krsquo u sigi krsquou bolo fila da u senkan

Nin tun ye masajamana dɔ ye min ni masajamana caman wɛrɛw tun bɔlen de ɲɔgɔn fɛ

143

Masakɛ kelen masamuso kelen sɔrɔdasiw cikɛlaw ani baarakɛla wɛrɛw tun brsquoa kɔnɔ O nrsquo

a ta bɛɛ sariya tun tɛ musow bolo ka bɔ u ka duw kɔnɔ ani ka baara wɛrɛw kɛ minnu tɛ

musoyabaaraw ye

Sɔgɔma cɛw bɛ bɔ ka taa baara la ka segin wulw fɛ U mana na u bɛ dumuni ɲininkali kɛ ka

tila krsquou fara ɲɔgɔn kan terimaw ka marasibɔ kɛ walima dominobɔ Musow kɛra hɛrɛ la o u

ma kɛ hɛrɛ la o o trsquou ka sira ye Don dɔ la musow sera u danna Cɛw hakilila ko mun don

Nrsquou donna so dɔrɔn u ɛ fangatigiya jira u bɛ pɛrɛn an kun ani krsquoan tɔɔrɔCɛw mrsquoa faamu

halibi krsquoanw musow ka baara fanga ka bon Muso dɔ ko o la cɛw bɛ tan de koyi Anw de

brsquoan janto denmisɛnninw na ka du ladon ka fini nɔgɔw ko ka ɲɔ susu ni krsquoa bunte ka

dumuni tobi ani baara caman wɛrɛ fana Olu ta bɛnnen bɛ dominobɔ dɔrɔn ma krsquoan

datugulen to sow kɔnɔ yen O la muso jɛra krsquoa fɔ -An ka gɛrɛwu kɛ (baarabila) O cogo de

la musow ye baara bila Cɛw bɔlen foro la anrsquou ka baarɛyɔrɔw la u dabali bɛɛ banna

Dumuni tun ma tobi Finiw tun ma ko Musow tun tɛ so fana Baw balimamusow

kanimɛmusow furumusow maminɛmusow olu bɛɛ tun bɔra ka taa U tun taara u faraɲɔgɔn

duba dɔ kɔnɔ firiyatɔ dɔ fɛ yen dominobɔ ni marasibɔ la Hali masakɛmuso tun brsquoo kɛnɛ kan

Cɛ kelen si ma se krsquoa muso lasegin so

Cɛw tun yrsquoa fɔ u ni ɲɔgɔn cɛ ko Ɛ musow bɛ segin ka na so hali a tɛ mɛɛn Musow ko an tɛ

segin so fo aw ka hakili sɔrɔ O waati kɔnɔ cɛw yrsquoa ɲini ka musow ka baaraw kɛ nka o ma

ɲɛ kosɛbɛ U ye finiw ɲɛw tiɲɛ u kotɔla Denw tun tɛ ka kasi dabila Dumuniw tun bɛ sisi u

bolohellip ani u tora u kelen na O waati kelen na dugu musow ma sɔn ka segin u kɔ Cɛw bɛ

na an ɲini nin bɛɛ kɔ u yrsquoan tɔɔrɔliba min kɛ krsquoo yafa ɲini an fɛ Fa tun bɛ ɲini ka don cɛw

la U tun yrsquo u ka baara jɔ krsquou janto so la bawo musow tun ye u bolow bɔ baaraw la Dugu

cɛw nana a faamu kelen-kelen dɔɔnin dɔɔnin ko musow ka baaraw tun ka gɛlɛn U ma se ka

bɔ nin kalama cogo di fo sisan Musow tun bɛ u ka laɲini sɔrɔli sira kanhellipnka ko balalen dɔ

nana kɛ Ka cɛw ɲɛgannento sokɔnɔbaara jiriforow tun brsquoa la ka ja Baganw kɛra

yɛrɛmabilaw ye Alikama tun bɛ ka dɛsɛ masajamana kɔnɔ ani dumuniw fana Ko bɛɛ tun

yɛlɛmana ka kɛ kojugu ye Musow ni cɛw bɛnnrsquoa kan o la ka fɛɛrɛ dɔ tigɛ ka gɛlɛya in

ɲɛnabɔ Mɔgɔ kelen sugandira fan kelen-kelen bɛɛ la fɔkabɛn kama

Cɛw ye masakɛ sugandi musow ye masamuso di

Kulu fila jɛra ka ɲɔgɔnye kɛ yɔrɔ kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ la jiritu la dala kɛrɛfɛU tun diminen don

u nisɔn tun ka go Masamuso yrsquoi kanto - aw tun brsquoan datugu so kɔnɔ An tun brsquoarsquo lakana

dɔrɔn de kɛnɛmana kow ma Masakɛ yrsquoa jaabi ten Arsquo brsquoan kɛ I ko jɔw masamuso yrsquoi sinsin

o kan Jɔw wa hun An tun bɛ baara kɛ aw ye i nrsquoa fɔ baganw o kɛra masamuso ka jaabi

144

ye Anw fana dun Aw brsquoaw taw dɔn aw trsquoa fɛ krsquoanw taw dɔn Laɲini dɔw brsquoan fɛ krsquou dajira arsquo

la U filɛ nin ye Musow brsquoa ɲini yamaruya ka di u ma u ka to ka bɔ anrsquou ka se ka baara

wɛrɛw dege Dɔw tun brsquoa fɛ ka kɛ sɛnɛkɛlaw ye sojɔlaw bololabaarakɛlaw saripancew

fɔlikɛlaw kumalasurunya la baara suguya caman Masakɛ yrsquoa ɲɛ ɲugu krsquoi miiri dɔɔnin An

sɔnna nrsquoarsquo bɛ o de fɛ o bɛ kɛ arsquo ye A banna wa Masamuso yrsquoa ɲɛ kɔmi ka tɛmɛ ni kuma

ye - Ko wɛrɛ bɛ yen cɛw ka kan krsquo u sendon sokɔnɔbaaraw la Cogo di O kɔni Abada

Masamuso girinna ka wuli krsquoa ka finiba ta ka sira minɛ krsquo a bɛ taa I jɔ i jɔ A ka ɲi hellip An

sɔnnahellipAn bɛna sokɔnɔbaaraw kɛ Nka arsquo brsquoan dɛmɛ kanniw na masakɛ yrsquoo dajira a la

Masamuso sɔnna A tun ma dabɔ dɔ ka se sɔrɔ dɔ kan O de la ɲinifɛnw sɛgɛsɛgɛra kosɛbɛ

kelen-kelen ani ka hakililafalen kɛ u kan Sɔn kɛra dɔw ma dɔw latilenna walasa bɛɛ ka

wasa Bɛnkanɲini bannen masakɛ nrsquoa muso yrsquou ka masayabanfilaw don ani krsquou kuntilenna

kɛ kelen ye

Kalansenbolo bolofara kanlan degeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli -Ka kalanden cɛmanw ni musomanw ka

dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka kɛɲɛ ni

gɛlɛya dajiralen ye

- bɛ ɲininkaliw jaabi ani krsquou ɲɛfɔbrsquou ka

faamuyali fɔ gɛlɛya in kan

ɲininkaliw

jaabiwɲinini

cikanwbaaraw

waleyali

Bilali kalan hukumu kɔnɔ Baara kɛta1

Koɲɛnabɔta

bɛ diɲɛlatigɛ don o don ko dɔ dajira min

kɔnɔ baaraw danfaralen don cɛw ni

musow cɛ

bɛ ko in sɛgɛsɛgɛ ani ka hakililafalen kɛ

jɔyɔrɔw kan

Kelennabaara

Kulukɔnɔbaaraw kalan

ani sɛgɛsɛgɛli -Brsquoa ɲini u fɛ ka masalabolo kalan min

tɔgɔ ye laquoNi musow bɛnna a kan krsquou sigi

krsquou bolo fila da u senkanraquo

-bɛ kulubaaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin

cikan ninnu ye

1-Musow ni cɛw ka baaraw tun ye mun

ye yanni fɔɲɔgɔnkɔ cɛ

2-Fɔɲɔgɔnkɔ sababu bɔra mun na

bɛ masalabolo kalan

brsquou ka baara jaabiw dajira

Kulu 1 bɛ ɲininkali jaabi minnu bɛ tali

kɛ musow ni cɛw ka baaraw kan

Kulu 2 bɛ fɔɲɔgɔnkɔ kun sɛgɛsɛgɛ

Kulu 3 bɛ bɛn sɔrɔlen nafaw dantigɛ

minnu bɛ masajamana mɔgɔw ka

hadamadenyako ni sɔrɔko kan

Kulubaara

145

3- Fɔɲɔgɔnkɔ in ɲɛnabɔra wa

4-Bɛn nɔkun kɛra mun ye masajamana

mɔgɔw kan

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

bɛ kuluw ka ɲininiw ni kunnafoni

sɔrɔlenw kafoli labɛn

-brsquoa ɲini kulu kelen-kelen bɛɛ fɛ u krsquou

baara kuma kolomaw latɔmɔ krsquou kɛ

masalabolo ye katimu walima nataliye

min bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔlen bakurubafɔ

-Bɛ dalikunnafoni damadɔw di krsquoa ka

hakilila sɛmɛntiya ni waleyaw ye minnu

bɛ tali kɛ don o don kow kan ani

donkibaruya

bɛ baara kɛlɛnw dajira ani krsquou

walanwalan

kuma koloma latɔmɔnenw bɛ kɛ katimu

ye nataliyew ani masalabolow ka kɛɲɛ

ni se walanwalannenw ye

Jɛkabaara

Hakililafalenfalen

Dantigɛliwaati

kiimɛniBakurubajateminɛ

-brsquou bila u krsquou yɛrɛ ka baara kɛlenw nrsquou

ka kunnafoni walanwalannenw

sɛgɛsɛgɛ kalanni (taabolo kɔnɔkow

sɛbɛkɔrɔ faamuyali kiimɛni

dɛmɛnanwminɛn) Degeli (baara kɛtaw

lakikaya kɔnɔkow kalanden

cɛmanmusoman taabolow ni jogow

sɛbɛkɔrɔ faamuyali hakɛ)

Kuma kɛra ko minnu kan u bɛ olu

bakurubafɔ nrsquou yɛrɛ ka daɲɛw

nataliyew walima katimu ye

Kelennabaara

Kuluw ka baara

Hakililafalenfalen

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Ka ɲɔgɔlɔnba dɔ labɛn krsquoa waleya min

bɛ masalabolo danfara kɔnnenw filiw

latilenni cogoyaw ɲɛfɔ

Bɛ ɲɔgɔlɔnba labɛn ani krsquoa bɔ Kulubaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

146

KALANBOLO 6 FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI

ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN

laquoYɔrɔ saniyali ka di bɛɛ ye nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲaman cɛ raquo1

1 Zan YanniJean Yanne [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ jajɛra 15062012 httpscalettsansrhettwardpresscom

20090530tout-le-monde-veut-saver-la-planete-mais-personne-ne-veut-descendre-les-poubelles

147

FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI

ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN

1 Forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa lamini

2 Yiriwali kuntaala jan

ɲɛbila

Sigida nrsquoa lamini hakɛ danfɛnkanɲinini ladamu taabolow yiriwali kɛnɛya ani bɛn sɔrɔli hakɛ

olu minnu sinsinnen bɛ damakɛɲɛni ni fisamanciyabaliya jɔsen baju kan u sirilen tɛ

hadamaden kelen dɔrɔn na jamakulu kɔnɔ nka u bɛ tali kɛ fana bunadama kan ka da a ka

danfɛnya yɔrɔ kan O la sa Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan bɛ

hakililajigin kɛ krsquoa jira ko laquo fasojama bɛɛ ka kan ni sigida nrsquoa lamini mumɛ anrsquoa ɲuman sɔrɔli

hakɛ ye min brsquou ka ɲɛnamaya sabatiraquo

O nrsquoa taa bɛɛ yɔrɔ minnu na ni dɔnbaliya ani mɔgɔlafilikunnafoni bɛ se ka kojugu lase mɔgɔ

ma diɲɛlatigɛ kɔnɔ forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini sabatili kuntaala jankow ye ko

kolomayɔrɔba ye o yɔrɔw la sango Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɛrɛnkɛrɛnnenya

Afiriki tilebinyanfanjamanaw

Sedeyawo bɛnkan ka ɲɛsin demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman ma brsquoa jira ko demokarasi

bɛn politiki basigi ani hadamadenjɛ tilennenya tɛ se ka sira sɔrɔ mara kɛcogo ɲuman sariyaw

O sira kelen in kan diɲɛ ɲɛmɔgɔw bɛnna a kan krsquoa jira jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba

ka lajɛ senfɛ san 2002 sɛtanburukalo la sanbakelennako kunkan ko laɲini ninnu ka don

bakuruba kuntilennaw kɔnɔ minnu bɛ se ka kiimɛ ani minnu kuntaala danbɔlen don krsquoo tɔgɔ

da sanbakelenna kuntilennaw yiriwali kama (OyɛmudeOMD)

Afirikitilebinyanfan jamanaw bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa yiriwaliko la kɛnɛya laseli bɛɛ ma jamana

sɔrɔfɛnw tilako ɲuman sigi bɛn ani demokarasi sinsinni na nrsquou ye fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛ ka

faantanya kɛlɛ fiɲɛbanaba ni fiɲɛbana ani sɔrɔko dɛnkɛrɛfɛ olu minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw

lajuguyali ani basigibaliya ju la

148

Haminankoba min bɛ gɛlɛya in kɔnɔ o ye politiki kisɛmaw ani nafamaw labɛnni nrsquou waleyali ye

minnu brsquoa to forobakɛnɛya gɛlɛyaw bɛ ɲɛnabɔ ani ka janto kɛ sigida nrsquoa lamini kɛnɛman ani

kuntaala janko la

O hakilila dantigɛlen in hukumu kɔnɔ sedeyawo jamana kelen-kelen ka kalanko taabolo ka

kan ka tali kɛ hakilila fɔlen ninnu na krsquou don kalan kirikilɔmuw kɔnɔ ani baaradegekalan

taabolow ka ɲɛsin karamɔgɔ cɛman musomanw ma kalanden kɔrɔbaw ani lakɔlidenw

O sira kelen kan masalakun in ɲɛsinnen bɛ forobakɛnɛya ma anrsquoa ni sigida nrsquoa lamini bɛ tali

kɛ ɲɔgɔnna cogo min yiriwali kuntaala jan sabatili bolodaliko ɲuman hukumu kɔnɔ

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako

ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama

Kalanbolo masalakun bolofaraw

1Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

2Yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako

ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw dɔn

Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw dɔn

Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ

Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyaw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ

Ka sigida nrsquoa lamini marali walew ani forobakɛnɛya lakana yiriwa

Ka wale ɲumanw kɛ ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw kɛlɛli ma

Kɔnɔkow

1 Forobakɛnɛya

149

aKɔrɔ

Forobakɛnɛya bɛ se ka ɲɛfɔ cogoya caman na A bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ laquo Forobakɛnɛya ɲɛnini

farikolow hadamadenya hakiliko ani seko ni dɔnko sira kan cogo dɔ la ani cogo wɛrɛ la ni

waleyaw ye minnu bɛ se ka jamanadenw ka kɛnɛya sabatiraquo Forobakɛnɛya ɲɛnini bɛ se ka

jate fana i nrsquoa fɔ mɔgɔ kelen-kelen jamakulu ani jamanaden bɛɛ ka kɛnɛya sabatili krsquoa

sababu kɛ u ka kɛnɛyako matarafali wulikajɔw ye

An bɛ se ka hakililajigin kɛ ɲɛfɔli kɔrɔ dɔ kan min bɔra Sarili Eduwari Winsilo ka

dɔnniyaɲɛninigafe kɔnɔ san 1920 laquo Forobakɛnɛya ye dɔnniya ni fɛɛrɛw ye ka banaw kunbɛn

ka diɲɛlatigɛ kuntaala janya ka kɛnɛya sabati ani ka farikolo to ɲumanya la ni sigidalamɔgɔw

ka jɛkabaara labɛnnenw ye sigida nrsquoa lamini saniyali kama banakisɛw sɛgɛsɛgɛli jɛkuluw

kɔnɔ hadamaden ka ladamu a yɛrɛ ka kɛnɛya taabolow kan kɛnɛya cakɛdaw ni dɔgɔtɔrɔw

labɛnni walasa ka kɔn ka banaw ɲɛnini ani krsquou furakɛli ɲɛsigi Ka hadamadenya sabatilifɛɛrɛw

sigi senkan minnu bɛ basigi lase hadamaden kelen-kelen bɛɛ ma krsquou ka kɛnɛya sabati Nin

bɛɛ kɛkun ye hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se cogo min krsquoa ka hakɛw nafaw bɔ minnu bɛ

tali kɛ a ka kɛnɛyakow ni si kuntaala jan sɔrɔli la

O de la diɲɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ kɛnɛyako ma o

ka baarakɛjɛkulu senfɛ san 1953 o yrsquoa jira ko jɔyɔrɔ min ka kan ka di mɔgɔ kelenkelenna ni

jamakulu ma ladamuni baaraw la kɛnɛyako siratigɛ la o nafa ka bon Nka min jateminɛna

kosɛbɛ baarakɛjɛkulu in fɛ o ye hakililaw lafɛrɛli ye minnu bɛ tali kɛ forobakɛnɛyako

ɲɛnabɔcogo la O lafɛrɛli brsquoa wajibiya ka kɛnɛyako wale bolofara bɛɛ don ɲɔgɔnna ka kɛ

taabolo kelen pewu ye saniyako banaw ɲɛsigili banabaatɔw furakɛli ani nɔgɔyabaatɔw

tɔpɔtɔli

Kabini o waati la sɔn kɛra a ma ko furakɛliw labɛnni fana ye forobakɛnɛya baara jɔnjɔnw dɔ

ye

O nrsquoa ta bɛɛ a ka kan ka pereperelatigɛ ko forobakɛnɛyako bɛ ka danfara don a ni banafurakɛ

dɔnniya ɲɛɲini cɛ sira fila kan kɛrɛnkɛrɛnnenya la

- A brsquoi banban kosɛbɛ banakunbɛn kan ka tɛmɛ furakɛli kan

- A bɛ jamakulu ka kɛnɛyako sabatili bila hadamaden kelen-kelen ta ɲɛ

b Forobakɛnɛya gɛlɛyaw Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɔnɔ

150

OmɛsiOMS ye sɛbɛn dɔ labɛn min bɛ tali kɛ laquoAfirki jamanaden miliyɔn 738raquo17 ka kɛnɛyako la

san 2006 nowanburukalo tile 20 na

Bi-bi in na Afiriki gunkanjamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 1073487000 ye

Sedeyawo jamana 15 jamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 322990000 ye⁵

OmɛsiOMS yrsquoa pereperelatigɛ a ka laselisɛbɛn kɔnɔ ko laquoAfirikiraquo jamana minnu bɛ Tɔn kɔnɔ

olu ka sɔrɔ yiriwali bɛ kɛ ni jamanadenw ka kɛnɛya ɲuman ye bawo a dilanbaaw yrsquoa jira kolaquo

kɛnɛyabaliya bɛ na ni jamanadenw ka faantanya banbali ye basigibaliya faantan sinsinni

mɔgɔ sata cayali sɔrɔtaw dɔgɔyalihellipraquo

O nrsquoa ta bɛɛ Afiriki kɔnɔ forobakɛnɛya gɛlɛyaw ka ca kosɛbɛ O ko fanba bɛ tali kɛ banakisɛw

jɛsɛnni gɛlɛyaba kan i nrsquoa fɔ sida banakisɛ sumaya ani sɔgɔsɔgɔninjɛ olu minnu bɛ mɔgɔ

miliyɔn 3 ni kɔ faga san o san O mɔgɔ sataw la denɲɛrɛnin ni denmisɛnnin ka ca krsquoa sababu

maramafɛnnakɛlɛw ni kɛnɛyako gɛlɛyaw ye

c Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma

Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoa to kalanden cɛman ni kalanden musoman ka dɔnniyaw

ni jogow sɔrɔ minnu bɛ kɛ sababu ye u ka se

Ka ko dɔ juguyali bali

Krsquou yɛrɛ lakana

Ka dɛmɛ don mɔgɔ wɛrɛ ma

3Lomɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20[ ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ

lajɛlen 15062012

httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1

4Omɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ

lajɛlen 15062012

httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1

5Censusgov People and householdInternational programsmain dataInternational data basesan

2012 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidre gionphp

151

Ka hakilijagabɔ sabati

Ka se ka sugandili kolomaw kɛ

krsquou yɛrɛ ta

Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoi sinsin tɛmɛsira kunbaw kan minnu labɛnnen don ka kɛ

kalansen koloma wolonwula (7) ye

Saniya

Dumuni kɛko ɲuman ladamu ani farikololabaraliw sinsinni

Lakalanni baloko ɲuman na ani farikolon sinsinni

Ladamu ka ɲɛsin cɛnimusoya bangekɔlɔsi fɛɛrɛw sɔrɔli ani tangali sida ni kafoɲɔgɔnya

banaw ɲangataw ma

Janto-n-yɛrɛ-la matarafali

Faratikow dabilali

Dɛmɛ ka ɲɛsin binkanni kunbɛnni nrsquoa kɛlɛli ma

Degun ɲɛsigili

Lakalanni jɔyɔrɔfa la ka ɲɛsin faratikow ma (lakalanni dɛmɛ kunfɔlɔw la)

II-Sigia nrsquoa lamini

a Kɔrɔ

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani

yiriwali kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

Ne jamanakalankaramɔgɔ bolo sigida nrsquoa lamini bɛ jate hadamadenyako dɔnniya fɛ min bɛ

hadamadenya kɛ a ka laɲini bakolo ye O de kosɔn hadamadenyako dɔnniya la janto ka kan

ka kɛ sira la min bɛ tali kɛ mɔgɔw ni sigida fɛnw na (fiɲɛ ji farakuruw jiri ni dugukolo

fɛnɲɛnamakuluw)

Siraw ninnu ɲagaminen don bawo u brsquoa jira krsquou donnen don ɲɔgɔn na a mɛɛna i nrsquoa fɔ

jamakuluw ni kungow

152

Hadamadenw sigicogo dugukolo kan o ye an fɛ dɔnniya koloma ye min brsquoa wajibiya miiri ka

kɛ daɲɛw ani hakililakuluw kan i nrsquoa fɔ nimafɛn sugu cayali daminɛwaati falenfɛnw walima

hamadenw sigicogo kɔlɔlɔ18

Tariki dɔnniya jɔyɔyɔ ka bon sigida nrsquoa lamini kow cɛla

jamanakalankaramɔgɔw fana ye tarikikalankaramɔgɔw ye Sigiyɔrɔ kɛnɛ hakɛ fana jɔyɔyɔrɔ ka

bon kosɛbɛ jamanakalankaramɔgɔw bolo Ka baara kɛ sigida nrsquoa lamini kan o fana ye ka

sigiyɔrɔ kɛnɛ labɛnniko anrsquoa yiriwali ɲɛnabɔ Kumalasurunya la sigida nrsquoa laminiko bɛ hakilila

koloma naani de bolo

Hakilijagabɔ kɛli sigida sɔrɔw kan minnu nafa dɔnna sigida nrsquoa lamini labɛnni nrsquoa

labaarali la

Yɔrɔw cogoyaw bɛ se ka kɛ gɛlɛya ye kɛnɛw labaarali la

Faratiw

Kɛnɛ nrsquoa kanfɛnw anrsquou tigiyako

Hakilila fɔlen ninnu bɛ boli fɔɲɔgɔnkɔw anrsquou waleyabaaraw kan An bolo jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

siraw jɔyɔrɔba bɛ sigida nrsquoa lamini masalakun kɔnɔ

b- Sigida nrsquoa lamini kalan

Hakilila kɔrɔw

laquoKalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o ye danbew lakodɔnni ni hakililaw fɛsɛfɛsɛli tɛmɛsira ye

minnu bɛ sew ni jogow yiriwa ka mɔgɔw cɛsiraw faamuya u ka seko ni dɔnkow anrsquou dacogo

Ladamu ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o bɛ tali kɛ fana bɛnkan tali ni jogo yɛrɛ degeli taasira

la ka bɛn sigida nrsquoa lamini ɲuman ma raquo (IyuseniIUSN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin kungo lakanani

ma san 1971)

18Mɔgɔw sigicogo yɔrɔw lalaquotɛmɛsira min fɛ hadamadenjɛkuluw bɛ sigida nrsquoa lamini fɛn dalenw

bayɛmɛma walima krsquou labɛn(kungo fɛnw tiɲɛnibangamaradugubaw sigiliw nrsquou bonyaliw ani izinibaara

olu ye mɔgɔw sigicogo yɔrɔw la kun kolomaw dɔw ye)raquo

Sun Daɲɛw kɔrɔw tubabukan na gafe ba nrsquoa tɔgɔ Lawurusi[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwlarousefrdictionnairesfrancaisanthropisation2o

153

laquo Kalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini yiriwali kuntaala jan ma o ye kalan ye min bɛ danbew fɔlɔ

bila ɲɛ Lakalanni kalansen bolofara minnu bɛna labɛn an fɛ olu ka kan krsquoa to an krsquoa faamuya

ko dugukolo ye bɛɛ nafalan ye an ka kan krsquoan janto min na O kalan in ka kan ka na ni

senyɛrɛkɔrɔ ye min brsquoa to mɔgɔ kelen o kelen krsquoi hakilijagabɔ ka ŋaniya ta ani ka waleya kɛ a

yɛrɛ ma A ka kan ka na ni jɔyɔrɔfa ye min brsquoan bila o waleyaw kɛli la anrsquoa ka kan ka

jamanaden bɛɛ kɛ demokarasi danbew matarafabaaw ye ani wulikajɔ kɛbaaw sanga ni waati

bɛɛraquo19

Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw

Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw ye ka hadamadenkuluw ni hadamaden kelen-kelen dɛmɛ

- Ka faamuyali ɲuman sɔrɔ sigida nrsquoa lamini kan ani gɛlɛya minnu dulonnen brsquoa la krsquou

lafaamuyali nɔgɔya ko ninnu kan

- Ka faamuyali ɲuman suguya caman ni dɔnniya koloma sɔrɔ sigida nrsquoa lamini nrsquoa gɛlɛyaw

kan

- Ka danbew kɔrɔ dɔ dɔn ani ŋaniya ɲuman dɔw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma walasa olu bɛ se

krsquou sendon kɔsɛbɛ sigida nrsquoa lamini yiriwali la anrsquo a lakanani na

- Ka sew dɔn minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini ɲɛfɔli ma ani sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wulili ma

- Ka waleyaw kɛ ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wuli

Kalanbolo bolodali

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati

19 Dɛmɛjɛkulu PlanetrsquoEre ka gafefitinin[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwplanetereorgancien-sitetelech-docplaqette-ongpdf

154

Kalandegeli kuntilennaw

Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn

Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ

Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyafɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ

Ka sigida nrsquoa lamini marali waleyaw ani forobakɛnɛya lakana yiriwa

Ka jogo kolomaw ta ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw ma

Kuntaala lɛrɛ 14

Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw

Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

gɛlɛyaw ma

Baara bolodalikatimu

kalansenbolow Sewkoɲɛdɔnw kɔnɔkow fɛɛrɛw Kuntaala

1 -Ka hakililaw ɲini krsquou dɔn ani

krsquou faamuya

Sigida nrsquoa lamini

forobakɛnɛya

Dɔnniyaw ni hakililaw

sirilenw Sigida nrsquoa

lamini ni forobakɛnɛya

la

-Sɛbɛnw ɲinini

(minnu

sɛbɛnnen don

mansin na

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-Kulubaara

-hakilila

fɛsɛfɛsɛli

lɛrɛ 2

2 Ka Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw

suguyaw ɲini krsquou dɔn

Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw

lɛrɛ 2

3 Ka sira don Sigida nrsquoa

lamini ni forobakɛnɛyako

gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ

-Hadamaden ka tiɲɛni

waleyaw sigida nrsquoa

lamini kan

lɛrɛ 2

155

-sigida nrsquoa lamini tiɲɛni

kɔlɔlɔw forobakɛnɛya

kan

- hakililaɲini

-hakililafalen

sinsinnen

4 Ka yiriwalifɛɛrɛ dɔw labɛn

ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

lasaniyali ani forobakɛnɛya

taabolo ɲumanw ma

forobakɛnɛya ɲuman dɔ

sinsinni fɛɛrɛw waleya

lɛrɛ 2

5 Ka Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya masalakunw

don kalanbaara la

- kalansow bolofaraw

dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

dilanni

-Kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

kɛli

-Kalansenninw kiimɛni

- Kalansenlabɛnsɛbɛn

bɛrɛbɛnnenw labɛnni

lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati

Kalansen tɔgɔkalan hukumu kɔnɔ Sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw

Kalandegeli kuntilennaw

-Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

156

-Ka sira don Sigida nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ

Kɔɲɛdɔn layiriwataw

Koɲɛdɔnw

Kalanw(Dɔnniw) sira kan Jogow(taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow)sira kan

-Ka forobakɛnɛya ɲɛfɔ

-Ka sigida nrsquoa lamini hakilila

ɲɛfɔ

-Ka jogo ɲumanw ani

taabolow ta ka ɲɛsin sigida

nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya

ma

-Ka sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw ɲɛfɔ

-Ka sira don sigida nrsquoa lamini

ni forobakɛnɛya cɛ

-Ka sigida nrsquoa lamini saniyali

lafasa

Kuntaala Lɛrɛ 3

Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw

Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

gɛlɛyaw ma

Kalan degeli kalansenbolo bolofara walanwalanni

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛman ni Kalanden cɛmanw ni

musomanw ɔ musomanw

labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Kakalanden cɛmanw

musomanw ka dɔntaw hakɛ

dɔn sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya siratigɛw la

-Bɛ ɲininkaliw jaabi

-Bɛ gɛlɛyaw fɔ ani ka

sɔsɔli kɛ u kan

- Jaabi ɲuman

sugandili

-Kulubaara

-Hakililafalen

kuluw ni ɲɔgɔn cɛ

-Hakililaɲini

Bilali kalan hukumu 1- kalanden cɛmanw -Kuluw kelenkelenna bɛɛ -Hakililaɲini

157

kɔnɔ musomanw ka sigida cogoya

ɲɛfɔli kɔfɛ yɔrɔ dɔ walima jaw

ni fotow dɔw lajɛli minnu bɛ

tali kɛ sigida nrsquoa lamini cogo

suguyaw kan karamɔgɔ

cɛman karamɔgɔ musoman

bɛ ɲininkaliw kɛ

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u ka sigida nrsquoa

lamini gɛlɛyaw latɔmɔ o kɔfɛ

a bɛ ɲininkali damadɔ labɛn

minnu bɛ tali kɛ sigida nrsquoa

lamini lakanani kan ani sira

min brsquoo ni forobakɛnɛya cɛ

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u ka gɛlɛyabaw

ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali kɛ

sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya la

2- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ kalanden

cɛmanw musomanw tila kulu

4 ye ka bɛn ni masalakun 4

ma

-ɲɛfɔli ni sigida ladonko ɲuman

-lakana latanga ani ladamu ka

ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma

-sira donni forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini cɛ

-forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa

lamini gɛlɛyaw jamana kelen-

kelen ani diɲɛ kɔnɔ

brsquoa ka dɔntaw fɔ sigida

nrsquoa lamini ani

forobakɛnɛya gɛlɛyaw nrsquou

kan

-Karamɔgɔ cɛman

karamɔgɔ musoman ka

dɛmɛ kɔnɔ ye kalanden

cɛmanw musomanw bɛ

ɲininkaliw ɲini krsquou dɔn

minnu bɛ tali kɛ

forobakɛnɛya ani sigida

nrsquoa lamini kan

-Sɛbɛnw dilenw lajɛli ani

sɔsɔli senfɛ kuluw kɔnɔ

kalanden cɛmanw

musomanw bɛ ɲininkaliw

dilenw jaabiw sɛbɛn ani

krsquou ɲɛfɔ

-Kulubaara

-Lasali

ɲininkaliw-jaabiw

-sɛbɛnw ɲinini

(minnu sɛbɛnnen

don mansin na ani

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

Hakililafalenw

kuluw kɔnɔ

158

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw

kɔmaseginniHakililafa

len

- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ waati dɔ dantigɛ

kulu saba ninnu kelen-kelen

bɛɛ ye u krsquou ka jaabiw ɲɛfɔ

Kulu kelenkelenna brsquoa ka

baara kɛlen ɲɛfɔ ka kulu

tɔw ka ɲininkaliw jaabi

- Dantigɛliwaati

hakililafalen

- Hakilifalen

sinsinnen

Sinsinni ani kuma

koloma latɔmɔnenw

bakurubafɔ

- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ sɔnni kɛ

bɛnkanhakililaw ma ka ɲɛsin

masalakun kalannen ma ani bɛ

farakanhakililaw di

O la sa

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ nin hakililaw

basigi

- Hakilila kolomaw minnu

sirilen bɛ forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini na

-sigida labɛnni nrsquoa lakanani

baaraw anrsquou nafaw

- sigida nrsquoa lamini lakanani

fɛɛrɛw jamana kelen-kelen bɛɛ

kɔnɔ sedeyawojamanaw kɔnɔ

ani diɲɛ kɔnɔ

-sira donni sigida nrsquoa lamini

forobakɛnɛya ani yiriwali cɛ

-danbe sirilenw sigida nrsquoa

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ jaabi

sɔrɔlenw sinsin ani ka

dɔnniya kuraw kuma

kolomaw latɔmɔ krsquou

bakurubafɔ

-Hakilila koloma minnu bɛ

tali kɛ forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini kan

-Sigida labɛnni nrsquoa

lakanani baaraw anrsquou

nafaw

- sigida nrsquoa lamini

lakanani fɛɛrɛw jamana

kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ

sedeyawojamanaw kɔnɔ

ani diɲɛ kɔnɔ

-Sira donni sigida nrsquoa

lamini forobakɛnɛya ani

yiriwali cɛ

-Danbe sirilenw sigida nrsquoa

lamini na

-hakililafalen kuluw

ni ɲɔgɔn cɛ

159

lamini na

-ladamuni nafa ka ɲɛsin

forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa

lamini ma min jatelen don i nrsquoa

fɔ hadamadenw ka hakɛw dɔ

-Ladamuni nafa ka ɲɛsin

forobakɛnɛya ani sigida

nrsquoa lamini ma min jatelen

don i nrsquoa fɔ hadamadenw

ka hakɛw dɔ

Kiimɛnibakurubajate

minɛ

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ baaraw kiimɛni

dajira nin cogow la

-ɲininkali datugulenw

(jaabikelenma) ɲininkali jaabi-

ɲumansugandilama

- fɛɛrɛ nɔgɔw sigili senkan ka

kalanden ka kalandenw ka

dɔntaw sɛgɛsɛgɛ sigida nrsquoa

lamini nafaw kan krsquoa ɲini krsquoo

dɔn forobakɛnɛya ni danbew

cɛsiraw fɛ

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ jaabiw

sɛbɛn kuluw kɔnɔ anrsquou

kelen kelen

ɲininkaliw-jaabiw

Kelennabaara

walima kulubaara

Dɔnniya sɔrɔlenw

latɛmɛni waleyali

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman

-bɛ kalandencɛmanw

musomanw dɛmɛ ka

kɛnɛya tɔgɔlatɔn sigi senkan

ani kungoko tɔgɔlatɔn

-brsquoa ɲini ka sigida nrsquoa lamini

ani forobakɛnɛya masalakun

sɛbɛn seko ni dɔnkow tɔn dɔw

ka baaraw kɔnɔ

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ

kɛnɛyako ni kungoko

tɔgɔlatɔn sigi senkan u

ka kalanyɔrɔ walima u ka

sigida la

-ɲɔgɔnye

- Hakililafalen

-ɲɔgɔlɔnbɔ

160

Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin

Kalandegeli kuntilennaw

Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε

Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ

Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ

Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali

kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ

Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma

Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ

Kɔnɔkow

Yiriwali kuntaala jan

aKɔrɔ

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

laquo Yiriwali kuntaala jan bɛ na ni siga-siga hakilila dɔw ye

Fɔlɔ n bεna hakililajigin kε ko yiriwali kuntaala jan ye hakilila miirilen ye kungolakanajεkuluw fε krsquoa

daminε san 1970 kɔnɔnaw na ka da dugukolo ni jamakuluw maracogo kɔlɔlɔw kan yanni

Burunditilandi bεnkansεbεn ka ta Sinsin kɛra kasaara juguw jateminɛni kan ka taabolo in labɛn

Filanan jogo ɲumanko bε yiriwali kuntaala jan hakilila yεrε cεma kan kungoko sɔrɔko ni

hadamadenyako O ye ka damakɛɲɛbaliya kɛlɛ ka tilennenya sinsin mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛTaabolo brsquoi

sinsin baju saba kan kungoko sɔrɔko ani hadamadenyako

Sabanan a tɛ se ka fɔ ko yiriwali kuntaala jan ye dɔnniya ɲinini kεyɔrɔ ye ka da a kan dɔnniya

jiralanw trsquoa kɔnɔ A labɛnni bɛ to senna waati bɛɛ la wa a bɛ tali kɛ politikiko kan ka tɛmɛ dɔnniya

kan Kabini san 1980 labanw na hakilila in yɛrɛ jɛnsɛnni kɔfɛ kɔrɔ bi naani sɔrɔla a la Olu tun bɛ tali

161

kɛ taabolow la ka kɛɲɛ kɛnyɛrɛyehakilila ma

Naaninnan yiriwali kuntaala jan bε se ka na ni taabolo danfaralenw ye setigijamanaw kɔnɔ ani

faantajamanaw kɔnɔ Setigijamanaw kɔnɔ dɔnnikɛlaw ni ɲininikɛlaw bɛ ɲininkali kɛ ni yiriwali

taabolo min bɛ senna nrsquoo bɛ to a cogo la Sariyaw ka caya o kan yɔrɔw bεε la Diɲεlatigɛ kεko

ɲuman ba hakilila (bakurubafɔ la ɲɛtaa sabatili dugukolo kan) faamuya ka di jamanadenw fɛ wa o ko

bɛ ka don ba la ladamu siratigɛw la

Yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ sɔrɔko taabolo sugandili ɲininkali bε kεYala an ka an ka yiriwali

taabolo yεlεma wa Yala an bε se ka sɔn a ma ko mobili bε siniwa mɔgɔ mliyari 1 ni murumuru 3 bεε

bolo wa Yala an krsquoa ɲini jamanadenw makow ka ɲεnabɔ kasɔrɔ an ni yiriwali min kan o ɲɛ ma

sɔrɔ Diɲɛ jamanaw tɔgɔlagɔfɛrɛnaman sigili senkan min brsquoi janto dugukolo ni dantanfɛnw na yala o

bɛ faamuya wa O de bε na ni jamanadenw ka dɔnɲɔgɔnya ni mara kɛcogo ɲuman hakilila ye

Yiriwali kuntaala jan i nrsquoa fɔ a fɔra cogo min na setigijamanaw kɔnɔ o bε na ni gεlεya ye

yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ dantanfɛnw latangali hami wulili o bɛ na ni ɲininiw sigili ye senkan

minnu ɲɛsinnen bɛ yamaruyasɛbɛnw labɛnni ma ka tɛmɛ hadamadenw lakanani kan mɔgɔdalaɲini

nasiraw la ni laquo maraliko kura raquo dogolen tɛ hakilila in kɔfɛYiriwali kuntaala jan bε sendonni kofɔ min

ma yamaruya O de ye setigijamanaw mɔgɔ cεsirilenw dɔw ka laɲini ye ka faantanjamanaw ma

walasa ka dantanfɛnw lakana

O de la n sigalen tε kosεbε bawo n sɔnnen don hakilila in kɔnɔko dɔw ma O nrsquoa ta bεε n ka

kɔsannaɲininiw brsquoa to n ka n janto n yɛrɛ laraquo

b Yiriwali kuntaala jan kalan

Yiriwali kuntaala jan kalan (EDEDEEDD) brsquoa to diɲε ferekecogo ka faamu dɔnniya mɔgɔya

taabolo ɲuman ani fasodenɲumanya nasiraw la Yiriwali kuntaala jan kalan bɛ kalansen

bolodalenw kɔnɔ

Sigida nrsquoa lamini kow sɔrɔkow hadamadenya ni seko ni dɔnko kow ni ɲɔgɔn cε siraw

faamuyali o bɛ kalanden cεmanw ni musomanw dεmε nin ko ninnu faamuyali la kosεbε

Hadamadenjεkuluw siriɲɔgɔnna

Jogo ɲumanw tali minnu bε damakεɲεni ninnu don ba la

Nafa min bɛ ɲɔgɔndɛmɛ na diɲɛ kɔnɔ

Yiriwali kuntaala jan kalan laɲini jɔnjɔn ye ka fεεrεw di jamanaden nataw ma u ka se ka

sugandiliw ni kɛ ka hakilijagabɔw kε yiriwali kuntaala jan gεlεw kan minnu brsquoa to u bɛ se ka

kolatigɛliw kɛ ani ka baara kɛ ni hakili ye krsquou yɛrɛ ani jamana nafa

162

Kalanbolo baara bolodalen

Masalakun bolofara 2 Yiriwali kuntaala jan

Masakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin

Kalandegeli kuntilennaw

Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε

Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ

Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ

Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali

kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ

Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma

Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ

Masalakun bolofara 2nan Yiriwali kuntaala jan

Kuntaala Lεrɛ 16

163

MinεnDɛmɛnanwSεbεnw

Sedeyawo misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara

dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan

jamanaw ni diɲε sariyaboliminεnw Afiriki bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin hadamaden ni fasojamaw ka

hakεw ma min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda 21nan

bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo kan

jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw kana

ladon Afiriki kɔnɔ adw

Baara bolodalisεbεn

Kalansenbolo

bolofara

SeKoɲεdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fεεrεw Kuntaala

1 Ka yiriwali kuntaala jan

hakililaw dantigε

Hakilila minnu bε tali kε yiriwali kuntaala

jan ani sigida nrsquoa lamini na

- Sεbεnɲiniwi (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na ani minnu bε

εntεrɛnεti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛsɛli

- Hakililafalen

Lεrɛ2

2

Ka gεlεyaw ɲini krsquou dɔn

minnu bε yiriwali

kuntaala jan bali ka

waleya

Sigida nrsquoa lamini gɛlɛya minnu bɛ boli

yiriwali kuntaala jan kan

Lεrɛ 2

3

Ka sigida nrsquoa lamini

gεlεyaw ni yiriwali

kuntaala jan waleyali siri

ɲɔgɔn na

Sigida nrsquoa lamini tiɲεni kɔlɔlɔw yiriwali

kuntaala jan kan

Lεrɛ2

4 Ka yiriwali kuntaala jan

ɲεtaa fεεrεw tigε

Yiriwali kuntaala jan waleyali sabatili

fεεrεw

Lεrɛ 4

5

Ka yiriwali kuntaala jan

gɛlɛya don kalan baara

kεtaw kɔnɔ

- Kalan dakun bεε dɔnnikεminεnw ni

kalanbaaraminɛnw sεgεsεgεli

- Kalansensεbεnw labεnni

- Kalansenbolo bolofara kalandegeli

waleyali

- Kalansenbolo bolofara kalan

bolofaranin kiimεni

- Kalansenlabεnsεbεn mabɛnnen dilanni

Lεrɛ6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2nan Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

164

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli

ma yiriwali kuntaala jan sabatili kama

KalanDegeli kuntilennaw

Ka baara kεtaw bolodasɛbɛn dɔ labɛn yiriwali kuntaala jan sabatili kama

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Yiriwali kuntaala jan sabatili

Koɲεdɔn layiriwataw

KOɲɛDƆN

Kalan sira kan Jogo sira kan Fεεrεw sira kan

- Ka yiriwali kuntaala jan ɲεfɔ

- Krsquoi ka yɔrɔ sigida nrsquoa lamini

gεlεyaw ɲini krsquou dɔn

Ka fasodenɲumanya jogo ta

sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli la

- Ka yiriwali kuntaala jan cogoyaw dantigε

- Ka i ka yɔrɔ ladonni anrsquoa lasaniyali baaraw

Kuntaala Lεrɛ 6

MinεnDɛmɛnanw

Sedeyawo ka misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara

dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan

jamanaw ni diɲε sariyasɛbɛnw Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakεw

lafasali kan min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda

21nan bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo

kan jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi Bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw

kana ladon Afiriki kɔnɔ adw

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

165

Karamɔgɔ cεmanmusoman Kalanden cεmanwmusomanw

Labɛn

kɔrɔdɔnnen kɔrɔ

sɛgɛsɛgɛli

bɛ kalanden cɛmanmusoman sendonni

anlsquoa ka seko ni dɔnko hakε sɛgɛsɛgɛ ka

ɲεsin hakilila kalantaw ma

bε ɲininkaliw jaabi

bε yiriwali kuntaala jan kuma fɔ ka ɲɔgɔn

fɛla ɲini a kan

- jaabi ɲuman

sugandili

-Kelennabaara

- Hakililaɲini

- Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

- bɛ waleya dɔ kɛli dajira walima ka jaw

ni nataliye dɔw sɛbɛkɔrɔ lajɛ

- brsquoa ɲini kalanden cεmanmusomanw fε

u krsquoa jira ko hadamaden sabatili tɛ sira

sɔrɔ sigida nrsquoa lamini sabatili kɔ

- Karamɔgɔ cεmanmusoman bε sigida

nrsquoa lamini kunnafonisεbεnw bila

kalanden cεmanwmusomanw ka bolo

kan (yɔrɔ saniyalen yɔrɔ nɔgɔlen

ɲεfɔli ɲεnamaya cogoya fanga bε se ko

minnu kɔrɔ hellip) ani yiriwali kuntaala jan

kan ka laban krsquoa ɲini u fε u ka sigida

nrsquoa lamini ɲεfɔ ani ka yiriwali kuntaala

jan cogoyaw dantigε

- Kalanden cεmanmusomanw bε ko in

waleya walima ka ɲεgεnw ni jaw sɛbɛkɔrɔ

lajε

- brsquoa jira ko sigida nrsquoa lamini sabatili tɛ sira

sɔrɔ jama ka kεnεya sabatili kɔ

- Kalanden cεmanmusomanw bε sεbεnw

lajε ka ɲininkaliw jaabi

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- Kɔlɔsiliw

Hakililaɲini

- Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw

kɔmaseginni

bɛ dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw

kulusigili la ka kɛɲɛ ni cakɛminɛnw ye

(dɛmɛnanw)

Kulu kelenkelenna ka kumalasela bɛ

baara kɛlenw dajira ninnu kan

- Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

ɲɛfɔli

- Hadamadenw makoɲεfεnw sɛbɛnni

dumuni fiɲε saniman sigida nrsquoa lamini

saniman

- U ka sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala

jan gεlεyaw

- Sɔrɔfɛnw tɔpɔtɔli

- Sigida nrsquoa lamini tiɲɛni sababu anrsquoa

kɔlɔlɔw

- Fɛn min bɛ sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan siri ɲɔgɔn na

Hakililafalen ani

kulubaaraw

sɛmɛntiyali

dantigɛlikɛnɛsigi

Hakililaw

nafawsinsinni ni

kuma kolomaw

latɔmɔni

Karamɔgɔ cεmanmusoman bε kuluw

ka jaabiw lamɛn kunnafoni minnu brsquou ka

hakililaw jε krsquoolu fara u kan ka fɔlenw

sεmεntiya ani krsquou dεmε u ka kuma

koloma labanw latɔmɔni na

Kalanden cεmanwmusomanw

- Ko minnu ye tiɲε ye ani nrsquou bε se ka kε u

brsquou hakili to olu la u ka sigida yiriwali

kuntaala jan kundon yiriwali kuntaala jan

sɔrɔli gεlεya bεε furakεli kɔrɔ

- U brsquou kundon yiriwali kuntaala jan ɲɛtaa

kɔrɔ

- Jεkabaara

Bakurubafɔkati-

mu dɔ labɛnni

Kiimεnibaaraw

bakuruba jateminε

bɛ baara dɔw kiimεnisɛbɛn labɛn min bɛ kɛ

sababu ye ka waleyaw kɛ ka dɔ bɔ sigiyɔrɔ

gɛlɛyaw la

Baarakɛkuluw kɔnɔ kalanden

cɛmanwmusomanw bɛ kunnafoniw

ɲini u ka sigida nrsquoa lamini tiɲɛw kan

-Kalandenw bɛ baarabolodalisɛbɛn

dilan

Sɛbɛnw dilanni

Kulubaara

166

Kalanbolo gafe lajɛlen Forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

Kalanbolo wɛbu lajɛlen forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Forobakεnεya

Hakilila kɔrɔ

- httpwwwlaroussefrencyclopediediverssansA9_publique90008

- httpwwwintellegofrsoutien-scolaire-1ere-st2s-aide-scolaire-sciences-sanitaires-et-socialessante-sante-publique15558

httpwwwlegifancegouvfraffichTextedocidTexte=JORFTEXT000000227015εtdateTexte

- httpwwwdestinationsantecoml-oms-penchee-sur-les-africainshtml

Sigida nrsquoa lamini

Hakilila kɔrɔ

- httpwwwtechno-sciencenet onglet=Glossaireεtdefinition=3469

- httpreseauecoleetnatureorg

- httpwwwiucnorgfr

Yiriwali kuntaala jan

Ladamuni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan ma httpwwwmeirieucomECHANGESlepripdf

httpreseauecoleetnatureorg

httpwwwiucnorgfr

KALANBOLO 7NAN FANKELENFƐJAMANAW

KA DONɲƆGƆNNA

LatεmεniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Karamɔgɔ cεmanmusoman

bε kalandenw bila ka baarabolodalisɛbɛn dɔ

labɛn (baara kεtaw u kεminɛnw)

waatiboloda dεmεbaaw kɔlɔsili ani kiimεni

walasa ka yεlεma ɲuman don u ka sigida nrsquoa

lamini cogoya la ka kεɲε ni yiriwali kuntaala

jan ye

167

laquo A ɲuman ye ka fanga ni jɔsen ɲεnamaw di Sedeyawo ma minnu bɛ jamanaw taw sanfɛ

walasa a ka se ka ko latigɛlenw waleya ani ka bɛnɲɔgɔnmaya sabati politikiko siratigɛ la

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ raquo

1 Wansεsilasi Sakere Kεri MɔnzalaMenceslas sacreacute Cœur Monzala Afiriki tilebinyanfan jamanaw ka donɲɔgɔnna

hakililaw Sedeyawo fangabulonw sεgεsεgεli san 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajεra 15062012

httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-afrique-de-louest-

analyse-du-cadre-institutionne17html

FANKELENFƐJAMANAW

KA DONɲƆGƆNNA

1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Dantigεli

168

abini yεrεmahɔrɔnya sɔrɔla jamana minnu bε fan kelen fε Afiriki tilebinyanfan

kɔnɔ olu yrsquoa ɲini ka fara ɲɔgɔn kan u marabaa kɔrɔw ye dancε minnu ci u ni

ɲɔgɔn cε walasa krsquoolu bin ka bɔ yen U laɲini tun ye ka ɲɔgɔnhakililajiginkεnε sigi

u jɛlen bɛ kuntilenna minnu na yiriwali sira kan olu waleyali kama ani ka fanga jɔnjɔn sɔrɔ krsquou

ka ɲɔgɔndεmε sigi senkan ani krsquoa sinsin O hakilila in kεra fankelenfεjamanaw ka

bolodiɲɔgɔnma waleyalisira ye san tan laban in kɔnɔ

Walasa ka donɲɔgɔnna nafa don jamanadenw ka ɲεnamaya kɔnɔ ani u krsquoa faamuya kosɛbɛ

Sedeyawo jamanakuntigiw bɛnna laɲini dɔ kan min ka kan ka waleya sanni san 2020 cε

jamanaw ka Sedeyawo ka bɔ o la krsquoa kɛ jamanadenw ta ye

Fankelenfεjamanaw ka tɔnw sigili ani sigidajamanaw ka tɔnw i nrsquoa fɔ Afiriki

tilebinyanfanfεjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn (Sedeyawo) Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ

yiriwali ani wariko tɔn (Imowa UEMOA) Sɛnɛgali Ba labaarali jamanaw ka tɔn

(OyεmuweyεsiOMVS ) Sahelijamanaw ka jakεlεtɔn (SilisiCILSS ) Joliba Ba fala donni ba la

(AbeyεfuyεniABFN ) adw Nin bεε bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka cɛsiri jira ka baara kε

ɲɔgɔn fε ani krsquou kan di donɲɔgɔnna jɔnjɔn sabatili kama

Kalanbolo se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fankelenfεjamanaw ka

donɲɔgɔnna sinsinni ma

Masalakun bolofara fila bε kalanbolo in kɔnɔ

1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

K

169

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo ka kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kalandegeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara la

170

2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara

waleyali

3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka

baara waleyali

4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kɔnɔkow

Sedeyawo jirali

Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwali tɔnba (Sedeyawo) ye fankelenfεjamana tan ni

duuru ka jεkulu ye min sigira senkan san 1975 A ka baara ye sɔrɔ donɲɔgɔnna sabatili ye

laquo sɔrɔ sira bεε kan i nrsquoa fɔ iziniko taamakow kunnafonidikow kuranko sεnεko kungo

sɔrɔfɛnko jagoko ni nafolokow hadamadenyakow ani seko ni dɔnko hellipraquo

San 1993 Sedeyawo fanga bonyara segin kɛlen bεnkansεbεn kan krsquoa kalan ni bɛn ni lakana

jateli ye Afiriki tilebinyanfan fε O hakilila in kεra sababu ye ka bεnkansεbɛn dɔ bolonɔbila san

1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogo kan u ɲɛnabɔli u banni ani bɛn ni lakana sabatili

Jamana 15 bε Sedeyawo kɔnɔ bi (Benεn Burukina Faso Kapuwεri Kɔnɔwari Ganbi Gana

Gine Konakiri Gine Bisawo Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn ani Togo)

Moritani yrsquoa yεrε fosi ka bɔ Sedeyawoko la san 2000

ƐfεmiFMI ka fɔ la Sedeyawo tɔnjamanaw ka jamanakɔnɔsɔrɔ mumɛ labugunda (PeyibePIB)

hakɛ bakuruba anrsquou ka sanni se kɛɲɛni (PepeyaPPA) hakɛ bakuruba bɛ bɛn

Lamerikɛndolariwari miliyari 56486 ma o yrsquoa bila sɔrɔko setigiya jɔyɔrɔ 25 nan na diɲε kɔnɔ

Sedeyawo jamanaw dugukolo kɛnɛ mumɛ bɛ bɛn kilomεtεrεkare miliyɔn 51 ma a jamanaden

hakɛ mumɛ ye miliyɔn 299 ɲɔgɔnna ye

Sedeyawo tariki anrsquoa jujɔn

Afiriki tilebinyanfan tɔnba sigili hakilila sɔrɔla kabini san 1964 A bɔra Liberiya jamanakuntigi

kɔrɔ Wiliyamu Tubumani na O siratigε la bεnkan dɔ bolonɔbilala Kɔnɔwari Gine Konakiri

Liberiya ani Saralɔn cε san 1965 nka o ma sira sɔrɔ San 1972 awirilikalo la Nizeriya

jamanakuntigi Zenerali Gowɔni ni Togo jamanakuntigi Zenerali Eyadema yrsquou cɛsiri poroze in

171

waleyali la U ye hakilila dɔw fara ɲɔgɔn kan ka jamana 12 yaala krsquoolu ka dɛmɛ ɲini krsquoa ta san

1973 zuluyekalo la ka se a utikalo ma Lajε dɔ labɛnna Lome walasa ka bɛnkan dajiralen

sɛgɛsɛgɛ

Mɔgɔ faamuyalenbaw ni sariyatigiw ka lajε dɔ kεra Akara san 1974 zanwuyekalo la ani

minisiriw ka lajε dɔ Mɔrɔbiya san 1975 zanwuyekalo la O lajε fila bεε ye bɛnkansɛbɛn dajiralen

in sɛbɛkɔrɔ sɛgɛsɛgɛ A laban na Afiriki tilebinyanfan jamana 15 yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn

in na ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔko yiriwali tɔnba sigi senkan (Legɔsi bεnkan)

san 1975 mεkalo tile 28 Labɛnlajɛ minnu yɛrɛ nana ni Sedeyawo sigili ye olu bolonɔbilala

Lome Togo san 1976 nowanburukalo tile 5 Walasa ka sɔrɔw donɲɔgɔnna sennateliya ani ka

barika don bolodiɲɔgɔnma na politikiko nasira la yεlεma donna bεnkansεbεn na krsquoa bolonɔbila

san 1993 zuluyekalo la

Sedeyawo lakodɔnna Afiriki sɔrɔko AyeseAEC yiriwali ntuloma duuru dɔ ye

KomesaCOMESA SeeyasiCEEAS IgadiIGAD SadɛkiSADC ani SedeyawoCEDEAO Olu

yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn na min bɛ bolodiɲɔgɔnma sinsin AyeseAEC ni SeyeyεriCER cε

san 1998 feburuyekalo la

Sedeyawo kuntilennaw anrsquoa jɔsenw

Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔnba kuntilenna ye bolodiɲɔgɔnma ani

donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko la walasa o ka bange

sɔrɔkelenya ni warikelenya la ni tɔnjamanaw ka sɔrɔ mumɛ don ɲɔgɔn na O donɲɔgɔnna in

ka kan ka kε sababu ye ka jamanadenw ka diɲɛlatigɛ nɔgɔya ka sɔrɔ labugunni sabati ka

tɔnjamanaw cɛsira sinsin ani ka kε sababu ye ka Afiriki bɛɛ lajɛlen ka ɲεtaa ni yiriwali sabati

Segin kɛlen bɛnkansɛbɛn in kan krsquoa kalan san 1993 o tun ka kan ka barika don tɔnjamanaw

cɛ bolodiɲɔgɔnma na sɔrɔ ni politikiko siratigɛ la O bɛnkansɛbɛn in yrsquoa dantigɛ ko sɔrɔko laɲini

ye ka jɛ sugufiyɛ kelen na ani wari suguya kelen Politikiko nasira la laɲini ye ka

depitebulonba kelen sigi senkan Afiriki tilebinyanfanjamanaw tɔgɔ la ka sɔrɔko ni

hadamadenya yiriwalibulon kelen sigi senkan ani ka Sedeyawo ka kiiritigεbulon kelen sigi min

bɛ kiiriso kɔrɔ nɔnabila ka tɔn ka kolatigɛlenw waleya O bεnkan in bε Sedeyawo yamaruya a

krsquoa jɔyɔrɔ fa ka Afiriki tilebinyanfan fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi ani krsquou ban

Sedeyawo brsquoa ka wale sinsin nin jɔsen jɔnjɔnw kan

172

Tɔnjamanaw damakεɲεni anrsquou ka makoɲεɲɔgɔnma

Jamanaw ka ɲɔgɔndεmε ani u kafolen senyεrεkɔrɔ

Bolodiɲɔgɔnma jamanaw ni ɲɔgɔn cε

Politikiw bɛrɛbεnni ɲɔgɔn ma ani porogaramuw donni ɲɔgɔn na

Jεlenya tilennenya sɔrɔko ni hadamadenyako la

Tɔnjamanaw ka kɛlɛbinbaliya ɲɔgɔn kan

Bɛn sabatili basigi ani lakana

Fɔɲɔgɔnkɔw banni nɔgɔya la

ɲɔgɔnbonya ani hadamaden ka hakεw layiriwali nrsquou lakanani

Demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni

Sedeyawo fangabulonw

Walasa a ka se krsquoa ka baaraw kε Sedeyawo ye nin fangabulon ninnu sigi senkan

Jamanakuntigiw ni gɔfɛrɛnamankuntigiw ka lajε

Waleyali sekeretariya

Tɔn depitebulon

Tɔn kiiritigεbulon

Sɔrɔ ni hadamadenya sabatibulon (o ka kan ka sigi)

Sedeyawo ka yiriwalinafolobɔ ni yiriwali banki (BeyideseBIDC)

Sedeyawojamanaw yiriwali nafolobɔda (FeyɛrideseFRDC)

Sedeyawojamanaw ka baarabaw kεli banki (BeyɛriseBRIC)

Afiriki tilebinyanfan warikocakεda (AmawoAMAO)

Afiriki tilebinyanfan ka wariko ɲεɲinicakɛda (ImawoIMAO)

Afiriki tilebinyanfan kεnεyako sabatilitɔn (OwasiOOAS)

Baarakεjɛkulu kεrεnkεrεnnenw (olu ye fɛɛrɛko baarakɛjɛkulu kɛrɛnkɛrɛnnen 6 ye)

Baarakɛcogo fɛɛrɛ min tara san 1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli u banni bɛn ni

lakana kama Jɛkulu minnu sigilen bɛ fɛɛrɛwaleya kama fanga tigilamɔgɔw brsquoo kɔnɔ

wale kɛbaga sekeretɛri laadibaa fɔkabɛn kama ani tɔnjamana tan lakana tigilamɔgɔw

(Burukina Faso Gana Gine Konakiri Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn

Togo)

Kuntilenna baara ani danbe bajuw

173

Sedeyawo kuntilenna

Ka marabolo sigi dancɛw tɛ min kɔnɔ min

yiriwalen bɛn ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnma bɛ min

kɔnɔ a sinsinnen bɛ mara kɛcogo ɲuman

kan sɔrɔfɛn camanba bɛ se ka lasɔrɔ

jamanadenw fɛ min kɔnɔ krsquoo sɔrɔfɛnw don

ba la ni sababulada ye walasa yiriwali

kuntaala jan ka sabati ani sigida nrsquoa lamini

tangali

Sedeyawo ka baara

Ka bolodiɲɔgɔnma ani donɲɔgɔnna sabati

olu minnu bɛ na ni jɛ ye sɔrɔko la Afiriki

tilebinyanfan fɛ walasa ka jamanadenw ka

diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati ka sɔrɔ

basigili sinsin ani krsquoa jiidi ka tɔnjamanaw

cɛsira layiriwa ani ka kɛ sababu ye ka

Afiriki ka yiriwali ɲɛtaa sabati

Sedeyawo danbe bajuw

Kisɛya

Kisɛya waleyali tangali nrsquoa sinsinni kɛra

sababu ye diɲɛ bɛɛ ka sɔn krsquoa kɛ misali ye

jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la sɔrɔko

ni wariko la

Bonya

Ka ɲɔgɔnbonya sabati Sedeyawo

baarakɛlaw nlsquoa jamanadenw cɛ ani ka

kodilanse bonya kuradilan ani kunnafoni

munumunucogo ɲuman

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Suguya caya

Ka jamanacamanko siyacamanko ani

seko ni dɔnkocamanko lakodɔn krsquoolu

faamuya ani krsquoo hakililaw jiidi krsquou bonya

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Hɔrɔnya

Krsquoi cɛsiri kosɛbɛ walasa baara sariya

jɔnjɔnw ka labato ka jama ka dannaya

sɔrɔ anrsquoa ka bonya ka da an ka waleyaw

kɛcogo kan

Sendonni kow la

Ka jama sendonni ɲini krsquoa don ba la

lafaamuyali bɛ kɛ min kan min bɛ kɛ

Sedeyawojamanaw ka baaracamankɛko

dugucamanko ani seko ni dɔnkocamanko

hukumu kɔnɔ politiki ni kolatigɛli dakun bɛɛ

lajɛlen na

Tilennenya

Tilennenya ani kuma ɲuman fɔli i

jamanadenɲɔgɔnw ye krsquoo hakilila don

Sedeyawo mɔgɔ bɛɛ kun na ani

fangabulonw kɔnɔ ka kɛɲɛ ni Afiriki

tilebinyanfan jɔsen jɔnjɔnw ye

Jɛlenya

174

Ka baara kɛ ni baara kɛcogo fɛɛrɛ jɛlenw

ye walasa lafaamuyali kɛra kolatigɛlen

minnu kan ani politiki labɛnni taabolow ka

sabatii

Baaraɲɛdɔn

Ka baaraɲɛdɔn jira ani cɛsiri diɲɛ

tɔgɔlabaaraw ɲɛni na anrsquou waleyaliko

ɲumanw ani ka jogo ɲumanw ta ani waso

Afiriki tilebinyanfan baarakɛyɔrɔw la

Laadiriya

Ka ɲɔgɔnlafaamuya latigɛliw kɛ kasɔrɔ i

ma da mɔgɔ kɔkan tilennenya la laadiriya

ani kɛɲɛni

Sɛbɛkɔrɔɲɛni

Ka sariya gɛlɛn sigi senkan teliya la min

baaraw tɛ jɔ ka ɲɛsin mɔgɔw jamanaw

Afiriki tilebinyanfan ani diɲɛ tɔgɔlalaɲiniw

sabatili ma

175

Donɲɔgɔnna ntulomaw

Afiriki tilebinyanfan sɔrɔfɛnw layiriwali (mɔgɔw sekow layiriwali cɛ ni muso

damakɛɲɛni sigida nrsquoa lamini ɲuman) fasodenya kelen

Bɛn ni basigi Afiriki tilebinyanfan bɛnni nrsquoa basigili fɔɲɔgɔnkɔw karatukaratu ani

kɛrɛfɛdɛn tɛ min kɔnɔ

Mara kɛcogo ɲuman mara kɛcogo ɲuman politikiko ni sɔrɔko sira kan jɛlenya ni

jɔyɔrɔfa forobafɛnw labaaracogo la ani hadamadenw ka hakɛw lakanani koɲuman

Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna (jago sugu wari sɔrɔfɛnw yɔrɔw politiki) Afiriki

tilebinyanfan jɛli sugu kelen na wari suguya kelen na wari jurudonbaaraw ani u juru

saracogo ɲuman ɲɛnabɔlen bɛ min kɔnɔ

Kɛnyɛrɛye cakɛda yiriwali Jɛɲɔgɔnya kolo gɛlɛn ani gɔfɛrɛnamankunda ni

kɛnyɛrɛyekunda ka faraɲɔgɔnkan o ye labɛn ye min ka fisa forobacakɛdaw ni

kɛnyɛrɛyecakɛdaw labugunni ma

Bɛn lakana ani mara kɛcogo ɲuman

Bolodiɲɔgɔnma layiriwali

Sɔrɔko kɛɲɛni ni ɲɔgɔndan jɛlenya sira kan

Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna

Fanga sigibolo se

Lakikaya bakuruba

176

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara 1lɔ se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali

KalanDegeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara la

2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara

waleyali

3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka

baara waleyali

4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kuntaala Lɛrɛ 12

MinɛnDɛmɛnansɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw ani jamana

sariyasigisɛbɛn

- Sedeyawo ka misaligafe

- Jaw

177

- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

SeKoɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka Sedeyawo kuntilenna

nrsquoa ka baara ɲini krsquou dɔn

Hakilila minnu bɛ tali kɛ

Sedeyawo kuntilenna a ka baara

anrsquoa danbew la

- Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bε

εntεrɛnεti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Lɛrɛ 2

2 Ka Sedeyawo jɔsenw anrsquoa

danbe bajuw lajɛya

Jɔsenw ani danbe bajuw Lɛrɛ 4

3

Ka masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

Kalansenlabɛnsɛbɛn labɛnni

Kalandegeli kalanbolo bolofara

dɔ labɛnni krsquoa waleya

Kiimɛni

Lɛrɛ 2

4

Baara minnu ka ɲi

Sedeyawo kuntilenna nrsquoa

ka baara sabatili ma

layiriwali

Waleyalifɛɛrɛ minnu ka ɲi

Sedeyawo kuntilenna sabatili ma

anrsquoa ka baara waleyali

Lɛrɛ 4

178

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1lɔ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Sedeyawo kuntilenna a ka baara anrsquoa danbe bajuw

KalanDegeli kuntilennaw

Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

la Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆN

KalanDɔnni sira kann Jogobaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛMɔgɔyasira

dɔnniya sira kan

- Ka kɔrɔ di Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara ma

- Ka Sedeyawo danbe bajuw ɲɛfɔ

- Ka jogo ta min ni danbe bajuw bɛ ɲɔgɔn

ta

- Ka sɔn jamanacamanko seko ni

dɔnkocamanko ani siyacamanko ma

- Ka jatigiya kɔrɔ walanwalan

Ka Sedeyawo danbe

bajuw sɛgɛsɛgɛ

Kuntaala Lɛrɛ 2

179

MinɛnDɛmɛnanSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw jamana sariyasigi

- Sedeyawo ka misaligafe

- Jaw

- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo BAARA KƐTAW Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn

kɔrɔdɔnnen

kɔrɔ sɛgɛsɛgɛli

Ka kalanden cεmanmusoman

sendonni nrsquoa ka seko ni dɔnko

hakε dɔn ka ɲεsin hakilila

kalantaw ma

U bε ɲininkaliw jaabi

jaabi ɲuman sugandili

Kelennabaara

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

kalanden cɛmanwmusomanw

ɲininka u ka Sedeyawojamana

dɔw danbejɔkanw fɔ

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

hakililafalenfalen kɛ danbejɔkanw

kan walasa ka bɔɲɔgɔnfɛyɔrɔw ni

ɲɔgɔndafayɔrɔw labɔ u kɔnɔ

- Hakililafalen

- Hakililaɲini

- Sεbεnɲini (minnu sɛbɛnnen

don mansin na ani minnu bε

εntεrɛnεti kan) Ka ɲɛsin

Sedeyawo bɛnkansɛbɛn ma min

tara san 1993 zuluyekalo la ani

jamana sariyasunba

- Kulubaara

180

- Kɔlɔsili

- ɲininkaliw nlsquou jaabiw

Kulukɔnɔbaaraw

sɛgɛsɛgɛli nrsquou

lakaleli ani

hakililafalenw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

danbe baju damadɔ dajira minnu

bɔra Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara anrsquoa danbe bajuw

masalabolo kɔnɔ

- bɛ nin cikan ninnu di kulubaara

kama

- danbe minnu kofɔlen don

masalabolo kɔnɔ aw kelen-kelen

anrsquoaw lajɛlen krsquoolu kalan krsquou ɲɛfɔ

ka jɛya

- ka Sedeyawo ka baara ɲɛfɔ ka

jɛya

- ka katimu dɔ ci ka Sedeyawo

danbew sanga don o don danbew

ni kɛwalew ma

Kalandenkulu kelen-kelen ka

kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔw

jaabiw lase tɔw ma

- Kulubaaraw ka hakililafɔ

- Hakililafalen kalanden

cɛmanwmusomanw ni ɲɔgɔn cɛ

dantigɛlikɛnɛ kan

- ɲɔgɔlɔnbɔ

Dɔnniya kura

sɔrɔlenw

labɛnniSinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw

farali la ɲɔgɔn kan ani krsquou kulusigi

ka na ni kunnafoniw ye minnu bɛ

kumakoloma latɔmɔnenw dafa

Kalanden cɛmanwmusomanw brsquou

jilaja ka kɔnɔko basigilenw fara

ɲɔgɔn kan kuluw kɛlen kɔ ka

hakililafalenw kɛ

Hakililaw faraɲɔgɔnkan

Kiimεni

Bakuruba-

jateminε

Karamɔgɔ cɛmanmusoman brsquoa

ɲini kalanden cɛmanmusomanw

fɛ u ka Sedeyawo danbew kɛ

sɛbɛn ye ka kɛɲɛ ni jamanaw

cogoyaw ye walasa krsquou ka

dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛ o kan

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

baarakɛjɛkuluninw sigi-sigi o sɛbɛn

dilanni kama

Kelennabaara

181

Latεmεni

Dɔnniya

sɔrɔlenw

waleyali

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

dɛmɛ don tile kelen

lafaamuyalibaara labɛnni na seko

ni dɔnko jiralidɔgɔkun kɔnɔ walasa

siya wɛrɛw ni jamana wɛrɛw krsquou

danbew jira ɲɔgɔn na

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

tile kelen lafaamuyali kɛ lakɔli la

walima u ka kin kɔnɔ

- ɲɔgɔlɔnbɔ ɲɔgɔlɔnba ɲɔgɔlɔn

fitinin

- ɲɔgɔnye

182

Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ka ɲɛtaa ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

Kɔnɔkow

Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou taabolow

Politiki ni sariyalako donɲɔgɔnna

- Ka sedeyawo sariyaw bila jamanayaw taw sanfɛ ko latigɛlenw waleyali la

- Cakɛdaw dɔw sigili senkan minnu bɛ jamana taw sanfɛ nrsquou bɛ tali kɛ kɔlɔsili ni ko latigɛlenw

jalatigɛli la kiiritigɛbulon depitebulon sɔrɔ ni hadamadenyako sabatilibulon

- Bolodiɲɔgɔnma politikiko siratigɛ la

- Mɔgɔw ka taamaw u sago la sɔn kɛra porogaramu min ma san 1978 mɛkalo lajɛ senfɛ

dakun saba (3) brsquoo kɔnɔ

- Wizaw (visas) binni

- Dagayɔrɔko hakɛ

- Sigiyɔrɔko hakɛ

183

Sɔrɔko ni wariko (sugufiyɛ kelen wari suguya kelen izini dugujukɔrɔfɛnw kɛnyɛrɛye

sɛnɛ hellip)

- Sedeyawo ka porogaramuw labonyali ka baara suguya wɛrɛw don u kɔnɔ misali la sɔrɔ

taabolow bɛrɛbɛnni ɲɔgɔn ma

- Fangabulonw ka baarakɛnafolo sɔrɔli Sedeyawo yɛrɛ fɛ wari dɔ tigɛli jamanaw kun 05

wusuru binni jamana wɛrɛw kan u ka minɛnw donni kunkɔrɔ Sedeyawo kɔnɔ walasa ka Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna musaka sɔrɔ

Bolodiɲɔgɔnma duwaɲɛko la

- Jagofɛnw falenfalenni labilali porogaramu o min bɛ kɛ sababu ye ka duwaɲɛsokelenya

sigi senkan dɔɔnin-dɔɔnin Sedeyawojamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

- O duwaɲɛsokelenya bɛna ni duwaɲɛwari ni wusuruw wulili ye pewupewu ka bɔ

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ anrsquoolu ɲɔgɔnnaw ani binkanniwusuru minnu bɛ sara jamanaw

dancɛw tɛmɛni na krsquoolu wuli ani ka wusuru suguya kelen sigi Sedeyawojamana bɛɛ tɔgɔ

la nrsquoo bɛ wele TeyeseTEC Wusuru min bɛ sara dancɛw tɛmɛni na ni sɔrɔfɛn

bayɛlɛmabaliw ye jamana tan ni fila (12) yrsquoo wuli ka bɔ u ni ɲɔgɔn cɛ Benɛn Burukina

Faso Kɔnɔwari Ganbi Gana Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn

Saralɔn ani Togo

- Ka duwaɲɛsow ka baara kɛlenw kunnafoni fɛsɛfɛsɛliko ɲuman taabolo minɛn dɔ sigi

senkan nrsquoo ye SidoniyaSYDONIA ye walasa ka dɔ faracogo ɲini tɔnjamanaw

duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ kan

Bolodiɲɔgɔnma jagoko sira kan

- Ka lozisiyɛli ErotarasiEUROTRACE sigi senkan kɔkanjago jatew sɛgɛsɛgɛli kama

Sedeyawo ka bolofɛnjirasuguw labɛnni jago nasira la

- Bɛnkan tara jamana wolonwula fɛ san 2000 marisikalo la ka dancɛw bin ka bɔ u ni ɲɔgɔn

cɛ Benɛn Burukina Faso Gana Mali Nizɛri Nizeriya ani Togo

184

Hadamadenya ani seko ni dɔnko donɲɔgɔnna (kalanko suguya caya denmisɛnya

kɛnɛya turisimu adw)

- O taaboloi dantigɛlen in nafa bɛ sɔn ka bonya nrsquoa bɛɛ ye sabula yan de jamanadenw bɛ

sɔn ka diɲɛ nrsquoa ye krsquou ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ Jamanadenw sɔnni o ma o bɛ sɔrɔ u dali la

a la krsquou bɛɛ ye yɔrɔ kelen mɔgɔw ye A kɛra donɲɔgɔnna ye o walima ladamuni bɛn kama

nin taasira bɛɛ sinsinnen bɛ hadamaden de kan

- A ka ca a la nin donɲɔgɔnna in waleyali seko ni dɔnko sira kan o bɛ kɛ kɔrɔlen ni

fɛsitiwaliw sugu ani jamanaw ka ɲɔgɔnsɔrɔko wɛrɛw labɛnni ye

Nka nin ko ninnu waleyali bɛ se ka bali ni mɔgɔw yrsquou ban ɲɔgɔn ta la ani ka ban ɲɔgɔn na

sira caman fɛ fo nrsquoa kɛra dɔnkiliko ye Hakilila in sera ka waleya kosɛbɛ dɔnkɔliko sira kan

sabula danyɔrɔ tɛ dɔnkili la Nka a ka ca a la o brsquoa sɔrɔ dɔnkilidala bɛ ka dɔnkili da jama min

ye nrsquoo brsquoa ka kanfɔta mɛn o ye jamana fila ni kɔ mɔgɔw ye

Bolofɛnjirasugu min sigira senkan san 2011 o kun tun ye ka Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna

ani jagoko layiriwali sabati tɔnjamanaw cɛ A masalakun tun ye laquo ka dɔ fara jago fanga kan

tɔnjamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ ni jɛɲɔgɔnya ye gɔfɛrɛnaman ni kɛnyɛrɛye cɛ raquo

- Fura min tun ka kan ka sɛgɛsɛgɛ kosɛbɛ o tun ye lakɔlikalan kalansen bolodalenw

bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma O bɛrɛbɛnni in kana faamu kalan suguya kelen kɛli ye nka a ka

faamu fangafaraɲɔgɔnkan sira fɛ kalanko la

- O siratigɛ la misali kelen min bɛ se ka dajira tɔw cɛla o ye fɛsitiwali dɔ labɛnni ye

kalandenw fɛ (bawo sinsin ka kan ka kɛ denmisɛnsɛrɛw de kan) min na

kalandenɲɛnajɛkuluw a farikoloɲɛnajɛkuluw tɛna bila ɲɔgɔn na jamana ni jamana nka u bɛ

fara ɲɔgɔn kan ka kɛ Sedeyawo jamanaw ka denmisɛnkulu lajɛlenw ye baaraɲɛdɔn bɛ

falenfalen minnu kɔnɔ nka fangafaraɲɔgɔnkan hukumu kɔnɔ kasɔrɔ a ma kɛ ni ɲɔgɔndan

ye Ntolatankuluw tɛ kɛ fadenw ye nka u bɛ kɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna

labɛnyɔrɔw ye ɲɔgɔndan in tɛna kɛ fadenkɛnɛ ye farikoloɲɛnajɛkuluw cɛ nka a bɛ kɛ

jamanaw ka ɲɔgɔndɛmɛ kalanso ye

ɲɔgɔlɔnba tɛ jamana kelen ka seko ni dɔnko jira bilen a bɛ kɛ hadamadenya

ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya kalansoba ye

185

- Ni donɲɔgɔnna hakilila faamuyara jamanaw fanfɛ i nrsquoa fɔ a jiralen bɛ cogo min na

sanfɛmisali kɔnɔ hakilila min bɛ jamanaw taw sanfɛ hakɛlabatoko la o fana ka kan ka dajira

O la ni jamana caman ɲɔgɔndankuluw bɛ sigi jateminɛ ɲɛnama bɛ kɛ ka hakɛlabato

taabolow don ba la

- Sedeyawo ye sɔrɔko jɛkulu ye a man kan krsquoa to fili krsquoa sɔrɔ baara taabolo la fili min brsquoa bali

a ka faamuya ko a ka sugu diyalifɛɛrɛ ka kan ka tɛmɛ sira min fɛ o ye jamanadenw ka

sigiɲɔgɔnya taabolo labɛnni ye

O la walasa ka jamanaden wɛrɛ ka siranɲɛ bɔ mɔgɔw la siranɲɛ min ye faciyɛn ye fo baara

ka kɛ sinsinnan fila kan

- denmisɛnnin

- koɲɛɲinihakili ani ɲinini diyanye

Denmisɛnnin ka kan ka lasu a ka ɲɛbɔ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ danfara dɔnniya ɲɛɲinini fɛ ni

ɲɔgɔnkunbɛnw ni hakililafalen ɲɛnamaw cayali ye o kɛnɛw kan baliku (mansa) ka kan krsquoa

yɛrɛ minɛ a ka faya jirako jugu la ka ɲɛsin laquo dɔ diyɔrɔ ani dɔ sɔrɔyɔrɔ ko labɛnnenw ma raquo

A bɛ se ka mɔgɔ dabali ban min tɛ jateminɛ kɛ nin kow la ko Ala ye mɔgɔw da a mrsquou kɛ

kelen ye ka laban ka dɔ ɲɛrɔcin (bila) o ka bin dɔ kan u ka kɛlɛ ka ɲɔgɔn tiɲɛ

A bɛ se ka kɛ mɔgɔ min ma da ko la o trsquoa dɔn ko mɔgɔw tɛ kelen ye O cɛ in sago don krsquoo

cogoya in misali dɔ ye a ɲɛ A bɛ hakili sɔrɔ nrsquoa bɛna taa taama na ka maramafɛn ta krsquoa

yɛrɛ lakana krsquoa ɲini fana a ni mɔgɔ ka taa ɲɔgɔn fɛ nrsquoa bɛ don krsquoa da a bɛ da sɔgɔ a yɛrɛ

dala A brsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ a yɛrɛ ka so kɔnɔ kasɔrɔ a brsquoa dɔn ko sariyaw bɛ yen

gɔfɛrɛnaman ka lakanabaaw bɛ yen maramafɛnw bɛ minnu bolo ka mɔgɔw ɲangi minnu ka

tɔɔrɔ bɛna se a ma A krsquoa yɛrɛ ɲininka hakilila jumɛn brsquoa la ka ɲɛsin a jamanadenɲɔgɔnw ma

nrsquoa bɛ taa taama na ni maramafɛn ye a bɛ jogo jumɛn miiri nrsquoa dugudenɲɔgɔnw ye tuma min

na a brsquoa ka soda tugu krsquoa denw nrsquoa ka baaradenw ka daw tugu ani krsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ

A fɔ a tɛ ka diɲɛmaa bisigi ni waleya dɔ ye i nrsquoa fɔ ne fana brsquou bisigi ni n ka kumaw ye cogo

min na Nka hadamaden dancogo Ala fɛ ale ni ne si tɛ krsquoo jalaki ni fosi ye Hadamaden

nege anrsquoa diyanyeko olu trsquou dama jurumu ye Ko minnu yɛrɛ brsquoa bila a diyanyekow la olu

fana tɛ jurumuw ye ni mɔgɔw tɛ sariyaw dɔn minnu brsquou kɔn wa mɔgɔw fana tɛ sariya dɔn ko

186

la min ma deli ka kɛ sariya fosi fana tɛ se ka sigi ni mɔgɔw ma bɛn a kan ka dɔ sugandi ka

bila a sigili la HobɛsiHOBBES2

Jɔlifɛnko la (kuranko telefɔniko duguma taamako sanfɛtaamako ani jikantaamako)

- Enɛriziko

- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1982 jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ Afiriki

tilebinyanfan gazitɛmɛsirako poroze kan Sedeyawo ka laɲini kɔnɔ diɲɛ waribonba ye Afiriki

tilebinyanfan gazitɛmɛsira baaraw kɛli ɲɛbilajateminɛ daminɛ

- O siratigɛ la Benɛn Gana Nizeriya ani Togo olu bɛnna a kan ka gazitɛmɛsira dɔ labɛn

Nizeriya dugujukɔrɔgazi lasɔrɔli la enɛrizi labaarali kama

- Enɛrizi sɔrɔkɛminɛnw yiriwali ani tɔnjamanaw kuransow kalansoli dantigɛlisɛbɛnba labɛnni

- Kurandisoba kelen sigili senkan Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la min bɛ wele Afiriki tilebinyanfan

Powɛripulu laquo Power Pool Ouest Africain raquo

- Kunnafonifalensirako

- Sɔn kɛra porogaramu min ma jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ san 1979 nrsquoo ye

ɛntɛlikɔmu fɔlɔINTELCOM I ye Tɔnjamanaw ɲɔgɔnsɔrɔli telefɔni na telɛkisi fɛ ani fakisi fɛ

ɛntɛlikɔmu filananINTELCOM II Telefɔnici sɔrɔcogow lakurayali baaraw jateminɛni Ka

bɛnɲɔgɔnmaya saratiw dafa nɔgɔya donni kama telefɔniko la

- Siraw bɔli ka Afiriki tilebinyanfan jamanaw bila ɲɔgɔn na

- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1980 desanburukalo lajɛ fɛ Lome ka bɔ Nuwakisɔti ka

se Legɔsi o furancɛ kilomɛtɛrɛ 4560 la kilomɛtɛrɛ 3800 dilanna o ye 83 kɛlen ye

- Ka bɔ Dakaro ka se Njamena o kilomɛtɛrɛ 4460 la kilomɛtɛrɛ 3894 dilanna o ye 88

kɛlen ye

2 HobɛsiHOBBES Bibili dɔ don A dakun 13nan [ ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra 15062012

httpwwwiterevapfdisciplinesphiloEnseignement20de20la20philosophiebulletinsBulletin5Hobbeshtm

187

Sira minnu ka kan ka bɔ ka jamanaw sɔgɔ ɲɔgɔn na o janya mumɛ ye kilomɛtɛrɛ 11423 ye

kilomɛtɛrɛ 7653 dilanna o la o ye 67 kɛlen ye

- Dugumataamako nɔgɔyali

- Sedeyawo ye kariti finmannama dɔ dilan mɔbilitigiw kama Jamana 12 yrsquoo kariti in tali

yamaruya Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri

Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo

- Minɛnw ni mɔgɔw donkabɔ bɛnkan jamanaw kɔnɔ sirabakantaama senfɛ o dabɔra ka

jagofɛnw donni nɔgɔya ani krsquoa teliya tɔnjamanaw kɔnɔ Jamana 5 bɛ krsquoo bɛnkan in waleya

Benɛn Kɔnɔwari Mali Nizɛri ani Togo

- Mɔgɔw ni minɛnw ka taakaseginko ɲuman ani taamaw porogaramu kɔlɔsilijɛkulu sigili

jamanaw kɔnɔ O jɛkuluw sigira jamana 12 kɔnɔ Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana

Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo

Sigida nrsquoa lamini minɛcogo taabolo sira kan

- Waleyali porogaramu labɛnnen ni SilisiCILSS ka dɛmɛ ye Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la

- Jilafalenfɛn fogontaw kɛlɛli (Jilabaganin)

- Jakungu kɛlɛli

- Dɔ farali jamanaw metewocakɛdaw fanga kan

Bɛn ni lakanako sira kan

- Jamanaw ka binkannibaliya ɲɔgɔn kan o bɛnkan tali san 1978

- Jamanaw ka ɲɔgɔnmagɛn lakana sira kan o bɛnkan tali san 1981

- Sedeyawo jɔsenw politikiko la o bɛnkan tali san 1991 zuluyekalo la Dantigɛlisɛbɛn min

bɔra o kɔnɔ o bɛ lafasalifɛɛrɛw kan ka ɲɛsin demokarasi jɔsenw sabatili ma

- EkomɔguECOMOG (Sedeyawo ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu) Ale sigira bɛnkan fɛ min tara san

1990 lajɛ senfɛ

- Liberiya kɛlɛban wulikajɔw

188

- Sedeyawo tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Burukina Faso Ganbi Gana

Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali ani Saralɔn

- Jamana wɛrɛw Uganda Tanzani

- Saralɔn kɛlɛban wulikajɔw

- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Gana Gine Konakiri Mali Nizeriya Sɛnɛgali

- Gine Bisawo kɛlɛban wulikajɔw

- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Ganbi Nizɛri ani Togo

- Wulikajɔ min kɛra Jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ Gine Konakiri ani Sɛnɛgali fɛ

- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili anrsquou ɲɛnabɔli fɛɛrɛ sɔn kɛra olu ma san 1998 lajɛ senfɛ Sɛbɛn

bakuruba dajiralen fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ɲɛmadali ni kɔlɔsili fɛɛrɛ sigili senkan ani

fangabondaw walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa

- Kɔlɔsili kɛyɔyɔ 4 Kotonu Wagadugu Banjulu ani Mɔrɔbiya

- ɲɛmadali ni kɔlɔsili cakɛda sekeretariya la Abuja

- Fɔkabɛn ni lakanajɛkulu dɔ sigili senkan tɔnjamana 9 mɔgɔ bɛ min kɔnɔ

- Sabalibagaw ka jɛkulu dɔ sigili senkan

- Bilankɔrɔkɛlɛbolo dɔ sigili senkan

- Bɛnkan tali ka dan sigi maramafɛn misɛnninw sanni na ka don nrsquou ye anrsquou dilanni Sɔn kɛra

o bɛnkan ma san 1998 ɔkutɔburukalo lajɛ senfɛ

-Baarabolodalisɛbɛn ani jɛkoɲumanya sariya dɔ tali ka bɛn o kan

- Bɛn sabatili layiriwali

- Sɔrɔdasiw ni lakanabaa tɔw kalanni

- Maramafɛn misɛnninw jateminɛni dancɛw la

189

- Kunnafonikafoyɔrɔ dɔ ni Afiriki tilebinyanfan jatebɔsɛbɛn dɔ sigili senkan maramafɛn

misɛnninkow kunkan

- Maramafɛnw hakɛ lakodɔnnenw kantaw kafoli nrsquou tiɲɛni (Liberiya ni Mali yrsquoo kɛ)

- kumaɲɔgɔnya nɔgɔyali ni maramafɛnw dilanbaaw nrsquou feerebaaw ye Jɛkoɲumanya sariya

sigili

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna kolomayɔrɔw nrsquoa nafaw (+ sɛmɛntiyali)

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnnako lakurayali o bɛ na ni fɛɛrɛ kɛnɛman ye mɔgɔ ka kan ka da

min na walasa ka yiriwali gɛlɛyaw ɲɛnabɔ Sedeyawo kɔnɔ o gɛlɛya sababu bɔra jamana

kelen-kelen ka sɔrɔfɛnw nrsquoa ka sɔrɔ cogoya wɛrɛw hakɛ dɔgɔyali la Sira wɛrɛ fɛ ka da Afiriki

jamanaw suguw koronni kan fangafaraɲɔgɔnkan ani taabolo kisɛmaw tali olu bɛ se ka kɛ

sababu ye ka sɔrɔ labugunni sennateliya ka fura sɔrɔ sɔrɔfɛnw dɔgɔyali ani yiriwalinafolobɔ

ni falenw hakɛ dɔgɔyali la

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna nafaw ye jumɛnw ye

Sugunin minnu brsquoa la ka cakɛdaw ni porozew ka se dɔgɔya olu bɛna fara ɲɔgɔn kan

walasa ka jɔyɔrɔ sɔrɔ ɲɔgɔndanw kɛnɛ kan O la cakɛda kisɛmaw na se ka yiriwa

Sugufiyɛw bonyali bɛ se ka kɛ sababu ye ka yiriwalinafolobɔ labugun ka sɔrɔ kɛta

lataa ɲɛ ani ka dɔnniyaw ni fɛɛrɛw falenfalenni ɲɔgɔn ma nɔgɔya

Donɲɔgɔnna bɛ se fana ka dannaya ni sɔrɔ yiriwali yɛlɛmasen kuraw lataa ɲɛ O bɛ

ka bange sɔrɔ jiidili la sariyabatojamana bonyali hukumu kɔnɔ ani tigiya hakɛw

sariya taabolo ɲumanya ani fanga bolili jɛlenya la

Krsquoa sababu kɛ Afiriki tilebinyanfan fɛɛrɛ tigɛlenw ye tɔnjamanaw bɛ se ka dɔ fara u ka

bɛnkanɲini fanga kan diɲɛ kɔnɔ u bɛna se krsquoo kɛ u jɛkululama O tɛ sira sɔrɔ tuma

bɛɛ krsquoa sababu kɛ jamanaw kelen-kelen ka nafaɲini ye U hakilila tun tɛ kelen ye o la

Jamana fitininw bɛ se ka nafaba sɔrɔ tɔn kɔnɔ bolodiɲɔgɔnma sababu la ni sɔrɔfɛnw

kafoli ye walima u tilali tɔn kɔnɔ nrsquou bolofɛnw farali ye ɲɔgɔn kan walima sɔrɔfɛnw

tilali u ni ɲɔgɔn cɛ

Donɲɔgɔnna bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw dɔgɔya ka na ni dannaya ye ani ka jɛkabaara

sinsin lakananiko la

190

Nin nafa sɔrɔta ninnu bɛ tali kɛ donɲɔgɔnna hakɛ la ka kɛɲɛ ni gɛlɛyaw ni kosɔgɔbɛsɔgɔbɛw

wulili ye dancɛw la (sɛbɛnɲɛnabɔw ani jamanaw ka sɔrɔfɛnw saratiw danfaraw) Nin nafa

ninnu bɛ tali kɛ o la layidu ni dannaya fanga cogoya la tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna musakaw (kunkow)

Nrsquoi ye nafaw fɔ yɔrɔ min na o brsquoa jira ko musakaw fana bɛ yen

Dɔbɔli wusuru sarataw hakɛw la o bɛ sɔn ka na ni kɔmunu ye falenw cogoya la

Jamana minnu tɛ tɔn kɔnɔ krsquoolu ka sɔrɔfɛn da nɔgɔw nɔnabila ni tɔnjamanaw ta

da gɛlɛnw ye jamana caman na

Donɲɔgɔnna dabali tigɛlenw bɛ se ka dɔ bɔ duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ la

ka di gɔfɛrɛnaman ma O binni musaka cogoya bɛ tali kɛ jamanaw ka se la ka

fɛɛrɛw dantigɛ minnu bɛ se ka nafolosɔrɔsira wɛrɛw dayɛlɛ u ye

Donɲɔgɔnna bɛ se ka jamana ka yɛrɛmahɔrɔnya minɛ a la walima krsquoa danbe dɔw

tila a la seko ni dɔnko siratigɛ la nka a mana bɔ da o da fɛ donɲɔgɔnna nafa ka

bon nrsquoa musakaw ye

Gɛlɛyaw ani cɛsirikow

Gɛlɛyaw

Kanw

Fasolafasafasolafasa sanfɛda

Mara kɛcogo jugu

Faamuyali fanga dɔgɔyahakili

Sariya labatobaliya ka ɲɛsin mɔgɔw nrsquou ka sɔrɔfɛnw donkabɔ u sago la tɔnjamanaw

kɔnɔ

Lakanabaliya kunkankow

Taama ani kunnafonifalenfalenko saraw

Faantanya

Fanga sigibolow fɛgɛnya

Basigibaliya politikiko la ani mara kɛcogo jugu sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta)

cayali jamana dɔw kɔnɔ o bɛ fiɲɛ bila politikiko la Afiriki tilebinyanfan fɛ

191

Jamanaw ka sɔrɔ fanga dɔgɔya Afiriki tilebinyanfan mɔgɔ kelen ka sɔrɔ hakɛ tɛ tɛmɛ

Lamerikɛndolariwari 410 kan

Jamanaw ka sɔrɔw suguya dɔgɔyali

Sɛnɛfɛnw ani dugukolojukɔrɔfɛnw de ye Sedeyawojamanaw ka sɔrɔ baju ye Afiriki

tilebinyanfanjamanaw dun tɛ se krsquoolu labaara ka nafa sɔrɔ u la

Makoɲɛfɛndilan iziniw ma yiriwa ka se ka fɛnw dilan minnu bɛ jago layiriwa

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Jɔlifɛn ɲɛnamaw ntanya sirabako kunnafonifalenfalenko ani enɛriziko siratigɛ la

- Sira man ca wa u cogoya man ɲi

- Telefɔni tɛ labɔli kɛ a dun da ka gɛlɛn

- Kuran dita tɛ labɔli kɛ kuransara fana ka ca

Faamasigiyɔrɔ ka ca siraw kan yuruguyuruguwariw bɛ minɛ yɔrɔ minnu na balan ka

sira kan ndash sɛbɛnko sɔgɔbɛsɔgɔbɛ fana ka ca

Jamanaw trsquou niyɔrɔw di a ɲɛma Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ka

baarakɛnafolo la

Cɛsirikow

Sarati fɔlɔ minnu ka kan ka dafa tɔnjamanaw fɛ

Politiki basigicogo sigili senkan

Kiiritigɛfɛɛrɛ ɲuman ani sariya jɛlenw sigili senkan

Bololabaarakɛla ɲɛnamaw sebaga caman kalanni

Baara minnu ka kan ka kɛ jamanaw kɔnɔ

Politiki basigicogo sigili senkan

Mara kɛcogo ɲuman kɛrɛnkɛrɛnnenya la ni demokarasi sinsinni ye ani yɛlɛmasen

kuraw donni sɔrɔ dakunbaw ni kolabɛnnidaw la

Dakun kɛrɛnkɛrɛnnen minnu bɛ sɔrɔko donɲɔgɔnna kɔnɔ

- ka mɔgɔw ka donkabɔ nɔgɔya tɔnjamanaw kɔnɔ

192

- Ka dɔ bɔ faamasigiyɔrɔw la (balanw) jamanaw cɛ sirabaw kan

- Ka Sedeyawo tɔgɔlataamasɛbɛn dilan ani ka baara kɛ nrsquoa ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ

- Ka tɔnjamana polisicakɛdaw ka bolodiɲɔgɔnma sabati

- Jagofɛnw taakasegin

Ka duwaɲɛsɛbɛn bɛrɛbɛnnen tɔnjamanaw ma labɛn krsquou don nɛgɛ la ka baara kɛ nrsquou

ye

- Dilanyɔrɔ seereyasɛbɛn

- Duwaɲɛya walew tɔgɔw

- Jamanaw cɛ sirabakanboli karinɛ

- Ka dantigɛlisɛbɛn don jamana jɔsenw latilenni porogaramu PasiPAS kɔnɔ

- Duwaɲɛsokelenya Ka jamanaw donni labɛn duwaɲɛtɔnba kelen na ni dɔ bɔli ye jagofɛnw

ladonsara hakɛw la

- Sɔrɔ dakunbaw bɛnɲɔgɔnmaya

- Ka jamanaw donni labɛn Sedeyawojamanaw warikotɔnba la

- Ka sɔrɔ labaarako ɲumanw sabati walasa ka se ka bɛnɲɔgɔnmaya sarati

dantigɛlenw labato

- Ka kɔlɔsilijɛkulu sigi tɔnjamana kelen-kelen kɔnɔ

- Ka bɛnɲɔgɔnmaya saratiw don PasiPAS kɔnɔ

- Sedeyawo ka baara kɛtaw musakali

- Ka bɛnkan waleya min bɛ boli wari tigɛta hakɛ kan jamanaw kun

- Ka bɛnkan lakodɔn

- Ka wari tigɛta jamanaw kun don san baarakɛnafolo sariya kɔnɔ

- Ka wari tigɛtaw dalajɛ krsquou bila Sedeyawo ka kɔnti kɔnɔ

- Fangabulonw ka dɛmɛdɛmɛnilabɛnw

193

- Ka minisiriso sigi senkan jamana kelen-kelen kɔnɔ ka ɲɛsin sɔrɔko donɲɔgɔnna ma Afiriki

tilebinyanfan na

- Ka minisirisow ka baarakɛjɛkulu dɔ sigi senkan Sedeyawo ka kolatigɛlenw kɔlɔsili kama

min bɛ ɲɔgɔnye kɛ waati ni waati dantigɛlenw na

- Jɛɲɔgɔnyasiraw taamani nafolobɔlaw fɛ ka Sedeyawo haminankoporogaramuw jateli fɔ

nafolobɔlaw ye kɛrɛnkɛrɛnnenya la SeyeyaCEA BadiBAD ɛfɛmiFMI Diɲɛ waribonba ani

Erɔpu jamanaw ka tɔnba

Baara minnu ka kan ka kɛ Afiriki tilebinyanfan na

- Politikiko nasira la

- Ka ninnu waleyali kɔlɔsili sabati

- Binbaliya ɲɔgɔn kan bɛnkan bɛn kɛra min kan san 1981

- ɲɔgɔnmagɛn bɛnkan lakananiko la

- Sedeyawo politikiko jɔsenw bɛn kɛra minnu kan san 1991 zuluyekalo la

- Politiki ani porogaramuko nasira la ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ baara kɛta la

- Falenw labilali

- Kɔkan sɔngɔwalan kelen (duwaɲɛkelenya)

- Sɔrɔ dakunba bɛnɲɔgɔnmaya

- Dɛmɛ donni jatekow la

- Ka hakilijagabɔ kɛ falenw labilali jateminɛsɛbɛn kan baara bɛ se ka kɛ ni min ye ni

wasa ye

- Misali la ka dantigɛlisɛbɛn don PasiPAS kɔnɔ walima sɔrɔ yɛlɛmasen kura

porogaramu

- Sedeyawo sekeretɛriya ni AmawoAMAO nrsquoo ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka

wariko tɔnba ye olu bɛ tɔnjamana kelen-kelen ka se hakɛ kiimɛ ka ɲɛsin

bɛnɲɔgɔnmaya sarati waleyali ma

- Ka nafolo tigɛta tɔnjamanaw kun bɛnkan waleyali kɔlɔsi

- Fanga sigibolow labɛnw

- Ka fanga sigibolow mabɛn kokura (Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ani

nafolobɔda)

194

- Ka baarakɛla faamuyalenba laadiriw ta ka bila fangabulonw kunna (ka jamana bɛɛ ka

mɔgɔ bɔta hakɛko bɔ a la)

- Ka Sedeyawo tɔgɔlakiiribulon sigi

195

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ baloɲɔgɔnkanko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanw kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 18

DɛmɛnanSɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn latilennen san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔn sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn wɛrɛw faamuyalicogo ɲuman

kalangafe jamanaw ka sariyasigisɛbɛnw

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

SewKoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka danbew ni hakilila minnu

bɛ tali kɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna na faamuya

kosɛbɛ

Danbew ni hakilila minnu bɛ tali

kɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna na

Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bε εntεrɛnεti

kan)

- Kulubaara

- Tɔnbaara fɛn o

fɛn ka fisa

donɲɔgɔnna

Lɛrɛ 2

2 Ka waleyaw sigi senkan Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

sabatili kama

Waleyalifɛɛrɛw Afiriki

tilebinyanfanjamanaw ka

donɲɔgɔnna sabatili kama

Lɛrɛ 2

3 Ka gɛlɛyaw dantigɛ Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

waleyali la

Gɛlɛyaw ni balan minnu bɛ Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

waleyali la

Lɛrɛ 2

Ka Afiriki tilebinyanfan Dɔnnikɛminɛnw ni

196

4 donɲɔgɔnna masalakun don

kalanbaaraw la

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

kalan dakun bɛɛ la

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- Kalandegeli kalansenbolo

bolofaraw waleyali

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

sabatili ma

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalenw

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanw kɔnɔ

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew

197

Koɲɛdɔn layiriwataw

Koɲɛdɔn

Kalan dɔnni sira kann JogoBaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛwMɔgɔya dɔnniya sira

kan

- Ka donɲɔgɔnna kuntilennaw

faamuya kosɛbɛ

- Ka donɲɔgɔnna sendonkow sɛbɛkɔrɔ

faamuya ka ɲɛsin jamanadenw ma

- Ka Afiriki tilebinyanfan fangabulonw

bonya

- Ka sɔn ɲɔgɔn na

- Ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ

Ka jogow ta minnu bɛ

donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli

Kuntaala Lɛrɛ 4

198

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

labɛn kɔrɔw

dɔnnen kɔrɔw

kɔlɔsili

bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalanden

cɛmanw ni musomanw ka dɔnta ni kɛta

hakɛ kiimɛ anrsquou ka seko ni dɔnko hakɛ

ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma

bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

bɛ masalabolo dɔ kalan kalanden

cɛman ni musoman ye Sedeyawo

jamanaden dɔ ka gɛlɛya sɔrɔlen kan

kiiriko ni hadamadenyako la a ka

jamana kɔkan an ka fankelenfɛjamana

in dɔ la a brsquou hakilila ɲini ni baro sigili

ye gɛlɛya in kan

Kumafalenfalenw kɔnɔna na u

brsquou hakililaw di gɛlɛya dajiralen

in kan

- Hakililafalen

- Hakililaɲini

- Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na ani

minnu bε εntεrɛnεti

kan) Sedeyawo

bɛnkansɛbɛn min tara

san 1993 zuluyekalo la

ani jamana sariyasunba

- Kulubaara

- Kɔlɔsili

- ɲininkaliw nrsquou jaabiw

Kulukɔnɔbaaraw

kalan

- nrsquoa bɛ se ka ɲɛ bɛ taa mɔgɔw nrsquou

bolofɛnw donkabɔ jateminɛ dancɛ dɔ la

ani ka ɲininkaliw kɛ kalandenw na u ye

fɛn minnu kɔlɔsi

- bɛ ɲininkalisɛbɛn dɔ dajira Afiriki

tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna

kuntilennaw kan ani mɔgɔw nrsquou

bolofɛnw ka donkabɔ

- bɛ Kalanden cɛmanw ni musomanw

bila ka sɛbɛn dɔ kalan u tilalen ka kɛ

kulu misɛnninw ye walasa u ka se

bɛ mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka

donkabɔ jateminɛ dancɛ la ka

ɲininkaliw jaabi

u kɛlen ka kuluw sigi mɔgɔ 4

walima 5 bɛ minnu kɔnɔ u bɛ

ɲininkaliw jaabi (bɛnkan ni

sariyasunba sariyasen min bɛ

tali kɛ bolodiɲɔgɔnma kan

jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani

Sedeyawo labɛncogo kalanni

199

- ka donɲɔgɔnna tariki nrsquoa kunw labɔ

- ka donɲɔgɔnna waleyaw kulusigi ka

kɛɲɛ nrsquou suguyaw ye anrsquou kɛcogoya

- ka kolomayɔrɔw cɛsirikow ani balan

minnu bɛ donɲɔgɔnna na ka fura sɔrɔ

olu la ani ka kuma Sedeyawo kan

nrsquou sɛgɛsɛgɛli kɛli ɲɔgɔn fɛ)

Sɛgɛsɛgɛli

sinsinni ni kuma

kolomaw latɔmɔni

- bɛ waati di jɛkulu kelen-kelen ma u krsquou

ka hakilijagabɔ jaabiw dajira

- bɛ dɛmɛdon u ka kunnafoni sɔrɔlenw

sigisigicogo la anrsquou tocogo la hakili la

bɛ dafalikunnafoniw di ka kumakoloma

latɔmɔnen dilan o sira kan

- Kalanden cɛman ni musoman

ka kulu kelen-kelen ka

kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔ

jaabiw lase tɔw ma

- kɔnɔko basigilen minnu sɔrɔla

hakilijagabɔ senfɛ kuluw ka

hakililafalenw kɔnɔ u brsquou

banban olu farali la ɲɔgɔn kan

- Sedeyawo jamanaden nakun

bɛ sɛmɛntiya ka kɛɲɛ ni Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

kuntilennaw ye i nrsquoa fɔ san

1993 bɛnkan yrsquoa dantigɛ cogo

min na

- Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou

kɛcogoyaw

- Sedeyawo fangabulonw nrsquou

baarakɛcogo

- Donkabɔ tɔnjamanaw kɔnɔ i

sago la

- Kulubaaraw ka

hakililaɲɛfɔ

- Hakililafalen kalanden

cɛman ni musoman cɛ

dantigɛlikɛnɛ kan

- Kɔlaseginni jɛkabaara

kɔnɔ

Kiimεni

Bakurubajateminε

brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ balan minnu bɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna ɲɛ u ka sɛgɛsɛgɛlinin krsquoo

kan u ka sigida la

bɛ kulu fitininw sigi krsquoo

sɛgɛsɛgɛli kɛ

- Sɛgɛsɛgɛlisɛbɛn

Latεmεni

dɔnniya sɔrɔlenw

bɛ dɛmɛdon tile kelen lafaamuyali

labɛnni na seko ni dɔnko jirali dɔgɔkun

kɔnɔ walasa ka siya wɛrɛw walima

bɛ tile kelen lafaamuyali kɛ

- ɲɔgɔnye

- ɲɔgɔlɔnbɔ

200

waleyali jamana wɛrɛw danbew di ɲɔgɔn ma lakɔliso la walima kin kɔnɔ - ɲɔgɔlɔnnin adw

Kalanbolo wɛbu lajɛlen Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

- httpwwwecowasint

- httpwwwcommecowasintsecindexphpid=about_aɛtlang=fr

- httpwwwpsychologie-socialecomreps1pdf

- httpwwwgouvsnspipphparticle491

- httpwwwrepubicoftogocomToutes-les-rubriquesCedeaoLa-Foire-de-lacedeao-se-deroulera-a-Lom

- httpwwwredpsycominfipsycompetitionhtml

201

Donɲɔgɔnna Baarafɛɛrɛko gɛlɛya nrsquoa kunpanw

LAZARI KI ZƐRIBO (JƐɲƆGƆNKULU MƆGƆ DON MARA TAABOLO KAN BURUKINA

FASO)

Nin masalabolo in ye Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna tɛmɛsira kiimɛni daminɛbaara dɔ ye

San bi naani dɔnniya sɔrɔlen kɔfɛ jamanaw ka donɲɔgɔnnako sira kan jaabiw bɛ filanfilan

na Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔn caman ma nɔ bɔ wa u ma se ka fangafaraɲɔgɔnkan

layiriwa u cɛ Jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa ka bon minnu kan ka tɛmɛ tɔw kan

(sankadunnaw dancɛw sigida lakodɔnnenw olu ma jate gɔfɛrɛnamanw ka politikiw kɔnɔ

donɲɔgɔnna siratigɛ la O de la nin gɛlɛya min bɛ donɲɔgɔnna na Afiriki kɔnɔ o dɔ bɛ da

mara kɛcogow kun o brsquoa jira ko gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ka donɲɔgɔnna ka kan ka labɛn kura

ye teliya la O labɛn kura kɛyɔrɔ dɔ ye ɲɔgɔnfaamuyakɛnɛw sigili ye senkan hadamadenya

sabatilijɛkuluw ani baarakɛjɛkuluw bɛ ɲɔgɔn sɔrɔ minnu na politiki minnu bɛ senna krsquoolu

sɛbɛnw hakilijagabɔkalan ani krsquou fɛlaw dajira

I Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna Baara kɛbagaw ka bila baara cɛma

Jateminɛ suguya minnu kɛra sɛgɛsɛgɛliw ani kiimɛniw olu bɔra ni nin ko ninnu ye

Fanga sigibolow ka nɔbɔbaliya nrsquoi yrsquou ta kelen-kelen kɛrɛnkɛrɛnnenya la koɲɛnabɔ

siratigɛ la

Fangafaraɲɔgɔnkan ani ɲɔgɔndafa fanga dɔgɔyali fanga sigibolow ni ɲɔgɔn cɛ

Politikiw nɔ ni fɛɛrɛ tigɛlenw fanga dɔgɔya nrsquoi yrsquou sanga baara kɛbagaw ka laɲini

sirilenw ma fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hukumu kɔnɔ

Komagɛlɛyaliw tun bɛ to ka kɛ

Baara kɛbagaw ani jɛkuluw ka nin cogoyajira ninnu bɛ ɲɔgɔn dafa gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ani

jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow kan

An bɛ se krsquoo fanga sigibolow ɲɛmɔgɔw ani politikiɲɛmɔgɔw ka gɛlɛya nrsquou ka sentanya kɔlɔsi

kolatigɛw bolodali la ani fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛli krsquou waleya fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

hukumu kɔnɔ Afiriki politiki waleyali ŋaniyasiri ma tali kɛ jɛmukanbaw la minnu ɲɛsinnen bɛ

202

sɔrɔ taabolow waleyali ma Fɛɛrɛ minnu tigɛra fankelenfɛjamanaw ka lajɛw senfɛ olu ma don

jamanaw ka politikiw kɔnɔ

O sentanya ninnu fanba bɛ bɔ nin sababu ninnu na

A ka ca a la minisirisow ka fɛɛrɛtigɛw la u bɛ jɔrɛ ni jamana taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen

lafasali de ye (jamana sigicogo taabolo) walima tuma dɔw mɔgɔkelennafa dɔw ten

Jamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan bɛnkanlabɛnw waleyali gɛlɛyaw krsquoa sababu kɛ

mara cakɛdaw lataamacogo ye jamanaw kɔnɔ (girinya)

Yɛrɛɲɛnabɔ fanga dɔgɔya sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogo la anrsquou lasɔrɔcogo la jama fɛ

Fangabonda minnu bɛ tɔn kunna olu baarakɛlaw ka sehakɛw ani ɲangili min ka kan

ka da u kan nrsquou ka baara ma ɲɛolu tɛ tali kɛ ɲɔgɔn na

Gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw OyizeOIG tiɲɛsirayali anrsquou ka fangafaraɲɔgɔnkan nɔbɔli ɲɛnama

kama nɔkun suguya caman bɛ bɔ o kɔnɔ minnu bɛ nafa kolo gɛlɛn sigilen caman bɔ u

cogoya la

Miiri ni taasi mana kɛ donɲɔgɔnna taabolow kan jɛngɛnni tɛ se ka kɛ nin ɲininkaliw ma

Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa bɛ se tigitigi baara kɛbaga jumɛnw ma Jɔnw bɛ se ka

baara taabolow ta koɲuman (fɛɛrɛw labɛnni u waleyacogo baaraw sigili senkan janto kɛli

fɛɛrɛ bolodalenw ka se ka waleya) O ɲininkaliw jaabiw jɛlen don sigida lakodɔnnenw

(kɛrɛnkɛrɛnnenya la minnu bɛ dancɛw la) nrsquou sigira senkan desantaralizasɔn hukumu kɔnɔ

olu ma se halibi ka donɲɔgɔnna ko dajiralenw nrsquoa poroggaramuw sɛmɛntiya ani krsquou waleya u

taabolow kɔnɔ olu minnu tun ka kan krsquou ka donɲɔgɔnnako wulikajɔw sinsin san tan caman

tiɲɛni politiki dadalen ɲɔgɔn kan ninnu nrsquou ta bɛɛ

Halisa o donɲɔgɔnna kɛbaaw selen tɛ ka minɛyɔrɔ sɔrɔ donɲɔgɔnna taabolow la u yrsquou ta kɛ

kɔrɔfɔw lamɛnni ye desantaralizasɔn kan ka laban krsquoa kɔlɔsi o waati kelen na krsquoa waleyali

fɛɛrɛw tigɛli senna ka suma walima minnu yɛrɛ tigɛra olu caman tɛ ka waleya

A ɲuman ye ka se di o donɲɔgɔnna kɛbaaw ma jɛkulu suguya minnu sigira senkan kaban ka

fanga don olu la walima ka jɛkulu kuraw sigi minnu bɛna se ka donɲɔgɔnna taabolow kuru

krsquou don u sagolakow dafɛ

203

II Walasa donɲɔgɔnna kɛbaaw jɔyɔrɔ ka don ba la dugumada la

Kɔrɔfɔ minnu kɛra donɲɔgɔnna kan fo bi o fanba danna fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw taw ma A

kuntilenna a senna ka fara a dɛmɛdɛmɛnilabɛnw kan i nrsquoa fɔ donɲɔgɔnna kɛbaaw

haminankow yrsquoa jira cogoya min na ɲɔgɔnfaamuya sinsinnen si ma kɛ olu kan O tɛ kabako

ye bawo fankelenfɛjamanaw ka politikiw labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni ni jamana kelen-

kelen taw olu bɛɛ kɛra cogoya kelen na

Afiriki yiriwali gɛlɛya o tuma anrsquoa ka donɲɔgɔnna gɛlɛya sababu dɔ bɛ da mara kɛcogow ka

dɛsɛw kun

Fo bi komagɛlɛyaliw bɛ ka ta fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw de ka dabada ma ka fara diɲɛ

jamana yiriwalenbaw ka mɔgɔ faamuyalenbaw kan ani an ka jamanaw baarakɛla kunbaba

damadɔnin jate tɛ ta minnu hakilila kan O kɛcogo in trsquoa to donɲɔgɔnna nafa ka bon a baara

kɛbaa minnu kan yiriwali sabatili la olu haminankow ka jate yɔrɔnin kelen A tɔ tora sisan ka

kɛlɛ kɛ ka demokarasi sabaticogo kura sigi senkan nlsquoo ma kɛ politiki yɛlɛmaw bɛna bange

jaabi fanfilama sidɔnbaliw de la

A ɲuman ye ka baara kɛ miiricogow ni waleyalicogow ka yɛlɛma ka fɛɛrɛw labɛnni u

waleyali nrsquou kiimɛni kɛcogoyaw don baara kɛbaaw bolo

Laɲini ye ka mara kɛcogo kɔrɔ bila fɛɛrɛ minnu bɛ senna ka baara kɛbaaw bila olu cɛma

O bɛ wulikajɔw kofɔ dakun caman na

Fangabulonw ka mara kɛcogo O brsquoa ɲini mɔgɔ minnu tɛ gɔfɛrɛnamanbaara kɛbaaw

ye olu sen ka don kosɛbɛ fangabulonw koɲɛnabɔli la u hakilila ka ɲini fɔlɔ sanni

komagɛlɛyaliw ka ta (politiki labɛnni koɲɛnabɔli)

Sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogoyaw senyɛrɛkɔrɔ jiidili u lasɔrɔli nɔgɔyali jama fɛ ani

ɲangiliw waleyali

Jamanaw ni gɔfɛrɛnamancakɛdaw (duwaɲɛsow ni dancɛlapolisisow) minnu bɛ sariya

waleyali jɔnjɔn latiɲɛ walima klsquoa bali ka olu weleli ani u nɔminɛni sira surunya ani krsquou

kɛ tiɲɛ kan

O ye cɛsirikow ye minnu ka kan ka kɛ waati mankan kɔnɔ ɲɛsigi ka kan ka kɛ u ma kabini

sisan sisan

204

III Walasa ka jujɔnniko kura sira don Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔnw kɔrɔ

Dakun fila dajirala

1) Sigikafɔ hadamadenya sabailijɛkuluw fɛ ani sigida (kɛrɛnkɛrɛnnenya la marabolow ani

sigida lakodɔnnenw)

O sigikafɔ ɲɛsinnen bɛ nin kuntilennaw ma ka baara kɛbaaw bila u ka donɲɔgɔnna waleya

kɛlenw sɛgɛsɛgɛ ka faamuyaw sɔrɔ u la krsquou fɛlaw dajira ni kura doncogo la anrsquou yɛrɛw

jɔyɔrɔw

Donɲɔgɔnna sabatisababu caman bɛ sigida lakodɔnnenw bolo ani dɔnniyaw minnu bɛ sɔrɔ u

sigicogow fɛ anrsquou ka baarakɛcogow kɔnɔ Ka kɛɲɛ ni hakililaw ye u bɛ minnu ta ani

donɲɔgɔnna sabatilisababu minnu bɛ u fɛ yen politikisiraw brsquou bolo minnu bɛ se ka mabɛn

ka wolo forobapolitikiw sigili la senkan Fɛlaw brsquou fɛ fana baara kɛcogo fɛɛrɛw labɛnni kan

minnu brsquoa to u da bɛ se ka don fanga sigibolow koɲɛnabɔfɛɛrɛ labɛnni dakunw na

O hakilila kelen na baarakɛjɛkuluw (jagokɛlaw taamabolifɛntigiw kɛnyɛrɛye baarakɛlaw

baaradatigiw sankadunnaw mara kɛcogo ɲuman hellip) olu de bɛ sisan politikiw ani laɲiniw

kɛnɛkanko cogoya dɔn

O baara kɛbaa ninnu bɛna sisan bolodiɲɔgɔnma politikiw kiimɛ gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw

dɛmɛni kama donɲɔgɔnna taabolow sabatili la

U ka hakilijagabɔ jaabi ka kan ka bɔ sira jateminɛtaw kan ani fɛɛrɛw walasa ka donɲɔgɔnna

taabolo sigi senkan ani nafolobɔlaw ka kan krsquou jɔ jɔda min na

A nafa ka bon kosɛbɛ baara kɛlenw jatebɔli ani taasira kolomaw labɛnni ka kɛ cakɛda fɛ min

jɔlen don a kolo la ni dannaya brsquoa kan min jɔyɔrɔ bɛ kɛ hakilijagabɔ nɔgɔyali ye

Jatebɔli laban bɔlen kɔ yen min don o ye jɛrɛjɛkuluw ka to ka se krsquou fɛla fɔ gɔfɛrɛnamanw cɛ

tɔnw baarakɛcogo kan sisan porogaramu minnu bɛ senna anlsquoolu labɛncogo krsquou fɛlaw fɔ o

kan Cɛsirikoba min ka kan ka kɛ nin baara in na o ye ka baara kolomaw dajira minnu brsquoa to

taa bɛ kɛ mara kɛcogo fan fɛ min bɛ fanga lakika di jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ma

(donɲɔgɔnna fɛɛrɛw labɛnni na a waleyali kɔlɔsili la a sɛgɛsɛgɛliw kɔlɔsili la) A bɛ mɔgɔ

nisɔndiya waati taamasiyɛn krsquoa ye klsquoa fɔ Afiriki tilebinyanfanjamana baaradatigiw (REAO) ka

205

jɛkulu sababu la waleyakoniw kɔlɔsilicakɛda dɔ sigili senkan baara ka daminɛ Labɛn kura

ɲɛnamaw bɛ sigi senkan nin hakilila suguya in de kɔnɔ

Jɛkuluw ani tɔnw fankelenfɛjamanaw tɔgɔ la bɛ yen kaban a kɛra sɛnɛkɛjɛkuluw ye o

baaradatigiw ka jɛkuluw walima baarakɛjɛkulu suguya wɛrɛw A bɛ bɛn olu minnu bɛ yen

kaban sinsin ka kɛ olu kan ka hakilijagabɔba daminɛ Fɛn min ye baara kɛbaa tɔw ye

hakilijagabɔcogo wɛrɛ bɛ se ka jateminɛ olu ye jamana fan bɛɛ ani

ɲɔgɔnsɛgɛsɛgɛhakilijagabɔ ni jiidilihakilijagabɔ fankelenfɛjamana bɛɛ kɔnɔ

2) Fɛlaw sɛgɛsɛgɛli ani fanga sigibolow taabolo u waleyalifɛɛrɛw nrsquou labɛnw sabatili

Ka kɛɲɛ nrsquoo sigikafɔ in jaabiw ye baara bɛna kɛ

Ka fangasigibolow mabɛnni kokura fɛlaw labɛn

Ka politikiw ni fɛɛrɛw labɛn sango u waleyalicogo jɔnjɔn

Nin ɲɛsigiw kɔnɔ labɛn minnu ka kan krsquoa to baara kɛbaabajuw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa olu bɛ

pereperelatigɛ kunnafoni dicogo ɲuman ani sew sinsinni politiki labɛnni brsquoo la ani jɛrɛjɛkuluw

kɛli jɛɲɔgɔnkulu ye lafasali baara kɛcogo ɲuman jɛɲɔgɔnkulu

Nafolobɔlaw i nrsquoa fɔ jamanaw olu minnu ye sendonni ni mara kɛcogo ɲuman kɔrɔfɔw kɛ u

bolominɛkala ye O siratigɛ la fɛla minnu bɔra jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ka hakilijagabɔ

kɔnɔ olu ka kan ka yɛlɛma ka kɛ kandiw ye krsquou bonya jamanaw fɛ ani nafolobɔlaw 3

GAFE LAJƐLENW

3 Lazari Ki Zɛribo Afiriki ka donɲɔgɔnna Ka donɲɔgɔnna baara kɛbaaw bila a cɛma [ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012

httpbaseafrique-gouvernancenetfrcorpus_bipintfiche-bipint-56html

206

Gafe kunbaba lajɛlenw

AKANI-HɔNWO Adiriyɛn ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna dancɛw nɔw ani

sɔrɔw ka yiriwali bɛnɲɔgɔnmaya walima bɛnbaliɲɔgɔnmayardquo Marabolo ni yiriwali 17

(2003) 109-143

BEKOLO-EBE Birino ldquofankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna Afiriki kɔnɔ cogoyaw

gɛlɛyaw ni laɲini bolodalenwrdquo Diɲɛ yiriwali sira kan 3 (2001) 81-88

BIYO-GURA S ldquoSedeyawo TEYESETEC anrsquou kɔlɔlɔw fankelenfɛjamanaw ka

donɲɔgɔnnako kan ani APE ka bɛnɲiniw kanrdquo 2006

BUNDU Abasi ldquoSedeyawo ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sininama Afiriki

tilebinyanfan fɛrdquo

KIPERE Piyɛri Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna ani cikɛduguyɔrɔ Afiriki

tilebinyanfan fɛ SidiSides 2006

LANBɛRI Aɲɛsi ldquoJagokɛlaw ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnardquo Sɛnɛgali nrsquoa

sigiɲɔgɔnjamanaw Dakaro Yɔrɔ - Waati (1994)

- LAWɛRIɲI R (Sdir) Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki

tilebinyanfan fɛ Pari Karitala gafedilanso SeyɛrideziCRDJ (1996) 41-62

LAWɛRIɲI Ereyali P Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki

tilebinyanfan fɛ Karitala gafedilanso Otawa SeyɛrideyiCRDI 1996

PETITEWILI Faranki ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow diɲɛ taabolo

daboloyɛlɛma sababu rdquo Diɲɛ kunkanko jateminɛw 283 (1997)

WƐBU LAJƐLENW

207

InɛsikoUNESCO An ka bɛn sabati [ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ lajɛra 15062012

httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

InɛsikoUNESCO OniONU ka sɛnsɛnni kun fɔlɔ laselisɛbɛn bɛn sabatili kan

[ɛntɛrɛnɛti kan] san 1998 ɲɛ lajɛra 15062012

httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12nan bɛ [ɛntɛrɛnɛti

kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchintroductorypdf

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bɛn ni ladamu buruju [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) Kalanbolo 2nan ɲɛ 5nan

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

Edehasi (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) kalanbolo 2nan ɲɛ 8nan [ɛntɛrɛnɛti

kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

Alɛn MUSU hadamaden ka hakɛw diɲɛtaya lajɛba kan ɔsilo - san 2010

ɔkutɔburukalo tile 21 ni 22 A daminɛnikɔrɔfɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpforumoslofedeorgtextesfrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf

SEZARI NTANGU LIHO OniONU sekeretɛri zenerali ka laselisɛbɛn kuntilennaw

sɛbɛn hadamaden ka hakɛw burujali kan Kongo Demokaratiki jamana na 2001

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

208

httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-bibliogrphique-des-Rapports-du-

Secretaire-General-de-lOnu-sur-les-viola0html

Z Muruzɔn Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kow daɲɛgafe [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛtlpg=PA123ɛtdq=J+Mourgeon

InisɛfuUNICEF Bɛnkan ka ɲɛsin denmisɛnnin ka hakɛw ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra 15062012

httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html

Fasodenɲumanya ni fasodenya Oliwiye ka jilatɔnyɔrɔ CIQ siti kan [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra 15062012

httpciqetangolivieristresover-blogfrpagesCivisme_et_citoyennete-212670html

Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241

InɛsikoUNESCO ka poroze faralen ɲɔgɔn kan ndash Ligisanburugu 548 RAF 3000 Kalan

hadamadenw ka hakɛw kan fasodenya kan ani sigida demokarasiko kan Sɛnɛgali

Mali ani Burukina Faso [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpunesdocunescoorgimages0018001813181306fopdf

- Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisCivisme20

Tubabukan kofɔliw Eduwari Heriyo [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

209

httpwwwcitations-francaisesfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-

artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-

limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html

Gakisi Daniyɛli laquo Demokarasi raquo Diɲɛ daɲɛgafeba kɔnɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopediedemocratie

AseACE Demokarasi kɔrɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpaceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm

Bɛnkan ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan O ye farankan ye

bɛnkan na

Ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli bɛn basigili ani lakana ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwcommecowasintsecfrprotocoles-Protocole-additionnel-sur-la-bonne-gouvernance-et-la-democpdf

laquo Bɛɛ brsquoa fɛ ka tile nɔfɛdoolo kisi nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲamankɛminɛnw lajigin Zan

Yani [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpscarlettsansehettwordpresscom20090530tout-le-monde-veut-sauver-la-planete-mais-personne-ne-veut-

descende-les-poubelles

Safiri yiriwali Dɛmɛni forobakɛnɛyako la [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpsaphirdeveloppementorgdomaine-competencesassistance-sante-publiquehtml

OyɛmɛsiOMS ɲɛsinnen Afiriki mɔgɔw ma Nowanburukalo tile 20 san 2006

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

210

httpwwwdestinationsantecomfr_depechephpid_rubrique=26ɛtid_article=19917ɛtcat=1

Censusgov peole and household Internation programs main data International

data base 2012 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidbregionphp

Demɛdonjɛkulu Pilanetɛri Ere ka gafenin [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwplanetereorgancien_sitetelech_docplaquette_ongpdf

Wɛnsɛsilasi Sakerekɛri MɔnzalaWenceslas Sacreacute Coeur Monzala

Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila Afiriki tilebinyanfan fɛ Sedeyawo

fangabulonw sɛgɛsɛgɛli 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-Afrique-de-lOuest--analyse-

du-cadre-institutionne17html

FARANKANW

Kalanbaaraw taabolo

211

1 Ka ɲɛsin sekalan taabolow ma

Sisan kalan cɛmancɛdakun kalansen bolodalenw bɛ kalan ka kɛɲɛ ni gafe kɔnɔko ye

Karamɔgɔ ka baara yrsquoo la ka dɔnniya sɛbɛnni don kalandenw kun na O hakilila in na

haminanko pereperelatigɛlen tɛ ka o dɔnniya sɔrɔlenw bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ

ɲɛnabɔli dafɛ A dun yera krsquoa fɔ bi klsquoa jɛya ko ka gafe caman dɔnniyaw don i kun na o trsquoa

sɛmɛntiya krsquoo dɔnniyaw bɛ se ka bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ ɲɛnabɔli dafɛ

Nin dɛsɛlako jateminɛnenw bolodali kɛcogo in brsquoa sɛmɛntiya baara ka daminɛ sekalan

hukumu kɔnɔ O taabolo in bɛ donɲɔgɔnna kalanbaara sɛmɛntiya o min bɛ kalanden bila a

ka wulikajɔ kɛ kosɛbɛ krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw don kokɛta gɛlɛnw ɲɛnabɔli dafɛ ka kɛɲɛ ni

ɲɛnamaya taabolow ye Se o tɛ dɔwɛrɛ ye laquo ni kokɛɲɛdɔn tɛraquo Min sinsinnen bɛ kalanden ka

se kan krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw wuli ka jɔ krsquou matarafa ani krsquou latɛmɛ

Sekalan taabolo sinsinnen bɛ bolomadahakili fila kan

Fɔlɔ ye laquodɔnniyasɔrɔwaleraquo hakilila ye o hukumu kɔnɔ dɔnniya tɛ jate dɔnniya ye fo nrsquoa jɔra

baara kɛlenw seereyaw kan Kalanden ka kan krsquoa ka dɔnniya jɔ ko kɛlenw suguya caman

kan

Filanan nrsquoo bɛ wele laquomɔgɔko dɔnniyasɔrɔwaleraquo (o bɔra fɔlɔ kɔnɔ) O sinsinnen bɛ

mɔgɔyasira kan ka dɔnniya sɔrɔ Kalanden brsquoa ka dɔnniya sɔrɔ a mɔgɔɲɔgɔnw fɛ sigi kɔnɔ

Munna kalan ka kan ka kɛ sekalan taabolo hukumu kɔnɔ

Fɔlɔ sekalan taabolo brsquoa jira jɛlenya la kalanden ka kan ka se minnu sɛbɛkɔrɔ faamuya

tigitigi karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ kalanjɛ min kɛ kakɔrɔ sinsin tɛ krsquoo kan bilen

212

Filanan kunnasiriko min bɛ kalanko la nrsquoa bɛ kalandenw bila krsquou yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u

bɛ ka min kalan nrsquoo bɛɛ bɛ fɛn ɲɛ u ye tɛmɛ ka kan ka krsquoo kan sisan O la sekalan taabolo

brsquoa to kalan ka tali kɛ fɛnw na tuma bɛɛ minnu brsquou makow ɲɛ ani krsquou ka dɔnniya sɔrɔlenw

waleya kow ɲɛnabɔli la

O la sa sekalan taabolo bɛ kalanden ka kalan sɔrɔlenw sɛmɛntiya makoɲɛko jɔnjɔnw

ɲɛnabɔli sira kan a tɛ sɛmɛntiya bilen dɔnniya hakɛ sɔrɔlen ni koɲɛdɔn sira kan kalanden bɛ

kɔn ka ɲinɛ minnu kɔ teliya la tuma dɔw ani a trsquoa dɔn yɛrɛ fana a bɛ min kɛ nrsquou ye diɲɛlatigɛ

kɔnɔ

2 Kalansoli kalanbaara ka bila (sekalan taabolo kan)

Sekalan taabolo baju ye donɲɔgɔnna kalanbaara kɛcogoya ye

Kalansoli kalanbaara bɛ ɲɛfɔ cogo di taasira don min tɛ dan kalanden kun fali ma

ni dɔnniya ni koɲɛdɔn ye nka a bɛ kalanden bila wulikajɔw la ni dɔnniya sɔrɔlenw ye

ka koɲɛnabɔtaw ɲɛnabɔ minnu nafa bɛ se a ma

FOLIW NI TANUNIW

INƐSIKOUNESCO

Labɛn ni kɔlɔsili la

IDO Yawo

213

EDPSD bolofara ɲɛmɔgɔ Inɛsiko-Bereda

la

Sɛnɛgali

Email yydounescoorg

Telefɔni (+221)77 529 45 77

GISE Papa Banga

Fankelenfɛjamanaw ka poroze kolabɛnna

Inɛsiko-Bereda la

Sɛnɛgali

Email pbguisseunescoorg

Telefɔni (+221) 77 728 83 86

Sedeyawo

A ka kuntigiya la

ADIRIYƐNI Yande Jɔpu

Hakɛlabato ani hadamadenya yiriwali

ɲɛmɔgɔ

Sedeyawo

Sɛnɛgali

MAGA Abudulayi

Kalanko ɲɛmɔgɔ dɔnko dɔnni ni

fɛɛrɛkalan

Ekowasi

Email amagaecowasint

NIKIYEMA Jedone

EkuwasiEcowas bɛn ɲinini koɲɛnabɔla

SedeyawoCEDEAO ABUJA

Nizeriya

Email wendbarkayahoofr

Telefɔni (+234) 812 912 53 14

(+234) 813 538 00 09

OGUBE Arasɛli

Kalanko porogaramu ɲɛmɔgɔ

SEDEYAWO ABUJA

Nizeriya

Email rachelogbegmailcom

Telefɔni (+234) 808 320 10 59

WAKU Orolan

Dɔnniya ni fɛɛrɛ bolofara ɲɛmɔgɔ

SedeyawoAbuja

Nizeriya

Email rkouakouecowasint

Telefɔni (+224) 706 800 44 76

MƆGƆ FAAMUYALENBAW

u ka dɛmɛ na fɛɛrɛko la

AGULO Jɔni

Lome Iniwɛrisite karamɔgɔba

Togo

Email johnaglotgreferorg

Telefɔni (+228) 90 12 41 36

ADENIYI Eliyasi Ola

ɲinini karamɔgɔba

Nizeriya

Email elisaden76yahoocom

Telefɔni (+234) 803 598 36 75

ADOTEWI Adote Ba

TTISSA ɲɛmɔgɔ

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email Abadoteviunescoorg

Telefɔni (+221) 33 849 23 19

214

AJIBEWA Aderemi

Sedeyawo baarakɛjɛkulu

Nizeriya

Email remiajibewayahoococom

Telefɔni (+234) 703 410 3880

ANSA Samuyɛli

Karamɔgɔkalan ɲɛmɔgɔ

Gana

Email samansah54yahoocom

Telefɔni 02 44 11 28 02

A WORIBI Nangi Manboburu Kɔri Zakɔbu

Kirikilɔmu ɲɛɲinini ɲɛmɔgɔ

Gana

Email korjacob313yahoocom

Telefɔni 02 44 79 85 21

Ba Fatimata

Kalanso kun fɔlɔw ni kun filananw ɲɛmɔgɔ

IneyadiINEADE

Sɛnɛgali

Email fatiba_ngyahoofr

Telefɔni (+221) 77 536 25 07

BADINIKabere Alimata

Seko ni dɔnko sigida nrsquoa lamini ani

jamanadenko ni fasodenya kalan ɲɛmɔgɔ

DeyasɛmupeseDEACEMPC

Burukina Faso

Email alimata_badiniyahoofr

Telefɔni (+226) 78 21 40 55

(+226) 70 71 47 78

BA Laliya Ibarahima

AdeyaADEA

BARI Fatumata Binta

Dubereka lakɔlikaramɔgɔkalanyɔrɔ

ɲɛmɔgɔ (Ekɔli nɔrɔmali karamɔgɔba)

Gine Konakiri

Email bintacamara83yahoofr

Telefɔni (+224) 62 42 22 24

(+224) 65 29 15 99

BATIYONO Zan Kulodi

Kudugu lakɔlikaramɔgɔya kalansoba

ɲɛmɔgɔ

EyɛnisikaENSK

Burukina Faso

Email jclaude_bationoyahoofr

Telefɔni +226 7005 11 95

BOZARI Ibarahimu Arabi

DGINDRAPMENAPLN

Nizɛri

Email Bsoli1yahoofr

(+227) 96 98 15 70

KAMARA Musa

Karamɔgɔ-ɲininikɛla ISSEG bolofara

ɲɛmɔgɔ

Gine Konakiri

Email mousjairyahoofr

Telefɔni (+224) 60 61 87 43

(+224) 62 95 81 18

KƆNPAWORE Pamusa

Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔ

DEP

215

Burukina Faso

Email compaf2002yahoofr

Telefɔni (+226) 76 47 93 01

KƆNDE Fode

Lakɔli nɔrɔmali karamɔgɔba

ENIICINDIA kalanw ɲɛmɔgɔba

ENI

Gine Konakiri

Email focond57yahoofr

Telefɔni (+224) 62 97 80 18

(+224) 69 01 42 83

KULUBALI Hayidara Tɛnɛn Natɔgɔma

Kalan dakun filanan sɛgɛsɛgɛbaa

Kɔnɔwari

Email tnhaidarayahoofr

Telefɔni (+225) 01 33 95 87

DAWUDA Abudurahamani

Kalanw ni bolodali ɲɛmɔgɔ

Nizɛri

Email daouda0708gmailcom

Telefɔni (+227) 97 97 49 08

(+227) 96 96 72 83

DA Kuna Pasikowali

ENS ɲɛmɔgɔ dankan Ciko Te

ENSTT

Gine Bisawo

Email pacoregasyahoocom

Telefɔni (+245) 667 04 77 (+245) 525

42 95

DANTISEYI Kofi Edinamu

Sɛnɛ ni sigida nrsquoa lamini

ɛnzeniyɛriDɛmɛbaa kolabɛnna dankan

kɔrɔ PNUE poroze Biyo sekirite la Afiriki

tɔgɔ la Nayirobi

Togo

Email koffidantseyyahoofr

Telefɔni (+228) 90 94 59 53

JA Mamadu NJayi

InɛsikoUNESCO baarajɛkulu bolofara

ɲɛmɔgɔ

Sɛnɛgali

Email dadeissa82yahoofr

Telefɔni (+221) 776 33 81 70

JABUGA Yɔnbo Poli

Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔba

DEP

Burukina Faso

Email ydiabougayahoofr

Telefɔni (+226) 70 75 40 11

JAɲI Usumani Dudu Mati

IneyadeINEADE

Sɛnɛgali

Email odmdfryahoofr

Telefɔni (+221) 776592636

JARA Abu

Karamɔgɔba

Mali

Email aboudiarranetcourriercom

Telefɔni (+223) 76 20 01 72

DIKENU Kuwami Kirisitɔfu

216

Jogoɲumanyakalan karamɔgɔba

Jogoɲumanyakalan

Masitɛri ɲɛmɔgɔ Lome iniwɛrisite la

Togo

Email kdikenoutgreferorg

Telefɔni (+228) 90 08 19 33

DUMƆNGE Juma

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlakalan

ɲɛmɔgɔba

Togo

Email doumongue2006yahoofr

Telefɔni (+228) 90 05 62 98 22 21 21

29

EJIME Poli

Ekowasi kunnafoniko PO

Email paulejimegmailcom

Telefɔni (+234) 80 72 88 13 91

EKUWE Yawowi

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlaNotisɛ

lakɔlikaramɔgɔw kalanyɔrɔ dirɛkitɛri

Togo

Email victorekoueyyahoofr

Telefɔni (+228) 90 22 35 01

ƐLI Umurani Lala K

Afiriki denmisɛnw nrsquoa balikuw ka kalanko

bɛnkan Dɛmɛbaa

Mali

Email lakhadeijagmailcom

Telefɔni (+223) 73 33 43 37

ESE Dominiki

Kalanw ni degeli kiimɛni cakɛda ɲɛmɔgɔ

Kalanbaara sɛgɛsɛgɛli ɲɛmɔgɔso la

MEMP

Benɛn

Email esdak77hotmailfr

Telefɔni (+229) 95 49 64 74

(+229) 96 80 94 48

FAYI Magati

PorozerdquoCapEFArdquo kolabɛnna

InɛsikoUNESCO

Togo

Email mafayeunescoorg

Tel (+228) 90 83 76 98

GABA K Mawuze

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛla

kalankow ɲɛmɔgɔso la a bɛ lafiɲɛbɔ la

Togo

Email gabeliabyahoofr

Telefɔni (+228) 90 36 33 03

GAYIFƆRI Zawu B

Karamɔgɔba Liberiya Iniwɛrisite la Liberiya

Email zawubgayfloryahoocom

Telefɔni (+231) 886415176

GOWABuGA Emaniyɛli W

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

sekeretɛri zenerali

Burukina Faso

GEYI Isaka

IneyadiINEADE Sɛnɛgali

Email gueyeeissakhayahoofr

Tel (+221) 775727207

217

II MARA Faseli

ɲɛmɔgɔ dankan fasodenɲumanya

ladamuni ɲɛmɔgɔso

Gine Konakiri

Email donfas02yahoofr

Tel (+224) 68 24 21 36 64 28 80 70

JALO Mohamɛdi BS

Bolodali ɲɛmɔgɔ

Ganbi

Email msjallowganetgm

KABA Asita

Kalanko minisiriso kirikilɔmu karamɔgɔba

Liberiya

Email assakaniyahoocom

Tel (+231) 88 06 22 722

KABOREWedarawogo Ziliyɛti

ɲinini kalan ani baaradegekalan yɛlɛma

kuraw ɲɛmɔgɔba

DGRIEFBurukina Faso

Email kabouedhotmailcom

Telefɔni (+226) 70 35 64 72

KALƆN Mohamɛdi Pɛpusi

Firitawuni Lakɔlikaramɔgɔkalanso ɲɛmɔgɔ

Saralɔn

Email pepskayyahoocom

Telefɔni (+232) 76 73 25 48

KANI Sumayila

Cakɛda ɲɛmɔgɔ

DPFC

Kɔnɔwari

Email somailakaneyahoofr

Tel (+225) 01 85 06 98

(+225) 07 69 18 22

KARINGIBI Liweyi Dawu

Kalanko minisiriso ɲɛmɔgɔ dɔ

Liberiya

Email ikarngbaeyahoocom

Telefɔni (+231) 76 34 63 55

(+231) 776346355

KƐRIKULA Petɛri L

Liberiya Iniwɛrisite lakɔlikaramɔgɔba

Liberiya

Email plibertykerkulayahoocom

Telefɔni (+231) 654 35 58

KONANJI Yusufu

CDPSDNPMEAPLN

Mali

Email youssoufkonandjiyahoofr

Telefɔni (+223) 66 71 83 17

KƆNƐTarawele Natali

FASCAOWACSOF ɲɛmɔgɔ dankan

Email nathaliekone05yahoofr

Telefɔni (+225) 08 27 95 48

(+225) 22 41 53 73

KUGUBILENU Akowete

Inɛsiko baarakɛjɛkulu sekeretɛri zenerali

Togo

Email akougble55yahoofr

Telefɔni (+228) 90 20 63 47

LANDIMU KOREYIYA Uruyi

INDE ɲɛmɔgɔba

218

Gine Bisawo

Email landimruiyahoocom

Telefɔni (+245) 524 23 37

LANKOWANDE Emaniyɛli

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

LANTOMEYI Kofi Ubuyɛnalɛ

ɲɛmɔgɔba lakɔliɲɛbilakalan ani kalan kun

fɔlɔ ɲɛmɔgɔso la

Togo

Email lantomeylucienyahoofr

Telefɔni (+228) 90 07 52 55

(+228) 22 22 13 37

LO SISE Ndeyi Fama

ɲininikɛla

INEADE Sɛnɛgali

Email mamefamalogmailcom

Telefɔni (+221) 76 689 83 03

MANSAREYI Imɛlida Ani Mari

Firitawuni lakɔlikaramɔgɔw ka kalanyɔrɔ

ɲɛmɔgɔ

Saralɔn

Email imeldamansarayyahoocom

Telefɔni (+232) 76 53 09 64

NBAYI Amikole

Kalan kun fɔlɔ ani kalan kun filanan

ɲɛmɔgɔ

Ganbi

Email mbayeamieyahoocouk

Tel (+220) 990 94 00

MƐNSA Felikisi

Kirikilaw Karamɔgɔba CSFMEMP la

Benɛn

Email mensahfelixyahoofr

Telefɔni (+229) 97 87 93 95

MƐNSA -PIYƐRUSI Coco Mariselini

ɲɛmɔgɔba demokarasi ani

fasodenɲumanya kalan ɲɛmɔgɔso la

Togo

Email tchomacym2yahoofr

Tel (+228) 91 42 4270

NASURI Seyidu

ɲɛmɔgɔba kalan kun fɔlɔ lakɔlikaramɔgɔw

ka lakɔli nɔrɔmali la Lunbila

ENEP Burukina Faso

Email snassouri2001yahoofr

Telefɔni (+226) 70 23 70 13

NJAYI Bala

INEADE

Sɛnɛgali

Email ndiayebalahtmaimfr

Telefɔni (+221) 77 544 53 05

NJAYI Beyi Kadi

Sekeretɛri zenerali ndash Bolodali ani labɛnni

ɲɛmɔgɔso la Kalanko Minisiriso la

Sɛnɛgali

Email Khady12001yahoofr

Telefɔni (+221) 775 38 30 63

NDƆNBI Kirisitiyan

Marabolo laadibaa CLT

219

Inɛsiko ndashBereda

Sɛnɛgali

Email cndombiunescoorg

Telefɔni (+221) 33 849 23 23

NDO Isatu

Kalan ɲɛmɔgɔ

Ganbiya kolɛzi la

Ganbi

Email isatoundwyahoocouk

Telefɔni (+220) 990 88 26 (+220) 448

30 62

NZAWU Muteta Zinɛti

BADBAD lasigiden Burukina Faso

Email mnzauafdborg

ONOKOKO Gasipari

GRAREDEP

Sɛnɛgali

Email gaspanoyahoofr

Telefɔni (+221) 77 553 08 57

WATARA Kurubiye Modibo

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

OLUTAYO Olusegun

Sedeyawo baarakɛjɛkulu

Email olutayosegungmailcom

Telefɔni (+228) 66 04 15 23

WEDARAWOGO Zɔngo Eleyonɔri J

GTENFADEA baarakɛjɛkulu balikukalan

kan

Burukina Faso

Email zongoeloyahoofr

Telefɔni (+226) 50 36 58 45 70 23 96 94

PAKODI T Baritelemi

CNU

Burukina Faso

SAKANUDI Kuwame Benuwa

Karamɔgɔ - ɲininikɛla

ENS Kɔnɔwari

Email sacanouhotmailfr

Telefɔni (+225) 07 25 80 96

SAMU Kuwibila

Sɛgɛsɛgɛliw ani kalanbaara degeli

ɲɛmɔgɔba

DGIFP

Burukina Faso

Email samkuil20gmailcom

Telefɔni (+226) 70 74 97 94

SAMA Tinka

Kalan sɛgɛsɛgɛlikɛla ka ɲɛsin

lakɔliɲɛbilakalan ma

Togo

Email batoli3yahoofr

Tel (+228) 90 09 30 95

Email sacanoudhotmailfr

Telefɔni (+225) 07 25 80 96

SARI Abudu

IADakaro

Sɛnɛgali

220

Email Sarrabdou70yahoofr

Tel (+221) 77 379 34 21

SAWADOGO S Inosan

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

SIBI Mari

Kalanko Minisiriso Bulon

Sɛnɛgali

Email koundasyahoofr

Telefɔni (+221) 776312357

SULAMA Baba Ahamɛdi

Sekeretɛri zenerali Inɛsiko baarakɛjɛkulu

la

CNU

Burukina Faso

Email ahmsoulamagmailcom

Telefɔni (+226) 70 26 49 85

SIWEDARAWOGO Agati

CCCD kolabɛnna Pilan Burukina na

Burukina Faso

Email syagatheplan-internationalorg

agatheyahoofr

TALI Bubakari

Dɛmɛbaa INEADE

Jamana Koɲɛɲinini ni waleyali cakɛda

Sɛnɛgali

Email boubacartallgmailcom

Telefɔni (+221) 775 49 17 62

TURE Birama

INEADE

Sɛnɛgali

Email biramatouregmailcom

Telefɔni (+221) 77 550 34 95

TURE Camu Marema

SHS bolofara ɲɛmɔgɔ

InɛsikoUNESCO

Sɛnɛgali

Email mtoure-thiamunescoorg

Tel (+221) 77 6379 615

TURE Musitafa

Waleyali sekeretɛri

CEBDPRE

Sɛnɛgali

Email amedytoureyahooca

Telefɔni (+221) 77 534 17 31

TARAWELE BIKABA B Madelɛni

Hadamadenw ka hakɛw minisiriso

Burukina Faso

Email bicmadoyahoofr

Telefɔni (+226) 70 39 44 04

TARAWELE Isiyaka

CNU

Burukina Faso

TARAWELE Mamadu

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

UGUWUNZE Guloriya

ɲinini cakɛda

SedeyawoAbuja

221

Nizeriya

Email gugwunzeecowasint

Telefɔni (+234) 80 55 60 50 25

WANDAWOGO Isa

Jamana Kalanko ani Balikukalan Minisiriso

Burukina Faso

WƐNMƐNGA Siyasan

CNU

Burukina Faso

ZAGIRE Patirisiya

CNU

Burukina Faso

ZAN Eli

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

Ɛnfɔrimatikibaara sira kan

JUFU Asani

Ɛnfɔrimatiki baarakɛla

InɛsikoUNESCO

Sɛnɛgali

Email adcreamediayahoofr

Telefɔni (+221) 77 570 53 59

Dɛmɛbaa musomanw

BONBO Wiwiyani

Sekeretɛri kanfilamɛnna

SedeyawoAbuja

Nizeriya

Email viebombogmailcom

vbomboahouecowasint

Telefɔni (+234) 706 423 10 90

GANDIZIYƆN Oliwiya

Baaradegela

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email oliviagandzionhotmailfr

GARISIYA Nina

Baaradegela

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email ninagarciagmailcom

KANI Mamu Jara

Dɛmɛbaa

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email mdkane unescoorg

Telefɔni (+221) 77 193 26 71

Page 3: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw

2

KƆNƆKO DAKUNW

1- Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

2- Hadamaden ka hakɛw

3- Fasodenya ni fasodenɲumanya

4- Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman

5- Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwali

6- Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan

7- Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

3

KƆNƆKO

ɲɛbiladantigɛli helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou

ɲɛnabɔlihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Bɛn hakilila sabatili

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen o kelen

Masalakun bolofara 2 nan Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ni fasodenɲumanyahelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Fasodenya

Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya

Kalanbolo 4 nan Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Demokarasi

Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman

Kalanbolo 5 nan Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwalihelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Hakɛlabato tɛmɛsira

Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Kalanbolo 6 nan Forobakɛnɛya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara 1lɔ Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan

4

Kalanbolo 7 nan Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnahelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ SedeyawoCEDEAO kuntilenna nrsquoa ka baara

Masalakun bolofara 2 nan SedeyawoCEDEAO kɛli jamanadenw ta ye

Gafe lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Wɛbu lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Farankanwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

5

FƆCOGO SURUNW NrsquoU KƆRƆW

AMAYOAMAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka wariko Cakɛda

BADIBAD Afiriki Yiriwali Banki

BEYIDESEBIDC SEDEYAWOCEDEAO ka Nafolobɔ ni Yiriwali Banki

BERƐYISE BRIC SEDEYAWOCEDEAO ka Yiriwalinafolobɔbanki a jamanaw kama

BƐMUBM Diɲɛ Waribonba

SESEDEZECCDG SEDEYAWOCEDEAO ka Cakɛda Hakɛkɛɲɛ Yiriwali kama

SEYACEA Afiriki Sɔrɔko Tɔnba

SEYAKICEEAC Afiriki Cɛmancɛyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

SEDEYAWOCEDEAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

SEDƐFUCEDEF Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara suguya bɛɛ binni ma cɛw ni musow

SƐNISADICEN-SADI Saheli ni Saharajamanaw ka Tɔnba

SEYƐRICER Fankelenfɛjamanaw ka sɔrɔko Tɔnba

SEYISEYƐRICICR Diɲɛ jamanaw ka kuruwaruzi komiteba

SILISICILSS Sahelijamanaw ka jakɛlɛtɔn

SƐMUSECMS Fɔkabɛn ni kana sabatilijɛkulu

SEYƐNIDEDECNDD Jamana jɛkulu Demokarasi ni Yiriwali sabatili kama

KOMESACOMESA Afiriki kɔrɔnyanfan nrsquoa Woroduduguyanfan Jamanaw ka Suguba

SEPESESECPC Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili Bɛnkan

SEPEYICPI Diɲɛ kiiritigɛbulonba

SEPƐLIPECPLP Pɔritigɛkanfɔjamanaw ka Tɔnba

6

SEPƐSICPS Bɛn ni lakana Jɛkulu

DEWUDEYASIDUDH Hadamadenw ka hakɛw Dantigɛlisɛbɛn

EKOMƆGUECOMOG SEDEYAWOCEDEAO ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu

EKUWASIECOWAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

ENOYAENOA Jamana Jalatigiba Kalanso

EPUEPU Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati

FAWOFAO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Baloko ni Sɛnɛko

maDiɲɛ Baloko ni Sɛnɛko Tɔnba

FASIFAS Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn

FƐDIFED Muso ni Yiriwali

ƐFƐMIFMI Diɲɛ Wariko ɲɛnabɔli Tɔnba

ƐFƐRIDESEFRDC Sedeyawojamanaw Yiriwali Nafolobɔda

IYƐFUDEIFD Musow Sendonnicakɛda Yiriwali la

IGADIIGAD Gɔfɛrɛnamanw Tɔgɔlajɛkulu Yiriwali kama

IMAWOIMAO Afiriki tilebinyanfan Wariko ɲɛnabɔlicakɛda

IYUSƐNIIUCN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin Kungo Lakanani ma

ƐMUZƐFUMGF Musow ka Nɛgɛkɔrɔsigi

OYIYƐFUOIF Tubabukanfɔjamanaw ka Tɔnba

OYƐMUDEOMD San Bakelennan laɲiniw Yiriwali Kama

OYƐMƐSIOMS Diɲɛ Kɛnɛyako Tɔnba

OYƐMUWEYƐSIOMVS Sɛnɛgali Ba Labaarali Jamanaw ka Tɔn

OYƐNIZEONG Dɛmɛdonjɛkulu

7

ONIONU Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

OYASIOOAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Kɛnɛyako Tɔn

OYIYAOUA Afiriki ka Kelenyatɔnba

PINIDIPNUD Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara Yiriwali Kama

ƐRƐSIPEFEKORESPFECO Bɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

SADƐKISADC Afiriki Woroduguyanfanjamanaw ka Yiriwalitɔn

UYAUA Afiriki Kelenyatɔnba

UYEUE Erɔpu Kelenyatɔnba

IMOWA UEMOA Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwali ani Wariko Tɔn

INƐSIKOUNESCO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko

Dɔnniya ani Seko ni Dɔnko Sabatili ma

FINIYAPUFNUAP Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin

Diɲɛkɔnɔmɔgɔw ma

INIFƐMUUNIFEM Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Dɛmɛdonnafolo ka ɲɛsin

Musow ɲɛtaa ma

INODƐKIUNODC Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Cakɛda ka ɲɛsin Dɔrɔgu ani

ko jugubaw kɛlɛli ma

INOWAUNOWA Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Afiriki

Tilebinyanfanjamanaw ma

8

ɲƐBILA

SedeyawoCEDEAO ka misaligafe ka ɲɛsin karamɔgɔw ma A bɛ boli bɛn sabatili kan

hadamadenw ka hakɛw fasodenya demokarasi ani Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna

Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn (SedeyawoCEDEAO) sigira senkan bɛnkan

fɛ min tara san 1975 mɛkalo tile 28 Legosi Nizeriya faaba la A kuntilenna jɔnjɔn ye ka

bolodiɲɔgɔnma ni donɲɔgɔnna sinsin sɔrɔ yiriwali siratigɛ la walasa ka kelenya sabati sɔrɔ ni

wariko siratigɛ la jamanadenw ka ɲɛnamaya ka sankɔrɔta ka sɔrɔ labugunni sinsin tɔn

jamanaw kɔnɔ krsquou cɛsiraw laɲɛnamaya u ka se krsquou jeniyɔrɔ fin Afiriki ka ɲɛtaa anrsquoa yiriwali

la

San damadɔ tɛmɛnen kɔ yɛlɛmaw nana don o kuntilenna fɔlɔ in na krsquoa sababu kɛ diɲɛ

sokelenya nrsquoa taabolo kuraw ye krsquoa sababu kɛ fana tɔn jamana 15 cɛsiraw caya ye minnu

sinsinnen bɛ kelenya siriɲɔgɔnna bolodiɲɔgɔnma ɲɔgɔndɛmɛ ani yɛrɛmara kanTɔn jɔsen

jɔnjɔn tɔw ye jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma ka binkannibaliya

sinsin u cɛ ka bɛn basigi ani lakana sinsin u cɛ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ fɔkabɛn kɔnɔ fo

ka se hadamadenw ka hakɛw bonyali nrsquou layiriwali ma demokarasi ni mara bolicogo ɲuman

layiriwali nrsquou sinsinni ka jɔn-ko-Ala fɔli kɛ wajibi ye ni dɛsɛ nana ani sariya labatoli sɔrɔ ni

hadamadenya walew la

Nin kuntilennaba in waleyali an ka jamanaw kɔnɔ siga si trsquoa la o tɛ ko nɔgɔ ye ka da siyaw

ni seko ni dɔnkow caya kan ani olu sinsinnen bɛ sɔrɔ ni hadamadenya taabolo minnu kan

Nka a hakilisigiyɔrɔ ye min ye SedeyawoCEDEAO lakodɔnnen don bi diɲɛ sɔrɔ yiriwalijɛkulu

jɔnjɔn ye dannaya bɛ min kan krsquoa kɛ taamaseere ye jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la Ala

nrsquoa sintibagaw ka hakiliɲumantigiya anrsquoa jamanakuntigiw ka don o don cɛsiri ani mɔgɔ o

mɔgɔ hami ye Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna baara bolodalenw sabatili ye

Walasa ka bɛn ni basigi sabati politikiko sira kan an ka fankelenfɛjamana ɲagaminenw kɔnɔ

tɔn ye ɲɔgɔnlafaamufɛɛrɛ caman sigi senkan ka fɔɲɔgɔnkɔw kunbɛn walima ka bɛn diyagoya

ladon yɔrɔ dɔw la nrsquoa brsquoa kun bɔ O dɔw ye san 1999 bɛnkan ye min ɲɛsinnen bɛ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli u dalasali ani bɛn ni lakana sabatili ani san 2001

farankanbɛnkan min ɲɛsinnen bɛ demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili ma ani

Sedeyawo ka bɛnkan min tara san 2008 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ani Sedeyawo ka bɛnkan

9

wɛrɛ kalan ni baaradegekalanko kan min tara san 2003 Sedeyawo ka o san 37 ɲɛnamaya

kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la san tan fila fɔlɔ kɔnɔ nin sariya talenw ka fara politiki hakililaw

kan latigɛliw ni fɛɛrɛw ani wulikajɔ kisɛma suguya caman wɛrɛw olu kɛra sababu ye ka

mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw sigidaw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw kabilaw ni ɲɔgɔn cɛ

fɔɲɔgɔnkɔw jamakɔnɔkɛlɛw fo ka taa se jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛw ma olu ka ɲɛnabɔ

koɲuman

Tɔn depitebulon a kiiritigɛbulon anrsquoa kɛlɛbolo labɛnnen ka bila olu ye labɛnw ye minnu sigira

senkan a jamanakuntigiw nrsquoa gɔfɛrɛnamanw ka lajɛw fɛ walasa ka sariya talenw ni bɛn ni

kana sabatilanw sinsin

Ni bɛn sinsinni ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli ye tɔn ka fɛɛrɛ jɔnjɔnw ye wulikajɔw man

kan ka kɔtigɛ fana ka ɲɛsin jamanaw ka donɲɔgɔnna gɛlɛya kuraw ni haminanko gɛlɛnw

wulili ma O bɛ kɛ ni kiimɛniw cayali ani taabolow bɛrɛbɛnniw walima fɛɛrɛ kuraw waleyali ye

walasa fura ɲumanw ka sɔrɔ u la O hakilila in de yrsquoa to ni ladamuni anrsquoa waleyali jɔyɔrɔ

dɔnna krsquou kɛ bɛn sabatili cakɛminɛn ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka da a kan an ka jamanaw kɔnɔ jamanaden

fanba ye denmisɛnw ye A ka kan bɛn sabatili hakilila ka don olu la (olu minnu ye sini

ɲɛmɔgɔw ye) o kalan in ka kan ka labɛn koɲuman ka jamanaw ka kalanko taabolo kɛ a

labaaraliminɛn lakika ye

SedeyawoCEDEAO ka misaligafe in labɛnna o hakilila in de hukumu kɔnɔ krsquoa ɲɛsin

karamɔgɔw kalanbagaw ma A labɛnna ni yiriwaliko dɛmɛɲɔgɔnw ka magɛn ye fɛɛrɛko ni

nafoloko siratigɛ la Olu ye INƐSIKO-BEREDAUNESCO-BREDA ye ale dagalen bɛ Dakaro

ani Afiriki Yiriwali Banki (BADIBAD)

Kunnafoniɲini ani hakililaɲini caman kɛra walasa ka nin kalangafe in labɛn A baaraw

daminɛna kabini san 2006 Afiriki tilibinyanfanjamanaw kɔnɔ Sinsin kɛra mɔgɔ

faamuyalenbaw ka dɔnniyaw kan minnu ka baaraw bɛ boli bɛn sabatili kan ka bɔ Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ jamana wɛrɛw ani INƐSIKO la Mɔgɔ o mɔgɔ ka laɲini ye bɛn

sabatili ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ nafaba sɔrɔ nin kalangafe in na

Kalanbolo wolonwula bɛ kalangafe in kɔnɔ minnu bɛ boli bɛn sabatili kan ani fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli hadamaden ka hakɛw fasodenya ni fasodenɲumanya demokarasi ni mara

10

kɛcogo ɲuman hakɛyali ni yiriwali jamanadenw ka kɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali

kuntaala jan ani fankelefɛjamanaw ka donɲɔgɔnnako Masalabolo bolofaraw bɛ kalanbolo

kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ ɲɛbilaw brsquoa kɔnɔ sɛbɛnseerew ani kuntilennabaw Olu dabɔkun ye ka

karamɔgɔ dɛmɛ a ka baaraw la Kalanbaaraw katimuw fana brsquoa dɛmɛ olu bɛ se ka yɛlɛma

ka kɛɲɛ ni Sedeyawo jamana bɛɛ ka kalanko cogoyaw ye O cogoya kelen na karamɔgɔ

minnu bolo bɛna don baara in na kalangafe in bɛ se ka mabɛn krsquoa bɛrɛbɛn olu ma u kɛra

lakɔlisow karamɔgɔ ye wo walima fasokannakalan kalansow taw u mana kɛ kalan dakun o

dakun na

Kalangafe in labɛnkun jɔnjɔnba ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ kodilannaw ka se ka kalan a

kɔnɔkow la Dɔnniya minnu brsquoa kɔnɔ u ka faamuya ɲɛnama sɔrɔ olu la wulikajɔ hakilila

minnu brsquoa kɔnɔ hadamadenya sabatili hakililaw danbe ni jogo hakililaw minnu bɛ kɛ sababu

ye ka bɛn ɲɔgɔnmakoto ani sigiɲɔgɔnya sabati u ka se krsquoolu bɛɛ faamuya

SedeyawoCEDEAO ka nin kalangafe in nrsquoa bɛ boli bɛn sabatili kan hadamadenw ka

hakɛw fasodenya demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman dajirala karamɔgɔw kalanbaga

caman na walasa tɔn jamana minnu bɛ yen ni nin ɲɔgɔnna porogaramu trsquou bolo u ka dɔ dilan

krsquou bɛrɛbɛn a ma A ɲɔgɔnna porogaramu mana kɛ minnu fana bolo kaban olu krsquoa jiidi nrsquou ka

dɔnniyaw ye krsquoa kɛɲɛ u yɛrɛ ma

Kadere Dezire Wedarawogo

SedeyawoCEDEAO Baarakɛjɛkulu Peresidan

______________________________

Foli ni tanuni

_________________________________________________________

SedeyawoCEDEAO ka foli ni tanuni bɛ ka taa BADIBAD ni INƐSIKOUNESCO ma u ka

dɛmɛ sinsinnen na ka ɲɛsin misaligafe in labɛnni ma Baaraw senfɛ u ka cɛsiri nrsquou ka

jɛkabaara ma kɔtigɛ abada ɲininiw ni sɛbɛnniw na

Sedeyawojamanaw mɔgɔ faamuyalenba minnu sen donna nin baara ɲɛnama in waleyali la

foli ni tanuni bɛ lase olu fana ma

11

An ka foli kɛrɛnkɛrɛnnen bɛ ka taa Sedeyawojamanaw ɲɛmɔgɔw ma politiki ni mara sira kan

olu minnu ye gafe in labɛnni baaraw kɛli nɔgɔya an bolo sanga ni waati bɛɛ Dakaro Lome

Wagadugu ani Abuja

An ka jamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila tɔgɔ la an bɛɛ bɛnnen brsquoo min ka kan nrsquoan bɛ krsquoa

waleya an ka jamanadenw ye Sedeyawo fasojamaw an ka tanuni ni waleɲumandɔn bɛ ka

taa dɛmɛbaga ninnu bɛɛ ma

12

DANTIGƐLI

Hakilila min nana ni Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn sigili ye senkan o

hakilila in kɛra kogobolo ye ka don an ka jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ni fara-farali cɛ Kabini

Legɔsi Bɛnkan tawaati san 1975 mɛkalo tile 28 Afiriki tilebinyanfanjamana 15 fɛ walasa ka

tɔn sigi u ka sɔrɔko yiriwali kama Afiriki ka donɲɔgɔnna tufaden fɔlɔ dara

Laɲini ye min ye ka kɛnɛ fɛrɛ sɔrɔko siratigɛ la krsquoa fɛrɛ hadamadenya ani seko ni dɔnko ni

politikiko siratigɛ la O ye wale bololadalen ɲɛnama ye min bɛ jamanadenyakelenya hakilila

sinsin Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

SedeyawoCEDEAO ye kuntilenna min di a yɛrɛ ma o ye donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko

siratigɛ la (suguba kelen ani wari suguya kelen) politikiko (depitebulonba kelen sɔrɔ ni

hadamadenya baarakɛjɛkulu ani kiiritigɛbulonba kelen) ani kana ni sɔrɔdasiko siratigɛ la

(EKOMƆGUECOMOG sigira senkan san 1999)

Tɔnba in brsquoa ka waleyaw sinsin jɔsen ɲɛnama minnu kan olu la a ka kan ninnu ka dɔn

hadamaden ka hakɛw bonyali u layiriwali anrsquou lakanani

demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni

politiki taabolow bɛrɛbɛnni ani yiriwali porogaramuw donɲɔgɔnna

O nrsquoa ta bɛɛ gɛlɛya caman dalen bɛ donɲɔgɔnna in sabatili ɲɛ bɛnbaliya minnu bɛ tɔn

jamanaw kɔnɔ ka da politikiko basigibaliya kan ani mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ka da

faantanya ni lakana sabatili gɛlɛyaw kan krsquoa sababu kɛ kɛlɛw dagali ye tɔn jamanaw kɔnɔ

Gɛlɛya wɛrɛ minnu bɛ se ka fara nin gɛlɛya kofɔlen ninnu kan olu ye an ka jamanaw kɔnɔ

sɔrɔ fanga dɔgɔyali nrsquoa kɔlɔlɔw nrsquoo bɛ na ni fanga sigibolow fɛgɛnyali ye ani jamanaw ka

yɛrɛmakaran krsquoo fara sariyasiraw labatobaliya kan ka ɲɛsin mɔgɔw ka donkabɔw ma u sago

la an ka jamanaw kɔnɔ nrsquou bolofɛnw ye

Walasa ka fura sɔrɔ kɛlɛw banbaliya la mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ani dankarili

hadamaden ka hakɛw la a ka kan an ka yɛlɛma don an ka yecogow la krsquou bɛrɛbɛn an ka

kɛtaw ma Walasa o ka sira sɔrɔ fo sinsin ka kɛ lakɔli kan ale min ka kan ka kɛ donɲɔgɔnna

faamuyali jiidiyɔrɔ ye ani danbew ni jogow ni tabiyaw ani layiduw sabatiliyɔrɔ ɲuman ye

13

Sedeyawo ka misaligafe ka mɔgɔw ladamu bɛn sabatili hadamadenw ka hakɛw fasodenya

demokarasi ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan o ye gafe ye min labɛnna

INƐSIKO ka Biro bolofara ka kɔlɔsili kɔnɔ min bɛ Dakaro (BEREDABREDA) jɛkabaara kɔnɔ

Afiriki Yiriwali Banki fɛ (BADIBAD)

Cakɛminɛn don ka ɲɛsin Sedeyawo jamana bɛɛ ma A sɛbɛnna tubukan angilɛkan ani

pɔritigɛkan na

A ɲɛsinnen bɛ karamɔgɔ bɛɛ lajɛlen ma cɛman ni musomanw A ɲɛsinnen bɛ

karamɔgɔyadegekalansow karamɔgɔw nrsquou kalanden cɛman ni musomanw ma lakɔlikalan

taw ani fasokannakalan taw

Misaligafe don o hukumu kɔnɔ a bɛ gafe kɔnɔkow taabolo jira ani kalan latɛmɛcogo

kunnafoniw Krsquoa fɔ krsquoa bɛ kɔnɔko bɛɛ ɲɛfɔ krsquoa jɛya o tɛ sango ka kalanbaaraw taabolo bɛɛ

lajɛlen dafalen jira

Karamɔgɔ cɛmanmusoman ye ɲininikɛla de ye a bɛ se ka sinsinnaw sɔrɔ misaligafe in kɔnɔ

min brsquoa bilasira a ka se ka dɔ fara dɔnniya laseta kan a sago la min bɛ se ka yɛlɛma don

jogow la kalanbolow waleyali hukumu kɔnɔ

Laɲini ye min ye ka mɔgɔ caman sɔrɔ cɛ ni muso Sedeyawo jamanaw kɔnɔ minnu

faamuyalen don bolodiɲɔgɔnma senyɛrɛkɔrɔ ani jamabaara siratigɛw la O bɛ kɛ sababu ye

ka tabiyaw ni jogow ta minnu brsquoa to u bɛ se ka bɛn sabati badaa-badaa an ka

fankelenfɛjamana in kɔnɔ ka kɛlɛw ban pewu ka yiriwali kuntaala jan sababu jɔnjɔnw

sɛbɛkɔrɔ penpen ni sigida nrsquoa lamini lakanani ni danbe jɔnjɔnw ani danfaraw bonyali ye O

ka kɛ wulikajɔw kɔnɔ mɔgɔ si tɛ to kɔ minnu na bɛɛ lajɛlen sen bɛ don minnu na Afiriki

fasodenya sabatili kama

Misaligafe in labɛnna ka kalanbolo wolonwula (7) kɛ a kɔnɔ Kalanbolo kelen-kelen bɛ boli

se kelen kan Kalanbolow tilalen don masalabolo bolofara fila ye Masalabolo bolofara fila

ninnu kelen-kelen bɛ walanwalan ka kɛ se kelen ye ka kalan kuntilennaw dantigɛ a kɔnɔ

Kunnafoniw bɛ di kɔnɔkow kan kalan kɛcogo taabolow bɛ dajira o bɛɛ kɔfɛ gafew bɛ

karamɔgɔ cɛman ni musomanw bolo wa u bɛ ɛntɛrɛnɛti fana yaala nin bɛɛ brsquoa to u ka

dɔnniya sɔrɔlenw bɛ jiidi

14

Kalansenbolow labɛncogow ani kalanbolow bolodalikatimu olu fana ɲɛsigilen bɛ gafe in

kɔnɔ O bɔlen kɔ yen kalansenlabɛnsɛbɛn dɔ bolodara ka ɲɛsin masalakun bolofara kelen-

kelen bɛɛ ma krsquou kɛ misali ye A ɲininen bɛ karamɔgɔ cɛman ni musoman kelen-kelen bɛɛ fɛ

u ka o sɛbɛn in bɛrɛbɛn u ka kalan cogoya ma krsquoa kɛɲɛ nrsquou bolokɔrɔminɛnw ye

Kalanbolo 1ɔlɔ ka se 7 nan na olu bɛ se jolen saba kofɔ

- Ka bolodiɲɔgɔnma kɛ hadamadenya sira kan walasa mɔgɔw ka jɛ krsquou laɲiniw kɛ kelen ye

yiriwali sira kan ani mɔgɔya sabatili kuntaala jan Sedeyawo jamanaw kɔnɔ

Laɲinita

Sedeyawo fasoden cɛsirilen Sedeyawo poroze waleyali fɛ laquo Jɛkasigi ka kɛ bɛɛ ŋaniya ye raquo

ani sigiɲɔgɔn ni mɔgɔ tɔw ŋɛɲɛ kunni ka kɛɲɛ ni donɲɔgɔnna kuntilennaw ye

- Krsquoa ka fasodenya jira ni hakilijagabɔ ye walasa ka fɛɛrɛw tigɛ ka se krsquoi jɔ a yɛrɛ kolo la ka

se a yɛrɛ kɔrɔ

Laɲinita

Fasoden brsquoa ka kunnafoni sɔrɔlenw kiimɛ krsquou tiɲɛ ni nkalon bɔ ɲɔgɔn na ka jɔsen kelen ta

krsquoa ka Sedeyawo fasodenyajɔyɔrɔw fa

- Krsquoi sendon jamana taabolow labɛnni baaraw la u waleyali anrsquou kiimɛni ka ɲɛsin i ka

hadamadenya hakɛw lafasali ma ani hakɛ wɛrɛw fasoden tɔw fɛ cɛw ni musow

Laɲinita

Fasoden bɛ Sedeyawo taamasiyɛnw nrsquoa ka cakɛdaw ka baarakɛcogo fɛɛrɛw dɔn krsquou kɛ a ta

ye krsquoa jɔyɔrɔ fa hadamaden ka hakɛw lafasali la ani demokarasi ni bɛn sabatili fasobaara

ani Sedeyawojamanaw ka baaraw kɔnɔ olu bɛ kɛ jɛkabaara hukumu kɔnɔ ani

ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya fosodenya janto tɛ taa minnu kɔ ka ɲɛsin jɛlenya ni mara kɛcogo

ɲuman kɔlɔsili ma

Sedeyawo jamana kelen-kelen bɛɛ kan ka misaligafe in bɛrɛbɛn a taabolow ma krsquoa sinsin

gafe in kɔnɔkow kan krsquou dafa nrsquoa ka dɔntaw ye A ka ɲi fana Sedeyawo jamanaw krsquou sinsin u

ka kalanbaara bolodalenw kan krsquoo baaraw kɛ A mana kɛ cogo o cogo fo u ka tali kɛ

15

kalanbaara kura suguya damadɔ la i nrsquoa fɔ degeliw ɲɔgɔlɔnbɔw kolabɛnniɲɛɲiniw adw

Kumalaban na fo u krsquou cɛsiri ka Sedeyawo ka yecogow sankɔrɔta anrsquoa ka baaraw waleyali

Anni Tɛrɛsi NDƆNGI-JATA

INƐSIKO Cakɛdaɲɛmɔgɔ Dakaro

16

KALANBOLO 1

BƐN SABATILI FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI NrsquoU ɲƐNABƆLI

laquo Kɛlɛw ŋaniya bɛ ta hadamadenw hakili de la bɛn sabatili lafasali fana ka kan ka labɛn o

hakili kelen in de lahellip raquo

Nin bɔra INƐSIKOUNESCO sigilisɛbɛn kɔnɔ san 1945

17

BƐN SABATILI

FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI

NrsquoU ɲƐNABƆLI

1- Bɛn sabatili

2- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

ɲɛbila

Bɛn ye hadamadenya ko labɛnnen de ye hadamaden ma da ni min ye Fɔlɔ Ɔrɔmu min ye

kɛlɛ caman kɛ ka yɔrɔ caman mara o ye bɛn ni kɛlɛ siri ɲɔgɔn na U ka kuma kɔrɔ dɔ brsquoa jira

ko ldquonrsquoi bɛ bɛn ɲini i Iabɛn kɛlɛ kamardquo Nka bɛn sabatili hakilila tɛ nin kuma kɔrɔ fɔlen in

tiɲɛtigiya bawo ale ye hakilimaya tiɲɛ dɔ de ye

O sabali tiɲɛ in hali nrsquoa sɔnnen brsquoa ma ko fɔɲɔgɔnkɔw ye hadamadenya taalan ye ka da

sababu caman kan (laadaw sababuw politikiko sababuw sɔrɔ cogoya ni hadamadenya

sababuw siko ni siyakow sababuw diinɛkow sababuw adw) ale brsquoa jate ko an ka kan krsquoan

yɛrɛ dege min na o ye ka fɔɲɔgɔnkɔw ban ni sabaliɲɔgɔnkɔrɔ ye walasa bɛn kuntaala jan ka

sabati ani krsquoa tanga O de yrsquoa to kalanbolo in kɔnɔ bɛn sabatili ni fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la olu kalansora ɲɔgɔn na

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw jogow ani fɛɛrɛw matarafa minnu brsquoa to bɛn sabatili ani fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli taabolow bɛ faamuya kosɛbɛ

Kalanbolo masalakun bolofara

1 - Bɛn sabatili

2 - Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

18

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn minnu bɛ tali kɛ hadamadenkulu kelen-kelen ka

hakililaw kan

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma

Kɔnɔkow

Bɛn hakilila

Bɛn hakilila bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ tɛmɛsira min brsquoa to i bɛ danbew dɔn ka dɔnniya sɔrɔ ani ka

taabolow ta sew ani jogow walasa i nrsquoi yɛrɛkun ka bɛn i ni mɔgɔw ka bɛn i ni sigida nrsquoa

lamini ka bɛn

Bɛn kɔrɔw

Tubabukan na ldquoPaixPɛrdquo bɛn Bamanankan na o daɲɛ in bɔra latɛnkan laquopakisipax raquo ani

laquo pasisipacis raquo de la1

- jamana cogoya minnu tɛ kɛlɛ la krsquoi cɛsiri bɛn sabatili la diɲɛ kɔnɔ

- kɛlɛko banni kɛlɛɲɔgɔn fila walima caman cɛ ka fɔkabɛn ɲini

- sɔnɲɔgɔnye ni bɛnkan jamanadenw cɛ hadamadenkuluw cɛ sigi kɛlɛntanya a

girigarantanya sigi lafiya

- jamakulu cogoya minnu tɛ kɛlɛ la u tɛ fɔɲɔgɔnkɔ la ka jɛ sigiɲɔgɔnw fɛ bɛn kɔnɔ

- mɔgɔ hakili sigili nrsquoa lafiyali

- mɔgɔ min cogoya brsquoa jira krsquoa kɔnɔgannen tɛ a ni lafiyalen don A hakili lafiyalen don

1 httpwwwlaroussefrdictionnairesfranccedilaispaix

19

- sugubalintanya ni mankanntanya yɔrɔ la kaburudo sumayacogo

Bɛn suguyaw

Bɛn basigilen o ye bɛn ye ko jugu ni fɔɲɔgɔnkɔ tɛ min kɔnɔ

Bɛn lafoninen o ye bɛn ye wulikajɔw bɛ kɛ min kɔnɔ walasa sigi ka nɔgɔya bɛɛ ma ko

juguntanya ni fɔɲɔgɔnkɔntanya dɔrɔnw tɛ Bɛn lafoninen labɛnni bɛ jogo dɔw wajibiya i nrsquoa fɔ

- yafa

- ɲɔgɔnlamɛn

- kunnafonifalen

- diɲɛni laɲini bolodalenw ni fɛlaw ma minnu tɛ kelen ye ko dɔ kan

- hakɛlabato

- bilakasuma tɛ ko minnu na olu ɲɛnabɔli gɛlɛyabaw waati la

- bolodiɲɔgɔnma

- kofaamuyalihakili

- hadamadenya jɔyɔrɔfa

Nka o nrsquoa ta bɛɛ nin jogo ninnu ka kan ka sinsin ni kalan ye

Bɛn sabatili

Bɛn sabatili

laquo Taabolo don min bɛ dannaya ni bolodiɲɔgɔnma sabati fasojamaw ni jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

O taabolo in ye lakalanni ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔlicogo la nɔgɔya kɔnɔ fɔɲɔgɔnkɔ minnu bɛ

se ka don fasojamaw ni ɲɔgɔn cɛ walima jamanaw sango krsquoo kɛ ni kuma ye ani

kumaɲɔgɔnya a kana kɛ ni maramafɛnw ye ani kojugukɛhellipBɛn sabatili kɔrɔ tɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw

ban cogoya bɛɛ la a kɔrɔ ye de ka fɛɛrɛw tigɛ minnu brsquoa to u bɛ ɲɛnabɔ kasɔrɔ ko jugu ma ta

ka mɔgɔ sɛgɛrɛ O la bɛn sabatili bɛ min ɲini o ye hadamaden ka hakɛw lakanani sabatili

ye ɲɔgɔnmakoto ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli koɲuman fo ka taa se hadamaden yɛrɛ yiriwali

ma ani sigida 1raquo

1 Agora kulu Dɛmɛnan ka ɲɛsin kalanbaara waleyali ma Gafefeereyɔrɔ Sɛn PoliSaint-Paul Dakaro

2011

20

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka ɲɛfɔli la bɛn sabatili ye danbe caman faralen ye

ɲɔgɔn kan kɛcogow jogow ani diɲɛlatigɛ latɛmɛcogow minnu bɛ ko jugu kɔn ka fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigi nrsquou diliw tigɛli ye ni kumaɲɔgɔnya ni fɔkabɛn ye mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ kuluw ani

jamanaw (Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka bɛnkansɛbɛnw dakun ARES5213 bɛn

sabatili ani A53243 Dantigɛlisɛbɛn ani baaraw porogaramu bɛn sabatili kan)2

laquo Bɛn sabatili ye hadamaden sigada ani fanga sigibolo taabolo yɛlɛmani tɛmɛsira ye Bɛn

sabatili bɛ bange hadamadenw dusukun nrsquou kɛwalew la wa a bɛ taa ɲɛ jamana kelen-kelen

kɔnɔ ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen ka tariki ye a ka hadamadenya a ka seko ni dɔnko ani

a ka sɔrɔ taabolo ye Bɛn sabatili bɛ min laɲini o ye ka taabolo ɲuman don danbew kɔrɔ

kɛcogow ani jogow walasa bɛn ni kojugukɛbaliya bɛ yiriwaraquo3

Ladamuni bɛn kama

Ka ladamuni kɛ bɛn kama o ye ka fasoden kalan a krsquoa mɔgɔɲɔgɔn dɛmɛ a krsquoa jɔ a jɔyɔrɔ la

a ka sɔn tɔw ka seko ni dɔnko ma a ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ hɔrɔnya kɔrɔ dɔn min bɛ

hadamadenya danbe bonya ani danfaraw min bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi walima krsquou

ɲɛnabɔ ni kojugukɛbaliya siraw ye4

I nrsquoa fɔ bɛn sabatili bɛ cogo min na ladamuni bɛn kama fana bɛ tali kɛ jamana kelen-kelen ka

tariku taabolow la a ka hadamadenya ni seko ni dɔnko ani sɔrɔ cogoyaw A bɛ se ka jate ko

ladamuni bɛn kama o buruju ye kɛlɛlasawalew ye diɲɛ sariya fɔlɔ min tara nrsquoa bɛ kɛlɛ kɔn o

kɛra Bɛnkan bakuruba ye min yrsquoa jira ko kɛlɛ jateli jamana politiki cakɛminɛn ye o ka

dabilaO Bɛnkan in dɔnnen don ni tɔgɔ min ye o ye san 1928 bɛnkan ye min bɛ wele

angilɛkan na ldquo Pacte Briand-Kellogrdquo5 O kɔrɔ ye bamanankan na ko ldquoBiriyan Kelɔgi ka

Bɛnkanrdquo

2 INƐSIKOUNESCO AN KA BƐN SABATI [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012 0615)

httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

3 INƐSIKOUNESCO ONIONU ka kuma koloma latɔmɔnenw kunfɔlɔ bɛn sabatili kan san 1998 laselisɛbɛn [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A

lajɛra san 2012 0615) httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

4Dantigɛlilisɛbɛn ani wale caman donɲɔgɔnna ka ɲɛsin kalanko ni bɛn sabatili ma hadamaden ka hakɛw ani demokarasi

InɛsikoUnesco pariparis san 1995 615)

5 EDH(An ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12 nan[Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012

0615)httpwwwehlorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintroductionpdf

21

O bɔlen kɔ yen Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sigira senkan san 1945 walasa ka

diɲɛmɔgɔ nataw kisi kɛlɛ balawu ma (hellip) ka sariya labatoli kɛcogow labɛn ani kɛta

diyagoyalen minnu bɛ diɲɛ bɛnkanw kɔnɔ krsquoolu lafasa (hellip) ka hamadenya lataaɲɛ don ba la

ani ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo ɲuman sabati hɔrɔnya fɛrɛlen kɔnɔhelliprdquo (Jamana

Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bɛnkan ɲɛbilakuma)

O bɛɛ kɔfɛ bɛn sabatili brsquoa to ldquofaamuyali bɛ na yafa ani teriya jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

siyakuluw ani diinɛkuluwrdquo A brsquoa to fana ldquoJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka walew ka

ɲɛsin bɛn sabatili ma bɛ o ka sira sɔrɔrdquo (Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn Sariyasen 26

nan) O la bɛn sabatili ye Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba nrsquoa tɔndenjamanaw ka

baaraw la nafamaba dɔ ye

Krsquoa sababu kɛ hadamadenya sabatilisiraw donni ye kalan ni degeli taabolow la bɛn sabatili

karamɔgɔw brsquou jilaja ka hadamadenya danbe dankarilakow kɛlɛ minnu sababu ye faantanya

ye jugusɔnw ɲɛnawolomani binkanni kojugukɛ ani kɛlɛ A daminɛ na ladamuni bɛn kama

dabɔkun tun ye ka diɲɛ halakili bali krsquoa sababu kɛ mugujugubakɛlɛ ye nka bi a kuntilenna

jiidira krsquoa kɛ bɛn sabatili hakilila jɛnsɛnni ye6

Bɛn donni gɛlɛyaw nrsquoa cɛsirikow

Bɛn lasɔrɔli bɛ se ka gɛlɛya krsquoa sababu kɛ

- kumaɲɔgɔnya kɛbaliya

- hadamaden ka hakɛw labatobaliya

- sigida nrsquoa lamini minɛkojuguya

- hakɛlabatobaliya

- mara kɛcogojuguya

- ko tɛmɛnenw jateminɛbaliya

- demokarasi jɔsenw labatobaliya

- lakanabaliya

- hadamaden mako fɔlɔw ɲɛnabɔlibaliya

- ɲangilibaliya

6 United Nations Peace Education The origins [ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra san 20120615 http

wwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

22

- koɲɛnabɔta teliw ɲɛnabɔliko juguya adw

Nka fɛn min kɔni ye Sedeyawojamanaw ka cɛsirikoba ye bɛn sɔrɔli la o ye kojugukɛw ni

ŋaniyajuguyawalew wulili ye minnu bɛ na ni cɛw musow ani denmisɛnw ni tiɲɛni ye ani

jɔlifɛnw fana tiɲɛni dankarili farikolo la hadamadenya yoboyabali siran jigitigɛtɔɲɔni

Bɛn sabatili yiriwafɛɛrɛw walew

Bɛn sabatili layiriwali bɛ ko minnu gɛlɛya Sedeyawo jamanaw ma olu ye

- sariya sigilen min ka kan ka boli jamanaden bɛɛ kan

- dɛmɛ ka ɲɛsin tɔnw ma minnu ka baara ye bɛn sabatili ye i nrsquoa fɔ jɛkuluw ni

dɛmɛdonjɛkuluw jamanaw taw walima diɲɛ taw ani Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba tɔgɔlacakɛdaw

- demokarasi sigibolow lafasali jamana kɔnɔ ani diɲɛ bɛnkansɛbɛn bolonɔbilalenw

labatoli

- sariyaw ni sariyasɛbɛnw labatoli

- sigida nrsquoa lamini lakanani ni hadamaden nrsquoa ka sigida nrsquoa lamini cɛ jɛkoɲumanya

badaabadaayali ye

- sekow ni dɔnniyaw kalan kɛli ka bɛn ni fɔkabɛn kɛcogo ɲuman sinsin walasa

diɲɛlatigɛ la hadamaden nrsquoa yɛrɛkun ka bɛn a ni mɔgɔ tɔw fana ka bɛn

- hadamadenw ka hakɛw yiriwali

Afiriki tilebinyanfan tɔnw na minnu cɛsirilen bɛ bɛn ni kanako la kosɛbɛ ka tɛmɛ tɔw kan

Sedeyawo yrsquoolu dɔ ye A ye bɛn sabatili baaraw kɛ cogo min na Sedeyawo jamanaw kɔnɔ

(Liberiya Saralɔn Gine Bisawo Kɔnɔwari) a ye fɛɛrɛ caman nrsquou lataamacogo ɲuman

minɛnw fana sigi senkan diɲɛ tɔgɔ la o cogo kelen na ka kɛɲɛ o wale ninnu ma Misali la

bɛnkan ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogow ma ani bɛn ni lakana sabaticogow

(min tara san 1999 desanburukalo la) nrsquoa dafara ni farankanbɛnkan ye ka ɲɛsin demokarasi

ni mara kɛcogo ɲuman ma (min tara san 2001 desanburukalo la) o min ye fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigili laɲini nrsquou dalasali bolo don ɲɔgɔn bolo

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

23

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn krsquoi sinsin hadamadenkulu kelen-kelen ka hakililaw

kan

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma

Kuntaala Lɛrɛ 14

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalankɛminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Fotow jaw nataliyew

- Gafew ni masalabolo nafamabaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

- Ka bɛn sabatili hakilila kolomaw

ɲɛfɔ

- ka bɛn suguyaw dɔn ka bɔ

ɲɔgɔn na

- Danbew ni hakilila minnu sirilen bɛ

bɛn sabatili la

- Bɛn suguyaw

Sɛbɛnw ɲininii (minnu

sɛbɛnna mansin na minnu

bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Lɛrɛ 2

2

Ka se minnu bɛ tali kɛ bɛn na

krsquoolu ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya

kosɛbɛ

Bɛn sabatili taabolow nrsquoa tɛmɛsiraw Lɛrɛ 2

3 Ka bɛn sabatili gɛlɛyaw nrsquoa

cɛsirikow ɲini krsquou dɔn

Gɛlɛya ni cɛsirilako minnu sirilen bɛ

bɛn donni na

Lɛrɛ 2

4 Ka bɛn sabatili yiriwalifɛɛrɛw

labɛn

Bɛn sabatili layirwali fɛɛrɛw Lɛrɛ 2

Ka bɛn sabatili don kalan na

Janto krsquoi janto bɛn sabatili donni

- Dɔnnikɛminɛn ni kalanbaaraminɛn

minnu bɛ yen

24

5

na misali la kalanbaara taabolow

la ka hakɛyali hakilila ta ka dusu

don kalanden cɛman ni

musoman kɔnɔ u krsquou cɛsiri a

waleyali fɛ u ka yɔrɔ la

(sigidacakɛda yɛrɛbɔdenya

adw)

- kalansenlabɛnsɛbɛnw

- Kalandegeli kalansenw

waleyalicogo

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

- Kolabɛnniɲɛɲinibaara

- Ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- ɲɛjiralikalan

- Sifilɛlikalan

Lɛrɛ 5

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

Kalansen tɔgɔkalan cogoya

Bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

- Ka bɛn ɲɛfɔ

- Ka bɛn danbew ɲini krsquou dɔn

- Ka mɔgɔw lafaamuya u ka bɛn

- Ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔlen dɔw kɛcogo

ɲɛɲini krsquou dɔn sigida la

- Ka kɛcogo ni jogo minnu ka ɲi bɛnko

ma dɔw ɲɛɲini krsquou dɔn

- ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ mɔgɔ tɔw bonya

- Ka sigi mɔgɔ tɔw fɛ bɛn ni lafiya kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 2

MinɛnwDɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Foto minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw walima kɛlɛw cogoya caman jira minnu kɛra diɲɛ fan dɔ la

- Foto minnu bɛ ɲɔgɔndɛmɛ ɲɔgɔnfaamuya ani tulonnatilen adw cogoyaw jira

25

- Sedeyawo jamanaw ka kirikilɔmuw

- Sedeyawo jamanaw ka kalangafew

- Kunnafonisɛbɛn baabu tigɛlen

- Bɛn taamasiyɛn nataliye (kalanden kelen nataliye kelen)

- Jaw ni foto suguya wɛrɛw

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

- bɛ kalanden cɛmanmusoman ka

dɔnta ni kɛta hakɛ sɛgɛsɛgsɛ anrsquou seko

ni dɔnko ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma

- bɛ ɲininkali sɛbɛnnenw aniwalima

dalafɔlenw jaabi

- bɛ bɛn sabatiliko hakililaw fɔ ani ka

ɲɔgɔn fɛla ɲini a kan

- Kelennabaara

- Hakililaɲini

-Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- bɛ bɛn taamasiyɛn ɲɛgɛn jira (ka

farankangafew lajɛ)

- brsquoa ɲini ka bɛn cogoya dɔw labɔ ka

kɛɲɛ ni ɲɛgɛn in hakilila ye

- kulu kelen-kelen bɛ bɛn cogoya dɔ jira

Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

- bɛ sɔrɔ ka kalan cogoya nafabɔli fɛɛrɛ

labɛn

- brsquoa ɲini kalandenw fɛ u ka ganselikan

dɔw labɛn minnu bɛ boli bɛn kan

-bɛ cogoya sɛgɛsɛgɛ

- bɛ danbew ni hakililaw labɔ minnu bɛ

tali kɛ bɛn kan

- bɛ ganselikanw labɛn

- Kulubaara

- Hakililafalen

sinsinnen

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

- bɛ kunnafoni dɔw di ka kuluw ka

baaraw dafa nrsquoolu ye

- brsquou ka baaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin

taabolo in ye

-hakilila ni danbe minnu bɛ tali kɛ bɛn

kan olu ɲɛfɔli

- kɛcogo minnu bɛ fisaya bɛn ma

- lafaamuyalibaaraw bɛn kan

-adw

Jɛkabaara

KiimɛniBakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalandenw fɛ

ka ɲɛgɛn bolo 7nan lafa

bɛn cogoya 6 minnu bɛ bɛn ɲɛgɛn

kɔnɔ ka masalabo sira 10 sɛbɛn olu

dɔlakelen kan walima ka nataliye dɔ

dilan walima ka ganselikan dɔ labɛn

minnu brsquoolu kofɔ

kelen-kelen bɛ cikan in waleya

Kelennabaara

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

krsquoa ɲini yɛrɛsagolabaara dɔ ka kɛ

sɛbɛn masalabolo bɛ min kɔnɔ ja

walima fotow makoɲɛkow kan minnu

bɛ bɛn sankɔrɔta

bɛn cikanw ka lase jamakulu suguya

caman ma min brsquoa ɲini u fɛ u ka bɛn

sabatili baaraw kɛ ka ɲɛsin u yɛrɛbakun

ma ani mɔgɔ tɔw

- bɛ sɛbɛn labɛn

- bɛ taabolow baara porogaramu labɛn

- brsquou ka taabololafaamuyali baaraw

porogaramu labɛn

- Kulubaara

- Gafe ni

sɛbɛnɲini

Sɛgɛsɛgɛli

ɲɔgɔlɔnbɔ

26

- brsquoa dajira ka jɛkasigi yiriwali kanpaɲi

dɔ labɛn duguba kɔnɔ

Ladegeli

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔnkɔw ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔcogo taabolow

faamuya kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka dɔnniya ni hakilila minnu tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida

danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou

dalasali

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

Kɔnɔkow

Fɔɲɔgɔnkɔ

Fɔɲɔgɔnkɔ ye bɛnbaliya ye ko dɔ kan min bɛ se ka na ni gɛlɛyaw ye nisɔn hakili walima

farikolo cogoyaw la

Bɛnbaliya don kɔdonɲɔgɔnma ɲɔgɔnfaamubaliya ko dɔ kan hakililaw fɛlaw yecogow

diinɛkow nafaw siyakow kabilakow sikow ani hadamaden makokow Krsquoa fɔ an brsquoan tanga

a ma o tɛ se ka kɛ bawo mɔgɔya taalan don a bɛ mɔgɔya sigibolo bɛɛ kɔnɔ

- du

- gɔfɛrɛnamanw

- fanga sigibolow

- tɔnw

27

- adw

Kɛlɛ suguyaw

Kɛlɛ suguya caman bɛ yen

Maramafɛnnakɛlɛw i nrsquoa fɔ

- diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba (jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ) ani

- maramafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye (Jamanakɔnɔkɛlɛ)

Diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba walima jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ don jamana

fila walima caman ni ɲɔgɔn cɛ

Marafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye walima jamanakɔnɔkɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ kɛ jamana

kɛlɛbolo ni jɛkulu dɔw ka kɛlɛbolow cɛ walima jɛkulu damaw ka kɛlɛbolow ni ɲɔgɔn cɛ

Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔw

Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔ walima mɔgɔ ni mɔgɔ ka fɔɲɔgɔnkɔ o ye mɔgɔ fila cɛ

ɲɔgɔnfaamuyabaliya gɛlɛn ye (a sababu ye mɔgɔ ka ko dɔgɔyali ye a mɔgɔ ɲɔgɔn bolo

bisigiliw kumaɲɔgɔnya fanga dɔgɔyali adw) A bɛ se ka kɛ fana i nrsquoi yɛrɛbakun bɛ fɔɲɔgɔnkɔ

la (jiginnyɛrɛla)7

Fɔɲɔgɔnkɔw kunw sababuw Sunw

A ka ca a la fɔɲɔgɔnkɔw kunw ye

- bisigiliw ye (Farikolokow sira fɛ diinɛkow hakilikow siyakowkabilakow adw)

- gɛnni ye ani fisamanciya (jugusɔnw siyawoloma binkanni yafabaliya kɛrɛfɛdɛn

hakɛkɛɲɛ fisamanciya fisamanciya ka ɲɛsin muso ma walima cɛ siyakofisayaw

dunanjuguya diinɛwɛrɛjuguya dansagonmɔgɔya tilenbaliya damakɛɲɛbaliya tɔɲɔni

hellip)

- hadamaden sɔn kolonw (hɔrɔnkolonya ɲɛngoya siganna nogomaya nata sinaya

natafabaliya kɔnɔnanjuguya dannayabaliya fangakofa jɔrɛ siran binkanni

kojugukɛhellip)

7 EDH (An ka hadamadenya hakɛw ɲini krsquou dɔn) kalanbolo 2 nan ɲɛ 5[ ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ in lajɛra san 2012

06 15) httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

28

- hakililako bɛnbaliyaw (bɛnbaliya dusutiɲɛkow)

- kumaɲɔgɔnya dɛsɛli (bisigilihakililankalon bɛnbaliyaɲɔgɔnfaamubaliyahellip)

- mara kɛcogo jugu ani demokarasi dɛsɛli (yuruguyurugu kɛli jamana taabolo ye

ɲangibaliya jamana sariyantan faantanya taɲinikɛlɛhellip)

- Jamana burujali

- Kɛɲɛkɛya min bɛ jamana kelen kunkan ani min bɛ jamanaw kunkan nrsquoa brsquou ka

dancɛw sagon ani kɛlɛ kɔlɔlɔsɔrɔ yiriwali

Kɛlɛ suguyaw

- Politikikɛlɛw

- Hadamadenya kɛlɛw

- Seko ni dɔnko kɛlɛw

- Sɔrɔko kɛlɛw

- Diinɛko kɛlɛw

- Siyako kabilakosiko kɛlɛw

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquou ɲɛsigili fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw

Bɛn waati la mɔgɔ bɛ se krsquoa bɛrɛbɛn fɔɲɔgɔnkɔw fɛsigi ma ni ɲɛni hakili ye nrsquoa ye

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli fɛɛrɛw nrsquoa tɛmɛsiraw kalandegeli kɛ lakɔliso walima baaradegekalanso

la O fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw bɛ jogo kɛcogo ani sennako dɔw don mɔgɔ la i nrsquoa fɔ hakililatigɛ

koɲɛdɔn hɔrɔnya bolodiɲɔgɔnma kɛcogo ɲuman tilennenya kunnafonifalen ɲuman ani

ɲɔgɔnfaamuyako ɲuman

Marafɛnnakɛlɛw ni fɔɲɔgɔnkɔw yɔrɔninkelenkɔlɔlɔw ka ca nitiɲɛ ni bolofɛntiɲɛ

hadamadenya juru tigɛli hakiliɲagami farafaralihakili jamanatilahakili kojugubakɛ

hakiliyɛlɛmafuraw damatɛmɛtali ani kɛɲɛkɛya sigida nrsquoa lamini tiɲɛni ani jɔlifɛnw mɔgɔw ka

sigiyɔrɔbila banaw diyagoyakafoɲɔgɔnya ani kafoɲɔgɔnya damatɛmɛnen hadamadenya

sabatilicakɛdaw ɲagamini misali la lakɔlisow dɔgɔtɔrɔsow adw

Kɛlɛ waati la diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoa bɛ wele DeyihasiDIH o

de bɛ fɔɲɔgɔnkɔw jalatigɛ Kɛlɛ bɛ hadamaden minnu kan DeyihasiDIH ka laɲini ye krsquoolu ni

kisi anrsquou danbe ani ka dansigi u ka ɲangataw la minnu sababu yrsquoo kɛlɛ ye Diɲɛ sariyaw don

minnu bɛ kɛlɛ jɔsenw nrsquoa fɛɛrɛw tiɲɛ ka mɔgɔw lakana minnu sen tɛ kɛlɛw la walima minnu

29

yrsquou senbɔ u la Kɛrɛnkɛrɛnnenya la DeyihasiDIH labɛnna ka ɲɛsin maramafɛnnakɛlɛw

ɲɛnabɔli ma a tɛ se ka bila hadamaden ka hakɛw nɔ na krsquoolu jɔyɔrɔ fa Hadamaden ka

hakɛw bɛ boli waati bɛɛ Nin sariya filaw bɛ ɲɔgɔn dafa

Diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoo ye DeyihasiDIH ye o faamuyali kalan

bolodalisɛbɛn bɛ yen min labɛnna Kuruwaruzi komiteba fɛ diɲɛ kɔnɔ nrsquoa bɛ wele

SeyiseyɛriCICR O kalan bolodalisɛbɛn in bɛ wele laquoAn ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou

dɔn DeyihasiDIH raquo

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili o ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kuntilennaba dɔ ye i nrsquoa fɔ a

bɛnkansɛbɛn sariyasen 1ɔlɔ brsquoa jira cogo min naO nrsquoa ta bɛɛ kabini san 1980 laban na

fɔɲɔgɔnkɔw siya sɛbɛkɔrɔ yɛlɛmana Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ nɔnabilala ni jamanaw yɛrɛ

kɔnɔ kɛlɛw ye O la jamanadenw bɛ coron tasuma fila ni ɲɔgɔn cɛ min ka jugu kosɛbɛ a

dɔw la ko jugu bɛ ta ka ɲɛsin olu fɔlɔ de ma

San 1990 daminɛwaatiw la fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ye taabolo kura ta krsquoa sababu kɛ porogaramu

kura sigili ye senkan min bɛ wele Angilɛkan na laquo An Agenda for Peace raquo (San bolodasɛbɛn

bɛn kama) O labɛnna sekeretɛri zenerali Butɔrɔsi Butɔrɔsi-Gali fɛ Sinsin kɛra min kan o ye

ka laquo dipulomasi ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma raquo O bɛ ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ labɛn minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigi kɛlɛɲɔgɔnw ni ɲɔgɔn cɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw bali u ka juguya ka kɛ kɛlɛw ye ani krsquou

jɛnsɛnni dan sira la nrsquou wulila8

Koɲɛsigidipulomasi kuntilenna ye ka ko bilenw funteni bɔ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw lasa nɔgɔya la

tɔn jamana dɔ kɔnɔ walima tɔn jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ni hakiliɲumantigiw ka wulikajɔ ye

fɔkabɛn kɔnɔ bɛnɲini minnu bɛ sinsin kumaɲɔgɔnya kan sigikafɔ ani jalatigɛli ka ɲɛsin

fɔɲɔgɔnkɔ ma min ma wuli fɔlɔ nkrsquoa bɛ ɲini ka wuli Koɲɛsigi dipulomasi bɛ se ka waleya

fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli waati la a dalasali waati ani bɛn sabatili waati

San 1997 baarakɛjɛkulu min bɛ wele KarineziCarnegie nrsquoa sigira senkan mɔgɔfagaba

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama o ye danfara nafama don ɲɛsigili waleyata ni ɲɛsigili labɛnda cɛ9

8 Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalen ka Tɔnba sekeretɛri zenerali An Agenda for Peace (San bolodasɛbɛn bɛn sabatili

kama) UN Doc A47277-S24111 7 Juin 1992 Dakun 20 nan) 9 Baarakɛjɛkulu KareneziCarnegie mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

Laselisɛbɛn laban (Niyɔriku KarineziCarnegie corporation of New York 1997)

30

Sedeyawojamanaw kɔnɔ ɲɛsigili waleyata bɛ taamaseere ni wale kɛrɛnkɛrɛnnenw ye minnu

tara ka ɲɛsin gɛlɛya kunbɔlen dɔ ɲɛnabɔli ma lasɔmini joona sen brsquoo la fɔkabɛn bɛnɲini

ɲɛsigimaramafɛnbɔsi ani ɲɛsigikankanni ni ɲɔgɔnmagɛnfɛɛrɛw ye i nrsquoa fɔ

hakiliɲumantigiyawalew ani Sedeyawo ka bilankɔrɔkɛlɛbolo

ɲɛsigili labɛnda bɛ boloda tuma caman bɛn hakililaw kɔnɔ a labɛnkun ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun

jɔnjɔn dogolenw kɛlɛ yɛlɛmasen kura donni politiki ni fanga sigibolo taabolow la (mara

kɛcogo ɲuman) sen brsquoo la ani yɛlɛmasen kura donni yiriwali taabolow la sew jiidili ani bɛn

sabatili lafasali10

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la wulikajɔw bɛ se ka kɛ krsquoa sababu kɛ koɲɛsigi dipulomasi ye -

sɛgɛsɛgɛlibaaraw suturaladipulomasi gɛrɛntɛsigidipulomasi ani fɔkabɛn

A ka kan diɲɛ tɔnbaw ani fankelenfɛjamanaw ka tɔnbaw jamanaw gɔfɛrɛnamanw

(tɔndenjamanaw) ani dɛmɛdonjɛkuluw olu ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw don u ka baara

bolodalenw kɔnɔ A ka kan fana o fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛsigilifɛɛrɛw ka waleya ɲɛsigilibaara

kɛbagajɛkulu fɛ baarakɛla suguya caman bɛ min kɔnɔ

Nin dakun ninnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogow la nkrsquoa bɛɛ trsquoo ye

- (a) kunnafonidibaaraw ani kɔlɔsiliw diinɛɲɛmɔgɔw fɛ laadalaɲɛmɔgɔw mɔgɔba

kɔrɔtalenw sigida hakiliɲumantigiw walasa ka ko cogoya jɔnjɔnw jateminɛ ani ka

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw ɲini (hakililafalensigi gɛlɛyaw dalasali kan ni

kunkankofɔjama bɛɛ ye)

- (b) cɛfɔli

- (c) fɔkabɛn

- (d) bɛnɲini min bɛ na ni kumaɲɔgɔnyasiraw dayɛlɛli ye fadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ

- (e) koɲɛsigi kankanni

- (f) dannayawalew

Sedeyawojamanaw ka wale kɛlen jɔnjɔnw misaliw la ninnu brsquoa la

- (a) Bɛn ni lakana labɛnw sigira senkan krsquou sinsin politikiko bɛnɲɔgɔnmaya jɔsen

dantigɛlenw kan

10

Sedeyawo fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili bɛnkanRegMSCREG10108paragraphe 19)

31

- (b) Fankelenfɛjamanaw lasɔmini joona fɛɛrɛ waleyata jɛkabaara tɔn jamanaw

ɲɛjɔyɔrɔw ni jɛkuluw fɛ kunnafoniw kafoli la anrsquou sɛgɛsɛgɛli (EKOWARINIECOWARN

Yɔrɔw Birow)

- (c) Sabalibagaw ka jɛkulu ni SedeyawoCEDEAO peresidan ka ciden ka

fɔkabɛnwalew

- (d) Mɔgɔba kɔrɔtalenw ka hakiliɲumantigiyawalew ciden kɛrɛnkɛrɛnnenw fɔkabɛnba

dɔ kama

- (e) Saratiw sigili senkan ka kɛɲɛ ni SedeyawoCEDEAO ka Bɛnkan sigilen ye

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan (SepeseseCPCC)

- (f) Fanga sigibolo minnu bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa Sedeyawojamanaw kɔnɔ

yuruguyurugu kɛlɛli fanga sigibolow tɔn minnu bɛ wotekow labɛn ani politikitɔnw

nɔgɔyasiraw dayɛlɛli olu ye walasa krsquou ka sew jiidi

SedeyawoCEDEAO bɛ ka fɔkabɛn dɛmɛni cakɛdabolofara dɔ sigi senkan (MSD) walasa ka

ɲɛsigilidipulomasi tɔnbolofaraw dɛmɛ i nrsquoa fɔ sabalibagaw ka jɛkulu ani peresidan ka ciden

kɛrɛnkɛrɛnnenw O kun ye ka hakilila sinsin min brsquoa jira ko fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili (ɲɛsigili

labɛnda fara ɲɛsigili waleyata kan) sedeyawojamanaw kɔnɔ laɲininen don kosɛbɛ wa a nafa

fana ka bon waati kuntaala jan kɔnɔ

Fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali kɛcogow

Fɔɲɔgɔnkɔ sunw bugunnatigɛ

A ka kan fɔɲɔgɔnkɔ sunw ka dɔn fɔlɔ Sababu kelen walima caman bɛ se ka kɛ fɔɲɔgɔnkɔ la

minnu brsquoa lawuli (Fɔɲɔgɔnkɔw KunwSababuw Sunw lajɛ)

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogo suguyaw nafa nrsquou baasimakow sɛgɛsɛgɛli

Nin dakun filanan in na fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali taabolo bɛ boli mɔgɔw ka dɔntaw kan

u bɛ minnu waleya walasa ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔ ani krsquoa dalasa badaa-badaa U ka o kɛcogo

kelen-kelen nafa nrsquoa baasimakow bɛ sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni ninnu ye

- kɔlɔsili kɛlɛɲɔgɔn fila fɛ walima a kɛbaliya

- bolodiɲɔgɔnma kɛlɛɲɔgɔn fila cɛ walima a kɛbaliya

- fɔɲɔgɔnkɔ dalasali walima a kɛbaliya

32

- n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ walima n bɛ bin i bɛ bin walima n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin

- yɛrɛfaamu ani tɔw faamuyali

- kofaamuyalihakili waleyali ani sennakow ka ɲɛsin gɛlɛyaw ɲɛnabɔli ma

- bɛnkansɛbɛn waleyalibaara cɛsiraw sabatili kama

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow la an bɛ se ka nin dakun ninnu lasa

- fanga mara (ɲɔgɔnsɔrɔ) Fan kelen ka faamuyacogo bɛ diyagoya fan dɔ kan A bɛ kɛ

se bɛ min ye o de sago bɛ kɛ n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin o tɛ fura sɔrɔlen ye gɛlɛya la

- sariyasirakanjodi o bɛ sinsin sariyasira kan min bɛ ka labato jamanamɔgɔw fɛ

Sariyatigɛla brsquoa latigɛ - kelen bɛ se sɔrɔ tɔ kelen dɔ bɛ bin ndash sinsin bɛ kɛ sariya kan

- jalatigɛli o ye ni fan fila bɛnna a kan ka mɔgɔ yeleke dɔ sugandi min brsquou ka ko

jalatigɛ wa u bɛ diɲɛ fana nrsquoa ka dantigɛli ye Minɛ bɛ kɛ mɔgɔ yeleke in ka fɔta de

ma

- bɛnkanɲini o ye ni fan fila bɛnna a kan ka sigi ka kuma krsquou ka danfaraw lakodɔn O

taabolo in bɛ hakilila min fisaya o ye laquo n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ raquo

- fɔkabɛn o ye fɔkabɛn nɔgɔyalen ye min kɔnɔ fan fila bɛ bɛn a kan krsquou cɛ fɔɲɔgɔnkɔ

ɲɛnabɔ badaa-badaa nrsquou ka ŋaniya sirilenw ye Fɔkabɛnna ka baara bɛ kɛ dɔrɔn krsquou

bilasira Fɔkabɛn bɛ hakilila min fisaya o ye laquo fan fila bɛɛ ka wasa sɔrɔ raquo Fɔkabɛnna

bɛ wele fana laquo nɔgɔyalikɛbaga raquo

- bɛnɲini o ye ni jaabi kuntaala jan bɛ gɛlɛya la Ni bɛn lakika labugunni daminɛna

tuma min na

- dalasali o ye fan fila ka fɛɛrɛ ye ka gɛlɛya ɲɛnabɔ fo yɛlɛma ɲuman bɛ don u cɛsiraw

la O kɔrɔ tɛ ko tɛmɛ kɛra nisɔn jirali waati kan kaban

- bayɛlɛmani o ye fan fila cɛ jɛkabaara sankɔrɔtalen ye Fan fila bɛ bɛn a kan ni hakili

ye krsquou cɛsiraw yɛlɛma krsquou lakuraya krsquou ɲɛ

Bɛnkanɲini fɔkabɛn bɛnɲini dalasali ani bayɛlɛmani olu ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow

ye minnu nafa ka bon kosɛbɛ kɛlɛɲɔgɔnw kan

Dakun tan walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la

33

1 Arsquo yrsquoa lajɛ fɔɲɔgɔnkɔ minnu lawulili sababu bɔra aw yɛrɛ la krsquoolu ɲini krsquou dɔn nkrsquoaw

kana dimi Arsquo yrsquoa ɲini krsquoa dɔn fana arsquo kɛwalew la jumɛnw de bɛ mɔgɔw ladimi

2 Arsquo yrsquoarsquo ka mɔgɔlamɛn sew kolokolo ndash ka kunnafoni ɲini arsquo ye ɲininkaliw kɛ

3 Arsquo yrsquoarsquo ka nafa dogolenw ɲini krsquou dɔn ndash arsquo ye danfara don a ka nafa jɔnjɔnw nrsquoa ka

daladiyakumaw cɛ walima a ka jɔsen kɔrɔ talenw

4 Arsquo yrsquoarsquo fanga digi gɛlɛya kun dɔnni kan arsquo kana arsquo sinsin mɔgɔw kan ko bɛ minnu

yɛrɛw kunkan

5 Arsquo ye ɲɛnabɔli suguya caman bisigi- ldquoɲɛnabɔcogo ɲuman jumɛn bɛ gɛlɛya la aw fɛ rdquondash

arsquo ye hakililaw ɲini kasɔrɔ a ma kiiri tigɛ fɔɲɔgɔnkɔbagaw ni ɲɔgɔn cɛ

6 Arsquo ye baara kɛ ni sarati lakikaw ye walasa ka ɲɛnabɔli jate minɛnenw kiimɛ - ldquo Mɔgɔ

wɛrɛw yrsquoa kɛ cogo di nin suguya kelen ninnu ɲɔgɔnnaw nardquo

7 Arsquo ye ɲɛnabɔliw lakodɔn minnu bɛ bɛn fɔɲɔgɔnkɔbaga bɛɛ ma

8 Arsquo ye bɛn ɲɛnabɔliko ɲuman kan

9 Arsquo ye bɛn a kan ka sigi bɛnkanɲini tabali la ni ɲɛnabɔli bolodalen ma bɛn sen ma

10 Arsquo yrsquoarsquo cɛsiraw sinsinnen to

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka dɔnniya ni hakilila faamuya minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida

danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye

- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou

dalasali

34

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

(ɲɔgɔnmakoto ni bɛn)

Kuntaala lɛrɛ 16

MinɛnwDɛmɛnawSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw fotow misalijaw nataliyew

- Gafew ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw hakililaw ɲɛfɔ

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw suguyaw nrsquou

kɛcogoyaw dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na

u kunw nrsquou nɔw

Fɔɲɔgɔnkɔ maramafɛnnakɛlɛw

kunw kɔlɔlɔw ani fɔɲɔgɔnkɔw

suguyaw

- Sɛbɛnw ɲinini (minnu

sɛbɛnnen don mansin na ani

ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Sɛbɛnw kalanni

Kolabɛnniɲɛɲinibaara

Kalansenlabɛnsɛbɛnw

hakilila ɲinini a labɛnni anrsquoa

waleyali

Baarasigi (ateliye) labɛnni

fɔɲɔgɔnkɔko dɛmɛɲɔgɔn tɔw

Lɛrɛ 4

2

Kunbalan minnu sirilen bɛ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la u ɲɛnabɔli

anrsquou dalasali krsquoolu ɲini krsquou dɔn

Kunbalanw koɲɛnabɔtaw ani gɛlɛya

minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

la u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

Lɛrɛ 2

3

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali sababuw

nrsquou waleyaminɛnw ɲini krsquou dɔn

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou

dalasali kɛcogoyawwaleyaliminɛnw

Lɛrɛ 2

4

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali kɛcogow

sanga

Gafe ni sɛbɛn minnu bɛ tali kɛ

marabolo taabolo la politikiko sira kan

Lɛrɛ 2

5

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw don

kalanbaara kɔnɔ

- Dɔnnikɛminɛn ni kalankɛminɛn

minnu bɛ yen

- kalansenlabɛnsɛbɛnw

- Kalandegeli kalansenw

waleyalicogo

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

35

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya

kosɛbɛ

Kalansen tɔgɔkalan cogoya

Bɛn yafa ani ɲɔgɔndɛmɛ

Kalandegeli kuntilenna

- Dɔnniya ni hakilila minnu bɛ tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya kosɛbɛ

- Krsquoi sendon fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali waleyaw la

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

Ka fɔɲɔgɔnkɔw kunw nrsquou nɔw ɲini krsquou

dɔn ani krsquou kɛcogoyaw jira

Krsquoi jɔyɔrɔ fa gɛlɛyaw ɲɛnabɔli siraw

ɲinini na hakililafalenfalen senfɛ bɛn

kɔnɔ O hakililafalenfalenw bɛ se ka kɛ

a yɛrɛyɛrɛ ye walima a ladege

Ka fɔɲɔgɔnkɔw jaw latɛmɛnanw danfara dɔn

krsquou sɛgɛsɛgɛCogoya minnu tali kɛ fɔɲɔgɔn

cogoya dɔw kan

Minɛnw ni sɛbɛnw

- Waleya 6 jaw minnu bɛ boli fali 2 fila ka maana kan

- Jamana sariyasunba masalabolo

- Kalanyɔrɔ lataamasariya

Kuntaala Lɛrɛ 2

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

BAARA KƐTAW

36

KALANSENBOLO Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

FƐƐRƐW

Labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Karamɔgɔ cɛman musoman

- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalandenw

ka dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ani u ka

seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Kalandenw

- bɛ ɲininkaliw jaabi

- bɛ kuma ɲininkaliw kan minnu bɛ boli

hakilila kalantaw kan krsquou hakili jagabɔ

u kan

- Jaabi ɲuman

sugandilli

- Kelennabaara

Hakililaɲini

Hakililafalen fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- bɛ ja wɔɔrɔ (6) jira walima ka mɔgɔ

bila krsquou jira minnu bɛ boli fali (2) ka

maana kan

- bɛ sɔrɔ ka kalan kɛcogo fɛɛrɛw labɛn

- bɛ kalan kɛlen nafabɔ (kuluw ka

baara kɔnɔ) ka sɔrɔ krsquou yɛrɛ ka

faamuyata dajira

Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

- bɛ kalangafe kɔnɔko lasecogo a fɛ

labɛn

- bɛ dɔnniya latɛmɛni nrsquoa sɔrɔli

taakasegin kɛcogow labɛn kunnafoni

nafamaw faamuyali la

- bɛ walanwalanniw kɛ minnu ka kan

walasa sigannako si kana ye a la

-bɛ ɲininkaliw jaabi

- bɛ baara dilen waleya ja dilen kan

Kulubaara

Hakililaw nafawsinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

- bɛ ɲɛfɔli nɔgɔman kɛ ja kelen-kelen

kɔnɔ gɛlɛya kan ka sinsin kulubaaraw

ka lakalili kan

- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ

ka ja ɲɛfɔlen ninnu kɔnɔkow sanga

diɲɛlatigɛ kow ma (du kɔnɔ jamakuluw

kɔnɔ adw)

- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ u krsquou hakili jagabɔ u ni ɲɔgɔn cɛ u ka

kulu kɔnɔ krsquou fɛla jira minnu bɛ se ka

kɛ sababu ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun dɔn

u siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ u

ka se ka waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw

jira minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔnkɔ juguyali

- bɛ ja ɲɛfɔlenw kɔnɔkow sanga

diɲɛlatigɛ kow ma

- brsquou fɛlaw labɛn minnu bɛ se ka kɛ

sababu ye fɔɲɔgɔnkɔw kun ka dɔn u

siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

- bɛ waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw jira

minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔn juguyali fɛ

Kelennabaara o

kɔfɛ jɛkabaara

Dɔnniya sɔrɔlenw Kiimɛni

ani bakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ ka depiliyanw dilan sɛbɛn nɔrɔtaw

fini sɛbɛnnenw lafaamuyaliwalanw

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan

- bɛ cikan waleya hakilila lasecogo

min bɛ bɛn a yɛrɛ ma ka tɛmɛ tɔw kan

krsquoo sugandi

Kelennabaara

walima kulubaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- brsquoa ɲini sɛbɛn ka labɛn fɔɲɔgɔnkɔ

bisigilen dɔ walima jɔnjɔn dɔ kunw kan

a kɛcogoyaw a kɔlɔlɔw anrsquoa dalasali

fɛɛrɛw

- bɛ seko ni dɔnko baaraw yiriwa

minnu tɛ kalansen bolodalenw kɔnɔ

(ɲinini tɔn dɔw sigili senkan minnu ka

kan ka kalandenw don ɲɔgɔn na ka

jamana seko ni dɔnko don ɲɔgɔn na

ani jamana wɛrɛw seko ni dɔnko dɔnni

- bɛ sɛbɛnw labɛn (kulu ni kulu)

- brsquou sendon tɔn (w) ka baaraw la

- Kulubaara

- Gafeɲini

-

Kolabɛnɲɛɲinibaara

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- ɲininitɔnw sigili

senkan ka

kalandenkulu

kuntilenna

sugandilenw ta o

37

ka dɔnko dilanni layiriwa (ja kumamaw

ni kumantaw dilanni poyiw

sɛbɛnnihellip)

- bɛ barosigiw ni seko ni dɔnko

taamaw ani dɔwɛrɛw labɛn tɔn ka

baaraw hukumu kɔnɔ adw

Kalanbolo 1ɔlɔ wɛbu lajɛlenw Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

_______________________________________________________________________

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Bɛn hakilila

- httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispaix

Bɛn sabatili

- httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

- httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

Ladamuni bɛn kama

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintrductorypdf

- httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

Maramafɛnnakɛlɛw

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdf

Jogow walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ ani krsquou ɲɛsigi fɔɲɔgɔnkɔw fɛɛrɛw nrsquou tɛmɛsira

dantigɛlenw

httpwwwehlicrcorgindexphpoption=com_contentɛtsectionid=15ɛttask=viewɛthid

emanmenu=1ɛtid=548

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdfpage

2

Poyi Bɛn kan

38

Nrsquoi dalen brsquoa la ko muguri fanga ka bon ni maramafɛn ye

Nrsquoi dalen bɛ tɛgɛdi fanga la

Nrsquoi dalen brsquoa la ko fɛn min bɛ mɔgɔw kafo o ka ca ni min brsquou fara ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko mɔgɔw cɛ danfara ye nafa de ye ko jugu tɛ

Nrsquoi bɛ se krsquoi mɔgɔɲɔgɔn lajɛ ni kanu dɔɔnin ye

Nrsquoi bɛ se ka jigi fisaya ni siganna ye

Nrsquoe ka jate la e de ka kan ka sendaɲɛ fɔlɔ kɛ ka ɲɛsin i mɔgɔɲɔn ma

Ni denmisɛnnin ka filɛli bɛ se krsquoe dusu faga

Nrsquoi sigiɲɔgɔn ka nisɔndiya brsquoi fa

Nrsquoe fɛ dunan ye balima ye min cira i ma

Nrsquoi bɛ se ka waati dɔɔnin kɛ baara la fu kanu kama

Nrsquoi bɛ se ka diɲɛ nrsquoa ye mɔgɔ ka mako ɲɛ i ye

Nrsquoi brsquoi ka dumuni tila i ni mɔgɔw cɛ krsquoa kɛ ni dusukunjɛya ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko yafa nafa ka bon ni tajurusara ye

Nrsquoi bɛ se ka mɔgɔ tɔw ka hɛrɛ dɔnkilida ka dɔn kɛ u ka nisɔndiyakoba la

Nrsquoi bɛ se ka jɔ jalaki kɔrɔ ka nafalan bɔ a la kasɔrɔ i ma ban a ma ani krsquoi yɛrɛ lafasa

Nrsquoe fɛ i mɔgɔɲɔgɔn tɛ dɔwɛrɛ ye i balima kɔ

Nrsquoe fɛ dusubaya ye dɛsɛ de ye fangatigiyajira tɛ

Nrsquoe bɛ diɲɛ nrsquoa ye i ka tɔɲɔ nkrsquoi tɛ mɔgɔ wɛrɛ tɔɲɔ

Nrsquoi dalen brsquoa la ko kanu

dɔrɔn ye kankarida ɲɛnama ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko bɛn bɛ se ka kɛ

O la bɛn bɛna sabati

Piyɛri GilibɛriPierre Guilbert

anouslesamiescenterblognetrub-Textes-beaux-texteshtml

39

KALANBOLO 2 HADAMADENW KA HAKƐW

Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ ta ye hadamadenya ka ɲɛtaa jɔsen o kɔdonnen don dakanko ma ani

latigɛ O la hakililajigin na nimaya sinti sariya jatew la mɔgɔw kɛfɛnw ye kelen ye ka se

999 ma o hukumu kɔnɔ sa hadamaden kelen-kelen bɛɛ yehellip mɔgɔ suguya kelen ye

Alɛn Musu

Diɲɛ dɛmɛdonjɛkuluw ka kolatigɛjɛkulu ɲɛmɔgɔ dankan Ɔsilo ɔkutɔburukalao tile 21-221

1 Alɛn Musu Diɲɛ tɔgɔlalajɛ hadamaden ka hakɛw kan

Ɔsilo ɔkutɔburukalo tile 21-22 san 2010 lajɛ dayɛlɛlikɔrɔfɔ [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 0615

httpforumoslofedeorgtextefrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf

40

HADAMADENW KA HAKƐW

1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ɲɛbila

Bi-bi in na diɲɛ labilalen don kɛlɛ caman ye gun dɔw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Afiriki

silatununikɛlɛw kabilakokɛlɛw ni siyakokɛlɛw bɛ ka dankari yɔrɔ min tuma bɛɛ bɛn na ani

basigi jamanaw kɔnɔ

O la a yera krsquoa fɔ ko a ka kan bɛn sabatili waleyali fɛɛrɛw ka sigi senkan ka taa a fɛ

Sedeyawojamanaw kɔnɔ walasa o ka sira sɔrɔ fo taabolow ka yɛlɛma jamanaw kɔnɔ ani

jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw lakananiko ɲuman ma

Kalanbolo se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa walasa ka hadamadenw ka hakɛw

minɛnw nrsquou fɛɛrɛw u jɔsenw u saratiw nrsquou cogoyaw layiriwa diɲɛ tɔnbaw taabolow kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw taw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen taw kɔnɔ

Kalanbolo 2 nan masalakun bolofaraw

1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o

kelen kɔnɔ

2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu bɛ fisaya diɲɛ tɔnbaw

taabolow yiriwali ma fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow ka

ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw bonyali ma

41

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw

ka hakɛw kan dɔnniya ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya

- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw

ka hakɛkow la waleyalifɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka

danbew la

- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli diɲɛ tɔnbaw taabolow kan

fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw ka

hakɛkow la

- Ka jogow ta minnu ka ɲi diɲɛ tɔnbaw taabolow ma hadamadenw ka hakɛkow la

minnu ka ɲi fankelenfɛjamanaw taabolow ma ani jamana kelen-kelen taabolow

Kɔnɔkow

1 Kunnafoni bakurubaw

a Kɔrɔw

Hadamadenw ka hakɛw

Hadamadenw ka hakɛw ye hakɛw ye minnu bɛ hadamaden kelen-kelen bolo a yɛrɛ tɔgɔ la ka

da a kan hadamaden don ldquo Hakililatigɛ hakɛw don minnu bɔra diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ

minnu bɛ hadamadenw ni hadamadenkuluw tanga waleya bɛɛ lajɛlen ma waleya minnu bɛ

dankari yɛrɛtigiya baju la ani hadamaden ka hɔrɔnyardquo2

Sariyadɔnniyatigi J Murizɔn ka fɔ la hadamaden ka hakɛw ye ldquo fisayaw ye minnu bɛ

hadamaden bolo a yɛrɛ tɔgɔ la sariya bɛ minnu dannatigɛ ka ɲɛsin a ni mɔgɔ wɛrɛ cɛw ma

ani ka ɲɛsin a ni fanga cɛ mardquo3

Hadamadenw ka hakɛw ye bitile politikiko ladamuya jujɔn jɔnjɔn ye

Hakɛ ye se ye ka ko dɔ kɛ ka ban ko dɔ kɛli ma ka fɛn dɔ sɔrɔ krsquoa diyabɔ walima ka ko dɔ

diyagoya mɔgɔ dɔ kan A lakodɔnnen bɛ sariya fɛ

2 Sezari NTANGU LIHO ONIONU sekeretɛri Zenerali ka laselisɛbɛnw hadamaden ka hakɛw sɔsɔli kan Kongo

demokaratiki jamana kɔnɔ kuma lamɛnnenw ni gafe lajɛlenw taabolow sira kan San 2001 [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra san 2012 0615 httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-

bibliographie-des-rapports-du-secretaire-general-de-lOnu-sur-les-viola0html 3 J Murizɔn Daɲɛgafe diɲɛ ɲininkaliw kan [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san 2012 0615

httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛdq=J+Mourgeon

42

Hadamadenw ka hakɛw ye nin se suguyaw de ye minnu lakodɔnnen bɛ sariya fɛ hadamaden

kelen-kelen bɛɛ ye Hakɛw don minnu ni hadamadenya yɛrɛ taalan ye ɲɔgɔn ye A bɛ mɔgɔ

kelen-kelen bɛɛ bolo kabini a bangedon wa u bɛɛ brsquoa dɛmɛ krsquoa ka hadamadenya hɔrɔnya

sabati O la sa hadamaden ka hakɛw ye tigiya bɛrɛbɛrɛw ye diɲɛ bɛnkanw don tilabaliw

don

Hadamaden ka hakɛw

Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se ka fisaya minnu sɔrɔ I bɛ bange ni hakɛ minnu ye don

diɲɛ bɛnkanhakɛw don ani tigiya bɛrɛbɛrɛw fana don A ka ca a la u bɛ lakodɔn sariyaw ni

masalabolow kɔnɔ minnu sariyasunnama don O misali ɲɛnama dɔ ye Hadamaden ka Hakɛw

Dantigɛlisɛbɛn ye min tara san 1789 Tubabukan Daɲɛgafe

b Hakilila bangesira

Hadamaden lakanani ni hakɛ sariyamaw ye o hakilila ka kɔrɔ San 1215 Angilɛjamana kan

Bɛnkansɛbɛnba (Maɲa KaritaMagna carta) min yrsquoa jira ko hadamaden ka kan ni yɛrɛtigiya

ye o yrsquoa sɛbɛnw na kɔrɔlenbaw dɔ ye O waati kelen na Afiriki tilebinyanfan na Manden

walima ldquoKURUKANFUGA bɛnkanrdquo ye jamanadenw cɛsiraw dantigɛ ka sinsin ladamuya

jɔsenw kan bɛn sabatili kama Angilɛjamana kan san 1215 Bɛnkansɛbɛnba bɛ dafa ni hakɛw

makasilisɛbɛn ye min labɛnna san 1628 ( o ye maramɔgɔw ka yɛrɛtigiya wulibali dakunw

dantigɛ masakɛ ye) ani san 1689 sariya min tɔgɔ ye ldquoBill of Rightsrdquo angilɛkan na

Sankɛmɛ XVI nan yɛlɛmasen kura senfɛ Kaliwɛn ka porotɛsitantisimuya ye hadamaden bɛɛ

damakɛɲɛni Ala ɲɛkɔrɔ jɔsen dantigɛ Gorotiyusi fana porotɛsitanya sariyadɔnniyatigi don

ale yrsquoa jira san 1625 ko tiɲɛ don kɛtaw bɛ hadamaden na nka hakɛ wulibaliw fana brsquoa bolo O

kɔfɛ Angilɛjamana yɛlɛmabaw ye ɲɛbilabaara jɔnjɔn kɛ hakilila in labɛnni na a kɛra

dantigɛliw ye o walima san 1660 seginnifanga angilɛdepitebulon ye wote kɛ ka sariya min ta

san 1679 nrsquoa bɛ wele angilɛkan na ldquohabeas corpusrdquo o ye kanagɛlɛnyaminɛni suguya bɛɛ

kɔn

Angilɛjamana na yɛlɛmaba tɛ taa sariyabatojamanaya min kɔ o fangayara krsquoa daminɛ san

1688 na

Yeelenw karamɔgɔbaw yrsquoa bolomadahakilila labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenya la J Lɔki a ka sɛbɛn

kɔnɔ siwiligɔfɛrɛnaman kan ale yrsquoa jira ko fanga yamaruyalen tɛ yen fo min sigira

maramɔgɔw ka fɔkabɛn kɔnɔ ani fana mɔgɔw ka hakɛ fɔlɔw ka dansigi jamana fanga taabolo

kɔnɔ

43

Sankɛmɛ XVIII nan bɛɛ lajɛlen kɔnɔ a kɛra Lamerikɛnjamana ka yɛrɛmahɔrɔnya

dantigɛlisɛbɛn ye o san 1776 ani Faransi lajɛkɛlaw ka dantigɛlisɛbɛn san 1789 utikalo tile

26 ninnu bɛɛ ye yɛrɛtigiya di hadamaden ma San 1789 dantigɛlisɛbɛn laɲini tun ye

hadamadenw sago ka kɛ u yɛrɛ la anrsquou bolofɛnw hakililatigɛ kɔnɔ jamana bɛ min lakana

Olu ye ldquoHakɛw yerdquo minnu bɛ wele sɔrɔ kɛcogo labilalen sɛrɛ fɔlɔ hakɛw

Sɛrɛ filanan ldquohakɛw yerdquo (baarako siratigɛ ye ani seko ni dɔnkohellip) olu ye hakɛ jurumaw ye

minnu bɛ boli baara dɔw kɛli kan minnu tɛ taa jamana ka jɔyɔrɔfa kɔ krsquou lakana O hakɛw

labɛnna sosiyalisimu hakilila kɔnɔ

Bi kuma bɛ hakɛw sɛrɛ sabanan kan i nrsquoa fɔ sigida nrsquoa lamini ɲuman sɔrɔli hakɛ bɛn sɔrɔli

hakɛ ɲɔgɔndɛmɛ sɔrɔli hakɛ

Hadamadenw ka hakɛ ninnu hakilila labɛnni ju bɔra tilebin nansarala la Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ

jɛ ye a yrsquoo jira nka o nana ni sɔnbaliyaw fana ye ka bɔ larabujamanaw yɔrɔ ani

Siniwajamana Silamɛya ka dantigɛlisɛbɛn hadamadenw ka hakɛw kan ani Afiriki jamanaw ka

dantigɛlisɛbɛn hadamaden ka hakɛw kan a brsquoi ko olu dilanna o hukumu kɔnɔ Nka o nrsquoa ta

bɛɛ diɲɛ dantigɛlisɛbɛn min tara san 1948 hadamaden ka hakɛw kan diɲɛbɛɛjɛhakilila min

brsquoo jɔsenw kɔnɔ bɛn kɛlen brsquoo kan yɔrɔ caman

ldquoSan 1325 bɛnkansɛbɛn tun kɛra jigiyaba ye a tawaati ndash cakɛminɛn ɲɛnama sɔrɔli jigiya min

brsquoa to taabolo min laɲini ye tilennenya ni damakɛɲɛni donni ye cɛ ni muso cɛ fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli la o ka sigi senkan tigitigi koɲuman

Diɲɛ lakana kolatigɛjɛkulu Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kɔnɔ o ye bɛnkansɛbɛn

1820 nan min ta 1888 nan ani 1889 nan nrsquou bɛɛ bɛ muso ka hakɛw jateliko ɲuman kofɔ bɛn

ni lakana ɲinini na jigiya in brsquoo ju lardquo4

HADAMADEN KA HAKƐ ANI LAADALAHAKƐ AFIRIKI KƆNƆ

Krsquoa miiri ko Afiriki hadamadenjɛkulu tɛmɛnenw tun tɛ hadamaden ka hakɛkow kalama o ye

fili ye Hadamaden ka hakɛw tun bɛ laada kɔrɔw kɔnɔ Afiriki Afiriki kɔrɔlen na hadamaden

ka hakɛ tun brsquoi nrsquoa fɔ sariya min bɛ ɲinifɛn dɔ lafasa walima krsquoa diyagoya Hakɛ ni lakanani

hakilila ni kɛta hakilila tɛ se ka fara ka bɔ ɲɔgɔn na (Keba Nbayi ka fɔ la) Afiriki kɔnɔ

mɔgɔkɔrɔba dɔ mana sa o ye gafemaraso dɔ (dɔnniya jiginɛ ni hakilimaya) jeninen ye

Maninkaw brsquoa fɔ ko ldquojɔn sennɔ ni hɔrɔn sennɔ tɛ dɔn ka bɔ ɲɔgɔn nardquo

Laadalahakɛ jatelen don i nrsquoa fɔ laadaw ni fasiyaw bɔbolola nrsquou laɲɛnamayali kuntilenna ni

tɛmɛsira ka ɲɛsin diɲɛlatigɛ bilali ma hadamadenya sira kan ani Afiriki yiriwali a bɛ muso ka

wolobagaya jɔyɔrɔ di a ma ka ni lakanani nrsquoa kɔlɔsili di cɛ ma ka denmisɛnnin kɛ ni baloli

nrsquoa lakurayali taamasiyɛn ye ani ka maakɔrɔ kɛ jo ni sabaliya taamasiyɛn ye

4 Sayidi Jiniiti sekeretɛri zenerali ka ciden kɛrɛnkɛrɛnnen Afiriki tilebinyanfan na

44

cDanfara min bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ

Sariya sira kan danfara bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ hadamaden ka hakɛ siratigɛ la

- Dantigɛlisɛbɛn bɛ jɔsenw jira ani ka saratiw pereperelatigɛ diɲɛ tɔnba dɔ

tɔndenjamanaw bɛ bɛn min kan min ka kan ka gɔfɛrɛnamanw bilasira ani krsquou sɔn

hakili la Sariyalako diyagoyalen tɛ wa a tɛ di jamana si ma krsquoa bolonɔbila walima krsquoa

lakodɔn A ka ca a la bɛn bɛ kɛ a kan ni jamana bɛɛ ka diɲɛ ye

- Bɛnkansɛbɛn (walima saratikan) hadamaden ka hakɛw kan o ye diɲɛ jamanaw ka

bɛnkansɛbɛn ye min bɛ sariyalako diyagoyalenw ladan bɛnkanjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

A bɛ di jamanaw ma u krsquoa bolonɔbila krsquoa lakodɔn Bɛnkansɛbɛn bolili bɛ yamaruya

nrsquoa kelen-kelen fɛn o fɛn lakodɔnjamana hakɛ bolodalenw yrsquou ka baara kɛ A

waleyalicogo labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw brsquoa kɔnɔ

d Dakun minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma

Tali (Bɛn-a-kan-ni) o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ diɲɛ ni bɛnkan kɔnɔko ye u ŋaniya

la

Bolonɔbilali o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ bɛnkansɛbɛn lakodɔn jamana bɛ bolonɔ

sigi a kan krsquoa ŋaniya jira krsquoa brsquoa yɛrɛminɛ ka waleya kɛ min bɛ sɛbɛn in labɛnw sɔsɔ

Bolonɔbila in bɛ se ka kɛ jamana ka ciden fangabatigi dɔ fɛ

laquo Bɛnkan bolonɔbilali walima a bolofara dɔw o bɛ bɛn ɲɛbilasɔnni ma a ma O tɛ na ni a

diyagoyawaleyali ye nka a bɛ jamana ŋaniya jira krsquoa sɛgɛsɛgɛ krsquoa lakodɔnni boloda Hali nrsquoo

yrsquoa sɔrɔ bolonɔbilali in tɛ lakodɔnni layidu talen ye a bɛ jamana kan di a kana waleyaw kɛ

minnu bɛ bɛnkan in kuntilennaw sɔsɔ walima a labɛnkun raquo5

Lakodɔnni o bɛ jamana ka kandi kofɔ ka kɛ bɛnkan tigilamɔgɔw dɔ ye o brsquoa diyagoya ka

sariyaminɛn labɛnw waleya Tuma dɔw lakodɔnni bɛ kɛ fasojama ka cidenw fɛ nrsquoo ye

depitebulon ye O baara bɛ ɲɛbila ni sɛgɛsɛgɛli ye krsquoa dɔn nrsquoa ni sariyasunba bɛ ɲɔgɔn ta O

baaraw brsquoa to ni jamana brsquoa fɛ ka sigannako dɔw dajira a ka se krsquoo kɛ

laquo Lakodɔnni walima donni kɔrɔ ye ko jamana sɔnna ka siri Bɛnkan labɛnw na sariya sira kan

Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ donni ni lakodɔnni bɛɛ bɛ wolo wale suguya kelen na u kɛcogow tɛ kelen ye

Lakodɔnni na jamana bɛ bɛnkan bolonɔbila fɔlɔ ka sɔrɔ krsquoa lakodɔn o kɔfɛ Donni kɛli ye siɲɛ

kelen pewu ye bolonɔbilali tɛ kɛ krsquoa ɲɛbila

Lakodɔnni walima donni kɛcogow fangasira fɛ bɛ yɛlɛma ka kɛɲɛ ni jamana sariyasigi

taabolo ye A ka ca a la sanni ka bɛnkan lakodɔn walima ka don a la jamana brsquoa sɛgɛsɛgɛ

5 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

45

nrsquoa sariyasigi nrsquoa ka labɛnw bɛ ɲɔgɔn ta ani ka dabaliw pereperelatigɛ a ka kan ka minnu tigɛ

walasa krsquoa waleya koɲuman raquo6

Janto Jamana bɛ se ka bɛnkan lakodɔn ka sigannakow dajira labɛn kɛrɛnkɛrɛnnen dɔw kan

Waleyali yamaruyali o ye waati ye min kɔfɛ baara bɛ se ka kɛ ni diɲɛ bɛnkan ye krsquoa kɛ

bolominɛkala ye A ka a la lakodɔnni hakɛ jate dɔnnen dɔ ɲininen don walasa waleyali

yamaruyali ka daminɛ

Waleyali yamaruyalen kɔfɛ sariyaw bilaɲɔgɔnɲɛ kɛcogo bɛ na i jɔ

Jamana fanba kɔnɔ sariya baju fɔlɔ ye sariyasunba ye Nka jɔsen fila de ka kan ka jate ka

ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma

laquo Monisimumonisme raquo (Kelenya sariyako siratigɛ la) brsquoa jira ko diɲɛjɛsariya tɛ dunan

ye jamanakɔnɔsariya ma O kosɔn diɲɛjɛsariya bolili sariyaw labatoli bɛ diyagoya yɔrɔnin

kelen jamana kan U bɛ don jamana sariya kɔnɔ mɔgɔw bɛ se krsquou sinsin u kan krsquou yɛrɛ

lafasa ni dankarili kɛra laquo Mɔgɔ minnu sinsinnen bɛ kelenya kan sariyako siratigɛ la

laquo monisimu raquo olu ka jate la ni jamana tɛ yen anrsquoa ka dundugumaya nrsquoa ka fangabatigiya olu

ɲɛ tɛ sariya la u ɲɛ tɛ sarati yamaruyalenw na walima olu fɛ laquo sariya o sariya raquo tara

fangabonda wɛrɛ fɛ min tɛ jamana ye o tɛ sariya ye a kɛra cogo o cogo fo nrsquoa bɔra jamana

sariya de kɔnɔ raquo7

laquo Diyalisimudualisme raquo (filaya sariyako siratigɛ la) o ka jate la diɲɛ tɔgɔlasariya ni

jamakɔnɔsariya tɛ kelen ye cogoya si la O brsquoa jira ko diɲɛ tɔgɔlasariya tɛ se ka don

jamanakɔnɔsariya kɔnɔ pepewu ka kɛ a dɔ ye fo ni sariya tara o koɲɛ kunkan

A ka kan o la ni karamɔgɔ brsquoa fɛ ka lafaamuyaliwalew kɛ ka ɲɛsin a ka kalandenkulu ma a

krsquoa ɲini u fɛ u ka baara kɛ fɛnw kan minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ

tɔgɔlasariya ma

2 Hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolow diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani

jamana kelen o kelen cakɛminɛnw ni fɛɛrɛw

Sinsin kɛra Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kan min tara san 1948 ka sariya jɔnjɔnw

labɛn diɲɛ kɔnɔ ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ sariyalako diyagoyalen

tɛ a ye dawula ni fanga min sɔrɔ o yrsquoa jɔyɔrɔ bonya jira kɛwalew la diɲɛ fan tan ni naani

kɔnɔ

6 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

7 httpwwwgip-recherche-justicefrIMGpdfAO_pluralisme_juridiquepdf a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

46

Ale kɔfɛ bɛnkan caman labɛnna diɲɛ kɔnɔ hadamadenw ka hakɛw kunkan diɲɛ tɔnbaw bɛ

hadamadenw ka hakɛw lakana nrsquoolu ye

Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn min labɛnna san 1948 ONIONU fɛ (Jamana

yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba)

San 1945 awirilikalo la jamana 48 ka cidenw ye lajɛ kɛ ka Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba sigi senkan (ONIONU) ni bɛnkansɛbɛn labɛnni ye ONIONU sigira senkan walasa ka

kɛlɛw ban jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani ka bɛn sabatilikɛnɛ dɔ bila jamanaw ka bolo kan

kumaɲɔgɔnya kama

ONIONU laquo jamana fangama dɔw raquo tun trsquoa fɛ tiɲɛ yɛrɛ la ka hakilifalenw kɛ hadamaden ka

hakɛw kan U tun ma da a la krsquoa fɔ jamana brsquoa denw ka kow ɲɛnabɔ cogo min jamana wɛrɛw

(diɲɛ kunkankofɔjama) sen bɛ se ka don o la U tun hakili la o bɛ ɲɛnabɔ u ka

jamanakɔnɔpolitiki taabolo dɔrɔn de kɔnɔ Nka jamana fangantan dɔw ni lamerikɛnjamana

ka dɛmɛ ye bɛnkanɲini pasalenw senfɛ yrsquou jilaja laquo hadamaden ka hakɛw raquo ka sɛbɛn

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba bɛnkansɛbɛn ɲɛsɛbɛn kɔnɔ Nka kɔrɔ min bɛ

hadamaden ka hakɛ ninnu na o ma jira sɛbɛn in kɔnɔ wa hakililatigɛ si fana ma di min brsquoa

jira ko jamana bɛɛ lajɛlen bɛna diɲɛ ni hakɛ ninnu ye

Hadamaden ka hakɛw Baarakɛjɛkulu (bi a bɛ fɔ a ma kolatigɛjɛkulu) ale sigira senkan ka

sɛbɛn labɛn min bɛ hadamaden ka hakɛw ɲɛfɔ bɛɛ ka kan ka min labato diɲɛ fan bɛɛ diɲɛ

bɛ se ka ni min ye an ka dugukolo in kan Baarakɛjɛkulu in tun ɲɛmɔgɔya bɛ Eleyanɔri

Urusiwɛliti bolo a ye fɛn labɛn min laban kɛra Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn ye

walima DeyideyasiDUDH

Dantigɛlisɛbɛn ye sɛbɛn ye min bɛ saratiw sigi senkan walasa a ka sɛmɛntiya jamanaw fɛ

sariya sira kan diyagoyalako tɛ sariya sira kan

DeyideyasiDUDH ye hadamaden ka hakɛw sariyasen 30 kafolen ye Sariyasenw tilalen don

ka kɛ kuluw ye

Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu ye hakɛw ni yɛrɛtigiyaw ye

minnu bɛ hadamadenw lakana jamana ka fangatigiya dantɛmɛwalew ma ani ka

hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa

Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan hakɛ minnu

bɛ lakana sabati sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko sira kan

47

Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn ɲɛsɛbɛn ka fɔ la ka hadamaden ka hakɛw lakana o bɛ

na ni yɛrɛtigiya ye sariyalabato ani bɛn diɲɛ kɔnɔ o hakɛ ninnu bɛ hadamaden lakana fanga

jugu ni tɔɲɔni ma ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati hadamaden bɛɛ ye

Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu bɛ mɔgɔw lakana jamana ka setigiyajiraw

ma ani ka hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa U sɛbɛnnen bɛ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 4

nan 5 nan 6 nan 7 nan 8 nan 9 nan 10 nan 11 nan 12 nan 14 nan 15 nan 18 nan 19

nan 20 nan ani 21 nan

Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan olu bɛ sɔrɔ ni seko ni

dɔnko lakanani lafasa U bɛ sɔrɔ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 22 nan 23 nan 24 nan 25 nan

26 nan ani 27 nan

Danbe minnu bɛ DeyideyasiDUDH jukɔrɔmadon olu ye yɛrɛdɔn ye damakɛɲɛni yɛrɛtigiya

tilen ani ɲɔgɔnbonya hadamadenw ni ɲɔgɔn cɛ

Hadamadenw ka hakɛw sɛbɛnbaga cɛ ni muso

Erene Kasɛn Sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Faransi

Pɛngi-sun Sangi Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Siniwajamana kan ɲɛmɔgɔ

dankan

Eleyanɔri Urusiwɛliti ka bɔ Lamerikɛnjamana kan ɲɛmɔgɔ (muso don)

Walantɛn Tepilikɔwu diɲɛ sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Irisijamana kan

Sarili Maliki Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Liban

Dɔkutoratigi Hosa Neheta Ladamuni Karamɔgɔ don ka bɔ Ɛndijamana kan (muso don)

Diɲɛ cakɛminɛnw ye bɛnkan labɛnnenw ye minnu bolonɔbilala ani krsquou lakodɔn

jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ walima fancamanjamanacɛbɛnkan U bɛ diyagoyalako dɔw

labɛn sariyako sira kan ka ɲɛsin tɔn jamanaw ma

An bɛ se ka bɛnkan kulu caman faranfasi ka bɔ ɲɔgɔn na hadamadenw ka hakɛ kan Olu brsquoa

to nrsquoa hakilila kɛnɛ bonya hakɛ bɛ dɔn

Bɛnkan kunbabaw ye fɔlɔ ye olu ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen kafolen ye walima a kulu

ɲɛnama dɔ o bɛnkanw ye bɛnkanbajuw ye

1 Diɲɛ hukumu kɔnɔ (ONIONU) o ye bɛnkan fila ye minnu bɛ hakɛw lafasa minnu kofɔlen bɛ

hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kɔnɔ min bɛ siwiliw ka yɛrɛtigiya ni hadamadenyako

hakɛw bolo don ɲɔgɔn bolo krsquou kɛ bakuruba kelen ye damakɛɲɛ kɔnɔ

Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin siwiliw ka hakɛw ma ani politikikow ani saratikan minnu brsquoa

kunkan

48

Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin sɔrɔ hakɛw ma ani hadamadenyasiraw ni seko ni dɔnko

hakɛw

2 Fankelenfɛjamana hukumu kɔnɔ

Bɛnkanw bɛ hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolo dafa diɲɛ kɔnɔ O fankelenfɛjamana

fɛɛrɛ tigɛlen ninnu bɛ sɔrɔ Erɔpu Ameriki gunw kɔnɔ ani Afiriki anrsquou kɔlɔsili fangabondaw

Afiriki kɔnɔ Hadamaden ani Fasojamaw ka Hakɛw Bɛnkansɛbɛn de ko don ( min tara san

1981) nrsquoa kɔlɔsilen bɛ Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu fɛ Afiriki kiiribulon hadamaden

ani fasojamaw ka hakɛw kama o fana bɛ baara la ka hadamaden ka hakɛw layiriwa ani krsquou

lafasa Afiriki kɔnɔ

Bɛnkansɛbɛn dɔ fana bɛ yen muso ka hakɛ kan o ma ta fɔlɔ nka baara bɛ ka kɛ nrsquoa ye

kosɛbɛ Afiriki Kelenyatɔnba fɛ Afiriki Denmisɛnw ka Hakɛw nrsquou ka Diɲɛlatigɛ latɛmɛko

ɲuman Bɛnkansɛbɛn min tara san 1990 fana bɛ yen

SedeyawoCEDEAO fanfɛ bɛnkan ɲɛnamaw bɛ yen i nrsquoa fɔ misali la

- Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn min tara san 1999 bɛnko kan ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

- san 2001 farankanbɛnkan mara kɛcogo ɲuman kan

- bɛnkan mɔgɔw ka donkabɔ kan jamanaw kɔnɔ u sago la dagayɔrɔko ni sigiyɔrɔko

hakɛ min tara san 1979

- bɛnkan min bɛ boli tɔn fasodenya sariya kan san 1982

Bɛnkansɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw bɛ kulu filanan kɔnɔ u labɛnkun ye hadamaden ka hakɛ

kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ ye min bɛ boli silatunukɛlɛ kan kɛlɛ kojugubakɛw ani kojugubakɛw ka

ɲɛsin hadamadenya ma jɔnya hadamadenfeere diyagoyabaara kunkalifa

hadamadenyasira lakanani ɲangatali ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima minɛkojuguyaw

mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan minnu bɛ hadamadenya jaasi

Misali la

Bɛnkansɛbɛn silatunukɛlɛ ko juguw ɲɛsigili nrsquou kɛlɛli kan

Bɛnkansɛbɛn siyako fisamanciya suguya bɛɛ kɛlɛli kan krsquou ban pewu

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin ɲangatali kɛlɛli ma ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima

minɛkojuguyaw mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan walima minnu bɛ

hadamadenya jaasi

Bɛnkansɛbɛn minnu ɲɛsinnen bɛ kululakanani ma olu bɛ kulu sabanan kɔnɔ u bɛ boli

hadamadenkulu dantigɛlen dɔ mako kɛrɛnkɛrɛnnen kan kunkalifadenw ni fasontanw

dunanw tungarankew baarakɛlaw musow denmisɛnw lujuratɔw misaliw

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin denmisɛn ka hakɛw ma

49

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ

Diɲɛ bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin tungalabaarakɛla bɛɛ anrsquou ka denbayaw ka hakɛw

lakanani ma

Kuma laban na bɛnkansɛbɛn minnu bɛ boli fisamanciya kan olu laɲini ye siyako

fisamanciya kɛlɛli ye min sinsinnen bɛ cɛya walima musoya kan kalanko fisamanciya kɛlɛli

ani fisamanciya min bɛ kɛ baarako ni sarako O bɛnkansɛbɛn kelen-kelen bɛɛ bɛ kandi

ɲɛfɔlenko ɲumanw ɲɛbila jamanaw ye ani waleyalifɛɛrɛ dɔ kɔlɔsili kɛcogo caman bɛ min

kɔnɔ

Bɛnkansɛbɛn fanba bɛ laselisɛbɛn dilanni kɛcogo dɔ sigi senkan jamanaw brsquou kandi

ka min jira waati dantigɛlen kɛɲɛnenw kɔnɔ u ka dabali tigɛlenw kan ɲɛtaa sɔrɔlenw

bɛnkan hakɛ lakodɔnnenw labatoli la O laselisɛbɛnw bɛ sɛgɛsɛgɛ ani krsquou kiimɛ diɲɛ

mɔgɔ faamuyalenbaw ka baarakɛjɛkulu dɔ fɛ (misali la Hadamaden ka hakɛw

baarakɛjɛkulu min sigira Bɛnkan fɛ min bɛ boli siwiliw ka hakɛw ni politikiko kan) O

mɔgɔ faamuyalenbaw bɛ kɔlɔsiliw kɛ walima sɛgɛsɛgɛliw ka komagɛlɛyaliw kɛ ani u

bɛ se ka ɲɛfɔliko jɔnjɔnw ɲini jamana dɔ fɛ jamanadenw ka hakɛ lakodɔnnenw

waleyali nrsquou waleyalibaliya cogoya kan jamadenw ka kan krsquou diyabɔ minnu na

Nka o bɛɛ la diɲɛ tɔnbaw ta fanfɛla la mɔgɔw walima jamanaw ka makasiliw nrsquou ka ɲininiw

ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw sɔsɔliw lakarili ma jateminɛni fɛɛrɛw bɛ yen

Kabini san 2007 Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati (EPUEPU ) o ye lataamacogo

fɛɛrɛ kura ye min brsquoa to ni hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu (gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ

fangabonda min ka baara ɲɛsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw ma) bɛ hadamaden ka hakɛw

cogoya sɛgɛsɛgɛ jamana kelen-kelen kɔnɔ O ye san 4 o san 4 ONIONU jamana 193 ka

laselisɛbɛn sɛgɛsɛgɛtɔla krsquou dɛmɛ ka hadamaden ka hakɛw cogoya laɲɛ u kelenkelenna

kɔnɔ ani ka dusu don u kɔnɔ u krsquou bolo di ɲɔgɔn ma o siratigɛ la ani krsquou ka waleya ɲumanw

falen ɲɔgɔn ma A kuntilenna ye ka ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya don jamanaw cɛ walasa ka

bɛnkanfangabondaw ka baaraw dafa a kana kɛ baarafilakɛ ye u fɛ8

8 Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15

httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm

Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15

httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm

50

3 Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan

Sariya diyagoyabonyali jamana ka kan krsquoa yɛrɛ minɛ sendonni na hakɛw diyabɔli la Misali

la

- Lakanani diyagoyali jamana ka kan ka hakɛw sɔsɔli ɲɛsigi minnu bɛ kɛ mɔgɔ tɔw fɛ

misali la musow ka hakɛ jɔnjɔnw lakanani ka ɲɛsin laada dɔw kɔlɔlɔ juguw ma

- Waleyali diyagoyali jamana ka kan ka sariyasigi labɛnw mara labɛnw sariyatigɛ

labɛnw ani baarakɛnafoloko labɛnw sabati hadamadenw ka hakɛw layiriwali nrsquou

waleyali tɛ taa minnu kɔ

Nin diyagoyalakow waleyalibaliya ye hakɛ kofɔlen ninnu sɔsɔli ye

4 Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la

Walasa ka demokarasi sinsin hadamadenjɛkulu kɔnɔ fo hadamadenw ka hakɛw waleyali

tigitigi ka kɛ bɛɛ ka bila la

Hadamadenw ka hakɛw waleyali jɔnjɔn tɛ taa dabali minnu tigɛli kɔ jamanaw ka kan krsquoo bɛɛ

kɛ Hakɛ waliyali ka se a dan na tɛ taa baarakɛminɛn ni nafolo fɛn o fɛn kɔ jamana kelen-

kelen ka kan krsquoolu ɲɛsigi ani krsquou di A ka kan krsquoa janto kojugukɛlaw nɔbɔli la krsquou bila u krsquou ka

tiɲɛniw nɔ dilan ka ɲɛsin mɔgɔ tɔɲɔnenw ma ka ɲangilibaliya kɛlɛ ni sariya kɛrɛnkɛrɛnnenw

tali ye

Jamana fanga sigibolow bɛ yen hadamaden ka hakɛw lakanani kan olu bɛ makasiliw ni

ɲininiw jateminɛ kasɔrɔ tɛmɛ ma kɛ kiiritigɛfanga fɛ

5 Jamana sariyaw bɛrɛbɛnni hadamadenw ka hakɛw ma

Jamanaw ka kan krsquou ka sariyaw bɛrɛbɛn diɲɛ taamasiyɛn sugandilenw ma hadamaden ka

hakɛw siratigɛ la

Bɛnkan minnu tara hadamaden ka hakɛw kunkan ye bɛɛ kunko ye bawo u laɲini ye ka hakɛ

lakodɔnnen bɛɛ lajɛlen lafasa tigitigi O tuma a ka kan fɛɛrɛw ka sɔrɔ ka di jamana ni

fasodenw ma minnu brsquoa to u bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa

Waleya min bɛ ta ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw yiriwali ma ka kan ka bɛn hadamaden ka

hakɛw lafasalikuluw ma wulikajɔlaw walima tɔnw minnu bɛ kɛlɛ la walasa layidu talenw ani

kandiw ka kɛ tiɲɛw ye minnu bɛ ye mɔgɔ kelen-kelen ka don o don kɛwalew la

51

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛw

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw

kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw

taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw

ka hakɛw bonyali kama

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo

la diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

- Ka sinsinni kɛ hadamadenkulu suguya caman ka dɛmɛw kan ka waleyalifɛɛrɛw

layiriwa minnu bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw taabolo la diɲɛ kɔnɔ

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw taabolo ma

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw taabolo ma diɲɛ kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Kuntaala lɛrɛ 22

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Fotow

- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman

52

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka hadamadenw ka hakɛw

hakililaw nrsquou jɔsenw ɲɛfɔ

Hakililaw ani kɔnɔfɛn minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛw taabolo la

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani

jamana kelen o kelen kɔnɔ

Gafe ni sɛbɛnw sɛgɛsɛgɛli

Kolabɛnɲɛɲinibaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

Kolabɛnɲɛɲinibaara ani

gafesɛgɛsɛgɛ

ɲɔgɔlɔnninw

Lɛrɛ2

2

Ka hadamadenw ka hakɛw

minɛnw nrsquou ka lakanani kɛcogo

fɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn

Hadamadenw ka hakɛw minɛnw nrsquou

lataamacogo fɛɛrɛw lajɛlen jamanaw

tɔgɔ la fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ

Lɛrɛ 2

3

Ka diɲɛ diyagoyalakow jamanaw

kan ɲini krsquou dɔn

Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan

hadamadenw ka hakɛw sira kan

4

Ka masalabolow bɛrɛbɛnni

ɲɔgɔn ma nafa jira u waleyali

kama sigida hukumu kɔnɔ

Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka

hakɛw sira kan

Lɛrɛ 4

5

Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi

hadamadenw ka hakɛw yiriwali

ma

Degeli minnu bɛ boli kɛcogoyaw

layiriwali kan minnu ka ɲi

hadamadenw ka hakɛw yiriwali nrsquou

bonyali ma

Lɛrɛ 4

6

Ka hadamadenw ka hakɛw

bonyalibaliya gɛlɛya dɔw ɲɛnabɔ

Fɔɲɔgɔnkɔw dalasali fɛɛrɛw waleyali

ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw

bonyalibaliya ma

Lɛrɛ 2

7 Ka hadamadenw ka hakɛw

lafasali nrsquou bonyali hakilila sɔrɔ

krsquou waleya

Kɛcogo ɲumanw layiriwa minnu

kunsinnen don hadamadenw ka

hakɛw lafasali nrsquou bonyali ma

Jama labɔliwalew

ɲɔgɔlɔnninw

Lɛrɛ 2

8 Ka hadamadenw ka hakɛw don

kalanbaaraw labɛnni walewi

kɔnɔ

- kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw nrsquou

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- kalandegeli kalansenbolo bolofara

baara waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

53

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Hadamadenw ka hakɛw

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

ani jamana kelen-kelen kɔnɔ

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw

taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw

ka hakɛw bonyali kama

Kalan degeli kuntilenna

Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo la

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu hakɛw ɲinini

Koɲɛdɔn layiriwataw

Kuntaala lɛrɛ 2

KOɲƐDƆNW

Kalanw Dɔnni sira kan

Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan

Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

- Ka hadamadenw ka hakɛw suguyaw

ɲini krsquou dɔn

- Ka hakilila sirilenw hadamadenw ka

hakɛw la ɲɛfɔ

- Ka mɔgɔ tɔw ka hakɛw bonya

- Krsquoi ka kɛtaw kɛ

- Ka hadamadenw hakɛw minɛnw dantigɛ

minnu ka kan krsquoa to ni waleya kɛlen dɔw bɛ

faamuya ani krsquou ɲɛnabɔ

- ka waleya dɔ sɛgɛsɛgɛ min bɛ tali kɛ

hadamadenw ka hakɛw lakodɔnni na

54

Minɛn Dɛmɛnanw

Diɲɛ banguw ani fankelenfɛjamanaw ka baarakɛminɛnw (bɛnkansɛbɛnw ) jamana

sariyasunba sariyaw ani kiiritigɛsɛbɛn wɛrɛw Jaw fotow ani dɛmɛnan latɛmɛnan lamɛnta ni

filɛta wɛrɛw (Siti wɛbuw)

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛman ni musoman ka

dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka

seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Bɛ ɲininkaliw

Jaabi

- Jaabi ɲuman

sugandilli

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Ka waleya dɔ dajira

Foto dɔ min bɛ jamalajɛŋaniyajira

dɔ kan Sɛbɛnniwalan labɛnnenw

bɛ ŋaniyajiralaw bolo minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛ dɔw ɲini

Yɛrɛsagofɔ yamaruyali kalan sɔrɔli

hakɛ baara sɔrɔli hakɛ

danfarabinni Berew ndolaw ani

farakuruw bɛ ŋaniyajirala dɔw bolo

Cikan

- Ka foto in ɲɛfɔ

- Ka hakɛ ɲininenw ɲini krsquou dɔn ani

ka hadamadenw ka hakɛw dafa

dantigɛ krsquoarsquo sinsin bolokɔrɔgafew ni

sɛbɛnw kan

- Arsquo ye tɛmɛsira wɛrɛw dajira

ŋaniyajiralaw la kojugukɛ tɛ minnu

na walasa u ka se krsquou hakɛw sɔrɔ

- Ka minɛn jɔnjɔnw masalabolow

kelen-kelen di kulu kelenkelenna

bɛɛ ma

bɛ ɲininkaliw jaabi

bɛ foto ɲɛfɔ

ɲininkaliw nrsquou

jaabiw

Jɛkabaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn

Bɛ lasuli kɛ kumafalenfalenw kɛli

la

Bɛ lakaliliw labɛn

- Bɛ foto sɛgɛsɛgɛ

- Bɛ cikanw waleya

Hakililafalen

Gɛlɛya ɲɛnabɔlifɛɛrɛ

Hakililaw nafawsinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

Bɛ hakililafalen labɛn

Bɛ kuma kolomaw latɔmɔni labɛn

Brsquou ka jaabiw labɛn nin dakun ninnu kan

hakɛw kuluw tangaliminɛnw tangalifɛɛrɛw

Hakililafalen

Kuma kolomaw

latɔmɔni

Kiimɛnibaara kɛlenw

bakurubajateminɛ

Bɛ dalaɲininkaliw walima ɲininkali

sɛbɛnnenw kɛ yaasa ka dɔnniya

sɔrɔlenw sɛgɛsɛgɛ

Bɛ ɲininkaliw jaabi

Kelennabaara

55

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Bɛ waleya dɔ dajira

Arsquo ka kalanyɔrɔ la arsquo ka

kunnafonisɛbɛn sɛbɛnnijɛkulu

ɲɛmɔgɔ gɛnna lakɔliso ɲɛmɔgɔw fɛ

hakilila jɛngɛnen dɔ sɛbɛnni kosɔn

Hadamaden ka hakɛw lafasalitɔn

min brsquoarsquo ka lakɔli la ye labɛnw kɛ

walasa krsquoa kɔkɔrɔmadon

Arsquo ye tɛmɛsira in ɲɛfɔ ani ka

misaliw di a kan krsquoarsquo sinsin

minɛnw ni fɛɛrɛ dɔnnenw kan

Bɛ tɛmɛsira dajira ani sariyasen minnu brsquoa

misaliya

Kulubaara

Ladegeli

ɲɔgɔlɔnbɔ

56

MASALAKUN BOLOFARA 2 HADAMADENW KA HAKƐW

JƆSENW U SARIYAW ANrsquoU COGOYAW

Se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa

ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw kan

- Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ma

Kɔnɔkow

1 Jɔsen minnu faralen don hadamadenw ka hakɛw kan

Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiyabɛrɛbɛrɛya hadamadenw ka hakɛw ye diɲɛ bɛɛ jɛ ye wa

u tigiyabɛrɛbɛrɛya tɛ se ka latiɲɛn Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se krsquoa nafa

sɔrɔ diɲɛ fan bɛɛ Mɔgɔ si tɛ se krsquoa dabɔ a kama ka diɲɛ u kɔ wa mɔgɔ si tɛ se

ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw bɔsi a la

Tilalibaliya hadamadenw ka hakɛw tɛ se ka fara-fara ka bɔ ɲɔgɔn na Siwiliya

politiki sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko hakɛw ni hadamaden danbe bɛ

taa ni ɲɔgɔn ye Hakɛ bɛɛ danbe ye kelen ye wa u tɛ se ka kulusigi ka dɔ bila

dɔ sanfɛ cogoya si la

Dulonɲɔgɔnna ani jɛɲɔgɔnya hakɛ dɔ waleyali bɛ bɔ tuma caman na hakɛ

wɛrɛw dafali walima u fan dɔ waleyali la

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya hadamaden bɛɛ lajɛlen bɛ se ka hakɛ

bɛɛ nafa sɔrɔ krsquoa sɔrɔ fisamanciya si trsquoa la i nrsquoa fɔ siko farikolo ɲɛko cɛya ni

musoyako siyako si hakɛko kanko diinɛko bɔyɔrɔjamanako walima

hadamadensuguyako lujuratɔyako nafoloko wolosirako walima cogoya wɛrɛ

i nrsquoa fɔ a pereperelatigɛra cogo min hadamaden ka hakɛw minɛnw kɔnɔ

57

Sendonni ani bɛɛ sendonni sendonni kɛnɛman sariya bɛ hadamaden ni

fasojama bɛɛ bolo sendonni labilalen nafama ani sariya brsquou bolo ka u sen don

siwili hakɛw diyabɔli la sɔrɔ hakɛw hadamadenya hakɛw seko ni dɔnko hakɛw

ani politikiko hakɛw minnu kɔnɔ hamamaden ka hakɛw anrsquoa ka yɛrɛtigiya bajuw

bɛ se ka waleya

Dantigɛli waajibiyali ani sariya bilali fɛn bɛɛ ɲɛ jamanaw ani hakɛko jɔyɔrɔtigi

wɛrɛw ka kan krsquou dantigɛ krsquoa jira u bɛ ka hadamaden ka hakɛw lataama cogo

min Nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u tɛ ka sariya saratiw labato minnu bɛ hadamaden ka hakɛw

minɛnw kɔnɔ mɔgɔ minnu ka josariyaw lagosilen don olu bɛ se krsquou wele kiiri

la kiiritigɛso dɔ la walima sariyaboliso wɛrɛ ka kɛɲɛ ni sariyaw nrsquou tɛmɛsira

dantigɛlenw ye

2- Hadamadenw ka hɛkɛw cogoyaw

- hadamadenw ka hakɛw ni hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ taa ni ɲɔgɔn ye wa diɲɛ

bɛɛ jɛ don hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ bange nrsquou ye

- u sinsinnen bɛ hadamaden bɛɛ lajɛlen ka yɛrɛdɔn jɔnjɔn nrsquou ka bɛɛjɛdanbe kan

- u dama ka kan tilafɛnw tɛ wa u tɛ ɲɛ ɲɔgɔn kɔ

- diɲɛ tɛ se ka kɛ u kɔ walima ka diɲɛ nrsquoa ye a ka bɔsi mɔgɔ la

- u bɛ diyagoyalakow sigi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw ni forobamɔgɔ cɛsirilen

cɛmanmusomanw kan minnu bɛ tali kɛ waleya kɛlen na walima ɲinɛnkɔw

- u lakananen don diɲɛ tɔnbaw ni jamanaw fɛ

- u lakananen don sariyakunda

- u bɛ mɔgɔw lakana ani jamakuluw

3- Hadamadenw ka hakɛw saratiw olu labɛnnenw don diɲɛ fankelenfɛjamanaw ani jamana

kelen-kelen sariyako taabolow kɔnɔ Labaaracogo ani jogo saratiw don minnu brsquoa to

jɔyɔrɔtigi minnu ye jamana fangabondaw ye olu bɛ se krsquou dantigɛ

Jamanaw ka kandi diɲɛ kunkankow kan o bɛ kɔlɔsi mɔgɔ faamuyalenbaw ka

baarakɛjɛkuluw fɛ gɛrɛntɛ tɛ minnu kan nrsquou bɛ wele laquo bɛnkanw kɔlɔsili fangabondaw

walima bɛnkanfangabondaw raquo

4- Gɛlɛyaw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la

Fɔɲɔgɔnkɔw cayali an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Dankarilibaw hadamadenw ka hakɛw la fɔɲɔgɔnw senfɛ

Politikiŋaniyasiribaliya fangaɲɛmɔgɔw fɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw

bonyali nrsquou lakanani ma

Hadamaden ka hakɛw labaarasɛbɛnw nrsquou sariyaw dɔnbaliya

Jamanaw sariyakow ni diɲɛ seleke naani taw bɛrɛbɛnbaliya ɲɔgɔn ma

58

Jamadenw ka faantanya ani damakɛɲɛbaliya hadamadenya sira kan9

5- Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan ani lakalanni hadamadenw la

Hadamadenw ka hakɛw sigilen don jɔsen minnu kan olu bɛ porogaramu bɛɛ lajɛlen dantigɛ u

labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni siratigɛw la

Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ sinsin jɔsenw kan minnu bɛ

jamanadenw ka jɔyɔrɔfa kofɔ anrsquou ka kɔlɔsili jɔnjɔnw yiriwali taabolow la porogaramuw

labɛnni dakunw na i nrsquoa fɔ sɛgɛsɛgli baarabolodali waleyali kɔlɔsili ani kiimɛni

Forobafanga ni yiriwali bɛ latilen o la koɲuman waati kuntaala jan kɔnɔ ani ka ɲɛsin

kuntilennaw waleyali ma hadamadenw ka hakɛw sira kan Taabolo sabatili ma ni baaraw ye

minnu nafabɔli bɛ mɛɛn senna damakɛɲɛ kɔnɔ

Yiriwali fɛɛrɛw a politikiw anrsquoa kɛcogow diliw donnen don diɲɛ sariyaw nrsquoa diyagoyalakow

taabolo dɔ kɔnɔ u ni min ka kan nrsquoa sigira sen kan diɲɛ bɛnkansariyaw fɛ

Bi-bi in na jateminɛ bɛ ka kɛ krsquoa ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba fangabulonw bɛ ka

faamuyalicogo kelen ta ka ɲɛsin bolodiɲɔgɔnma taabolo ma yiriwali sira kan min sinsinnen bɛ

hadamaden ka hakɛw kan Fasodenw bɛna kalan hadamaden ka hakɛw la walasa u ka se

krsquou sendon forobafanga taabolo labɛnni na minnu brsquou ka diɲɛlatigɛ kɛcogo dannatigɛ don

bɛɛ

Ni ko brsquoa cogo la sarati saba brsquoa to janto ka kɛ ko dɔ la forobafanga tigilamɔgɔw fɛ Ni nin

sarati saba ninnu dafara a ka ca la janto bɛ kɛ ko dɔ la kolatigɛlaw fɛ

Ko walima gɛlɛya in nafaba bɛ se bɛɛ lajɛlen ma

Jama hakɛ min tɛ se ka tigɛnsonya yrsquoa wajibiya waleya dɔ ka kɛ

A ko nafa ka bon forobacakɛda bolo a dajirala min na wa fana o ka kɛ

cakɛda yamaruyalen ye a ɲɛnabɔli la

9 Sit iwɛbu nafama dɔwwwwamnestyorgfr ka tugu juru kɔ laquo Connaicirctre les droits de l rsquohommeka

hadamadenw ka hakɛw dɔn raquowwwunorgpubs cyberschoolbus nin sit i dabɔra denmisɛnw ni

funankɛw kama walasa u ka hadamadenw ka hakɛw dɔn wwwohchrorgfr ka tugu juru kɔ laquo vos droits

de l rsquohomme Aw ka hadamaden ka hakɛw dɔn raquo walasa ka kunnafoniw sɔrɔ hadamaden ka hakɛw minɛnw

kan diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ Ka tugu juru kɔ laquo les organes des droits de l rsquohomme Hadamadenw ka

hakɛw fangabondaw raquo kunnafoniko la baarakɛ jɛkuluw kan minnu bɛ hadamaden ka hakɛw waleyal i kɔ lɔsi

Aw bɛ se krsquoa dɔn fana jamana jumɛnw yrsquou bolonɔbila minɛnw na ani ka jamana caman ka lasel isɛbɛnw

lasɔrɔ

59

Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou

cogoyaw

Kolatigɛlaw tɛ se ka mɔgɔ kelen-kelen walima jamakuluw kunko lakodɔnnen bɛɛ jate minɛ

Baara bolodalen ka ca fo krsquoa damatɛmɛ wa jamakulu kɛrɛnkɛrɛnnen caman fana bɛ krsquou ka

ɲinitaw lafasa ka taa a fɛ O cogo la cu-cu bɛ se ka kɛ politikiko kolatigɛlaw kɔ U ka doni bɛ

girinya ka tɛmɛ u dan kan politikikalankaramɔgɔw brsquoa fɔ min ma u ka laquo donitase hakɛraquo O

laban bɛ kɛ gɛrɛntɛyɔrɔ ye min fanga bɛ bonya ka taa fɛ kolatigɛli taabolo la Ni donbaara

bolodalenw ye kolatigɛlaw ɲɛkɔrɔse ni krsquoa kɛ ko jigitigɛ bɛ ka fasodenw tɔɔrɔ mɔgɔ minnu bɛ

kodɔn nrsquou fɛɛrɛ ka bon kosɛbɛ taabolo ɲɛnabɔli la olu dɔrɔn de bɛ se ka fura sɔrɔ ko

laɲininen ninnu na Forobafangaw tɛ se ka gɛlɛya kelen-kelen ɲɛnabɔ minnu nafa ka bon

jamakulu dɔ bolo O bɛɛ la forobaporogaramuw de ye taamasiyɛnw jateminɛyɔrɔ ye

kolatigɛlaw fɛ krsquou ka baaraw kɛ ani krsquou ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ Kunnafonidilanw ni

fasodenw de ye forobaporogaramu jɔbaga jɔnjɔnw ye

Ka sew layiriwa minnu brsquoa to fasodenw brsquou ka hadamadenya hakɛw nrsquou ka kɛtaw waleyali

dantigɛ forobaporogaramu kɔnɔ

O la a ka ɲi kalandenw ka bila degeli hukumu jɔnjɔn kɔnɔ min brsquoa to u brsquou ɲɛsin forobakow

ɲɛnabɔli ma minnu bɛ tali kɛ u nrsquou ka dugulamɔgɔw ka diɲɛlatigɛ taabolo la ka o forobako

ninnu lafasa ka fura ɲini u la forobafangaw fɛ minnu ka baara ye u ɲɛnabɔli ye10

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo

Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa

ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la

10 Project Citizen An Introduction Margaret S Branson (ɛntɛrnɛti kan ) gafeɲɛ filɛlenw san 2012

kalo 6nan tile 15 http wwwcivicedorg papers articles_ branson 99

60

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw

kan u sariyaw anrsquou cogoyaw

- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ma

Kuntaala lɛrɛ 18

MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Jaw

- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Koɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka jɔsenw ni sariyaw ɲɛfɔ minnu

bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw

la

Jɔsenw ani sariyaw

Hakililaɲini

sɛbɛn ɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

ɛntɛrɛnɛti kan)

Hakililafalen

Hakililaɲɛfɔ

Kulubaara

Kelennabaara

Sɛgɛsɛgɛli

Degeli kɔlɔsitaw

Ladegeli

ɲɔgɔlɔnbɔw

Taamasiyɛnsigihellip

lɛrɛ 2

2 Ka hadamadenw ka hakɛw

cogoya jɔnjɔnw labɔ

Hadamadenw ka hakɛw cogoya

jɔnjɔnw

lɛrɛ 2

3

Ka waleyalifɛɛrɛw labɛn walasa ka

hadamadenw ka hakɛ jɔnjɔnw

layiriwa

Hadamadenw ka hakɛw taabolo

lɛrɛ 4

4

Ka taabolow ta minnu ka ɲi

hadamaden ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali ma

Taabolow layiriwali degeli minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali kofɔ

lɛrɛ 4

61

5

Ka jɔsenw sariyaw ani cogoyaw

matarafa kalanbaaraw waleyaliw

kɔnɔ

- Kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- kalansenbolo bolofaraw

kalandegeli waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

lɛri 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2 Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu Hadamadenw ka hakɛw layiriwali

Se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalan degeli kuntilenna

Ka jɔsenw baju ani sariya minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw la sɛbɛkɔrɔ faamu

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanw sira kan

Jogow sira kan

Fɛɛrɛw sira kan

- jɔsen ni sariya baju minnu bɛ

tali kɛ hadamadenw ka hakɛw

la krsquoolu ɲini krsquou dɔn

- Ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw

bonya

- Krsquoi ka kɛtaw kɛ

- Ka hadamadenw ka hakɛw

labaaraliminɛnw dantigɛ cogoya

dajiralen dɔw faamuyali nrsquou

ɲɛnabɔli tɛ taa minnu kɔ

Kuntaala lɛrɛ 4

62

Minɛnw Dɛmɛnanw

Diɲɛ banguw fankelenfɛjamanaw ani jamanaw ka baarakɛminɛnw fan dɔw (i nrsquoa fɔ

demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman farankanbɛnkan bolofara 1ɔlɔ ni 7nan) ani makoɲɛsɛbɛn

fɛn o fɛn bɛ tali kɛ a la dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw adw

Kalansenbolo bolofara kalan degeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman musoman Kalanden cɛmanw

musomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnni

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛmanw

musomanw ka dɔnta ni kɛta

hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka seko ni

dɔnko ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Bɛ ɲininkaliw jaabi

- Jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Baara kɛta 1 Ka kalanden

cɛmanw musomanw bila ka

ɲɔgɔlɔnbɔ kɛ hadamadenw ka

hakɛw lakodɔnnenw kelen kan

walima damadɔ dankarila

minminnu na (Hadamaden ka

hakɛw dantigɛlisɛbɛn) ani krsquou

ɲininka u ka hakɛw labɔ

dankarila minnu na

Brsquoa ɲɔgɔlɔnbɔ ani ka

hakɛ kofɔlen ninnu

labɔ

ɲɔgɔlɔnbɔ

Kulubaara

Baara kɛta 2 nan Karamɔgɔ

cɛmanmusoman bɛ

baarakuluw sigi ani krsquoa ɲini u ka

dɔnniyamasabolo kalan min bɛ

boli hadamaden ka hakɛw

dantigɛlisɛsɛn ɲɛsɛbɛn kan

Cikan ka kalan kɛ ani ka

ɲininkaliw jaabi minnu bɛ tali kɛ

hadamadenw ka hakɛw jɔsen

bajuw nrsquou sariyaw kan

brsquou bila ka tɛmɛ ni kalan ye

kɛrɛnkɛrɛnnenya la sariyasen

1ɔlɔ 4nan 18nan 23nan o kɔ

brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u krsquoa ɲini krsquoa dɔn

u kelenkelenna bɛ

kalan kɛ walima u

kululama ani ka jaabi

di karamɔgɔ

cɛmanmusoman ka

ɲininkali kɛlenw na

Ladegeli

Hakiliyuguba

Jaabiw kafoli

Dɔnniyamasalabolo

kalanni nrsquoa

sɛgɛsɛgɛli ka

ɲininkaliw ni jaabiw

tugu a la

63

hadamadenw ka hakɛw cogoya

minnu brsquou kɔnɔ

Kulukɔnɔbaara

kalan Kulu ka

baaraw

kɔmaseginni

Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn

Bɛ kumafalenw nɔgɔyada jira

Bɛ dantigɛliw labɛn

Brsquou ka jaabi sɔrɔlenw

di dantigɛliwaati senfɛ

karamɔgɔ cɛman

musoman bɛ min

laɲaga

Hakililafalen

dantigɛliwaati sen

Hakilila ɲumanw

lajɛyafɛɛrɛ

Hakililaw nafaw

sinsinni ni kuma

kolomaw latɔmɔni

- bɛ kalanden cɛmanw

musomanw dɛmɛ krsquou ka

kunnafoni sɔrɔlenw sigi ɲɔgɔn

kan ka ɲɛ ni krsquou basigi ani krsquou

jiidi

- Bɛ hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw

kuma kolomaw

latɔmɔni labɛn krsquou fara

ɲɔgɔn kan

bakurubakatimu dɔ

kɔnɔ

Bakurubakatimu

Kiimɛni

Bakurubajateminɛ

- bɛ kiimɛni cogoya dɔ dajira

dankarili kan hadamaden ka

hakɛw dɔ la min ka kan ka

ɲɛnabɔ

- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔ

Kelennabaara

Latɛmɛni dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- bɛ kalanden cɛmanw

musomanw dɛmɛ ka

hadamaden ka hakɛw layiriwali

nrsquoa lafasali tɔnw sigi sen kan

- bɛ wulikajɔ boloda

ani ka hadamaden ka

hakɛw layiriwali nrsquou

lafasatɔnw sigi

senkan ani ka

sɔrɔnadonni kɛ

Hadamadenya

wulikajɔ donni

Sigilitɔnsigi

ɲɛmɔgɔyabaara

ɲɔgɔdɛmɛ

64

San ba kelenna dantigɛli fan dɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba san 2000

desanburukalo san bakelenna dantigɛli

Hadamaden ka hakɛw demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman

An brsquoan se bɛɛ kɛ ka demokarasi layiriwali ni ka sariyabato sinsin ani ka hadamaden ka hakɛ

bɛɛ lajɛlen bonya ani yɛrɛtigiya baju lakodɔnnenw diɲɛ kɔnɔ yiriwali sɔrɔli hakɛ fana sen brsquoa

la

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn bonya ani krsquoa waleya ka se a dan na

- Krsquoa ɲini jamana bɛɛ kɔnɔ ka mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ka jamanadenya hakɛw ani politikiko

sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko hakɛw yiriwali nrsquou lakanani dafalen sabati

- Ka sew sinsin jamana bɛɛ kɔnɔ demokarasi jɔsenw nrsquoa waleyaliw tɛ taa minnu kɔ ani

hadamaden ka hakɛw bonyali jamakulu fan dɔgɔmanw ka hakɛw fana sen brsquoa la

- Ka musow ɲangatali suguya bɛɛ kɛlɛ ani ka jamanaw ka bɛnkan waleya min ɲɛsinnen bɛ

danfara binni ma cɛw ni musow cɛ

- Ka dabaliw tigɛ tungarankew tungalabaarakɛlaw anrsquou ka denbayaw ka hakɛ bajuw bonyali

anrsquou lakanani sinsinni kama walasa ka siyawoloma ni dunanjuguya ban dɔ bɛ ka fara

minnu kan jamakulu caman kɔnɔ ka bɛrɛbɛnɲɔgɔnma ɲɛnama ani ɲɔgɔnmakoto ɲɛnama

sabati diɲɛ jamakulu bɛɛ kɔnɔ

- Ka jɛ ka baara kɛ bɛn ka kɛ mɔgɔw damakɛɲɛni kan politikiko taabolow la jamana bɛɛ

kɔnɔ min brsquoa to fasoden bɛɛ sen bɛ don a ɲɛma politiki baara la

- Ka kunnafonidilanw ka hakɛ sinsin u krsquou jɔyɔrɔ jɔnjɔn fa ani jama ka hakɛ kunnafoni sɔrɔli

la

Ka kulu fangantanw lakana

An brsquoan se bɛɛ kɛ denmisɛnw ani siwili jamakulu minnu bɛ damatɛmɛ degun na kasaaraw

kɔlɔlɔw fɛ silatununiwalew maramafɛnnakɛlɛw ani hadamadenyasira ko goni wɛrɛw olu ka

dɛmɛ ni lakana ɲuman sɔrɔ walasa u ka se ka segin teliya la ɲɛnamaya kɛcogo ɲuman na

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka siwiliw lakanani caya ni krsquou sinsin ko ɲɛnabɔta teli gɛlɛnw senfɛ ka kɛɲɛ ni diɲɛ

tɔgɔlasariya ye hadamadenya sira kan

65

- Ka bolodiɲɔgɔnma sinsin jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ jamana minnu ye kunkalifadenw bisimila

krsquoolu dɛmɛ o doni tali la fana sen brsquoa la ani ka hadamadenya ɲɔgɔndɛmɛ labɛnko ɲuman

sabati ani ka kunkalifadenw ni sigidabilala bɛɛ dɛmɛ u ka se ka segin u sigiyɔrɔ la u yɛrɛ

ma lakana kɔnɔ ani hɔrɔnya u nrsquou ka yɔrɔlamɔgɔw ka se ka jɛ sigi la a cogoya kɔrɔ la hɛrɛ

la

- Ka dɛmɛ kɛ min bɛ denmisɛnninw ka hakɛw bɛnkansɛbɛn lakodɔnni nrsquoa waleyali mumɛ

sinsin anrsquoa bɛnkan diyagoyabali minnu bɛ boli denmisɛnninw sendonni kan

maramafɛnnakɛlɛw la denmisɛnninw feereli denmisɛnnin ka yɛrɛkunfeere ani

julajuguyaganseliwale denmisɛnninw sen bɛ don min na

Ka Afiriki mako kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲɛnabɔ

An bɛ demokarasi sinsinni senkɔrɔmadon Afiriki kɔnɔ ani krsquoa jamanadenw dɛmɛ u ka kɛlɛ la

bɛn ni yiriwali kuntaala jan sabatili la ani ka faantanya ban walasa ka Afiriki gun dilidon diɲɛ

sɔrɔko la

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka demokarasi sigilen kuraw politikijɛkuluw nrsquou fangabulonw sɛbɛkɔrɔ dɛmɛ Afirki kɔnɔ

- Ka fankelenfɛjamanaw ni fankelenfɛjamana bolofaraw ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili fɛɛrɛw ani

politiki basigili sabatili sinsin ni krsquou lafasa ani ka bɛn sinsinniwulikajɔ minnu bɛ kɛ Afiriki gun

kan nafolo bɔ a ɲɛma

- Ka fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw tigɛ walasa ka gɛlɛyaw wuli i nrsquoa fɔ faantanya kɛlɛli ani yiriwali

kuntaala jan sabatili Afirki kɔnɔ juru binni sen brsquoo la suguw lasɔrɔliko ɲuman forobadɛmɛ

jiidili ka ɲɛsin yiriwali ma (ApedeAPD) ani basigi sabatiliwale nafolobɔ teliman caman

sɔrɔli ka bɔ dɛmɛbagaw yɔrɔ ani dɔnniyaw latɛmɛni fana

- Ka Afiriki dɛmɛ ka se ɲɛnamaw sɔrɔ ka sida banajuguba in banakisɛ in (VIHSIDA) ani

farikololafubana wɛrɛw jɛnsɛnni kunbɛn diɲɛ kɔnɔ

GAFE LAJƐLENW

- AZI Mariki AGI Marc Hadamaden ka hakɛw hakilila sinti bɔli diɲɛ bɛɛ lajɛlen hakililaw

kɔnɔ ka tali kɛ Erene Kasɛn ka ɲɛnamaya nrsquoa gafe sɛbɛnnenw kan Antibu Gafedilanyɔrɔ

AlprsquoAZUR san 1980De lrsquoideacutee drsquouniversaliteacute comme fondatrice du concept des Droits de

lrsquoHomme drsquoapregraves la vie et lrsquooeuvre de Reacuteneacute Cassin Antibes Editions AlprsquoAZUR 1980

66

- KABA Sidiki Hadamaden ka hakɛw Sɛnɛgali jamana kɔnɔ Gafesɛrɛ Xaam saa yoon san

1997 Les droits de lrsquohomme au Seacuteneacutegal Collection Xaam saa yoon 1997

- SƐKI Siyɛki Yerimu Keba Nbayi SECK Cheikh Yeacuterim Keacuteba Mbaye Kiiritigɛlaba dɔ ka

baaraw nrsquoa ka kɛlɛw (Orobɛri Badɛntɛri ka ɲɛbiladantigɛli Amadu Matari Nbo ka ɲɛbila )

Karitala Pari san 2009 parcours et combats drsquoun grand juge (avant-propos de Robert

Badinter preacuteface drsquoAmadou Mahtar Mbow) Karthala paris 2009

WƐBU LAJƐLENW

Siti nafama damadɔ

wwwamnestyorgfr ɛntɛrɛnɛti sira laquo connaitre les droits humains raquo

wwwunorgpubscyberschoolbus nin siti dabɔra denmisɛnninw ni funankɛw kama

ka hadamadenw ka hakɛw dɔn

wwwohchrorgfr ka ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo vos droits de lrsquohomme raquo ka

kunnafoniw sɔrɔ diɲɛ tɔgɔlabaarakɛminɛnw kan ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw ma Ka

ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo les organes des droits de lrsquohomme raquo kunnafoniko la komitew

kan minnu bɛ hadamadenw ka hakɛw waleyali kɔlɔsi Aw bɛ se fana krsquoa dɔn jamana minnu

ye hadamadenw ka hakɛw minɛnw lakodɔn ani ka se ka jamanaw ka laselisɛbɛnw lasɔrɔ

67

FARANKANW

Farankan 1ɔlɔ

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan bolodali kɔnɔ

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

AbedeyasiABDH bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw

hakililaw faamuyaliko ɲuman kan anrsquoa waleyaliko

ɲuman minnu bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba laselisɛbɛnw kɔnɔ kɔrɔfɔw sɛbɛnw ni gafew

ani porozew

AbedeyasiABDH laɲini ye ka jamanaw yiriwali

dɛmɛbaaw ka dɛmɛ siri hadamaden ka hakɛw bonyali

la

AbedeyasiABDH ka baara ye wulikajɔw labɛnni nrsquou

waleyali ye ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw lafasali

ma

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

Labɛn hukumu dɔ don min brsquoa to sababu minnu bɛ

ka hadamaden ka hakɛw waleyali bali olu bɛ

faamu minnu sinsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw

diɲɛbɛɛjɛsariyaw nrsquou jɔsenw kan ani a brsquoa ɲini ka

dɔ fara hakɛtigiw ka sew kan u ka se krsquou ka hakɛw

ɲini ani ldquoPCrdquo ka se krsquou kɛtaw waleya

A bɔra CCAUNDA 2007 kɔnɔ ɲɛ 14

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

Yiriwali taabolo brsquoi sinsin hadamaden ka hakɛw

sariyaw nrsquou jɔsenw kan diɲɛ bɛɛ bɛnna minnu kan

A bɛ hadamadenw lakodɔn hakɛtigiw ye ani ka

kɛtaw pereperelatigɛ kolatigɛlaw tɔgɔ la

A brsquoa fanga digi bolokɔfɛmɔgɔw kan ani ɲɛnatɔmɔni

bolila minnu kan

A laɲini ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen waleyali

ye ka da-da ɲɔgɔn kan

Yiriwali waleyali nrsquoa taabolo nafa kɛɲɛnen don a bolo

Munna taabolo sinsinnen bɛ ta hadamaden ka

hakɛw kan ka yiriwali kɛ

A nafa lakika kosɔn

A nafa kosɔn ka ɲɛsin yiriwali fɛɛrɛw ma

Fangabulonw sinsinni kosɔn - Jamana

Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba danbe

sinsinni kosɔn

68

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka faamuyacogo kelen ka

ɲɛsin AbeyasiABDH ma

- KUN Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun

ka kan ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a

dantigɛlen don cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ

hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka

sariyaminɛn wɛrɛw

- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw anrsquoa

jɔsenw bɛ sira don bolodiɲɔgɔnma ani bolodali bɛɛ kɔrɔ

bolodali bolofara nrsquoa dakun bɛɛ lajɛlen yiriwali kama

- WALEYALI Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ

farali kan kolatigɛlaw ka sew kan walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa

ani walasa hakɛtigiw krsquou ka hakɛw ɲini

Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun ka kan

ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a

dantigɛlen bɛ cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ

hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka

sariyaminɛn wɛrɛw hadamaeden ka hakɛw kan

- KUN Yiriwali porogaramuw bɛɛ kun laban ye

hadamaden ka hakɛw waleyali ye

AbedeyasiABDH nɔ bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw

ka Tɔnba haminanko gɛlɛnw lakodɔnni na ani

dɛmɛbaa wɛrɛw taw minnu ye taabolo in sugandi

Bolodali bɛ kunnafoni ta Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw

ka Tɔnba fangabondaw nrsquoa lataamacogo fɛɛrɛw

komagɛlɛyaliw kɔnɔ

Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw bɛ sira don

bolodiɲɔgɔnma ni bolodali bɛɛ kɔrɔ bolodali bolofara nrsquoa

dakun bɛɛ lajɛlen na ka ɲɛsin yiriwali taabolo ma

- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw

bɛ dɔ fara waleyaliw ni taabolo ɲɛcogoya kan

Hadamaden ka hakɛw sariyaw bɛ yiriwali laquo kɛnɛ raquo danw

Hadamaden ka hakɛw jɔsenw bɛ yiriwali taabolo

laquo baara kɛcogo sariyaw raquo dantigɛ

Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw donni bolodali taabolo

dakunw bɛɛ la hellip

Kiimɛni sɛgɛsɛgɛli

Kɔlɔsili ni kiimɛni Haminnanko gɛlɛnw

pereperelatigɛli

Porogaramu labɛnni nrsquoa

baarabolodali Waleyali

69

Hadamaden ka hakɛw sariya

Hakɛ kɔnɔko dɔgɔyalenba

ɲininiw suguya dɔgɔyalenba

minnu kofɔlen don sariya fɛ

waleyali la

Bolodali senfɛ sariyaw bɛ sira don ni waleyaw kɔrɔ

hellip yiriwali gɛlɛyaw lakodɔnni i nrsquoa fɔ hadamaden ka

hakɛw koɲɛw (Kiimɛni)

hellip hakɛtigiw ni kolatigɛlaw jɔyɔrɔw nrsquou ka sew

sɛgɛsɛgɛli

hellip yiriwali kuntilennaw pereperelatigɛli

hellip taamaseerew ni jiralan bɛnnenw labɛnni

Hadamaden ka hakɛw jɔsenw

Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiya bɛrɛbɛrɛ

Tilalibaliya

Siriɲɔgɔnna ani kalansoɲɔgɔnna

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya

Sendonni ani bɛɛ sendonni

Waleɲumandɔn ani fanga dili sariya ma

AbedeyasiABDH tɛ sirasɔrɔ seko ni dɔnko

bɛrɛɲɔgɔnmayaba kɔ

Diinɛkow ani danbɛw faamuyali bɛ AbedeyasiABDH

waleyali nɔgɔya

Seko ni dɔnko bɛrɛbɛnɲɔnma brsquoa to jamakuluw ka

porogaramuw sɛbɛkɔrɔ faamu

Nka laadaw ɲininiw tɛ se ka kɛ bolominɛkala ye ka

dankari hadamaden ka hakɛw la

Seko ni dɔnko waleya dɔw bɛ se ka kɛ ɲinifɛnw ye

hadamaden ka hakɛw hukumu kɔnɔ

SedɛfuCEDEF bɛ seko ni dɔnko misali dɔw ani

laadalako dɔw yɛlɛmani wajibiya nrsquou bɛ kɛ sababu ye ka

na ni damakɛɲɛnibaliya ye cɛ ni muso cɛ

Yiriwali bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ farali kan kolatigɛlaw

ka sew sinsinni na walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa aniwalima walasa

hakɛtigiw ka u ka hakɛw ɲini

- WALEYALI fanga bɛ digi hadamaden kelen-kelen ni jamana

cɛsiraw kan (ɲininiw ndashdiyagoyalakow)

Ka bɔ baarakɛsarala hukumu kɔnɔ o min ye yiriwali ntuloma

ye ka se sew sinsinni ma walasa ka hadamaden ka hakɛw ɲini

ani krsquou waleya

Jamanaw mako bɛ sew la walasa krsquou ka lakana taabolow

sinsin ani krsquou ka kɛtaw bɔ a sira fɛ

70

Sew sinsinni jɔyɔrɔ

Sew yiriwali sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan

Hakɛw ɲinini a

nrsquou waleyali

Diyagoyalakow

waleyali

Hadamaden ka hakɛw

waleyali ani hadamadenya

yiriwali kuntilennaw

Sew fanga

dɔw dili kama

Sew

waleɲumandɔnn

i kama

NATION

AL

RE

GIO

NA

LL

RE

GIO

NA

LL

NATION

AL

71

Hakɛtigiw ani kolatigɛlaw

Hakɛtigiw Mɔgɔ dɛmɛtaw

Mɔgɔ 6652595567

Mɔgɔ kelen-kelen cɛ muso ni

denmisɛn si bɛɛ siyakulu bɛɛ u bɛ hadamadenya

dakun o dakun na focogo wɛrɛ la kuluw

Kolatigɛlaw u man ca kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw

cogoya dɔw la mɔgɔ diyagoyalako kɛrɛnkɛrɛnkɛrɛnnenw

bɛ mɔgɔ dɔw bolo

Ko sinti jɔyɔrɔtigiya bɛ mɔgɔw ani kɛnyɛrɛyekuluw dɔw

bolo ka ɲɛsin jamakuluw ma walasa tɔw ka hakɛw ka

bonya

72

Tilabaliya ani kalansoɲɔgɔnna jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw tilabaliya anrsquou kalansoɲɔgɔnna brsquoa wajibiya

Hadamaden ka hakɛw lakodɔnni nrsquou lakanani

Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolo la Kiiritigɛko hukumuw

man kan ka hakɛw dɔw lakanani fisaya dɔw ye

Jamanaw ka politikiw ka kan

Krsquou sinsin yiriwali gɛlɛyaw bakurubasɛgɛsɛgɛli kan ni ka jaabi dafalenw di minnu bɛ boli baara suguya caman kan

Jamana fangabulonw

Ka fangabulonw ni ɲɔgɔncɛ siraw ɲɛnabɔli sabati baara suguya caman na

Ka fangabulonw sendon minnu ka baara ɲɛsinnen bɛ lakanani ma kɔlɔsili ani waleɲumandɔnni

Diɲɛbɛɛjɛya ni tigiya bɛrɛbɛrɛ jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw diɲɛbɛɛjɛya jɔsenw brsquoa wajibiya ko

mɔgɔ si tɛ bin ka bɔ hadamaden hakɛw la walima krsquoa gɛn

Sendonniw hadamaden ka hakɛw lakanani taabolow la

Ninnu ka kan ka sɔrɔ jamanaw politikiw nrsquoa porogramuw

kɔnɔ

Jateda labɛnnenw walasa ka gɛnni ni kɛrɛfɛdɛn gɛlɛnw

lakodɔn

Fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw o ɲɛnabɔli kama

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya jɔsenw

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya bɛ jamanaw

wajibiya

ka fisamanciya ban pewu kiiriko la fangabulonko

mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ko ani cakɛdako

Senndonniw jamanaw ka lakanani taabolow la

Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka hellip

Jamana fangabulonw ka kan ka sabatili kɛhellip

Jamanaw ka politikiw ka kan kahellip

Sendonni jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw sendonni jɔsenw bɛ sendonni

labilalen lafoninen kɔrɔ bɛ min na bɛɛ sen bɛ min na

wajibiya

Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolow la

Politikiw taabolow ani tɛmɛsiraw ka kan ka ninnu di

Nɔgɔyadaw sendonni ka se ka kɛ bolodali ni yiriwali la

Kunnafoni koloma lasɔrɔli

Sew dili kɛrɛfɛdɛnw ma walasa u ka se krsquou fɛlaw jira

Fangabulonw lataamafɛɛrɛw tun ka kan

73

Waleɲumandɔnni jɔsen

Waleɲumandɔn jɔsen brsquoa wajibiya jamanw ani kolatigɛla

tɔw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lafasali ɲɛmɔgɔw ye

Farankan 2

Hadamadenw ka hakɛw taabolow diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani jamanaw

kelen-kelen kɔnɔ

Waleɲumandɔn jɔsen

Waleɲumandɔnni jɔsen bɛ

bolomada lataamafɛɛrɛw nrsquoa lataamasiraw wajibiya

minnu lasɔrɔ ka di u nafa ka bon nrsquou sirlen tɛ fɛn na

Bɛ sendonniw wajibiya hadamaden ka hakɛw

lakanani taabolow la

Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka

Ka bɛrɛbɛn ni hadamaden ka hakɛw sariyaw ye

Ka cogoyaw sigi sen kan taabolow ani lataamafɛɛrɛ

hadamaden ka hakɛw kama walasa jaabiw sɔrɔ kɛtaw

la

Jamana ka polikiw ka kan ka

Fɛɛrɛw tigɛ ka da-da ɲɔgɔn kan walasa ka

waleɲumandɔnni taabolow fɛgɛnmanyɔrɔw ladilan

Ka jamana ka kɛtaw waleya hadamaden ka hakɛw

siratigɛ la faaba marabolo ani sigida kɔnɔ

Waleɲumandɔn jɔsen

Waleɲumandɔnni jɔsen brsquoa wajibiya

kunnafonidilan labilalenw ka kɛ yen minnu sirilen tɛ fɛn na

ani hadamaden ka hakɛw lafasalijɛkulu olu minnu bɛ cɛw

musow ani kɛrɛfɛdɛnw ni bolokɔfɛmɔgɔw jɔyɔrɔ fa

Sendonniw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lakanani taabolo

baaraw la

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ka kan

Krsquoa kɔlɔsili ni jamana bɛ krsquoa ka kɛtaw kɛ ka kɛɲɛ ni

hadamaden ka hakɛw waleyali ye

ka jamanadenw haminankow dalabɛn ani ka hadamadenya

taamasen yɛlɛmaniko ɲuman komagɛlɛya

Ka kunnafoniw di ani laselisɛbɛnsinawi hadamaden ka

hakɛw lataamanifɛɛrɛw kan diɲɛ kɔnɔ

Hadamaden ka hakɛw kɔrɔ ye mun ye

Kiiriko ɲuman hakililatigɛw diɲɛ hadamadenya ni ladamuni

ɲinifɛnw

fasodenyaw politikikowsɔrɔkowhadamadenyakow ani sekow

ni dɔnkow

Ka hadamadenya danbew lakana (hɔrɔnya damakɛɲɛni

yɛrɛdɔn) minnu bɛ mɔgɔ kelen-kelen tɔgɔ la ani mɔgɔkuluw

tuma dɔw ka kɛɲɛ ni diɲɛ sariyaw ye

Kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka jamanaw kandi sariya hukumu kɔnɔ

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba

Fankelenfɛjamanaw taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka

hakɛw ma

Minɛnw

Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan

Lataamafɛɛrɛw

Afiriki baarakɛjɛkulu hadamaden ka hakɛw kan ani fasojamaw

Afiriki Kiiribulon Hadamaden ka Hakɛw kan ani Fasojama

Sedeyawo Kiiritigɛbulon

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

74

Sira minnu bɛ lakanani taabolow ni ɲɔgɔn cɛ jamanaw

fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ

Diɲɛ tɔnbaw

ni fankelenfɛjamanaw Diɲɛ tɔnbaw ni fankelenfɛjamanaw

ka lakananiw ye ɲɔgɔndafalanw ye ka sariyaw ka kan ka

waleya jamanaw

Diɲɛ tɔnbaw ni kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw ka

lakananiw bɛ kɛ ni jamanaw

ka fɛɛrɛ tigɛlenw dɛsɛra

Jamanaw sariyaw

ka kan ka bɛrɛbɛn ni diɲɛ tɔnbaw

ni fankelenfɛjamanaw taw ye

Kunnafoni bɔyɔrɔ jamanayɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba

Jamanaw kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka

hakɛw lakanani ma

Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw

Fangabulon ɲɛnamanw ( Depitebulon

GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlaw Mara

forobacakɛdaw

Hadamaden ka hakɛw tɔnw nrsquoa jɛkuluw)

Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw

hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan

Labilalenw

Kunnafoni bɔyɔrɔ jamana yɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba

Jamana kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw

lakanani ma

Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw

Fangabulon ɲɛnamaw ( Depitebulon

GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlawMara forobacakɛdaw

Hadamaden ka hakɛw tɔnw ni jɛkuluw)

Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw

hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan

labilalenw

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba

75

KALANBOLO3 FASODENYA ANI FASODENɲUMANYA

laquo Sannrsquoi krsquoa wajibiya mɔgɔ tɔw ka ɲɛ i yɛrɛ ka ɲɛ fɔlɔ raquo11

11 Fasodenya ani fasodenɲumanya CIQ de lrsquoEtang de lrsquoOlivier ka siti [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012http

ciqetangolivieristresover-blogfr ɲɛ lajɛlen civisme_et_ citoyennete-212670html

76

FASODENYA ANI

FASODENɲUMANYA

1- Fasodenya

2- Fasodenɲumanya

ɲƐBILA

Mɔgɔ tɛ wolo ni fasodenya ye i bɛ krsquoa ye de Fasodenya ye kalan kuntaala jan ye cɛsiri

kuntaala jan don ani cɛsiri banbali sanga ni waati bɛɛ kɛlɛ don Jamakulu min ka hɔrɔnya

brsquoa bolo walasa o ka ɲɛnamaya ka sabati o ka kan krsquoa sinsin a ka fasoden cɛman ni

musoman ka dɔnni baaraɲɛdɔn mɔgɔyasira dɔnniya waleyaliɲɛdɔn ani jogoɲumanya kan

O hukumu kɔnɔ fasodenɲumanyakalan kun ye ka fasoden senkola nrsquoa faamuyalenw

demokarasi nafaw nrsquoa jɔsenw na krsquoolu sendonni sabati politikiko sɔrɔko hadamadenyako

ani seko ni dɔnko baara la

Fɔɲɔgɔnkɔw bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn jamana caman kɔnɔ

Demokarasi gɛlɛyaw bɛ fara o kan minnu sababu wotew kɔfɛgɛlɛyaw ye ani jamanadenw

sendonni fanga dɔgɔya o min bɛ sɔrɔ ni hadamadenya yiriwali bali ani bɛn sabatili kuntaala

jan sedeyawojamanaw kɔnɔ

O tiɲɛ in hukumu de kɔnɔ kalanbologafe min bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan o

nafaba bɛ dɔn

O la ko kolomayɔrɔ ye min ye an ka jɛ sigi la an ni mɔgɔ wɛrɛw ka jɛ sigi la sigidaw walima

fankelenfɛjamanaw laadaw labatoli hukumu kɔnɔ ani sariyaw hukumu kɔnɔ fana minnu bɔra

bɛnkansɛbɛn talenw na hɔrɔnya la

77

Kalanbolo se

Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya ani fasodenya la jɛkasigi

hukumu kɔnɔ

Kalanbolo masalakun bolofara

1 Fasodenya

2 Fasodenɲumanya

78

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenya la jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

1 Ka fasodenya danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fasodenya jɔsenw faamuya kosɛbɛ

3 Ka fasodenya kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya

4 Ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta

Kɔnɔkow

1 Fasodenya kɔrɔw

Fasodenya Fasoden jogo don Fasoden ye ldquo mɔgɔ ye min brsquoa ka fasodenya nrsquoa ka politikiko

hakɛw diyabɔ a faso kɔnɔ i ko wote hakɛ rdquo12

Fasodenya ye fasoden cogoya walima a jogo ye A brsquoa to hadamaden bɛ lakodɔn

jamakulu dɔ mɔgɔ ye duguba dɔ mɔgɔ lawale la walima jamana dɔ mɔgɔ bi-bi in na ani a brsquoa

to a krsquoa sendon forobako la ani politikiko

Fasodenya brsquoa to i ka politikiko hakɛ bɛɛ lajɛlen sɔrɔ ani a brsquoi ka kɛtaw fana dantigɛ minnu brsquoa

to i ka i sen don jamakulu dɔ walima politikikulu dɔ ka fasodenɲumanyabaaraw la

Fasoden sariya bɛ boli mɔgɔ min kan nrsquoa ba ka fasodenya hakɛw nrsquoa ka politikiko hakɛw

diyabɔ ni kɛta dɔw bɛ wajibiya a kan ka ɲɛsin a ka jamana ma Bi-bi in na fasoden ye mɔgɔ

ye min bɛ jamana dɔ ka lakana nrsquoa ka fanga kɔnɔ a ye min den ye A bɛ fasodenya ni

politikiko hakɛw sɔrɔ anrsquoa ka kan ka kɛta dɔw waleya ka ɲɛsin jamana ma ( misali la ka

nisɔngɔ sara ka sariyaw bato krsquoa ka sɔrɔdasiya kɛtaw dafa krsquoa ka wote hakɛ waleya hellip )

Krsquoi kɛ fasoden ye o sirilen bɛ i lakodɔnni na jamana den ye Jamadenya bɛ sɔrɔ

bangebagasira fɛ ani jamanadenya kura sɔrɔli sira fɛ A krsquoa sɔrɔ fana i balikuyara

Fasodenya hadamadenw ka hakɛw taabolo sinsinnen sira fɛ

12

Tubabukan daɲɛgafe Larusi Larousse (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241

79

Taabolo min sinsinnen bɛ hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ fasodenya siri forobafangaw

labɛnni tɛmɛsira la O hukumu kɔnɔ fasodenya bɛ ɲɛfɔ ka kɛɲɛ ni fasoden ka se nrsquoa ka cɛsiri

ye krsquoa sen don jamana taabolo dakun bɛɛ lajɛlen labɛnni na u waleyali anrsquou kiimɛni13

Kalan hukumu kɔnɔ a ka ɲi wa a bɛ bɛn hakililafalenw ka kɛ

- Nin hakilila kolomaw kan minnu bɛ tali kɛ fasodenya la

Fangatigiya jɛlen jamana ka sagotigiyafanga walima jama ka sagotigiyafanga

Mɔgɔ bɛɛ ni mɔgɔ kelen-kelen ka hakɛw ni jɔyɔrɔw ɲɛfɔli

Hadamadenyasira fasodenw jamakulu

Mɔgɔ wɛrɛ ka hakɛw bonyali

Sendonni demokarasi taabolo la ani jɔyɔrɔfali

Hadamadenya bɛn ani sigi bɛn

Fasoden lakodɔnjɔda

Bɛɛwasajamana

Seko ni dɔnko suguya caya bonyali

Sariya batoli anrsquoa waleyali

Fasodenya hakililafalen

- Cɛsirilakow ni kunbalanw i nrsquoa fɔ

Demokarasi fangabulonw fɛgɛnyali

Dannayabaliya ka ɲɛsin forobafangaw ma

Mara kɛcogo gɛlɛya

Fasodenya faamubaliya mɔgɔw fɛ

ɲɔgɔndɛmɛ fanga dɔgɔyali jamana kɔnɔ

Politikiko bolocaya nrsquoa donɲɔgɔnna faamuyako jugu

Ladamubaliya fasodenɲumanya sira kan

Mɔgɔw ladamunbaliya ka ɲɛsin fasodenyako ma demokarasi kɔnɔ

Fasodenya danbew tununi walima a kɔrɔ faamuyabaliya

Dɔ farali sariyabatobaliya kan ka taa a fɛ

Jama kunnafonifalenkɛnɛsigi cayabaliya

Jama ka fasojɔhakili ɲuman dɔgɔyali

Fasojɔcɛsiri fanga dɔgɔyali (sendonnise hakililafɔse hakilijagabɔse ani kolatigɛse)

13

Inɛsiko poroze baarakɛlɛnw ndash Likizanburu 548 RAF 3000 Kalan ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma fasodenya ani

sigidademokarasi Sɛnɛgali Mali ani Burukinafaso kɔnɔ (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15O62012

httpunesdocunescoorgimages00180018131813181306fopdf

80

2 Fasodenya ni jamana yiriwali

Fasoden ani fasodenya faamuyali jamana kɔnɔ o brsquoa wajibiya pereperelatigɛliw ka kɛ fasoden

hakilila faamuyacogo kan min ɲɛfɔra ka tɛmɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye sagotigiyafanga fan

dɔ bɛ min bolo politiki sira kan o kɔrɔ ye min bɛ dɛmɛ kɛ ka sariya bolili latilen ka jamana

politiki baara ni hadamadenya waleyali taabolow dantigɛ Jamakulu o jamakulu o bɛɛ brsquoa ɲini

ka yiriwa ka taa ɲɛ ani ka hɛrɛ sɔrɔ walasa krsquoa ka diɲɛlatigɛko ɲuman sabati O la sa

fasojama kɔnɔ fo fasoden bɛɛ lajɛlen ka cɛsiri ni wulikajɔ sinsinnenw kɛ

Fasodenya demokarasi kɔnɔ o ye hakɛ ni kɛta ye fasoden bɛɛ bolo krsquoa da don

forobahakliilalafalen na walasa ka jama ka hɛrɛ dantigɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye min ka

hakilijakabɔjanto bɛ boli fanga bɛɛ kan Fasoden bɛ sariya bato bawo a labɛnna demokarasi

hukumu kɔnɔ ka bɛn a kan jɛkafɔ kɔnɔ (depitew fɛ)

Fasojɔcɛsiri kɔnɔna na fasodenw ka kan ka walew kɛ hadamadenjɛkulu dakun caman na

sigida la marabolo kɔnɔ jamana ni diɲɛ kɔnɔ ani ka se krsquou dantigɛ hadamadenyako ni

politikiko kunkobaw kan

O nrsquoa ta bɛɛ fasoden kelen-kelen ka hakɛ dɔ ɲinini ye a ka kɛta fana dɔ waleyali ye o cogo

kelen na a ka kɛta dɔ waleyali yrsquoa ka hakɛ dɔ fana ɲinini ye Fɛn o fɛn ye fasoden dɔ ka hakɛ

ye o ye fasoden wɛrɛ fana ta ye wa o hukumu kɔnɔ mɔgɔ kelen-kelen ka kan ka tɔw ka

hakɛw latanga ani krsquou dɔn

Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la

O hakilila bɛ fasoden cɛman ani fasoden musoman jɔyɔrɔ jira jamana sɔrɔ yiriwali la

Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la kalanni ka kan ka yiriwa min ni fasodenɲumanya kɛtaw bɛ

tali kɛ ɲɔgɔn na olu minnu bɛ hakɛw kɔfalen

O ye ka mɔgɔw sɔn hakili la lanpo saalen ni wusuru wɛrɛw sarali la ldquoO fasodenɲumanya

lanposarardquo ye ka fasoden bila lanpo ni wusuru wɛrɛw sarali la jamana ye walasa a ka se ka jɔ

a yɛrɛ kolo la nafoloko la ani ka se a lataamani nrsquoa yiriwali musakaw kɔrɔ koɲuman

2 Jamana ani fankelenfɛjamanaw jɔliko gɛlɛyaw SEDEYAWO jamanaw kɔnɔ fasoden jɔyɔrɔ

caya ɲɛnabɔli la jamana kelen-kelen kɔnɔ ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sabatili

81

Sigi kunni i fasodenɲɔgɔnw fɛ u ka danfaraw kɔnɔ se sɔrɔli ani ka sɔn ka jɛ sigi la u fɛ olu ye

fasodenya jogo ɲumanbaw ye O bɛ na ni fasojamanako hakilila faamuyaliko ɲuman ye

hadamadenjɛ dɔnniya sabatili hukumu kɔnɔ

Nrsquoi ye jamana jɔliko gɛlɛya kuma dabɔ Afiriki farafinjamanaw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la

Sedeyawojamanaw tubabuw ka walifasomara bolila jamana kan cogo min a bɛ lajɛ nrsquoo

hakilila de ye

Dancɛ cilenw tubabuw ka walifasomara waati kɔnɔ (tubabutile) bi jamanaw dugukolow tigɛra

ka bɛn nrsquoolu minnu ye yɔrɔ caman na olu ye ldquo siyakulurdquo kelen ldquofasojamardquo kelen ldquo kabilardquo

kelen ani ldquofasojamanardquo kelen tila jamana caman ni ɲɔgɔn cɛ hellip

Afiriki bi ldquofasojamanawrdquo sigira diyagoya la kɔkanjamana fangatigibaw fɛ u ma sigi Afiriki

maaya taabolo kɔrɔ kan wa u bɛnnen tɛ Afiriki ɲɔgɔncɛsirakow lataamacogo kɔrɔ ma walima

Afiriki ka diɲɛlatigɛ kɛcogo O tuma fasolafasa hakilila kuraw tali gɛlɛya bɛ da kɛnɛ kan

Sedeyawojamanaw kɔnɔ a jamana kelen-kelen kɔnɔ anrsquoan ka fankelenfɛjamanw kɔnɔ

O kosɔn lataamani kɛcogo kuraw ka kan ka siyaw caya jate minɛ diyagoya la ani ɲɔgɔndɛmɛ

kuntaala jan ni ɲɔgɔndɛmɛ kɔtigɛbali minnu kɛra wajibi ye politikiko ani sɔrɔko jɛkabaara kɔnɔ

Afiriki jamana caman kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Sedeyawojamanaw

Fɔɲɔgɔnkɔw ni ɲɔgɔnsɔsɔko minnu bɛ faamuyacogow ni jogow taabolo ni ɲɔgɔn cɛ seko ni

dɔnko sira kan fo ka olu ɲɛnabɔ ani krsquou bɛrɛbɛn ɲɔgɔn ma

Seko ni dɔnko kɛrɛnkɛrɛnnenw yiriwali ani ldquojamana ka kelenyardquo sinsinni olu bɛnni ɲɔgɔn ma

walasa ka jamanaw tilatilali bali o gɛlɛya bɛ jamanaw kan bi ldquoCaya ani politiki donɲɔgɔnna

ɲɛnabɔli bɛ tɛmɛ jagoya la damakɛɲɛni tilennenya ani foroba hɛrɛsɔrɔ jɔsenw bonyali fɛ

hadamadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ fasojamana kɔnɔrdquo A brsquoa ɲini fana bɛɛ fɛ ldquo i krsquoi gan ko kunna min

brsquoa to i tɛ mɔgɔ si tigɛnsɔnya a tigilamɔgɔ mana kɛ dakun o dakun na hadamadenya siratigɛ la

walima politikiko walima krsquoa tigɛnsɔnya krsquoa sababu kɛ siyako ye anrsquoa ka politikiko hakililaw

Politiki min kuntilenna ye kofalenfalenw yiriwali ye jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ bɛ se ka kɛ

jamanadenw ka seko ni dɔnko jiidili sababu ye sanni a ka u fara-fara

Caya ɲɛnabɔli sinsinnen bɛ a ɲɛma kumaɲɔgɔnya kan bɛɛ sen bɛ don min na politiki kɛbaga

cɛman ni musoman ni ɲɔgɔn cɛ ɲɔgɔnbonya kɔnɔ ani fasojamana min nrsquoan brsquoa la krsquoa jɔ o ka

nafa sankɔrɔtalen kama

Mɔgɔkelennafa ka tɛmɛ o kan krsquoi ɲɛsin jama ka nafa ɲinini nrsquoa lakanani ma olu ye jɔyɔrɔfa

fasodenya sigibaju ye anrsquoa kɛnɛkanjirali

82

Karamɔgɔ cɛmanw musomanw bɛ se ka fasolafasako ɲɛfɔ anrsquoa kunkankow ani ka

hakilijagabɔw kɛ kosɛbɛ u kan kalandenw fɛ U bɛ se ka dusu don kalandenw kɔnɔ u ka

ɲininiw kɛ ka sɛbɛnw ni pɔritifoliyow labɛn krsquou jira jama na misali la ka Afiriki

telebinyanfanjamanaw fɔɲɔgɔnkɔw sɛgɛsɛgɛ

83

KALANBOLO BOLOFARA BAARABOLODALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

Masalakun bolofara 1 Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenya sabatili ma

2 Ka fasodenya jɔsenw faamu

3 Ka kalanbaara dɔw labɛn ani krsquou waleya ka ɲɛsin fasodenya ma

4 ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta

Kuntaala lɛrɛ 16

Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Jaw

- Sɛbɛn wɛrɛw

Baara bolodalikatimu

84

Kalansenbolow

SeKoɲɛdon

layiriwataw

Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka fasodenya jɔsen

dɔn

Dɔnniyaw danbew anrsquoa

hakililawa ka ɲɛsin

fasodenya ma

Sɛbɛnɲini

(minnu sɛbɛnna

mansin na ani minnu

bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

kolabɛnɲɛɲininibaara

Jamana cogoya

sɛgɛsɛgɛli

ɲɔgɔlɔnbɔ

hakililafalenw hellip

Lɛrɛ 3

Ka jɔsenw faamu

minnu sirilen bɛ

fasodenya la

Fasodenya jɔsenw nrsquoa

walew

Lɛrɛ 3

2

Ka waleyaw dajira

fasodenya yiriwali

kama

- jɔyɔrɔfa jogo

- bɛɛ kelen-kelen krsquoi

cɛsiri ani krsquoI sendon

fasodenjɛkuluw la

- dɛmɛniwalew ka ɲɛsin

sigidalamɔgɔw ma

Adwhellip

Lɛrɛ 4

3

Ka fasodenya

masalakun don

kalanbaaraw la

- kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw nrsquou

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli -

kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- kalan ni degeli

kalansenbolo bolofara

labɛnni nrsquou waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

85

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilenna ka fasoden jɔyɔrɔfala taabolo ta

Kalansen tɔgɔ Degeli hukumu Fasodenya jɔsenw nrsquoa walew

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanw (Dɔnni) sira kan Jogow ( taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan

- ka fasodenya jɔsenw ɲini krsquou

dɔn

- Ka fasodenya walew ɲini krsquou

dɔn

- ka mɛri pereperelatigɛ ani

komini ka se sigida kɔnɔ

- ka fasoden cɛman musoman

jɔyɔrɔfala taabolow ta

- krsquoi sen don sigida komini ani

jamana baara la

- ka fasodenya baara nafa ɲɛfɔ

sigida la ani jamana kɔnɔ

- ka fasojɔ ni fasodenya baara

siri ɲɔgɔn na

Kuntaala lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ani kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw fotow ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛta wɛrɛw

- Sɛbɛnw ni gafew ani masalabolo suguya caman minnu bɛ fasodenya ni fasodenɲumanya

ɲɛfɔ

- Siti wɛbu ka ɲɛsin fasodenya ni fasodenɲumanya ma anrsquou kalanni

- Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

86

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW

Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

karamɔgɔ musoman kalanden musomanw

Labɛn kɔrɔdɔnni kura

sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛmanw ni kalanden

musomanw ka dɔnta ni kɛta

fɛsɛfɛsɛ ani u ka seko ni dɔnko

hakɛ ka ɲɛsin sendonni hakilila

ma fasodenya baaraw la

- Bɛ ɲininkaliw jaabi

- Bɛ kuma ani

hakililafalen kɛ

ɲininkaliw kan ka ɲɛsin

sendonni ma fasodenya

baaraw la

- jaabi ɲuman sugandli

- Kelennabaara

-Hakililaɲini

- Hakililafalen fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Bɛ cogoya dɔ dajira ka fasoden

cɛman musoman jira min brsquoa

mako bɔ komini baara la

Misali Teri fila tɛmɛtɔ merida la

u ye ɲamancɛcakɛda tiɲɛnenba

ani ɲaman tonnen lakɔlɔsi

Fɔlɔ yrsquoa kanto

- Ne bɛ n yɛrɛ ɲininka meri bɛ

wari min fara ɲɔgɔn kan don bɛɛ

o bɛ taa min

Filanan yrsquoa jaabi

- N teri ne wotera meri ɲɛmɔgɔw

ye a tɔ tɛ n ka sira ye

Karamɔgɔba bɛ karamɔgɔya

kalandenw bila krsquoa cogoya

ɲɛnabɔ ni hakililaw ni waleyaw

ye ka jaabi di teri fɔlɔ ka

haminankow la ani ka hakili di

filanan ma a krsquoa sen don komini

baara la

- Kulu ni kulu bɛ

hakililaw ani kunnafoniw

ɲini sɛbɛn ni gafe

dilenw kɔnɔ anrsquou yɛrɛw

ka kɛlen kɔrɔw la krsquoa

cogoya ɲɛnabɔ

- Sɛbɛnɲini

( minnu sɛbɛnna

mansin na ani minnu

bɛ bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

_ kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw kɔmaseginni

Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

kalanden musomanw fɛ u krsquou ka

baara kɛlenw jira kulu ni kulu

- Brsquou fɛlaw fɔ ka da u ka

ɲininiw jaabiw kan anrsquou

diɲɛlatigɛ taabolow kan

- Kɔmaseginni

dantigɛliwaati senfɛ ani

hakililafalen

- Gɛlɛya ɲɛnabɔli

87

Hakililaw

nafawsinsinni ni

kuma kolomaw

latɔmɔni

- Bɛ fɛɛrɛw dajira minnu bɛ

komini jɔyɔrɔw anrsquoa nafasɔrɔsiraw

dantigɛ ani fana a ka sew sigida

kɔnɔ

Brsquou bila ka jaabi sɔrɔlenw kuma

kolomaw latɔmɔ ani ka hakililaw

nafaw labɔ ko tɛ ɲɛ minnu kɔ

- Kulu dɔ ka hakililaɲɛfɔ

senfɛ ani hakililafalen

sinsinnen kalandenkulu

- brsquoa gɛlɛya ɲɛnabɔli

fɛɛrɛ labɛn

- bɛ hakilila sinsinnenw

ani kunnafoniw di teri

fila ma

- bɛ kuma kolomaw

labɛn ka bɛn nin

bolodalifɛɛrɛ ma

Fasodenya jɔsenw

komini jɔyɔrɔfa nrsquoa sew

sigida kɔnɔ

fasodenya walew ka

fara wote kɛli kan

sendonni jɔyɔrɔ

fasodenya baaraa

komini ani jamana kɔnɔ

- Hakililaɲɛfɔ

- Hakililafalen

sinsinnen

- Hakililaɲini

- Kulubaara

- Jɛkabaara

- Mɔgɔw kelen-kelen ni

ɲɔgɔn cɛ hakililafalenw

Kiimɛni

bakurubajateminɛ

Bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔta dɔ dajira

walasa ka kalansen kiimɛ

- Mɔgɔw kelen-kelen bɛ

donɲɔgɔnna baara

ɲɛnabɔ

- Bɛ segin ka kɔnɔfɛn

jɔnjɔnw fɔ ka ɲɛsin

fasodenya jɔsenw nrsquoa

walew ma cogo dɔ la

ani sendonni fasodenya

baara la komini ani

jamana kɔnɔ cogoya

wɛrɛ la

Kelennabaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Brsquoa dajira ka baara kɛta dɔw

boloda kalanyɔrɔ kɔnɔna na

minnu brsquoa to ni kalandenw brsquou

sendon kalanyɔrɔ koɲɛnabɔ la

Bɛ baara bolodalenw waleyali

kɔlɔsili ɲɛnabɔ

- Bɛ baara kɛta dɔw

sugandi

Bɛ kɛta dɔw boloda

minnu na tɔnw bɛ

kalanyɔrɔ ɲɛmɔgɔyaso

ka waleyaw kɔlɔsi

walima dugu mɛri taw

lakɔliw ka nafa kama

(lakɔliso ani

- Cidenw sugandiliwote

- ɲɔgɔnfaamuyakulu

sigili sen kan

ɲɛmɔgɔyaso ka jɛ kɔnɔ

_ ɲɔgɔlɔnbɔ

ɲɔgɔlɔnninw sɛbɛnni

nrsquou bɔli

88

lakɔlilamɔgɔw)

- Bɛ o baara kɛtaw

boloda lakɔlisan

kuntaala kɔnɔ

89

MASALAKUN BOLOFARA 2 nan FASODENɲUMANYA

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma

- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔn

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la

- Ka fasodenɲumanya jogow ta

Kɔnɔkow

1 Fasodenɲumanya

Kɔrɔw

Fasodenɲumanya ldquo jogo don min bɛ cɛsiri jira fasodenjama ani fangabulonw kunkankow

la ani sendonni a ɲɛma o baaraw la kɛrɛnkɛrɛnnenya la krsquoi ka wote hakɛw waleyardquo

ldquo Jamana ka nafaw kɛli fasoden fɛ a ka haminanko gɛlɛn ye ka tɛmɛ a yɛrɛ taw kanrdquo4

Mɔgɔbonya ldquo Sigi taabolo bonyali hadamadenjɛ la ladamunenya wageya rdquo14

A ka ca a la fasodenɲumanya ye yɛrɛdi ye jama ka nafa kama ldquoforobafɛnrdquo kama O la

fasodenɲumanya tɛ taa ldquo politiki faamuyaliko ɲuman hakilirdquo kɔ wa a bɛ hakɛw dɔnni kofɔ

ka da a ka fasodenya kan anrsquoa ka kɛtaw krsquoa ɲɛsin sigidalamɔgɔw ma Fasodenɲumanya ye

fasoden kɛcogo ye min brsquoa ka hakɛw ni kɛtaw bato

2 Danbe minnu bɛ fasodenɲumanya kɔnɔ

ldquo Fasokanurdquo

Forobafɛn minɛko ɲuman

4 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscivisme20 14

Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisciviliteacute

90

Sariyabatolaadiriya tilennenya

Jɔyɔrɔfa

Sendonni forobako la

Yafa

Jama ka nafa ni forobafɛn sabatili

ɲɔgɔndɛmɛ

Fasoden ka kɔlɔsili ka ɲɛsin forobabaara ma

3 Hakilila koloma minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya la

Fasodenɲumanya ani fasodenya bɛ waleyaliyɔrɔ min kofɔ o ye jamana ni fasojamana

ye nrsquoolu hakilila ɲɛfɔli ye wajibi ye

31- Jamana a tubabukan ye ldquoEtardquo ye (o fana bɔra latɛnkan ldquostatussitatusirdquo la min

kɔrɔ ye gɔfɛrɛnaman)

Jamakulu labɛnnen politiki sira kan a dagalen don dugukolo kan min dantigɛlen

don dancɛw fɛ A mɔgɔw ka surun ɲɔgɔn na jogo ni seko ni dɔnko sira kan U

maralen bɛ fanga fɛ sariya dantigɛlenw kɔnɔ (Sariyasunba hukumu kɔnɔ ldquoEtardquo

jamana ye sariyalajamakulu ye sariyaladugukolo don forobasariya kɔnɔ min

bɛ fasojamana jɔyɔrɔ fa sariya sira kan nrsquoa sago brsquoa yɛrɛ la kɔnɔna na ani diɲɛ

kɔnɔ ni se brsquoa kelen bolo ka gɛrɛntɛ sigi jamanaden bɛɛ kan fasoko la)

Mara cakɛdabaw forobafanga mumɛ minnu ni fasodenw tɛ kelen ye15

ldquoEtajamanardquo ye foroba sariyalajamakulu ye min bɛ jɛkulu fasojama walima fasojamana jɔyɔrɔ

fa sariya sira kan Fangaba brsquoale de bolo walima sagotigiyafanga dugukolo dantigɛlen dɔ kan

ani ka ɲɛsin jamana tɔw ma

Hadamadenya ani politiki sira kan ldquoEtajamanardquo ye jɛkasigi taabolo labɛnnen bɛɛ la ɲuman ye

hadamadenjɛkulu dɔ fɛ A brsquoa ka fanga boli gɔfɛrɛnaman ka sira fɛ Dundugumaya damadɔw

bɛ ldquoEtardquojamana bolo minnu sirilen brsquoa ka sagotigiyafanga la i nrsquoa kɛlɛbolo ani gɛrɛntɛsigi

yamaruyalen adw

Nrsquoi ko i brsquoa kɔrɔ bɛɛ lajɛlen tardquoEtajamanardquo ye fangabulonw ni cakɛda bɛɛ lajɛlen ye minnu brsquoa

to ni fanga bɛ boli ani ka jamana mara

15

Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisEtat3131831250

91

ldquoEtajamanardquo ka kɛta ye ka tɛmɛ forobacakɛdaw fɛ ka jamanadenw lakana ani krsquou mako bɛɛ

ɲɛnabɔ (kalanko la kɛnɛyako jiko ni kuranko ani sigida nrsquoa lamini sanimanko la adw) ni

fanga kafoli sira ye cakɛdaw bɔbɔɲɔgɔnna sira walima desantaralizasɔn sira

Jamana kunkankow ɲɛnabɔli jɛlenya la ani jamana musakako ɲɛfɔli ye diyagoya ye jamana

kan

Sagotigiyafangajamana bɛ labɛnw sabati dɔnniya jɛlenw kan krsquoa ka sariyasunba ni sariya tɔw

sigi sen kan

Jamana fasojamanalama o ye hakilila ye min kɔnɔ jamana ni fasojamana bɛ bɛn ɲɔgɔn ma

a lakodɔnnen don ni tabiya suguya kelen ye min brsquoa ka yamaruyalenya sɛmɛntiya

Bɛɛwasajamana brsquoa fanga digi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamana nafolow tilaliko ɲuman kan sɔrɔ

ɲɛnabɔko ɲuman ani dɛmɛ ka ɲɛsin jigintanw ma ani forobamakoɲɛfɛnw bilali jama ka bolo

kan

Jamana caman bɛ se ka jɛ ka kɛ tɔnba kelen ye min bɛ jamanaw sanfɛ nrsquoa bɛ lataama i ko

jamana kelen SEDEYAWO brsquoo cogoya la O sigilen don ni tɔndenjamanaw ye ani

bɛnkansɛbɛn min bɛ sariyasunba jɔyɔrɔ fa ani fangabondaw minnu yrsquoa fanga sigibolow ye

32- Fasojamana a tubabukan ye Nasiyɔn ye (o fana bɔra latɛnkan Natiyo -

onisiNatio -onis la)

Hadamadenkulu min sigilen don dugukolo kelen kan minnu jɛlen don buruju la tariki

seko ni dɔnko laadakow kan kelen na tuma dɔ ani minnu ye

politikimara jamakulu kelen ye

Kunnabisigiyɔrɔ don jamajɛ don ani tilabali min danfaralen don ka bɔ a kɔnɔmɔgɔw

kelen-kelen na ni sagotigiyafanga brsquoa bolo7

O la ldquonasɔnfasojamanardquo ye jamakulu ye min hakili yrsquoa minɛ krsquou lakodɔnnen don ni tariki

kelen ye seko ni dɔnko kanko walima diinɛko

Politikijɛkuluya sira kan fasojamana ye jamakulu ye min dɔnnen don nrsquoa halaladugukolo ye a

labɛnnen krsquoa kɛ jamana ye Sariyalajamakulu sigilen don mɔgɔw fɛ sariyasunba kelen bɛ

minnu ɲɛnabɔ

Fasojamanako hakilila bɛ danbew taabolo fana kofɔ min bɛ bakurubafɔ tuma dɔ kalikan na ni

krsquoa sinsin hadamadenyasigi bɛnkan bisigilen kan fasojamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ

Hadamadenyako dɔnniya karamɔgɔba dɔw ka jate la sarati jɔnjɔn kelen min bɛ fasojamanako

la o bɛ ta fɛla jate kan fo jamakulu mɔgɔw ka sɔn a ma krsquou bɛɛ ye fasoba kelen denw ye

Fasojamana bɛɛ labɛnnen tɛ ka kɛ Etajamana ye

7 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisnation

92

Kanfɔjamakulu dɔw walima kanfɔjamakulu bolofara dɔw walima siya dɔw sɔnnen brsquoa ma krsquou

bɛɛ ye fasojamana kelen mɔgɔw ye nka ka da tariki cogoya kan u tila-tilalen don bi jamanaw

ni ɲɔgɔn cɛ (Misali la Maninkaw Yorubaw Fulaw)

33- Fasojama a tubabukan ye PeuplePepulu ye (o fana bɔra latɛnkan PopulusiPopulus

la)

ldquo Mɔgɔ jɛlen minnu bɛ hadamadenyasigi la dugukolo kelen kan nrsquou jɛlen don seko ni dɔnko

siraw la politikifangabulonw Faransi fasojama (Fasojama ye jamana sigibolo saba

dɔ la kelen ye ka fara dugukolo ani politikitɔn kan)rdquo8

KALANBOLO BOLOFARA BOLODALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenɲumanya ani fasodenya

Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma

- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔnni sinsin

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la

- Ka fasodenɲumanya jogow ta

Kuntaala lɛrɛ 14

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka Misaligafe

- Filimuw jaww ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw

- Sɛbɛn suguya caman minnu bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan

8 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispeuple

93

- Siti wɛbu krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma anrsquoa kalan

Baara bolodakatimu

Kalansenbolo

Sekoɲɛdɔn

layiriwataw

Kɔnɔko

Farankanw

Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka fasodenɲumanya

bajuw dɔn

Etajamanako

Nasɔnfasojamanako

hakɛko ni kɛtako ani

fasodenɲumanya

hakililaw hakɛw ni kɛtaw

suguya sangaɲɔgɔnma

Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na

ani minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

Kolabɛnɲɛɲinibaara

Jamana cogoya

sɛgɛsɛgɛli

Lɛrɛ 4

2

Ka hakilijakabɔ

taabolo dɔw dajira

walasa sendonni ka

caya fasojɔbaaraw la

Faso jɔli gɛlɛyaw

- Jamana kɔnɔ

ɲɔgɔndɛmɛ

- Siyaw ni diinɛw cɛ

kumaɲɔgɔnya

- Seko ni dɔnko caya

sabatili

- Seko ni dɔnkow ka

badenya layiriwali

Lɛrɛ 4

3

Ka

laquo fasodenɲumanya raquo

masalakun don

kalanbaaraw la

- Kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- Kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

labɛnni nrsquou waleyali

- Kalansenbolo bolofaraw

kalansen misɛnnin

sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

94

Masalakun bolofara 2 Fasodenɲumanya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilenna

Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoa kɛtaw dɔn

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Faso jɔli gɛlɛyaw Siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDONW

Kalanw (dɔnniw) sira kan Jogow (taabolow) sira kan

Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan

- Ka siya kulubaw dantigɛ

- Ka diinɛbaw lakodɔn

- Ka siyaw ni diinɛw caya

jɔyɔrɔ dantigɛ faso jɔli la

- Ka siyaw ni diinɛw caya

bonya

- Ka jamana kɔnɔ

donɲɔgɔnna baara kɛ

- Ka siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani

diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ

kumaɲɔgɔnya sinsin

- Ka siraw don siya ni ɲɔgɔn

cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ

- Ka siyaw ni diinɛw caya

jɔyɔrɔ ɲɛfɔ

- Ka sira don jamana jɔli ni

siyaw caya ni diinɛw caya cɛ

- Ka lafasalikumaw fɔ diinɛw

ni ɲɔgɔn cɛ ani siyaw ni

ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya

sabatili kama

Kuntaala lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ani kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw jaw ani dɛmɛnan wɛrɛw lamɛntaw ni filɛtaw

- Sɛbɛn minnu bɛ boli diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow kan ani faso jɔli

Siti wɛbu ka ɲɛsin diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow ma ani faso jɔli

95

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

Musoman musomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnni kɔrɔw

sɛgɛsɛgɛli

- Bɛ kaladen cɛmanw

kaladen musomanw ka dɔnta

ani seko ni dɔnko hakɛ

fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin siyaw ni

diinɛw caya hakililaw ma

- Bɛ ɲininkaliw jaabi

Bɛ kuma ani ka hakililafalenw

kɛ gɛlɛyaw kan ka ɲɛsin

siyaw ni diinɛw caya ma

- jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

- Hakililaɲini

- Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- Bɛ cogoya dɔ dajira min bɛ

du fila cogoya jira minnu tɛ

siya kelen ye u tɛ diinɛ kelen

na u kɔdonnen don ɲɔgɔn

na diinɛ seliko dɔ la

Misali Noyɛliseli don cɛnin

dɔ Mohamɛdi Kane ni silamɛ

don maninka don ye welela

tilelafanadun a terikɛ fɛ Alɛn

Seri o ye kereciyɛn ye wa

bete don Nka Mohamɛdi

Kane fa ma sɔn krsquoa denkɛ

yamaruya ka taa wele jaabi

Seri fa ye delili kɛ nka

Mohamɛdi fa tora a kumakan

kan

Karamɔgɔ bɛ karamɔgɔya

kalandenw bila ka nin ko in

ɲɛɲini u ka lafasalikumaw

ɲini jamana jɔli gɛlɛyaw kɔnɔ

walasa ka Mohamɛdi fa lasɔn

a ka diɲɛ ni siyaw ni diinɛw

caya ye

- Mɔgɔ 4 walima 5 kuluw

kɔnɔ kalanden cɛmanw

(musomanw) bɛ

lafasalikumaw ɲini ka ɲɛsin

siyaw ni diinɛw caya ma

sɛbɛnw ni gafew kɔnɔ minnu

brsquou ka bila la

- Sɛbɛnɲini

(minnu sɛbɛnna

mansin na ani

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw kalan

kuluw ka baara

kɔmaseginni

- Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

kalanden musomanw fɛ u krsquou

ka baara kɛlenw jira kulu ni

kulu

- Brsquou sinsin u ka ɲininiw

jaabiw anrsquou ka diɲɛlatigɛ kan

ka hakilila dɔw dajira

- Kɔmaseginni ni

hakililafalen

dantigɛliwaati

kɔnɔ

- Gɛlɛya ɲɛnabɔli

96

Hakililaw nafaw sinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

- Bɛ labɛn dɔ dajira min bɛ

siyaw ni diinɛw dantigɛ u

cɛsiraw nrsquou jɔyɔrɔ jamana jɔli

la

- Brsquou bila ka dɔnta sɔrɔlenw

kuma kolomaw latɔmɔ ani ka

hakilila nafamaw fara o kan

minnu ka kan

Kulu dɔ ka kumaɲɛfɔ senfɛ

ani hakililafalen sinsinnen

kalandenkulu

- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔli fɛɛrɛ

labɛn

- bɛ kuma sinsinnenw fɔ ka

ɲɛsin Mohamɛdi lafasali ma

- bɛ kuma kolomaw latɔmɔni

ɲɛnabɔ ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in

ye

diinɛbaw ni siyabaw

ɲɔgɔnsɔrɔyɔrɔw siyaba

kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ ani

diinɛba kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ

Siyaw ni diinɛw caya jɔyɔrɔ

jamana jɔli la

- Hakililajira

- Hakililafalen

sinsinnen

- Hakililaɲini

- Kulubaara

- Jɛkabaara

- Mɔgɔw kelen-

kelen ni ɲɔgɔn cɛ

kumafalenw

Kiimɛni

bakurubajateminɛ

- Bɛ ko ɲɛnabɔta dajira

walasa ka kalansen kiimɛ

- Bɛ ko ɲɛnabɔta ɲɛnabɔ u

kelenkelenna

Sira min bɛ siyaw caya ni

diinɛw caya ni jamana jɔli cɛ

o kɔnɔko jɔnjɔnw ka segin

olu kan krsquou bakurubafɔ

Kelennabaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- Brsquoa ɲini ka baara dɔw

boloda minnu bɛ donɲɔgɔnna

sabati kalanyɔrɔ la siyako ni

diinɛko la

- Bɛ baara bolodalenw kɔlɔsili

waleyali ɲɛnabɔ

- Bɛ baara kɛtaw sigi sen

kan ni krsquou waleyalicogo

fɛɛrɛw boloda lakɔlisan

kuntala kɔnɔ

- Diinɛw

faraɲɔgɔnkantɔnw

sigili sen kan

- ɲɔgɔlɔnbɔ

ɲɔgɔlɔnninw

sɛbɛnni nrsquou

waleyali

97

DEMOKARASI ANI

KALANBOLO 4 MARA KƐCOGO ɲUMAN

laquo Demokarasi faamuyalen ka ɲɛ o tɛ fanga ye min bɛ manamana damakɛɲɛni sigi

nkalon kan mɔgɔw cɛ sugandili lafɛrɛlen taabolo don min tɛ dan wɛrɛ sigi mɔgɔ ka

taaɲɛ hadamadenya kɔnɔ nrsquoa yɛrɛ ka baara nrsquoa ka cɛsiri tɛ raquo 1

1Tubabukan fɔlenw Eduwari HeriyoEdouard Herriot [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwcitations-francaisfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html

98

DEMOKARASI ANI

MARA KƐCOGO ɲUMAN

1-Demokarasi

2 ndashMara kɛcogo ɲuman

ɲƐBILA

Yiriwaliko gɛlɛya caman minnu kɔlɔsira Afiriki tilebinyanfan jamanaw na i nrsquoa fɔ

yuruguyurugu jamana basigibaliya politikiko sira kan adw o bɛ demokarasiko ni mara

kɛcogo dɛsɛ jira Demokarasi ye laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ

baara kɛ fasojama ye raquo nkrsquoa ka kan mɔgɔ krsquoi yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ laquo fasojama raquo labɛnnen

don ka nin baara in kɛ nrsquoo tɛ mɔgɔ minnu bɛ ka fanga boli bi laquo fasojama tɔgɔ raquo la olu jogow

nrsquou ka ladamuya bɛ kɛ mun ye jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi kɔnɔ o min ye

Sedeyawojamanaw ka politiki taabolow ye

O kɔfɛ a ka kan mɔgɔ krsquoa ɲini krsquoa dɔn ni se bɛ fasoden fanba ye dɔnniw ladamuw sennakow

ani jogow sira kan minnu brsquoa to u krsquou sendon ka ɲɛ forobabaaraw la walasa krsquou ka hakɛw

lafasa krsquou ka kɛtaw kɛ ani ka demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabati Demokarasi ni mara

kɛcogo ɲuman kalanbolo labɛnna o laɲini in sabatili kama

Kalanbolo se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili

kama

Masalakun bolofaraw

1- Demokarasi

2- Mara kɛcogo ɲuman

99

MASALAKUN BOLOFARA 1 DEMOKARASI

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi sabatili kama

Kalan degeli kuntilennaw

1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu

2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu

wɛrɛw ka danbew bɛ jate min na

3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲ demokarasi

sigili nrsquoa yiriwali ma

4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma

Kɔnɔkow

Hakilila kɔrɔw

Demokarasi daɲɛ bɔra gɛrɛkikan demosdemɔsi la nrsquoo ye fasojama ye ani kratos karatɔsi

nrsquoo ye fanga ye mara yamaruyalenya A kɔrɔ ye i nrsquoa fɔ Abarahamu Lɛnkɔlini ka kɔrɔfɔ

dawulama brsquoa jira cogo min laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fɛ fasojama fɛ min bɛ

baara kɛ fasojama ye raquo 2

Demokarasi bɛ ɲɛfɔ fana i ko

ldquo gɔfɛrɛnaman min bɛ sigi ni fasojama ka diɲɛ yerdquo

laquo gɔfɛrɛnaman taabolo min ka fanga sannada bɛ fasojama bolo raquo

laquo Gɔfɛrɛnaman dɔ min kɔnɔna na fanga kɔlɔsili bɛ kɛ fasoden bɛɛ fɛ sira tilennen fɛ walima

ka tɛmɛ fasodenw ka lasigiden fɛ minnu sugandira wote senfɛ raquo

laquo Demokarasi ye taabolo ye min kɔnɔ mɔgɔw bɛ se ka u ka ɲɛmɔgɔw falen nɔgɔya la ani

min kɔnɔ sariya bɛ gɔfɛrɛnaman bolo ka fanga boli bawo fasojama yrsquoo yamaruya di a ma raquo

Krsquoa faamuya nin yɔrɔ la ko fasojama ye jamana dɔ jamanaden mumɛ ye u bɛ se ka kɛ

fangabolibagaw ye cogo min fanga bɛ se ka boli u kan ten fana3

2 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi 3 ASE(ACE) Demokarasi ɲɛfɔli (ɛntɛrɛnɛti kan) ( ɲɛ filɛlen 15062012 )

httpaceprojectorgmainfranccedilaisvevec05b01htm

100

Demokarasi bolili fasojama fɛ fasojamademokarasi fasojoma nɔnabilademokarasi A jujɔn

na gɛrɛsijamana kɔrɔlen na demokarasi tun ye fasojamademokarasi ye o kɔrɔ ye ko

fasoden bɛɛ (krsquoa bɔ musow denmisɛnw ani jɔnw na ) tun bɛ lajɛrɛ fɛrɛkɛnɛ laquo Agora raquo kan

walasa ka kolatigɛliw kɛ fasoden mumɛ sendonni demokarasi don fasodenw sen bɛ don

kolatigɛli baaraw la u labɛnni fo ka se u waleyali ma

Bi politiki taabolo fanba la demokarasi caman ye fasojama nɔnabilademokarasi ye o kɔrɔ

ye ko fasojama yɛrɛ tɛ fanga boli nkrsquoa bɛ dan a nɔnabilaw sigili ma minnu bɛ fanga boli a

tɔgɔ la

Demokarasi danbew a jɔsenw anrsquoa sigibajuw

Demokarasi politiki taabolo cogoya dɔnnen don ni danbe jɔsen fanga sigibolo waleya ani

seko ni dɔnko dɔw ye adw minnu yrsquoa bajuw ye O cogoya fanba jɛlen don yɛrɛtigiya

damakɛɲɛni kalafili lafɛrɛlenw tilennenw ani jɛlenw fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na adw O

nrsquoa ta bɛɛ demokarasi sabatiliko madalen dɔw bɛ yen minnu ka kan ka labato nkrsquou ma

sɛbɛn krsquou kɛ sariyaw ye ka baara kɛ nrsquou ye (nrsquoi binna wote la ka diɲɛ nrsquoo ye kojugukɛ kɔnni

adw)

Demokarasi danbew

Demokarasi cogoya dɔnnen don nrsquoa danbe jɔnjɔn fila ye yɛrɛtigiya ani damakɛɲɛni O

danbe kofɔlen ninnu bɛ hakɛw dantigɛlisɛbɛnw bɛɛ kɔnɔ san 1789 walima san 1948 ta

Danbe wɛrɛw nana fara u kan i ko ɲɔgɔnmakoto ɲɔgɔnbonya bolodiɲɔgɔnma caya ni

kotoɲɔgɔntala diɲɛni danfara ma ɲɔgɔndɛmɛ bɛn adw

Demokarasi jɔsenw

kalafili ani jamanaden yamaruyalen bɛɛ sendonniwote o ye wote ye min bɛ se

damakɛɲɛnen di mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ma ka yɛlɛma don kolatigɛlibaw taabolo la

nrsquou ka wote setigiya ye

Jama ka sagotigiyafanga fanga bɛ fasojama bolo wa jɔyɔrɔtigiya bɛ di gɔfɛrɛnaman

ma fasojama fɛ

Jamakulu fanba ka sariya ani jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw fanga bɛ boli

jamakulu fanba fɛ nka jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw ka kan ka lakana

Sariyasunbabato gɔfɛrɛnaman ka fangaw anrsquoa ka fanga danyɔrɔw bɛ dantigɛ

sariyasunba kɔnɔ min bɛ fasoden bɛɛ ka hakɛw lakana Sariyaw ka sariyasunbabato

kɔlɔsili ye wajibi ye sariyasunba labɛnw sinsinni kama

Fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na (sariyatafanga sariyalataamafanga ani kiiritigɛfanga)

min bɛ sariyaw ta (sariyatafanga walima depitebulon) ale tɛ se ka sariyaw waleya

101

min bɛ sariyaw waleya o ye (sariyalataamafanga walima gɔfɛrɛnaman) ye bolo

sabanan bɛ yen min ka kan ka sariyaw lataamaniko ɲuman kɔlɔsi (kiiritigɛfanga)

Sariyako ni tilennenya gɔfɛrɛnaman ka kolatigɛliw ka kan ka kɛ sariya ani

tilennenya kɔnɔ

Kiiritigɛko taabolo min brsquoa yɛrɛ sago la kiiriko taabolo ka kan ka sigi tilennenya kan

krsquoa fara ka bɔ gɔfɛrɛnaman ka fangabulon tɔw la

Hakililafalenfalen lafɛrɛlenw kumalabila hakɛ sɔrɔli hakililalabila kunnafonidilabila

tɔnkolabila

Kɛlɛbolow bilali siwilifanga ka mara kɔnɔ ka da a kan sɔrɔdasi jalabatigiw tɛ mɔgɔ

sugandilenw ye wote senfɛ o la siwilimara ka kan ka boli u kan

Politikitɔn caya ani wote labilalenw ni tilennenw kalafiliw tɔncamanko don u

labilalen don u lafɛrɛlen don u bɛ kɛ u kɛwaatiw la u bɛ kɛ jɛlenya la

Forobafɛn min ka ɲi jamakulu bɛɛ ma o yiriwali

Sendonniko fasodenw brsquou sen don u yɛrɛma fasodenya baaraw la

Sariyabatojamana sariya bɛ boli forobafangaw o bɛ na ni dan sigili ye u ka fanga

la O la kolatigɛli bɛɛ ka kan ka kɛ ka bɛn sariyasunba ma jamana ka kandiw diɲɛ

kɔnɔ ani sariyaw

Fanga bɔbɔɲɔgɔnkɔrɔ laɲini ye demokarasi kɔnɔ forobakow ɲɛnabɔli ka bɔ-bɔ

ɲɔgɔn kɔrɔ politikitɔnw fɛ minnu tɛ kelen ye

Fasoden ka kɔlɔsili fanga ka kan ka di fasoden ma a yɛrɛ walima a ka nɔnabilaw

ka ldquojamana ka jɔyɔrɔfa (hellip) nrsquoa waleyali kɛcogordquo kɔlɔsi ani ka fanga di jamakulu bɛɛ

lajɛlen ma u ka ldquoɲɛfɔli ɲini forobacakɛdaw baarakɛla mɔgɔ kelen-kelen fɛ u baara

kanrdquo o la fasoden ni jamakulu bɛ se krsquou jɔyɔrɔw fa forobafɛnw kɔlɔsili la ani wuli

joona u ladilanni fɛ

Adw

Demokarasi labɛnw a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw

Demokarasi bɛ se ka dɔn fana a labɛncogow a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw fɛ minnu

ka ca

- Fankelenfɛjamanaw kɔnɔ misali la ninnu bɛ se ka kofɔ Afiriki kiiritigɛbulon

hadamaden ka hakɛw kan Sedeyawo kiiritigɛbulon demokarasi ani mara kɛcogo

farankanbɛnkan

- Jamana kɔnɔ sariyatafanga nrsquoo ye depitebulon ye o ye jɔyɔrɔfalaw ka

bɛnkandemokarasi fangabulonw la nafamaba dɔ ye Forobafangabulon wɛrɛw

fana bɛ yen i nrsquoa fɔ Jamana Fokabɛnna Hadamaden ka hakɛw Hakililaɲinijɛkulu

102

Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu jamana kɔnɔ adw ninnu bɛ se ka yɛlɛma

ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen taabolo ye

- Sariyasunba bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa ni ka dan sigi dɔw sigi

fangatigilamɔgɔw ka sew la

- Kiiritigɛfanga ka kan ka se krsquoa ka baara kɛ a sago la o de ye demokarasi kɛnɛman

taamasiyɛn ye

- Sigida la misali la sigidaw tɔgɔlabulonw cikɛduguw kɔnsayiw kafow kɔnsayiw

meriw kɔnsayiw sigida mɔgɔ sugandilenw bɛ baara kɛ yɔrɔ minnu na

- Jɛrɛjɛkulu Fangalatilennifanga brsquoa bolo nka a bɛ se fana ka kɛ fɔkabɛnna ye ni

fɔɲɔgɔnkɔ donna politikimɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ

- Kunnafonidilanw ka kan ka labila u jɔyɔrɔbaw dɔ la kelen ye ka kunnafoni di

jamanadenw ni jamanaɲɛmɔgɔw ma foroba politikiko gɛlɛyaw kan

- Jama hakililaɲiniwote (ereferandɔmu) ye tɛmɛsira ye min senfɛ wotekɛlaw bɛ se

ka wote politikiko dɔ kelen pewu kan sariyasunbako dɔ walima sariyatako

kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ

- Sendonni baarakɛnafoloko la a kunw ye jɛkakoɲɛnabɔ ni jɛkakolatigɛ ye

Demokarasi gɛlɛyaw an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Demokarasi yiriwali nrsquoa sinsinni Sedeyawojamanaw kɔnɔ bɛ balan gɛlɛyaba dɔw la o dɔw ye

- Kalanbaliya mɔgɔw kalannen hakɛ dɔgɔya Sedeyawojamana caman kɔnɔ o bɛ

fasodenw bali krsquou ka hakɛw dɔn ani krsquou ɲinini ani fana krsquou sendon forobabaaraw

la O kosɔn a tɛ ɲɛ fewu fo jamanaw ka dɔ fara kalanko musakanafolow kan

demokarasi jsabatili kama an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ kɔ

- Kabilafasa ni siyalafasa a ka ɲi hakili ka to sigida sekow ni dɔnkow bonyali la

ka seko ni dɔnko donɲɔgɔnna layiriwa ani ɲɔgɔnfaamuya ɲinini mɔgɔ tɔw fɛ

ladamuni senfɛ bɛn sabatili ani fɔɲɔngɔkɔw ɲɛnabɔli la

- sigiyɔrɔ danbew jateli fanga dɔgɔya dankari kɛlen don o danbew la krsquoa sababu

diɲɛsokelenyali taabolo ye A ka kan sisan u ka lakana i ko forobafɛnw seko ni

dɔnko siratigɛ la

- sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta) fanga tali sɔrɔdasiw fɛ o kɔdonnen don

sariyasunba labɛnw ma demokarasi kɔnɔ A ka kan ka ɲangi sira bɛɛ kan ani krsquoa

kɛlɛ bawo fasojama kelen pewu de ka kan ka yɛlɛma don fanga taabolo la

demokarasi kɔnɔ

103

- fanga karabali ni sariyasunba ye nrsquoo ye sariyasunba kɔnɔko dɔw yɛlɛmani ye fan

kelen mɔgɔw fɛ u ka nafa kama

- faantanya ye gɛlɛya ye demokarasi badaa badaa sigili nrsquoa sinsinni na bawo a bɛ

kalan sɔrɔli bali sendonni forobabaara la a brsquoo bali ani ka yuruguyurugu jiidi

- a ka ca a la hadamadenyako ni politikiko girigara minnu sirilen don wotew la bɛ

dankari jamanaw ka basigi la ni ka kɛ kɔnɔgan sun ye Sedeyawo fasojamaw bolo

- forobafangabulonw fanga dɔgɔya dannaya tiɲɛni krsquoa ɲɛsin forobafangabulonw

ma ka da yuruguyurugu kan o ye garan jugu ye demokarasiko la Dannaya ka

kan ka lasegin fangabulonw ma krsquoa sababu kɛ politiki sira jɛyali ye ani jatew dali

kɛnɛ kan

- Setigiyajira hadamadenw ka hakɛw batobaliya sariyasunba kɔnɔko bayɛlɛmani (

ldquo sorobaɲagamirdquo) fangajira damatɛmɛ hellip

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara 1 Demokarasi

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu

2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu

wɛrɛw ka danbew bɛ jate minnu na

3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲi demokarasi

sigili yiriwali ma

4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma

Kuntaala lɛrɛ 18

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

104

- Filimuw Jaw ani nataliyew

- Sɛbɛn suguya caman

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

Bolofara

Sew

layiriwataw

Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka danbew ni

dɔnniyaw

hakililaw ɲɛfɔ

Demokarasi danbew a

jɔsenw nrsquoa sigibajuw

- Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan )

- Kulubaara

- hakililaɲini

- sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafaleni

-

Kolabɛnɲɛɲinibaara

- ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- Sifilɛlikalan

lɛrɛ 3

2

Ka demokarasi

minɛnw a

fɛɛrɛw a

saratiw nrsquoa

latamacogo

sariyaw

faamuya

kosɛbɛ

Demokarasi

baarakɛfɛɛrɛw a

fangabulonw anrsquoa

baarakɛminɛnw

lɛrɛ 3

3

Ka gɛlɛyaw ni

degunw

lakodɔn

Demokarasi gɛlɛyaw

jamanaw kelen-kelenna

kɔnɔ anrsquoan ka

fankelenfɛjamanaw

kɔnɔ

lɛrɛ 2

4

Ka waleyaw

dajira

demokarasi

sabatili kama

- Kunnafonidilanw

jɔyɔrɔ demokarasi

sabatili jɔnjɔn kosɔn

- Sariyaw bonyali

- hakililafalen ka dan

sigi politikitɔnw hakɛ la

- Wotew taabolo basigili

anrsquou kɛli jɛlenya la

- Adw

lɛrɛ 4

5

Ka demokarasi

masalakun

don

kalanbaaraw

la

- Kalan dakun

danfaralenw

kalankɛminɛnw ani

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- Kalan dakunw

dɔnnikɛminɛw ni

kalanbaaraminɛnw

lɛrɛ 6

105

sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- Kalan degeli

kalansenbolow labɛnni

nrsquou waleyali

- Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Wote taabolo

Kalan degeli kuntilenna

Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi sabatili ma

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

106

Dɔnniyaw sira kan Jogow sira kan Sennakow sira kan

- Ka wote taabolo dakunw

lakodɔn

- Ka demokarasi waleyali

sariyaw batobaliya kɔlɔlɔw

sɛgɛsɛgɛ

- Ka sɔn wote jaabiw ma

- Ka wote sariya bato

- Ka jɛlenya ni tilennenya

sariyaw bato

- Ka faamuyalihakili layiriwa

Ka wote taabolo dɔ sɛgɛsɛgɛ

Kuntaala lɛrɛ 4

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

Wote sariya lataamanisariya lakɔli ka kunnafonidisɛbɛn cakɛda kunnafonidisɛbɛn

kɛrɛnkɛrɛnnen ani cakɛda yamaruyalisɛbɛn fotow ani wote baaraw jaw wotekɛminɛnw

(wotekɛsuw wotelisɛbɛn woteli ɲɛfɔsɛbɛn labɛnnen gundo sonin sɛbɛnnikɛlan tanpɔn min

brsquoa jira ko ldquoi woterardquo dabaji nɔtununbali lɛtiriforokow wotekɛgafew farasu walanba adw )

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

karamɔgɔ musoman kalanden musomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Karamɔgɔ cɛman walima

karamɔgɔ musoman

- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka

kalanden cɛman ani kalanden

musoman ka dɔnta ani seko ni

dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ krsquoa ɲɛsin

hakilila kalantaw ma

Kalanden cɛmanw kalanden

musomanw

- bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman sugandili

- kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

- bɛ sɛbɛngafe fan dɔ jira min bɛ

tali kɛ wote kɔfɛgɛlɛya ferekelen

dɔ la

- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw

sɛbɛngafe kɔnɔkow kan

- bɛ filɛli kɛ krsquoa lasa

brsquou fɛla fɔ cogoya jiralen kan

- Kelennabaara

107

Kulukɔnɔbaaraw

Kalan kuluw ka

Baaraw kɔmaseginni

- bɛ kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw tila krsquou kɛ

kulu fitiniw ye

- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw fɛ u ka wote

taabolo dɔ ɲɛfɔ

- brsquou bila ka wote kɔfɛwaleyaw

sɛgɛsɛgɛ ( girigaraw u kunw anrsquou

kɔlɔlɔw )

- brsquou bila krsquoo tiɲɛniw ɲɛnabɔcogo

dɔw dajira

- bɛ baara kɛlenw ɲɛfɔli ɲɛnabɔ

- bɛ wote taabolo ɲɛfɔ ( kulu

fitiniw fɛ )

sanni wotew ka kɛ

( labɛnw )

wotew senfɛ (wote)

wotew kɔfɛ

- bɛ wotew kɔfɛgirigaraw kunw

nrsquou kɔlɔlɔw sɛgɛsɛgɛ

- brsquou hakililafalenw kɛ

- bɛ hakilila dɔw fɔ u ɲɛnabɔli

taabolo dɔw kan

- bɛ ɲɛnabɔli dɔw boloda

Kulubaara o kɔfɛ

dantigɛliwaati

- Danbew lajɛyali fɛɛrɛ

- ɲɔgɔlɔnbɔ

Hakililaw nafaw

Sinsinni ni kuma

Kolomaw latɔmɔni

- bɛ segin krsquoa pereperelatigɛ ani

krsquoa dafa

- hakilila kolomaw ɲɛfɔliw

- wote taabolo dakun saba

- bɛ kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw dɛmɛ ka

wote kɔfɛgirigaraww kunw nrsquou

kɔlɔlɔw lakodɔn

- brsquou dɛmɛ ɲɛnabɔliko ɲumanw

laseli sira kan wote tilennenw ni

basigilenw kɛli kama

- brsquou bila krsquoa kuma kolomaw

latɔmɔ krsquou sigi katimu kɔnɔ

- brsquou bila krsquoa sɛbɛn

- bɛ nin hakililaw ɲɛfɔ

hakilila kolomaw

wote taabolo dakun saba

- bɛ wote kɔfɛgirigaraw kunw ni

kɔlɔlɔw lakodɔn

- brsquoolu sɛgɛsɛgɛ

bɛ hakililafalenw kɛ

- bɛ wote taabolo dakun bajuw w

to u hakili la

- brsquou ka sɛbɛnniw lakali

Jɛkabaara

Gɛlɛya ɲɛnabɔcogo fɛɛrɛ

Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni bakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ

u ka kalata tεmεsira dakunw

ɲɛfɔ

u ka gɛlɛyaw dantigɛ minnu bε

se ka siri u kelen-kelen na

u ka u ɲεnabɔli fεεrεw dajira

- bɛ cikan waleya ( ka kɛɲɛ ni

hakililafalenw ni kunnafoniw ye

minnu bɛ kalansenbolo tɛmɛnen

na)

Kelennabaara

Latɛmɛni dɔnniya

sɔrɔlen waleyali

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fε u ka ganselikan

suguyaw caman labɛn minnu ka

ɲi ka ɲɛsin

-kalata kanpaɲiw mahellip

- kalataw mahellip

-kalata kɔfɛ kojugukɛbaliyaw ma

-bɛ ganselikanw labεn ka ɲɛsin

kalataw kɛli ma bɛn tilennenya

ani jɛlenya kɔnɔ

Kelennabaara

108

Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ mara kɛcogo ɲuman kan

109

2-ka mara kɛcogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛ danbew la ani

jamakulu wɛrɛw taw la

3-ka kalanbaaraw labεn ani lakɔli koɲɛ dɔw walasa ka mara kɛcogo ɲuman sinsin

4-ka taabolow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma

kɔnɔkow

Gɛlɛyaw sɛgɛsɛgɛli minnu sirilen don yuruguyurugu olu la brsquoa jira ko gɛlɛyabaw bε

sariyabatojamanako waleyali la sedeyawojamanaw kɔnɔO gɛlɛya ninnu bε sɔrɔ mara kɛcogo

ɲuman siratigɛ fɛgɛnyali fɛ mara kɛcogo ɲuman hakilila bɔra angilosakisɔni jamana na (Angilɛ

minnu bɔra Alimanw na) sɔrɔ dakunba ni mara dɔnniya bolomadahakilila kɔnɔ A jɛsɛnna san

1990 kɔnɔnaw na diɲɛ waribonba fɛ krsquoa jira krsquoa fɔ fɛɛrɛ don yiriwali tɛ taa min kɔ

Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ

A tɛ krsquoa fɔ nin ye mara kɛcogo ɲuman ɲεfɔli ye ka se a dan na (walima mara kɛcogo

demokarasi sira kan) an bε se krsquoa fɔ ka da ko nrsquoa kɛcogo kan ko mara kɛcogo ɲuman ye sira

ye fangabolibaaw ni jamanadenw cε forobakow ɲɛnabɔli la minnu bɛ nin kow sɛmɛntiya

-demokarasi fanga sigibolow sigilen don senkan

- o fanga sigibolo ninnu lataamacogo bɛnnen bɛ sariyaw faamuyacogo nrsquou kɔnɔkow ma

-fasodenw sendonni minnu faamuyalenba don demokarasi fasodenɲumanya taabolo la ani

demokarasi bolili sariyaw batoli

laquo Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ ye fɛɛrɛ ni sariya bɛɛ lajɛlen ye minnu bɛ ta kolatigɛli kunnafonini

ani kɔlɔsili fangabondaw fɛ ka jamana lataamako ɲuman nrsquoa kɔlɔsili sabati fanga sigibolonw

wali jɛkuluw Olu kɛra foroba ye wo wali kɛnyɛrɛye fankelenfɛjamana taw jamana kelen

walima diɲɛ bɛɛ jɛraquo

Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw

Mara kɛcogo demokarasi sira sinsinnen bɛ jɔsen naani kan Olu ye

-Jɔyɔrɔfa o ye forobafangaw ni fasodenw ka ko ye Sedeyawo jamanaw yrsquou ka sariyaw bεn

hadamaden ka hakεw bεnkansεbεnw ma diɲɛ kɔnɔ I nrsquoa fɔ Hadamadenw ka hakεw

dantigεsεbεn ani diɲε bεnkansεbεn wɛrɛw O nrsquoa ta bεε halibi gεlεyaw dɔw sirilen bɛ

yuruguyurugu la ani sariyabatojamanaya bonyali fanga dɔgɔya O kɔrɔ ye ko mara kɛcogo

110

demokarasi kan gεlεyaw tε se ka ɲεnabɔ ni demokarasi fanga sigibolo sigilen ye senkan dɔrɔn

fɔcogo wɛrɛ la fanga sigibolow sigili o dɔrɔn tɛ se ka mara kɛcogo ɲuman sabati

ɲεmɔgɔw ka kan krsquou jɔyɔrɔ fa jamana kɔnɔ ani sigida la krsquou janto sariyaw ka labato a ɲɛma

damakɛɲɛni ka kɛ kiiritigɛ la kiiritigɛlaw ka baara kɛ tiɲɛ kan u sago la ka kɛɲɛ ni jamana

sariyasunba labatoli ye

Fasodenw ka kan krsquoa faamuya ko jamakulu ka ɲinini nrsquoa ka gɛrɛntɛsigi senfɛ gɔfεrεnaman kan

walima sigida lakodɔnnenw jateminɛ ka kan ka kɛ forobasɔrɔw se danw na mɔgɔkow la

labɛnw sabatilikow ani nafolokow la O jɔyɔrɔfako in tɛ se ka kɛ yɔrɔninkelen girinkajɔ nɔkun ye

walima dakanko a ka kan ka kalan de dɔnniyafɛn kɔnɔ baaraɲɛdɔn ani mɔgɔyasira dɔnniya

kɔnɔ

Walasa o ka se ka kɛ fasoden ka kan ka fasodenɲumanya jogo sabatilen ta ani krsquoa don mɔgɔ

wɛrɛw la Fasodenɲumanya jogo sabatili bɛ se ka ɲεfɔ i nrsquo a fɔ laquo Dannayaw dankaniyaw diɲɛ

faamuyalicogow ani waleyaw kafolenw ye minnu sɔrɔla hadamadenyajɛkulu ka tariki kɔnɔ

cogo la fo u bɛ kɛ suguya caman faralen ye ɲɔgɔn kan ka kɛ fɛnba kelen yeraquo ka bɔ ZPɛrisɔri

yɔrɔ Barosigi senfɛ Siwatisi Mɛkisiko duguba kɔnɔ san 1990 sɛtanburukalo laJ Pershoor

confeacuterence Civitas Mexico City Septembre 1999

Jɔyɔrɔba ka kan ka fa jɛrɛjɛkulu fɛ A ka kan ka dɛmɛ ɲɛnama kɛ ka sariyabatojamanaya

laɲɛnamaya ka fasodenɲumanya ladamuni hadamaden ka hakɛw bɛn ani demokarasi

sabati A ka kan ka dɛmɛ kɛ fana ka ɲɛsin kunnafoniw jɛnsɛnni ma ka damatɛmɛw kɛlɛ ani

ɲangilibaliya dakun bɛɛ la ka don dɛsɛbagatɔw ni bololankolonw jigi kɔrɔ ani krsquou lafasa

- Jɛlenya A sigilen bɛ kunnafonidi mununmununko ɲuman kan Mɔgɔ minnu mako don olu bɛ

se yɔrɔnin kelen ka kunnafoni lasɔrɔ ani kunnafonidicakɛdaw wa kunnafoni bɛ sɔrɔ min

dafalen don walasa i ka se krsquoi ka ɲinitaw faamu ani krsquou kɔlɔsili sabati Jamana brsquoa sendon a dɔ

la ka sugu ko latilen ka lɛnpo wusuru ani salensarako sariya lataama ani ka jamanadenw ka

diɲɛlatigɛko ɲuman sabati

Walasa ka nafa camanba sɔrɔ a ka baara la gɔfεrεnaman ka kan krsquoi jija ka kunnafoni di tuma

bɛɛ a ka kolatigɛlenw kan jɛlenya hami kosɔn ani walasa jamanadenw ka se ka kolatigɛlen

ninnu kɔlɔsi wa u sen ka don fana jamana politikiw sabatili baara la bawo o tɛ se ka sira sɔrɔ

u kɔ

- Sariyabatojamana damakɛɲɛni ka kan ka kɛ kiiritigɛko taabolow la ani sariyasεbεnw ka

kan ka waleya tilennenya la kɛrɛnkɛrɛnnenya la hadamaden ka hakɛw sariyaw

111

-Sendonni cɛ ni muso bɛɛ tun ka kan ka kumada sɔrɔ u yɛrɛ tɔgɔ la ni kolatigɛliw bɛ kɛ

walima fanga sigibolo lakodɔnnen minnu brsquou ka nafa lakana ka kuma u tɔgɔ la

Sendonniba sinsinnen bɛ tɔn sigili ni tɔnnadon yamaruyali kan a sinsinnen bɛ fana hakililafɔ

yamaruyali kan wa fana a sinsinnen bɛ sew sɔrɔli kan min brsquoa to i bɛ se krsquoi sendon kolatigɛliw

labɛnni na Misali la fasodenw brsquo u faraɲɔgɔn kan krsquou kε digidigilijɛkuluw walima

konɔgɔyalijεkulu ye walasa ka forobafangaw karaba ka jamana ka politiki gεlεyaw ɲεnabɔ

minnu brsquoolu kunkan aniwalima krsquou dεmε gεlεya ninnu ɲεnabɔli la Nin baara bε se ka kε ni

dεmεdonjεkuw ka dɛmɛ ye

Mara kɛcogo ɲuman gεlεyaw an ka fankelenfεjamanaw kɔnɔ

Sedeyawo ye bɛnkansɛbɛn ɲɛnamaw labɛn walasa ka mara kɛcogo ɲuman kɔlɔsi an ka

fankenfεjamanaw kɔnɔ

- Bεnkansεbεn ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan farankanbɛnkan min

ɲɛsinnen don fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou banni lataamafɛɛrɛ ma ani bɛn ni lakana

sinsinni ma5165555

-Bɛnkansɛbɛn hadamadenw ka donkabɔ kan u sago la sigiyɔrɔko hakɛ ani dagayɔrɔko hakɛ

min tara san 1979

-Bɛnkansɛbɛn min bε Sedeyawo fasodenya sariya kan min tara san 1982

Nka nin labɛnw nrsquou ta bɛɛ an ka ko dɔw kɔlɔsi halisa

Yuruguyurugu dagalen don halibi a bɛ jamanaw kɔnɔ halisa yurukuruku kɛli nrsquoa kunni bɛ ye

sɔrɔko ni hadamdenyako kɔnɔ ani jamana jɔsenw ni demokarasi waleyali taaboloko fana

kɔnɔ Misali la

5 Bɛnkan A εsipi 1 12 01 demokarasi ni fangabolicogo ɲuman kan farakanbɛnkan ka [a bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan] (lajɛlen15062012)httpwwwcommecowasintecfrprotocolesprotocole-

additionel-sur-la-Bonne-gouvernance-et-la-democpdf

112

-fJamanafabaara kɛkojuguyalenw cakɛdaw fɛ minnu tɛ baara bolodalenw bɛnkansariyaw

musakakow labato Olu bɛ na ni farankanmusakaw ye minnu bε sara jamanaden lɛnposaralaw

-Jamana ka kalanso karamɔgɔ min tɛ krsquoa kalansen bolodalenw laban nrsquoa ka kalandenw ye

barisa a bε taa kɛnyɛrɛye kalansow laA ka kalandenw dun ka kan ka kiimɛni labεn san laban

na

-Walima fana diɲɛlatigɛ gɛlɛyali ka da yuruguruguw juguyali kan min bɛna ni fεnw sɔngɔw

yɛlɛnni ye waati caman

-Fanga latɛmɛni sigida lakodɔnnenw ma ni desantaralisɔn waleyali gɛlɛyaw faralen jɛlenya ani

mara kɛcogo ɲuman dɛsɛ kan

- Forobafɛn minɛko ɲuman hakilila nrsquoa bonyali dɔgɔyali

Gɛlɛya minnu sirilen don mɔgɔw nrsquo u bolofεnw donkanbɔli la o donkanbɔ gɛlɛyaw ye

koɲɛnabɔli sɛgɛnw ye jamanaw dancεw la hali u kɔnɔnaw na fana mɔgɔw nrsquo u bolofɛnw

lakanani ma sabati

Gɛlɛya wεrεw bɛ mara kɛcogo la minnu ka kan ka jateminɛ Olu ye

- dɛnkɛrɛfɛ politikikow la

-jɛlenya ntanya

-kɔlɔsili kɛbaliya ani sɛbɛn dɔw ɲɛnaboliko lasumayali an fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

-kunnafoni dibaliya kɔnti kan

-sariyabatojamanaya fanga dɔgɔyali walima a ntanya

- gɛlɛya misɛnninw jamanaw dancɛw la

-adw

O nrsquoa ta bεɛ Sedeyawo ye jamanaw ka donɲɔgɔnya misali dɔ ye min ɲɛna kosɛbɛ Min don

sisan o ye ka fangaw sinsin ka se ka mara kɛcogo ɲuman sigi sedeyawojamana bɛɛ kɔnɔ

fasodenyako ani fasojamaw ka donɲɔgɔnna sira kan

113

KALANSENLABƐNSƐBƐN

Kalanbolo 4 nan Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na

2-ka fangabolicogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛw danbew la ani

jamakulu wɛrɛw taw la

3-ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya walasa ka mara kɛcogo ɲuman

sinsin

4-ka jogow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma

Kuntaala Lεri 18

MinεnDɛmɛnanw Sεbεnw

-Kalasen bolodalenw ni kalansen baju kalanminεnw

-Sedeyawo ka misaligafe

-Filimuw

-Jaw ni nataliyew

-Gafew ni sεbεnw ani masalabolo suguya caman

-Ɛntɛrɛnɛti

114

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

ka dɔnniyaw danbew ani

hakililaw ɲεfɔ Mara kɛcogo ɲuman danbew

jɔsenw nrsquoa bajuw

- sɛbɛnɲiniw (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na ani minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-Kulubaara

-Hakililaɲini

-Sɛgɛsɛgɛli

-Hakilafalen

-Mɔgɔ faamuyalenw ni

jɛkuluw hakililaw ɲinini

-kolabɛnɲɛɲinibaara

-Ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

-ɲɛjiralikalan

-Sifilɛlikalan

Lɛrɛ 2

2

Ka mara kɛcogo ɲuman

minɛnw lataamafɛɛrɛ

saratiw ani lataamacogo

sariyaw ɲini krsquou dɔn krsquou

faamuya kosɛbɛ

-Demokarasi minɛnw fanga

sigibolow nrsquo a waleyaliminεnw

-Mara kɛcogo ɲuman

lahalayaw nrsquoa cogoyaw

Lɛrɛ 4

3

Ka kunbalanw ni gɛlɛyaw

ɲini krsquou dɔn

Demokarasi gɛlɛyaw jamana

kɔnɔ anrsquoan ka

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Lɛrɛ 2

4 Ka waleya dɔw dajira

Mara kɛcogo ɲuman

sabatili kama

-Hakililaw ɲɛfɔli

-Mara kɛcogo ɲuman walew

suguyaw kalan

-adw

Lɛrɛ 4

5

-Ka mara kɛcogo ɲuman

masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

-kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw ni

Kalankɛminɛnw sɛgɛsɛgɛli

-Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

-Kalandegeli kalansenbolo

bolofaraw labɛnni nrsquou waleyali

-Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

115

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw a bajuw nrsquoa gɛlɛyaw

Kalandegeli kuntilenna

Ka hakililaw danbew ani jɔsenw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na

Koɲεdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow sira kan Fɛɛrɛw sira kan

-Ka jɔsenw ni bajuw dɔn

-Ka mara kɛcogo ɲuman

gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

-Ka fanga bolili cogoya dɔ

sɛgɛsɛgɛ

-Ka tilennenya waleya dɔ jira

-Ka faamuyalihakili sɔrɔ

-Ka sɛbɛnjira gεlεn kε

-Ka tilennenya jɔsenw bonya

-Ka mara kɛcogo jugu gɛlɛya dɔ

ɲɛnabɔ

-Ka mara kɛcogo ɲuman jɔsenw

sigisigicogoja dɔ labɛn

-Ka gɛlɛya dɔnnenw furaw dajira

Kuntaala lɛrɛ 2

116

Jamana kalanko minisiriso bulon baarakɛlaw tɔgɔw

Jamu ni tɔgɔ Jɔyɔrɔ Kalan Cɛ

muso

Ekuwe Abiyola Minisiribulon ɲɛmɔgɔba

Sekeretɛri Zenerali

Ciw ɲɛmɔgɔ

DAFUDAF

Minisiribulon ɲɛmɔgɔ

Mobilibolila

Batakiko ni sɛbɛn cilenw ɲɛmɔgɔ

Sekeretɛri kɛrɛnkɛrɛnnen

ENA Sereeyasɛbɛn brsquoa bolo Cɛ

Muso

Muso

Muso

Ekuwe Nɛsitɔri Lɛnpokow Ɛnsipɛkitɛri

zenerali

Kofi Gereguwari Seereyasɛbɛn

DeyɛsɛsiDESS brsquoa bolo ka

ɲɛsin baarakɛlaw ɲɛnabɔli

ma

Ekuwe Alimatu Tarikiw ni jamanakalan

karamɔgɔba

Ekuwe Kosiwa

Demisɛnnin fitininw

ladamuyɔrɔ ɲɛmɔgɔ

Kamara Tofa Mobiliboli yamaruyasɛbɛn brsquoa

bolo KategoriCat B

Jɛngi Hanri Iniwɛrisite kalanden

TɛsiThegravese ɲinina

Wala Hanriyɛti Mɔgɔlabɛn seereyasɛbɛn brsquoa

bolo

117

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalanni

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔdɔnnen kɔrɔ

sɛgɛsɛgɛli karamɔgɔ cɛman walima musoman

-bɛ ɲininkaliw kɛ kalandenw krsquou ka

faamuyaliw nrsquou ka dɔnniyaw sɛgɛsɛgɛ

hakililaw kalantaw kan

Kalanden cɛmanw musomanw

-bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ nin cogoya in dajira kalanden

cɛmanmusomanw na

ldquoDɔgɔkun fila(2) Minisirilajɛ tɛmɛnen

kɔ jamanakuntigi ka yamaruya kɔnɔ

kalanko Minisiri Ekuwe Hasani Izolaha

yrsquo a ka bulon baarakɛlaw tɔgɔ di

(gafedɛmɛnan lajɛ)

- Tɔgɔw sɛbɛn in bɔlen kɔ Minisiri ye

ɲɛfɔlibataki sɔrɔ ka bɔ

Minisiriɲɛmɔgɔso la krsquoa ɲini a fɛ a krsquoa

yɛrɛ ɲɛfɔrdquo

-Bɛ jaabi di walima ka kalandenw bila

ka jaabiw di faamuyaɲini ɲininkali

kɛlenw kan minnu kɛra kalandenw fɛ

-bɛ tɔgɔw sɛbɛn in koladɔn ani krsquo u jate-

minɛ

- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw kɛ

Kuluw lajɛlen

(Dantigɛliwaati)

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

-bɛ kalandenw tila kulu 5 walima 6 ye

- bɛ baara dilenw cikanw dajira

-ka tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ krsquoa jateminɛ

ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnmani kɛra kalanko

lajɔdako ani tilennenyako jɔyɔrɔw tilali

la baarakɛlaw ni ɲɔgɔn cɛ

-Ka minisiriɲɛmɔgɔ ka jiginna

sɛmɛntiya

-ka ɲɛnabɔli tɛmɛsira dɔw dajira

-u bɛ tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ kulu ni

kulu

-bɛ gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

-bɛ ɲɛnabɔlii tɛmɛsiraw dɔw dajira

Jɛkabaara

(dangɛliwaati kɔnɔ

o kɔfɛ kulu kelen-

kelen fɛ)

118

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

-bε kulubaaraw ka lakalili ɲɛnabɔ

-bɛ kalanden ka kunnafoni dilenw dafa

-bɛ cogoya damadɔ wɛrɛw di dɔɔnin-

dɔɔnin ka taa mara kɛcogo jugu kan

minnu tali kɛ ninnu na

- mara kɛcogo hadamadenya sira kan

- mara kɛcogo sɔrɔko kan

- mara kɛcogo politikiko kan

-fasodenw sendonni ldquoforobakowrdquo

ɲɛnabɔli la

-brsquou bila ka dɔnniya sɔrɔlen kuraw kuma

kolomaw latɔmɔ minnu bɛ tali kɛ ninnu

na

mara kɛcogo ɲuman ɲɛfɔli

mara kɛcogo ɲuman lahalaw nrsquoa

cogoyaw ɲɛfɔli

mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw

-bɛ kulubaaraw ka baara jaabiw jira

ninnu kan

mara kɛcogo jugu (balimalafisaya

hakɛlabato labatobaliya hadamadenw

nafa donbaliya da lahellip)

a dɔ la fɛn minnu bɛ se ka kɛ mara

kɛcogo jugu kɔlɔlɔw ye

- nrsquoolu de tun ye minisiri ye u tun bɛ

min kɛ krsquoo dajira

-bɛ ɲininkaliw jaabi mara kɛcogo jugu

sugua wɛrɛw kan

-brsquou sendon don dɔnniya sɔrɔlenw

kuma kolomaw latɔmɔni na

-jεkabaara (

kulubaw ani kulu

fitininw kɔnɔ)

Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛniBakurubajateminɛ

Brsquou bila ka kalanyɔrɔ ka kɛnɛyako

komite mɔgɔw dajira (walima komite dɔ

walima baarakɛjɛkulu dɔ)

-brsquoa ɲini kalanden kelen-kelen fɛ u ka

ɲɔgɔn ka sugandili kun ɲɛfɔ

-bɛ kalanyɔrɔ ka komite mɔgɔw dajira

min tali kɛ kalanyɔrɔ kɔnɔnasariya

labɛnw na

Kelennabaara

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

-bɛ katimu dajira kalandenw na u ka

mara kɛcogo jugu suguyaw sɛbɛn a

kɔnɔ dɔɔnin-dɔɔnin ka taa U ye minnu

kɔlɔsi u sigiyɔrɔ la (du kɔnɔ

baaradegekalanso la kin kɔnɔ

kominiPerefɛkitiri marabolo ani

jamana kɔnɔ) u brsquoolu labɔ kalo saba

kuntaala kɔnɔ( cogoyaw tɔgɔw sɛbɛn u

kunw anrsquou kɔlɔlɔw) anrsquoolu yɛrɛw tun

bɛna minnu kɛ ka ɲɛsin cogoya

jateminɛnenlagosilen kelen-kelen ma

-bɛ baara dilen waleya

-krsquou jaabiw di kalo saba kɔfɛ

Kelennabaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

ladegeli

119

Kalanbolo wɛbu lajɛlenw Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi

Hakilila kɔrɔw

-http wwwuniversalisfrencyclopediedemocratie

-http aceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm

Masakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

-http wwwcommecowas intsecfrprotocolesprotocole-additionnel-sur-la-Bonne-

gouvernance-et-la-democpdf

Demokarasi

(Daniyɛli Gazi ka masalabolo Politikiko dɔnniya karamɔgɔba don Pari 1Iniwɛrisite la

Panteyɔn-SɔribɔniPanteacuteon-Sorbonne)

Demokarasi ye politiki labɛn suguya dɔ ye min bɛ ɲɛfɔ ka kɔrɔ ni Abarahamu Lɛnkɔlini ka

hakilila ye nrsquoo ye laquoFasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ baara kɛ fasojama

ye raquo O cogo la politiki taabolo bɛɛ la laquo fasojama raquo ye fasodenw kafolen ye dugukolo dɔ kan

u bɛ mara min kan Demokarasi dɔnnen bɛ ni taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen min ye o ye fanga bɛ

boli minnu kan krsquoolu jate i nrsquoa fɔ fanga bolibagaw krsquou sendon kolatigɛli jɔnjɔnw labɛnni na ka

ɲɛsin dugu ka ɲɛnamaya sabatili ma O kosɔn an bɛ se krsquoa fɔ ko fasojama ye maramɔgɔ ye

(fanga bɛ boli min kan) nka sagotigiya fana bolo (o fanga kelen in tigi fana don) bawo a jatelen

don ko demokarasiw taabolow ye ka baara kɛ fasojama ka nafa kama

ɲininkali bɛ kɛ cogo di ani sira jumɛn fɛ fasojama sen bɛ don a yɛrɛ maraliko la o de ye ko

kolomayɔrɔ ye politikikow taabolo la demokarasi kɔnɔ

Krsquoa ta lawale la Gɛrɛkiw fɛ yen fo ka se sankɛmɛ 19 nan ma fanga kelen dɔrɔn de tun bɛ jate

demokarasi ye O bɛ wele bi demokarasi dirɛkiti O kɔnɔ hakilafalenw tun bɛ kɛ sariyaw kan

ka bɛn u kan wote senfɛ fasodenw fɛ sariyabulon kɔnɔ nrsquoo ye (EkilɛziyaEkklegravesia) ye

120

Fanga bolibaaw sugandili kalata senfɛ ka fanga kɛrɛnkɛrɛn mɔgɔ damadɔw ye kasɔrɔ a tun

ka kan ka dayɛlɛ bɛɛ ye o tun jatelen don i nrsquoa fɔ mɔgɔbasifanga taaboloTaalen ɲɛfɛ

bɛnkangɔfɛrɛnaman (nrsquoo ye laquo fasojama raquo ka mɔgɔ sugandilenw ka gɔfɛrɛnaman ye minnu

sigira wote fɛ) o nana lakodɔn i nrsquoa fɔ fanga kɛrɛnkɛrɛnnen ka tila krsquoa jate i nrsquoa fɔ demokarasi

suguya kelen min bɛ diɲɛ kɔnɔ Diɲɛ bilama fanga minnu bɛ sigi wote fɛ jama jɔyɔrɔfalaw ka

bɛnkan kɔnɔ a jatelen don krsquoolu bɛɛ ye demokarasifangaw ye ani fana krsquoa bɔ suwisijamana

kafo damadɔ la demokarasi bɛɛ jatelen don bi jama jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi ye

Demokarasi sigilen bɛ fanga sigibolow kan sariyasɛbɛnw waleyaliw seko ni dɔnko ani politiki

taabolow hakilila caman O hakililaw sigilen bɛ sariyaw kan ( ka da a kan u bɛ saratiw dantigɛ

minnu ka kan ka labato walima krsquou waleya ka se a dan na) U bɛ yamaruyalenya sɛmɛntiya

(ka da a kan u bɛ politikifanga sɛmɛntiya ka bonyaba da a kan Olu de tɔgɔ la politiki wulikajɔ

caman bɛ kɛ walasa ka politiki taabolo lakana walima ka yɛlɛma don a la Dɔnniya

lakodɔnnenba minnu bɛ tali kɛ hakɛko ni bakurubadɔnni kan olu sinsinnen brsquoo sariyalako

ninnu fanga sigiboloko ninnu nrsquoo hakililako ninnu tɛrɛmɛni nrsquou sankɔrɔtali kan Hakilijagabɔ

lakodɔnnenbaw bɛ demokarasi waleyalen jɔnjɔnw seko danw nrsquou dɛsɛkow jateminɛ ka

yɛlɛmasen suguya caman boloda u ye minnu brsquou kɛ demokarasi lakikaw ye Hadamadenya

dɔnniyakalanw hakilila min bɛ ta an fɛ gafe in kɔnɔ o trsquoa ɲini ka demokarasi jalaki walima krsquoa

lafasa a brsquoa ɲini de krsquoa lataamacogo fɛɛrɛw faamuya ani krsquou ɲɛfɔ Nin masala in kɔfɛ an bɛ bi

tile demokarasi lataamacogo fɛɛrɛw cogoyaw dɔw jateminɛ nka u bɛɛ tɛ O hakilila kɔnɔ

fanga bolisiraw brsquoa to ka demokarasi taabolo tiɲɛw nrsquoa hakilila sanga ɲɔgɔn ma u bɛ kɛ

sinsinnan ye o sɛgɛsɛgɛli kama O la faamuyalihakiliba bɛ se ka bɔ hadamadenya

dɔnniyakalanw ɲinini ninnu kɔnɔ nka u bɛ se fana ka mɔgɔ o mɔgɔ nrsquoi brsquoa fɛ ka demokarasi

taabolow ni demokarasi hakilila gɛrɛ ɲɔgɔn na krsquoo sɔn hakili la 6

6 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi

121

Kalanbolo 5 Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen

ani yiriwali

Ja(photo)

laquoWajibi don jamanaw ni jamakuluw kan ka ɲangata dalenw musow kan dantigɛ hakɛ la min

bɛ tɛmɛ ɲangilikɛlaw ɲangiliw dama kan A ɲɛni sirilen bɛ sariyabatojamanaya sabatili la ani

politiki ni hadamadenya taabolo ɲuman Nrsquoo tɛ bɛn kuntaala jan tɛ se ka sabati

Jamakulu minnu bɔra kɛlɛw la nrsquou bɛ krsquou yɛrɛ sɔrɔ sisan ɲangilibaliya brsquoolu jɔsen fanga

dɔgɔya ka ko jugu ni damakɛɲɛbaliya sɛmɛntiya A bɛ basigibaliya ni tɔɲɔni sinsin ani ka

musow labila kɛlɛ daminɛniko kura siranɲɛkow ɲɛ raquo

Elɛni Jɔnisɔni-Sirilifu (Muso fɔlɔ jamanakuntigiya la Liberiya ani Afiriki)

rdquoHakɛlabatoko faamuyali fɔɲɔgɔnkɔkow la jɔyɔrɔ ka bon walasa bɛn sabatili nrsquoa sinsinni

taabolow nafaw ka bonya kosɛbɛ waati kuntaala jan kɔnɔrdquo

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

122

Hakɛlabato Bɛn laɲini bolodalen

ani Yiriwali

1-Hakɛlabato taabolo

2- Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

ɲɛbila

Hakɛlabato bɛ faamu waati dɔ la i nrsquo a fɔ hakilila min bɛ musow kunkow dɔrɔn ɲɛnabɔ Gafe

minnu kumana hakɛlabato kan diɲɛ kɔnɔ a hakilila faamucogo jɛngɛnnen tɛrɛmɛnen brsquoo

caman kɔnɔ

Hakɛlabato ye hadamadenyako hakilila ye min bɛ danfaraw dantigɛ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ni

musoko la kuludɔgɔmanko nafasɛrɛko sihakɛko adw A bɛɛ bilaɲɔgɔnɲɛ don kuluw ni ɲɔgɔn

cɛ fanga sira kan Hakɛlabato laɲini ye hadamadenya sabatili nrsquoa yiriwali ye ka ɲɛsin bɛɛ

lajɛlen ma ani ka hadamadeya sew don da la anrsquoan kelen-kelen ka mɔgɔya jɔsenw bɛn

kuntaala jan sabatili kama

O bɔlen kɔ yen fɔɲɔgɔnkɔw nɔgɔyali kɔlɔsira san laban ninnu na o nrsquoa ta bɛɛ lakana ni bɛn

sabatili de ye haminankoba ye halibi Afiriki tilebinyanfan na Bɛn ɲɛsigili ni fɔkabɛn ani kɛlɛw

ɲɛnaboliko ɲuman jamana jɔliko kura bɛn sinsinni demokarasi sinsinni ani mara kɛcogo

ɲuman jamanaw kɔnɔ kɛlɛw tun bɛ minnu kɔnɔ olu ye bɛn ɲinibaga cɛmanw ni musomanw ka

baaraw kolomayɔrɔw ye

Hali ni fɛn caman bɛ laquo Hakɛlabato hakilila kɔnɔ ldquokɛlɛw mɔgɔ tɔɲɔnenbaw ye musow ni

denmisɛnw ye Bɛnko jɛkabaaraw ɲɛni sirilen don u ka sew la ka musow ni denmisɛn ninnu

sendon bɛn sabatili lardquoBɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma Sedeyawojamanaw

kɔnɔ (ƐRƐSIPEFEKORESPFECO) ka jateminɛ a ka baaradaminɛ baarasigi labɛnnisɛbɛn

Ja

123

kɔnɔ min kɛra Abijan san 2009 kɔnɔ ye musow sendonniba bɛn sinsinni ni fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli taabolow la gɛlɛyada dajira

O nrsquoa ta bɛɛ ni muso kɛra bolokɔfɛmɔgɔ ye krsquoa jɔyɔrɔ dɔgɔya nrsquoa makoɲɛkow nrsquoa nafasɔrɔsira

kolomaw ma don da la a jɛlen don krsquoa tɛ se krsquoa jɔyɔrɔ fa kosɛbɛ sɔrɔko ni hadamadenya

yiriwali la O la sa sɔn kɛlen musow sendonniba nafa ma bɛn ni lakanako la

SedeyawoCEDEAO ka Cakɛda Hakɛlabato Yiriwali kama (SesedezeCCDG) ye bɛn ni

lakana jate krsquou kɛ a ka waleyalifɛɛrɛ taabolo jɔnjɔn ye O ŋaniya in bɛ taabolow ni jogow tali

sɛmɛntiya kosɛbɛ kalangafe in kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn sabatili ma a bɛ ldquoHAKƐLABATO bɛn ni

yiriwali gɛlɛyaw wulili kamardquo kalanbolo tali fana sɛmɛntiya

Nin kalanbolo in tilalen don masalakun bolofara fila ye

Hakɛlabato taabolo

Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw ni jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma bɛn ni yiriwali

sinsinni hukumu kɔnɔ

Masalakun bolofaraw

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara 2 Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalandegeli kuntilennaw

1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ

jate

3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

124

Kɔnɔkow

Hakilila kolomaw kɔrɔ

Hakɛlabato

Tubabukan na a bɛ fɔ hakɛlabato ma ldquo GenreZanri rdquo O ldquoGenreZanrirdquo fana bɔra Angilɛkan

ldquogender Zandɛri rdquo de la Sɛgɛsɛgɛli hukumu kɔnɔ laquo zanrigenre raquo nrsquoo ye hakɛlabato ye kɔrɔ

ye sira minnu bɛ cɛw ni musow cɛ sigidajama cɛla ani fana o sira ninnu sigira senkan cogo

min na hadamadenya siratigɛ la ani seko ni dɔnko Danfara dɔnnenw cɛw ni musow cɛ ni

yɛlɛma bɛ se ka don u la waati kɔnɔ olu bɛ se ka yɛlɛma seko ni dɔnko kelen kɔnɔ ani ka bɔ

jamakulu dɔ la ka taa dɔ wɛrɛ la

Cɛya ni musoya farikolo cogoya fɛ o ye fɛn ye i bɛ bange ni min ye nrsquoa tɛ yɛlɛma

dancogo kɔni sira fɛ

Cɛya ni musoya hadamadenya sira fɛ o ye hadamadenyajɛ ko dilannen ye min bɛ se

ka laɲɛ ni krsquoa lataa ɲɛ yɛlɛmayɛlɛmafɛn don waati ani yɔrɔ kɔnɔ

Hakɛlabato damakɛɲɛni o bɛ tali kɛ cɛ ni muso garijɛgɛ kɛɲɛni na jamana sɔrɔfɛnw ani

yiriwali tɔnɔw lasɔrɔli nrsquou kɔlɔsili la

Hakɛlabato tilennenya o ye ɲɛni ni tilennenya jogow ye ka ɲɛsin cɛ ni muso hakɛlabato

sabatili ma

Hakɛlabato kɛɲɛni damakɛɲɛni dafalen cɛw ni musow cɛ u damakɛɲɛni sendonni na

kalanko taabolo dakun bɛɛ la nin yɔrɔ la cɛ ni muso hakɛ damakɛɲɛni de ko don

Hakɛlabato fisamanciyadanfarali o ye tilenbaliya ye walima damakɛɲɛbaliya ye ka

ɲɛsin cɛ dɔ walima muso dɔ ma ka da hakɛlabato faamuyalikojuguhakili kan

Hakɛlabato faamuyalikojuguyahakiliw olu ye dankaniyaw ye daliluya tɛ minnu na u bɛ

kɛcogoyaw ni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw di cɛ walima muso ma U brsquoa ɲini ka cɛw ka se sɛmɛntiya

musow kan kasɔrɔ u ma jateminɛ kɛ jamakulu labɛncogo kan fo krsquoa jira ten krsquoo ye musow ni

cɛw dacogo yɛrɛ de ye

Fanga sɔrɔli senyɛrɛkɔrɔ fanga sendonni sugandili ni fɔkabɛn sew ani yɛrɛmara

taabolow sinsinnihellipJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sɛbɛnw bɛ

anpowɛrimɛntiempowerment ɲɛfɔ tuma dɔw ko musow ka waleyalifanga jiidili Senyɛrɛkɔrɔ o

fana yrsquoa fɔcogo dɔ ye

Hakɛlabato taabolo

laquo Hakɛlabato taabolo raquo brsquoa ɲini ka jateminɛ kɛ cɛw ni musow ka garijɛgɛ sɔrɔlenw na ani jɔyɔrɔ

minnu bolodara u ye hadamadenyakow la ani sira minnu brsquou ni ɲɔgɔn cɛ O ye ko kolomaw ye

125

minnu jɔyɔrɔ ka bon jamakulu yiriwali taabolow la ani politikikow porogaramuw ni diɲɛ

fangabondaw ni jamanaw ka porozew ka sirasɔrɔ la

Hakɛlabato sɛbɛkɔrɔ sirilen don mɔgɔw ani jamakuluw ka don o don sɔrɔ cogoyaw ni

hadamadenyako fan bɛɛ la ale min bɛ mɔgɔ kelen-kelen (cɛw ni musow) jɔyɔrɔ

kɛrɛnɛkɛrɛnnenw jira lsquorsquo FawoFAO ka fɔ la Hakɛlabato ni koɲɛɲinijateminɛ ani cikɛ koɲɛw

danni kunkan (san 2001)

Hakɛlabato taabolo tariki

San 50 nan kɛra yɔrɔw jɔli kura san ye ni diɲɛ wariko tɔnbaw (ƐfƐMIFMI BƐMUBM) ka

hakilila ye ani lakurayali hakilila O waati bɛnna kɛlɛban ma diɲɛ kɛɲɛkayanfan fɛ a kɛra

yɛrɛmahɔrɔnya ɲinini wulikajɔjɛkuluw sigili senkan waati fana ye ani 1945 baarakɛjɛkulu

sigira senkan ka ɲɛsin musow ka ɲɛnamaya sabatili ma

San 60 waatiw daminɛ bɛnna sariyako hakɛw ɲinini ma ani fana wulikajɔ cayara diɲɛ fan bɛɛ

dakun caman na

Hadamadenya latɛmɛko ɲuman taabolo

Ka taabolo kuraw ta ka musow kɛ yiriwali kɛbaaw ye

Musow dorogoli yiriwali baaraw la FƐDIFED ani

FƐDIFED (muso ni yiriwali) warisɔrɔbaaraw bɛ layiriwa

Musow dorogoli yiriwali baaraw la jaabiw (IyɛfudeIFD) danfaraw bɛ cɛw ni musow cɛ

yiriwaliko sira kan O kosɔn dɛmɛ fanga ka kan sinsin ka ɲɛsin musow ma anrsquou ka

faamulicogow

Musow ni yiriwali jaabiw (FɛdiFED) fɛɛrɛw tigɛli ka ɲɛsin musow mako kɛrɛnkɛrɛnnenw

ɲɛnabɔli ma dakun bɛɛ lajɛlen na ka o porozew kunsin waleyaw ɲɛnabɔli ma minnu

nafasɔrɔbagaw ye musow de ye

Musow sera u yɛrɛ kɔrɔ ko caman na nka ko jugu wɛrɛw sera u ma minnu sababu bɔra cɛw

ka baaratiɲɛ na

laquoHakɛlabatoraquo taabolo nrsquoo kɔrɔ ye sɛgɛsɛgɛli ni jateli ye hadamadenya sira bɛɛ lajɛlen kan

musow ni cɛw cɛ o jɔyɔrɔ ka bon kosɛbɛ kelenya kuntilennaw sabatili la ka kɛɲɛ ni

hadamadenw ka hakɛw ye ani fɛɛrɛw laɲɛniko ɲuman sinsinni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan

ma

126

San 90 waatiw la yiriwali kuntaala jan min laɲini tun ye ka yiriwali sababuw bɛrɛbɛn ɲɔgɔn

ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔfɛnw hadamadenyako sɔrɔko ani seko ni dɔnko o sinsinna yiriwali

kɛbaga cɛman ni musomanw sendonni sabatili kan yiriwali baaraw la ani cɛw ni musow

damakɛɲɛni o baaraw la

San 1995 Pekɛn lajɛ musow jɔyɔrɔ sariyasigi kan ye kunnafoniw di hakɛlabato taabolo ni

yiriwali kan (ZeyedeGED) O kun tun ye ka fura sɔrɔ cɛ ni muso mako kɛrɛnkɛrɛnnenw na ka

ɲɛsin musow ka senyɛrɛkɔrɔ sabatili ma ani ka tali kɛ dukɔnɔna ni hadamadenya

fisamanciyaw la

Hakɛlabato taabolo ani yiriwali (ZeyedeGED) ye danfaraw taabolo kura ye minnu bɛ cɛw ni

musow cɛ ani cɛmanninw ni musomanninw

Talikɛɲɔgɔnnaya mɛnisitirimingi (mainstreaming)

Cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ka talikɛɲɔgɔnna walima fɔcogo wɛrɛ la donɲɔgɔnna taabolo kɛɲɛni

u damakɛɲɛni sabatili kama fɛɛrɛ ɲumanw ye

A bɛ hakililajigin kɛ tuma bɛɛ ka ɲɛsin damakɛɲɛni sinsinni ma musow ni cɛw cɛ politikikow la

ani fɛɛrɛw ni baaraw yiriwali kama Talikɛɲɔgɔnna min bɛ cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn

cɛ kɔrɔ tɛ krsquoa fɔ dɔrɔn ka tigɛ a kan ko musow sen bɛ don yiriwaliporogaramu dɔ labɛnnen na u

ye ka bila A laɲini ye fana ka hakililatigɛ di min brsquoa jira ko cɛ fara muso kan ninnu bɛɛ de brsquou

bolo di ɲɔgɔn ma ka laɲiniw pereperelatigɛ krsquou waleyali boloda walasa yiriwali ka musow ni

cɛw haminanko gɛlɛnw nrsquou makow don jatew la

Jɔyɔrɔw ni hadamadenya cɛsiraw tilatilali jamakulu kɔnɔ

Hakɛlabato jɔyɔrɔw

Sɔrɔko la Bangeko la Sigida mɔgɔw fanfɛ

nafolomafɛnw ni baaraw sira

kan kalan kalalisamarakala

-nimaya ni seko ni dɔnko sira

kan

-ka denw bange

-ɲɛnajɛw

-Kalan ni baaradegekalan

- hadamadenya baaraw nrsquoa

cakɛdaw labɛnni jama fɛ

- sigidaw politiki baaraw

- sendonni hadamadenya

sabatilijɛkuluw la

- hadamadenkow ɲɛnabɔli

- sigidalamɔgɔw ka koɲɛnabɔhellip

127

- Lafaamuyali Hakililasɔn (hakɛlabato taabolo) ko dɔ tɛ se ka yɛlɛma fo ni politikimɔgɔ minnu

yrsquoa sigi senkan olu krsquoa don bala koɲuman O ko kelen in kunkan min don ka fɛɛrɛ tigɛ ka

yɛlɛma sira don seko ni dɔnko jɔyɔrɔfako hakilijagabɔcogo taabolow kɔrɔ kumalasurunya la

ka yɛlɛma don misali ladegetaw la O brsquoa jira ko ko in ka kan ka lajɛ kɔsɛbɛ seko ni dɔnko sira

fɛ ni fɛɛrɛ sugandilenw ye cɛ ni muso cɛsirilenw fɛ yɔrɔ bɛɛ nrsquoa ta ka kɛɲɛ ni sigidaw

kɛcogoya kɛrɛkɛrɛnnenw ye

rdquoHadamadenya siraw cɛya ni musoya kow kan ani jɔyɔrɔ minnu dira musow ni cɛw ma ( ani du

ma) olu caman sirilen bɛ sɔrɔ labɛndaw jamana fanga suguya anrsquoa ka hadamadenyakow

kuntilennaw na diinɛko ani seko ni dɔnko O sira ninnu fana bɛ se ka yɛlɛma Misali la

jamana bɛ se ka cɛw ni musow damakɛɲɛbaliya kɛ fanga sigibolo ye krsquoa lakolokolo ni sariyaw

ye ani taabolow minnu bɛ boli furuko kan furusa bangebagaw jɔyɔrɔ denw lamarali tigiya

ani hadamadenya dɛmɛnisira taabolowrdquo1

-Hakɛlabato sabatili minɛnw

Diɲɛ lajɛbaw krsquoa ta Mɛkisiko la ka se Bezingi

1 Masan Dalemeyida ka bɔ laquoHakɛlabato waleyali kɔnɔ ka hakɛlabato hakilila faamuyaraquo

san 2007 Awirilikalo [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san

20120615httpwwwgenreenactionnetspipphparticle5514

128

Diɲɛ lajɛbaw musow kan (Sun InifɛmuUNIFEM ka sira minɛ ka taa Bezingi)

A bɔra A A bɔra laquoSɛnɛgali Hakɛlabato ni Ladamu kɔnɔ ɔrizɛnisiORGENS sɛbɛnko filanan san 2008raquo

-Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ lakana sabatili ma o ka

bɛnkanw Afiriki tilebinyanfan jamanaw kɔnɔ

Bɛnkan 1325 musow kan bɛn ani lakana

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara ka ɲɛsin lakana sabatili ma o ka bɛnkan 1325

tara tɔndenw bɛɛ ka yamaruya kɔnɔ san 2000 O ye sariya ni politiki taabolo kɔrɔmaba ye min

bɛ musow sendonni nafa ani hakɛlabato taabolo matarafali lakodɔn bɛn ɲɛnabɔliw la

hadamaden lahinɛni bolodaliko bɛn sabatili wulikajɔw bɛn sinsinni ani mara kɛcogo fɔɲɔgɔnkɔ

kɔfɛ

Mɛkisiko san 1975

AyiyɛfuAIF kɛnɛ kan

Diɲɛ lajɛba fɔlɔ musow

kunkankow kan san 1975 ka ta

zuwɛnkalo tilen 15 krsquoa ta bila

zuluyekalo tile 2

1975

1976

Masalakun jɔnjɔnw

kelenya yiriwali

Muso tɔgɔlasan diɲɛ kɔnɔ

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

tɔnba ka santanbaara ka ɲɛsin muso

ma

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Kopenagi san 1980

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Nayirobi san 1985 lajɛba

Musow tɔgɔlasantanbaara

kuncɛli Fɛɛrɛw tigɛli

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Bezingi san 1995

Diɲɛ lajɛba waleyali kan bɛnkan tali

jɔyɔrɔ kan krsquoa ta san 1995

sɛtanburukalo tile 4 ka se a tile 15 ma

129

Bɛnkan 1325 tilalen don waleyalidakun jɔnjɔn 4 ye

1 Musow sendonni kolatigɛli dakun bɛɛ lajɛlen na i nrsquoa fɔ

fanga sigibolow jamanaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani diɲɛ kɔnɔ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔlɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw

bɛnko fɔkabɛnw

basigi sabatiliwalew ka kɛ sɔrɔdasimusow ye polisimusow ani siwilimusow krsquou

sendon jamana basigiliwalew la

ka kɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba sekeretɛri zenerali ka ciden

kɛrɛnkɛrɛnnenw ye

2 Musow ni musomanninw lakanani krsquo u kisi cɛnimusoya ɲangataw ma ani ko jugu minnu

bɛ hakɛlabatoko kunkan i nrsquo a fɔ

koɲɛnabɔta teliw ka ɲɛsin hadamaden lahinɛni ma i nrsquo a fɔ kunkalifadenw dagayɔrɔ

kɔnɔ

ni bɛn sabatili wulikajɔ baara kɛbagaw kalanni ye musow ni npogotigiw ka hakɛ la anrsquou

lakanani kɛcogo ɲuman sanni u ka na kɛlɛdaw la

3 Ko jugu ɲɛsinnenw musow ma ɲɛsigili ni musow ka hakɛw sabatili ye sɔnni sariyaw

ma ani sariyaw waleyali sen brsquoo la

kɛlɛ ko jugubaw kɛbagaw silatunukɛlɛ wulibagaw ani hadamadenya danbetiɲɛ ko

juguw kɛbagaw ani dankariliw diɲɛ sariyaw wɛrɛw la nɔminɛni

kunkalifadenw dagayɔrɔ bonyali krsquoa dɔn siwiliw ka yɔrɔ ye ani hadamadenw lahinɛyɔrɔ

cɛnimusoya kojugukɛw senbɔli nɔminɛbaliya bɛnkanw na bawo u bɛ se ka jate i nrsquoa fɔ

hadamadenya danbetiɲɛ ko juguw kɛlɛ ko jugubaw walima silatunukɛlɛ

muso ka hakɛw sinsinni ka kɛɲɛ ni jamana ka sariyako ye

Waleyaw dɛmɛni minnu tara musow fɛ ka ɲɛsin bɛn sabatili ma ani fɔɲɔgɔnkɔw

dalasali tɛmɛsiraw u ka sigida la

4 Hakɛlabato taabolo donni bɛn sabatiliwulikajɔw tɛmɛsiraw kɔnɔ i nrsquo a fɔ

kɛrɛnkɛrɛnnenya la

ka laadibagaw sigi hakɛlabatoko la jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ka bɛn

sabatili wulikajɔ bɛɛ kɔnɔ

ka jateminɛ kɛ ka ɲɛsin musow ni musomanninw mako kɛrɛnɛkɛnɛnnenw ma politikow

labɛnni

nrsquo u waleyali senfɛ dakun bɛɛ lajɛlen na

ka musojɛkuluw ka laɲini bolodalenw dɛmɛw ni dɔnniyaw don politikiw ni

porogaramuw kɔnɔ u labɛntɔ

130

Bɛnkansɛbɛn 1820 ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛw ma kɛlɛw kɔnɔ

Bɛnkan 1820 ( san 2008 ) bɛ kɛlɛ kɔnɔ cɛnimusoya kojugukɛw jate i nrsquoa fɔ bɛn ni lakanako

haminankow diɲɛ kɔnɔ Bɛnkan in brsquoa ɲini

maramafɛn tabaga cɛmanmusoman fɛ u ka cɛnimusoya kojugukɛw dabila ka ɲɛsin

siwiliw ma u brsquoo minnu kɛ fɛɛrɛw ye walasa krsquou ka laɲiniw sabati

kɛlɛ kɛbaga bɛɛ ka ɲangilibaliya kɛlɛ ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛlaw ma ani ka

siwiliw ka lakana sabati

jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ni bɛn sabatili wulikajɔ kɛbagaw fɛ u ka cɛni-

musoya kojugukɛw ɲɛsigili fɛɛrɛw labɛn ani ka ɲangiliw boloda ka ɲɛsin ko jugu in

kɛbagaw ma

- Bɛnkanw

Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ (SedɛfuCDEF)

Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakɛw kan min ɲɛsinnen bɛ musow

ka hakɛw ma bɛnkan

Maputo bɛnkan

- Sedeyawo ka baara bolodafɛɛrɛ ka ɲɛsin jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara

lakana kama ka bɛnkan 1325 ni 1828 waleyali ma Afiriki tilebinyafanjamanaw kɔnɔ

- Jamanafɛɛrɛw ka ɲɛsin hakɛlabato tilennenya ni damakɛɲɛni sabatili ma

KALANBOLO BAARA BOLODALI

Masalakun bolofara Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalan degeli kuntilennaw

1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ

jate

3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

131

Kuntaala Lɛri 14

MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Filimuw

-Jaw

-Gafew ni sɛbɛnw lajɛlenw ani masalabolo suguya caman

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la

(TISETICE)

Kalanbolo baara bolodali

Kalansenbolo

bolofara

Koɲɛdɔnw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka hakɛlabato hakililaw nrsquo

a taabolo ɲɛfɔ

-Hakilila minnu sirilen don

hakɛlabato hakililaw la

hakɛlabato damakɛɲɛni

hakɛlabato

tilennenyahakɛlabato kɛɲɛni

- hakɛlabato taabolo

Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na ani

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan)

-Kulubaara

- sɛbɛnɲiniw (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na animinnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-hakililaɲini

-sɛgɛsɛgɛli

-hakililafalen

Lɛrɛ 2

2 Ka hakɛlabato taabolo

bajuw faamuya kosɛbɛ

Jɔsen sirilenw hakɛlabato

taabolo la

Lɛrɛ 2

3 Ka gɛlɛyaw ni cɛsiriko

minnu sirilen bɛ

hakɛlabato taabolo la

lakodɔn

gɛlɛya ni cɛsiriko minnu sirilen

bɛ hakɛlabato taabolo

waleyali la

Lɛrɛ 2

4

Ka hakɛlabato taabolo

sinsinni waleyaw labɛn

Waleyawhakɛlabato taabolo

sabatiliwalew senyɛrɛkɔrɔ

anpowɛrimɛntiempowerment

(muso sendonni kosɛbɛ

yiriwali baaraw la ani

kolatigɛliw tali) lakana ni

yiriwali kuntaala jan ko jugu

hakɛlabato na

Lɛrɛ 2

132

5

Ka hakɛlabato taabolo

masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

Dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

- kalanbaarasɛbɛnw labɛnni

- kalansenbolo bolofaraw

kalandegeli labɛnni nrsquou

waleyali

-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

-kolabɛnɲɛɲinibaara

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato jamakulu kɔnɔ

Kalandegeli kuntilennaw

Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

koɲɛdɔn minnu ka kan ka layiriwa

KOɲƐDƆNW

Kalanwdɔnniyawdɔnni sira

kan

Jogow mɔgɔyasira dɔnniya

sira kan

fɛɛrɛw baaraɲɛdɔn sira kan

133

-ka hakɛlabato ni cɛ ni muso

dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na

- ka hakɛlabato taabolo

hakilila jiidili ɲɛfɔ

-ka hakɛlabato tilennenya nrsquoa

damakɛɲɛni jɔsenw labato

Ka ɲinini kɛcogo dɔ waleya

hakɛlabato taabolo hakililaw

kan

Kuntaala Lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

-Sedeyawo ka misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-sɛbɛn suguya caman

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la

(TISETICE)

Kalanbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ Kalanden cɛmanw

cɛmanmusoman musomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw kɔlɔsili

bɛ kalanden cɛman ni musoman

ka dɔnta ni kɛta hakɛ nrsquoa ka seko

ni dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin

hakilila kalantaw ma

- bɛ ɲininkaliw jaabi - jaabi ɲuman sugan-

dili

-kelennabaara

Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ cogoya dɔ jira ka kɛɲɛ ni - bɛ baara kɛ Kulubaara

134

hakɛlabato gɛlɛya dɔ ye Misali la

cɛw ni musow ka tile baara kɛtaw

sangali ɲɔgɔn ma

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ u ka sɛbɛn dɔ kɛ

baaraw bɛ minnu kɔnɔU bɛ

baaraw sugandi krsquou kun ɲɛfɔ

minnu ye cɛbaaraw ye ani minnu

ye muso dɔrɔn ka baaraw ye

kulukɔnɔbaaraw kalan

ani sɛgɛsɛgɛli

-bɛ kulu ka baaraw kɛlenw laseli

labɛn

-bɛ kalanden cɛman ni

musomanw ka kunnafoni dafa

-brsquoi sinsin nin kɔnɔko ninnu kan

cɛ ni muso farikolo cogoya sira

kan cɛya ni musoya

hadamadenya hakɛlabato

damakɛɲɛni hakɛlabato

tilennenya hakɛlabato kɛɲɛni

hakɛlabato fisamanciya nrsquoa

danfarali hakɛlabato

faamuyalikojuguyahakili

hakɛlabato taabolo tariki

hadamadenya latigɛko ɲuman

hakɛlabato musow dorogoli

yiriwali la hakɛlabato taabolo

Talikɛɲɔgɔnna

senyɛrɛkɔrɔlafaamuyalilasɔnni

(hakɛlabato taabolo) Jɔyɔrɔw tilali

ani hadamadenya siraw jamakulu

kɔnɔ

-bɛ kuluw ka baara kɛlenw

jaabiw dajira

-jaabiw fɛsɛfɛsɛli kulu

bɛɛ fɛ

Kuma kolomaw latɔmɔni

walima hakilila nafamaw

-brsquo u bila ka kunnafoniw kuma

kolomaw latɔmɔ

-bɛ Kuma kolomaw latɔmɔni

labɛn ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in

ye

-hakilila kolomaw ɲɛfɔli

-jaabiw kafoli

dantigɛliwaati la

walasa ka kunnafoni

sɔrɔlenw basigi

135

-hakɛlabato taabolo tariki

kiimɛni

bakurubajateminɛ

-bɛ kalanden cɛmanw ni

musomanw bila baara la hakilila

caman kan ani krsquo a ɲini u fɛ u ka

dɔw sugandi minnu ɲɛsinnen don

hakɛlabato ani walima cɛya ni

musoya ma

-brsquo u bila ka dɛmɛnan dɔ labɛn

hakɛlabato sabatili kan (ganseli

nataliye walima masalabolo dɔ)

-bɛ ɲininkaliw jaabi

-bɛ dɛmɛnan dɔ labɛn

-kelennabaara

-fililatilen

latɛmɛnidɔnniya sɔrɔlen

waleyali

brsquo a ɲini kalanden cɛmanw nrsquo a

musomanw fɛ u ka don baaraw

tilatilali labɛnnen kura dajira ka

ɲɛsin hakɛlabato ma

- brsquo a ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ u ka gɔfɛrɛnaman

dɔ labɛn minisiri 25 bɛ min kɔnɔ u

ka janto kɛ hakɛlabatoko la

-bɛ don baaraw tilatilali labɛnni

kura kɛ kalanso kɔnɔ

-bɛ gɔfɛrɛnaman dɔ labɛn ka

kɛɲɛ ni karamɔgɔ cɛman ni

musoman cikan ye

-kelennabaara

-baara kɛlen sɛbɛnni

-ladegeli

-ɲɔgɔlɔnbɔ

Masalakun bolofara filanan (2) Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn yiriwali sabatili ma

Kalandegeli kuntilenna

1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye

2-Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo

jateli ma

4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

136

Kɔnɔkow

Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli

Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli ye waleya bolodalen fɛn o fɛn tara ka ɲɛsin musow ni cɛw ma krsquoolu

nɔw kiimɛ i nrsquoa a fɔ sariyataliko sira kan poiltikiko ani porogaramukow u kɛra cakɛda o cakɛda

la ani dakun o dakun O ye baaraminɛn dɔ ye min bɛ gɛlɛyaw dantigɛ ka kunnafoniw

sɛgɛsɛgɛ ani ka fɛɛrɛw labɛn dakun ni dakun walasa ka musow ni cɛw jɔyɔrɔ nrsquou sendonni jiidi

yɔrɔ bɛɛ la

O ye fɛɛrɛ ye ka ɲɛsin musow ni cɛw ka haminankow nrsquo u ka dɔnniyaw donni ma politikikow ni

porogaramuw labɛnni na anrsquou waleyali nrsquou kɔlɔsili ani kiimɛni dakun bɛɛ walasa musow ni

cɛw ka nafaw bɛ damakɛɲɛ ani damakɛɲɛbaliya kana se ka banban

Jɔn bɛ mun kɛ mun bɛ jɔn bolo jɔn mako bɛ mun na fɛɛrɛw ni taabolow jumɛnw bɛ se krsquoa to

ni danfara bɛ dɔgɔya cɛw ni musow cɛ makoɲɛfɛnko la ani laɲiniko adw olu ka kan ka dajira

ani krsquou sɛgɛsɛgɛ walasa ka cogoya ninnu bɛɛ lajɛlen ɲɛfɔ katimu dɔ kɔnɔO bɛ se krsquoa to dɛsɛw

ka lakodɔn (Fɛn minnu tɛ yen) ani danfaraw (min tɛ labɔli kɛ)

Hakɛlabato jateliko ɲuman porogaramu bɛɛ daminɛko ɲuman jɔnjɔn ye hakɛlabatoko

sɛgɛsɛgɛliba ye Poroze dakun kelen-kelen bɛɛ la hakɛlabato taabolo brsquo a ɲini i ka ɲininkali

jɔnjɔn dɔw kɛ i yɛrɛ la

-Jɔn bɛ mun kɛ

-Anrsquoo bɛ kɛ ni sɔrɔfɛn jumɛnw ye

-Jɔn brsquou tɔnɔw sɔrɔ

-Cɛw ni musow ka makow nrsquo u ka nafaw ye jumɛnw ye ani munna

-Jɔn bɛ sɔrɔfɛnw ni tɔnɔw ɲɛnabɔ

-Yɛlɛma ɲininenw ye waleya kɛbaga jɔnw fɛko ye

-Jɔnw ye ɲɛtaa balibagaw ye

Bɛnko ni yiriwaliko gɛlɛyaw hakɛlabato siratigɛ la

Oni ONU ka jate la hakɛlabato hakilila bɛ tali kɛ jɔyɔrɔw ni hadamadenyasiraw kan cɛw ni

musow cɛ cɛmanninw ni musomanninw cɛ minnu tɛ kelen ye O jɔyɔrɔw ye

137

hadamadenyasiraw ka ko labɛnnenw ye ani seko ni dɔnkow sɔrɔkow ani politikikow Mɔgɔw

ka laɲiniw ani ko minnu diyagoyalen bɛ u kan sigi la olu bɛ se ka laban ka kɛ

maramafɛnnakɛlɛw wulili sababu ye kuluw ni ɲɔgɔn cɛ

Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn (FasiFAS) ka ɲinini jirala san 2009 laquohakɛlabato ni ko juguw

kɛli kan musow la kɛlɛdaw kɔnɔ raquo Cɛzi LENOWA la (Jalatigibakalanso) Sɛnɛgalijamana

kɔnɔ O ɲinini in yrsquoa jira ko kalan kɛlenw kɔfɛ ani sariyasɛbɛn labɛnnenw diɲɛ kɔnɔ hakɛlabato

jateli sira kan bɛn sabatili wulikajɔw koɲɛnabɔliw la (OyɛmupeOMP) halibi musow jɔyɔrɔw ka

dɔgɔ o baaraw la sedeyawojamanaw kɔnɔ

Sariyasɛbɛnw labɛnni dɔrɔn tɛ se ka hakɛlabato jateli sabati fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquo u dalasali

baaraw la Jogo yɛlɛmani bɛna kɛ ni mɔgɔw kalanni ye o min bɛ kɛ lafaamuyali kan

kunnafonidi ani ladamuni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw U bɛ tali kɛ

Tɔɲɔniwalew (kɛrɛfɛdɛn kɛɲɛnibaliyaadw) laquo I trsquoa dɔn ko tɔɲɔni ka jugu fo nrsquoa sera i

yɛrɛ ma raquo O hakilila fɔra an ye Piyɛri Nikola fɛ ka bɔ a ka gafe kɔnɔ min bɛ wele

laquo Hadamadenya siraw raquo

Kojugukɛw (ko jugu minnu ye hakɛlabatobaliyaw ye kɛlɛw kɔnɔ damatɛmɛwalew kɛli

denmisɛnninw na anrsquou ɲangatali cɛnimusoya sira kan adw) Ko jugu ye forobakuma

ye min bɛ kɛlɛtigɛsɔn jira ani bɛnbaliya sabalibaliya kɛlɛ jugu fɔcogo wɛrɛ la

baganmadegun don min bɛ na ni dimi ni tɔɔrɔ ye laquo Ko jugu min bɛ tali kɛ hakɛlabato

kan o ɲɛsinnen bɛ cɛw ni musow ma nka a ka ca a la digi bɛ kɛ musow de la A bɛ

sɔrɔ damakɛɲɛbaliyaw fɛ cɛw ni musow cɛ fanga sira kan Ko jugu bɛ ɲɛsin muso ma

ka da a ka musoya yɔrɔ kan walima ko jugu bɛ da musow kan min damatɛmɛnen bɛ

kojugu ka tɛmɛ u ka kɛlen kan Nrsquoan ko an brsquoa bɛɛ fɔ o ko juguw ye binkanniw ka

ɲɛsin farikolo ma cɛnimusoya ani hakili Ko jugu minnu bɛ kɛ musow la o dɔw fana bɛ

kɛ jamana fɛ walima jamana brsquoi ɲɛtugu u kan raquo [Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba

bolofara ka ɲɛsin diɲɛ kɔnɔ mɔgɔw ma (UNFP) Hakɛlabato masalakun

labɛnjɛkulukulu]

FasiFAS ka ɲinini hakɛlabato ni ko juguw kɛli kan musow la kɛlɛdaw la kɛra sababu ye

Krsquoa jira ko kɛlɛ bɛ se ka yɛlɛma don cogo min na mɔgɔw cɛsiraw la o cogo kelen na a

bɛ se ka na ni cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw fana cɛw ni musow cɛ ani musomanninw ni

cɛmanninw cɛ

Ka faamuyali ɲuman di sɔrɔdasiw ma bɛnko kan u krsquoa dɔn krsquoa fɔ u ka waleyaw kɔlɔlɔw

bɛ se ka se cɛw musow musomanninw ani cɛmanninw ma

Ka hakililafalen kɛ cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw kɔlɔlɔw kan anrsquou labɛnw

138

Ka janto kɛ seko ni dɔnko la o la sa mɔgɔ minnu sen bɛ don bɛn sabatili wulikajɔ

ɲɛnabɔliw la olu ka kan krsquoa dɔn u ka baara bɛ kɛ hukumu min kɔnɔ seko ni dɔnko

siratigɛ la bawo cɛ ni muso cɛ gɛlɛyaw ni seko ni dɔnko sirilen don ɲɔgɔn na kosɛbɛ

Laadalako cɛjuguw (Misali la musow ka nɛgɛkɔrɔsigi ɲɛsinnen bɛ musomanninw ma

minnu si ma se lakɔliladon ye walima nrsquou bɛ kalanso fitinin na)

Jamanaw ka bɛnkansariyaw bɛrɛbɛnbaliya diɲɛ taw ma anrsquou waleyalibaliya olu tɛ se

krsquoa to jamanaw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa a ɲɛma kojugukɛko kunkan O brsquoa to ni cɛnimusoya

kojugukɛw ani dantɛmɛwale wɛrɛw bɛ sinsin musow de ye o kow mɔgɔ tɔɲɔnen fɔlɔw

ye (denmisɛnw aniwalima balikuw) ani ɲangiliw kɛɲɛni tiɲɛni hakɛ ma ko jugu ninnu

kɛbagaw kama

hakɛlabatoko jateminɛni politikikow ni waleyalikow kɔnɔ forobapolitikikow ɲɛfɔli nrsquou

waleyali damakɛɲɛnenw koɲuman politiki min bɛ hakɛlabatoko don ba la o ye jɔsenw

faralen ye ɲɔgɔn kan minnu bɛ danfaraliw ni damakɛɲɛbaliya balicogo sigi senkan

minnu sababu bɔra hadamadenya ni seko ni dɔnko danfaraw labɛnnenw na cɛw ni

musow cɛ

Waleya ni jogo sirilenw hakɛlabato la minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali sabatili ma

Politiki min bɛ janto kɛ hakɛlabatoko la o brsquoa ɲini ka furaw sɔrɔ hadamadenya

damakɛɲɛbaliya wale kɔrɔlenw na olu minnu bɛ hakɛlabatow bilaɲɔgɔnɲɛ ju la Olu bɛ

musow ka sekow yiriwali dan sira la o cogoya kelen na balanw don musow ka

hadamadenya hakɛ bajuw waleyali la A bɛ fɔ ko politiki bɛ janto kɛ hakɛlabato na nrsquoo

yrsquoa sɔrɔ a bɛ yiriwaliporoze labɛncogo dantigɛ ka sɔrɔta laɲininenw pereperelatigɛ -

kunw ni fɛɛrɛw dantigɛli ani kɔlɔsili jateminɛnanw bakurubafɔ la poroze taabolo bɛɛ

lajɛlen

Musomannin ni cɛmannin ladamuni sɛmɛntiyalen don kalan taabolo fɛ min bɛ janto kɛ

hakɛlabato dakun bɛɛ la a bɛ janto kɛ kalanko taabolow ni kalansen bolodalenw na

ani kalanso koɲɛw ɲɛnabɔli O ye ka baara kɛbaga cɛman ni musoman ani kalanyɔrɔw

sigiyɔrɔw dantigɛ O bɛ kɛ baara kɛbaga cɛman ni musoman ani baara kɛbaga suguya

cɛman ni musoman ka waleya kunsinnenw waleyali kama ka se ka kalanso ɲɛnamaw

bila o la u ka bolokan Ka janto kɛ hakɛlabato la kalandegeli hukumuw kɔnɔ o bɛ se

ka taabolow ni jogow sinsin minnu ka ɲi tilenneya ni damakɛɲɛni ma

- Kalan ɲɛnamaya kuntaala kɔnɔ

- Hadamadenya ni seko ni dɔnko waleya minnu bɛ janto kɛ musow ni cɛw ka nafa suguya

dafaralenw na

139

- Musow ni cɛw sendonni damakɛɲɛnen yiriwali taabolo la

Lakana ni bɛn gɛlɛyaw sedeyawojamajanaw kɔnɔ

Kow cayali sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ yɛlɛma don kosɛbɛ cɛsirikow la ka ɲɛsin bɛn ni

yiriwali gɛlɛya ma Olu cɛsirikow la an da bɛ se ninnu ma

Kalata minnu bɛ na ni fɔɲɔgɔnkɔw ye sirabilako jugu ani politiki gɛlɛyabaw jujɔn

Demokarasi sigili nrsquoa sinsinni gɛlɛyaw

Jama ka wulikajɔkɛlɛw ani hakililalafasa dantɛmɛ wulikajɔ kunbɔliw

Hadamaden cayaliba ani jamanaden fanba ye denmisɛn ye ((denmisɛn minnu si tɛ san

20 bɔ olu ka ca ni mɔgɔ 50 ye kɛmɛ o kɛmɛ la Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ)

Kalan baaradegekalan ani baara lasɔrɔli gɛlɛyaw

Kalanden minnu mana tila kalan na dɔnniya minnu brsquoolu la ani jamanadenw mako bɛ

baara minnu kɛbagaw la olu tɛ ɲɔgɔn ta Bɛn sabatili ni donɲɔgɔnna ani tilennenyako

ni damakɛɲɛniko jateli mako ma jɔ olu fɛɛrɛw tali la

Faantanya hakɛ damatɛmɛnen don Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi duuru bɛ faantanya

jukɔrɔ (50) Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi wɔɔrɔ ni kɔ bɛ balo kasɔrɔ dolariwari dɔrɔmɛ 1

trsquoa bolo (60)

Mɔgɔw ka sigiyɔrɔyɛlɛma balakacaya minnu sababu ye politiki ni sɔrɔdasikɛlɛw ye

Mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka taama u sago la sedeyawojamanaw kɔnɔ o kɛra sababu ye ka

banaw jɛnsɛn ani mɔgɔ dogokafeere ani jagofɛn kɔnnen jago jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Maramafɛn misɛnw ka munumunu jamanaw kɔnɔ

Forobapolitikiw ɲɛbaliya

Siyakokɛlɛw

Kunmayɛlɛmafuraw (dɔrɔguw) yuruguyurugufeere

Maramafɛnnakɛlɛw dagali

Waleya fɛn o fɛn ɲɛsinnen bɛ nin cɛsiriko ninnu ɲɛnabɔli ma wajibi don cogoyasɛgɛsɛgɛ ka kɛ

walasa ka hakɛlabato taabolo don u kɔnɔ

KALANBOLO BAARA BOLODALI

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn yiriwali sabatili ma

140

Kalandegeli kuntilenna

1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye

2- Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo

jateli ma

4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

Kuntaala Lɛrɛ 12

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

-Sedeyawo ka Misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-Sɛbɛnw ani masalabolo suguyaw

Baara bolodalikatimu

KALANSENBOLO

BOLOFARA

KOɲƐDƆNW KƆNƆKO FARANKANW FƐƐRƐW KUNTAALA

1 Ka hakɛlabato

taabolo

sɛgɛsɛgɛlikɛminɛnw

ɲini krsquou dɔn ani

faamuya kosɛbɛ

Fanga tali sɛgɛsɛgɛli

sɛgɛsɛgɛlikatimu

GAMUGAM(hakɛlabato

sɛgɛsɛgɛlikatimu baju)

-kalanko taabolo

sɛgɛsɛgɛli katimu ka kɛɲɛ

ni hakɛlabato ye

-sɛbɛnw ɲinini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin nawalima

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan)

-Kulubaara

-hakililaɲini

-Sɛgɛsɛgɛli

Lɛrɛ 2

2 Ka hakɛlabato

sɛgɛsɛgɛli taabolo

sɛbɛkɔrɔfaamuya

-dakun suguya minnu bɛ

sɛgɛsɛgɛli la

-dɔnniya farankanw

Lɛrɛ 2

141

3

Ka bɛn ni yiriwali

fɛɛrɛw labɛn ka kɛɲɛ

ni hakɛlabato

taabolo ye

-laquohakɛlabatoraquo politikiw

waleyali labɛnw

-laquohakɛlabatoraquo politikiw

waleyali minɛnw

-Hakililafalen

-kolabɛnɲɛbilabaara

Lɛrɛ 2

4

Ka hakɛlabato

taabolo don

kalanbaaraw kɔnɔ

- dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli

-kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni ka hakɛlabato

don a kɔnɔ

- kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

labɛnni nrsquoa waleyali

-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato Bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw kama

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn ni yiriwali sabatili ma

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato taabolo sɛgɛsɛgɛli fɛɛrɛw

Kalandegeli kuntilenna

Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanwdɔnni sira kan Jogow mɔgɔyasira dɔnniya sira kan fɛɛrɛwbaaraɲɛdɔn sira kan

142

-Ka waleyaw ani jogo

ɲumanw ni jugumanw nɔ

sɛgɛsɛgɛ minnu sirilen don

cɛ ni muso fila (2) ka

diɲɛnatigɛ cogoyaw la

-ka labɛn koloma dɔw kɛ

minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

ma ka janto kɛ hakɛlabatoko

la (ka kɛɲɛ ni musow ka

senyɛrɛkɔrɔ ye lakana ni

yiriwali kuntaala jan ani

kojugu minnu bɛ tali kɛ

hakɛlabatobaliya kan)

-Ka hakɛlabato tilennenya ni

damakɛɲɛni bonya waleyaw sigili la

senkan minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

sabatili ma

-Ka waleya kɛ ka se ka hakɛlabato don

walew kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

sabatili ma

(anpowɛrimiempowermentɛntsendonni

kolatigɛw labɛnni na)

-Ka yiriwali ni bɛn baara dɔw

sigi senkan sigida kɔnɔ ka

kɛɲɛ ni hakɛlabato taabolo ye

-Ka dɛmɛ kɛ ka ɲɛsin waleya

kɔrɔ ɲumanw lataa ɲɛ ma

hakɛlabatokow kan

-Ka se ka musow ni cɛw

sendon yiriwali taabolo la ani

bɛn sinsinni damakɛɲɛ kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Masalabolo

-Kalansen bolodalenw ni kalandengafew

-Sedeyawo misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-Sɛbɛn suguya wɛrɛw

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛtikunnafonidi ni kunnafonifalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la (TISETICE

Ni musow bɛnna a kan krsquo u sigi krsquou bolo fila da u senkan

Nin tun ye masajamana dɔ ye min ni masajamana caman wɛrɛw tun bɔlen de ɲɔgɔn fɛ

143

Masakɛ kelen masamuso kelen sɔrɔdasiw cikɛlaw ani baarakɛla wɛrɛw tun brsquoa kɔnɔ O nrsquo

a ta bɛɛ sariya tun tɛ musow bolo ka bɔ u ka duw kɔnɔ ani ka baara wɛrɛw kɛ minnu tɛ

musoyabaaraw ye

Sɔgɔma cɛw bɛ bɔ ka taa baara la ka segin wulw fɛ U mana na u bɛ dumuni ɲininkali kɛ ka

tila krsquou fara ɲɔgɔn kan terimaw ka marasibɔ kɛ walima dominobɔ Musow kɛra hɛrɛ la o u

ma kɛ hɛrɛ la o o trsquou ka sira ye Don dɔ la musow sera u danna Cɛw hakilila ko mun don

Nrsquou donna so dɔrɔn u ɛ fangatigiya jira u bɛ pɛrɛn an kun ani krsquoan tɔɔrɔCɛw mrsquoa faamu

halibi krsquoanw musow ka baara fanga ka bon Muso dɔ ko o la cɛw bɛ tan de koyi Anw de

brsquoan janto denmisɛnninw na ka du ladon ka fini nɔgɔw ko ka ɲɔ susu ni krsquoa bunte ka

dumuni tobi ani baara caman wɛrɛ fana Olu ta bɛnnen bɛ dominobɔ dɔrɔn ma krsquoan

datugulen to sow kɔnɔ yen O la muso jɛra krsquoa fɔ -An ka gɛrɛwu kɛ (baarabila) O cogo de

la musow ye baara bila Cɛw bɔlen foro la anrsquou ka baarɛyɔrɔw la u dabali bɛɛ banna

Dumuni tun ma tobi Finiw tun ma ko Musow tun tɛ so fana Baw balimamusow

kanimɛmusow furumusow maminɛmusow olu bɛɛ tun bɔra ka taa U tun taara u faraɲɔgɔn

duba dɔ kɔnɔ firiyatɔ dɔ fɛ yen dominobɔ ni marasibɔ la Hali masakɛmuso tun brsquoo kɛnɛ kan

Cɛ kelen si ma se krsquoa muso lasegin so

Cɛw tun yrsquoa fɔ u ni ɲɔgɔn cɛ ko Ɛ musow bɛ segin ka na so hali a tɛ mɛɛn Musow ko an tɛ

segin so fo aw ka hakili sɔrɔ O waati kɔnɔ cɛw yrsquoa ɲini ka musow ka baaraw kɛ nka o ma

ɲɛ kosɛbɛ U ye finiw ɲɛw tiɲɛ u kotɔla Denw tun tɛ ka kasi dabila Dumuniw tun bɛ sisi u

bolohellip ani u tora u kelen na O waati kelen na dugu musow ma sɔn ka segin u kɔ Cɛw bɛ

na an ɲini nin bɛɛ kɔ u yrsquoan tɔɔrɔliba min kɛ krsquoo yafa ɲini an fɛ Fa tun bɛ ɲini ka don cɛw

la U tun yrsquo u ka baara jɔ krsquou janto so la bawo musow tun ye u bolow bɔ baaraw la Dugu

cɛw nana a faamu kelen-kelen dɔɔnin dɔɔnin ko musow ka baaraw tun ka gɛlɛn U ma se ka

bɔ nin kalama cogo di fo sisan Musow tun bɛ u ka laɲini sɔrɔli sira kanhellipnka ko balalen dɔ

nana kɛ Ka cɛw ɲɛgannento sokɔnɔbaara jiriforow tun brsquoa la ka ja Baganw kɛra

yɛrɛmabilaw ye Alikama tun bɛ ka dɛsɛ masajamana kɔnɔ ani dumuniw fana Ko bɛɛ tun

yɛlɛmana ka kɛ kojugu ye Musow ni cɛw bɛnnrsquoa kan o la ka fɛɛrɛ dɔ tigɛ ka gɛlɛya in

ɲɛnabɔ Mɔgɔ kelen sugandira fan kelen-kelen bɛɛ la fɔkabɛn kama

Cɛw ye masakɛ sugandi musow ye masamuso di

Kulu fila jɛra ka ɲɔgɔnye kɛ yɔrɔ kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ la jiritu la dala kɛrɛfɛU tun diminen don

u nisɔn tun ka go Masamuso yrsquoi kanto - aw tun brsquoan datugu so kɔnɔ An tun brsquoarsquo lakana

dɔrɔn de kɛnɛmana kow ma Masakɛ yrsquoa jaabi ten Arsquo brsquoan kɛ I ko jɔw masamuso yrsquoi sinsin

o kan Jɔw wa hun An tun bɛ baara kɛ aw ye i nrsquoa fɔ baganw o kɛra masamuso ka jaabi

144

ye Anw fana dun Aw brsquoaw taw dɔn aw trsquoa fɛ krsquoanw taw dɔn Laɲini dɔw brsquoan fɛ krsquou dajira arsquo

la U filɛ nin ye Musow brsquoa ɲini yamaruya ka di u ma u ka to ka bɔ anrsquou ka se ka baara

wɛrɛw dege Dɔw tun brsquoa fɛ ka kɛ sɛnɛkɛlaw ye sojɔlaw bololabaarakɛlaw saripancew

fɔlikɛlaw kumalasurunya la baara suguya caman Masakɛ yrsquoa ɲɛ ɲugu krsquoi miiri dɔɔnin An

sɔnna nrsquoarsquo bɛ o de fɛ o bɛ kɛ arsquo ye A banna wa Masamuso yrsquoa ɲɛ kɔmi ka tɛmɛ ni kuma

ye - Ko wɛrɛ bɛ yen cɛw ka kan krsquo u sendon sokɔnɔbaaraw la Cogo di O kɔni Abada

Masamuso girinna ka wuli krsquoa ka finiba ta ka sira minɛ krsquo a bɛ taa I jɔ i jɔ A ka ɲi hellip An

sɔnnahellipAn bɛna sokɔnɔbaaraw kɛ Nka arsquo brsquoan dɛmɛ kanniw na masakɛ yrsquoo dajira a la

Masamuso sɔnna A tun ma dabɔ dɔ ka se sɔrɔ dɔ kan O de la ɲinifɛnw sɛgɛsɛgɛra kosɛbɛ

kelen-kelen ani ka hakililafalen kɛ u kan Sɔn kɛra dɔw ma dɔw latilenna walasa bɛɛ ka

wasa Bɛnkanɲini bannen masakɛ nrsquoa muso yrsquou ka masayabanfilaw don ani krsquou kuntilenna

kɛ kelen ye

Kalansenbolo bolofara kanlan degeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli -Ka kalanden cɛmanw ni musomanw ka

dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka kɛɲɛ ni

gɛlɛya dajiralen ye

- bɛ ɲininkaliw jaabi ani krsquou ɲɛfɔbrsquou ka

faamuyali fɔ gɛlɛya in kan

ɲininkaliw

jaabiwɲinini

cikanwbaaraw

waleyali

Bilali kalan hukumu kɔnɔ Baara kɛta1

Koɲɛnabɔta

bɛ diɲɛlatigɛ don o don ko dɔ dajira min

kɔnɔ baaraw danfaralen don cɛw ni

musow cɛ

bɛ ko in sɛgɛsɛgɛ ani ka hakililafalen kɛ

jɔyɔrɔw kan

Kelennabaara

Kulukɔnɔbaaraw kalan

ani sɛgɛsɛgɛli -Brsquoa ɲini u fɛ ka masalabolo kalan min

tɔgɔ ye laquoNi musow bɛnna a kan krsquou sigi

krsquou bolo fila da u senkanraquo

-bɛ kulubaaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin

cikan ninnu ye

1-Musow ni cɛw ka baaraw tun ye mun

ye yanni fɔɲɔgɔnkɔ cɛ

2-Fɔɲɔgɔnkɔ sababu bɔra mun na

bɛ masalabolo kalan

brsquou ka baara jaabiw dajira

Kulu 1 bɛ ɲininkali jaabi minnu bɛ tali

kɛ musow ni cɛw ka baaraw kan

Kulu 2 bɛ fɔɲɔgɔnkɔ kun sɛgɛsɛgɛ

Kulu 3 bɛ bɛn sɔrɔlen nafaw dantigɛ

minnu bɛ masajamana mɔgɔw ka

hadamadenyako ni sɔrɔko kan

Kulubaara

145

3- Fɔɲɔgɔnkɔ in ɲɛnabɔra wa

4-Bɛn nɔkun kɛra mun ye masajamana

mɔgɔw kan

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

bɛ kuluw ka ɲininiw ni kunnafoni

sɔrɔlenw kafoli labɛn

-brsquoa ɲini kulu kelen-kelen bɛɛ fɛ u krsquou

baara kuma kolomaw latɔmɔ krsquou kɛ

masalabolo ye katimu walima nataliye

min bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔlen bakurubafɔ

-Bɛ dalikunnafoni damadɔw di krsquoa ka

hakilila sɛmɛntiya ni waleyaw ye minnu

bɛ tali kɛ don o don kow kan ani

donkibaruya

bɛ baara kɛlɛnw dajira ani krsquou

walanwalan

kuma koloma latɔmɔnenw bɛ kɛ katimu

ye nataliyew ani masalabolow ka kɛɲɛ

ni se walanwalannenw ye

Jɛkabaara

Hakililafalenfalen

Dantigɛliwaati

kiimɛniBakurubajateminɛ

-brsquou bila u krsquou yɛrɛ ka baara kɛlenw nrsquou

ka kunnafoni walanwalannenw

sɛgɛsɛgɛ kalanni (taabolo kɔnɔkow

sɛbɛkɔrɔ faamuyali kiimɛni

dɛmɛnanwminɛn) Degeli (baara kɛtaw

lakikaya kɔnɔkow kalanden

cɛmanmusoman taabolow ni jogow

sɛbɛkɔrɔ faamuyali hakɛ)

Kuma kɛra ko minnu kan u bɛ olu

bakurubafɔ nrsquou yɛrɛ ka daɲɛw

nataliyew walima katimu ye

Kelennabaara

Kuluw ka baara

Hakililafalenfalen

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Ka ɲɔgɔlɔnba dɔ labɛn krsquoa waleya min

bɛ masalabolo danfara kɔnnenw filiw

latilenni cogoyaw ɲɛfɔ

Bɛ ɲɔgɔlɔnba labɛn ani krsquoa bɔ Kulubaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

146

KALANBOLO 6 FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI

ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN

laquoYɔrɔ saniyali ka di bɛɛ ye nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲaman cɛ raquo1

1 Zan YanniJean Yanne [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ jajɛra 15062012 httpscalettsansrhettwardpresscom

20090530tout-le-monde-veut-saver-la-planete-mais-personne-ne-veut-descendre-les-poubelles

147

FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI

ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN

1 Forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa lamini

2 Yiriwali kuntaala jan

ɲɛbila

Sigida nrsquoa lamini hakɛ danfɛnkanɲinini ladamu taabolow yiriwali kɛnɛya ani bɛn sɔrɔli hakɛ

olu minnu sinsinnen bɛ damakɛɲɛni ni fisamanciyabaliya jɔsen baju kan u sirilen tɛ

hadamaden kelen dɔrɔn na jamakulu kɔnɔ nka u bɛ tali kɛ fana bunadama kan ka da a ka

danfɛnya yɔrɔ kan O la sa Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan bɛ

hakililajigin kɛ krsquoa jira ko laquo fasojama bɛɛ ka kan ni sigida nrsquoa lamini mumɛ anrsquoa ɲuman sɔrɔli

hakɛ ye min brsquou ka ɲɛnamaya sabatiraquo

O nrsquoa taa bɛɛ yɔrɔ minnu na ni dɔnbaliya ani mɔgɔlafilikunnafoni bɛ se ka kojugu lase mɔgɔ

ma diɲɛlatigɛ kɔnɔ forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini sabatili kuntaala jankow ye ko

kolomayɔrɔba ye o yɔrɔw la sango Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɛrɛnkɛrɛnnenya

Afiriki tilebinyanfanjamanaw

Sedeyawo bɛnkan ka ɲɛsin demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman ma brsquoa jira ko demokarasi

bɛn politiki basigi ani hadamadenjɛ tilennenya tɛ se ka sira sɔrɔ mara kɛcogo ɲuman sariyaw

O sira kelen in kan diɲɛ ɲɛmɔgɔw bɛnna a kan krsquoa jira jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba

ka lajɛ senfɛ san 2002 sɛtanburukalo la sanbakelennako kunkan ko laɲini ninnu ka don

bakuruba kuntilennaw kɔnɔ minnu bɛ se ka kiimɛ ani minnu kuntaala danbɔlen don krsquoo tɔgɔ

da sanbakelenna kuntilennaw yiriwali kama (OyɛmudeOMD)

Afirikitilebinyanfan jamanaw bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa yiriwaliko la kɛnɛya laseli bɛɛ ma jamana

sɔrɔfɛnw tilako ɲuman sigi bɛn ani demokarasi sinsinni na nrsquou ye fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛ ka

faantanya kɛlɛ fiɲɛbanaba ni fiɲɛbana ani sɔrɔko dɛnkɛrɛfɛ olu minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw

lajuguyali ani basigibaliya ju la

148

Haminankoba min bɛ gɛlɛya in kɔnɔ o ye politiki kisɛmaw ani nafamaw labɛnni nrsquou waleyali ye

minnu brsquoa to forobakɛnɛya gɛlɛyaw bɛ ɲɛnabɔ ani ka janto kɛ sigida nrsquoa lamini kɛnɛman ani

kuntaala janko la

O hakilila dantigɛlen in hukumu kɔnɔ sedeyawo jamana kelen-kelen ka kalanko taabolo ka

kan ka tali kɛ hakilila fɔlen ninnu na krsquou don kalan kirikilɔmuw kɔnɔ ani baaradegekalan

taabolow ka ɲɛsin karamɔgɔ cɛman musomanw ma kalanden kɔrɔbaw ani lakɔlidenw

O sira kelen kan masalakun in ɲɛsinnen bɛ forobakɛnɛya ma anrsquoa ni sigida nrsquoa lamini bɛ tali

kɛ ɲɔgɔnna cogo min yiriwali kuntaala jan sabatili bolodaliko ɲuman hukumu kɔnɔ

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako

ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama

Kalanbolo masalakun bolofaraw

1Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

2Yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako

ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw dɔn

Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw dɔn

Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ

Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyaw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ

Ka sigida nrsquoa lamini marali walew ani forobakɛnɛya lakana yiriwa

Ka wale ɲumanw kɛ ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw kɛlɛli ma

Kɔnɔkow

1 Forobakɛnɛya

149

aKɔrɔ

Forobakɛnɛya bɛ se ka ɲɛfɔ cogoya caman na A bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ laquo Forobakɛnɛya ɲɛnini

farikolow hadamadenya hakiliko ani seko ni dɔnko sira kan cogo dɔ la ani cogo wɛrɛ la ni

waleyaw ye minnu bɛ se ka jamanadenw ka kɛnɛya sabatiraquo Forobakɛnɛya ɲɛnini bɛ se ka

jate fana i nrsquoa fɔ mɔgɔ kelen-kelen jamakulu ani jamanaden bɛɛ ka kɛnɛya sabatili krsquoa

sababu kɛ u ka kɛnɛyako matarafali wulikajɔw ye

An bɛ se ka hakililajigin kɛ ɲɛfɔli kɔrɔ dɔ kan min bɔra Sarili Eduwari Winsilo ka

dɔnniyaɲɛninigafe kɔnɔ san 1920 laquo Forobakɛnɛya ye dɔnniya ni fɛɛrɛw ye ka banaw kunbɛn

ka diɲɛlatigɛ kuntaala janya ka kɛnɛya sabati ani ka farikolo to ɲumanya la ni sigidalamɔgɔw

ka jɛkabaara labɛnnenw ye sigida nrsquoa lamini saniyali kama banakisɛw sɛgɛsɛgɛli jɛkuluw

kɔnɔ hadamaden ka ladamu a yɛrɛ ka kɛnɛya taabolow kan kɛnɛya cakɛdaw ni dɔgɔtɔrɔw

labɛnni walasa ka kɔn ka banaw ɲɛnini ani krsquou furakɛli ɲɛsigi Ka hadamadenya sabatilifɛɛrɛw

sigi senkan minnu bɛ basigi lase hadamaden kelen-kelen bɛɛ ma krsquou ka kɛnɛya sabati Nin

bɛɛ kɛkun ye hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se cogo min krsquoa ka hakɛw nafaw bɔ minnu bɛ

tali kɛ a ka kɛnɛyakow ni si kuntaala jan sɔrɔli la

O de la diɲɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ kɛnɛyako ma o

ka baarakɛjɛkulu senfɛ san 1953 o yrsquoa jira ko jɔyɔrɔ min ka kan ka di mɔgɔ kelenkelenna ni

jamakulu ma ladamuni baaraw la kɛnɛyako siratigɛ la o nafa ka bon Nka min jateminɛna

kosɛbɛ baarakɛjɛkulu in fɛ o ye hakililaw lafɛrɛli ye minnu bɛ tali kɛ forobakɛnɛyako

ɲɛnabɔcogo la O lafɛrɛli brsquoa wajibiya ka kɛnɛyako wale bolofara bɛɛ don ɲɔgɔnna ka kɛ

taabolo kelen pewu ye saniyako banaw ɲɛsigili banabaatɔw furakɛli ani nɔgɔyabaatɔw

tɔpɔtɔli

Kabini o waati la sɔn kɛra a ma ko furakɛliw labɛnni fana ye forobakɛnɛya baara jɔnjɔnw dɔ

ye

O nrsquoa ta bɛɛ a ka kan ka pereperelatigɛ ko forobakɛnɛyako bɛ ka danfara don a ni banafurakɛ

dɔnniya ɲɛɲini cɛ sira fila kan kɛrɛnkɛrɛnnenya la

- A brsquoi banban kosɛbɛ banakunbɛn kan ka tɛmɛ furakɛli kan

- A bɛ jamakulu ka kɛnɛyako sabatili bila hadamaden kelen-kelen ta ɲɛ

b Forobakɛnɛya gɛlɛyaw Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɔnɔ

150

OmɛsiOMS ye sɛbɛn dɔ labɛn min bɛ tali kɛ laquoAfirki jamanaden miliyɔn 738raquo17 ka kɛnɛyako la

san 2006 nowanburukalo tile 20 na

Bi-bi in na Afiriki gunkanjamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 1073487000 ye

Sedeyawo jamana 15 jamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 322990000 ye⁵

OmɛsiOMS yrsquoa pereperelatigɛ a ka laselisɛbɛn kɔnɔ ko laquoAfirikiraquo jamana minnu bɛ Tɔn kɔnɔ

olu ka sɔrɔ yiriwali bɛ kɛ ni jamanadenw ka kɛnɛya ɲuman ye bawo a dilanbaaw yrsquoa jira kolaquo

kɛnɛyabaliya bɛ na ni jamanadenw ka faantanya banbali ye basigibaliya faantan sinsinni

mɔgɔ sata cayali sɔrɔtaw dɔgɔyalihellipraquo

O nrsquoa ta bɛɛ Afiriki kɔnɔ forobakɛnɛya gɛlɛyaw ka ca kosɛbɛ O ko fanba bɛ tali kɛ banakisɛw

jɛsɛnni gɛlɛyaba kan i nrsquoa fɔ sida banakisɛ sumaya ani sɔgɔsɔgɔninjɛ olu minnu bɛ mɔgɔ

miliyɔn 3 ni kɔ faga san o san O mɔgɔ sataw la denɲɛrɛnin ni denmisɛnnin ka ca krsquoa sababu

maramafɛnnakɛlɛw ni kɛnɛyako gɛlɛyaw ye

c Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma

Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoa to kalanden cɛman ni kalanden musoman ka dɔnniyaw

ni jogow sɔrɔ minnu bɛ kɛ sababu ye u ka se

Ka ko dɔ juguyali bali

Krsquou yɛrɛ lakana

Ka dɛmɛ don mɔgɔ wɛrɛ ma

3Lomɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20[ ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ

lajɛlen 15062012

httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1

4Omɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ

lajɛlen 15062012

httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1

5Censusgov People and householdInternational programsmain dataInternational data basesan

2012 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidre gionphp

151

Ka hakilijagabɔ sabati

Ka se ka sugandili kolomaw kɛ

krsquou yɛrɛ ta

Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoi sinsin tɛmɛsira kunbaw kan minnu labɛnnen don ka kɛ

kalansen koloma wolonwula (7) ye

Saniya

Dumuni kɛko ɲuman ladamu ani farikololabaraliw sinsinni

Lakalanni baloko ɲuman na ani farikolon sinsinni

Ladamu ka ɲɛsin cɛnimusoya bangekɔlɔsi fɛɛrɛw sɔrɔli ani tangali sida ni kafoɲɔgɔnya

banaw ɲangataw ma

Janto-n-yɛrɛ-la matarafali

Faratikow dabilali

Dɛmɛ ka ɲɛsin binkanni kunbɛnni nrsquoa kɛlɛli ma

Degun ɲɛsigili

Lakalanni jɔyɔrɔfa la ka ɲɛsin faratikow ma (lakalanni dɛmɛ kunfɔlɔw la)

II-Sigia nrsquoa lamini

a Kɔrɔ

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani

yiriwali kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

Ne jamanakalankaramɔgɔ bolo sigida nrsquoa lamini bɛ jate hadamadenyako dɔnniya fɛ min bɛ

hadamadenya kɛ a ka laɲini bakolo ye O de kosɔn hadamadenyako dɔnniya la janto ka kan

ka kɛ sira la min bɛ tali kɛ mɔgɔw ni sigida fɛnw na (fiɲɛ ji farakuruw jiri ni dugukolo

fɛnɲɛnamakuluw)

Siraw ninnu ɲagaminen don bawo u brsquoa jira krsquou donnen don ɲɔgɔn na a mɛɛna i nrsquoa fɔ

jamakuluw ni kungow

152

Hadamadenw sigicogo dugukolo kan o ye an fɛ dɔnniya koloma ye min brsquoa wajibiya miiri ka

kɛ daɲɛw ani hakililakuluw kan i nrsquoa fɔ nimafɛn sugu cayali daminɛwaati falenfɛnw walima

hamadenw sigicogo kɔlɔlɔ18

Tariki dɔnniya jɔyɔyɔ ka bon sigida nrsquoa lamini kow cɛla

jamanakalankaramɔgɔw fana ye tarikikalankaramɔgɔw ye Sigiyɔrɔ kɛnɛ hakɛ fana jɔyɔyɔrɔ ka

bon kosɛbɛ jamanakalankaramɔgɔw bolo Ka baara kɛ sigida nrsquoa lamini kan o fana ye ka

sigiyɔrɔ kɛnɛ labɛnniko anrsquoa yiriwali ɲɛnabɔ Kumalasurunya la sigida nrsquoa laminiko bɛ hakilila

koloma naani de bolo

Hakilijagabɔ kɛli sigida sɔrɔw kan minnu nafa dɔnna sigida nrsquoa lamini labɛnni nrsquoa

labaarali la

Yɔrɔw cogoyaw bɛ se ka kɛ gɛlɛya ye kɛnɛw labaarali la

Faratiw

Kɛnɛ nrsquoa kanfɛnw anrsquou tigiyako

Hakilila fɔlen ninnu bɛ boli fɔɲɔgɔnkɔw anrsquou waleyabaaraw kan An bolo jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

siraw jɔyɔrɔba bɛ sigida nrsquoa lamini masalakun kɔnɔ

b- Sigida nrsquoa lamini kalan

Hakilila kɔrɔw

laquoKalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o ye danbew lakodɔnni ni hakililaw fɛsɛfɛsɛli tɛmɛsira ye

minnu bɛ sew ni jogow yiriwa ka mɔgɔw cɛsiraw faamuya u ka seko ni dɔnkow anrsquou dacogo

Ladamu ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o bɛ tali kɛ fana bɛnkan tali ni jogo yɛrɛ degeli taasira

la ka bɛn sigida nrsquoa lamini ɲuman ma raquo (IyuseniIUSN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin kungo lakanani

ma san 1971)

18Mɔgɔw sigicogo yɔrɔw lalaquotɛmɛsira min fɛ hadamadenjɛkuluw bɛ sigida nrsquoa lamini fɛn dalenw

bayɛmɛma walima krsquou labɛn(kungo fɛnw tiɲɛnibangamaradugubaw sigiliw nrsquou bonyaliw ani izinibaara

olu ye mɔgɔw sigicogo yɔrɔw la kun kolomaw dɔw ye)raquo

Sun Daɲɛw kɔrɔw tubabukan na gafe ba nrsquoa tɔgɔ Lawurusi[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwlarousefrdictionnairesfrancaisanthropisation2o

153

laquo Kalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini yiriwali kuntaala jan ma o ye kalan ye min bɛ danbew fɔlɔ

bila ɲɛ Lakalanni kalansen bolofara minnu bɛna labɛn an fɛ olu ka kan krsquoa to an krsquoa faamuya

ko dugukolo ye bɛɛ nafalan ye an ka kan krsquoan janto min na O kalan in ka kan ka na ni

senyɛrɛkɔrɔ ye min brsquoa to mɔgɔ kelen o kelen krsquoi hakilijagabɔ ka ŋaniya ta ani ka waleya kɛ a

yɛrɛ ma A ka kan ka na ni jɔyɔrɔfa ye min brsquoan bila o waleyaw kɛli la anrsquoa ka kan ka

jamanaden bɛɛ kɛ demokarasi danbew matarafabaaw ye ani wulikajɔ kɛbaaw sanga ni waati

bɛɛraquo19

Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw

Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw ye ka hadamadenkuluw ni hadamaden kelen-kelen dɛmɛ

- Ka faamuyali ɲuman sɔrɔ sigida nrsquoa lamini kan ani gɛlɛya minnu dulonnen brsquoa la krsquou

lafaamuyali nɔgɔya ko ninnu kan

- Ka faamuyali ɲuman suguya caman ni dɔnniya koloma sɔrɔ sigida nrsquoa lamini nrsquoa gɛlɛyaw

kan

- Ka danbew kɔrɔ dɔ dɔn ani ŋaniya ɲuman dɔw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma walasa olu bɛ se

krsquou sendon kɔsɛbɛ sigida nrsquoa lamini yiriwali la anrsquo a lakanani na

- Ka sew dɔn minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini ɲɛfɔli ma ani sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wulili ma

- Ka waleyaw kɛ ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wuli

Kalanbolo bolodali

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati

19 Dɛmɛjɛkulu PlanetrsquoEre ka gafefitinin[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwplanetereorgancien-sitetelech-docplaqette-ongpdf

154

Kalandegeli kuntilennaw

Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn

Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ

Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyafɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ

Ka sigida nrsquoa lamini marali waleyaw ani forobakɛnɛya lakana yiriwa

Ka jogo kolomaw ta ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw ma

Kuntaala lɛrɛ 14

Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw

Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

gɛlɛyaw ma

Baara bolodalikatimu

kalansenbolow Sewkoɲɛdɔnw kɔnɔkow fɛɛrɛw Kuntaala

1 -Ka hakililaw ɲini krsquou dɔn ani

krsquou faamuya

Sigida nrsquoa lamini

forobakɛnɛya

Dɔnniyaw ni hakililaw

sirilenw Sigida nrsquoa

lamini ni forobakɛnɛya

la

-Sɛbɛnw ɲinini

(minnu

sɛbɛnnen don

mansin na

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-Kulubaara

-hakilila

fɛsɛfɛsɛli

lɛrɛ 2

2 Ka Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw

suguyaw ɲini krsquou dɔn

Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw

lɛrɛ 2

3 Ka sira don Sigida nrsquoa

lamini ni forobakɛnɛyako

gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ

-Hadamaden ka tiɲɛni

waleyaw sigida nrsquoa

lamini kan

lɛrɛ 2

155

-sigida nrsquoa lamini tiɲɛni

kɔlɔlɔw forobakɛnɛya

kan

- hakililaɲini

-hakililafalen

sinsinnen

4 Ka yiriwalifɛɛrɛ dɔw labɛn

ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

lasaniyali ani forobakɛnɛya

taabolo ɲumanw ma

forobakɛnɛya ɲuman dɔ

sinsinni fɛɛrɛw waleya

lɛrɛ 2

5 Ka Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya masalakunw

don kalanbaara la

- kalansow bolofaraw

dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

dilanni

-Kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

kɛli

-Kalansenninw kiimɛni

- Kalansenlabɛnsɛbɛn

bɛrɛbɛnnenw labɛnni

lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati

Kalansen tɔgɔkalan hukumu kɔnɔ Sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw

Kalandegeli kuntilennaw

-Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

156

-Ka sira don Sigida nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ

Kɔɲɛdɔn layiriwataw

Koɲɛdɔnw

Kalanw(Dɔnniw) sira kan Jogow(taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow)sira kan

-Ka forobakɛnɛya ɲɛfɔ

-Ka sigida nrsquoa lamini hakilila

ɲɛfɔ

-Ka jogo ɲumanw ani

taabolow ta ka ɲɛsin sigida

nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya

ma

-Ka sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw ɲɛfɔ

-Ka sira don sigida nrsquoa lamini

ni forobakɛnɛya cɛ

-Ka sigida nrsquoa lamini saniyali

lafasa

Kuntaala Lɛrɛ 3

Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw

Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

gɛlɛyaw ma

Kalan degeli kalansenbolo bolofara walanwalanni

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛman ni Kalanden cɛmanw ni

musomanw ɔ musomanw

labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Kakalanden cɛmanw

musomanw ka dɔntaw hakɛ

dɔn sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya siratigɛw la

-Bɛ ɲininkaliw jaabi

-Bɛ gɛlɛyaw fɔ ani ka

sɔsɔli kɛ u kan

- Jaabi ɲuman

sugandili

-Kulubaara

-Hakililafalen

kuluw ni ɲɔgɔn cɛ

-Hakililaɲini

Bilali kalan hukumu 1- kalanden cɛmanw -Kuluw kelenkelenna bɛɛ -Hakililaɲini

157

kɔnɔ musomanw ka sigida cogoya

ɲɛfɔli kɔfɛ yɔrɔ dɔ walima jaw

ni fotow dɔw lajɛli minnu bɛ

tali kɛ sigida nrsquoa lamini cogo

suguyaw kan karamɔgɔ

cɛman karamɔgɔ musoman

bɛ ɲininkaliw kɛ

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u ka sigida nrsquoa

lamini gɛlɛyaw latɔmɔ o kɔfɛ

a bɛ ɲininkali damadɔ labɛn

minnu bɛ tali kɛ sigida nrsquoa

lamini lakanani kan ani sira

min brsquoo ni forobakɛnɛya cɛ

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u ka gɛlɛyabaw

ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali kɛ

sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya la

2- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ kalanden

cɛmanw musomanw tila kulu

4 ye ka bɛn ni masalakun 4

ma

-ɲɛfɔli ni sigida ladonko ɲuman

-lakana latanga ani ladamu ka

ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma

-sira donni forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini cɛ

-forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa

lamini gɛlɛyaw jamana kelen-

kelen ani diɲɛ kɔnɔ

brsquoa ka dɔntaw fɔ sigida

nrsquoa lamini ani

forobakɛnɛya gɛlɛyaw nrsquou

kan

-Karamɔgɔ cɛman

karamɔgɔ musoman ka

dɛmɛ kɔnɔ ye kalanden

cɛmanw musomanw bɛ

ɲininkaliw ɲini krsquou dɔn

minnu bɛ tali kɛ

forobakɛnɛya ani sigida

nrsquoa lamini kan

-Sɛbɛnw dilenw lajɛli ani

sɔsɔli senfɛ kuluw kɔnɔ

kalanden cɛmanw

musomanw bɛ ɲininkaliw

dilenw jaabiw sɛbɛn ani

krsquou ɲɛfɔ

-Kulubaara

-Lasali

ɲininkaliw-jaabiw

-sɛbɛnw ɲinini

(minnu sɛbɛnnen

don mansin na ani

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

Hakililafalenw

kuluw kɔnɔ

158

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw

kɔmaseginniHakililafa

len

- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ waati dɔ dantigɛ

kulu saba ninnu kelen-kelen

bɛɛ ye u krsquou ka jaabiw ɲɛfɔ

Kulu kelenkelenna brsquoa ka

baara kɛlen ɲɛfɔ ka kulu

tɔw ka ɲininkaliw jaabi

- Dantigɛliwaati

hakililafalen

- Hakilifalen

sinsinnen

Sinsinni ani kuma

koloma latɔmɔnenw

bakurubafɔ

- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ sɔnni kɛ

bɛnkanhakililaw ma ka ɲɛsin

masalakun kalannen ma ani bɛ

farakanhakililaw di

O la sa

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ nin hakililaw

basigi

- Hakilila kolomaw minnu

sirilen bɛ forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini na

-sigida labɛnni nrsquoa lakanani

baaraw anrsquou nafaw

- sigida nrsquoa lamini lakanani

fɛɛrɛw jamana kelen-kelen bɛɛ

kɔnɔ sedeyawojamanaw kɔnɔ

ani diɲɛ kɔnɔ

-sira donni sigida nrsquoa lamini

forobakɛnɛya ani yiriwali cɛ

-danbe sirilenw sigida nrsquoa

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ jaabi

sɔrɔlenw sinsin ani ka

dɔnniya kuraw kuma

kolomaw latɔmɔ krsquou

bakurubafɔ

-Hakilila koloma minnu bɛ

tali kɛ forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini kan

-Sigida labɛnni nrsquoa

lakanani baaraw anrsquou

nafaw

- sigida nrsquoa lamini

lakanani fɛɛrɛw jamana

kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ

sedeyawojamanaw kɔnɔ

ani diɲɛ kɔnɔ

-Sira donni sigida nrsquoa

lamini forobakɛnɛya ani

yiriwali cɛ

-Danbe sirilenw sigida nrsquoa

lamini na

-hakililafalen kuluw

ni ɲɔgɔn cɛ

159

lamini na

-ladamuni nafa ka ɲɛsin

forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa

lamini ma min jatelen don i nrsquoa

fɔ hadamadenw ka hakɛw dɔ

-Ladamuni nafa ka ɲɛsin

forobakɛnɛya ani sigida

nrsquoa lamini ma min jatelen

don i nrsquoa fɔ hadamadenw

ka hakɛw dɔ

Kiimɛnibakurubajate

minɛ

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ baaraw kiimɛni

dajira nin cogow la

-ɲininkali datugulenw

(jaabikelenma) ɲininkali jaabi-

ɲumansugandilama

- fɛɛrɛ nɔgɔw sigili senkan ka

kalanden ka kalandenw ka

dɔntaw sɛgɛsɛgɛ sigida nrsquoa

lamini nafaw kan krsquoa ɲini krsquoo

dɔn forobakɛnɛya ni danbew

cɛsiraw fɛ

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ jaabiw

sɛbɛn kuluw kɔnɔ anrsquou

kelen kelen

ɲininkaliw-jaabiw

Kelennabaara

walima kulubaara

Dɔnniya sɔrɔlenw

latɛmɛni waleyali

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman

-bɛ kalandencɛmanw

musomanw dɛmɛ ka

kɛnɛya tɔgɔlatɔn sigi senkan

ani kungoko tɔgɔlatɔn

-brsquoa ɲini ka sigida nrsquoa lamini

ani forobakɛnɛya masalakun

sɛbɛn seko ni dɔnkow tɔn dɔw

ka baaraw kɔnɔ

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ

kɛnɛyako ni kungoko

tɔgɔlatɔn sigi senkan u

ka kalanyɔrɔ walima u ka

sigida la

-ɲɔgɔnye

- Hakililafalen

-ɲɔgɔlɔnbɔ

160

Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin

Kalandegeli kuntilennaw

Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε

Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ

Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ

Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali

kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ

Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma

Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ

Kɔnɔkow

Yiriwali kuntaala jan

aKɔrɔ

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

laquo Yiriwali kuntaala jan bɛ na ni siga-siga hakilila dɔw ye

Fɔlɔ n bεna hakililajigin kε ko yiriwali kuntaala jan ye hakilila miirilen ye kungolakanajεkuluw fε krsquoa

daminε san 1970 kɔnɔnaw na ka da dugukolo ni jamakuluw maracogo kɔlɔlɔw kan yanni

Burunditilandi bεnkansεbεn ka ta Sinsin kɛra kasaara juguw jateminɛni kan ka taabolo in labɛn

Filanan jogo ɲumanko bε yiriwali kuntaala jan hakilila yεrε cεma kan kungoko sɔrɔko ni

hadamadenyako O ye ka damakɛɲɛbaliya kɛlɛ ka tilennenya sinsin mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛTaabolo brsquoi

sinsin baju saba kan kungoko sɔrɔko ani hadamadenyako

Sabanan a tɛ se ka fɔ ko yiriwali kuntaala jan ye dɔnniya ɲinini kεyɔrɔ ye ka da a kan dɔnniya

jiralanw trsquoa kɔnɔ A labɛnni bɛ to senna waati bɛɛ la wa a bɛ tali kɛ politikiko kan ka tɛmɛ dɔnniya

kan Kabini san 1980 labanw na hakilila in yɛrɛ jɛnsɛnni kɔfɛ kɔrɔ bi naani sɔrɔla a la Olu tun bɛ tali

161

kɛ taabolow la ka kɛɲɛ kɛnyɛrɛyehakilila ma

Naaninnan yiriwali kuntaala jan bε se ka na ni taabolo danfaralenw ye setigijamanaw kɔnɔ ani

faantajamanaw kɔnɔ Setigijamanaw kɔnɔ dɔnnikɛlaw ni ɲininikɛlaw bɛ ɲininkali kɛ ni yiriwali

taabolo min bɛ senna nrsquoo bɛ to a cogo la Sariyaw ka caya o kan yɔrɔw bεε la Diɲεlatigɛ kεko

ɲuman ba hakilila (bakurubafɔ la ɲɛtaa sabatili dugukolo kan) faamuya ka di jamanadenw fɛ wa o ko

bɛ ka don ba la ladamu siratigɛw la

Yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ sɔrɔko taabolo sugandili ɲininkali bε kεYala an ka an ka yiriwali

taabolo yεlεma wa Yala an bε se ka sɔn a ma ko mobili bε siniwa mɔgɔ mliyari 1 ni murumuru 3 bεε

bolo wa Yala an krsquoa ɲini jamanadenw makow ka ɲεnabɔ kasɔrɔ an ni yiriwali min kan o ɲɛ ma

sɔrɔ Diɲɛ jamanaw tɔgɔlagɔfɛrɛnaman sigili senkan min brsquoi janto dugukolo ni dantanfɛnw na yala o

bɛ faamuya wa O de bε na ni jamanadenw ka dɔnɲɔgɔnya ni mara kɛcogo ɲuman hakilila ye

Yiriwali kuntaala jan i nrsquoa fɔ a fɔra cogo min na setigijamanaw kɔnɔ o bε na ni gεlεya ye

yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ dantanfɛnw latangali hami wulili o bɛ na ni ɲininiw sigili ye senkan

minnu ɲɛsinnen bɛ yamaruyasɛbɛnw labɛnni ma ka tɛmɛ hadamadenw lakanani kan mɔgɔdalaɲini

nasiraw la ni laquo maraliko kura raquo dogolen tɛ hakilila in kɔfɛYiriwali kuntaala jan bε sendonni kofɔ min

ma yamaruya O de ye setigijamanaw mɔgɔ cεsirilenw dɔw ka laɲini ye ka faantanjamanaw ma

walasa ka dantanfɛnw lakana

O de la n sigalen tε kosεbε bawo n sɔnnen don hakilila in kɔnɔko dɔw ma O nrsquoa ta bεε n ka

kɔsannaɲininiw brsquoa to n ka n janto n yɛrɛ laraquo

b Yiriwali kuntaala jan kalan

Yiriwali kuntaala jan kalan (EDEDEEDD) brsquoa to diɲε ferekecogo ka faamu dɔnniya mɔgɔya

taabolo ɲuman ani fasodenɲumanya nasiraw la Yiriwali kuntaala jan kalan bɛ kalansen

bolodalenw kɔnɔ

Sigida nrsquoa lamini kow sɔrɔkow hadamadenya ni seko ni dɔnko kow ni ɲɔgɔn cε siraw

faamuyali o bɛ kalanden cεmanw ni musomanw dεmε nin ko ninnu faamuyali la kosεbε

Hadamadenjεkuluw siriɲɔgɔnna

Jogo ɲumanw tali minnu bε damakεɲεni ninnu don ba la

Nafa min bɛ ɲɔgɔndɛmɛ na diɲɛ kɔnɔ

Yiriwali kuntaala jan kalan laɲini jɔnjɔn ye ka fεεrεw di jamanaden nataw ma u ka se ka

sugandiliw ni kɛ ka hakilijagabɔw kε yiriwali kuntaala jan gεlεw kan minnu brsquoa to u bɛ se ka

kolatigɛliw kɛ ani ka baara kɛ ni hakili ye krsquou yɛrɛ ani jamana nafa

162

Kalanbolo baara bolodalen

Masalakun bolofara 2 Yiriwali kuntaala jan

Masakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin

Kalandegeli kuntilennaw

Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε

Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ

Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ

Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali

kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ

Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma

Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ

Masalakun bolofara 2nan Yiriwali kuntaala jan

Kuntaala Lεrɛ 16

163

MinεnDɛmɛnanwSεbεnw

Sedeyawo misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara

dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan

jamanaw ni diɲε sariyaboliminεnw Afiriki bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin hadamaden ni fasojamaw ka

hakεw ma min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda 21nan

bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo kan

jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw kana

ladon Afiriki kɔnɔ adw

Baara bolodalisεbεn

Kalansenbolo

bolofara

SeKoɲεdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fεεrεw Kuntaala

1 Ka yiriwali kuntaala jan

hakililaw dantigε

Hakilila minnu bε tali kε yiriwali kuntaala

jan ani sigida nrsquoa lamini na

- Sεbεnɲiniwi (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na ani minnu bε

εntεrɛnεti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛsɛli

- Hakililafalen

Lεrɛ2

2

Ka gεlεyaw ɲini krsquou dɔn

minnu bε yiriwali

kuntaala jan bali ka

waleya

Sigida nrsquoa lamini gɛlɛya minnu bɛ boli

yiriwali kuntaala jan kan

Lεrɛ 2

3

Ka sigida nrsquoa lamini

gεlεyaw ni yiriwali

kuntaala jan waleyali siri

ɲɔgɔn na

Sigida nrsquoa lamini tiɲεni kɔlɔlɔw yiriwali

kuntaala jan kan

Lεrɛ2

4 Ka yiriwali kuntaala jan

ɲεtaa fεεrεw tigε

Yiriwali kuntaala jan waleyali sabatili

fεεrεw

Lεrɛ 4

5

Ka yiriwali kuntaala jan

gɛlɛya don kalan baara

kεtaw kɔnɔ

- Kalan dakun bεε dɔnnikεminεnw ni

kalanbaaraminɛnw sεgεsεgεli

- Kalansensεbεnw labεnni

- Kalansenbolo bolofara kalandegeli

waleyali

- Kalansenbolo bolofara kalan

bolofaranin kiimεni

- Kalansenlabεnsεbεn mabɛnnen dilanni

Lεrɛ6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2nan Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

164

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli

ma yiriwali kuntaala jan sabatili kama

KalanDegeli kuntilennaw

Ka baara kεtaw bolodasɛbɛn dɔ labɛn yiriwali kuntaala jan sabatili kama

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Yiriwali kuntaala jan sabatili

Koɲεdɔn layiriwataw

KOɲɛDƆN

Kalan sira kan Jogo sira kan Fεεrεw sira kan

- Ka yiriwali kuntaala jan ɲεfɔ

- Krsquoi ka yɔrɔ sigida nrsquoa lamini

gεlεyaw ɲini krsquou dɔn

Ka fasodenɲumanya jogo ta

sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli la

- Ka yiriwali kuntaala jan cogoyaw dantigε

- Ka i ka yɔrɔ ladonni anrsquoa lasaniyali baaraw

Kuntaala Lεrɛ 6

MinεnDɛmɛnanw

Sedeyawo ka misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara

dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan

jamanaw ni diɲε sariyasɛbɛnw Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakεw

lafasali kan min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda

21nan bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo

kan jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi Bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw

kana ladon Afiriki kɔnɔ adw

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

165

Karamɔgɔ cεmanmusoman Kalanden cεmanwmusomanw

Labɛn

kɔrɔdɔnnen kɔrɔ

sɛgɛsɛgɛli

bɛ kalanden cɛmanmusoman sendonni

anlsquoa ka seko ni dɔnko hakε sɛgɛsɛgɛ ka

ɲεsin hakilila kalantaw ma

bε ɲininkaliw jaabi

bε yiriwali kuntaala jan kuma fɔ ka ɲɔgɔn

fɛla ɲini a kan

- jaabi ɲuman

sugandili

-Kelennabaara

- Hakililaɲini

- Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

- bɛ waleya dɔ kɛli dajira walima ka jaw

ni nataliye dɔw sɛbɛkɔrɔ lajɛ

- brsquoa ɲini kalanden cεmanmusomanw fε

u krsquoa jira ko hadamaden sabatili tɛ sira

sɔrɔ sigida nrsquoa lamini sabatili kɔ

- Karamɔgɔ cεmanmusoman bε sigida

nrsquoa lamini kunnafonisεbεnw bila

kalanden cεmanwmusomanw ka bolo

kan (yɔrɔ saniyalen yɔrɔ nɔgɔlen

ɲεfɔli ɲεnamaya cogoya fanga bε se ko

minnu kɔrɔ hellip) ani yiriwali kuntaala jan

kan ka laban krsquoa ɲini u fε u ka sigida

nrsquoa lamini ɲεfɔ ani ka yiriwali kuntaala

jan cogoyaw dantigε

- Kalanden cεmanmusomanw bε ko in

waleya walima ka ɲεgεnw ni jaw sɛbɛkɔrɔ

lajε

- brsquoa jira ko sigida nrsquoa lamini sabatili tɛ sira

sɔrɔ jama ka kεnεya sabatili kɔ

- Kalanden cεmanmusomanw bε sεbεnw

lajε ka ɲininkaliw jaabi

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- Kɔlɔsiliw

Hakililaɲini

- Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw

kɔmaseginni

bɛ dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw

kulusigili la ka kɛɲɛ ni cakɛminɛnw ye

(dɛmɛnanw)

Kulu kelenkelenna ka kumalasela bɛ

baara kɛlenw dajira ninnu kan

- Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

ɲɛfɔli

- Hadamadenw makoɲεfεnw sɛbɛnni

dumuni fiɲε saniman sigida nrsquoa lamini

saniman

- U ka sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala

jan gεlεyaw

- Sɔrɔfɛnw tɔpɔtɔli

- Sigida nrsquoa lamini tiɲɛni sababu anrsquoa

kɔlɔlɔw

- Fɛn min bɛ sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan siri ɲɔgɔn na

Hakililafalen ani

kulubaaraw

sɛmɛntiyali

dantigɛlikɛnɛsigi

Hakililaw

nafawsinsinni ni

kuma kolomaw

latɔmɔni

Karamɔgɔ cεmanmusoman bε kuluw

ka jaabiw lamɛn kunnafoni minnu brsquou ka

hakililaw jε krsquoolu fara u kan ka fɔlenw

sεmεntiya ani krsquou dεmε u ka kuma

koloma labanw latɔmɔni na

Kalanden cεmanwmusomanw

- Ko minnu ye tiɲε ye ani nrsquou bε se ka kε u

brsquou hakili to olu la u ka sigida yiriwali

kuntaala jan kundon yiriwali kuntaala jan

sɔrɔli gεlεya bεε furakεli kɔrɔ

- U brsquou kundon yiriwali kuntaala jan ɲɛtaa

kɔrɔ

- Jεkabaara

Bakurubafɔkati-

mu dɔ labɛnni

Kiimεnibaaraw

bakuruba jateminε

bɛ baara dɔw kiimεnisɛbɛn labɛn min bɛ kɛ

sababu ye ka waleyaw kɛ ka dɔ bɔ sigiyɔrɔ

gɛlɛyaw la

Baarakɛkuluw kɔnɔ kalanden

cɛmanwmusomanw bɛ kunnafoniw

ɲini u ka sigida nrsquoa lamini tiɲɛw kan

-Kalandenw bɛ baarabolodalisɛbɛn

dilan

Sɛbɛnw dilanni

Kulubaara

166

Kalanbolo gafe lajɛlen Forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

Kalanbolo wɛbu lajɛlen forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Forobakεnεya

Hakilila kɔrɔ

- httpwwwlaroussefrencyclopediediverssansA9_publique90008

- httpwwwintellegofrsoutien-scolaire-1ere-st2s-aide-scolaire-sciences-sanitaires-et-socialessante-sante-publique15558

httpwwwlegifancegouvfraffichTextedocidTexte=JORFTEXT000000227015εtdateTexte

- httpwwwdestinationsantecoml-oms-penchee-sur-les-africainshtml

Sigida nrsquoa lamini

Hakilila kɔrɔ

- httpwwwtechno-sciencenet onglet=Glossaireεtdefinition=3469

- httpreseauecoleetnatureorg

- httpwwwiucnorgfr

Yiriwali kuntaala jan

Ladamuni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan ma httpwwwmeirieucomECHANGESlepripdf

httpreseauecoleetnatureorg

httpwwwiucnorgfr

KALANBOLO 7NAN FANKELENFƐJAMANAW

KA DONɲƆGƆNNA

LatεmεniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Karamɔgɔ cεmanmusoman

bε kalandenw bila ka baarabolodalisɛbɛn dɔ

labɛn (baara kεtaw u kεminɛnw)

waatiboloda dεmεbaaw kɔlɔsili ani kiimεni

walasa ka yεlεma ɲuman don u ka sigida nrsquoa

lamini cogoya la ka kεɲε ni yiriwali kuntaala

jan ye

167

laquo A ɲuman ye ka fanga ni jɔsen ɲεnamaw di Sedeyawo ma minnu bɛ jamanaw taw sanfɛ

walasa a ka se ka ko latigɛlenw waleya ani ka bɛnɲɔgɔnmaya sabati politikiko siratigɛ la

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ raquo

1 Wansεsilasi Sakere Kεri MɔnzalaMenceslas sacreacute Cœur Monzala Afiriki tilebinyanfan jamanaw ka donɲɔgɔnna

hakililaw Sedeyawo fangabulonw sεgεsεgεli san 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajεra 15062012

httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-afrique-de-louest-

analyse-du-cadre-institutionne17html

FANKELENFƐJAMANAW

KA DONɲƆGƆNNA

1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Dantigεli

168

abini yεrεmahɔrɔnya sɔrɔla jamana minnu bε fan kelen fε Afiriki tilebinyanfan

kɔnɔ olu yrsquoa ɲini ka fara ɲɔgɔn kan u marabaa kɔrɔw ye dancε minnu ci u ni

ɲɔgɔn cε walasa krsquoolu bin ka bɔ yen U laɲini tun ye ka ɲɔgɔnhakililajiginkεnε sigi

u jɛlen bɛ kuntilenna minnu na yiriwali sira kan olu waleyali kama ani ka fanga jɔnjɔn sɔrɔ krsquou

ka ɲɔgɔndεmε sigi senkan ani krsquoa sinsin O hakilila in kεra fankelenfεjamanaw ka

bolodiɲɔgɔnma waleyalisira ye san tan laban in kɔnɔ

Walasa ka donɲɔgɔnna nafa don jamanadenw ka ɲεnamaya kɔnɔ ani u krsquoa faamuya kosɛbɛ

Sedeyawo jamanakuntigiw bɛnna laɲini dɔ kan min ka kan ka waleya sanni san 2020 cε

jamanaw ka Sedeyawo ka bɔ o la krsquoa kɛ jamanadenw ta ye

Fankelenfεjamanaw ka tɔnw sigili ani sigidajamanaw ka tɔnw i nrsquoa fɔ Afiriki

tilebinyanfanfεjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn (Sedeyawo) Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ

yiriwali ani wariko tɔn (Imowa UEMOA) Sɛnɛgali Ba labaarali jamanaw ka tɔn

(OyεmuweyεsiOMVS ) Sahelijamanaw ka jakεlεtɔn (SilisiCILSS ) Joliba Ba fala donni ba la

(AbeyεfuyεniABFN ) adw Nin bεε bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka cɛsiri jira ka baara kε

ɲɔgɔn fε ani krsquou kan di donɲɔgɔnna jɔnjɔn sabatili kama

Kalanbolo se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fankelenfεjamanaw ka

donɲɔgɔnna sinsinni ma

Masalakun bolofara fila bε kalanbolo in kɔnɔ

1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

K

169

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo ka kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kalandegeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara la

170

2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara

waleyali

3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka

baara waleyali

4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kɔnɔkow

Sedeyawo jirali

Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwali tɔnba (Sedeyawo) ye fankelenfεjamana tan ni

duuru ka jεkulu ye min sigira senkan san 1975 A ka baara ye sɔrɔ donɲɔgɔnna sabatili ye

laquo sɔrɔ sira bεε kan i nrsquoa fɔ iziniko taamakow kunnafonidikow kuranko sεnεko kungo

sɔrɔfɛnko jagoko ni nafolokow hadamadenyakow ani seko ni dɔnko hellipraquo

San 1993 Sedeyawo fanga bonyara segin kɛlen bεnkansεbεn kan krsquoa kalan ni bɛn ni lakana

jateli ye Afiriki tilebinyanfan fε O hakilila in kεra sababu ye ka bεnkansεbɛn dɔ bolonɔbila san

1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogo kan u ɲɛnabɔli u banni ani bɛn ni lakana sabatili

Jamana 15 bε Sedeyawo kɔnɔ bi (Benεn Burukina Faso Kapuwεri Kɔnɔwari Ganbi Gana

Gine Konakiri Gine Bisawo Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn ani Togo)

Moritani yrsquoa yεrε fosi ka bɔ Sedeyawoko la san 2000

ƐfεmiFMI ka fɔ la Sedeyawo tɔnjamanaw ka jamanakɔnɔsɔrɔ mumɛ labugunda (PeyibePIB)

hakɛ bakuruba anrsquou ka sanni se kɛɲɛni (PepeyaPPA) hakɛ bakuruba bɛ bɛn

Lamerikɛndolariwari miliyari 56486 ma o yrsquoa bila sɔrɔko setigiya jɔyɔrɔ 25 nan na diɲε kɔnɔ

Sedeyawo jamanaw dugukolo kɛnɛ mumɛ bɛ bɛn kilomεtεrεkare miliyɔn 51 ma a jamanaden

hakɛ mumɛ ye miliyɔn 299 ɲɔgɔnna ye

Sedeyawo tariki anrsquoa jujɔn

Afiriki tilebinyanfan tɔnba sigili hakilila sɔrɔla kabini san 1964 A bɔra Liberiya jamanakuntigi

kɔrɔ Wiliyamu Tubumani na O siratigε la bεnkan dɔ bolonɔbilala Kɔnɔwari Gine Konakiri

Liberiya ani Saralɔn cε san 1965 nka o ma sira sɔrɔ San 1972 awirilikalo la Nizeriya

jamanakuntigi Zenerali Gowɔni ni Togo jamanakuntigi Zenerali Eyadema yrsquou cɛsiri poroze in

171

waleyali la U ye hakilila dɔw fara ɲɔgɔn kan ka jamana 12 yaala krsquoolu ka dɛmɛ ɲini krsquoa ta san

1973 zuluyekalo la ka se a utikalo ma Lajε dɔ labɛnna Lome walasa ka bɛnkan dajiralen

sɛgɛsɛgɛ

Mɔgɔ faamuyalenbaw ni sariyatigiw ka lajε dɔ kεra Akara san 1974 zanwuyekalo la ani

minisiriw ka lajε dɔ Mɔrɔbiya san 1975 zanwuyekalo la O lajε fila bεε ye bɛnkansɛbɛn dajiralen

in sɛbɛkɔrɔ sɛgɛsɛgɛ A laban na Afiriki tilebinyanfan jamana 15 yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn

in na ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔko yiriwali tɔnba sigi senkan (Legɔsi bεnkan)

san 1975 mεkalo tile 28 Labɛnlajɛ minnu yɛrɛ nana ni Sedeyawo sigili ye olu bolonɔbilala

Lome Togo san 1976 nowanburukalo tile 5 Walasa ka sɔrɔw donɲɔgɔnna sennateliya ani ka

barika don bolodiɲɔgɔnma na politikiko nasira la yεlεma donna bεnkansεbεn na krsquoa bolonɔbila

san 1993 zuluyekalo la

Sedeyawo lakodɔnna Afiriki sɔrɔko AyeseAEC yiriwali ntuloma duuru dɔ ye

KomesaCOMESA SeeyasiCEEAS IgadiIGAD SadɛkiSADC ani SedeyawoCEDEAO Olu

yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn na min bɛ bolodiɲɔgɔnma sinsin AyeseAEC ni SeyeyεriCER cε

san 1998 feburuyekalo la

Sedeyawo kuntilennaw anrsquoa jɔsenw

Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔnba kuntilenna ye bolodiɲɔgɔnma ani

donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko la walasa o ka bange

sɔrɔkelenya ni warikelenya la ni tɔnjamanaw ka sɔrɔ mumɛ don ɲɔgɔn na O donɲɔgɔnna in

ka kan ka kε sababu ye ka jamanadenw ka diɲɛlatigɛ nɔgɔya ka sɔrɔ labugunni sabati ka

tɔnjamanaw cɛsira sinsin ani ka kε sababu ye ka Afiriki bɛɛ lajɛlen ka ɲεtaa ni yiriwali sabati

Segin kɛlen bɛnkansɛbɛn in kan krsquoa kalan san 1993 o tun ka kan ka barika don tɔnjamanaw

cɛ bolodiɲɔgɔnma na sɔrɔ ni politikiko siratigɛ la O bɛnkansɛbɛn in yrsquoa dantigɛ ko sɔrɔko laɲini

ye ka jɛ sugufiyɛ kelen na ani wari suguya kelen Politikiko nasira la laɲini ye ka

depitebulonba kelen sigi senkan Afiriki tilebinyanfanjamanaw tɔgɔ la ka sɔrɔko ni

hadamadenya yiriwalibulon kelen sigi senkan ani ka Sedeyawo ka kiiritigεbulon kelen sigi min

bɛ kiiriso kɔrɔ nɔnabila ka tɔn ka kolatigɛlenw waleya O bεnkan in bε Sedeyawo yamaruya a

krsquoa jɔyɔrɔ fa ka Afiriki tilebinyanfan fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi ani krsquou ban

Sedeyawo brsquoa ka wale sinsin nin jɔsen jɔnjɔnw kan

172

Tɔnjamanaw damakεɲεni anrsquou ka makoɲεɲɔgɔnma

Jamanaw ka ɲɔgɔndεmε ani u kafolen senyεrεkɔrɔ

Bolodiɲɔgɔnma jamanaw ni ɲɔgɔn cε

Politikiw bɛrɛbεnni ɲɔgɔn ma ani porogaramuw donni ɲɔgɔn na

Jεlenya tilennenya sɔrɔko ni hadamadenyako la

Tɔnjamanaw ka kɛlɛbinbaliya ɲɔgɔn kan

Bɛn sabatili basigi ani lakana

Fɔɲɔgɔnkɔw banni nɔgɔya la

ɲɔgɔnbonya ani hadamaden ka hakεw layiriwali nrsquou lakanani

Demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni

Sedeyawo fangabulonw

Walasa a ka se krsquoa ka baaraw kε Sedeyawo ye nin fangabulon ninnu sigi senkan

Jamanakuntigiw ni gɔfɛrɛnamankuntigiw ka lajε

Waleyali sekeretariya

Tɔn depitebulon

Tɔn kiiritigεbulon

Sɔrɔ ni hadamadenya sabatibulon (o ka kan ka sigi)

Sedeyawo ka yiriwalinafolobɔ ni yiriwali banki (BeyideseBIDC)

Sedeyawojamanaw yiriwali nafolobɔda (FeyɛrideseFRDC)

Sedeyawojamanaw ka baarabaw kεli banki (BeyɛriseBRIC)

Afiriki tilebinyanfan warikocakεda (AmawoAMAO)

Afiriki tilebinyanfan ka wariko ɲεɲinicakɛda (ImawoIMAO)

Afiriki tilebinyanfan kεnεyako sabatilitɔn (OwasiOOAS)

Baarakεjɛkulu kεrεnkεrεnnenw (olu ye fɛɛrɛko baarakɛjɛkulu kɛrɛnkɛrɛnnen 6 ye)

Baarakɛcogo fɛɛrɛ min tara san 1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli u banni bɛn ni

lakana kama Jɛkulu minnu sigilen bɛ fɛɛrɛwaleya kama fanga tigilamɔgɔw brsquoo kɔnɔ

wale kɛbaga sekeretɛri laadibaa fɔkabɛn kama ani tɔnjamana tan lakana tigilamɔgɔw

(Burukina Faso Gana Gine Konakiri Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn

Togo)

Kuntilenna baara ani danbe bajuw

173

Sedeyawo kuntilenna

Ka marabolo sigi dancɛw tɛ min kɔnɔ min

yiriwalen bɛn ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnma bɛ min

kɔnɔ a sinsinnen bɛ mara kɛcogo ɲuman

kan sɔrɔfɛn camanba bɛ se ka lasɔrɔ

jamanadenw fɛ min kɔnɔ krsquoo sɔrɔfɛnw don

ba la ni sababulada ye walasa yiriwali

kuntaala jan ka sabati ani sigida nrsquoa lamini

tangali

Sedeyawo ka baara

Ka bolodiɲɔgɔnma ani donɲɔgɔnna sabati

olu minnu bɛ na ni jɛ ye sɔrɔko la Afiriki

tilebinyanfan fɛ walasa ka jamanadenw ka

diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati ka sɔrɔ

basigili sinsin ani krsquoa jiidi ka tɔnjamanaw

cɛsira layiriwa ani ka kɛ sababu ye ka

Afiriki ka yiriwali ɲɛtaa sabati

Sedeyawo danbe bajuw

Kisɛya

Kisɛya waleyali tangali nrsquoa sinsinni kɛra

sababu ye diɲɛ bɛɛ ka sɔn krsquoa kɛ misali ye

jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la sɔrɔko

ni wariko la

Bonya

Ka ɲɔgɔnbonya sabati Sedeyawo

baarakɛlaw nlsquoa jamanadenw cɛ ani ka

kodilanse bonya kuradilan ani kunnafoni

munumunucogo ɲuman

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Suguya caya

Ka jamanacamanko siyacamanko ani

seko ni dɔnkocamanko lakodɔn krsquoolu

faamuya ani krsquoo hakililaw jiidi krsquou bonya

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Hɔrɔnya

Krsquoi cɛsiri kosɛbɛ walasa baara sariya

jɔnjɔnw ka labato ka jama ka dannaya

sɔrɔ anrsquoa ka bonya ka da an ka waleyaw

kɛcogo kan

Sendonni kow la

Ka jama sendonni ɲini krsquoa don ba la

lafaamuyali bɛ kɛ min kan min bɛ kɛ

Sedeyawojamanaw ka baaracamankɛko

dugucamanko ani seko ni dɔnkocamanko

hukumu kɔnɔ politiki ni kolatigɛli dakun bɛɛ

lajɛlen na

Tilennenya

Tilennenya ani kuma ɲuman fɔli i

jamanadenɲɔgɔnw ye krsquoo hakilila don

Sedeyawo mɔgɔ bɛɛ kun na ani

fangabulonw kɔnɔ ka kɛɲɛ ni Afiriki

tilebinyanfan jɔsen jɔnjɔnw ye

Jɛlenya

174

Ka baara kɛ ni baara kɛcogo fɛɛrɛ jɛlenw

ye walasa lafaamuyali kɛra kolatigɛlen

minnu kan ani politiki labɛnni taabolow ka

sabatii

Baaraɲɛdɔn

Ka baaraɲɛdɔn jira ani cɛsiri diɲɛ

tɔgɔlabaaraw ɲɛni na anrsquou waleyaliko

ɲumanw ani ka jogo ɲumanw ta ani waso

Afiriki tilebinyanfan baarakɛyɔrɔw la

Laadiriya

Ka ɲɔgɔnlafaamuya latigɛliw kɛ kasɔrɔ i

ma da mɔgɔ kɔkan tilennenya la laadiriya

ani kɛɲɛni

Sɛbɛkɔrɔɲɛni

Ka sariya gɛlɛn sigi senkan teliya la min

baaraw tɛ jɔ ka ɲɛsin mɔgɔw jamanaw

Afiriki tilebinyanfan ani diɲɛ tɔgɔlalaɲiniw

sabatili ma

175

Donɲɔgɔnna ntulomaw

Afiriki tilebinyanfan sɔrɔfɛnw layiriwali (mɔgɔw sekow layiriwali cɛ ni muso

damakɛɲɛni sigida nrsquoa lamini ɲuman) fasodenya kelen

Bɛn ni basigi Afiriki tilebinyanfan bɛnni nrsquoa basigili fɔɲɔgɔnkɔw karatukaratu ani

kɛrɛfɛdɛn tɛ min kɔnɔ

Mara kɛcogo ɲuman mara kɛcogo ɲuman politikiko ni sɔrɔko sira kan jɛlenya ni

jɔyɔrɔfa forobafɛnw labaaracogo la ani hadamadenw ka hakɛw lakanani koɲuman

Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna (jago sugu wari sɔrɔfɛnw yɔrɔw politiki) Afiriki

tilebinyanfan jɛli sugu kelen na wari suguya kelen na wari jurudonbaaraw ani u juru

saracogo ɲuman ɲɛnabɔlen bɛ min kɔnɔ

Kɛnyɛrɛye cakɛda yiriwali Jɛɲɔgɔnya kolo gɛlɛn ani gɔfɛrɛnamankunda ni

kɛnyɛrɛyekunda ka faraɲɔgɔnkan o ye labɛn ye min ka fisa forobacakɛdaw ni

kɛnyɛrɛyecakɛdaw labugunni ma

Bɛn lakana ani mara kɛcogo ɲuman

Bolodiɲɔgɔnma layiriwali

Sɔrɔko kɛɲɛni ni ɲɔgɔndan jɛlenya sira kan

Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna

Fanga sigibolo se

Lakikaya bakuruba

176

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara 1lɔ se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali

KalanDegeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara la

2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara

waleyali

3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka

baara waleyali

4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kuntaala Lɛrɛ 12

MinɛnDɛmɛnansɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw ani jamana

sariyasigisɛbɛn

- Sedeyawo ka misaligafe

- Jaw

177

- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

SeKoɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka Sedeyawo kuntilenna

nrsquoa ka baara ɲini krsquou dɔn

Hakilila minnu bɛ tali kɛ

Sedeyawo kuntilenna a ka baara

anrsquoa danbew la

- Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bε

εntεrɛnεti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Lɛrɛ 2

2 Ka Sedeyawo jɔsenw anrsquoa

danbe bajuw lajɛya

Jɔsenw ani danbe bajuw Lɛrɛ 4

3

Ka masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

Kalansenlabɛnsɛbɛn labɛnni

Kalandegeli kalanbolo bolofara

dɔ labɛnni krsquoa waleya

Kiimɛni

Lɛrɛ 2

4

Baara minnu ka ɲi

Sedeyawo kuntilenna nrsquoa

ka baara sabatili ma

layiriwali

Waleyalifɛɛrɛ minnu ka ɲi

Sedeyawo kuntilenna sabatili ma

anrsquoa ka baara waleyali

Lɛrɛ 4

178

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1lɔ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Sedeyawo kuntilenna a ka baara anrsquoa danbe bajuw

KalanDegeli kuntilennaw

Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

la Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆN

KalanDɔnni sira kann Jogobaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛMɔgɔyasira

dɔnniya sira kan

- Ka kɔrɔ di Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara ma

- Ka Sedeyawo danbe bajuw ɲɛfɔ

- Ka jogo ta min ni danbe bajuw bɛ ɲɔgɔn

ta

- Ka sɔn jamanacamanko seko ni

dɔnkocamanko ani siyacamanko ma

- Ka jatigiya kɔrɔ walanwalan

Ka Sedeyawo danbe

bajuw sɛgɛsɛgɛ

Kuntaala Lɛrɛ 2

179

MinɛnDɛmɛnanSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw jamana sariyasigi

- Sedeyawo ka misaligafe

- Jaw

- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo BAARA KƐTAW Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn

kɔrɔdɔnnen

kɔrɔ sɛgɛsɛgɛli

Ka kalanden cεmanmusoman

sendonni nrsquoa ka seko ni dɔnko

hakε dɔn ka ɲεsin hakilila

kalantaw ma

U bε ɲininkaliw jaabi

jaabi ɲuman sugandili

Kelennabaara

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

kalanden cɛmanwmusomanw

ɲininka u ka Sedeyawojamana

dɔw danbejɔkanw fɔ

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

hakililafalenfalen kɛ danbejɔkanw

kan walasa ka bɔɲɔgɔnfɛyɔrɔw ni

ɲɔgɔndafayɔrɔw labɔ u kɔnɔ

- Hakililafalen

- Hakililaɲini

- Sεbεnɲini (minnu sɛbɛnnen

don mansin na ani minnu bε

εntεrɛnεti kan) Ka ɲɛsin

Sedeyawo bɛnkansɛbɛn ma min

tara san 1993 zuluyekalo la ani

jamana sariyasunba

- Kulubaara

180

- Kɔlɔsili

- ɲininkaliw nlsquou jaabiw

Kulukɔnɔbaaraw

sɛgɛsɛgɛli nrsquou

lakaleli ani

hakililafalenw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

danbe baju damadɔ dajira minnu

bɔra Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara anrsquoa danbe bajuw

masalabolo kɔnɔ

- bɛ nin cikan ninnu di kulubaara

kama

- danbe minnu kofɔlen don

masalabolo kɔnɔ aw kelen-kelen

anrsquoaw lajɛlen krsquoolu kalan krsquou ɲɛfɔ

ka jɛya

- ka Sedeyawo ka baara ɲɛfɔ ka

jɛya

- ka katimu dɔ ci ka Sedeyawo

danbew sanga don o don danbew

ni kɛwalew ma

Kalandenkulu kelen-kelen ka

kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔw

jaabiw lase tɔw ma

- Kulubaaraw ka hakililafɔ

- Hakililafalen kalanden

cɛmanwmusomanw ni ɲɔgɔn cɛ

dantigɛlikɛnɛ kan

- ɲɔgɔlɔnbɔ

Dɔnniya kura

sɔrɔlenw

labɛnniSinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw

farali la ɲɔgɔn kan ani krsquou kulusigi

ka na ni kunnafoniw ye minnu bɛ

kumakoloma latɔmɔnenw dafa

Kalanden cɛmanwmusomanw brsquou

jilaja ka kɔnɔko basigilenw fara

ɲɔgɔn kan kuluw kɛlen kɔ ka

hakililafalenw kɛ

Hakililaw faraɲɔgɔnkan

Kiimεni

Bakuruba-

jateminε

Karamɔgɔ cɛmanmusoman brsquoa

ɲini kalanden cɛmanmusomanw

fɛ u ka Sedeyawo danbew kɛ

sɛbɛn ye ka kɛɲɛ ni jamanaw

cogoyaw ye walasa krsquou ka

dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛ o kan

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

baarakɛjɛkuluninw sigi-sigi o sɛbɛn

dilanni kama

Kelennabaara

181

Latεmεni

Dɔnniya

sɔrɔlenw

waleyali

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

dɛmɛ don tile kelen

lafaamuyalibaara labɛnni na seko

ni dɔnko jiralidɔgɔkun kɔnɔ walasa

siya wɛrɛw ni jamana wɛrɛw krsquou

danbew jira ɲɔgɔn na

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

tile kelen lafaamuyali kɛ lakɔli la

walima u ka kin kɔnɔ

- ɲɔgɔlɔnbɔ ɲɔgɔlɔnba ɲɔgɔlɔn

fitinin

- ɲɔgɔnye

182

Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ka ɲɛtaa ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

Kɔnɔkow

Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou taabolow

Politiki ni sariyalako donɲɔgɔnna

- Ka sedeyawo sariyaw bila jamanayaw taw sanfɛ ko latigɛlenw waleyali la

- Cakɛdaw dɔw sigili senkan minnu bɛ jamana taw sanfɛ nrsquou bɛ tali kɛ kɔlɔsili ni ko latigɛlenw

jalatigɛli la kiiritigɛbulon depitebulon sɔrɔ ni hadamadenyako sabatilibulon

- Bolodiɲɔgɔnma politikiko siratigɛ la

- Mɔgɔw ka taamaw u sago la sɔn kɛra porogaramu min ma san 1978 mɛkalo lajɛ senfɛ

dakun saba (3) brsquoo kɔnɔ

- Wizaw (visas) binni

- Dagayɔrɔko hakɛ

- Sigiyɔrɔko hakɛ

183

Sɔrɔko ni wariko (sugufiyɛ kelen wari suguya kelen izini dugujukɔrɔfɛnw kɛnyɛrɛye

sɛnɛ hellip)

- Sedeyawo ka porogaramuw labonyali ka baara suguya wɛrɛw don u kɔnɔ misali la sɔrɔ

taabolow bɛrɛbɛnni ɲɔgɔn ma

- Fangabulonw ka baarakɛnafolo sɔrɔli Sedeyawo yɛrɛ fɛ wari dɔ tigɛli jamanaw kun 05

wusuru binni jamana wɛrɛw kan u ka minɛnw donni kunkɔrɔ Sedeyawo kɔnɔ walasa ka Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna musaka sɔrɔ

Bolodiɲɔgɔnma duwaɲɛko la

- Jagofɛnw falenfalenni labilali porogaramu o min bɛ kɛ sababu ye ka duwaɲɛsokelenya

sigi senkan dɔɔnin-dɔɔnin Sedeyawojamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

- O duwaɲɛsokelenya bɛna ni duwaɲɛwari ni wusuruw wulili ye pewupewu ka bɔ

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ anrsquoolu ɲɔgɔnnaw ani binkanniwusuru minnu bɛ sara jamanaw

dancɛw tɛmɛni na krsquoolu wuli ani ka wusuru suguya kelen sigi Sedeyawojamana bɛɛ tɔgɔ

la nrsquoo bɛ wele TeyeseTEC Wusuru min bɛ sara dancɛw tɛmɛni na ni sɔrɔfɛn

bayɛlɛmabaliw ye jamana tan ni fila (12) yrsquoo wuli ka bɔ u ni ɲɔgɔn cɛ Benɛn Burukina

Faso Kɔnɔwari Ganbi Gana Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn

Saralɔn ani Togo

- Ka duwaɲɛsow ka baara kɛlenw kunnafoni fɛsɛfɛsɛliko ɲuman taabolo minɛn dɔ sigi

senkan nrsquoo ye SidoniyaSYDONIA ye walasa ka dɔ faracogo ɲini tɔnjamanaw

duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ kan

Bolodiɲɔgɔnma jagoko sira kan

- Ka lozisiyɛli ErotarasiEUROTRACE sigi senkan kɔkanjago jatew sɛgɛsɛgɛli kama

Sedeyawo ka bolofɛnjirasuguw labɛnni jago nasira la

- Bɛnkan tara jamana wolonwula fɛ san 2000 marisikalo la ka dancɛw bin ka bɔ u ni ɲɔgɔn

cɛ Benɛn Burukina Faso Gana Mali Nizɛri Nizeriya ani Togo

184

Hadamadenya ani seko ni dɔnko donɲɔgɔnna (kalanko suguya caya denmisɛnya

kɛnɛya turisimu adw)

- O taaboloi dantigɛlen in nafa bɛ sɔn ka bonya nrsquoa bɛɛ ye sabula yan de jamanadenw bɛ

sɔn ka diɲɛ nrsquoa ye krsquou ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ Jamanadenw sɔnni o ma o bɛ sɔrɔ u dali la

a la krsquou bɛɛ ye yɔrɔ kelen mɔgɔw ye A kɛra donɲɔgɔnna ye o walima ladamuni bɛn kama

nin taasira bɛɛ sinsinnen bɛ hadamaden de kan

- A ka ca a la nin donɲɔgɔnna in waleyali seko ni dɔnko sira kan o bɛ kɛ kɔrɔlen ni

fɛsitiwaliw sugu ani jamanaw ka ɲɔgɔnsɔrɔko wɛrɛw labɛnni ye

Nka nin ko ninnu waleyali bɛ se ka bali ni mɔgɔw yrsquou ban ɲɔgɔn ta la ani ka ban ɲɔgɔn na

sira caman fɛ fo nrsquoa kɛra dɔnkiliko ye Hakilila in sera ka waleya kosɛbɛ dɔnkɔliko sira kan

sabula danyɔrɔ tɛ dɔnkili la Nka a ka ca a la o brsquoa sɔrɔ dɔnkilidala bɛ ka dɔnkili da jama min

ye nrsquoo brsquoa ka kanfɔta mɛn o ye jamana fila ni kɔ mɔgɔw ye

Bolofɛnjirasugu min sigira senkan san 2011 o kun tun ye ka Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna

ani jagoko layiriwali sabati tɔnjamanaw cɛ A masalakun tun ye laquo ka dɔ fara jago fanga kan

tɔnjamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ ni jɛɲɔgɔnya ye gɔfɛrɛnaman ni kɛnyɛrɛye cɛ raquo

- Fura min tun ka kan ka sɛgɛsɛgɛ kosɛbɛ o tun ye lakɔlikalan kalansen bolodalenw

bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma O bɛrɛbɛnni in kana faamu kalan suguya kelen kɛli ye nka a ka

faamu fangafaraɲɔgɔnkan sira fɛ kalanko la

- O siratigɛ la misali kelen min bɛ se ka dajira tɔw cɛla o ye fɛsitiwali dɔ labɛnni ye

kalandenw fɛ (bawo sinsin ka kan ka kɛ denmisɛnsɛrɛw de kan) min na

kalandenɲɛnajɛkuluw a farikoloɲɛnajɛkuluw tɛna bila ɲɔgɔn na jamana ni jamana nka u bɛ

fara ɲɔgɔn kan ka kɛ Sedeyawo jamanaw ka denmisɛnkulu lajɛlenw ye baaraɲɛdɔn bɛ

falenfalen minnu kɔnɔ nka fangafaraɲɔgɔnkan hukumu kɔnɔ kasɔrɔ a ma kɛ ni ɲɔgɔndan

ye Ntolatankuluw tɛ kɛ fadenw ye nka u bɛ kɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna

labɛnyɔrɔw ye ɲɔgɔndan in tɛna kɛ fadenkɛnɛ ye farikoloɲɛnajɛkuluw cɛ nka a bɛ kɛ

jamanaw ka ɲɔgɔndɛmɛ kalanso ye

ɲɔgɔlɔnba tɛ jamana kelen ka seko ni dɔnko jira bilen a bɛ kɛ hadamadenya

ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya kalansoba ye

185

- Ni donɲɔgɔnna hakilila faamuyara jamanaw fanfɛ i nrsquoa fɔ a jiralen bɛ cogo min na

sanfɛmisali kɔnɔ hakilila min bɛ jamanaw taw sanfɛ hakɛlabatoko la o fana ka kan ka dajira

O la ni jamana caman ɲɔgɔndankuluw bɛ sigi jateminɛ ɲɛnama bɛ kɛ ka hakɛlabato

taabolow don ba la

- Sedeyawo ye sɔrɔko jɛkulu ye a man kan krsquoa to fili krsquoa sɔrɔ baara taabolo la fili min brsquoa bali

a ka faamuya ko a ka sugu diyalifɛɛrɛ ka kan ka tɛmɛ sira min fɛ o ye jamanadenw ka

sigiɲɔgɔnya taabolo labɛnni ye

O la walasa ka jamanaden wɛrɛ ka siranɲɛ bɔ mɔgɔw la siranɲɛ min ye faciyɛn ye fo baara

ka kɛ sinsinnan fila kan

- denmisɛnnin

- koɲɛɲinihakili ani ɲinini diyanye

Denmisɛnnin ka kan ka lasu a ka ɲɛbɔ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ danfara dɔnniya ɲɛɲinini fɛ ni

ɲɔgɔnkunbɛnw ni hakililafalen ɲɛnamaw cayali ye o kɛnɛw kan baliku (mansa) ka kan krsquoa

yɛrɛ minɛ a ka faya jirako jugu la ka ɲɛsin laquo dɔ diyɔrɔ ani dɔ sɔrɔyɔrɔ ko labɛnnenw ma raquo

A bɛ se ka mɔgɔ dabali ban min tɛ jateminɛ kɛ nin kow la ko Ala ye mɔgɔw da a mrsquou kɛ

kelen ye ka laban ka dɔ ɲɛrɔcin (bila) o ka bin dɔ kan u ka kɛlɛ ka ɲɔgɔn tiɲɛ

A bɛ se ka kɛ mɔgɔ min ma da ko la o trsquoa dɔn ko mɔgɔw tɛ kelen ye O cɛ in sago don krsquoo

cogoya in misali dɔ ye a ɲɛ A bɛ hakili sɔrɔ nrsquoa bɛna taa taama na ka maramafɛn ta krsquoa

yɛrɛ lakana krsquoa ɲini fana a ni mɔgɔ ka taa ɲɔgɔn fɛ nrsquoa bɛ don krsquoa da a bɛ da sɔgɔ a yɛrɛ

dala A brsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ a yɛrɛ ka so kɔnɔ kasɔrɔ a brsquoa dɔn ko sariyaw bɛ yen

gɔfɛrɛnaman ka lakanabaaw bɛ yen maramafɛnw bɛ minnu bolo ka mɔgɔw ɲangi minnu ka

tɔɔrɔ bɛna se a ma A krsquoa yɛrɛ ɲininka hakilila jumɛn brsquoa la ka ɲɛsin a jamanadenɲɔgɔnw ma

nrsquoa bɛ taa taama na ni maramafɛn ye a bɛ jogo jumɛn miiri nrsquoa dugudenɲɔgɔnw ye tuma min

na a brsquoa ka soda tugu krsquoa denw nrsquoa ka baaradenw ka daw tugu ani krsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ

A fɔ a tɛ ka diɲɛmaa bisigi ni waleya dɔ ye i nrsquoa fɔ ne fana brsquou bisigi ni n ka kumaw ye cogo

min na Nka hadamaden dancogo Ala fɛ ale ni ne si tɛ krsquoo jalaki ni fosi ye Hadamaden

nege anrsquoa diyanyeko olu trsquou dama jurumu ye Ko minnu yɛrɛ brsquoa bila a diyanyekow la olu

fana tɛ jurumuw ye ni mɔgɔw tɛ sariyaw dɔn minnu brsquou kɔn wa mɔgɔw fana tɛ sariya dɔn ko

186

la min ma deli ka kɛ sariya fosi fana tɛ se ka sigi ni mɔgɔw ma bɛn a kan ka dɔ sugandi ka

bila a sigili la HobɛsiHOBBES2

Jɔlifɛnko la (kuranko telefɔniko duguma taamako sanfɛtaamako ani jikantaamako)

- Enɛriziko

- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1982 jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ Afiriki

tilebinyanfan gazitɛmɛsirako poroze kan Sedeyawo ka laɲini kɔnɔ diɲɛ waribonba ye Afiriki

tilebinyanfan gazitɛmɛsira baaraw kɛli ɲɛbilajateminɛ daminɛ

- O siratigɛ la Benɛn Gana Nizeriya ani Togo olu bɛnna a kan ka gazitɛmɛsira dɔ labɛn

Nizeriya dugujukɔrɔgazi lasɔrɔli la enɛrizi labaarali kama

- Enɛrizi sɔrɔkɛminɛnw yiriwali ani tɔnjamanaw kuransow kalansoli dantigɛlisɛbɛnba labɛnni

- Kurandisoba kelen sigili senkan Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la min bɛ wele Afiriki tilebinyanfan

Powɛripulu laquo Power Pool Ouest Africain raquo

- Kunnafonifalensirako

- Sɔn kɛra porogaramu min ma jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ san 1979 nrsquoo ye

ɛntɛlikɔmu fɔlɔINTELCOM I ye Tɔnjamanaw ɲɔgɔnsɔrɔli telefɔni na telɛkisi fɛ ani fakisi fɛ

ɛntɛlikɔmu filananINTELCOM II Telefɔnici sɔrɔcogow lakurayali baaraw jateminɛni Ka

bɛnɲɔgɔnmaya saratiw dafa nɔgɔya donni kama telefɔniko la

- Siraw bɔli ka Afiriki tilebinyanfan jamanaw bila ɲɔgɔn na

- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1980 desanburukalo lajɛ fɛ Lome ka bɔ Nuwakisɔti ka

se Legɔsi o furancɛ kilomɛtɛrɛ 4560 la kilomɛtɛrɛ 3800 dilanna o ye 83 kɛlen ye

- Ka bɔ Dakaro ka se Njamena o kilomɛtɛrɛ 4460 la kilomɛtɛrɛ 3894 dilanna o ye 88

kɛlen ye

2 HobɛsiHOBBES Bibili dɔ don A dakun 13nan [ ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra 15062012

httpwwwiterevapfdisciplinesphiloEnseignement20de20la20philosophiebulletinsBulletin5Hobbeshtm

187

Sira minnu ka kan ka bɔ ka jamanaw sɔgɔ ɲɔgɔn na o janya mumɛ ye kilomɛtɛrɛ 11423 ye

kilomɛtɛrɛ 7653 dilanna o la o ye 67 kɛlen ye

- Dugumataamako nɔgɔyali

- Sedeyawo ye kariti finmannama dɔ dilan mɔbilitigiw kama Jamana 12 yrsquoo kariti in tali

yamaruya Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri

Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo

- Minɛnw ni mɔgɔw donkabɔ bɛnkan jamanaw kɔnɔ sirabakantaama senfɛ o dabɔra ka

jagofɛnw donni nɔgɔya ani krsquoa teliya tɔnjamanaw kɔnɔ Jamana 5 bɛ krsquoo bɛnkan in waleya

Benɛn Kɔnɔwari Mali Nizɛri ani Togo

- Mɔgɔw ni minɛnw ka taakaseginko ɲuman ani taamaw porogaramu kɔlɔsilijɛkulu sigili

jamanaw kɔnɔ O jɛkuluw sigira jamana 12 kɔnɔ Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana

Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo

Sigida nrsquoa lamini minɛcogo taabolo sira kan

- Waleyali porogaramu labɛnnen ni SilisiCILSS ka dɛmɛ ye Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la

- Jilafalenfɛn fogontaw kɛlɛli (Jilabaganin)

- Jakungu kɛlɛli

- Dɔ farali jamanaw metewocakɛdaw fanga kan

Bɛn ni lakanako sira kan

- Jamanaw ka binkannibaliya ɲɔgɔn kan o bɛnkan tali san 1978

- Jamanaw ka ɲɔgɔnmagɛn lakana sira kan o bɛnkan tali san 1981

- Sedeyawo jɔsenw politikiko la o bɛnkan tali san 1991 zuluyekalo la Dantigɛlisɛbɛn min

bɔra o kɔnɔ o bɛ lafasalifɛɛrɛw kan ka ɲɛsin demokarasi jɔsenw sabatili ma

- EkomɔguECOMOG (Sedeyawo ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu) Ale sigira bɛnkan fɛ min tara san

1990 lajɛ senfɛ

- Liberiya kɛlɛban wulikajɔw

188

- Sedeyawo tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Burukina Faso Ganbi Gana

Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali ani Saralɔn

- Jamana wɛrɛw Uganda Tanzani

- Saralɔn kɛlɛban wulikajɔw

- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Gana Gine Konakiri Mali Nizeriya Sɛnɛgali

- Gine Bisawo kɛlɛban wulikajɔw

- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Ganbi Nizɛri ani Togo

- Wulikajɔ min kɛra Jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ Gine Konakiri ani Sɛnɛgali fɛ

- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili anrsquou ɲɛnabɔli fɛɛrɛ sɔn kɛra olu ma san 1998 lajɛ senfɛ Sɛbɛn

bakuruba dajiralen fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ɲɛmadali ni kɔlɔsili fɛɛrɛ sigili senkan ani

fangabondaw walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa

- Kɔlɔsili kɛyɔyɔ 4 Kotonu Wagadugu Banjulu ani Mɔrɔbiya

- ɲɛmadali ni kɔlɔsili cakɛda sekeretariya la Abuja

- Fɔkabɛn ni lakanajɛkulu dɔ sigili senkan tɔnjamana 9 mɔgɔ bɛ min kɔnɔ

- Sabalibagaw ka jɛkulu dɔ sigili senkan

- Bilankɔrɔkɛlɛbolo dɔ sigili senkan

- Bɛnkan tali ka dan sigi maramafɛn misɛnninw sanni na ka don nrsquou ye anrsquou dilanni Sɔn kɛra

o bɛnkan ma san 1998 ɔkutɔburukalo lajɛ senfɛ

-Baarabolodalisɛbɛn ani jɛkoɲumanya sariya dɔ tali ka bɛn o kan

- Bɛn sabatili layiriwali

- Sɔrɔdasiw ni lakanabaa tɔw kalanni

- Maramafɛn misɛnninw jateminɛni dancɛw la

189

- Kunnafonikafoyɔrɔ dɔ ni Afiriki tilebinyanfan jatebɔsɛbɛn dɔ sigili senkan maramafɛn

misɛnninkow kunkan

- Maramafɛnw hakɛ lakodɔnnenw kantaw kafoli nrsquou tiɲɛni (Liberiya ni Mali yrsquoo kɛ)

- kumaɲɔgɔnya nɔgɔyali ni maramafɛnw dilanbaaw nrsquou feerebaaw ye Jɛkoɲumanya sariya

sigili

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna kolomayɔrɔw nrsquoa nafaw (+ sɛmɛntiyali)

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnnako lakurayali o bɛ na ni fɛɛrɛ kɛnɛman ye mɔgɔ ka kan ka da

min na walasa ka yiriwali gɛlɛyaw ɲɛnabɔ Sedeyawo kɔnɔ o gɛlɛya sababu bɔra jamana

kelen-kelen ka sɔrɔfɛnw nrsquoa ka sɔrɔ cogoya wɛrɛw hakɛ dɔgɔyali la Sira wɛrɛ fɛ ka da Afiriki

jamanaw suguw koronni kan fangafaraɲɔgɔnkan ani taabolo kisɛmaw tali olu bɛ se ka kɛ

sababu ye ka sɔrɔ labugunni sennateliya ka fura sɔrɔ sɔrɔfɛnw dɔgɔyali ani yiriwalinafolobɔ

ni falenw hakɛ dɔgɔyali la

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna nafaw ye jumɛnw ye

Sugunin minnu brsquoa la ka cakɛdaw ni porozew ka se dɔgɔya olu bɛna fara ɲɔgɔn kan

walasa ka jɔyɔrɔ sɔrɔ ɲɔgɔndanw kɛnɛ kan O la cakɛda kisɛmaw na se ka yiriwa

Sugufiyɛw bonyali bɛ se ka kɛ sababu ye ka yiriwalinafolobɔ labugun ka sɔrɔ kɛta

lataa ɲɛ ani ka dɔnniyaw ni fɛɛrɛw falenfalenni ɲɔgɔn ma nɔgɔya

Donɲɔgɔnna bɛ se fana ka dannaya ni sɔrɔ yiriwali yɛlɛmasen kuraw lataa ɲɛ O bɛ

ka bange sɔrɔ jiidili la sariyabatojamana bonyali hukumu kɔnɔ ani tigiya hakɛw

sariya taabolo ɲumanya ani fanga bolili jɛlenya la

Krsquoa sababu kɛ Afiriki tilebinyanfan fɛɛrɛ tigɛlenw ye tɔnjamanaw bɛ se ka dɔ fara u ka

bɛnkanɲini fanga kan diɲɛ kɔnɔ u bɛna se krsquoo kɛ u jɛkululama O tɛ sira sɔrɔ tuma

bɛɛ krsquoa sababu kɛ jamanaw kelen-kelen ka nafaɲini ye U hakilila tun tɛ kelen ye o la

Jamana fitininw bɛ se ka nafaba sɔrɔ tɔn kɔnɔ bolodiɲɔgɔnma sababu la ni sɔrɔfɛnw

kafoli ye walima u tilali tɔn kɔnɔ nrsquou bolofɛnw farali ye ɲɔgɔn kan walima sɔrɔfɛnw

tilali u ni ɲɔgɔn cɛ

Donɲɔgɔnna bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw dɔgɔya ka na ni dannaya ye ani ka jɛkabaara

sinsin lakananiko la

190

Nin nafa sɔrɔta ninnu bɛ tali kɛ donɲɔgɔnna hakɛ la ka kɛɲɛ ni gɛlɛyaw ni kosɔgɔbɛsɔgɔbɛw

wulili ye dancɛw la (sɛbɛnɲɛnabɔw ani jamanaw ka sɔrɔfɛnw saratiw danfaraw) Nin nafa

ninnu bɛ tali kɛ o la layidu ni dannaya fanga cogoya la tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna musakaw (kunkow)

Nrsquoi ye nafaw fɔ yɔrɔ min na o brsquoa jira ko musakaw fana bɛ yen

Dɔbɔli wusuru sarataw hakɛw la o bɛ sɔn ka na ni kɔmunu ye falenw cogoya la

Jamana minnu tɛ tɔn kɔnɔ krsquoolu ka sɔrɔfɛn da nɔgɔw nɔnabila ni tɔnjamanaw ta

da gɛlɛnw ye jamana caman na

Donɲɔgɔnna dabali tigɛlenw bɛ se ka dɔ bɔ duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ la

ka di gɔfɛrɛnaman ma O binni musaka cogoya bɛ tali kɛ jamanaw ka se la ka

fɛɛrɛw dantigɛ minnu bɛ se ka nafolosɔrɔsira wɛrɛw dayɛlɛ u ye

Donɲɔgɔnna bɛ se ka jamana ka yɛrɛmahɔrɔnya minɛ a la walima krsquoa danbe dɔw

tila a la seko ni dɔnko siratigɛ la nka a mana bɔ da o da fɛ donɲɔgɔnna nafa ka

bon nrsquoa musakaw ye

Gɛlɛyaw ani cɛsirikow

Gɛlɛyaw

Kanw

Fasolafasafasolafasa sanfɛda

Mara kɛcogo jugu

Faamuyali fanga dɔgɔyahakili

Sariya labatobaliya ka ɲɛsin mɔgɔw nrsquou ka sɔrɔfɛnw donkabɔ u sago la tɔnjamanaw

kɔnɔ

Lakanabaliya kunkankow

Taama ani kunnafonifalenfalenko saraw

Faantanya

Fanga sigibolow fɛgɛnya

Basigibaliya politikiko la ani mara kɛcogo jugu sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta)

cayali jamana dɔw kɔnɔ o bɛ fiɲɛ bila politikiko la Afiriki tilebinyanfan fɛ

191

Jamanaw ka sɔrɔ fanga dɔgɔya Afiriki tilebinyanfan mɔgɔ kelen ka sɔrɔ hakɛ tɛ tɛmɛ

Lamerikɛndolariwari 410 kan

Jamanaw ka sɔrɔw suguya dɔgɔyali

Sɛnɛfɛnw ani dugukolojukɔrɔfɛnw de ye Sedeyawojamanaw ka sɔrɔ baju ye Afiriki

tilebinyanfanjamanaw dun tɛ se krsquoolu labaara ka nafa sɔrɔ u la

Makoɲɛfɛndilan iziniw ma yiriwa ka se ka fɛnw dilan minnu bɛ jago layiriwa

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Jɔlifɛn ɲɛnamaw ntanya sirabako kunnafonifalenfalenko ani enɛriziko siratigɛ la

- Sira man ca wa u cogoya man ɲi

- Telefɔni tɛ labɔli kɛ a dun da ka gɛlɛn

- Kuran dita tɛ labɔli kɛ kuransara fana ka ca

Faamasigiyɔrɔ ka ca siraw kan yuruguyuruguwariw bɛ minɛ yɔrɔ minnu na balan ka

sira kan ndash sɛbɛnko sɔgɔbɛsɔgɔbɛ fana ka ca

Jamanaw trsquou niyɔrɔw di a ɲɛma Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ka

baarakɛnafolo la

Cɛsirikow

Sarati fɔlɔ minnu ka kan ka dafa tɔnjamanaw fɛ

Politiki basigicogo sigili senkan

Kiiritigɛfɛɛrɛ ɲuman ani sariya jɛlenw sigili senkan

Bololabaarakɛla ɲɛnamaw sebaga caman kalanni

Baara minnu ka kan ka kɛ jamanaw kɔnɔ

Politiki basigicogo sigili senkan

Mara kɛcogo ɲuman kɛrɛnkɛrɛnnenya la ni demokarasi sinsinni ye ani yɛlɛmasen

kuraw donni sɔrɔ dakunbaw ni kolabɛnnidaw la

Dakun kɛrɛnkɛrɛnnen minnu bɛ sɔrɔko donɲɔgɔnna kɔnɔ

- ka mɔgɔw ka donkabɔ nɔgɔya tɔnjamanaw kɔnɔ

192

- Ka dɔ bɔ faamasigiyɔrɔw la (balanw) jamanaw cɛ sirabaw kan

- Ka Sedeyawo tɔgɔlataamasɛbɛn dilan ani ka baara kɛ nrsquoa ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ

- Ka tɔnjamana polisicakɛdaw ka bolodiɲɔgɔnma sabati

- Jagofɛnw taakasegin

Ka duwaɲɛsɛbɛn bɛrɛbɛnnen tɔnjamanaw ma labɛn krsquou don nɛgɛ la ka baara kɛ nrsquou

ye

- Dilanyɔrɔ seereyasɛbɛn

- Duwaɲɛya walew tɔgɔw

- Jamanaw cɛ sirabakanboli karinɛ

- Ka dantigɛlisɛbɛn don jamana jɔsenw latilenni porogaramu PasiPAS kɔnɔ

- Duwaɲɛsokelenya Ka jamanaw donni labɛn duwaɲɛtɔnba kelen na ni dɔ bɔli ye jagofɛnw

ladonsara hakɛw la

- Sɔrɔ dakunbaw bɛnɲɔgɔnmaya

- Ka jamanaw donni labɛn Sedeyawojamanaw warikotɔnba la

- Ka sɔrɔ labaarako ɲumanw sabati walasa ka se ka bɛnɲɔgɔnmaya sarati

dantigɛlenw labato

- Ka kɔlɔsilijɛkulu sigi tɔnjamana kelen-kelen kɔnɔ

- Ka bɛnɲɔgɔnmaya saratiw don PasiPAS kɔnɔ

- Sedeyawo ka baara kɛtaw musakali

- Ka bɛnkan waleya min bɛ boli wari tigɛta hakɛ kan jamanaw kun

- Ka bɛnkan lakodɔn

- Ka wari tigɛta jamanaw kun don san baarakɛnafolo sariya kɔnɔ

- Ka wari tigɛtaw dalajɛ krsquou bila Sedeyawo ka kɔnti kɔnɔ

- Fangabulonw ka dɛmɛdɛmɛnilabɛnw

193

- Ka minisiriso sigi senkan jamana kelen-kelen kɔnɔ ka ɲɛsin sɔrɔko donɲɔgɔnna ma Afiriki

tilebinyanfan na

- Ka minisirisow ka baarakɛjɛkulu dɔ sigi senkan Sedeyawo ka kolatigɛlenw kɔlɔsili kama

min bɛ ɲɔgɔnye kɛ waati ni waati dantigɛlenw na

- Jɛɲɔgɔnyasiraw taamani nafolobɔlaw fɛ ka Sedeyawo haminankoporogaramuw jateli fɔ

nafolobɔlaw ye kɛrɛnkɛrɛnnenya la SeyeyaCEA BadiBAD ɛfɛmiFMI Diɲɛ waribonba ani

Erɔpu jamanaw ka tɔnba

Baara minnu ka kan ka kɛ Afiriki tilebinyanfan na

- Politikiko nasira la

- Ka ninnu waleyali kɔlɔsili sabati

- Binbaliya ɲɔgɔn kan bɛnkan bɛn kɛra min kan san 1981

- ɲɔgɔnmagɛn bɛnkan lakananiko la

- Sedeyawo politikiko jɔsenw bɛn kɛra minnu kan san 1991 zuluyekalo la

- Politiki ani porogaramuko nasira la ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ baara kɛta la

- Falenw labilali

- Kɔkan sɔngɔwalan kelen (duwaɲɛkelenya)

- Sɔrɔ dakunba bɛnɲɔgɔnmaya

- Dɛmɛ donni jatekow la

- Ka hakilijagabɔ kɛ falenw labilali jateminɛsɛbɛn kan baara bɛ se ka kɛ ni min ye ni

wasa ye

- Misali la ka dantigɛlisɛbɛn don PasiPAS kɔnɔ walima sɔrɔ yɛlɛmasen kura

porogaramu

- Sedeyawo sekeretɛriya ni AmawoAMAO nrsquoo ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka

wariko tɔnba ye olu bɛ tɔnjamana kelen-kelen ka se hakɛ kiimɛ ka ɲɛsin

bɛnɲɔgɔnmaya sarati waleyali ma

- Ka nafolo tigɛta tɔnjamanaw kun bɛnkan waleyali kɔlɔsi

- Fanga sigibolow labɛnw

- Ka fanga sigibolow mabɛn kokura (Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ani

nafolobɔda)

194

- Ka baarakɛla faamuyalenba laadiriw ta ka bila fangabulonw kunna (ka jamana bɛɛ ka

mɔgɔ bɔta hakɛko bɔ a la)

- Ka Sedeyawo tɔgɔlakiiribulon sigi

195

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ baloɲɔgɔnkanko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanw kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 18

DɛmɛnanSɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn latilennen san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔn sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn wɛrɛw faamuyalicogo ɲuman

kalangafe jamanaw ka sariyasigisɛbɛnw

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

SewKoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka danbew ni hakilila minnu

bɛ tali kɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna na faamuya

kosɛbɛ

Danbew ni hakilila minnu bɛ tali

kɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna na

Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bε εntεrɛnεti

kan)

- Kulubaara

- Tɔnbaara fɛn o

fɛn ka fisa

donɲɔgɔnna

Lɛrɛ 2

2 Ka waleyaw sigi senkan Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

sabatili kama

Waleyalifɛɛrɛw Afiriki

tilebinyanfanjamanaw ka

donɲɔgɔnna sabatili kama

Lɛrɛ 2

3 Ka gɛlɛyaw dantigɛ Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

waleyali la

Gɛlɛyaw ni balan minnu bɛ Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

waleyali la

Lɛrɛ 2

Ka Afiriki tilebinyanfan Dɔnnikɛminɛnw ni

196

4 donɲɔgɔnna masalakun don

kalanbaaraw la

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

kalan dakun bɛɛ la

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- Kalandegeli kalansenbolo

bolofaraw waleyali

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

sabatili ma

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalenw

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanw kɔnɔ

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew

197

Koɲɛdɔn layiriwataw

Koɲɛdɔn

Kalan dɔnni sira kann JogoBaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛwMɔgɔya dɔnniya sira

kan

- Ka donɲɔgɔnna kuntilennaw

faamuya kosɛbɛ

- Ka donɲɔgɔnna sendonkow sɛbɛkɔrɔ

faamuya ka ɲɛsin jamanadenw ma

- Ka Afiriki tilebinyanfan fangabulonw

bonya

- Ka sɔn ɲɔgɔn na

- Ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ

Ka jogow ta minnu bɛ

donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli

Kuntaala Lɛrɛ 4

198

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

labɛn kɔrɔw

dɔnnen kɔrɔw

kɔlɔsili

bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalanden

cɛmanw ni musomanw ka dɔnta ni kɛta

hakɛ kiimɛ anrsquou ka seko ni dɔnko hakɛ

ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma

bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

bɛ masalabolo dɔ kalan kalanden

cɛman ni musoman ye Sedeyawo

jamanaden dɔ ka gɛlɛya sɔrɔlen kan

kiiriko ni hadamadenyako la a ka

jamana kɔkan an ka fankelenfɛjamana

in dɔ la a brsquou hakilila ɲini ni baro sigili

ye gɛlɛya in kan

Kumafalenfalenw kɔnɔna na u

brsquou hakililaw di gɛlɛya dajiralen

in kan

- Hakililafalen

- Hakililaɲini

- Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na ani

minnu bε εntεrɛnεti

kan) Sedeyawo

bɛnkansɛbɛn min tara

san 1993 zuluyekalo la

ani jamana sariyasunba

- Kulubaara

- Kɔlɔsili

- ɲininkaliw nrsquou jaabiw

Kulukɔnɔbaaraw

kalan

- nrsquoa bɛ se ka ɲɛ bɛ taa mɔgɔw nrsquou

bolofɛnw donkabɔ jateminɛ dancɛ dɔ la

ani ka ɲininkaliw kɛ kalandenw na u ye

fɛn minnu kɔlɔsi

- bɛ ɲininkalisɛbɛn dɔ dajira Afiriki

tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna

kuntilennaw kan ani mɔgɔw nrsquou

bolofɛnw ka donkabɔ

- bɛ Kalanden cɛmanw ni musomanw

bila ka sɛbɛn dɔ kalan u tilalen ka kɛ

kulu misɛnninw ye walasa u ka se

bɛ mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka

donkabɔ jateminɛ dancɛ la ka

ɲininkaliw jaabi

u kɛlen ka kuluw sigi mɔgɔ 4

walima 5 bɛ minnu kɔnɔ u bɛ

ɲininkaliw jaabi (bɛnkan ni

sariyasunba sariyasen min bɛ

tali kɛ bolodiɲɔgɔnma kan

jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani

Sedeyawo labɛncogo kalanni

199

- ka donɲɔgɔnna tariki nrsquoa kunw labɔ

- ka donɲɔgɔnna waleyaw kulusigi ka

kɛɲɛ nrsquou suguyaw ye anrsquou kɛcogoya

- ka kolomayɔrɔw cɛsirikow ani balan

minnu bɛ donɲɔgɔnna na ka fura sɔrɔ

olu la ani ka kuma Sedeyawo kan

nrsquou sɛgɛsɛgɛli kɛli ɲɔgɔn fɛ)

Sɛgɛsɛgɛli

sinsinni ni kuma

kolomaw latɔmɔni

- bɛ waati di jɛkulu kelen-kelen ma u krsquou

ka hakilijagabɔ jaabiw dajira

- bɛ dɛmɛdon u ka kunnafoni sɔrɔlenw

sigisigicogo la anrsquou tocogo la hakili la

bɛ dafalikunnafoniw di ka kumakoloma

latɔmɔnen dilan o sira kan

- Kalanden cɛman ni musoman

ka kulu kelen-kelen ka

kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔ

jaabiw lase tɔw ma

- kɔnɔko basigilen minnu sɔrɔla

hakilijagabɔ senfɛ kuluw ka

hakililafalenw kɔnɔ u brsquou

banban olu farali la ɲɔgɔn kan

- Sedeyawo jamanaden nakun

bɛ sɛmɛntiya ka kɛɲɛ ni Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

kuntilennaw ye i nrsquoa fɔ san

1993 bɛnkan yrsquoa dantigɛ cogo

min na

- Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou

kɛcogoyaw

- Sedeyawo fangabulonw nrsquou

baarakɛcogo

- Donkabɔ tɔnjamanaw kɔnɔ i

sago la

- Kulubaaraw ka

hakililaɲɛfɔ

- Hakililafalen kalanden

cɛman ni musoman cɛ

dantigɛlikɛnɛ kan

- Kɔlaseginni jɛkabaara

kɔnɔ

Kiimεni

Bakurubajateminε

brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ balan minnu bɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna ɲɛ u ka sɛgɛsɛgɛlinin krsquoo

kan u ka sigida la

bɛ kulu fitininw sigi krsquoo

sɛgɛsɛgɛli kɛ

- Sɛgɛsɛgɛlisɛbɛn

Latεmεni

dɔnniya sɔrɔlenw

bɛ dɛmɛdon tile kelen lafaamuyali

labɛnni na seko ni dɔnko jirali dɔgɔkun

kɔnɔ walasa ka siya wɛrɛw walima

bɛ tile kelen lafaamuyali kɛ

- ɲɔgɔnye

- ɲɔgɔlɔnbɔ

200

waleyali jamana wɛrɛw danbew di ɲɔgɔn ma lakɔliso la walima kin kɔnɔ - ɲɔgɔlɔnnin adw

Kalanbolo wɛbu lajɛlen Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

- httpwwwecowasint

- httpwwwcommecowasintsecindexphpid=about_aɛtlang=fr

- httpwwwpsychologie-socialecomreps1pdf

- httpwwwgouvsnspipphparticle491

- httpwwwrepubicoftogocomToutes-les-rubriquesCedeaoLa-Foire-de-lacedeao-se-deroulera-a-Lom

- httpwwwredpsycominfipsycompetitionhtml

201

Donɲɔgɔnna Baarafɛɛrɛko gɛlɛya nrsquoa kunpanw

LAZARI KI ZƐRIBO (JƐɲƆGƆNKULU MƆGƆ DON MARA TAABOLO KAN BURUKINA

FASO)

Nin masalabolo in ye Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna tɛmɛsira kiimɛni daminɛbaara dɔ ye

San bi naani dɔnniya sɔrɔlen kɔfɛ jamanaw ka donɲɔgɔnnako sira kan jaabiw bɛ filanfilan

na Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔn caman ma nɔ bɔ wa u ma se ka fangafaraɲɔgɔnkan

layiriwa u cɛ Jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa ka bon minnu kan ka tɛmɛ tɔw kan

(sankadunnaw dancɛw sigida lakodɔnnenw olu ma jate gɔfɛrɛnamanw ka politikiw kɔnɔ

donɲɔgɔnna siratigɛ la O de la nin gɛlɛya min bɛ donɲɔgɔnna na Afiriki kɔnɔ o dɔ bɛ da

mara kɛcogow kun o brsquoa jira ko gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ka donɲɔgɔnna ka kan ka labɛn kura

ye teliya la O labɛn kura kɛyɔrɔ dɔ ye ɲɔgɔnfaamuyakɛnɛw sigili ye senkan hadamadenya

sabatilijɛkuluw ani baarakɛjɛkuluw bɛ ɲɔgɔn sɔrɔ minnu na politiki minnu bɛ senna krsquoolu

sɛbɛnw hakilijagabɔkalan ani krsquou fɛlaw dajira

I Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna Baara kɛbagaw ka bila baara cɛma

Jateminɛ suguya minnu kɛra sɛgɛsɛgɛliw ani kiimɛniw olu bɔra ni nin ko ninnu ye

Fanga sigibolow ka nɔbɔbaliya nrsquoi yrsquou ta kelen-kelen kɛrɛnkɛrɛnnenya la koɲɛnabɔ

siratigɛ la

Fangafaraɲɔgɔnkan ani ɲɔgɔndafa fanga dɔgɔyali fanga sigibolow ni ɲɔgɔn cɛ

Politikiw nɔ ni fɛɛrɛ tigɛlenw fanga dɔgɔya nrsquoi yrsquou sanga baara kɛbagaw ka laɲini

sirilenw ma fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hukumu kɔnɔ

Komagɛlɛyaliw tun bɛ to ka kɛ

Baara kɛbagaw ani jɛkuluw ka nin cogoyajira ninnu bɛ ɲɔgɔn dafa gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ani

jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow kan

An bɛ se krsquoo fanga sigibolow ɲɛmɔgɔw ani politikiɲɛmɔgɔw ka gɛlɛya nrsquou ka sentanya kɔlɔsi

kolatigɛw bolodali la ani fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛli krsquou waleya fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

hukumu kɔnɔ Afiriki politiki waleyali ŋaniyasiri ma tali kɛ jɛmukanbaw la minnu ɲɛsinnen bɛ

202

sɔrɔ taabolow waleyali ma Fɛɛrɛ minnu tigɛra fankelenfɛjamanaw ka lajɛw senfɛ olu ma don

jamanaw ka politikiw kɔnɔ

O sentanya ninnu fanba bɛ bɔ nin sababu ninnu na

A ka ca a la minisirisow ka fɛɛrɛtigɛw la u bɛ jɔrɛ ni jamana taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen

lafasali de ye (jamana sigicogo taabolo) walima tuma dɔw mɔgɔkelennafa dɔw ten

Jamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan bɛnkanlabɛnw waleyali gɛlɛyaw krsquoa sababu kɛ

mara cakɛdaw lataamacogo ye jamanaw kɔnɔ (girinya)

Yɛrɛɲɛnabɔ fanga dɔgɔya sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogo la anrsquou lasɔrɔcogo la jama fɛ

Fangabonda minnu bɛ tɔn kunna olu baarakɛlaw ka sehakɛw ani ɲangili min ka kan

ka da u kan nrsquou ka baara ma ɲɛolu tɛ tali kɛ ɲɔgɔn na

Gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw OyizeOIG tiɲɛsirayali anrsquou ka fangafaraɲɔgɔnkan nɔbɔli ɲɛnama

kama nɔkun suguya caman bɛ bɔ o kɔnɔ minnu bɛ nafa kolo gɛlɛn sigilen caman bɔ u

cogoya la

Miiri ni taasi mana kɛ donɲɔgɔnna taabolow kan jɛngɛnni tɛ se ka kɛ nin ɲininkaliw ma

Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa bɛ se tigitigi baara kɛbaga jumɛnw ma Jɔnw bɛ se ka

baara taabolow ta koɲuman (fɛɛrɛw labɛnni u waleyacogo baaraw sigili senkan janto kɛli

fɛɛrɛ bolodalenw ka se ka waleya) O ɲininkaliw jaabiw jɛlen don sigida lakodɔnnenw

(kɛrɛnkɛrɛnnenya la minnu bɛ dancɛw la) nrsquou sigira senkan desantaralizasɔn hukumu kɔnɔ

olu ma se halibi ka donɲɔgɔnna ko dajiralenw nrsquoa poroggaramuw sɛmɛntiya ani krsquou waleya u

taabolow kɔnɔ olu minnu tun ka kan krsquou ka donɲɔgɔnnako wulikajɔw sinsin san tan caman

tiɲɛni politiki dadalen ɲɔgɔn kan ninnu nrsquou ta bɛɛ

Halisa o donɲɔgɔnna kɛbaaw selen tɛ ka minɛyɔrɔ sɔrɔ donɲɔgɔnna taabolow la u yrsquou ta kɛ

kɔrɔfɔw lamɛnni ye desantaralizasɔn kan ka laban krsquoa kɔlɔsi o waati kelen na krsquoa waleyali

fɛɛrɛw tigɛli senna ka suma walima minnu yɛrɛ tigɛra olu caman tɛ ka waleya

A ɲuman ye ka se di o donɲɔgɔnna kɛbaaw ma jɛkulu suguya minnu sigira senkan kaban ka

fanga don olu la walima ka jɛkulu kuraw sigi minnu bɛna se ka donɲɔgɔnna taabolow kuru

krsquou don u sagolakow dafɛ

203

II Walasa donɲɔgɔnna kɛbaaw jɔyɔrɔ ka don ba la dugumada la

Kɔrɔfɔ minnu kɛra donɲɔgɔnna kan fo bi o fanba danna fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw taw ma A

kuntilenna a senna ka fara a dɛmɛdɛmɛnilabɛnw kan i nrsquoa fɔ donɲɔgɔnna kɛbaaw

haminankow yrsquoa jira cogoya min na ɲɔgɔnfaamuya sinsinnen si ma kɛ olu kan O tɛ kabako

ye bawo fankelenfɛjamanaw ka politikiw labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni ni jamana kelen-

kelen taw olu bɛɛ kɛra cogoya kelen na

Afiriki yiriwali gɛlɛya o tuma anrsquoa ka donɲɔgɔnna gɛlɛya sababu dɔ bɛ da mara kɛcogow ka

dɛsɛw kun

Fo bi komagɛlɛyaliw bɛ ka ta fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw de ka dabada ma ka fara diɲɛ

jamana yiriwalenbaw ka mɔgɔ faamuyalenbaw kan ani an ka jamanaw baarakɛla kunbaba

damadɔnin jate tɛ ta minnu hakilila kan O kɛcogo in trsquoa to donɲɔgɔnna nafa ka bon a baara

kɛbaa minnu kan yiriwali sabatili la olu haminankow ka jate yɔrɔnin kelen A tɔ tora sisan ka

kɛlɛ kɛ ka demokarasi sabaticogo kura sigi senkan nlsquoo ma kɛ politiki yɛlɛmaw bɛna bange

jaabi fanfilama sidɔnbaliw de la

A ɲuman ye ka baara kɛ miiricogow ni waleyalicogow ka yɛlɛma ka fɛɛrɛw labɛnni u

waleyali nrsquou kiimɛni kɛcogoyaw don baara kɛbaaw bolo

Laɲini ye ka mara kɛcogo kɔrɔ bila fɛɛrɛ minnu bɛ senna ka baara kɛbaaw bila olu cɛma

O bɛ wulikajɔw kofɔ dakun caman na

Fangabulonw ka mara kɛcogo O brsquoa ɲini mɔgɔ minnu tɛ gɔfɛrɛnamanbaara kɛbaaw

ye olu sen ka don kosɛbɛ fangabulonw koɲɛnabɔli la u hakilila ka ɲini fɔlɔ sanni

komagɛlɛyaliw ka ta (politiki labɛnni koɲɛnabɔli)

Sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogoyaw senyɛrɛkɔrɔ jiidili u lasɔrɔli nɔgɔyali jama fɛ ani

ɲangiliw waleyali

Jamanaw ni gɔfɛrɛnamancakɛdaw (duwaɲɛsow ni dancɛlapolisisow) minnu bɛ sariya

waleyali jɔnjɔn latiɲɛ walima klsquoa bali ka olu weleli ani u nɔminɛni sira surunya ani krsquou

kɛ tiɲɛ kan

O ye cɛsirikow ye minnu ka kan ka kɛ waati mankan kɔnɔ ɲɛsigi ka kan ka kɛ u ma kabini

sisan sisan

204

III Walasa ka jujɔnniko kura sira don Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔnw kɔrɔ

Dakun fila dajirala

1) Sigikafɔ hadamadenya sabailijɛkuluw fɛ ani sigida (kɛrɛnkɛrɛnnenya la marabolow ani

sigida lakodɔnnenw)

O sigikafɔ ɲɛsinnen bɛ nin kuntilennaw ma ka baara kɛbaaw bila u ka donɲɔgɔnna waleya

kɛlenw sɛgɛsɛgɛ ka faamuyaw sɔrɔ u la krsquou fɛlaw dajira ni kura doncogo la anrsquou yɛrɛw

jɔyɔrɔw

Donɲɔgɔnna sabatisababu caman bɛ sigida lakodɔnnenw bolo ani dɔnniyaw minnu bɛ sɔrɔ u

sigicogow fɛ anrsquou ka baarakɛcogow kɔnɔ Ka kɛɲɛ ni hakililaw ye u bɛ minnu ta ani

donɲɔgɔnna sabatilisababu minnu bɛ u fɛ yen politikisiraw brsquou bolo minnu bɛ se ka mabɛn

ka wolo forobapolitikiw sigili la senkan Fɛlaw brsquou fɛ fana baara kɛcogo fɛɛrɛw labɛnni kan

minnu brsquoa to u da bɛ se ka don fanga sigibolow koɲɛnabɔfɛɛrɛ labɛnni dakunw na

O hakilila kelen na baarakɛjɛkuluw (jagokɛlaw taamabolifɛntigiw kɛnyɛrɛye baarakɛlaw

baaradatigiw sankadunnaw mara kɛcogo ɲuman hellip) olu de bɛ sisan politikiw ani laɲiniw

kɛnɛkanko cogoya dɔn

O baara kɛbaa ninnu bɛna sisan bolodiɲɔgɔnma politikiw kiimɛ gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw

dɛmɛni kama donɲɔgɔnna taabolow sabatili la

U ka hakilijagabɔ jaabi ka kan ka bɔ sira jateminɛtaw kan ani fɛɛrɛw walasa ka donɲɔgɔnna

taabolo sigi senkan ani nafolobɔlaw ka kan krsquou jɔ jɔda min na

A nafa ka bon kosɛbɛ baara kɛlenw jatebɔli ani taasira kolomaw labɛnni ka kɛ cakɛda fɛ min

jɔlen don a kolo la ni dannaya brsquoa kan min jɔyɔrɔ bɛ kɛ hakilijagabɔ nɔgɔyali ye

Jatebɔli laban bɔlen kɔ yen min don o ye jɛrɛjɛkuluw ka to ka se krsquou fɛla fɔ gɔfɛrɛnamanw cɛ

tɔnw baarakɛcogo kan sisan porogaramu minnu bɛ senna anlsquoolu labɛncogo krsquou fɛlaw fɔ o

kan Cɛsirikoba min ka kan ka kɛ nin baara in na o ye ka baara kolomaw dajira minnu brsquoa to

taa bɛ kɛ mara kɛcogo fan fɛ min bɛ fanga lakika di jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ma

(donɲɔgɔnna fɛɛrɛw labɛnni na a waleyali kɔlɔsili la a sɛgɛsɛgɛliw kɔlɔsili la) A bɛ mɔgɔ

nisɔndiya waati taamasiyɛn krsquoa ye klsquoa fɔ Afiriki tilebinyanfanjamana baaradatigiw (REAO) ka

205

jɛkulu sababu la waleyakoniw kɔlɔsilicakɛda dɔ sigili senkan baara ka daminɛ Labɛn kura

ɲɛnamaw bɛ sigi senkan nin hakilila suguya in de kɔnɔ

Jɛkuluw ani tɔnw fankelenfɛjamanaw tɔgɔ la bɛ yen kaban a kɛra sɛnɛkɛjɛkuluw ye o

baaradatigiw ka jɛkuluw walima baarakɛjɛkulu suguya wɛrɛw A bɛ bɛn olu minnu bɛ yen

kaban sinsin ka kɛ olu kan ka hakilijagabɔba daminɛ Fɛn min ye baara kɛbaa tɔw ye

hakilijagabɔcogo wɛrɛ bɛ se ka jateminɛ olu ye jamana fan bɛɛ ani

ɲɔgɔnsɛgɛsɛgɛhakilijagabɔ ni jiidilihakilijagabɔ fankelenfɛjamana bɛɛ kɔnɔ

2) Fɛlaw sɛgɛsɛgɛli ani fanga sigibolow taabolo u waleyalifɛɛrɛw nrsquou labɛnw sabatili

Ka kɛɲɛ nrsquoo sigikafɔ in jaabiw ye baara bɛna kɛ

Ka fangasigibolow mabɛnni kokura fɛlaw labɛn

Ka politikiw ni fɛɛrɛw labɛn sango u waleyalicogo jɔnjɔn

Nin ɲɛsigiw kɔnɔ labɛn minnu ka kan krsquoa to baara kɛbaabajuw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa olu bɛ

pereperelatigɛ kunnafoni dicogo ɲuman ani sew sinsinni politiki labɛnni brsquoo la ani jɛrɛjɛkuluw

kɛli jɛɲɔgɔnkulu ye lafasali baara kɛcogo ɲuman jɛɲɔgɔnkulu

Nafolobɔlaw i nrsquoa fɔ jamanaw olu minnu ye sendonni ni mara kɛcogo ɲuman kɔrɔfɔw kɛ u

bolominɛkala ye O siratigɛ la fɛla minnu bɔra jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ka hakilijagabɔ

kɔnɔ olu ka kan ka yɛlɛma ka kɛ kandiw ye krsquou bonya jamanaw fɛ ani nafolobɔlaw 3

GAFE LAJƐLENW

3 Lazari Ki Zɛribo Afiriki ka donɲɔgɔnna Ka donɲɔgɔnna baara kɛbaaw bila a cɛma [ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012

httpbaseafrique-gouvernancenetfrcorpus_bipintfiche-bipint-56html

206

Gafe kunbaba lajɛlenw

AKANI-HɔNWO Adiriyɛn ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna dancɛw nɔw ani

sɔrɔw ka yiriwali bɛnɲɔgɔnmaya walima bɛnbaliɲɔgɔnmayardquo Marabolo ni yiriwali 17

(2003) 109-143

BEKOLO-EBE Birino ldquofankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna Afiriki kɔnɔ cogoyaw

gɛlɛyaw ni laɲini bolodalenwrdquo Diɲɛ yiriwali sira kan 3 (2001) 81-88

BIYO-GURA S ldquoSedeyawo TEYESETEC anrsquou kɔlɔlɔw fankelenfɛjamanaw ka

donɲɔgɔnnako kan ani APE ka bɛnɲiniw kanrdquo 2006

BUNDU Abasi ldquoSedeyawo ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sininama Afiriki

tilebinyanfan fɛrdquo

KIPERE Piyɛri Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna ani cikɛduguyɔrɔ Afiriki

tilebinyanfan fɛ SidiSides 2006

LANBɛRI Aɲɛsi ldquoJagokɛlaw ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnardquo Sɛnɛgali nrsquoa

sigiɲɔgɔnjamanaw Dakaro Yɔrɔ - Waati (1994)

- LAWɛRIɲI R (Sdir) Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki

tilebinyanfan fɛ Pari Karitala gafedilanso SeyɛrideziCRDJ (1996) 41-62

LAWɛRIɲI Ereyali P Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki

tilebinyanfan fɛ Karitala gafedilanso Otawa SeyɛrideyiCRDI 1996

PETITEWILI Faranki ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow diɲɛ taabolo

daboloyɛlɛma sababu rdquo Diɲɛ kunkanko jateminɛw 283 (1997)

WƐBU LAJƐLENW

207

InɛsikoUNESCO An ka bɛn sabati [ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ lajɛra 15062012

httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

InɛsikoUNESCO OniONU ka sɛnsɛnni kun fɔlɔ laselisɛbɛn bɛn sabatili kan

[ɛntɛrɛnɛti kan] san 1998 ɲɛ lajɛra 15062012

httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12nan bɛ [ɛntɛrɛnɛti

kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchintroductorypdf

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bɛn ni ladamu buruju [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) Kalanbolo 2nan ɲɛ 5nan

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

Edehasi (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) kalanbolo 2nan ɲɛ 8nan [ɛntɛrɛnɛti

kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

Alɛn MUSU hadamaden ka hakɛw diɲɛtaya lajɛba kan ɔsilo - san 2010

ɔkutɔburukalo tile 21 ni 22 A daminɛnikɔrɔfɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpforumoslofedeorgtextesfrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf

SEZARI NTANGU LIHO OniONU sekeretɛri zenerali ka laselisɛbɛn kuntilennaw

sɛbɛn hadamaden ka hakɛw burujali kan Kongo Demokaratiki jamana na 2001

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

208

httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-bibliogrphique-des-Rapports-du-

Secretaire-General-de-lOnu-sur-les-viola0html

Z Muruzɔn Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kow daɲɛgafe [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛtlpg=PA123ɛtdq=J+Mourgeon

InisɛfuUNICEF Bɛnkan ka ɲɛsin denmisɛnnin ka hakɛw ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra 15062012

httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html

Fasodenɲumanya ni fasodenya Oliwiye ka jilatɔnyɔrɔ CIQ siti kan [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra 15062012

httpciqetangolivieristresover-blogfrpagesCivisme_et_citoyennete-212670html

Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241

InɛsikoUNESCO ka poroze faralen ɲɔgɔn kan ndash Ligisanburugu 548 RAF 3000 Kalan

hadamadenw ka hakɛw kan fasodenya kan ani sigida demokarasiko kan Sɛnɛgali

Mali ani Burukina Faso [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpunesdocunescoorgimages0018001813181306fopdf

- Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisCivisme20

Tubabukan kofɔliw Eduwari Heriyo [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

209

httpwwwcitations-francaisesfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-

artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-

limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html

Gakisi Daniyɛli laquo Demokarasi raquo Diɲɛ daɲɛgafeba kɔnɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopediedemocratie

AseACE Demokarasi kɔrɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpaceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm

Bɛnkan ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan O ye farankan ye

bɛnkan na

Ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli bɛn basigili ani lakana ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwcommecowasintsecfrprotocoles-Protocole-additionnel-sur-la-bonne-gouvernance-et-la-democpdf

laquo Bɛɛ brsquoa fɛ ka tile nɔfɛdoolo kisi nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲamankɛminɛnw lajigin Zan

Yani [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpscarlettsansehettwordpresscom20090530tout-le-monde-veut-sauver-la-planete-mais-personne-ne-veut-

descende-les-poubelles

Safiri yiriwali Dɛmɛni forobakɛnɛyako la [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpsaphirdeveloppementorgdomaine-competencesassistance-sante-publiquehtml

OyɛmɛsiOMS ɲɛsinnen Afiriki mɔgɔw ma Nowanburukalo tile 20 san 2006

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

210

httpwwwdestinationsantecomfr_depechephpid_rubrique=26ɛtid_article=19917ɛtcat=1

Censusgov peole and household Internation programs main data International

data base 2012 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidbregionphp

Demɛdonjɛkulu Pilanetɛri Ere ka gafenin [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwplanetereorgancien_sitetelech_docplaquette_ongpdf

Wɛnsɛsilasi Sakerekɛri MɔnzalaWenceslas Sacreacute Coeur Monzala

Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila Afiriki tilebinyanfan fɛ Sedeyawo

fangabulonw sɛgɛsɛgɛli 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-Afrique-de-lOuest--analyse-

du-cadre-institutionne17html

FARANKANW

Kalanbaaraw taabolo

211

1 Ka ɲɛsin sekalan taabolow ma

Sisan kalan cɛmancɛdakun kalansen bolodalenw bɛ kalan ka kɛɲɛ ni gafe kɔnɔko ye

Karamɔgɔ ka baara yrsquoo la ka dɔnniya sɛbɛnni don kalandenw kun na O hakilila in na

haminanko pereperelatigɛlen tɛ ka o dɔnniya sɔrɔlenw bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ

ɲɛnabɔli dafɛ A dun yera krsquoa fɔ bi klsquoa jɛya ko ka gafe caman dɔnniyaw don i kun na o trsquoa

sɛmɛntiya krsquoo dɔnniyaw bɛ se ka bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ ɲɛnabɔli dafɛ

Nin dɛsɛlako jateminɛnenw bolodali kɛcogo in brsquoa sɛmɛntiya baara ka daminɛ sekalan

hukumu kɔnɔ O taabolo in bɛ donɲɔgɔnna kalanbaara sɛmɛntiya o min bɛ kalanden bila a

ka wulikajɔ kɛ kosɛbɛ krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw don kokɛta gɛlɛnw ɲɛnabɔli dafɛ ka kɛɲɛ ni

ɲɛnamaya taabolow ye Se o tɛ dɔwɛrɛ ye laquo ni kokɛɲɛdɔn tɛraquo Min sinsinnen bɛ kalanden ka

se kan krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw wuli ka jɔ krsquou matarafa ani krsquou latɛmɛ

Sekalan taabolo sinsinnen bɛ bolomadahakili fila kan

Fɔlɔ ye laquodɔnniyasɔrɔwaleraquo hakilila ye o hukumu kɔnɔ dɔnniya tɛ jate dɔnniya ye fo nrsquoa jɔra

baara kɛlenw seereyaw kan Kalanden ka kan krsquoa ka dɔnniya jɔ ko kɛlenw suguya caman

kan

Filanan nrsquoo bɛ wele laquomɔgɔko dɔnniyasɔrɔwaleraquo (o bɔra fɔlɔ kɔnɔ) O sinsinnen bɛ

mɔgɔyasira kan ka dɔnniya sɔrɔ Kalanden brsquoa ka dɔnniya sɔrɔ a mɔgɔɲɔgɔnw fɛ sigi kɔnɔ

Munna kalan ka kan ka kɛ sekalan taabolo hukumu kɔnɔ

Fɔlɔ sekalan taabolo brsquoa jira jɛlenya la kalanden ka kan ka se minnu sɛbɛkɔrɔ faamuya

tigitigi karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ kalanjɛ min kɛ kakɔrɔ sinsin tɛ krsquoo kan bilen

212

Filanan kunnasiriko min bɛ kalanko la nrsquoa bɛ kalandenw bila krsquou yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u

bɛ ka min kalan nrsquoo bɛɛ bɛ fɛn ɲɛ u ye tɛmɛ ka kan ka krsquoo kan sisan O la sekalan taabolo

brsquoa to kalan ka tali kɛ fɛnw na tuma bɛɛ minnu brsquou makow ɲɛ ani krsquou ka dɔnniya sɔrɔlenw

waleya kow ɲɛnabɔli la

O la sa sekalan taabolo bɛ kalanden ka kalan sɔrɔlenw sɛmɛntiya makoɲɛko jɔnjɔnw

ɲɛnabɔli sira kan a tɛ sɛmɛntiya bilen dɔnniya hakɛ sɔrɔlen ni koɲɛdɔn sira kan kalanden bɛ

kɔn ka ɲinɛ minnu kɔ teliya la tuma dɔw ani a trsquoa dɔn yɛrɛ fana a bɛ min kɛ nrsquou ye diɲɛlatigɛ

kɔnɔ

2 Kalansoli kalanbaara ka bila (sekalan taabolo kan)

Sekalan taabolo baju ye donɲɔgɔnna kalanbaara kɛcogoya ye

Kalansoli kalanbaara bɛ ɲɛfɔ cogo di taasira don min tɛ dan kalanden kun fali ma

ni dɔnniya ni koɲɛdɔn ye nka a bɛ kalanden bila wulikajɔw la ni dɔnniya sɔrɔlenw ye

ka koɲɛnabɔtaw ɲɛnabɔ minnu nafa bɛ se a ma

FOLIW NI TANUNIW

INƐSIKOUNESCO

Labɛn ni kɔlɔsili la

IDO Yawo

213

EDPSD bolofara ɲɛmɔgɔ Inɛsiko-Bereda

la

Sɛnɛgali

Email yydounescoorg

Telefɔni (+221)77 529 45 77

GISE Papa Banga

Fankelenfɛjamanaw ka poroze kolabɛnna

Inɛsiko-Bereda la

Sɛnɛgali

Email pbguisseunescoorg

Telefɔni (+221) 77 728 83 86

Sedeyawo

A ka kuntigiya la

ADIRIYƐNI Yande Jɔpu

Hakɛlabato ani hadamadenya yiriwali

ɲɛmɔgɔ

Sedeyawo

Sɛnɛgali

MAGA Abudulayi

Kalanko ɲɛmɔgɔ dɔnko dɔnni ni

fɛɛrɛkalan

Ekowasi

Email amagaecowasint

NIKIYEMA Jedone

EkuwasiEcowas bɛn ɲinini koɲɛnabɔla

SedeyawoCEDEAO ABUJA

Nizeriya

Email wendbarkayahoofr

Telefɔni (+234) 812 912 53 14

(+234) 813 538 00 09

OGUBE Arasɛli

Kalanko porogaramu ɲɛmɔgɔ

SEDEYAWO ABUJA

Nizeriya

Email rachelogbegmailcom

Telefɔni (+234) 808 320 10 59

WAKU Orolan

Dɔnniya ni fɛɛrɛ bolofara ɲɛmɔgɔ

SedeyawoAbuja

Nizeriya

Email rkouakouecowasint

Telefɔni (+224) 706 800 44 76

MƆGƆ FAAMUYALENBAW

u ka dɛmɛ na fɛɛrɛko la

AGULO Jɔni

Lome Iniwɛrisite karamɔgɔba

Togo

Email johnaglotgreferorg

Telefɔni (+228) 90 12 41 36

ADENIYI Eliyasi Ola

ɲinini karamɔgɔba

Nizeriya

Email elisaden76yahoocom

Telefɔni (+234) 803 598 36 75

ADOTEWI Adote Ba

TTISSA ɲɛmɔgɔ

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email Abadoteviunescoorg

Telefɔni (+221) 33 849 23 19

214

AJIBEWA Aderemi

Sedeyawo baarakɛjɛkulu

Nizeriya

Email remiajibewayahoococom

Telefɔni (+234) 703 410 3880

ANSA Samuyɛli

Karamɔgɔkalan ɲɛmɔgɔ

Gana

Email samansah54yahoocom

Telefɔni 02 44 11 28 02

A WORIBI Nangi Manboburu Kɔri Zakɔbu

Kirikilɔmu ɲɛɲinini ɲɛmɔgɔ

Gana

Email korjacob313yahoocom

Telefɔni 02 44 79 85 21

Ba Fatimata

Kalanso kun fɔlɔw ni kun filananw ɲɛmɔgɔ

IneyadiINEADE

Sɛnɛgali

Email fatiba_ngyahoofr

Telefɔni (+221) 77 536 25 07

BADINIKabere Alimata

Seko ni dɔnko sigida nrsquoa lamini ani

jamanadenko ni fasodenya kalan ɲɛmɔgɔ

DeyasɛmupeseDEACEMPC

Burukina Faso

Email alimata_badiniyahoofr

Telefɔni (+226) 78 21 40 55

(+226) 70 71 47 78

BA Laliya Ibarahima

AdeyaADEA

BARI Fatumata Binta

Dubereka lakɔlikaramɔgɔkalanyɔrɔ

ɲɛmɔgɔ (Ekɔli nɔrɔmali karamɔgɔba)

Gine Konakiri

Email bintacamara83yahoofr

Telefɔni (+224) 62 42 22 24

(+224) 65 29 15 99

BATIYONO Zan Kulodi

Kudugu lakɔlikaramɔgɔya kalansoba

ɲɛmɔgɔ

EyɛnisikaENSK

Burukina Faso

Email jclaude_bationoyahoofr

Telefɔni +226 7005 11 95

BOZARI Ibarahimu Arabi

DGINDRAPMENAPLN

Nizɛri

Email Bsoli1yahoofr

(+227) 96 98 15 70

KAMARA Musa

Karamɔgɔ-ɲininikɛla ISSEG bolofara

ɲɛmɔgɔ

Gine Konakiri

Email mousjairyahoofr

Telefɔni (+224) 60 61 87 43

(+224) 62 95 81 18

KƆNPAWORE Pamusa

Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔ

DEP

215

Burukina Faso

Email compaf2002yahoofr

Telefɔni (+226) 76 47 93 01

KƆNDE Fode

Lakɔli nɔrɔmali karamɔgɔba

ENIICINDIA kalanw ɲɛmɔgɔba

ENI

Gine Konakiri

Email focond57yahoofr

Telefɔni (+224) 62 97 80 18

(+224) 69 01 42 83

KULUBALI Hayidara Tɛnɛn Natɔgɔma

Kalan dakun filanan sɛgɛsɛgɛbaa

Kɔnɔwari

Email tnhaidarayahoofr

Telefɔni (+225) 01 33 95 87

DAWUDA Abudurahamani

Kalanw ni bolodali ɲɛmɔgɔ

Nizɛri

Email daouda0708gmailcom

Telefɔni (+227) 97 97 49 08

(+227) 96 96 72 83

DA Kuna Pasikowali

ENS ɲɛmɔgɔ dankan Ciko Te

ENSTT

Gine Bisawo

Email pacoregasyahoocom

Telefɔni (+245) 667 04 77 (+245) 525

42 95

DANTISEYI Kofi Edinamu

Sɛnɛ ni sigida nrsquoa lamini

ɛnzeniyɛriDɛmɛbaa kolabɛnna dankan

kɔrɔ PNUE poroze Biyo sekirite la Afiriki

tɔgɔ la Nayirobi

Togo

Email koffidantseyyahoofr

Telefɔni (+228) 90 94 59 53

JA Mamadu NJayi

InɛsikoUNESCO baarajɛkulu bolofara

ɲɛmɔgɔ

Sɛnɛgali

Email dadeissa82yahoofr

Telefɔni (+221) 776 33 81 70

JABUGA Yɔnbo Poli

Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔba

DEP

Burukina Faso

Email ydiabougayahoofr

Telefɔni (+226) 70 75 40 11

JAɲI Usumani Dudu Mati

IneyadeINEADE

Sɛnɛgali

Email odmdfryahoofr

Telefɔni (+221) 776592636

JARA Abu

Karamɔgɔba

Mali

Email aboudiarranetcourriercom

Telefɔni (+223) 76 20 01 72

DIKENU Kuwami Kirisitɔfu

216

Jogoɲumanyakalan karamɔgɔba

Jogoɲumanyakalan

Masitɛri ɲɛmɔgɔ Lome iniwɛrisite la

Togo

Email kdikenoutgreferorg

Telefɔni (+228) 90 08 19 33

DUMƆNGE Juma

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlakalan

ɲɛmɔgɔba

Togo

Email doumongue2006yahoofr

Telefɔni (+228) 90 05 62 98 22 21 21

29

EJIME Poli

Ekowasi kunnafoniko PO

Email paulejimegmailcom

Telefɔni (+234) 80 72 88 13 91

EKUWE Yawowi

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlaNotisɛ

lakɔlikaramɔgɔw kalanyɔrɔ dirɛkitɛri

Togo

Email victorekoueyyahoofr

Telefɔni (+228) 90 22 35 01

ƐLI Umurani Lala K

Afiriki denmisɛnw nrsquoa balikuw ka kalanko

bɛnkan Dɛmɛbaa

Mali

Email lakhadeijagmailcom

Telefɔni (+223) 73 33 43 37

ESE Dominiki

Kalanw ni degeli kiimɛni cakɛda ɲɛmɔgɔ

Kalanbaara sɛgɛsɛgɛli ɲɛmɔgɔso la

MEMP

Benɛn

Email esdak77hotmailfr

Telefɔni (+229) 95 49 64 74

(+229) 96 80 94 48

FAYI Magati

PorozerdquoCapEFArdquo kolabɛnna

InɛsikoUNESCO

Togo

Email mafayeunescoorg

Tel (+228) 90 83 76 98

GABA K Mawuze

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛla

kalankow ɲɛmɔgɔso la a bɛ lafiɲɛbɔ la

Togo

Email gabeliabyahoofr

Telefɔni (+228) 90 36 33 03

GAYIFƆRI Zawu B

Karamɔgɔba Liberiya Iniwɛrisite la Liberiya

Email zawubgayfloryahoocom

Telefɔni (+231) 886415176

GOWABuGA Emaniyɛli W

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

sekeretɛri zenerali

Burukina Faso

GEYI Isaka

IneyadiINEADE Sɛnɛgali

Email gueyeeissakhayahoofr

Tel (+221) 775727207

217

II MARA Faseli

ɲɛmɔgɔ dankan fasodenɲumanya

ladamuni ɲɛmɔgɔso

Gine Konakiri

Email donfas02yahoofr

Tel (+224) 68 24 21 36 64 28 80 70

JALO Mohamɛdi BS

Bolodali ɲɛmɔgɔ

Ganbi

Email msjallowganetgm

KABA Asita

Kalanko minisiriso kirikilɔmu karamɔgɔba

Liberiya

Email assakaniyahoocom

Tel (+231) 88 06 22 722

KABOREWedarawogo Ziliyɛti

ɲinini kalan ani baaradegekalan yɛlɛma

kuraw ɲɛmɔgɔba

DGRIEFBurukina Faso

Email kabouedhotmailcom

Telefɔni (+226) 70 35 64 72

KALƆN Mohamɛdi Pɛpusi

Firitawuni Lakɔlikaramɔgɔkalanso ɲɛmɔgɔ

Saralɔn

Email pepskayyahoocom

Telefɔni (+232) 76 73 25 48

KANI Sumayila

Cakɛda ɲɛmɔgɔ

DPFC

Kɔnɔwari

Email somailakaneyahoofr

Tel (+225) 01 85 06 98

(+225) 07 69 18 22

KARINGIBI Liweyi Dawu

Kalanko minisiriso ɲɛmɔgɔ dɔ

Liberiya

Email ikarngbaeyahoocom

Telefɔni (+231) 76 34 63 55

(+231) 776346355

KƐRIKULA Petɛri L

Liberiya Iniwɛrisite lakɔlikaramɔgɔba

Liberiya

Email plibertykerkulayahoocom

Telefɔni (+231) 654 35 58

KONANJI Yusufu

CDPSDNPMEAPLN

Mali

Email youssoufkonandjiyahoofr

Telefɔni (+223) 66 71 83 17

KƆNƐTarawele Natali

FASCAOWACSOF ɲɛmɔgɔ dankan

Email nathaliekone05yahoofr

Telefɔni (+225) 08 27 95 48

(+225) 22 41 53 73

KUGUBILENU Akowete

Inɛsiko baarakɛjɛkulu sekeretɛri zenerali

Togo

Email akougble55yahoofr

Telefɔni (+228) 90 20 63 47

LANDIMU KOREYIYA Uruyi

INDE ɲɛmɔgɔba

218

Gine Bisawo

Email landimruiyahoocom

Telefɔni (+245) 524 23 37

LANKOWANDE Emaniyɛli

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

LANTOMEYI Kofi Ubuyɛnalɛ

ɲɛmɔgɔba lakɔliɲɛbilakalan ani kalan kun

fɔlɔ ɲɛmɔgɔso la

Togo

Email lantomeylucienyahoofr

Telefɔni (+228) 90 07 52 55

(+228) 22 22 13 37

LO SISE Ndeyi Fama

ɲininikɛla

INEADE Sɛnɛgali

Email mamefamalogmailcom

Telefɔni (+221) 76 689 83 03

MANSAREYI Imɛlida Ani Mari

Firitawuni lakɔlikaramɔgɔw ka kalanyɔrɔ

ɲɛmɔgɔ

Saralɔn

Email imeldamansarayyahoocom

Telefɔni (+232) 76 53 09 64

NBAYI Amikole

Kalan kun fɔlɔ ani kalan kun filanan

ɲɛmɔgɔ

Ganbi

Email mbayeamieyahoocouk

Tel (+220) 990 94 00

MƐNSA Felikisi

Kirikilaw Karamɔgɔba CSFMEMP la

Benɛn

Email mensahfelixyahoofr

Telefɔni (+229) 97 87 93 95

MƐNSA -PIYƐRUSI Coco Mariselini

ɲɛmɔgɔba demokarasi ani

fasodenɲumanya kalan ɲɛmɔgɔso la

Togo

Email tchomacym2yahoofr

Tel (+228) 91 42 4270

NASURI Seyidu

ɲɛmɔgɔba kalan kun fɔlɔ lakɔlikaramɔgɔw

ka lakɔli nɔrɔmali la Lunbila

ENEP Burukina Faso

Email snassouri2001yahoofr

Telefɔni (+226) 70 23 70 13

NJAYI Bala

INEADE

Sɛnɛgali

Email ndiayebalahtmaimfr

Telefɔni (+221) 77 544 53 05

NJAYI Beyi Kadi

Sekeretɛri zenerali ndash Bolodali ani labɛnni

ɲɛmɔgɔso la Kalanko Minisiriso la

Sɛnɛgali

Email Khady12001yahoofr

Telefɔni (+221) 775 38 30 63

NDƆNBI Kirisitiyan

Marabolo laadibaa CLT

219

Inɛsiko ndashBereda

Sɛnɛgali

Email cndombiunescoorg

Telefɔni (+221) 33 849 23 23

NDO Isatu

Kalan ɲɛmɔgɔ

Ganbiya kolɛzi la

Ganbi

Email isatoundwyahoocouk

Telefɔni (+220) 990 88 26 (+220) 448

30 62

NZAWU Muteta Zinɛti

BADBAD lasigiden Burukina Faso

Email mnzauafdborg

ONOKOKO Gasipari

GRAREDEP

Sɛnɛgali

Email gaspanoyahoofr

Telefɔni (+221) 77 553 08 57

WATARA Kurubiye Modibo

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

OLUTAYO Olusegun

Sedeyawo baarakɛjɛkulu

Email olutayosegungmailcom

Telefɔni (+228) 66 04 15 23

WEDARAWOGO Zɔngo Eleyonɔri J

GTENFADEA baarakɛjɛkulu balikukalan

kan

Burukina Faso

Email zongoeloyahoofr

Telefɔni (+226) 50 36 58 45 70 23 96 94

PAKODI T Baritelemi

CNU

Burukina Faso

SAKANUDI Kuwame Benuwa

Karamɔgɔ - ɲininikɛla

ENS Kɔnɔwari

Email sacanouhotmailfr

Telefɔni (+225) 07 25 80 96

SAMU Kuwibila

Sɛgɛsɛgɛliw ani kalanbaara degeli

ɲɛmɔgɔba

DGIFP

Burukina Faso

Email samkuil20gmailcom

Telefɔni (+226) 70 74 97 94

SAMA Tinka

Kalan sɛgɛsɛgɛlikɛla ka ɲɛsin

lakɔliɲɛbilakalan ma

Togo

Email batoli3yahoofr

Tel (+228) 90 09 30 95

Email sacanoudhotmailfr

Telefɔni (+225) 07 25 80 96

SARI Abudu

IADakaro

Sɛnɛgali

220

Email Sarrabdou70yahoofr

Tel (+221) 77 379 34 21

SAWADOGO S Inosan

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

SIBI Mari

Kalanko Minisiriso Bulon

Sɛnɛgali

Email koundasyahoofr

Telefɔni (+221) 776312357

SULAMA Baba Ahamɛdi

Sekeretɛri zenerali Inɛsiko baarakɛjɛkulu

la

CNU

Burukina Faso

Email ahmsoulamagmailcom

Telefɔni (+226) 70 26 49 85

SIWEDARAWOGO Agati

CCCD kolabɛnna Pilan Burukina na

Burukina Faso

Email syagatheplan-internationalorg

agatheyahoofr

TALI Bubakari

Dɛmɛbaa INEADE

Jamana Koɲɛɲinini ni waleyali cakɛda

Sɛnɛgali

Email boubacartallgmailcom

Telefɔni (+221) 775 49 17 62

TURE Birama

INEADE

Sɛnɛgali

Email biramatouregmailcom

Telefɔni (+221) 77 550 34 95

TURE Camu Marema

SHS bolofara ɲɛmɔgɔ

InɛsikoUNESCO

Sɛnɛgali

Email mtoure-thiamunescoorg

Tel (+221) 77 6379 615

TURE Musitafa

Waleyali sekeretɛri

CEBDPRE

Sɛnɛgali

Email amedytoureyahooca

Telefɔni (+221) 77 534 17 31

TARAWELE BIKABA B Madelɛni

Hadamadenw ka hakɛw minisiriso

Burukina Faso

Email bicmadoyahoofr

Telefɔni (+226) 70 39 44 04

TARAWELE Isiyaka

CNU

Burukina Faso

TARAWELE Mamadu

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

UGUWUNZE Guloriya

ɲinini cakɛda

SedeyawoAbuja

221

Nizeriya

Email gugwunzeecowasint

Telefɔni (+234) 80 55 60 50 25

WANDAWOGO Isa

Jamana Kalanko ani Balikukalan Minisiriso

Burukina Faso

WƐNMƐNGA Siyasan

CNU

Burukina Faso

ZAGIRE Patirisiya

CNU

Burukina Faso

ZAN Eli

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

Ɛnfɔrimatikibaara sira kan

JUFU Asani

Ɛnfɔrimatiki baarakɛla

InɛsikoUNESCO

Sɛnɛgali

Email adcreamediayahoofr

Telefɔni (+221) 77 570 53 59

Dɛmɛbaa musomanw

BONBO Wiwiyani

Sekeretɛri kanfilamɛnna

SedeyawoAbuja

Nizeriya

Email viebombogmailcom

vbomboahouecowasint

Telefɔni (+234) 706 423 10 90

GANDIZIYƆN Oliwiya

Baaradegela

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email oliviagandzionhotmailfr

GARISIYA Nina

Baaradegela

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email ninagarciagmailcom

KANI Mamu Jara

Dɛmɛbaa

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email mdkane unescoorg

Telefɔni (+221) 77 193 26 71

Page 4: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw

3

KƆNƆKO

ɲɛbiladantigɛli helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou

ɲɛnabɔlihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Bɛn hakilila sabatili

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen o kelen

Masalakun bolofara 2 nan Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ni fasodenɲumanyahelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Fasodenya

Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya

Kalanbolo 4 nan Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Demokarasi

Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman

Kalanbolo 5 nan Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwalihelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ Hakɛlabato tɛmɛsira

Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Kalanbolo 6 nan Forobakɛnɛya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara 1lɔ Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan

4

Kalanbolo 7 nan Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnahelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ SedeyawoCEDEAO kuntilenna nrsquoa ka baara

Masalakun bolofara 2 nan SedeyawoCEDEAO kɛli jamanadenw ta ye

Gafe lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Wɛbu lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Farankanwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

5

FƆCOGO SURUNW NrsquoU KƆRƆW

AMAYOAMAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka wariko Cakɛda

BADIBAD Afiriki Yiriwali Banki

BEYIDESEBIDC SEDEYAWOCEDEAO ka Nafolobɔ ni Yiriwali Banki

BERƐYISE BRIC SEDEYAWOCEDEAO ka Yiriwalinafolobɔbanki a jamanaw kama

BƐMUBM Diɲɛ Waribonba

SESEDEZECCDG SEDEYAWOCEDEAO ka Cakɛda Hakɛkɛɲɛ Yiriwali kama

SEYACEA Afiriki Sɔrɔko Tɔnba

SEYAKICEEAC Afiriki Cɛmancɛyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

SEDEYAWOCEDEAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

SEDƐFUCEDEF Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara suguya bɛɛ binni ma cɛw ni musow

SƐNISADICEN-SADI Saheli ni Saharajamanaw ka Tɔnba

SEYƐRICER Fankelenfɛjamanaw ka sɔrɔko Tɔnba

SEYISEYƐRICICR Diɲɛ jamanaw ka kuruwaruzi komiteba

SILISICILSS Sahelijamanaw ka jakɛlɛtɔn

SƐMUSECMS Fɔkabɛn ni kana sabatilijɛkulu

SEYƐNIDEDECNDD Jamana jɛkulu Demokarasi ni Yiriwali sabatili kama

KOMESACOMESA Afiriki kɔrɔnyanfan nrsquoa Woroduduguyanfan Jamanaw ka Suguba

SEPESESECPC Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili Bɛnkan

SEPEYICPI Diɲɛ kiiritigɛbulonba

SEPƐLIPECPLP Pɔritigɛkanfɔjamanaw ka Tɔnba

6

SEPƐSICPS Bɛn ni lakana Jɛkulu

DEWUDEYASIDUDH Hadamadenw ka hakɛw Dantigɛlisɛbɛn

EKOMƆGUECOMOG SEDEYAWOCEDEAO ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu

EKUWASIECOWAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

ENOYAENOA Jamana Jalatigiba Kalanso

EPUEPU Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati

FAWOFAO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Baloko ni Sɛnɛko

maDiɲɛ Baloko ni Sɛnɛko Tɔnba

FASIFAS Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn

FƐDIFED Muso ni Yiriwali

ƐFƐMIFMI Diɲɛ Wariko ɲɛnabɔli Tɔnba

ƐFƐRIDESEFRDC Sedeyawojamanaw Yiriwali Nafolobɔda

IYƐFUDEIFD Musow Sendonnicakɛda Yiriwali la

IGADIIGAD Gɔfɛrɛnamanw Tɔgɔlajɛkulu Yiriwali kama

IMAWOIMAO Afiriki tilebinyanfan Wariko ɲɛnabɔlicakɛda

IYUSƐNIIUCN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin Kungo Lakanani ma

ƐMUZƐFUMGF Musow ka Nɛgɛkɔrɔsigi

OYIYƐFUOIF Tubabukanfɔjamanaw ka Tɔnba

OYƐMUDEOMD San Bakelennan laɲiniw Yiriwali Kama

OYƐMƐSIOMS Diɲɛ Kɛnɛyako Tɔnba

OYƐMUWEYƐSIOMVS Sɛnɛgali Ba Labaarali Jamanaw ka Tɔn

OYƐNIZEONG Dɛmɛdonjɛkulu

7

ONIONU Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

OYASIOOAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Kɛnɛyako Tɔn

OYIYAOUA Afiriki ka Kelenyatɔnba

PINIDIPNUD Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara Yiriwali Kama

ƐRƐSIPEFEKORESPFECO Bɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

SADƐKISADC Afiriki Woroduguyanfanjamanaw ka Yiriwalitɔn

UYAUA Afiriki Kelenyatɔnba

UYEUE Erɔpu Kelenyatɔnba

IMOWA UEMOA Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwali ani Wariko Tɔn

INƐSIKOUNESCO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko

Dɔnniya ani Seko ni Dɔnko Sabatili ma

FINIYAPUFNUAP Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin

Diɲɛkɔnɔmɔgɔw ma

INIFƐMUUNIFEM Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Dɛmɛdonnafolo ka ɲɛsin

Musow ɲɛtaa ma

INODƐKIUNODC Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Cakɛda ka ɲɛsin Dɔrɔgu ani

ko jugubaw kɛlɛli ma

INOWAUNOWA Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Afiriki

Tilebinyanfanjamanaw ma

8

ɲƐBILA

SedeyawoCEDEAO ka misaligafe ka ɲɛsin karamɔgɔw ma A bɛ boli bɛn sabatili kan

hadamadenw ka hakɛw fasodenya demokarasi ani Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna

Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn (SedeyawoCEDEAO) sigira senkan bɛnkan

fɛ min tara san 1975 mɛkalo tile 28 Legosi Nizeriya faaba la A kuntilenna jɔnjɔn ye ka

bolodiɲɔgɔnma ni donɲɔgɔnna sinsin sɔrɔ yiriwali siratigɛ la walasa ka kelenya sabati sɔrɔ ni

wariko siratigɛ la jamanadenw ka ɲɛnamaya ka sankɔrɔta ka sɔrɔ labugunni sinsin tɔn

jamanaw kɔnɔ krsquou cɛsiraw laɲɛnamaya u ka se krsquou jeniyɔrɔ fin Afiriki ka ɲɛtaa anrsquoa yiriwali

la

San damadɔ tɛmɛnen kɔ yɛlɛmaw nana don o kuntilenna fɔlɔ in na krsquoa sababu kɛ diɲɛ

sokelenya nrsquoa taabolo kuraw ye krsquoa sababu kɛ fana tɔn jamana 15 cɛsiraw caya ye minnu

sinsinnen bɛ kelenya siriɲɔgɔnna bolodiɲɔgɔnma ɲɔgɔndɛmɛ ani yɛrɛmara kanTɔn jɔsen

jɔnjɔn tɔw ye jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma ka binkannibaliya

sinsin u cɛ ka bɛn basigi ani lakana sinsin u cɛ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ fɔkabɛn kɔnɔ fo

ka se hadamadenw ka hakɛw bonyali nrsquou layiriwali ma demokarasi ni mara bolicogo ɲuman

layiriwali nrsquou sinsinni ka jɔn-ko-Ala fɔli kɛ wajibi ye ni dɛsɛ nana ani sariya labatoli sɔrɔ ni

hadamadenya walew la

Nin kuntilennaba in waleyali an ka jamanaw kɔnɔ siga si trsquoa la o tɛ ko nɔgɔ ye ka da siyaw

ni seko ni dɔnkow caya kan ani olu sinsinnen bɛ sɔrɔ ni hadamadenya taabolo minnu kan

Nka a hakilisigiyɔrɔ ye min ye SedeyawoCEDEAO lakodɔnnen don bi diɲɛ sɔrɔ yiriwalijɛkulu

jɔnjɔn ye dannaya bɛ min kan krsquoa kɛ taamaseere ye jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la Ala

nrsquoa sintibagaw ka hakiliɲumantigiya anrsquoa jamanakuntigiw ka don o don cɛsiri ani mɔgɔ o

mɔgɔ hami ye Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna baara bolodalenw sabatili ye

Walasa ka bɛn ni basigi sabati politikiko sira kan an ka fankelenfɛjamana ɲagaminenw kɔnɔ

tɔn ye ɲɔgɔnlafaamufɛɛrɛ caman sigi senkan ka fɔɲɔgɔnkɔw kunbɛn walima ka bɛn diyagoya

ladon yɔrɔ dɔw la nrsquoa brsquoa kun bɔ O dɔw ye san 1999 bɛnkan ye min ɲɛsinnen bɛ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli u dalasali ani bɛn ni lakana sabatili ani san 2001

farankanbɛnkan min ɲɛsinnen bɛ demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili ma ani

Sedeyawo ka bɛnkan min tara san 2008 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ani Sedeyawo ka bɛnkan

9

wɛrɛ kalan ni baaradegekalanko kan min tara san 2003 Sedeyawo ka o san 37 ɲɛnamaya

kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la san tan fila fɔlɔ kɔnɔ nin sariya talenw ka fara politiki hakililaw

kan latigɛliw ni fɛɛrɛw ani wulikajɔ kisɛma suguya caman wɛrɛw olu kɛra sababu ye ka

mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw sigidaw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw kabilaw ni ɲɔgɔn cɛ

fɔɲɔgɔnkɔw jamakɔnɔkɛlɛw fo ka taa se jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛw ma olu ka ɲɛnabɔ

koɲuman

Tɔn depitebulon a kiiritigɛbulon anrsquoa kɛlɛbolo labɛnnen ka bila olu ye labɛnw ye minnu sigira

senkan a jamanakuntigiw nrsquoa gɔfɛrɛnamanw ka lajɛw fɛ walasa ka sariya talenw ni bɛn ni

kana sabatilanw sinsin

Ni bɛn sinsinni ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli ye tɔn ka fɛɛrɛ jɔnjɔnw ye wulikajɔw man

kan ka kɔtigɛ fana ka ɲɛsin jamanaw ka donɲɔgɔnna gɛlɛya kuraw ni haminanko gɛlɛnw

wulili ma O bɛ kɛ ni kiimɛniw cayali ani taabolow bɛrɛbɛnniw walima fɛɛrɛ kuraw waleyali ye

walasa fura ɲumanw ka sɔrɔ u la O hakilila in de yrsquoa to ni ladamuni anrsquoa waleyali jɔyɔrɔ

dɔnna krsquou kɛ bɛn sabatili cakɛminɛn ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka da a kan an ka jamanaw kɔnɔ jamanaden

fanba ye denmisɛnw ye A ka kan bɛn sabatili hakilila ka don olu la (olu minnu ye sini

ɲɛmɔgɔw ye) o kalan in ka kan ka labɛn koɲuman ka jamanaw ka kalanko taabolo kɛ a

labaaraliminɛn lakika ye

SedeyawoCEDEAO ka misaligafe in labɛnna o hakilila in de hukumu kɔnɔ krsquoa ɲɛsin

karamɔgɔw kalanbagaw ma A labɛnna ni yiriwaliko dɛmɛɲɔgɔnw ka magɛn ye fɛɛrɛko ni

nafoloko siratigɛ la Olu ye INƐSIKO-BEREDAUNESCO-BREDA ye ale dagalen bɛ Dakaro

ani Afiriki Yiriwali Banki (BADIBAD)

Kunnafoniɲini ani hakililaɲini caman kɛra walasa ka nin kalangafe in labɛn A baaraw

daminɛna kabini san 2006 Afiriki tilibinyanfanjamanaw kɔnɔ Sinsin kɛra mɔgɔ

faamuyalenbaw ka dɔnniyaw kan minnu ka baaraw bɛ boli bɛn sabatili kan ka bɔ Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ jamana wɛrɛw ani INƐSIKO la Mɔgɔ o mɔgɔ ka laɲini ye bɛn

sabatili ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ nafaba sɔrɔ nin kalangafe in na

Kalanbolo wolonwula bɛ kalangafe in kɔnɔ minnu bɛ boli bɛn sabatili kan ani fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli hadamaden ka hakɛw fasodenya ni fasodenɲumanya demokarasi ni mara

10

kɛcogo ɲuman hakɛyali ni yiriwali jamanadenw ka kɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali

kuntaala jan ani fankelefɛjamanaw ka donɲɔgɔnnako Masalabolo bolofaraw bɛ kalanbolo

kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ ɲɛbilaw brsquoa kɔnɔ sɛbɛnseerew ani kuntilennabaw Olu dabɔkun ye ka

karamɔgɔ dɛmɛ a ka baaraw la Kalanbaaraw katimuw fana brsquoa dɛmɛ olu bɛ se ka yɛlɛma

ka kɛɲɛ ni Sedeyawo jamana bɛɛ ka kalanko cogoyaw ye O cogoya kelen na karamɔgɔ

minnu bolo bɛna don baara in na kalangafe in bɛ se ka mabɛn krsquoa bɛrɛbɛn olu ma u kɛra

lakɔlisow karamɔgɔ ye wo walima fasokannakalan kalansow taw u mana kɛ kalan dakun o

dakun na

Kalangafe in labɛnkun jɔnjɔnba ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ kodilannaw ka se ka kalan a

kɔnɔkow la Dɔnniya minnu brsquoa kɔnɔ u ka faamuya ɲɛnama sɔrɔ olu la wulikajɔ hakilila

minnu brsquoa kɔnɔ hadamadenya sabatili hakililaw danbe ni jogo hakililaw minnu bɛ kɛ sababu

ye ka bɛn ɲɔgɔnmakoto ani sigiɲɔgɔnya sabati u ka se krsquoolu bɛɛ faamuya

SedeyawoCEDEAO ka nin kalangafe in nrsquoa bɛ boli bɛn sabatili kan hadamadenw ka

hakɛw fasodenya demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman dajirala karamɔgɔw kalanbaga

caman na walasa tɔn jamana minnu bɛ yen ni nin ɲɔgɔnna porogaramu trsquou bolo u ka dɔ dilan

krsquou bɛrɛbɛn a ma A ɲɔgɔnna porogaramu mana kɛ minnu fana bolo kaban olu krsquoa jiidi nrsquou ka

dɔnniyaw ye krsquoa kɛɲɛ u yɛrɛ ma

Kadere Dezire Wedarawogo

SedeyawoCEDEAO Baarakɛjɛkulu Peresidan

______________________________

Foli ni tanuni

_________________________________________________________

SedeyawoCEDEAO ka foli ni tanuni bɛ ka taa BADIBAD ni INƐSIKOUNESCO ma u ka

dɛmɛ sinsinnen na ka ɲɛsin misaligafe in labɛnni ma Baaraw senfɛ u ka cɛsiri nrsquou ka

jɛkabaara ma kɔtigɛ abada ɲininiw ni sɛbɛnniw na

Sedeyawojamanaw mɔgɔ faamuyalenba minnu sen donna nin baara ɲɛnama in waleyali la

foli ni tanuni bɛ lase olu fana ma

11

An ka foli kɛrɛnkɛrɛnnen bɛ ka taa Sedeyawojamanaw ɲɛmɔgɔw ma politiki ni mara sira kan

olu minnu ye gafe in labɛnni baaraw kɛli nɔgɔya an bolo sanga ni waati bɛɛ Dakaro Lome

Wagadugu ani Abuja

An ka jamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila tɔgɔ la an bɛɛ bɛnnen brsquoo min ka kan nrsquoan bɛ krsquoa

waleya an ka jamanadenw ye Sedeyawo fasojamaw an ka tanuni ni waleɲumandɔn bɛ ka

taa dɛmɛbaga ninnu bɛɛ ma

12

DANTIGƐLI

Hakilila min nana ni Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn sigili ye senkan o

hakilila in kɛra kogobolo ye ka don an ka jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ni fara-farali cɛ Kabini

Legɔsi Bɛnkan tawaati san 1975 mɛkalo tile 28 Afiriki tilebinyanfanjamana 15 fɛ walasa ka

tɔn sigi u ka sɔrɔko yiriwali kama Afiriki ka donɲɔgɔnna tufaden fɔlɔ dara

Laɲini ye min ye ka kɛnɛ fɛrɛ sɔrɔko siratigɛ la krsquoa fɛrɛ hadamadenya ani seko ni dɔnko ni

politikiko siratigɛ la O ye wale bololadalen ɲɛnama ye min bɛ jamanadenyakelenya hakilila

sinsin Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

SedeyawoCEDEAO ye kuntilenna min di a yɛrɛ ma o ye donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko

siratigɛ la (suguba kelen ani wari suguya kelen) politikiko (depitebulonba kelen sɔrɔ ni

hadamadenya baarakɛjɛkulu ani kiiritigɛbulonba kelen) ani kana ni sɔrɔdasiko siratigɛ la

(EKOMƆGUECOMOG sigira senkan san 1999)

Tɔnba in brsquoa ka waleyaw sinsin jɔsen ɲɛnama minnu kan olu la a ka kan ninnu ka dɔn

hadamaden ka hakɛw bonyali u layiriwali anrsquou lakanani

demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni

politiki taabolow bɛrɛbɛnni ani yiriwali porogaramuw donɲɔgɔnna

O nrsquoa ta bɛɛ gɛlɛya caman dalen bɛ donɲɔgɔnna in sabatili ɲɛ bɛnbaliya minnu bɛ tɔn

jamanaw kɔnɔ ka da politikiko basigibaliya kan ani mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ka da

faantanya ni lakana sabatili gɛlɛyaw kan krsquoa sababu kɛ kɛlɛw dagali ye tɔn jamanaw kɔnɔ

Gɛlɛya wɛrɛ minnu bɛ se ka fara nin gɛlɛya kofɔlen ninnu kan olu ye an ka jamanaw kɔnɔ

sɔrɔ fanga dɔgɔyali nrsquoa kɔlɔlɔw nrsquoo bɛ na ni fanga sigibolow fɛgɛnyali ye ani jamanaw ka

yɛrɛmakaran krsquoo fara sariyasiraw labatobaliya kan ka ɲɛsin mɔgɔw ka donkabɔw ma u sago

la an ka jamanaw kɔnɔ nrsquou bolofɛnw ye

Walasa ka fura sɔrɔ kɛlɛw banbaliya la mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ani dankarili

hadamaden ka hakɛw la a ka kan an ka yɛlɛma don an ka yecogow la krsquou bɛrɛbɛn an ka

kɛtaw ma Walasa o ka sira sɔrɔ fo sinsin ka kɛ lakɔli kan ale min ka kan ka kɛ donɲɔgɔnna

faamuyali jiidiyɔrɔ ye ani danbew ni jogow ni tabiyaw ani layiduw sabatiliyɔrɔ ɲuman ye

13

Sedeyawo ka misaligafe ka mɔgɔw ladamu bɛn sabatili hadamadenw ka hakɛw fasodenya

demokarasi ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan o ye gafe ye min labɛnna

INƐSIKO ka Biro bolofara ka kɔlɔsili kɔnɔ min bɛ Dakaro (BEREDABREDA) jɛkabaara kɔnɔ

Afiriki Yiriwali Banki fɛ (BADIBAD)

Cakɛminɛn don ka ɲɛsin Sedeyawo jamana bɛɛ ma A sɛbɛnna tubukan angilɛkan ani

pɔritigɛkan na

A ɲɛsinnen bɛ karamɔgɔ bɛɛ lajɛlen ma cɛman ni musomanw A ɲɛsinnen bɛ

karamɔgɔyadegekalansow karamɔgɔw nrsquou kalanden cɛman ni musomanw ma lakɔlikalan

taw ani fasokannakalan taw

Misaligafe don o hukumu kɔnɔ a bɛ gafe kɔnɔkow taabolo jira ani kalan latɛmɛcogo

kunnafoniw Krsquoa fɔ krsquoa bɛ kɔnɔko bɛɛ ɲɛfɔ krsquoa jɛya o tɛ sango ka kalanbaaraw taabolo bɛɛ

lajɛlen dafalen jira

Karamɔgɔ cɛmanmusoman ye ɲininikɛla de ye a bɛ se ka sinsinnaw sɔrɔ misaligafe in kɔnɔ

min brsquoa bilasira a ka se ka dɔ fara dɔnniya laseta kan a sago la min bɛ se ka yɛlɛma don

jogow la kalanbolow waleyali hukumu kɔnɔ

Laɲini ye min ye ka mɔgɔ caman sɔrɔ cɛ ni muso Sedeyawo jamanaw kɔnɔ minnu

faamuyalen don bolodiɲɔgɔnma senyɛrɛkɔrɔ ani jamabaara siratigɛw la O bɛ kɛ sababu ye

ka tabiyaw ni jogow ta minnu brsquoa to u bɛ se ka bɛn sabati badaa-badaa an ka

fankelenfɛjamana in kɔnɔ ka kɛlɛw ban pewu ka yiriwali kuntaala jan sababu jɔnjɔnw

sɛbɛkɔrɔ penpen ni sigida nrsquoa lamini lakanani ni danbe jɔnjɔnw ani danfaraw bonyali ye O

ka kɛ wulikajɔw kɔnɔ mɔgɔ si tɛ to kɔ minnu na bɛɛ lajɛlen sen bɛ don minnu na Afiriki

fasodenya sabatili kama

Misaligafe in labɛnna ka kalanbolo wolonwula (7) kɛ a kɔnɔ Kalanbolo kelen-kelen bɛ boli

se kelen kan Kalanbolow tilalen don masalabolo bolofara fila ye Masalabolo bolofara fila

ninnu kelen-kelen bɛ walanwalan ka kɛ se kelen ye ka kalan kuntilennaw dantigɛ a kɔnɔ

Kunnafoniw bɛ di kɔnɔkow kan kalan kɛcogo taabolow bɛ dajira o bɛɛ kɔfɛ gafew bɛ

karamɔgɔ cɛman ni musomanw bolo wa u bɛ ɛntɛrɛnɛti fana yaala nin bɛɛ brsquoa to u ka

dɔnniya sɔrɔlenw bɛ jiidi

14

Kalansenbolow labɛncogow ani kalanbolow bolodalikatimu olu fana ɲɛsigilen bɛ gafe in

kɔnɔ O bɔlen kɔ yen kalansenlabɛnsɛbɛn dɔ bolodara ka ɲɛsin masalakun bolofara kelen-

kelen bɛɛ ma krsquou kɛ misali ye A ɲininen bɛ karamɔgɔ cɛman ni musoman kelen-kelen bɛɛ fɛ

u ka o sɛbɛn in bɛrɛbɛn u ka kalan cogoya ma krsquoa kɛɲɛ nrsquou bolokɔrɔminɛnw ye

Kalanbolo 1ɔlɔ ka se 7 nan na olu bɛ se jolen saba kofɔ

- Ka bolodiɲɔgɔnma kɛ hadamadenya sira kan walasa mɔgɔw ka jɛ krsquou laɲiniw kɛ kelen ye

yiriwali sira kan ani mɔgɔya sabatili kuntaala jan Sedeyawo jamanaw kɔnɔ

Laɲinita

Sedeyawo fasoden cɛsirilen Sedeyawo poroze waleyali fɛ laquo Jɛkasigi ka kɛ bɛɛ ŋaniya ye raquo

ani sigiɲɔgɔn ni mɔgɔ tɔw ŋɛɲɛ kunni ka kɛɲɛ ni donɲɔgɔnna kuntilennaw ye

- Krsquoa ka fasodenya jira ni hakilijagabɔ ye walasa ka fɛɛrɛw tigɛ ka se krsquoi jɔ a yɛrɛ kolo la ka

se a yɛrɛ kɔrɔ

Laɲinita

Fasoden brsquoa ka kunnafoni sɔrɔlenw kiimɛ krsquou tiɲɛ ni nkalon bɔ ɲɔgɔn na ka jɔsen kelen ta

krsquoa ka Sedeyawo fasodenyajɔyɔrɔw fa

- Krsquoi sendon jamana taabolow labɛnni baaraw la u waleyali anrsquou kiimɛni ka ɲɛsin i ka

hadamadenya hakɛw lafasali ma ani hakɛ wɛrɛw fasoden tɔw fɛ cɛw ni musow

Laɲinita

Fasoden bɛ Sedeyawo taamasiyɛnw nrsquoa ka cakɛdaw ka baarakɛcogo fɛɛrɛw dɔn krsquou kɛ a ta

ye krsquoa jɔyɔrɔ fa hadamaden ka hakɛw lafasali la ani demokarasi ni bɛn sabatili fasobaara

ani Sedeyawojamanaw ka baaraw kɔnɔ olu bɛ kɛ jɛkabaara hukumu kɔnɔ ani

ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya fosodenya janto tɛ taa minnu kɔ ka ɲɛsin jɛlenya ni mara kɛcogo

ɲuman kɔlɔsili ma

Sedeyawo jamana kelen-kelen bɛɛ kan ka misaligafe in bɛrɛbɛn a taabolow ma krsquoa sinsin

gafe in kɔnɔkow kan krsquou dafa nrsquoa ka dɔntaw ye A ka ɲi fana Sedeyawo jamanaw krsquou sinsin u

ka kalanbaara bolodalenw kan krsquoo baaraw kɛ A mana kɛ cogo o cogo fo u ka tali kɛ

15

kalanbaara kura suguya damadɔ la i nrsquoa fɔ degeliw ɲɔgɔlɔnbɔw kolabɛnniɲɛɲiniw adw

Kumalaban na fo u krsquou cɛsiri ka Sedeyawo ka yecogow sankɔrɔta anrsquoa ka baaraw waleyali

Anni Tɛrɛsi NDƆNGI-JATA

INƐSIKO Cakɛdaɲɛmɔgɔ Dakaro

16

KALANBOLO 1

BƐN SABATILI FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI NrsquoU ɲƐNABƆLI

laquo Kɛlɛw ŋaniya bɛ ta hadamadenw hakili de la bɛn sabatili lafasali fana ka kan ka labɛn o

hakili kelen in de lahellip raquo

Nin bɔra INƐSIKOUNESCO sigilisɛbɛn kɔnɔ san 1945

17

BƐN SABATILI

FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI

NrsquoU ɲƐNABƆLI

1- Bɛn sabatili

2- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

ɲɛbila

Bɛn ye hadamadenya ko labɛnnen de ye hadamaden ma da ni min ye Fɔlɔ Ɔrɔmu min ye

kɛlɛ caman kɛ ka yɔrɔ caman mara o ye bɛn ni kɛlɛ siri ɲɔgɔn na U ka kuma kɔrɔ dɔ brsquoa jira

ko ldquonrsquoi bɛ bɛn ɲini i Iabɛn kɛlɛ kamardquo Nka bɛn sabatili hakilila tɛ nin kuma kɔrɔ fɔlen in

tiɲɛtigiya bawo ale ye hakilimaya tiɲɛ dɔ de ye

O sabali tiɲɛ in hali nrsquoa sɔnnen brsquoa ma ko fɔɲɔgɔnkɔw ye hadamadenya taalan ye ka da

sababu caman kan (laadaw sababuw politikiko sababuw sɔrɔ cogoya ni hadamadenya

sababuw siko ni siyakow sababuw diinɛkow sababuw adw) ale brsquoa jate ko an ka kan krsquoan

yɛrɛ dege min na o ye ka fɔɲɔgɔnkɔw ban ni sabaliɲɔgɔnkɔrɔ ye walasa bɛn kuntaala jan ka

sabati ani krsquoa tanga O de yrsquoa to kalanbolo in kɔnɔ bɛn sabatili ni fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la olu kalansora ɲɔgɔn na

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw jogow ani fɛɛrɛw matarafa minnu brsquoa to bɛn sabatili ani fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli taabolow bɛ faamuya kosɛbɛ

Kalanbolo masalakun bolofara

1 - Bɛn sabatili

2 - Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

18

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn minnu bɛ tali kɛ hadamadenkulu kelen-kelen ka

hakililaw kan

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma

Kɔnɔkow

Bɛn hakilila

Bɛn hakilila bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ tɛmɛsira min brsquoa to i bɛ danbew dɔn ka dɔnniya sɔrɔ ani ka

taabolow ta sew ani jogow walasa i nrsquoi yɛrɛkun ka bɛn i ni mɔgɔw ka bɛn i ni sigida nrsquoa

lamini ka bɛn

Bɛn kɔrɔw

Tubabukan na ldquoPaixPɛrdquo bɛn Bamanankan na o daɲɛ in bɔra latɛnkan laquopakisipax raquo ani

laquo pasisipacis raquo de la1

- jamana cogoya minnu tɛ kɛlɛ la krsquoi cɛsiri bɛn sabatili la diɲɛ kɔnɔ

- kɛlɛko banni kɛlɛɲɔgɔn fila walima caman cɛ ka fɔkabɛn ɲini

- sɔnɲɔgɔnye ni bɛnkan jamanadenw cɛ hadamadenkuluw cɛ sigi kɛlɛntanya a

girigarantanya sigi lafiya

- jamakulu cogoya minnu tɛ kɛlɛ la u tɛ fɔɲɔgɔnkɔ la ka jɛ sigiɲɔgɔnw fɛ bɛn kɔnɔ

- mɔgɔ hakili sigili nrsquoa lafiyali

- mɔgɔ min cogoya brsquoa jira krsquoa kɔnɔgannen tɛ a ni lafiyalen don A hakili lafiyalen don

1 httpwwwlaroussefrdictionnairesfranccedilaispaix

19

- sugubalintanya ni mankanntanya yɔrɔ la kaburudo sumayacogo

Bɛn suguyaw

Bɛn basigilen o ye bɛn ye ko jugu ni fɔɲɔgɔnkɔ tɛ min kɔnɔ

Bɛn lafoninen o ye bɛn ye wulikajɔw bɛ kɛ min kɔnɔ walasa sigi ka nɔgɔya bɛɛ ma ko

juguntanya ni fɔɲɔgɔnkɔntanya dɔrɔnw tɛ Bɛn lafoninen labɛnni bɛ jogo dɔw wajibiya i nrsquoa fɔ

- yafa

- ɲɔgɔnlamɛn

- kunnafonifalen

- diɲɛni laɲini bolodalenw ni fɛlaw ma minnu tɛ kelen ye ko dɔ kan

- hakɛlabato

- bilakasuma tɛ ko minnu na olu ɲɛnabɔli gɛlɛyabaw waati la

- bolodiɲɔgɔnma

- kofaamuyalihakili

- hadamadenya jɔyɔrɔfa

Nka o nrsquoa ta bɛɛ nin jogo ninnu ka kan ka sinsin ni kalan ye

Bɛn sabatili

Bɛn sabatili

laquo Taabolo don min bɛ dannaya ni bolodiɲɔgɔnma sabati fasojamaw ni jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

O taabolo in ye lakalanni ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔlicogo la nɔgɔya kɔnɔ fɔɲɔgɔnkɔ minnu bɛ

se ka don fasojamaw ni ɲɔgɔn cɛ walima jamanaw sango krsquoo kɛ ni kuma ye ani

kumaɲɔgɔnya a kana kɛ ni maramafɛnw ye ani kojugukɛhellipBɛn sabatili kɔrɔ tɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw

ban cogoya bɛɛ la a kɔrɔ ye de ka fɛɛrɛw tigɛ minnu brsquoa to u bɛ ɲɛnabɔ kasɔrɔ ko jugu ma ta

ka mɔgɔ sɛgɛrɛ O la bɛn sabatili bɛ min ɲini o ye hadamaden ka hakɛw lakanani sabatili

ye ɲɔgɔnmakoto ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli koɲuman fo ka taa se hadamaden yɛrɛ yiriwali

ma ani sigida 1raquo

1 Agora kulu Dɛmɛnan ka ɲɛsin kalanbaara waleyali ma Gafefeereyɔrɔ Sɛn PoliSaint-Paul Dakaro

2011

20

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka ɲɛfɔli la bɛn sabatili ye danbe caman faralen ye

ɲɔgɔn kan kɛcogow jogow ani diɲɛlatigɛ latɛmɛcogow minnu bɛ ko jugu kɔn ka fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigi nrsquou diliw tigɛli ye ni kumaɲɔgɔnya ni fɔkabɛn ye mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ kuluw ani

jamanaw (Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka bɛnkansɛbɛnw dakun ARES5213 bɛn

sabatili ani A53243 Dantigɛlisɛbɛn ani baaraw porogaramu bɛn sabatili kan)2

laquo Bɛn sabatili ye hadamaden sigada ani fanga sigibolo taabolo yɛlɛmani tɛmɛsira ye Bɛn

sabatili bɛ bange hadamadenw dusukun nrsquou kɛwalew la wa a bɛ taa ɲɛ jamana kelen-kelen

kɔnɔ ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen ka tariki ye a ka hadamadenya a ka seko ni dɔnko ani

a ka sɔrɔ taabolo ye Bɛn sabatili bɛ min laɲini o ye ka taabolo ɲuman don danbew kɔrɔ

kɛcogow ani jogow walasa bɛn ni kojugukɛbaliya bɛ yiriwaraquo3

Ladamuni bɛn kama

Ka ladamuni kɛ bɛn kama o ye ka fasoden kalan a krsquoa mɔgɔɲɔgɔn dɛmɛ a krsquoa jɔ a jɔyɔrɔ la

a ka sɔn tɔw ka seko ni dɔnko ma a ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ hɔrɔnya kɔrɔ dɔn min bɛ

hadamadenya danbe bonya ani danfaraw min bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi walima krsquou

ɲɛnabɔ ni kojugukɛbaliya siraw ye4

I nrsquoa fɔ bɛn sabatili bɛ cogo min na ladamuni bɛn kama fana bɛ tali kɛ jamana kelen-kelen ka

tariku taabolow la a ka hadamadenya ni seko ni dɔnko ani sɔrɔ cogoyaw A bɛ se ka jate ko

ladamuni bɛn kama o buruju ye kɛlɛlasawalew ye diɲɛ sariya fɔlɔ min tara nrsquoa bɛ kɛlɛ kɔn o

kɛra Bɛnkan bakuruba ye min yrsquoa jira ko kɛlɛ jateli jamana politiki cakɛminɛn ye o ka

dabilaO Bɛnkan in dɔnnen don ni tɔgɔ min ye o ye san 1928 bɛnkan ye min bɛ wele

angilɛkan na ldquo Pacte Briand-Kellogrdquo5 O kɔrɔ ye bamanankan na ko ldquoBiriyan Kelɔgi ka

Bɛnkanrdquo

2 INƐSIKOUNESCO AN KA BƐN SABATI [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012 0615)

httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

3 INƐSIKOUNESCO ONIONU ka kuma koloma latɔmɔnenw kunfɔlɔ bɛn sabatili kan san 1998 laselisɛbɛn [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A

lajɛra san 2012 0615) httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

4Dantigɛlilisɛbɛn ani wale caman donɲɔgɔnna ka ɲɛsin kalanko ni bɛn sabatili ma hadamaden ka hakɛw ani demokarasi

InɛsikoUnesco pariparis san 1995 615)

5 EDH(An ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12 nan[Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012

0615)httpwwwehlorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintroductionpdf

21

O bɔlen kɔ yen Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sigira senkan san 1945 walasa ka

diɲɛmɔgɔ nataw kisi kɛlɛ balawu ma (hellip) ka sariya labatoli kɛcogow labɛn ani kɛta

diyagoyalen minnu bɛ diɲɛ bɛnkanw kɔnɔ krsquoolu lafasa (hellip) ka hamadenya lataaɲɛ don ba la

ani ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo ɲuman sabati hɔrɔnya fɛrɛlen kɔnɔhelliprdquo (Jamana

Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bɛnkan ɲɛbilakuma)

O bɛɛ kɔfɛ bɛn sabatili brsquoa to ldquofaamuyali bɛ na yafa ani teriya jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

siyakuluw ani diinɛkuluwrdquo A brsquoa to fana ldquoJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka walew ka

ɲɛsin bɛn sabatili ma bɛ o ka sira sɔrɔrdquo (Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn Sariyasen 26

nan) O la bɛn sabatili ye Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba nrsquoa tɔndenjamanaw ka

baaraw la nafamaba dɔ ye

Krsquoa sababu kɛ hadamadenya sabatilisiraw donni ye kalan ni degeli taabolow la bɛn sabatili

karamɔgɔw brsquou jilaja ka hadamadenya danbe dankarilakow kɛlɛ minnu sababu ye faantanya

ye jugusɔnw ɲɛnawolomani binkanni kojugukɛ ani kɛlɛ A daminɛ na ladamuni bɛn kama

dabɔkun tun ye ka diɲɛ halakili bali krsquoa sababu kɛ mugujugubakɛlɛ ye nka bi a kuntilenna

jiidira krsquoa kɛ bɛn sabatili hakilila jɛnsɛnni ye6

Bɛn donni gɛlɛyaw nrsquoa cɛsirikow

Bɛn lasɔrɔli bɛ se ka gɛlɛya krsquoa sababu kɛ

- kumaɲɔgɔnya kɛbaliya

- hadamaden ka hakɛw labatobaliya

- sigida nrsquoa lamini minɛkojuguya

- hakɛlabatobaliya

- mara kɛcogojuguya

- ko tɛmɛnenw jateminɛbaliya

- demokarasi jɔsenw labatobaliya

- lakanabaliya

- hadamaden mako fɔlɔw ɲɛnabɔlibaliya

- ɲangilibaliya

6 United Nations Peace Education The origins [ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra san 20120615 http

wwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

22

- koɲɛnabɔta teliw ɲɛnabɔliko juguya adw

Nka fɛn min kɔni ye Sedeyawojamanaw ka cɛsirikoba ye bɛn sɔrɔli la o ye kojugukɛw ni

ŋaniyajuguyawalew wulili ye minnu bɛ na ni cɛw musow ani denmisɛnw ni tiɲɛni ye ani

jɔlifɛnw fana tiɲɛni dankarili farikolo la hadamadenya yoboyabali siran jigitigɛtɔɲɔni

Bɛn sabatili yiriwafɛɛrɛw walew

Bɛn sabatili layiriwali bɛ ko minnu gɛlɛya Sedeyawo jamanaw ma olu ye

- sariya sigilen min ka kan ka boli jamanaden bɛɛ kan

- dɛmɛ ka ɲɛsin tɔnw ma minnu ka baara ye bɛn sabatili ye i nrsquoa fɔ jɛkuluw ni

dɛmɛdonjɛkuluw jamanaw taw walima diɲɛ taw ani Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba tɔgɔlacakɛdaw

- demokarasi sigibolow lafasali jamana kɔnɔ ani diɲɛ bɛnkansɛbɛn bolonɔbilalenw

labatoli

- sariyaw ni sariyasɛbɛnw labatoli

- sigida nrsquoa lamini lakanani ni hadamaden nrsquoa ka sigida nrsquoa lamini cɛ jɛkoɲumanya

badaabadaayali ye

- sekow ni dɔnniyaw kalan kɛli ka bɛn ni fɔkabɛn kɛcogo ɲuman sinsin walasa

diɲɛlatigɛ la hadamaden nrsquoa yɛrɛkun ka bɛn a ni mɔgɔ tɔw fana ka bɛn

- hadamadenw ka hakɛw yiriwali

Afiriki tilebinyanfan tɔnw na minnu cɛsirilen bɛ bɛn ni kanako la kosɛbɛ ka tɛmɛ tɔw kan

Sedeyawo yrsquoolu dɔ ye A ye bɛn sabatili baaraw kɛ cogo min na Sedeyawo jamanaw kɔnɔ

(Liberiya Saralɔn Gine Bisawo Kɔnɔwari) a ye fɛɛrɛ caman nrsquou lataamacogo ɲuman

minɛnw fana sigi senkan diɲɛ tɔgɔ la o cogo kelen na ka kɛɲɛ o wale ninnu ma Misali la

bɛnkan ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogow ma ani bɛn ni lakana sabaticogow

(min tara san 1999 desanburukalo la) nrsquoa dafara ni farankanbɛnkan ye ka ɲɛsin demokarasi

ni mara kɛcogo ɲuman ma (min tara san 2001 desanburukalo la) o min ye fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigili laɲini nrsquou dalasali bolo don ɲɔgɔn bolo

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

23

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn krsquoi sinsin hadamadenkulu kelen-kelen ka hakililaw

kan

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma

Kuntaala Lɛrɛ 14

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalankɛminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Fotow jaw nataliyew

- Gafew ni masalabolo nafamabaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

- Ka bɛn sabatili hakilila kolomaw

ɲɛfɔ

- ka bɛn suguyaw dɔn ka bɔ

ɲɔgɔn na

- Danbew ni hakilila minnu sirilen bɛ

bɛn sabatili la

- Bɛn suguyaw

Sɛbɛnw ɲininii (minnu

sɛbɛnna mansin na minnu

bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Lɛrɛ 2

2

Ka se minnu bɛ tali kɛ bɛn na

krsquoolu ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya

kosɛbɛ

Bɛn sabatili taabolow nrsquoa tɛmɛsiraw Lɛrɛ 2

3 Ka bɛn sabatili gɛlɛyaw nrsquoa

cɛsirikow ɲini krsquou dɔn

Gɛlɛya ni cɛsirilako minnu sirilen bɛ

bɛn donni na

Lɛrɛ 2

4 Ka bɛn sabatili yiriwalifɛɛrɛw

labɛn

Bɛn sabatili layirwali fɛɛrɛw Lɛrɛ 2

Ka bɛn sabatili don kalan na

Janto krsquoi janto bɛn sabatili donni

- Dɔnnikɛminɛn ni kalanbaaraminɛn

minnu bɛ yen

24

5

na misali la kalanbaara taabolow

la ka hakɛyali hakilila ta ka dusu

don kalanden cɛman ni

musoman kɔnɔ u krsquou cɛsiri a

waleyali fɛ u ka yɔrɔ la

(sigidacakɛda yɛrɛbɔdenya

adw)

- kalansenlabɛnsɛbɛnw

- Kalandegeli kalansenw

waleyalicogo

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

- Kolabɛnniɲɛɲinibaara

- Ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- ɲɛjiralikalan

- Sifilɛlikalan

Lɛrɛ 5

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

Kalansen tɔgɔkalan cogoya

Bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

- Ka bɛn ɲɛfɔ

- Ka bɛn danbew ɲini krsquou dɔn

- Ka mɔgɔw lafaamuya u ka bɛn

- Ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔlen dɔw kɛcogo

ɲɛɲini krsquou dɔn sigida la

- Ka kɛcogo ni jogo minnu ka ɲi bɛnko

ma dɔw ɲɛɲini krsquou dɔn

- ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ mɔgɔ tɔw bonya

- Ka sigi mɔgɔ tɔw fɛ bɛn ni lafiya kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 2

MinɛnwDɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Foto minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw walima kɛlɛw cogoya caman jira minnu kɛra diɲɛ fan dɔ la

- Foto minnu bɛ ɲɔgɔndɛmɛ ɲɔgɔnfaamuya ani tulonnatilen adw cogoyaw jira

25

- Sedeyawo jamanaw ka kirikilɔmuw

- Sedeyawo jamanaw ka kalangafew

- Kunnafonisɛbɛn baabu tigɛlen

- Bɛn taamasiyɛn nataliye (kalanden kelen nataliye kelen)

- Jaw ni foto suguya wɛrɛw

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

- bɛ kalanden cɛmanmusoman ka

dɔnta ni kɛta hakɛ sɛgɛsɛgsɛ anrsquou seko

ni dɔnko ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma

- bɛ ɲininkali sɛbɛnnenw aniwalima

dalafɔlenw jaabi

- bɛ bɛn sabatiliko hakililaw fɔ ani ka

ɲɔgɔn fɛla ɲini a kan

- Kelennabaara

- Hakililaɲini

-Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- bɛ bɛn taamasiyɛn ɲɛgɛn jira (ka

farankangafew lajɛ)

- brsquoa ɲini ka bɛn cogoya dɔw labɔ ka

kɛɲɛ ni ɲɛgɛn in hakilila ye

- kulu kelen-kelen bɛ bɛn cogoya dɔ jira

Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

- bɛ sɔrɔ ka kalan cogoya nafabɔli fɛɛrɛ

labɛn

- brsquoa ɲini kalandenw fɛ u ka ganselikan

dɔw labɛn minnu bɛ boli bɛn kan

-bɛ cogoya sɛgɛsɛgɛ

- bɛ danbew ni hakililaw labɔ minnu bɛ

tali kɛ bɛn kan

- bɛ ganselikanw labɛn

- Kulubaara

- Hakililafalen

sinsinnen

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

- bɛ kunnafoni dɔw di ka kuluw ka

baaraw dafa nrsquoolu ye

- brsquou ka baaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin

taabolo in ye

-hakilila ni danbe minnu bɛ tali kɛ bɛn

kan olu ɲɛfɔli

- kɛcogo minnu bɛ fisaya bɛn ma

- lafaamuyalibaaraw bɛn kan

-adw

Jɛkabaara

KiimɛniBakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalandenw fɛ

ka ɲɛgɛn bolo 7nan lafa

bɛn cogoya 6 minnu bɛ bɛn ɲɛgɛn

kɔnɔ ka masalabo sira 10 sɛbɛn olu

dɔlakelen kan walima ka nataliye dɔ

dilan walima ka ganselikan dɔ labɛn

minnu brsquoolu kofɔ

kelen-kelen bɛ cikan in waleya

Kelennabaara

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

krsquoa ɲini yɛrɛsagolabaara dɔ ka kɛ

sɛbɛn masalabolo bɛ min kɔnɔ ja

walima fotow makoɲɛkow kan minnu

bɛ bɛn sankɔrɔta

bɛn cikanw ka lase jamakulu suguya

caman ma min brsquoa ɲini u fɛ u ka bɛn

sabatili baaraw kɛ ka ɲɛsin u yɛrɛbakun

ma ani mɔgɔ tɔw

- bɛ sɛbɛn labɛn

- bɛ taabolow baara porogaramu labɛn

- brsquou ka taabololafaamuyali baaraw

porogaramu labɛn

- Kulubaara

- Gafe ni

sɛbɛnɲini

Sɛgɛsɛgɛli

ɲɔgɔlɔnbɔ

26

- brsquoa dajira ka jɛkasigi yiriwali kanpaɲi

dɔ labɛn duguba kɔnɔ

Ladegeli

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔnkɔw ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔcogo taabolow

faamuya kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka dɔnniya ni hakilila minnu tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida

danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou

dalasali

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

Kɔnɔkow

Fɔɲɔgɔnkɔ

Fɔɲɔgɔnkɔ ye bɛnbaliya ye ko dɔ kan min bɛ se ka na ni gɛlɛyaw ye nisɔn hakili walima

farikolo cogoyaw la

Bɛnbaliya don kɔdonɲɔgɔnma ɲɔgɔnfaamubaliya ko dɔ kan hakililaw fɛlaw yecogow

diinɛkow nafaw siyakow kabilakow sikow ani hadamaden makokow Krsquoa fɔ an brsquoan tanga

a ma o tɛ se ka kɛ bawo mɔgɔya taalan don a bɛ mɔgɔya sigibolo bɛɛ kɔnɔ

- du

- gɔfɛrɛnamanw

- fanga sigibolow

- tɔnw

27

- adw

Kɛlɛ suguyaw

Kɛlɛ suguya caman bɛ yen

Maramafɛnnakɛlɛw i nrsquoa fɔ

- diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba (jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ) ani

- maramafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye (Jamanakɔnɔkɛlɛ)

Diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba walima jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ don jamana

fila walima caman ni ɲɔgɔn cɛ

Marafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye walima jamanakɔnɔkɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ kɛ jamana

kɛlɛbolo ni jɛkulu dɔw ka kɛlɛbolow cɛ walima jɛkulu damaw ka kɛlɛbolow ni ɲɔgɔn cɛ

Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔw

Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔ walima mɔgɔ ni mɔgɔ ka fɔɲɔgɔnkɔ o ye mɔgɔ fila cɛ

ɲɔgɔnfaamuyabaliya gɛlɛn ye (a sababu ye mɔgɔ ka ko dɔgɔyali ye a mɔgɔ ɲɔgɔn bolo

bisigiliw kumaɲɔgɔnya fanga dɔgɔyali adw) A bɛ se ka kɛ fana i nrsquoi yɛrɛbakun bɛ fɔɲɔgɔnkɔ

la (jiginnyɛrɛla)7

Fɔɲɔgɔnkɔw kunw sababuw Sunw

A ka ca a la fɔɲɔgɔnkɔw kunw ye

- bisigiliw ye (Farikolokow sira fɛ diinɛkow hakilikow siyakowkabilakow adw)

- gɛnni ye ani fisamanciya (jugusɔnw siyawoloma binkanni yafabaliya kɛrɛfɛdɛn

hakɛkɛɲɛ fisamanciya fisamanciya ka ɲɛsin muso ma walima cɛ siyakofisayaw

dunanjuguya diinɛwɛrɛjuguya dansagonmɔgɔya tilenbaliya damakɛɲɛbaliya tɔɲɔni

hellip)

- hadamaden sɔn kolonw (hɔrɔnkolonya ɲɛngoya siganna nogomaya nata sinaya

natafabaliya kɔnɔnanjuguya dannayabaliya fangakofa jɔrɛ siran binkanni

kojugukɛhellip)

7 EDH (An ka hadamadenya hakɛw ɲini krsquou dɔn) kalanbolo 2 nan ɲɛ 5[ ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ in lajɛra san 2012

06 15) httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

28

- hakililako bɛnbaliyaw (bɛnbaliya dusutiɲɛkow)

- kumaɲɔgɔnya dɛsɛli (bisigilihakililankalon bɛnbaliyaɲɔgɔnfaamubaliyahellip)

- mara kɛcogo jugu ani demokarasi dɛsɛli (yuruguyurugu kɛli jamana taabolo ye

ɲangibaliya jamana sariyantan faantanya taɲinikɛlɛhellip)

- Jamana burujali

- Kɛɲɛkɛya min bɛ jamana kelen kunkan ani min bɛ jamanaw kunkan nrsquoa brsquou ka

dancɛw sagon ani kɛlɛ kɔlɔlɔsɔrɔ yiriwali

Kɛlɛ suguyaw

- Politikikɛlɛw

- Hadamadenya kɛlɛw

- Seko ni dɔnko kɛlɛw

- Sɔrɔko kɛlɛw

- Diinɛko kɛlɛw

- Siyako kabilakosiko kɛlɛw

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquou ɲɛsigili fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw

Bɛn waati la mɔgɔ bɛ se krsquoa bɛrɛbɛn fɔɲɔgɔnkɔw fɛsigi ma ni ɲɛni hakili ye nrsquoa ye

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli fɛɛrɛw nrsquoa tɛmɛsiraw kalandegeli kɛ lakɔliso walima baaradegekalanso

la O fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw bɛ jogo kɛcogo ani sennako dɔw don mɔgɔ la i nrsquoa fɔ hakililatigɛ

koɲɛdɔn hɔrɔnya bolodiɲɔgɔnma kɛcogo ɲuman tilennenya kunnafonifalen ɲuman ani

ɲɔgɔnfaamuyako ɲuman

Marafɛnnakɛlɛw ni fɔɲɔgɔnkɔw yɔrɔninkelenkɔlɔlɔw ka ca nitiɲɛ ni bolofɛntiɲɛ

hadamadenya juru tigɛli hakiliɲagami farafaralihakili jamanatilahakili kojugubakɛ

hakiliyɛlɛmafuraw damatɛmɛtali ani kɛɲɛkɛya sigida nrsquoa lamini tiɲɛni ani jɔlifɛnw mɔgɔw ka

sigiyɔrɔbila banaw diyagoyakafoɲɔgɔnya ani kafoɲɔgɔnya damatɛmɛnen hadamadenya

sabatilicakɛdaw ɲagamini misali la lakɔlisow dɔgɔtɔrɔsow adw

Kɛlɛ waati la diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoa bɛ wele DeyihasiDIH o

de bɛ fɔɲɔgɔnkɔw jalatigɛ Kɛlɛ bɛ hadamaden minnu kan DeyihasiDIH ka laɲini ye krsquoolu ni

kisi anrsquou danbe ani ka dansigi u ka ɲangataw la minnu sababu yrsquoo kɛlɛ ye Diɲɛ sariyaw don

minnu bɛ kɛlɛ jɔsenw nrsquoa fɛɛrɛw tiɲɛ ka mɔgɔw lakana minnu sen tɛ kɛlɛw la walima minnu

29

yrsquou senbɔ u la Kɛrɛnkɛrɛnnenya la DeyihasiDIH labɛnna ka ɲɛsin maramafɛnnakɛlɛw

ɲɛnabɔli ma a tɛ se ka bila hadamaden ka hakɛw nɔ na krsquoolu jɔyɔrɔ fa Hadamaden ka

hakɛw bɛ boli waati bɛɛ Nin sariya filaw bɛ ɲɔgɔn dafa

Diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoo ye DeyihasiDIH ye o faamuyali kalan

bolodalisɛbɛn bɛ yen min labɛnna Kuruwaruzi komiteba fɛ diɲɛ kɔnɔ nrsquoa bɛ wele

SeyiseyɛriCICR O kalan bolodalisɛbɛn in bɛ wele laquoAn ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou

dɔn DeyihasiDIH raquo

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili o ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kuntilennaba dɔ ye i nrsquoa fɔ a

bɛnkansɛbɛn sariyasen 1ɔlɔ brsquoa jira cogo min naO nrsquoa ta bɛɛ kabini san 1980 laban na

fɔɲɔgɔnkɔw siya sɛbɛkɔrɔ yɛlɛmana Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ nɔnabilala ni jamanaw yɛrɛ

kɔnɔ kɛlɛw ye O la jamanadenw bɛ coron tasuma fila ni ɲɔgɔn cɛ min ka jugu kosɛbɛ a

dɔw la ko jugu bɛ ta ka ɲɛsin olu fɔlɔ de ma

San 1990 daminɛwaatiw la fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ye taabolo kura ta krsquoa sababu kɛ porogaramu

kura sigili ye senkan min bɛ wele Angilɛkan na laquo An Agenda for Peace raquo (San bolodasɛbɛn

bɛn kama) O labɛnna sekeretɛri zenerali Butɔrɔsi Butɔrɔsi-Gali fɛ Sinsin kɛra min kan o ye

ka laquo dipulomasi ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma raquo O bɛ ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ labɛn minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigi kɛlɛɲɔgɔnw ni ɲɔgɔn cɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw bali u ka juguya ka kɛ kɛlɛw ye ani krsquou

jɛnsɛnni dan sira la nrsquou wulila8

Koɲɛsigidipulomasi kuntilenna ye ka ko bilenw funteni bɔ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw lasa nɔgɔya la

tɔn jamana dɔ kɔnɔ walima tɔn jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ni hakiliɲumantigiw ka wulikajɔ ye

fɔkabɛn kɔnɔ bɛnɲini minnu bɛ sinsin kumaɲɔgɔnya kan sigikafɔ ani jalatigɛli ka ɲɛsin

fɔɲɔgɔnkɔ ma min ma wuli fɔlɔ nkrsquoa bɛ ɲini ka wuli Koɲɛsigi dipulomasi bɛ se ka waleya

fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli waati la a dalasali waati ani bɛn sabatili waati

San 1997 baarakɛjɛkulu min bɛ wele KarineziCarnegie nrsquoa sigira senkan mɔgɔfagaba

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama o ye danfara nafama don ɲɛsigili waleyata ni ɲɛsigili labɛnda cɛ9

8 Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalen ka Tɔnba sekeretɛri zenerali An Agenda for Peace (San bolodasɛbɛn bɛn sabatili

kama) UN Doc A47277-S24111 7 Juin 1992 Dakun 20 nan) 9 Baarakɛjɛkulu KareneziCarnegie mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

Laselisɛbɛn laban (Niyɔriku KarineziCarnegie corporation of New York 1997)

30

Sedeyawojamanaw kɔnɔ ɲɛsigili waleyata bɛ taamaseere ni wale kɛrɛnkɛrɛnnenw ye minnu

tara ka ɲɛsin gɛlɛya kunbɔlen dɔ ɲɛnabɔli ma lasɔmini joona sen brsquoo la fɔkabɛn bɛnɲini

ɲɛsigimaramafɛnbɔsi ani ɲɛsigikankanni ni ɲɔgɔnmagɛnfɛɛrɛw ye i nrsquoa fɔ

hakiliɲumantigiyawalew ani Sedeyawo ka bilankɔrɔkɛlɛbolo

ɲɛsigili labɛnda bɛ boloda tuma caman bɛn hakililaw kɔnɔ a labɛnkun ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun

jɔnjɔn dogolenw kɛlɛ yɛlɛmasen kura donni politiki ni fanga sigibolo taabolow la (mara

kɛcogo ɲuman) sen brsquoo la ani yɛlɛmasen kura donni yiriwali taabolow la sew jiidili ani bɛn

sabatili lafasali10

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la wulikajɔw bɛ se ka kɛ krsquoa sababu kɛ koɲɛsigi dipulomasi ye -

sɛgɛsɛgɛlibaaraw suturaladipulomasi gɛrɛntɛsigidipulomasi ani fɔkabɛn

A ka kan diɲɛ tɔnbaw ani fankelenfɛjamanaw ka tɔnbaw jamanaw gɔfɛrɛnamanw

(tɔndenjamanaw) ani dɛmɛdonjɛkuluw olu ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw don u ka baara

bolodalenw kɔnɔ A ka kan fana o fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛsigilifɛɛrɛw ka waleya ɲɛsigilibaara

kɛbagajɛkulu fɛ baarakɛla suguya caman bɛ min kɔnɔ

Nin dakun ninnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogow la nkrsquoa bɛɛ trsquoo ye

- (a) kunnafonidibaaraw ani kɔlɔsiliw diinɛɲɛmɔgɔw fɛ laadalaɲɛmɔgɔw mɔgɔba

kɔrɔtalenw sigida hakiliɲumantigiw walasa ka ko cogoya jɔnjɔnw jateminɛ ani ka

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw ɲini (hakililafalensigi gɛlɛyaw dalasali kan ni

kunkankofɔjama bɛɛ ye)

- (b) cɛfɔli

- (c) fɔkabɛn

- (d) bɛnɲini min bɛ na ni kumaɲɔgɔnyasiraw dayɛlɛli ye fadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ

- (e) koɲɛsigi kankanni

- (f) dannayawalew

Sedeyawojamanaw ka wale kɛlen jɔnjɔnw misaliw la ninnu brsquoa la

- (a) Bɛn ni lakana labɛnw sigira senkan krsquou sinsin politikiko bɛnɲɔgɔnmaya jɔsen

dantigɛlenw kan

10

Sedeyawo fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili bɛnkanRegMSCREG10108paragraphe 19)

31

- (b) Fankelenfɛjamanaw lasɔmini joona fɛɛrɛ waleyata jɛkabaara tɔn jamanaw

ɲɛjɔyɔrɔw ni jɛkuluw fɛ kunnafoniw kafoli la anrsquou sɛgɛsɛgɛli (EKOWARINIECOWARN

Yɔrɔw Birow)

- (c) Sabalibagaw ka jɛkulu ni SedeyawoCEDEAO peresidan ka ciden ka

fɔkabɛnwalew

- (d) Mɔgɔba kɔrɔtalenw ka hakiliɲumantigiyawalew ciden kɛrɛnkɛrɛnnenw fɔkabɛnba

dɔ kama

- (e) Saratiw sigili senkan ka kɛɲɛ ni SedeyawoCEDEAO ka Bɛnkan sigilen ye

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan (SepeseseCPCC)

- (f) Fanga sigibolo minnu bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa Sedeyawojamanaw kɔnɔ

yuruguyurugu kɛlɛli fanga sigibolow tɔn minnu bɛ wotekow labɛn ani politikitɔnw

nɔgɔyasiraw dayɛlɛli olu ye walasa krsquou ka sew jiidi

SedeyawoCEDEAO bɛ ka fɔkabɛn dɛmɛni cakɛdabolofara dɔ sigi senkan (MSD) walasa ka

ɲɛsigilidipulomasi tɔnbolofaraw dɛmɛ i nrsquoa fɔ sabalibagaw ka jɛkulu ani peresidan ka ciden

kɛrɛnkɛrɛnnenw O kun ye ka hakilila sinsin min brsquoa jira ko fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili (ɲɛsigili

labɛnda fara ɲɛsigili waleyata kan) sedeyawojamanaw kɔnɔ laɲininen don kosɛbɛ wa a nafa

fana ka bon waati kuntaala jan kɔnɔ

Fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali kɛcogow

Fɔɲɔgɔnkɔ sunw bugunnatigɛ

A ka kan fɔɲɔgɔnkɔ sunw ka dɔn fɔlɔ Sababu kelen walima caman bɛ se ka kɛ fɔɲɔgɔnkɔ la

minnu brsquoa lawuli (Fɔɲɔgɔnkɔw KunwSababuw Sunw lajɛ)

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogo suguyaw nafa nrsquou baasimakow sɛgɛsɛgɛli

Nin dakun filanan in na fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali taabolo bɛ boli mɔgɔw ka dɔntaw kan

u bɛ minnu waleya walasa ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔ ani krsquoa dalasa badaa-badaa U ka o kɛcogo

kelen-kelen nafa nrsquoa baasimakow bɛ sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni ninnu ye

- kɔlɔsili kɛlɛɲɔgɔn fila fɛ walima a kɛbaliya

- bolodiɲɔgɔnma kɛlɛɲɔgɔn fila cɛ walima a kɛbaliya

- fɔɲɔgɔnkɔ dalasali walima a kɛbaliya

32

- n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ walima n bɛ bin i bɛ bin walima n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin

- yɛrɛfaamu ani tɔw faamuyali

- kofaamuyalihakili waleyali ani sennakow ka ɲɛsin gɛlɛyaw ɲɛnabɔli ma

- bɛnkansɛbɛn waleyalibaara cɛsiraw sabatili kama

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow la an bɛ se ka nin dakun ninnu lasa

- fanga mara (ɲɔgɔnsɔrɔ) Fan kelen ka faamuyacogo bɛ diyagoya fan dɔ kan A bɛ kɛ

se bɛ min ye o de sago bɛ kɛ n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin o tɛ fura sɔrɔlen ye gɛlɛya la

- sariyasirakanjodi o bɛ sinsin sariyasira kan min bɛ ka labato jamanamɔgɔw fɛ

Sariyatigɛla brsquoa latigɛ - kelen bɛ se sɔrɔ tɔ kelen dɔ bɛ bin ndash sinsin bɛ kɛ sariya kan

- jalatigɛli o ye ni fan fila bɛnna a kan ka mɔgɔ yeleke dɔ sugandi min brsquou ka ko

jalatigɛ wa u bɛ diɲɛ fana nrsquoa ka dantigɛli ye Minɛ bɛ kɛ mɔgɔ yeleke in ka fɔta de

ma

- bɛnkanɲini o ye ni fan fila bɛnna a kan ka sigi ka kuma krsquou ka danfaraw lakodɔn O

taabolo in bɛ hakilila min fisaya o ye laquo n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ raquo

- fɔkabɛn o ye fɔkabɛn nɔgɔyalen ye min kɔnɔ fan fila bɛ bɛn a kan krsquou cɛ fɔɲɔgɔnkɔ

ɲɛnabɔ badaa-badaa nrsquou ka ŋaniya sirilenw ye Fɔkabɛnna ka baara bɛ kɛ dɔrɔn krsquou

bilasira Fɔkabɛn bɛ hakilila min fisaya o ye laquo fan fila bɛɛ ka wasa sɔrɔ raquo Fɔkabɛnna

bɛ wele fana laquo nɔgɔyalikɛbaga raquo

- bɛnɲini o ye ni jaabi kuntaala jan bɛ gɛlɛya la Ni bɛn lakika labugunni daminɛna

tuma min na

- dalasali o ye fan fila ka fɛɛrɛ ye ka gɛlɛya ɲɛnabɔ fo yɛlɛma ɲuman bɛ don u cɛsiraw

la O kɔrɔ tɛ ko tɛmɛ kɛra nisɔn jirali waati kan kaban

- bayɛlɛmani o ye fan fila cɛ jɛkabaara sankɔrɔtalen ye Fan fila bɛ bɛn a kan ni hakili

ye krsquou cɛsiraw yɛlɛma krsquou lakuraya krsquou ɲɛ

Bɛnkanɲini fɔkabɛn bɛnɲini dalasali ani bayɛlɛmani olu ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow

ye minnu nafa ka bon kosɛbɛ kɛlɛɲɔgɔnw kan

Dakun tan walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la

33

1 Arsquo yrsquoa lajɛ fɔɲɔgɔnkɔ minnu lawulili sababu bɔra aw yɛrɛ la krsquoolu ɲini krsquou dɔn nkrsquoaw

kana dimi Arsquo yrsquoa ɲini krsquoa dɔn fana arsquo kɛwalew la jumɛnw de bɛ mɔgɔw ladimi

2 Arsquo yrsquoarsquo ka mɔgɔlamɛn sew kolokolo ndash ka kunnafoni ɲini arsquo ye ɲininkaliw kɛ

3 Arsquo yrsquoarsquo ka nafa dogolenw ɲini krsquou dɔn ndash arsquo ye danfara don a ka nafa jɔnjɔnw nrsquoa ka

daladiyakumaw cɛ walima a ka jɔsen kɔrɔ talenw

4 Arsquo yrsquoarsquo fanga digi gɛlɛya kun dɔnni kan arsquo kana arsquo sinsin mɔgɔw kan ko bɛ minnu

yɛrɛw kunkan

5 Arsquo ye ɲɛnabɔli suguya caman bisigi- ldquoɲɛnabɔcogo ɲuman jumɛn bɛ gɛlɛya la aw fɛ rdquondash

arsquo ye hakililaw ɲini kasɔrɔ a ma kiiri tigɛ fɔɲɔgɔnkɔbagaw ni ɲɔgɔn cɛ

6 Arsquo ye baara kɛ ni sarati lakikaw ye walasa ka ɲɛnabɔli jate minɛnenw kiimɛ - ldquo Mɔgɔ

wɛrɛw yrsquoa kɛ cogo di nin suguya kelen ninnu ɲɔgɔnnaw nardquo

7 Arsquo ye ɲɛnabɔliw lakodɔn minnu bɛ bɛn fɔɲɔgɔnkɔbaga bɛɛ ma

8 Arsquo ye bɛn ɲɛnabɔliko ɲuman kan

9 Arsquo ye bɛn a kan ka sigi bɛnkanɲini tabali la ni ɲɛnabɔli bolodalen ma bɛn sen ma

10 Arsquo yrsquoarsquo cɛsiraw sinsinnen to

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka dɔnniya ni hakilila faamuya minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida

danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye

- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou

dalasali

34

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

(ɲɔgɔnmakoto ni bɛn)

Kuntaala lɛrɛ 16

MinɛnwDɛmɛnawSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw fotow misalijaw nataliyew

- Gafew ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw hakililaw ɲɛfɔ

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw suguyaw nrsquou

kɛcogoyaw dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na

u kunw nrsquou nɔw

Fɔɲɔgɔnkɔ maramafɛnnakɛlɛw

kunw kɔlɔlɔw ani fɔɲɔgɔnkɔw

suguyaw

- Sɛbɛnw ɲinini (minnu

sɛbɛnnen don mansin na ani

ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Sɛbɛnw kalanni

Kolabɛnniɲɛɲinibaara

Kalansenlabɛnsɛbɛnw

hakilila ɲinini a labɛnni anrsquoa

waleyali

Baarasigi (ateliye) labɛnni

fɔɲɔgɔnkɔko dɛmɛɲɔgɔn tɔw

Lɛrɛ 4

2

Kunbalan minnu sirilen bɛ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la u ɲɛnabɔli

anrsquou dalasali krsquoolu ɲini krsquou dɔn

Kunbalanw koɲɛnabɔtaw ani gɛlɛya

minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

la u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

Lɛrɛ 2

3

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali sababuw

nrsquou waleyaminɛnw ɲini krsquou dɔn

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou

dalasali kɛcogoyawwaleyaliminɛnw

Lɛrɛ 2

4

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali kɛcogow

sanga

Gafe ni sɛbɛn minnu bɛ tali kɛ

marabolo taabolo la politikiko sira kan

Lɛrɛ 2

5

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw don

kalanbaara kɔnɔ

- Dɔnnikɛminɛn ni kalankɛminɛn

minnu bɛ yen

- kalansenlabɛnsɛbɛnw

- Kalandegeli kalansenw

waleyalicogo

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

35

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya

kosɛbɛ

Kalansen tɔgɔkalan cogoya

Bɛn yafa ani ɲɔgɔndɛmɛ

Kalandegeli kuntilenna

- Dɔnniya ni hakilila minnu bɛ tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya kosɛbɛ

- Krsquoi sendon fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali waleyaw la

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

Ka fɔɲɔgɔnkɔw kunw nrsquou nɔw ɲini krsquou

dɔn ani krsquou kɛcogoyaw jira

Krsquoi jɔyɔrɔ fa gɛlɛyaw ɲɛnabɔli siraw

ɲinini na hakililafalenfalen senfɛ bɛn

kɔnɔ O hakililafalenfalenw bɛ se ka kɛ

a yɛrɛyɛrɛ ye walima a ladege

Ka fɔɲɔgɔnkɔw jaw latɛmɛnanw danfara dɔn

krsquou sɛgɛsɛgɛCogoya minnu tali kɛ fɔɲɔgɔn

cogoya dɔw kan

Minɛnw ni sɛbɛnw

- Waleya 6 jaw minnu bɛ boli fali 2 fila ka maana kan

- Jamana sariyasunba masalabolo

- Kalanyɔrɔ lataamasariya

Kuntaala Lɛrɛ 2

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

BAARA KƐTAW

36

KALANSENBOLO Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

FƐƐRƐW

Labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Karamɔgɔ cɛman musoman

- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalandenw

ka dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ani u ka

seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Kalandenw

- bɛ ɲininkaliw jaabi

- bɛ kuma ɲininkaliw kan minnu bɛ boli

hakilila kalantaw kan krsquou hakili jagabɔ

u kan

- Jaabi ɲuman

sugandilli

- Kelennabaara

Hakililaɲini

Hakililafalen fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- bɛ ja wɔɔrɔ (6) jira walima ka mɔgɔ

bila krsquou jira minnu bɛ boli fali (2) ka

maana kan

- bɛ sɔrɔ ka kalan kɛcogo fɛɛrɛw labɛn

- bɛ kalan kɛlen nafabɔ (kuluw ka

baara kɔnɔ) ka sɔrɔ krsquou yɛrɛ ka

faamuyata dajira

Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

- bɛ kalangafe kɔnɔko lasecogo a fɛ

labɛn

- bɛ dɔnniya latɛmɛni nrsquoa sɔrɔli

taakasegin kɛcogow labɛn kunnafoni

nafamaw faamuyali la

- bɛ walanwalanniw kɛ minnu ka kan

walasa sigannako si kana ye a la

-bɛ ɲininkaliw jaabi

- bɛ baara dilen waleya ja dilen kan

Kulubaara

Hakililaw nafawsinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

- bɛ ɲɛfɔli nɔgɔman kɛ ja kelen-kelen

kɔnɔ gɛlɛya kan ka sinsin kulubaaraw

ka lakalili kan

- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ

ka ja ɲɛfɔlen ninnu kɔnɔkow sanga

diɲɛlatigɛ kow ma (du kɔnɔ jamakuluw

kɔnɔ adw)

- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ u krsquou hakili jagabɔ u ni ɲɔgɔn cɛ u ka

kulu kɔnɔ krsquou fɛla jira minnu bɛ se ka

kɛ sababu ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun dɔn

u siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ u

ka se ka waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw

jira minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔnkɔ juguyali

- bɛ ja ɲɛfɔlenw kɔnɔkow sanga

diɲɛlatigɛ kow ma

- brsquou fɛlaw labɛn minnu bɛ se ka kɛ

sababu ye fɔɲɔgɔnkɔw kun ka dɔn u

siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

- bɛ waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw jira

minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔn juguyali fɛ

Kelennabaara o

kɔfɛ jɛkabaara

Dɔnniya sɔrɔlenw Kiimɛni

ani bakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ ka depiliyanw dilan sɛbɛn nɔrɔtaw

fini sɛbɛnnenw lafaamuyaliwalanw

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan

- bɛ cikan waleya hakilila lasecogo

min bɛ bɛn a yɛrɛ ma ka tɛmɛ tɔw kan

krsquoo sugandi

Kelennabaara

walima kulubaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- brsquoa ɲini sɛbɛn ka labɛn fɔɲɔgɔnkɔ

bisigilen dɔ walima jɔnjɔn dɔ kunw kan

a kɛcogoyaw a kɔlɔlɔw anrsquoa dalasali

fɛɛrɛw

- bɛ seko ni dɔnko baaraw yiriwa

minnu tɛ kalansen bolodalenw kɔnɔ

(ɲinini tɔn dɔw sigili senkan minnu ka

kan ka kalandenw don ɲɔgɔn na ka

jamana seko ni dɔnko don ɲɔgɔn na

ani jamana wɛrɛw seko ni dɔnko dɔnni

- bɛ sɛbɛnw labɛn (kulu ni kulu)

- brsquou sendon tɔn (w) ka baaraw la

- Kulubaara

- Gafeɲini

-

Kolabɛnɲɛɲinibaara

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- ɲininitɔnw sigili

senkan ka

kalandenkulu

kuntilenna

sugandilenw ta o

37

ka dɔnko dilanni layiriwa (ja kumamaw

ni kumantaw dilanni poyiw

sɛbɛnnihellip)

- bɛ barosigiw ni seko ni dɔnko

taamaw ani dɔwɛrɛw labɛn tɔn ka

baaraw hukumu kɔnɔ adw

Kalanbolo 1ɔlɔ wɛbu lajɛlenw Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

_______________________________________________________________________

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Bɛn hakilila

- httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispaix

Bɛn sabatili

- httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

- httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

Ladamuni bɛn kama

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintrductorypdf

- httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

Maramafɛnnakɛlɛw

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdf

Jogow walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ ani krsquou ɲɛsigi fɔɲɔgɔnkɔw fɛɛrɛw nrsquou tɛmɛsira

dantigɛlenw

httpwwwehlicrcorgindexphpoption=com_contentɛtsectionid=15ɛttask=viewɛthid

emanmenu=1ɛtid=548

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdfpage

2

Poyi Bɛn kan

38

Nrsquoi dalen brsquoa la ko muguri fanga ka bon ni maramafɛn ye

Nrsquoi dalen bɛ tɛgɛdi fanga la

Nrsquoi dalen brsquoa la ko fɛn min bɛ mɔgɔw kafo o ka ca ni min brsquou fara ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko mɔgɔw cɛ danfara ye nafa de ye ko jugu tɛ

Nrsquoi bɛ se krsquoi mɔgɔɲɔgɔn lajɛ ni kanu dɔɔnin ye

Nrsquoi bɛ se ka jigi fisaya ni siganna ye

Nrsquoe ka jate la e de ka kan ka sendaɲɛ fɔlɔ kɛ ka ɲɛsin i mɔgɔɲɔn ma

Ni denmisɛnnin ka filɛli bɛ se krsquoe dusu faga

Nrsquoi sigiɲɔgɔn ka nisɔndiya brsquoi fa

Nrsquoe fɛ dunan ye balima ye min cira i ma

Nrsquoi bɛ se ka waati dɔɔnin kɛ baara la fu kanu kama

Nrsquoi bɛ se ka diɲɛ nrsquoa ye mɔgɔ ka mako ɲɛ i ye

Nrsquoi brsquoi ka dumuni tila i ni mɔgɔw cɛ krsquoa kɛ ni dusukunjɛya ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko yafa nafa ka bon ni tajurusara ye

Nrsquoi bɛ se ka mɔgɔ tɔw ka hɛrɛ dɔnkilida ka dɔn kɛ u ka nisɔndiyakoba la

Nrsquoi bɛ se ka jɔ jalaki kɔrɔ ka nafalan bɔ a la kasɔrɔ i ma ban a ma ani krsquoi yɛrɛ lafasa

Nrsquoe fɛ i mɔgɔɲɔgɔn tɛ dɔwɛrɛ ye i balima kɔ

Nrsquoe fɛ dusubaya ye dɛsɛ de ye fangatigiyajira tɛ

Nrsquoe bɛ diɲɛ nrsquoa ye i ka tɔɲɔ nkrsquoi tɛ mɔgɔ wɛrɛ tɔɲɔ

Nrsquoi dalen brsquoa la ko kanu

dɔrɔn ye kankarida ɲɛnama ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko bɛn bɛ se ka kɛ

O la bɛn bɛna sabati

Piyɛri GilibɛriPierre Guilbert

anouslesamiescenterblognetrub-Textes-beaux-texteshtml

39

KALANBOLO 2 HADAMADENW KA HAKƐW

Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ ta ye hadamadenya ka ɲɛtaa jɔsen o kɔdonnen don dakanko ma ani

latigɛ O la hakililajigin na nimaya sinti sariya jatew la mɔgɔw kɛfɛnw ye kelen ye ka se

999 ma o hukumu kɔnɔ sa hadamaden kelen-kelen bɛɛ yehellip mɔgɔ suguya kelen ye

Alɛn Musu

Diɲɛ dɛmɛdonjɛkuluw ka kolatigɛjɛkulu ɲɛmɔgɔ dankan Ɔsilo ɔkutɔburukalao tile 21-221

1 Alɛn Musu Diɲɛ tɔgɔlalajɛ hadamaden ka hakɛw kan

Ɔsilo ɔkutɔburukalo tile 21-22 san 2010 lajɛ dayɛlɛlikɔrɔfɔ [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 0615

httpforumoslofedeorgtextefrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf

40

HADAMADENW KA HAKƐW

1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ɲɛbila

Bi-bi in na diɲɛ labilalen don kɛlɛ caman ye gun dɔw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Afiriki

silatununikɛlɛw kabilakokɛlɛw ni siyakokɛlɛw bɛ ka dankari yɔrɔ min tuma bɛɛ bɛn na ani

basigi jamanaw kɔnɔ

O la a yera krsquoa fɔ ko a ka kan bɛn sabatili waleyali fɛɛrɛw ka sigi senkan ka taa a fɛ

Sedeyawojamanaw kɔnɔ walasa o ka sira sɔrɔ fo taabolow ka yɛlɛma jamanaw kɔnɔ ani

jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw lakananiko ɲuman ma

Kalanbolo se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa walasa ka hadamadenw ka hakɛw

minɛnw nrsquou fɛɛrɛw u jɔsenw u saratiw nrsquou cogoyaw layiriwa diɲɛ tɔnbaw taabolow kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw taw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen taw kɔnɔ

Kalanbolo 2 nan masalakun bolofaraw

1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o

kelen kɔnɔ

2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu bɛ fisaya diɲɛ tɔnbaw

taabolow yiriwali ma fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow ka

ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw bonyali ma

41

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw

ka hakɛw kan dɔnniya ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya

- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw

ka hakɛkow la waleyalifɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka

danbew la

- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli diɲɛ tɔnbaw taabolow kan

fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw ka

hakɛkow la

- Ka jogow ta minnu ka ɲi diɲɛ tɔnbaw taabolow ma hadamadenw ka hakɛkow la

minnu ka ɲi fankelenfɛjamanaw taabolow ma ani jamana kelen-kelen taabolow

Kɔnɔkow

1 Kunnafoni bakurubaw

a Kɔrɔw

Hadamadenw ka hakɛw

Hadamadenw ka hakɛw ye hakɛw ye minnu bɛ hadamaden kelen-kelen bolo a yɛrɛ tɔgɔ la ka

da a kan hadamaden don ldquo Hakililatigɛ hakɛw don minnu bɔra diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ

minnu bɛ hadamadenw ni hadamadenkuluw tanga waleya bɛɛ lajɛlen ma waleya minnu bɛ

dankari yɛrɛtigiya baju la ani hadamaden ka hɔrɔnyardquo2

Sariyadɔnniyatigi J Murizɔn ka fɔ la hadamaden ka hakɛw ye ldquo fisayaw ye minnu bɛ

hadamaden bolo a yɛrɛ tɔgɔ la sariya bɛ minnu dannatigɛ ka ɲɛsin a ni mɔgɔ wɛrɛ cɛw ma

ani ka ɲɛsin a ni fanga cɛ mardquo3

Hadamadenw ka hakɛw ye bitile politikiko ladamuya jujɔn jɔnjɔn ye

Hakɛ ye se ye ka ko dɔ kɛ ka ban ko dɔ kɛli ma ka fɛn dɔ sɔrɔ krsquoa diyabɔ walima ka ko dɔ

diyagoya mɔgɔ dɔ kan A lakodɔnnen bɛ sariya fɛ

2 Sezari NTANGU LIHO ONIONU sekeretɛri Zenerali ka laselisɛbɛnw hadamaden ka hakɛw sɔsɔli kan Kongo

demokaratiki jamana kɔnɔ kuma lamɛnnenw ni gafe lajɛlenw taabolow sira kan San 2001 [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra san 2012 0615 httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-

bibliographie-des-rapports-du-secretaire-general-de-lOnu-sur-les-viola0html 3 J Murizɔn Daɲɛgafe diɲɛ ɲininkaliw kan [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san 2012 0615

httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛdq=J+Mourgeon

42

Hadamadenw ka hakɛw ye nin se suguyaw de ye minnu lakodɔnnen bɛ sariya fɛ hadamaden

kelen-kelen bɛɛ ye Hakɛw don minnu ni hadamadenya yɛrɛ taalan ye ɲɔgɔn ye A bɛ mɔgɔ

kelen-kelen bɛɛ bolo kabini a bangedon wa u bɛɛ brsquoa dɛmɛ krsquoa ka hadamadenya hɔrɔnya

sabati O la sa hadamaden ka hakɛw ye tigiya bɛrɛbɛrɛw ye diɲɛ bɛnkanw don tilabaliw

don

Hadamaden ka hakɛw

Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se ka fisaya minnu sɔrɔ I bɛ bange ni hakɛ minnu ye don

diɲɛ bɛnkanhakɛw don ani tigiya bɛrɛbɛrɛw fana don A ka ca a la u bɛ lakodɔn sariyaw ni

masalabolow kɔnɔ minnu sariyasunnama don O misali ɲɛnama dɔ ye Hadamaden ka Hakɛw

Dantigɛlisɛbɛn ye min tara san 1789 Tubabukan Daɲɛgafe

b Hakilila bangesira

Hadamaden lakanani ni hakɛ sariyamaw ye o hakilila ka kɔrɔ San 1215 Angilɛjamana kan

Bɛnkansɛbɛnba (Maɲa KaritaMagna carta) min yrsquoa jira ko hadamaden ka kan ni yɛrɛtigiya

ye o yrsquoa sɛbɛnw na kɔrɔlenbaw dɔ ye O waati kelen na Afiriki tilebinyanfan na Manden

walima ldquoKURUKANFUGA bɛnkanrdquo ye jamanadenw cɛsiraw dantigɛ ka sinsin ladamuya

jɔsenw kan bɛn sabatili kama Angilɛjamana kan san 1215 Bɛnkansɛbɛnba bɛ dafa ni hakɛw

makasilisɛbɛn ye min labɛnna san 1628 ( o ye maramɔgɔw ka yɛrɛtigiya wulibali dakunw

dantigɛ masakɛ ye) ani san 1689 sariya min tɔgɔ ye ldquoBill of Rightsrdquo angilɛkan na

Sankɛmɛ XVI nan yɛlɛmasen kura senfɛ Kaliwɛn ka porotɛsitantisimuya ye hadamaden bɛɛ

damakɛɲɛni Ala ɲɛkɔrɔ jɔsen dantigɛ Gorotiyusi fana porotɛsitanya sariyadɔnniyatigi don

ale yrsquoa jira san 1625 ko tiɲɛ don kɛtaw bɛ hadamaden na nka hakɛ wulibaliw fana brsquoa bolo O

kɔfɛ Angilɛjamana yɛlɛmabaw ye ɲɛbilabaara jɔnjɔn kɛ hakilila in labɛnni na a kɛra

dantigɛliw ye o walima san 1660 seginnifanga angilɛdepitebulon ye wote kɛ ka sariya min ta

san 1679 nrsquoa bɛ wele angilɛkan na ldquohabeas corpusrdquo o ye kanagɛlɛnyaminɛni suguya bɛɛ

kɔn

Angilɛjamana na yɛlɛmaba tɛ taa sariyabatojamanaya min kɔ o fangayara krsquoa daminɛ san

1688 na

Yeelenw karamɔgɔbaw yrsquoa bolomadahakilila labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenya la J Lɔki a ka sɛbɛn

kɔnɔ siwiligɔfɛrɛnaman kan ale yrsquoa jira ko fanga yamaruyalen tɛ yen fo min sigira

maramɔgɔw ka fɔkabɛn kɔnɔ ani fana mɔgɔw ka hakɛ fɔlɔw ka dansigi jamana fanga taabolo

kɔnɔ

43

Sankɛmɛ XVIII nan bɛɛ lajɛlen kɔnɔ a kɛra Lamerikɛnjamana ka yɛrɛmahɔrɔnya

dantigɛlisɛbɛn ye o san 1776 ani Faransi lajɛkɛlaw ka dantigɛlisɛbɛn san 1789 utikalo tile

26 ninnu bɛɛ ye yɛrɛtigiya di hadamaden ma San 1789 dantigɛlisɛbɛn laɲini tun ye

hadamadenw sago ka kɛ u yɛrɛ la anrsquou bolofɛnw hakililatigɛ kɔnɔ jamana bɛ min lakana

Olu ye ldquoHakɛw yerdquo minnu bɛ wele sɔrɔ kɛcogo labilalen sɛrɛ fɔlɔ hakɛw

Sɛrɛ filanan ldquohakɛw yerdquo (baarako siratigɛ ye ani seko ni dɔnkohellip) olu ye hakɛ jurumaw ye

minnu bɛ boli baara dɔw kɛli kan minnu tɛ taa jamana ka jɔyɔrɔfa kɔ krsquou lakana O hakɛw

labɛnna sosiyalisimu hakilila kɔnɔ

Bi kuma bɛ hakɛw sɛrɛ sabanan kan i nrsquoa fɔ sigida nrsquoa lamini ɲuman sɔrɔli hakɛ bɛn sɔrɔli

hakɛ ɲɔgɔndɛmɛ sɔrɔli hakɛ

Hadamadenw ka hakɛ ninnu hakilila labɛnni ju bɔra tilebin nansarala la Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ

jɛ ye a yrsquoo jira nka o nana ni sɔnbaliyaw fana ye ka bɔ larabujamanaw yɔrɔ ani

Siniwajamana Silamɛya ka dantigɛlisɛbɛn hadamadenw ka hakɛw kan ani Afiriki jamanaw ka

dantigɛlisɛbɛn hadamaden ka hakɛw kan a brsquoi ko olu dilanna o hukumu kɔnɔ Nka o nrsquoa ta

bɛɛ diɲɛ dantigɛlisɛbɛn min tara san 1948 hadamaden ka hakɛw kan diɲɛbɛɛjɛhakilila min

brsquoo jɔsenw kɔnɔ bɛn kɛlen brsquoo kan yɔrɔ caman

ldquoSan 1325 bɛnkansɛbɛn tun kɛra jigiyaba ye a tawaati ndash cakɛminɛn ɲɛnama sɔrɔli jigiya min

brsquoa to taabolo min laɲini ye tilennenya ni damakɛɲɛni donni ye cɛ ni muso cɛ fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli la o ka sigi senkan tigitigi koɲuman

Diɲɛ lakana kolatigɛjɛkulu Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kɔnɔ o ye bɛnkansɛbɛn

1820 nan min ta 1888 nan ani 1889 nan nrsquou bɛɛ bɛ muso ka hakɛw jateliko ɲuman kofɔ bɛn

ni lakana ɲinini na jigiya in brsquoo ju lardquo4

HADAMADEN KA HAKƐ ANI LAADALAHAKƐ AFIRIKI KƆNƆ

Krsquoa miiri ko Afiriki hadamadenjɛkulu tɛmɛnenw tun tɛ hadamaden ka hakɛkow kalama o ye

fili ye Hadamaden ka hakɛw tun bɛ laada kɔrɔw kɔnɔ Afiriki Afiriki kɔrɔlen na hadamaden

ka hakɛ tun brsquoi nrsquoa fɔ sariya min bɛ ɲinifɛn dɔ lafasa walima krsquoa diyagoya Hakɛ ni lakanani

hakilila ni kɛta hakilila tɛ se ka fara ka bɔ ɲɔgɔn na (Keba Nbayi ka fɔ la) Afiriki kɔnɔ

mɔgɔkɔrɔba dɔ mana sa o ye gafemaraso dɔ (dɔnniya jiginɛ ni hakilimaya) jeninen ye

Maninkaw brsquoa fɔ ko ldquojɔn sennɔ ni hɔrɔn sennɔ tɛ dɔn ka bɔ ɲɔgɔn nardquo

Laadalahakɛ jatelen don i nrsquoa fɔ laadaw ni fasiyaw bɔbolola nrsquou laɲɛnamayali kuntilenna ni

tɛmɛsira ka ɲɛsin diɲɛlatigɛ bilali ma hadamadenya sira kan ani Afiriki yiriwali a bɛ muso ka

wolobagaya jɔyɔrɔ di a ma ka ni lakanani nrsquoa kɔlɔsili di cɛ ma ka denmisɛnnin kɛ ni baloli

nrsquoa lakurayali taamasiyɛn ye ani ka maakɔrɔ kɛ jo ni sabaliya taamasiyɛn ye

4 Sayidi Jiniiti sekeretɛri zenerali ka ciden kɛrɛnkɛrɛnnen Afiriki tilebinyanfan na

44

cDanfara min bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ

Sariya sira kan danfara bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ hadamaden ka hakɛ siratigɛ la

- Dantigɛlisɛbɛn bɛ jɔsenw jira ani ka saratiw pereperelatigɛ diɲɛ tɔnba dɔ

tɔndenjamanaw bɛ bɛn min kan min ka kan ka gɔfɛrɛnamanw bilasira ani krsquou sɔn

hakili la Sariyalako diyagoyalen tɛ wa a tɛ di jamana si ma krsquoa bolonɔbila walima krsquoa

lakodɔn A ka ca a la bɛn bɛ kɛ a kan ni jamana bɛɛ ka diɲɛ ye

- Bɛnkansɛbɛn (walima saratikan) hadamaden ka hakɛw kan o ye diɲɛ jamanaw ka

bɛnkansɛbɛn ye min bɛ sariyalako diyagoyalenw ladan bɛnkanjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

A bɛ di jamanaw ma u krsquoa bolonɔbila krsquoa lakodɔn Bɛnkansɛbɛn bolili bɛ yamaruya

nrsquoa kelen-kelen fɛn o fɛn lakodɔnjamana hakɛ bolodalenw yrsquou ka baara kɛ A

waleyalicogo labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw brsquoa kɔnɔ

d Dakun minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma

Tali (Bɛn-a-kan-ni) o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ diɲɛ ni bɛnkan kɔnɔko ye u ŋaniya

la

Bolonɔbilali o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ bɛnkansɛbɛn lakodɔn jamana bɛ bolonɔ

sigi a kan krsquoa ŋaniya jira krsquoa brsquoa yɛrɛminɛ ka waleya kɛ min bɛ sɛbɛn in labɛnw sɔsɔ

Bolonɔbila in bɛ se ka kɛ jamana ka ciden fangabatigi dɔ fɛ

laquo Bɛnkan bolonɔbilali walima a bolofara dɔw o bɛ bɛn ɲɛbilasɔnni ma a ma O tɛ na ni a

diyagoyawaleyali ye nka a bɛ jamana ŋaniya jira krsquoa sɛgɛsɛgɛ krsquoa lakodɔnni boloda Hali nrsquoo

yrsquoa sɔrɔ bolonɔbilali in tɛ lakodɔnni layidu talen ye a bɛ jamana kan di a kana waleyaw kɛ

minnu bɛ bɛnkan in kuntilennaw sɔsɔ walima a labɛnkun raquo5

Lakodɔnni o bɛ jamana ka kandi kofɔ ka kɛ bɛnkan tigilamɔgɔw dɔ ye o brsquoa diyagoya ka

sariyaminɛn labɛnw waleya Tuma dɔw lakodɔnni bɛ kɛ fasojama ka cidenw fɛ nrsquoo ye

depitebulon ye O baara bɛ ɲɛbila ni sɛgɛsɛgɛli ye krsquoa dɔn nrsquoa ni sariyasunba bɛ ɲɔgɔn ta O

baaraw brsquoa to ni jamana brsquoa fɛ ka sigannako dɔw dajira a ka se krsquoo kɛ

laquo Lakodɔnni walima donni kɔrɔ ye ko jamana sɔnna ka siri Bɛnkan labɛnw na sariya sira kan

Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ donni ni lakodɔnni bɛɛ bɛ wolo wale suguya kelen na u kɛcogow tɛ kelen ye

Lakodɔnni na jamana bɛ bɛnkan bolonɔbila fɔlɔ ka sɔrɔ krsquoa lakodɔn o kɔfɛ Donni kɛli ye siɲɛ

kelen pewu ye bolonɔbilali tɛ kɛ krsquoa ɲɛbila

Lakodɔnni walima donni kɛcogow fangasira fɛ bɛ yɛlɛma ka kɛɲɛ ni jamana sariyasigi

taabolo ye A ka ca a la sanni ka bɛnkan lakodɔn walima ka don a la jamana brsquoa sɛgɛsɛgɛ

5 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

45

nrsquoa sariyasigi nrsquoa ka labɛnw bɛ ɲɔgɔn ta ani ka dabaliw pereperelatigɛ a ka kan ka minnu tigɛ

walasa krsquoa waleya koɲuman raquo6

Janto Jamana bɛ se ka bɛnkan lakodɔn ka sigannakow dajira labɛn kɛrɛnkɛrɛnnen dɔw kan

Waleyali yamaruyali o ye waati ye min kɔfɛ baara bɛ se ka kɛ ni diɲɛ bɛnkan ye krsquoa kɛ

bolominɛkala ye A ka a la lakodɔnni hakɛ jate dɔnnen dɔ ɲininen don walasa waleyali

yamaruyali ka daminɛ

Waleyali yamaruyalen kɔfɛ sariyaw bilaɲɔgɔnɲɛ kɛcogo bɛ na i jɔ

Jamana fanba kɔnɔ sariya baju fɔlɔ ye sariyasunba ye Nka jɔsen fila de ka kan ka jate ka

ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma

laquo Monisimumonisme raquo (Kelenya sariyako siratigɛ la) brsquoa jira ko diɲɛjɛsariya tɛ dunan

ye jamanakɔnɔsariya ma O kosɔn diɲɛjɛsariya bolili sariyaw labatoli bɛ diyagoya yɔrɔnin

kelen jamana kan U bɛ don jamana sariya kɔnɔ mɔgɔw bɛ se krsquou sinsin u kan krsquou yɛrɛ

lafasa ni dankarili kɛra laquo Mɔgɔ minnu sinsinnen bɛ kelenya kan sariyako siratigɛ la

laquo monisimu raquo olu ka jate la ni jamana tɛ yen anrsquoa ka dundugumaya nrsquoa ka fangabatigiya olu

ɲɛ tɛ sariya la u ɲɛ tɛ sarati yamaruyalenw na walima olu fɛ laquo sariya o sariya raquo tara

fangabonda wɛrɛ fɛ min tɛ jamana ye o tɛ sariya ye a kɛra cogo o cogo fo nrsquoa bɔra jamana

sariya de kɔnɔ raquo7

laquo Diyalisimudualisme raquo (filaya sariyako siratigɛ la) o ka jate la diɲɛ tɔgɔlasariya ni

jamakɔnɔsariya tɛ kelen ye cogoya si la O brsquoa jira ko diɲɛ tɔgɔlasariya tɛ se ka don

jamanakɔnɔsariya kɔnɔ pepewu ka kɛ a dɔ ye fo ni sariya tara o koɲɛ kunkan

A ka kan o la ni karamɔgɔ brsquoa fɛ ka lafaamuyaliwalew kɛ ka ɲɛsin a ka kalandenkulu ma a

krsquoa ɲini u fɛ u ka baara kɛ fɛnw kan minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ

tɔgɔlasariya ma

2 Hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolow diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani

jamana kelen o kelen cakɛminɛnw ni fɛɛrɛw

Sinsin kɛra Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kan min tara san 1948 ka sariya jɔnjɔnw

labɛn diɲɛ kɔnɔ ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ sariyalako diyagoyalen

tɛ a ye dawula ni fanga min sɔrɔ o yrsquoa jɔyɔrɔ bonya jira kɛwalew la diɲɛ fan tan ni naani

kɔnɔ

6 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

7 httpwwwgip-recherche-justicefrIMGpdfAO_pluralisme_juridiquepdf a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

46

Ale kɔfɛ bɛnkan caman labɛnna diɲɛ kɔnɔ hadamadenw ka hakɛw kunkan diɲɛ tɔnbaw bɛ

hadamadenw ka hakɛw lakana nrsquoolu ye

Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn min labɛnna san 1948 ONIONU fɛ (Jamana

yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba)

San 1945 awirilikalo la jamana 48 ka cidenw ye lajɛ kɛ ka Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba sigi senkan (ONIONU) ni bɛnkansɛbɛn labɛnni ye ONIONU sigira senkan walasa ka

kɛlɛw ban jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani ka bɛn sabatilikɛnɛ dɔ bila jamanaw ka bolo kan

kumaɲɔgɔnya kama

ONIONU laquo jamana fangama dɔw raquo tun trsquoa fɛ tiɲɛ yɛrɛ la ka hakilifalenw kɛ hadamaden ka

hakɛw kan U tun ma da a la krsquoa fɔ jamana brsquoa denw ka kow ɲɛnabɔ cogo min jamana wɛrɛw

(diɲɛ kunkankofɔjama) sen bɛ se ka don o la U tun hakili la o bɛ ɲɛnabɔ u ka

jamanakɔnɔpolitiki taabolo dɔrɔn de kɔnɔ Nka jamana fangantan dɔw ni lamerikɛnjamana

ka dɛmɛ ye bɛnkanɲini pasalenw senfɛ yrsquou jilaja laquo hadamaden ka hakɛw raquo ka sɛbɛn

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba bɛnkansɛbɛn ɲɛsɛbɛn kɔnɔ Nka kɔrɔ min bɛ

hadamaden ka hakɛ ninnu na o ma jira sɛbɛn in kɔnɔ wa hakililatigɛ si fana ma di min brsquoa

jira ko jamana bɛɛ lajɛlen bɛna diɲɛ ni hakɛ ninnu ye

Hadamaden ka hakɛw Baarakɛjɛkulu (bi a bɛ fɔ a ma kolatigɛjɛkulu) ale sigira senkan ka

sɛbɛn labɛn min bɛ hadamaden ka hakɛw ɲɛfɔ bɛɛ ka kan ka min labato diɲɛ fan bɛɛ diɲɛ

bɛ se ka ni min ye an ka dugukolo in kan Baarakɛjɛkulu in tun ɲɛmɔgɔya bɛ Eleyanɔri

Urusiwɛliti bolo a ye fɛn labɛn min laban kɛra Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn ye

walima DeyideyasiDUDH

Dantigɛlisɛbɛn ye sɛbɛn ye min bɛ saratiw sigi senkan walasa a ka sɛmɛntiya jamanaw fɛ

sariya sira kan diyagoyalako tɛ sariya sira kan

DeyideyasiDUDH ye hadamaden ka hakɛw sariyasen 30 kafolen ye Sariyasenw tilalen don

ka kɛ kuluw ye

Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu ye hakɛw ni yɛrɛtigiyaw ye

minnu bɛ hadamadenw lakana jamana ka fangatigiya dantɛmɛwalew ma ani ka

hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa

Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan hakɛ minnu

bɛ lakana sabati sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko sira kan

47

Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn ɲɛsɛbɛn ka fɔ la ka hadamaden ka hakɛw lakana o bɛ

na ni yɛrɛtigiya ye sariyalabato ani bɛn diɲɛ kɔnɔ o hakɛ ninnu bɛ hadamaden lakana fanga

jugu ni tɔɲɔni ma ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati hadamaden bɛɛ ye

Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu bɛ mɔgɔw lakana jamana ka setigiyajiraw

ma ani ka hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa U sɛbɛnnen bɛ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 4

nan 5 nan 6 nan 7 nan 8 nan 9 nan 10 nan 11 nan 12 nan 14 nan 15 nan 18 nan 19

nan 20 nan ani 21 nan

Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan olu bɛ sɔrɔ ni seko ni

dɔnko lakanani lafasa U bɛ sɔrɔ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 22 nan 23 nan 24 nan 25 nan

26 nan ani 27 nan

Danbe minnu bɛ DeyideyasiDUDH jukɔrɔmadon olu ye yɛrɛdɔn ye damakɛɲɛni yɛrɛtigiya

tilen ani ɲɔgɔnbonya hadamadenw ni ɲɔgɔn cɛ

Hadamadenw ka hakɛw sɛbɛnbaga cɛ ni muso

Erene Kasɛn Sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Faransi

Pɛngi-sun Sangi Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Siniwajamana kan ɲɛmɔgɔ

dankan

Eleyanɔri Urusiwɛliti ka bɔ Lamerikɛnjamana kan ɲɛmɔgɔ (muso don)

Walantɛn Tepilikɔwu diɲɛ sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Irisijamana kan

Sarili Maliki Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Liban

Dɔkutoratigi Hosa Neheta Ladamuni Karamɔgɔ don ka bɔ Ɛndijamana kan (muso don)

Diɲɛ cakɛminɛnw ye bɛnkan labɛnnenw ye minnu bolonɔbilala ani krsquou lakodɔn

jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ walima fancamanjamanacɛbɛnkan U bɛ diyagoyalako dɔw

labɛn sariyako sira kan ka ɲɛsin tɔn jamanaw ma

An bɛ se ka bɛnkan kulu caman faranfasi ka bɔ ɲɔgɔn na hadamadenw ka hakɛ kan Olu brsquoa

to nrsquoa hakilila kɛnɛ bonya hakɛ bɛ dɔn

Bɛnkan kunbabaw ye fɔlɔ ye olu ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen kafolen ye walima a kulu

ɲɛnama dɔ o bɛnkanw ye bɛnkanbajuw ye

1 Diɲɛ hukumu kɔnɔ (ONIONU) o ye bɛnkan fila ye minnu bɛ hakɛw lafasa minnu kofɔlen bɛ

hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kɔnɔ min bɛ siwiliw ka yɛrɛtigiya ni hadamadenyako

hakɛw bolo don ɲɔgɔn bolo krsquou kɛ bakuruba kelen ye damakɛɲɛ kɔnɔ

Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin siwiliw ka hakɛw ma ani politikikow ani saratikan minnu brsquoa

kunkan

48

Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin sɔrɔ hakɛw ma ani hadamadenyasiraw ni seko ni dɔnko

hakɛw

2 Fankelenfɛjamana hukumu kɔnɔ

Bɛnkanw bɛ hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolo dafa diɲɛ kɔnɔ O fankelenfɛjamana

fɛɛrɛ tigɛlen ninnu bɛ sɔrɔ Erɔpu Ameriki gunw kɔnɔ ani Afiriki anrsquou kɔlɔsili fangabondaw

Afiriki kɔnɔ Hadamaden ani Fasojamaw ka Hakɛw Bɛnkansɛbɛn de ko don ( min tara san

1981) nrsquoa kɔlɔsilen bɛ Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu fɛ Afiriki kiiribulon hadamaden

ani fasojamaw ka hakɛw kama o fana bɛ baara la ka hadamaden ka hakɛw layiriwa ani krsquou

lafasa Afiriki kɔnɔ

Bɛnkansɛbɛn dɔ fana bɛ yen muso ka hakɛ kan o ma ta fɔlɔ nka baara bɛ ka kɛ nrsquoa ye

kosɛbɛ Afiriki Kelenyatɔnba fɛ Afiriki Denmisɛnw ka Hakɛw nrsquou ka Diɲɛlatigɛ latɛmɛko

ɲuman Bɛnkansɛbɛn min tara san 1990 fana bɛ yen

SedeyawoCEDEAO fanfɛ bɛnkan ɲɛnamaw bɛ yen i nrsquoa fɔ misali la

- Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn min tara san 1999 bɛnko kan ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

- san 2001 farankanbɛnkan mara kɛcogo ɲuman kan

- bɛnkan mɔgɔw ka donkabɔ kan jamanaw kɔnɔ u sago la dagayɔrɔko ni sigiyɔrɔko

hakɛ min tara san 1979

- bɛnkan min bɛ boli tɔn fasodenya sariya kan san 1982

Bɛnkansɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw bɛ kulu filanan kɔnɔ u labɛnkun ye hadamaden ka hakɛ

kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ ye min bɛ boli silatunukɛlɛ kan kɛlɛ kojugubakɛw ani kojugubakɛw ka

ɲɛsin hadamadenya ma jɔnya hadamadenfeere diyagoyabaara kunkalifa

hadamadenyasira lakanani ɲangatali ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima minɛkojuguyaw

mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan minnu bɛ hadamadenya jaasi

Misali la

Bɛnkansɛbɛn silatunukɛlɛ ko juguw ɲɛsigili nrsquou kɛlɛli kan

Bɛnkansɛbɛn siyako fisamanciya suguya bɛɛ kɛlɛli kan krsquou ban pewu

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin ɲangatali kɛlɛli ma ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima

minɛkojuguyaw mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan walima minnu bɛ

hadamadenya jaasi

Bɛnkansɛbɛn minnu ɲɛsinnen bɛ kululakanani ma olu bɛ kulu sabanan kɔnɔ u bɛ boli

hadamadenkulu dantigɛlen dɔ mako kɛrɛnkɛrɛnnen kan kunkalifadenw ni fasontanw

dunanw tungarankew baarakɛlaw musow denmisɛnw lujuratɔw misaliw

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin denmisɛn ka hakɛw ma

49

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ

Diɲɛ bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin tungalabaarakɛla bɛɛ anrsquou ka denbayaw ka hakɛw

lakanani ma

Kuma laban na bɛnkansɛbɛn minnu bɛ boli fisamanciya kan olu laɲini ye siyako

fisamanciya kɛlɛli ye min sinsinnen bɛ cɛya walima musoya kan kalanko fisamanciya kɛlɛli

ani fisamanciya min bɛ kɛ baarako ni sarako O bɛnkansɛbɛn kelen-kelen bɛɛ bɛ kandi

ɲɛfɔlenko ɲumanw ɲɛbila jamanaw ye ani waleyalifɛɛrɛ dɔ kɔlɔsili kɛcogo caman bɛ min

kɔnɔ

Bɛnkansɛbɛn fanba bɛ laselisɛbɛn dilanni kɛcogo dɔ sigi senkan jamanaw brsquou kandi

ka min jira waati dantigɛlen kɛɲɛnenw kɔnɔ u ka dabali tigɛlenw kan ɲɛtaa sɔrɔlenw

bɛnkan hakɛ lakodɔnnenw labatoli la O laselisɛbɛnw bɛ sɛgɛsɛgɛ ani krsquou kiimɛ diɲɛ

mɔgɔ faamuyalenbaw ka baarakɛjɛkulu dɔ fɛ (misali la Hadamaden ka hakɛw

baarakɛjɛkulu min sigira Bɛnkan fɛ min bɛ boli siwiliw ka hakɛw ni politikiko kan) O

mɔgɔ faamuyalenbaw bɛ kɔlɔsiliw kɛ walima sɛgɛsɛgɛliw ka komagɛlɛyaliw kɛ ani u

bɛ se ka ɲɛfɔliko jɔnjɔnw ɲini jamana dɔ fɛ jamanadenw ka hakɛ lakodɔnnenw

waleyali nrsquou waleyalibaliya cogoya kan jamadenw ka kan krsquou diyabɔ minnu na

Nka o bɛɛ la diɲɛ tɔnbaw ta fanfɛla la mɔgɔw walima jamanaw ka makasiliw nrsquou ka ɲininiw

ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw sɔsɔliw lakarili ma jateminɛni fɛɛrɛw bɛ yen

Kabini san 2007 Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati (EPUEPU ) o ye lataamacogo

fɛɛrɛ kura ye min brsquoa to ni hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu (gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ

fangabonda min ka baara ɲɛsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw ma) bɛ hadamaden ka hakɛw

cogoya sɛgɛsɛgɛ jamana kelen-kelen kɔnɔ O ye san 4 o san 4 ONIONU jamana 193 ka

laselisɛbɛn sɛgɛsɛgɛtɔla krsquou dɛmɛ ka hadamaden ka hakɛw cogoya laɲɛ u kelenkelenna

kɔnɔ ani ka dusu don u kɔnɔ u krsquou bolo di ɲɔgɔn ma o siratigɛ la ani krsquou ka waleya ɲumanw

falen ɲɔgɔn ma A kuntilenna ye ka ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya don jamanaw cɛ walasa ka

bɛnkanfangabondaw ka baaraw dafa a kana kɛ baarafilakɛ ye u fɛ8

8 Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15

httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm

Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15

httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm

50

3 Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan

Sariya diyagoyabonyali jamana ka kan krsquoa yɛrɛ minɛ sendonni na hakɛw diyabɔli la Misali

la

- Lakanani diyagoyali jamana ka kan ka hakɛw sɔsɔli ɲɛsigi minnu bɛ kɛ mɔgɔ tɔw fɛ

misali la musow ka hakɛ jɔnjɔnw lakanani ka ɲɛsin laada dɔw kɔlɔlɔ juguw ma

- Waleyali diyagoyali jamana ka kan ka sariyasigi labɛnw mara labɛnw sariyatigɛ

labɛnw ani baarakɛnafoloko labɛnw sabati hadamadenw ka hakɛw layiriwali nrsquou

waleyali tɛ taa minnu kɔ

Nin diyagoyalakow waleyalibaliya ye hakɛ kofɔlen ninnu sɔsɔli ye

4 Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la

Walasa ka demokarasi sinsin hadamadenjɛkulu kɔnɔ fo hadamadenw ka hakɛw waleyali

tigitigi ka kɛ bɛɛ ka bila la

Hadamadenw ka hakɛw waleyali jɔnjɔn tɛ taa dabali minnu tigɛli kɔ jamanaw ka kan krsquoo bɛɛ

kɛ Hakɛ waliyali ka se a dan na tɛ taa baarakɛminɛn ni nafolo fɛn o fɛn kɔ jamana kelen-

kelen ka kan krsquoolu ɲɛsigi ani krsquou di A ka kan krsquoa janto kojugukɛlaw nɔbɔli la krsquou bila u krsquou ka

tiɲɛniw nɔ dilan ka ɲɛsin mɔgɔ tɔɲɔnenw ma ka ɲangilibaliya kɛlɛ ni sariya kɛrɛnkɛrɛnnenw

tali ye

Jamana fanga sigibolow bɛ yen hadamaden ka hakɛw lakanani kan olu bɛ makasiliw ni

ɲininiw jateminɛ kasɔrɔ tɛmɛ ma kɛ kiiritigɛfanga fɛ

5 Jamana sariyaw bɛrɛbɛnni hadamadenw ka hakɛw ma

Jamanaw ka kan krsquou ka sariyaw bɛrɛbɛn diɲɛ taamasiyɛn sugandilenw ma hadamaden ka

hakɛw siratigɛ la

Bɛnkan minnu tara hadamaden ka hakɛw kunkan ye bɛɛ kunko ye bawo u laɲini ye ka hakɛ

lakodɔnnen bɛɛ lajɛlen lafasa tigitigi O tuma a ka kan fɛɛrɛw ka sɔrɔ ka di jamana ni

fasodenw ma minnu brsquoa to u bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa

Waleya min bɛ ta ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw yiriwali ma ka kan ka bɛn hadamaden ka

hakɛw lafasalikuluw ma wulikajɔlaw walima tɔnw minnu bɛ kɛlɛ la walasa layidu talenw ani

kandiw ka kɛ tiɲɛw ye minnu bɛ ye mɔgɔ kelen-kelen ka don o don kɛwalew la

51

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛw

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw

kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw

taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw

ka hakɛw bonyali kama

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo

la diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

- Ka sinsinni kɛ hadamadenkulu suguya caman ka dɛmɛw kan ka waleyalifɛɛrɛw

layiriwa minnu bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw taabolo la diɲɛ kɔnɔ

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw taabolo ma

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw taabolo ma diɲɛ kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Kuntaala lɛrɛ 22

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Fotow

- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman

52

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka hadamadenw ka hakɛw

hakililaw nrsquou jɔsenw ɲɛfɔ

Hakililaw ani kɔnɔfɛn minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛw taabolo la

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani

jamana kelen o kelen kɔnɔ

Gafe ni sɛbɛnw sɛgɛsɛgɛli

Kolabɛnɲɛɲinibaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

Kolabɛnɲɛɲinibaara ani

gafesɛgɛsɛgɛ

ɲɔgɔlɔnninw

Lɛrɛ2

2

Ka hadamadenw ka hakɛw

minɛnw nrsquou ka lakanani kɛcogo

fɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn

Hadamadenw ka hakɛw minɛnw nrsquou

lataamacogo fɛɛrɛw lajɛlen jamanaw

tɔgɔ la fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ

Lɛrɛ 2

3

Ka diɲɛ diyagoyalakow jamanaw

kan ɲini krsquou dɔn

Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan

hadamadenw ka hakɛw sira kan

4

Ka masalabolow bɛrɛbɛnni

ɲɔgɔn ma nafa jira u waleyali

kama sigida hukumu kɔnɔ

Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka

hakɛw sira kan

Lɛrɛ 4

5

Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi

hadamadenw ka hakɛw yiriwali

ma

Degeli minnu bɛ boli kɛcogoyaw

layiriwali kan minnu ka ɲi

hadamadenw ka hakɛw yiriwali nrsquou

bonyali ma

Lɛrɛ 4

6

Ka hadamadenw ka hakɛw

bonyalibaliya gɛlɛya dɔw ɲɛnabɔ

Fɔɲɔgɔnkɔw dalasali fɛɛrɛw waleyali

ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw

bonyalibaliya ma

Lɛrɛ 2

7 Ka hadamadenw ka hakɛw

lafasali nrsquou bonyali hakilila sɔrɔ

krsquou waleya

Kɛcogo ɲumanw layiriwa minnu

kunsinnen don hadamadenw ka

hakɛw lafasali nrsquou bonyali ma

Jama labɔliwalew

ɲɔgɔlɔnninw

Lɛrɛ 2

8 Ka hadamadenw ka hakɛw don

kalanbaaraw labɛnni walewi

kɔnɔ

- kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw nrsquou

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- kalandegeli kalansenbolo bolofara

baara waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

53

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Hadamadenw ka hakɛw

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

ani jamana kelen-kelen kɔnɔ

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw

taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw

ka hakɛw bonyali kama

Kalan degeli kuntilenna

Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo la

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu hakɛw ɲinini

Koɲɛdɔn layiriwataw

Kuntaala lɛrɛ 2

KOɲƐDƆNW

Kalanw Dɔnni sira kan

Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan

Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

- Ka hadamadenw ka hakɛw suguyaw

ɲini krsquou dɔn

- Ka hakilila sirilenw hadamadenw ka

hakɛw la ɲɛfɔ

- Ka mɔgɔ tɔw ka hakɛw bonya

- Krsquoi ka kɛtaw kɛ

- Ka hadamadenw hakɛw minɛnw dantigɛ

minnu ka kan krsquoa to ni waleya kɛlen dɔw bɛ

faamuya ani krsquou ɲɛnabɔ

- ka waleya dɔ sɛgɛsɛgɛ min bɛ tali kɛ

hadamadenw ka hakɛw lakodɔnni na

54

Minɛn Dɛmɛnanw

Diɲɛ banguw ani fankelenfɛjamanaw ka baarakɛminɛnw (bɛnkansɛbɛnw ) jamana

sariyasunba sariyaw ani kiiritigɛsɛbɛn wɛrɛw Jaw fotow ani dɛmɛnan latɛmɛnan lamɛnta ni

filɛta wɛrɛw (Siti wɛbuw)

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛman ni musoman ka

dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka

seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Bɛ ɲininkaliw

Jaabi

- Jaabi ɲuman

sugandilli

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Ka waleya dɔ dajira

Foto dɔ min bɛ jamalajɛŋaniyajira

dɔ kan Sɛbɛnniwalan labɛnnenw

bɛ ŋaniyajiralaw bolo minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛ dɔw ɲini

Yɛrɛsagofɔ yamaruyali kalan sɔrɔli

hakɛ baara sɔrɔli hakɛ

danfarabinni Berew ndolaw ani

farakuruw bɛ ŋaniyajirala dɔw bolo

Cikan

- Ka foto in ɲɛfɔ

- Ka hakɛ ɲininenw ɲini krsquou dɔn ani

ka hadamadenw ka hakɛw dafa

dantigɛ krsquoarsquo sinsin bolokɔrɔgafew ni

sɛbɛnw kan

- Arsquo ye tɛmɛsira wɛrɛw dajira

ŋaniyajiralaw la kojugukɛ tɛ minnu

na walasa u ka se krsquou hakɛw sɔrɔ

- Ka minɛn jɔnjɔnw masalabolow

kelen-kelen di kulu kelenkelenna

bɛɛ ma

bɛ ɲininkaliw jaabi

bɛ foto ɲɛfɔ

ɲininkaliw nrsquou

jaabiw

Jɛkabaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn

Bɛ lasuli kɛ kumafalenfalenw kɛli

la

Bɛ lakaliliw labɛn

- Bɛ foto sɛgɛsɛgɛ

- Bɛ cikanw waleya

Hakililafalen

Gɛlɛya ɲɛnabɔlifɛɛrɛ

Hakililaw nafawsinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

Bɛ hakililafalen labɛn

Bɛ kuma kolomaw latɔmɔni labɛn

Brsquou ka jaabiw labɛn nin dakun ninnu kan

hakɛw kuluw tangaliminɛnw tangalifɛɛrɛw

Hakililafalen

Kuma kolomaw

latɔmɔni

Kiimɛnibaara kɛlenw

bakurubajateminɛ

Bɛ dalaɲininkaliw walima ɲininkali

sɛbɛnnenw kɛ yaasa ka dɔnniya

sɔrɔlenw sɛgɛsɛgɛ

Bɛ ɲininkaliw jaabi

Kelennabaara

55

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Bɛ waleya dɔ dajira

Arsquo ka kalanyɔrɔ la arsquo ka

kunnafonisɛbɛn sɛbɛnnijɛkulu

ɲɛmɔgɔ gɛnna lakɔliso ɲɛmɔgɔw fɛ

hakilila jɛngɛnen dɔ sɛbɛnni kosɔn

Hadamaden ka hakɛw lafasalitɔn

min brsquoarsquo ka lakɔli la ye labɛnw kɛ

walasa krsquoa kɔkɔrɔmadon

Arsquo ye tɛmɛsira in ɲɛfɔ ani ka

misaliw di a kan krsquoarsquo sinsin

minɛnw ni fɛɛrɛ dɔnnenw kan

Bɛ tɛmɛsira dajira ani sariyasen minnu brsquoa

misaliya

Kulubaara

Ladegeli

ɲɔgɔlɔnbɔ

56

MASALAKUN BOLOFARA 2 HADAMADENW KA HAKƐW

JƆSENW U SARIYAW ANrsquoU COGOYAW

Se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa

ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw kan

- Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ma

Kɔnɔkow

1 Jɔsen minnu faralen don hadamadenw ka hakɛw kan

Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiyabɛrɛbɛrɛya hadamadenw ka hakɛw ye diɲɛ bɛɛ jɛ ye wa

u tigiyabɛrɛbɛrɛya tɛ se ka latiɲɛn Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se krsquoa nafa

sɔrɔ diɲɛ fan bɛɛ Mɔgɔ si tɛ se krsquoa dabɔ a kama ka diɲɛ u kɔ wa mɔgɔ si tɛ se

ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw bɔsi a la

Tilalibaliya hadamadenw ka hakɛw tɛ se ka fara-fara ka bɔ ɲɔgɔn na Siwiliya

politiki sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko hakɛw ni hadamaden danbe bɛ

taa ni ɲɔgɔn ye Hakɛ bɛɛ danbe ye kelen ye wa u tɛ se ka kulusigi ka dɔ bila

dɔ sanfɛ cogoya si la

Dulonɲɔgɔnna ani jɛɲɔgɔnya hakɛ dɔ waleyali bɛ bɔ tuma caman na hakɛ

wɛrɛw dafali walima u fan dɔ waleyali la

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya hadamaden bɛɛ lajɛlen bɛ se ka hakɛ

bɛɛ nafa sɔrɔ krsquoa sɔrɔ fisamanciya si trsquoa la i nrsquoa fɔ siko farikolo ɲɛko cɛya ni

musoyako siyako si hakɛko kanko diinɛko bɔyɔrɔjamanako walima

hadamadensuguyako lujuratɔyako nafoloko wolosirako walima cogoya wɛrɛ

i nrsquoa fɔ a pereperelatigɛra cogo min hadamaden ka hakɛw minɛnw kɔnɔ

57

Sendonni ani bɛɛ sendonni sendonni kɛnɛman sariya bɛ hadamaden ni

fasojama bɛɛ bolo sendonni labilalen nafama ani sariya brsquou bolo ka u sen don

siwili hakɛw diyabɔli la sɔrɔ hakɛw hadamadenya hakɛw seko ni dɔnko hakɛw

ani politikiko hakɛw minnu kɔnɔ hamamaden ka hakɛw anrsquoa ka yɛrɛtigiya bajuw

bɛ se ka waleya

Dantigɛli waajibiyali ani sariya bilali fɛn bɛɛ ɲɛ jamanaw ani hakɛko jɔyɔrɔtigi

wɛrɛw ka kan krsquou dantigɛ krsquoa jira u bɛ ka hadamaden ka hakɛw lataama cogo

min Nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u tɛ ka sariya saratiw labato minnu bɛ hadamaden ka hakɛw

minɛnw kɔnɔ mɔgɔ minnu ka josariyaw lagosilen don olu bɛ se krsquou wele kiiri

la kiiritigɛso dɔ la walima sariyaboliso wɛrɛ ka kɛɲɛ ni sariyaw nrsquou tɛmɛsira

dantigɛlenw ye

2- Hadamadenw ka hɛkɛw cogoyaw

- hadamadenw ka hakɛw ni hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ taa ni ɲɔgɔn ye wa diɲɛ

bɛɛ jɛ don hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ bange nrsquou ye

- u sinsinnen bɛ hadamaden bɛɛ lajɛlen ka yɛrɛdɔn jɔnjɔn nrsquou ka bɛɛjɛdanbe kan

- u dama ka kan tilafɛnw tɛ wa u tɛ ɲɛ ɲɔgɔn kɔ

- diɲɛ tɛ se ka kɛ u kɔ walima ka diɲɛ nrsquoa ye a ka bɔsi mɔgɔ la

- u bɛ diyagoyalakow sigi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw ni forobamɔgɔ cɛsirilen

cɛmanmusomanw kan minnu bɛ tali kɛ waleya kɛlen na walima ɲinɛnkɔw

- u lakananen don diɲɛ tɔnbaw ni jamanaw fɛ

- u lakananen don sariyakunda

- u bɛ mɔgɔw lakana ani jamakuluw

3- Hadamadenw ka hakɛw saratiw olu labɛnnenw don diɲɛ fankelenfɛjamanaw ani jamana

kelen-kelen sariyako taabolow kɔnɔ Labaaracogo ani jogo saratiw don minnu brsquoa to

jɔyɔrɔtigi minnu ye jamana fangabondaw ye olu bɛ se krsquou dantigɛ

Jamanaw ka kandi diɲɛ kunkankow kan o bɛ kɔlɔsi mɔgɔ faamuyalenbaw ka

baarakɛjɛkuluw fɛ gɛrɛntɛ tɛ minnu kan nrsquou bɛ wele laquo bɛnkanw kɔlɔsili fangabondaw

walima bɛnkanfangabondaw raquo

4- Gɛlɛyaw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la

Fɔɲɔgɔnkɔw cayali an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Dankarilibaw hadamadenw ka hakɛw la fɔɲɔgɔnw senfɛ

Politikiŋaniyasiribaliya fangaɲɛmɔgɔw fɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw

bonyali nrsquou lakanani ma

Hadamaden ka hakɛw labaarasɛbɛnw nrsquou sariyaw dɔnbaliya

Jamanaw sariyakow ni diɲɛ seleke naani taw bɛrɛbɛnbaliya ɲɔgɔn ma

58

Jamadenw ka faantanya ani damakɛɲɛbaliya hadamadenya sira kan9

5- Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan ani lakalanni hadamadenw la

Hadamadenw ka hakɛw sigilen don jɔsen minnu kan olu bɛ porogaramu bɛɛ lajɛlen dantigɛ u

labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni siratigɛw la

Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ sinsin jɔsenw kan minnu bɛ

jamanadenw ka jɔyɔrɔfa kofɔ anrsquou ka kɔlɔsili jɔnjɔnw yiriwali taabolow la porogaramuw

labɛnni dakunw na i nrsquoa fɔ sɛgɛsɛgli baarabolodali waleyali kɔlɔsili ani kiimɛni

Forobafanga ni yiriwali bɛ latilen o la koɲuman waati kuntaala jan kɔnɔ ani ka ɲɛsin

kuntilennaw waleyali ma hadamadenw ka hakɛw sira kan Taabolo sabatili ma ni baaraw ye

minnu nafabɔli bɛ mɛɛn senna damakɛɲɛ kɔnɔ

Yiriwali fɛɛrɛw a politikiw anrsquoa kɛcogow diliw donnen don diɲɛ sariyaw nrsquoa diyagoyalakow

taabolo dɔ kɔnɔ u ni min ka kan nrsquoa sigira sen kan diɲɛ bɛnkansariyaw fɛ

Bi-bi in na jateminɛ bɛ ka kɛ krsquoa ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba fangabulonw bɛ ka

faamuyalicogo kelen ta ka ɲɛsin bolodiɲɔgɔnma taabolo ma yiriwali sira kan min sinsinnen bɛ

hadamaden ka hakɛw kan Fasodenw bɛna kalan hadamaden ka hakɛw la walasa u ka se

krsquou sendon forobafanga taabolo labɛnni na minnu brsquou ka diɲɛlatigɛ kɛcogo dannatigɛ don

bɛɛ

Ni ko brsquoa cogo la sarati saba brsquoa to janto ka kɛ ko dɔ la forobafanga tigilamɔgɔw fɛ Ni nin

sarati saba ninnu dafara a ka ca la janto bɛ kɛ ko dɔ la kolatigɛlaw fɛ

Ko walima gɛlɛya in nafaba bɛ se bɛɛ lajɛlen ma

Jama hakɛ min tɛ se ka tigɛnsonya yrsquoa wajibiya waleya dɔ ka kɛ

A ko nafa ka bon forobacakɛda bolo a dajirala min na wa fana o ka kɛ

cakɛda yamaruyalen ye a ɲɛnabɔli la

9 Sit iwɛbu nafama dɔwwwwamnestyorgfr ka tugu juru kɔ laquo Connaicirctre les droits de l rsquohommeka

hadamadenw ka hakɛw dɔn raquowwwunorgpubs cyberschoolbus nin sit i dabɔra denmisɛnw ni

funankɛw kama walasa u ka hadamadenw ka hakɛw dɔn wwwohchrorgfr ka tugu juru kɔ laquo vos droits

de l rsquohomme Aw ka hadamaden ka hakɛw dɔn raquo walasa ka kunnafoniw sɔrɔ hadamaden ka hakɛw minɛnw

kan diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ Ka tugu juru kɔ laquo les organes des droits de l rsquohomme Hadamadenw ka

hakɛw fangabondaw raquo kunnafoniko la baarakɛ jɛkuluw kan minnu bɛ hadamaden ka hakɛw waleyal i kɔ lɔsi

Aw bɛ se krsquoa dɔn fana jamana jumɛnw yrsquou bolonɔbila minɛnw na ani ka jamana caman ka lasel isɛbɛnw

lasɔrɔ

59

Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou

cogoyaw

Kolatigɛlaw tɛ se ka mɔgɔ kelen-kelen walima jamakuluw kunko lakodɔnnen bɛɛ jate minɛ

Baara bolodalen ka ca fo krsquoa damatɛmɛ wa jamakulu kɛrɛnkɛrɛnnen caman fana bɛ krsquou ka

ɲinitaw lafasa ka taa a fɛ O cogo la cu-cu bɛ se ka kɛ politikiko kolatigɛlaw kɔ U ka doni bɛ

girinya ka tɛmɛ u dan kan politikikalankaramɔgɔw brsquoa fɔ min ma u ka laquo donitase hakɛraquo O

laban bɛ kɛ gɛrɛntɛyɔrɔ ye min fanga bɛ bonya ka taa fɛ kolatigɛli taabolo la Ni donbaara

bolodalenw ye kolatigɛlaw ɲɛkɔrɔse ni krsquoa kɛ ko jigitigɛ bɛ ka fasodenw tɔɔrɔ mɔgɔ minnu bɛ

kodɔn nrsquou fɛɛrɛ ka bon kosɛbɛ taabolo ɲɛnabɔli la olu dɔrɔn de bɛ se ka fura sɔrɔ ko

laɲininen ninnu na Forobafangaw tɛ se ka gɛlɛya kelen-kelen ɲɛnabɔ minnu nafa ka bon

jamakulu dɔ bolo O bɛɛ la forobaporogaramuw de ye taamasiyɛnw jateminɛyɔrɔ ye

kolatigɛlaw fɛ krsquou ka baaraw kɛ ani krsquou ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ Kunnafonidilanw ni

fasodenw de ye forobaporogaramu jɔbaga jɔnjɔnw ye

Ka sew layiriwa minnu brsquoa to fasodenw brsquou ka hadamadenya hakɛw nrsquou ka kɛtaw waleyali

dantigɛ forobaporogaramu kɔnɔ

O la a ka ɲi kalandenw ka bila degeli hukumu jɔnjɔn kɔnɔ min brsquoa to u brsquou ɲɛsin forobakow

ɲɛnabɔli ma minnu bɛ tali kɛ u nrsquou ka dugulamɔgɔw ka diɲɛlatigɛ taabolo la ka o forobako

ninnu lafasa ka fura ɲini u la forobafangaw fɛ minnu ka baara ye u ɲɛnabɔli ye10

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo

Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa

ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la

10 Project Citizen An Introduction Margaret S Branson (ɛntɛrnɛti kan ) gafeɲɛ filɛlenw san 2012

kalo 6nan tile 15 http wwwcivicedorg papers articles_ branson 99

60

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw

kan u sariyaw anrsquou cogoyaw

- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ma

Kuntaala lɛrɛ 18

MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Jaw

- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Koɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka jɔsenw ni sariyaw ɲɛfɔ minnu

bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw

la

Jɔsenw ani sariyaw

Hakililaɲini

sɛbɛn ɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

ɛntɛrɛnɛti kan)

Hakililafalen

Hakililaɲɛfɔ

Kulubaara

Kelennabaara

Sɛgɛsɛgɛli

Degeli kɔlɔsitaw

Ladegeli

ɲɔgɔlɔnbɔw

Taamasiyɛnsigihellip

lɛrɛ 2

2 Ka hadamadenw ka hakɛw

cogoya jɔnjɔnw labɔ

Hadamadenw ka hakɛw cogoya

jɔnjɔnw

lɛrɛ 2

3

Ka waleyalifɛɛrɛw labɛn walasa ka

hadamadenw ka hakɛ jɔnjɔnw

layiriwa

Hadamadenw ka hakɛw taabolo

lɛrɛ 4

4

Ka taabolow ta minnu ka ɲi

hadamaden ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali ma

Taabolow layiriwali degeli minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali kofɔ

lɛrɛ 4

61

5

Ka jɔsenw sariyaw ani cogoyaw

matarafa kalanbaaraw waleyaliw

kɔnɔ

- Kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- kalansenbolo bolofaraw

kalandegeli waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

lɛri 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2 Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu Hadamadenw ka hakɛw layiriwali

Se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalan degeli kuntilenna

Ka jɔsenw baju ani sariya minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw la sɛbɛkɔrɔ faamu

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanw sira kan

Jogow sira kan

Fɛɛrɛw sira kan

- jɔsen ni sariya baju minnu bɛ

tali kɛ hadamadenw ka hakɛw

la krsquoolu ɲini krsquou dɔn

- Ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw

bonya

- Krsquoi ka kɛtaw kɛ

- Ka hadamadenw ka hakɛw

labaaraliminɛnw dantigɛ cogoya

dajiralen dɔw faamuyali nrsquou

ɲɛnabɔli tɛ taa minnu kɔ

Kuntaala lɛrɛ 4

62

Minɛnw Dɛmɛnanw

Diɲɛ banguw fankelenfɛjamanaw ani jamanaw ka baarakɛminɛnw fan dɔw (i nrsquoa fɔ

demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman farankanbɛnkan bolofara 1ɔlɔ ni 7nan) ani makoɲɛsɛbɛn

fɛn o fɛn bɛ tali kɛ a la dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw adw

Kalansenbolo bolofara kalan degeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman musoman Kalanden cɛmanw

musomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnni

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛmanw

musomanw ka dɔnta ni kɛta

hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka seko ni

dɔnko ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Bɛ ɲininkaliw jaabi

- Jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Baara kɛta 1 Ka kalanden

cɛmanw musomanw bila ka

ɲɔgɔlɔnbɔ kɛ hadamadenw ka

hakɛw lakodɔnnenw kelen kan

walima damadɔ dankarila

minminnu na (Hadamaden ka

hakɛw dantigɛlisɛbɛn) ani krsquou

ɲininka u ka hakɛw labɔ

dankarila minnu na

Brsquoa ɲɔgɔlɔnbɔ ani ka

hakɛ kofɔlen ninnu

labɔ

ɲɔgɔlɔnbɔ

Kulubaara

Baara kɛta 2 nan Karamɔgɔ

cɛmanmusoman bɛ

baarakuluw sigi ani krsquoa ɲini u ka

dɔnniyamasabolo kalan min bɛ

boli hadamaden ka hakɛw

dantigɛlisɛsɛn ɲɛsɛbɛn kan

Cikan ka kalan kɛ ani ka

ɲininkaliw jaabi minnu bɛ tali kɛ

hadamadenw ka hakɛw jɔsen

bajuw nrsquou sariyaw kan

brsquou bila ka tɛmɛ ni kalan ye

kɛrɛnkɛrɛnnenya la sariyasen

1ɔlɔ 4nan 18nan 23nan o kɔ

brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u krsquoa ɲini krsquoa dɔn

u kelenkelenna bɛ

kalan kɛ walima u

kululama ani ka jaabi

di karamɔgɔ

cɛmanmusoman ka

ɲininkali kɛlenw na

Ladegeli

Hakiliyuguba

Jaabiw kafoli

Dɔnniyamasalabolo

kalanni nrsquoa

sɛgɛsɛgɛli ka

ɲininkaliw ni jaabiw

tugu a la

63

hadamadenw ka hakɛw cogoya

minnu brsquou kɔnɔ

Kulukɔnɔbaara

kalan Kulu ka

baaraw

kɔmaseginni

Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn

Bɛ kumafalenw nɔgɔyada jira

Bɛ dantigɛliw labɛn

Brsquou ka jaabi sɔrɔlenw

di dantigɛliwaati senfɛ

karamɔgɔ cɛman

musoman bɛ min

laɲaga

Hakililafalen

dantigɛliwaati sen

Hakilila ɲumanw

lajɛyafɛɛrɛ

Hakililaw nafaw

sinsinni ni kuma

kolomaw latɔmɔni

- bɛ kalanden cɛmanw

musomanw dɛmɛ krsquou ka

kunnafoni sɔrɔlenw sigi ɲɔgɔn

kan ka ɲɛ ni krsquou basigi ani krsquou

jiidi

- Bɛ hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw

kuma kolomaw

latɔmɔni labɛn krsquou fara

ɲɔgɔn kan

bakurubakatimu dɔ

kɔnɔ

Bakurubakatimu

Kiimɛni

Bakurubajateminɛ

- bɛ kiimɛni cogoya dɔ dajira

dankarili kan hadamaden ka

hakɛw dɔ la min ka kan ka

ɲɛnabɔ

- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔ

Kelennabaara

Latɛmɛni dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- bɛ kalanden cɛmanw

musomanw dɛmɛ ka

hadamaden ka hakɛw layiriwali

nrsquoa lafasali tɔnw sigi sen kan

- bɛ wulikajɔ boloda

ani ka hadamaden ka

hakɛw layiriwali nrsquou

lafasatɔnw sigi

senkan ani ka

sɔrɔnadonni kɛ

Hadamadenya

wulikajɔ donni

Sigilitɔnsigi

ɲɛmɔgɔyabaara

ɲɔgɔdɛmɛ

64

San ba kelenna dantigɛli fan dɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba san 2000

desanburukalo san bakelenna dantigɛli

Hadamaden ka hakɛw demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman

An brsquoan se bɛɛ kɛ ka demokarasi layiriwali ni ka sariyabato sinsin ani ka hadamaden ka hakɛ

bɛɛ lajɛlen bonya ani yɛrɛtigiya baju lakodɔnnenw diɲɛ kɔnɔ yiriwali sɔrɔli hakɛ fana sen brsquoa

la

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn bonya ani krsquoa waleya ka se a dan na

- Krsquoa ɲini jamana bɛɛ kɔnɔ ka mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ka jamanadenya hakɛw ani politikiko

sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko hakɛw yiriwali nrsquou lakanani dafalen sabati

- Ka sew sinsin jamana bɛɛ kɔnɔ demokarasi jɔsenw nrsquoa waleyaliw tɛ taa minnu kɔ ani

hadamaden ka hakɛw bonyali jamakulu fan dɔgɔmanw ka hakɛw fana sen brsquoa la

- Ka musow ɲangatali suguya bɛɛ kɛlɛ ani ka jamanaw ka bɛnkan waleya min ɲɛsinnen bɛ

danfara binni ma cɛw ni musow cɛ

- Ka dabaliw tigɛ tungarankew tungalabaarakɛlaw anrsquou ka denbayaw ka hakɛ bajuw bonyali

anrsquou lakanani sinsinni kama walasa ka siyawoloma ni dunanjuguya ban dɔ bɛ ka fara

minnu kan jamakulu caman kɔnɔ ka bɛrɛbɛnɲɔgɔnma ɲɛnama ani ɲɔgɔnmakoto ɲɛnama

sabati diɲɛ jamakulu bɛɛ kɔnɔ

- Ka jɛ ka baara kɛ bɛn ka kɛ mɔgɔw damakɛɲɛni kan politikiko taabolow la jamana bɛɛ

kɔnɔ min brsquoa to fasoden bɛɛ sen bɛ don a ɲɛma politiki baara la

- Ka kunnafonidilanw ka hakɛ sinsin u krsquou jɔyɔrɔ jɔnjɔn fa ani jama ka hakɛ kunnafoni sɔrɔli

la

Ka kulu fangantanw lakana

An brsquoan se bɛɛ kɛ denmisɛnw ani siwili jamakulu minnu bɛ damatɛmɛ degun na kasaaraw

kɔlɔlɔw fɛ silatununiwalew maramafɛnnakɛlɛw ani hadamadenyasira ko goni wɛrɛw olu ka

dɛmɛ ni lakana ɲuman sɔrɔ walasa u ka se ka segin teliya la ɲɛnamaya kɛcogo ɲuman na

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka siwiliw lakanani caya ni krsquou sinsin ko ɲɛnabɔta teli gɛlɛnw senfɛ ka kɛɲɛ ni diɲɛ

tɔgɔlasariya ye hadamadenya sira kan

65

- Ka bolodiɲɔgɔnma sinsin jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ jamana minnu ye kunkalifadenw bisimila

krsquoolu dɛmɛ o doni tali la fana sen brsquoa la ani ka hadamadenya ɲɔgɔndɛmɛ labɛnko ɲuman

sabati ani ka kunkalifadenw ni sigidabilala bɛɛ dɛmɛ u ka se ka segin u sigiyɔrɔ la u yɛrɛ

ma lakana kɔnɔ ani hɔrɔnya u nrsquou ka yɔrɔlamɔgɔw ka se ka jɛ sigi la a cogoya kɔrɔ la hɛrɛ

la

- Ka dɛmɛ kɛ min bɛ denmisɛnninw ka hakɛw bɛnkansɛbɛn lakodɔnni nrsquoa waleyali mumɛ

sinsin anrsquoa bɛnkan diyagoyabali minnu bɛ boli denmisɛnninw sendonni kan

maramafɛnnakɛlɛw la denmisɛnninw feereli denmisɛnnin ka yɛrɛkunfeere ani

julajuguyaganseliwale denmisɛnninw sen bɛ don min na

Ka Afiriki mako kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲɛnabɔ

An bɛ demokarasi sinsinni senkɔrɔmadon Afiriki kɔnɔ ani krsquoa jamanadenw dɛmɛ u ka kɛlɛ la

bɛn ni yiriwali kuntaala jan sabatili la ani ka faantanya ban walasa ka Afiriki gun dilidon diɲɛ

sɔrɔko la

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka demokarasi sigilen kuraw politikijɛkuluw nrsquou fangabulonw sɛbɛkɔrɔ dɛmɛ Afirki kɔnɔ

- Ka fankelenfɛjamanaw ni fankelenfɛjamana bolofaraw ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili fɛɛrɛw ani

politiki basigili sabatili sinsin ni krsquou lafasa ani ka bɛn sinsinniwulikajɔ minnu bɛ kɛ Afiriki gun

kan nafolo bɔ a ɲɛma

- Ka fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw tigɛ walasa ka gɛlɛyaw wuli i nrsquoa fɔ faantanya kɛlɛli ani yiriwali

kuntaala jan sabatili Afirki kɔnɔ juru binni sen brsquoo la suguw lasɔrɔliko ɲuman forobadɛmɛ

jiidili ka ɲɛsin yiriwali ma (ApedeAPD) ani basigi sabatiliwale nafolobɔ teliman caman

sɔrɔli ka bɔ dɛmɛbagaw yɔrɔ ani dɔnniyaw latɛmɛni fana

- Ka Afiriki dɛmɛ ka se ɲɛnamaw sɔrɔ ka sida banajuguba in banakisɛ in (VIHSIDA) ani

farikololafubana wɛrɛw jɛnsɛnni kunbɛn diɲɛ kɔnɔ

GAFE LAJƐLENW

- AZI Mariki AGI Marc Hadamaden ka hakɛw hakilila sinti bɔli diɲɛ bɛɛ lajɛlen hakililaw

kɔnɔ ka tali kɛ Erene Kasɛn ka ɲɛnamaya nrsquoa gafe sɛbɛnnenw kan Antibu Gafedilanyɔrɔ

AlprsquoAZUR san 1980De lrsquoideacutee drsquouniversaliteacute comme fondatrice du concept des Droits de

lrsquoHomme drsquoapregraves la vie et lrsquooeuvre de Reacuteneacute Cassin Antibes Editions AlprsquoAZUR 1980

66

- KABA Sidiki Hadamaden ka hakɛw Sɛnɛgali jamana kɔnɔ Gafesɛrɛ Xaam saa yoon san

1997 Les droits de lrsquohomme au Seacuteneacutegal Collection Xaam saa yoon 1997

- SƐKI Siyɛki Yerimu Keba Nbayi SECK Cheikh Yeacuterim Keacuteba Mbaye Kiiritigɛlaba dɔ ka

baaraw nrsquoa ka kɛlɛw (Orobɛri Badɛntɛri ka ɲɛbiladantigɛli Amadu Matari Nbo ka ɲɛbila )

Karitala Pari san 2009 parcours et combats drsquoun grand juge (avant-propos de Robert

Badinter preacuteface drsquoAmadou Mahtar Mbow) Karthala paris 2009

WƐBU LAJƐLENW

Siti nafama damadɔ

wwwamnestyorgfr ɛntɛrɛnɛti sira laquo connaitre les droits humains raquo

wwwunorgpubscyberschoolbus nin siti dabɔra denmisɛnninw ni funankɛw kama

ka hadamadenw ka hakɛw dɔn

wwwohchrorgfr ka ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo vos droits de lrsquohomme raquo ka

kunnafoniw sɔrɔ diɲɛ tɔgɔlabaarakɛminɛnw kan ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw ma Ka

ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo les organes des droits de lrsquohomme raquo kunnafoniko la komitew

kan minnu bɛ hadamadenw ka hakɛw waleyali kɔlɔsi Aw bɛ se fana krsquoa dɔn jamana minnu

ye hadamadenw ka hakɛw minɛnw lakodɔn ani ka se ka jamanaw ka laselisɛbɛnw lasɔrɔ

67

FARANKANW

Farankan 1ɔlɔ

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan bolodali kɔnɔ

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

AbedeyasiABDH bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw

hakililaw faamuyaliko ɲuman kan anrsquoa waleyaliko

ɲuman minnu bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba laselisɛbɛnw kɔnɔ kɔrɔfɔw sɛbɛnw ni gafew

ani porozew

AbedeyasiABDH laɲini ye ka jamanaw yiriwali

dɛmɛbaaw ka dɛmɛ siri hadamaden ka hakɛw bonyali

la

AbedeyasiABDH ka baara ye wulikajɔw labɛnni nrsquou

waleyali ye ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw lafasali

ma

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

Labɛn hukumu dɔ don min brsquoa to sababu minnu bɛ

ka hadamaden ka hakɛw waleyali bali olu bɛ

faamu minnu sinsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw

diɲɛbɛɛjɛsariyaw nrsquou jɔsenw kan ani a brsquoa ɲini ka

dɔ fara hakɛtigiw ka sew kan u ka se krsquou ka hakɛw

ɲini ani ldquoPCrdquo ka se krsquou kɛtaw waleya

A bɔra CCAUNDA 2007 kɔnɔ ɲɛ 14

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

Yiriwali taabolo brsquoi sinsin hadamaden ka hakɛw

sariyaw nrsquou jɔsenw kan diɲɛ bɛɛ bɛnna minnu kan

A bɛ hadamadenw lakodɔn hakɛtigiw ye ani ka

kɛtaw pereperelatigɛ kolatigɛlaw tɔgɔ la

A brsquoa fanga digi bolokɔfɛmɔgɔw kan ani ɲɛnatɔmɔni

bolila minnu kan

A laɲini ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen waleyali

ye ka da-da ɲɔgɔn kan

Yiriwali waleyali nrsquoa taabolo nafa kɛɲɛnen don a bolo

Munna taabolo sinsinnen bɛ ta hadamaden ka

hakɛw kan ka yiriwali kɛ

A nafa lakika kosɔn

A nafa kosɔn ka ɲɛsin yiriwali fɛɛrɛw ma

Fangabulonw sinsinni kosɔn - Jamana

Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba danbe

sinsinni kosɔn

68

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka faamuyacogo kelen ka

ɲɛsin AbeyasiABDH ma

- KUN Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun

ka kan ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a

dantigɛlen don cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ

hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka

sariyaminɛn wɛrɛw

- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw anrsquoa

jɔsenw bɛ sira don bolodiɲɔgɔnma ani bolodali bɛɛ kɔrɔ

bolodali bolofara nrsquoa dakun bɛɛ lajɛlen yiriwali kama

- WALEYALI Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ

farali kan kolatigɛlaw ka sew kan walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa

ani walasa hakɛtigiw krsquou ka hakɛw ɲini

Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun ka kan

ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a

dantigɛlen bɛ cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ

hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka

sariyaminɛn wɛrɛw hadamaeden ka hakɛw kan

- KUN Yiriwali porogaramuw bɛɛ kun laban ye

hadamaden ka hakɛw waleyali ye

AbedeyasiABDH nɔ bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw

ka Tɔnba haminanko gɛlɛnw lakodɔnni na ani

dɛmɛbaa wɛrɛw taw minnu ye taabolo in sugandi

Bolodali bɛ kunnafoni ta Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw

ka Tɔnba fangabondaw nrsquoa lataamacogo fɛɛrɛw

komagɛlɛyaliw kɔnɔ

Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw bɛ sira don

bolodiɲɔgɔnma ni bolodali bɛɛ kɔrɔ bolodali bolofara nrsquoa

dakun bɛɛ lajɛlen na ka ɲɛsin yiriwali taabolo ma

- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw

bɛ dɔ fara waleyaliw ni taabolo ɲɛcogoya kan

Hadamaden ka hakɛw sariyaw bɛ yiriwali laquo kɛnɛ raquo danw

Hadamaden ka hakɛw jɔsenw bɛ yiriwali taabolo

laquo baara kɛcogo sariyaw raquo dantigɛ

Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw donni bolodali taabolo

dakunw bɛɛ la hellip

Kiimɛni sɛgɛsɛgɛli

Kɔlɔsili ni kiimɛni Haminnanko gɛlɛnw

pereperelatigɛli

Porogaramu labɛnni nrsquoa

baarabolodali Waleyali

69

Hadamaden ka hakɛw sariya

Hakɛ kɔnɔko dɔgɔyalenba

ɲininiw suguya dɔgɔyalenba

minnu kofɔlen don sariya fɛ

waleyali la

Bolodali senfɛ sariyaw bɛ sira don ni waleyaw kɔrɔ

hellip yiriwali gɛlɛyaw lakodɔnni i nrsquoa fɔ hadamaden ka

hakɛw koɲɛw (Kiimɛni)

hellip hakɛtigiw ni kolatigɛlaw jɔyɔrɔw nrsquou ka sew

sɛgɛsɛgɛli

hellip yiriwali kuntilennaw pereperelatigɛli

hellip taamaseerew ni jiralan bɛnnenw labɛnni

Hadamaden ka hakɛw jɔsenw

Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiya bɛrɛbɛrɛ

Tilalibaliya

Siriɲɔgɔnna ani kalansoɲɔgɔnna

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya

Sendonni ani bɛɛ sendonni

Waleɲumandɔn ani fanga dili sariya ma

AbedeyasiABDH tɛ sirasɔrɔ seko ni dɔnko

bɛrɛɲɔgɔnmayaba kɔ

Diinɛkow ani danbɛw faamuyali bɛ AbedeyasiABDH

waleyali nɔgɔya

Seko ni dɔnko bɛrɛbɛnɲɔnma brsquoa to jamakuluw ka

porogaramuw sɛbɛkɔrɔ faamu

Nka laadaw ɲininiw tɛ se ka kɛ bolominɛkala ye ka

dankari hadamaden ka hakɛw la

Seko ni dɔnko waleya dɔw bɛ se ka kɛ ɲinifɛnw ye

hadamaden ka hakɛw hukumu kɔnɔ

SedɛfuCEDEF bɛ seko ni dɔnko misali dɔw ani

laadalako dɔw yɛlɛmani wajibiya nrsquou bɛ kɛ sababu ye ka

na ni damakɛɲɛnibaliya ye cɛ ni muso cɛ

Yiriwali bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ farali kan kolatigɛlaw

ka sew sinsinni na walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa aniwalima walasa

hakɛtigiw ka u ka hakɛw ɲini

- WALEYALI fanga bɛ digi hadamaden kelen-kelen ni jamana

cɛsiraw kan (ɲininiw ndashdiyagoyalakow)

Ka bɔ baarakɛsarala hukumu kɔnɔ o min ye yiriwali ntuloma

ye ka se sew sinsinni ma walasa ka hadamaden ka hakɛw ɲini

ani krsquou waleya

Jamanaw mako bɛ sew la walasa krsquou ka lakana taabolow

sinsin ani krsquou ka kɛtaw bɔ a sira fɛ

70

Sew sinsinni jɔyɔrɔ

Sew yiriwali sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan

Hakɛw ɲinini a

nrsquou waleyali

Diyagoyalakow

waleyali

Hadamaden ka hakɛw

waleyali ani hadamadenya

yiriwali kuntilennaw

Sew fanga

dɔw dili kama

Sew

waleɲumandɔnn

i kama

NATION

AL

RE

GIO

NA

LL

RE

GIO

NA

LL

NATION

AL

71

Hakɛtigiw ani kolatigɛlaw

Hakɛtigiw Mɔgɔ dɛmɛtaw

Mɔgɔ 6652595567

Mɔgɔ kelen-kelen cɛ muso ni

denmisɛn si bɛɛ siyakulu bɛɛ u bɛ hadamadenya

dakun o dakun na focogo wɛrɛ la kuluw

Kolatigɛlaw u man ca kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw

cogoya dɔw la mɔgɔ diyagoyalako kɛrɛnkɛrɛnkɛrɛnnenw

bɛ mɔgɔ dɔw bolo

Ko sinti jɔyɔrɔtigiya bɛ mɔgɔw ani kɛnyɛrɛyekuluw dɔw

bolo ka ɲɛsin jamakuluw ma walasa tɔw ka hakɛw ka

bonya

72

Tilabaliya ani kalansoɲɔgɔnna jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw tilabaliya anrsquou kalansoɲɔgɔnna brsquoa wajibiya

Hadamaden ka hakɛw lakodɔnni nrsquou lakanani

Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolo la Kiiritigɛko hukumuw

man kan ka hakɛw dɔw lakanani fisaya dɔw ye

Jamanaw ka politikiw ka kan

Krsquou sinsin yiriwali gɛlɛyaw bakurubasɛgɛsɛgɛli kan ni ka jaabi dafalenw di minnu bɛ boli baara suguya caman kan

Jamana fangabulonw

Ka fangabulonw ni ɲɔgɔncɛ siraw ɲɛnabɔli sabati baara suguya caman na

Ka fangabulonw sendon minnu ka baara ɲɛsinnen bɛ lakanani ma kɔlɔsili ani waleɲumandɔnni

Diɲɛbɛɛjɛya ni tigiya bɛrɛbɛrɛ jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw diɲɛbɛɛjɛya jɔsenw brsquoa wajibiya ko

mɔgɔ si tɛ bin ka bɔ hadamaden hakɛw la walima krsquoa gɛn

Sendonniw hadamaden ka hakɛw lakanani taabolow la

Ninnu ka kan ka sɔrɔ jamanaw politikiw nrsquoa porogramuw

kɔnɔ

Jateda labɛnnenw walasa ka gɛnni ni kɛrɛfɛdɛn gɛlɛnw

lakodɔn

Fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw o ɲɛnabɔli kama

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya jɔsenw

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya bɛ jamanaw

wajibiya

ka fisamanciya ban pewu kiiriko la fangabulonko

mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ko ani cakɛdako

Senndonniw jamanaw ka lakanani taabolow la

Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka hellip

Jamana fangabulonw ka kan ka sabatili kɛhellip

Jamanaw ka politikiw ka kan kahellip

Sendonni jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw sendonni jɔsenw bɛ sendonni

labilalen lafoninen kɔrɔ bɛ min na bɛɛ sen bɛ min na

wajibiya

Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolow la

Politikiw taabolow ani tɛmɛsiraw ka kan ka ninnu di

Nɔgɔyadaw sendonni ka se ka kɛ bolodali ni yiriwali la

Kunnafoni koloma lasɔrɔli

Sew dili kɛrɛfɛdɛnw ma walasa u ka se krsquou fɛlaw jira

Fangabulonw lataamafɛɛrɛw tun ka kan

73

Waleɲumandɔnni jɔsen

Waleɲumandɔn jɔsen brsquoa wajibiya jamanw ani kolatigɛla

tɔw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lafasali ɲɛmɔgɔw ye

Farankan 2

Hadamadenw ka hakɛw taabolow diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani jamanaw

kelen-kelen kɔnɔ

Waleɲumandɔn jɔsen

Waleɲumandɔnni jɔsen bɛ

bolomada lataamafɛɛrɛw nrsquoa lataamasiraw wajibiya

minnu lasɔrɔ ka di u nafa ka bon nrsquou sirlen tɛ fɛn na

Bɛ sendonniw wajibiya hadamaden ka hakɛw

lakanani taabolow la

Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka

Ka bɛrɛbɛn ni hadamaden ka hakɛw sariyaw ye

Ka cogoyaw sigi sen kan taabolow ani lataamafɛɛrɛ

hadamaden ka hakɛw kama walasa jaabiw sɔrɔ kɛtaw

la

Jamana ka polikiw ka kan ka

Fɛɛrɛw tigɛ ka da-da ɲɔgɔn kan walasa ka

waleɲumandɔnni taabolow fɛgɛnmanyɔrɔw ladilan

Ka jamana ka kɛtaw waleya hadamaden ka hakɛw

siratigɛ la faaba marabolo ani sigida kɔnɔ

Waleɲumandɔn jɔsen

Waleɲumandɔnni jɔsen brsquoa wajibiya

kunnafonidilan labilalenw ka kɛ yen minnu sirilen tɛ fɛn na

ani hadamaden ka hakɛw lafasalijɛkulu olu minnu bɛ cɛw

musow ani kɛrɛfɛdɛnw ni bolokɔfɛmɔgɔw jɔyɔrɔ fa

Sendonniw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lakanani taabolo

baaraw la

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ka kan

Krsquoa kɔlɔsili ni jamana bɛ krsquoa ka kɛtaw kɛ ka kɛɲɛ ni

hadamaden ka hakɛw waleyali ye

ka jamanadenw haminankow dalabɛn ani ka hadamadenya

taamasen yɛlɛmaniko ɲuman komagɛlɛya

Ka kunnafoniw di ani laselisɛbɛnsinawi hadamaden ka

hakɛw lataamanifɛɛrɛw kan diɲɛ kɔnɔ

Hadamaden ka hakɛw kɔrɔ ye mun ye

Kiiriko ɲuman hakililatigɛw diɲɛ hadamadenya ni ladamuni

ɲinifɛnw

fasodenyaw politikikowsɔrɔkowhadamadenyakow ani sekow

ni dɔnkow

Ka hadamadenya danbew lakana (hɔrɔnya damakɛɲɛni

yɛrɛdɔn) minnu bɛ mɔgɔ kelen-kelen tɔgɔ la ani mɔgɔkuluw

tuma dɔw ka kɛɲɛ ni diɲɛ sariyaw ye

Kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka jamanaw kandi sariya hukumu kɔnɔ

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba

Fankelenfɛjamanaw taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka

hakɛw ma

Minɛnw

Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan

Lataamafɛɛrɛw

Afiriki baarakɛjɛkulu hadamaden ka hakɛw kan ani fasojamaw

Afiriki Kiiribulon Hadamaden ka Hakɛw kan ani Fasojama

Sedeyawo Kiiritigɛbulon

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

74

Sira minnu bɛ lakanani taabolow ni ɲɔgɔn cɛ jamanaw

fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ

Diɲɛ tɔnbaw

ni fankelenfɛjamanaw Diɲɛ tɔnbaw ni fankelenfɛjamanaw

ka lakananiw ye ɲɔgɔndafalanw ye ka sariyaw ka kan ka

waleya jamanaw

Diɲɛ tɔnbaw ni kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw ka

lakananiw bɛ kɛ ni jamanaw

ka fɛɛrɛ tigɛlenw dɛsɛra

Jamanaw sariyaw

ka kan ka bɛrɛbɛn ni diɲɛ tɔnbaw

ni fankelenfɛjamanaw taw ye

Kunnafoni bɔyɔrɔ jamanayɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba

Jamanaw kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka

hakɛw lakanani ma

Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw

Fangabulon ɲɛnamanw ( Depitebulon

GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlaw Mara

forobacakɛdaw

Hadamaden ka hakɛw tɔnw nrsquoa jɛkuluw)

Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw

hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan

Labilalenw

Kunnafoni bɔyɔrɔ jamana yɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba

Jamana kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw

lakanani ma

Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw

Fangabulon ɲɛnamaw ( Depitebulon

GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlawMara forobacakɛdaw

Hadamaden ka hakɛw tɔnw ni jɛkuluw)

Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw

hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan

labilalenw

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba

75

KALANBOLO3 FASODENYA ANI FASODENɲUMANYA

laquo Sannrsquoi krsquoa wajibiya mɔgɔ tɔw ka ɲɛ i yɛrɛ ka ɲɛ fɔlɔ raquo11

11 Fasodenya ani fasodenɲumanya CIQ de lrsquoEtang de lrsquoOlivier ka siti [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012http

ciqetangolivieristresover-blogfr ɲɛ lajɛlen civisme_et_ citoyennete-212670html

76

FASODENYA ANI

FASODENɲUMANYA

1- Fasodenya

2- Fasodenɲumanya

ɲƐBILA

Mɔgɔ tɛ wolo ni fasodenya ye i bɛ krsquoa ye de Fasodenya ye kalan kuntaala jan ye cɛsiri

kuntaala jan don ani cɛsiri banbali sanga ni waati bɛɛ kɛlɛ don Jamakulu min ka hɔrɔnya

brsquoa bolo walasa o ka ɲɛnamaya ka sabati o ka kan krsquoa sinsin a ka fasoden cɛman ni

musoman ka dɔnni baaraɲɛdɔn mɔgɔyasira dɔnniya waleyaliɲɛdɔn ani jogoɲumanya kan

O hukumu kɔnɔ fasodenɲumanyakalan kun ye ka fasoden senkola nrsquoa faamuyalenw

demokarasi nafaw nrsquoa jɔsenw na krsquoolu sendonni sabati politikiko sɔrɔko hadamadenyako

ani seko ni dɔnko baara la

Fɔɲɔgɔnkɔw bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn jamana caman kɔnɔ

Demokarasi gɛlɛyaw bɛ fara o kan minnu sababu wotew kɔfɛgɛlɛyaw ye ani jamanadenw

sendonni fanga dɔgɔya o min bɛ sɔrɔ ni hadamadenya yiriwali bali ani bɛn sabatili kuntaala

jan sedeyawojamanaw kɔnɔ

O tiɲɛ in hukumu de kɔnɔ kalanbologafe min bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan o

nafaba bɛ dɔn

O la ko kolomayɔrɔ ye min ye an ka jɛ sigi la an ni mɔgɔ wɛrɛw ka jɛ sigi la sigidaw walima

fankelenfɛjamanaw laadaw labatoli hukumu kɔnɔ ani sariyaw hukumu kɔnɔ fana minnu bɔra

bɛnkansɛbɛn talenw na hɔrɔnya la

77

Kalanbolo se

Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya ani fasodenya la jɛkasigi

hukumu kɔnɔ

Kalanbolo masalakun bolofara

1 Fasodenya

2 Fasodenɲumanya

78

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenya la jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

1 Ka fasodenya danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fasodenya jɔsenw faamuya kosɛbɛ

3 Ka fasodenya kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya

4 Ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta

Kɔnɔkow

1 Fasodenya kɔrɔw

Fasodenya Fasoden jogo don Fasoden ye ldquo mɔgɔ ye min brsquoa ka fasodenya nrsquoa ka politikiko

hakɛw diyabɔ a faso kɔnɔ i ko wote hakɛ rdquo12

Fasodenya ye fasoden cogoya walima a jogo ye A brsquoa to hadamaden bɛ lakodɔn

jamakulu dɔ mɔgɔ ye duguba dɔ mɔgɔ lawale la walima jamana dɔ mɔgɔ bi-bi in na ani a brsquoa

to a krsquoa sendon forobako la ani politikiko

Fasodenya brsquoa to i ka politikiko hakɛ bɛɛ lajɛlen sɔrɔ ani a brsquoi ka kɛtaw fana dantigɛ minnu brsquoa

to i ka i sen don jamakulu dɔ walima politikikulu dɔ ka fasodenɲumanyabaaraw la

Fasoden sariya bɛ boli mɔgɔ min kan nrsquoa ba ka fasodenya hakɛw nrsquoa ka politikiko hakɛw

diyabɔ ni kɛta dɔw bɛ wajibiya a kan ka ɲɛsin a ka jamana ma Bi-bi in na fasoden ye mɔgɔ

ye min bɛ jamana dɔ ka lakana nrsquoa ka fanga kɔnɔ a ye min den ye A bɛ fasodenya ni

politikiko hakɛw sɔrɔ anrsquoa ka kan ka kɛta dɔw waleya ka ɲɛsin jamana ma ( misali la ka

nisɔngɔ sara ka sariyaw bato krsquoa ka sɔrɔdasiya kɛtaw dafa krsquoa ka wote hakɛ waleya hellip )

Krsquoi kɛ fasoden ye o sirilen bɛ i lakodɔnni na jamana den ye Jamadenya bɛ sɔrɔ

bangebagasira fɛ ani jamanadenya kura sɔrɔli sira fɛ A krsquoa sɔrɔ fana i balikuyara

Fasodenya hadamadenw ka hakɛw taabolo sinsinnen sira fɛ

12

Tubabukan daɲɛgafe Larusi Larousse (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241

79

Taabolo min sinsinnen bɛ hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ fasodenya siri forobafangaw

labɛnni tɛmɛsira la O hukumu kɔnɔ fasodenya bɛ ɲɛfɔ ka kɛɲɛ ni fasoden ka se nrsquoa ka cɛsiri

ye krsquoa sen don jamana taabolo dakun bɛɛ lajɛlen labɛnni na u waleyali anrsquou kiimɛni13

Kalan hukumu kɔnɔ a ka ɲi wa a bɛ bɛn hakililafalenw ka kɛ

- Nin hakilila kolomaw kan minnu bɛ tali kɛ fasodenya la

Fangatigiya jɛlen jamana ka sagotigiyafanga walima jama ka sagotigiyafanga

Mɔgɔ bɛɛ ni mɔgɔ kelen-kelen ka hakɛw ni jɔyɔrɔw ɲɛfɔli

Hadamadenyasira fasodenw jamakulu

Mɔgɔ wɛrɛ ka hakɛw bonyali

Sendonni demokarasi taabolo la ani jɔyɔrɔfali

Hadamadenya bɛn ani sigi bɛn

Fasoden lakodɔnjɔda

Bɛɛwasajamana

Seko ni dɔnko suguya caya bonyali

Sariya batoli anrsquoa waleyali

Fasodenya hakililafalen

- Cɛsirilakow ni kunbalanw i nrsquoa fɔ

Demokarasi fangabulonw fɛgɛnyali

Dannayabaliya ka ɲɛsin forobafangaw ma

Mara kɛcogo gɛlɛya

Fasodenya faamubaliya mɔgɔw fɛ

ɲɔgɔndɛmɛ fanga dɔgɔyali jamana kɔnɔ

Politikiko bolocaya nrsquoa donɲɔgɔnna faamuyako jugu

Ladamubaliya fasodenɲumanya sira kan

Mɔgɔw ladamunbaliya ka ɲɛsin fasodenyako ma demokarasi kɔnɔ

Fasodenya danbew tununi walima a kɔrɔ faamuyabaliya

Dɔ farali sariyabatobaliya kan ka taa a fɛ

Jama kunnafonifalenkɛnɛsigi cayabaliya

Jama ka fasojɔhakili ɲuman dɔgɔyali

Fasojɔcɛsiri fanga dɔgɔyali (sendonnise hakililafɔse hakilijagabɔse ani kolatigɛse)

13

Inɛsiko poroze baarakɛlɛnw ndash Likizanburu 548 RAF 3000 Kalan ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma fasodenya ani

sigidademokarasi Sɛnɛgali Mali ani Burukinafaso kɔnɔ (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15O62012

httpunesdocunescoorgimages00180018131813181306fopdf

80

2 Fasodenya ni jamana yiriwali

Fasoden ani fasodenya faamuyali jamana kɔnɔ o brsquoa wajibiya pereperelatigɛliw ka kɛ fasoden

hakilila faamuyacogo kan min ɲɛfɔra ka tɛmɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye sagotigiyafanga fan

dɔ bɛ min bolo politiki sira kan o kɔrɔ ye min bɛ dɛmɛ kɛ ka sariya bolili latilen ka jamana

politiki baara ni hadamadenya waleyali taabolow dantigɛ Jamakulu o jamakulu o bɛɛ brsquoa ɲini

ka yiriwa ka taa ɲɛ ani ka hɛrɛ sɔrɔ walasa krsquoa ka diɲɛlatigɛko ɲuman sabati O la sa

fasojama kɔnɔ fo fasoden bɛɛ lajɛlen ka cɛsiri ni wulikajɔ sinsinnenw kɛ

Fasodenya demokarasi kɔnɔ o ye hakɛ ni kɛta ye fasoden bɛɛ bolo krsquoa da don

forobahakliilalafalen na walasa ka jama ka hɛrɛ dantigɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye min ka

hakilijakabɔjanto bɛ boli fanga bɛɛ kan Fasoden bɛ sariya bato bawo a labɛnna demokarasi

hukumu kɔnɔ ka bɛn a kan jɛkafɔ kɔnɔ (depitew fɛ)

Fasojɔcɛsiri kɔnɔna na fasodenw ka kan ka walew kɛ hadamadenjɛkulu dakun caman na

sigida la marabolo kɔnɔ jamana ni diɲɛ kɔnɔ ani ka se krsquou dantigɛ hadamadenyako ni

politikiko kunkobaw kan

O nrsquoa ta bɛɛ fasoden kelen-kelen ka hakɛ dɔ ɲinini ye a ka kɛta fana dɔ waleyali ye o cogo

kelen na a ka kɛta dɔ waleyali yrsquoa ka hakɛ dɔ fana ɲinini ye Fɛn o fɛn ye fasoden dɔ ka hakɛ

ye o ye fasoden wɛrɛ fana ta ye wa o hukumu kɔnɔ mɔgɔ kelen-kelen ka kan ka tɔw ka

hakɛw latanga ani krsquou dɔn

Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la

O hakilila bɛ fasoden cɛman ani fasoden musoman jɔyɔrɔ jira jamana sɔrɔ yiriwali la

Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la kalanni ka kan ka yiriwa min ni fasodenɲumanya kɛtaw bɛ

tali kɛ ɲɔgɔn na olu minnu bɛ hakɛw kɔfalen

O ye ka mɔgɔw sɔn hakili la lanpo saalen ni wusuru wɛrɛw sarali la ldquoO fasodenɲumanya

lanposarardquo ye ka fasoden bila lanpo ni wusuru wɛrɛw sarali la jamana ye walasa a ka se ka jɔ

a yɛrɛ kolo la nafoloko la ani ka se a lataamani nrsquoa yiriwali musakaw kɔrɔ koɲuman

2 Jamana ani fankelenfɛjamanaw jɔliko gɛlɛyaw SEDEYAWO jamanaw kɔnɔ fasoden jɔyɔrɔ

caya ɲɛnabɔli la jamana kelen-kelen kɔnɔ ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sabatili

81

Sigi kunni i fasodenɲɔgɔnw fɛ u ka danfaraw kɔnɔ se sɔrɔli ani ka sɔn ka jɛ sigi la u fɛ olu ye

fasodenya jogo ɲumanbaw ye O bɛ na ni fasojamanako hakilila faamuyaliko ɲuman ye

hadamadenjɛ dɔnniya sabatili hukumu kɔnɔ

Nrsquoi ye jamana jɔliko gɛlɛya kuma dabɔ Afiriki farafinjamanaw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la

Sedeyawojamanaw tubabuw ka walifasomara bolila jamana kan cogo min a bɛ lajɛ nrsquoo

hakilila de ye

Dancɛ cilenw tubabuw ka walifasomara waati kɔnɔ (tubabutile) bi jamanaw dugukolow tigɛra

ka bɛn nrsquoolu minnu ye yɔrɔ caman na olu ye ldquo siyakulurdquo kelen ldquofasojamardquo kelen ldquo kabilardquo

kelen ani ldquofasojamanardquo kelen tila jamana caman ni ɲɔgɔn cɛ hellip

Afiriki bi ldquofasojamanawrdquo sigira diyagoya la kɔkanjamana fangatigibaw fɛ u ma sigi Afiriki

maaya taabolo kɔrɔ kan wa u bɛnnen tɛ Afiriki ɲɔgɔncɛsirakow lataamacogo kɔrɔ ma walima

Afiriki ka diɲɛlatigɛ kɛcogo O tuma fasolafasa hakilila kuraw tali gɛlɛya bɛ da kɛnɛ kan

Sedeyawojamanaw kɔnɔ a jamana kelen-kelen kɔnɔ anrsquoan ka fankelenfɛjamanw kɔnɔ

O kosɔn lataamani kɛcogo kuraw ka kan ka siyaw caya jate minɛ diyagoya la ani ɲɔgɔndɛmɛ

kuntaala jan ni ɲɔgɔndɛmɛ kɔtigɛbali minnu kɛra wajibi ye politikiko ani sɔrɔko jɛkabaara kɔnɔ

Afiriki jamana caman kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Sedeyawojamanaw

Fɔɲɔgɔnkɔw ni ɲɔgɔnsɔsɔko minnu bɛ faamuyacogow ni jogow taabolo ni ɲɔgɔn cɛ seko ni

dɔnko sira kan fo ka olu ɲɛnabɔ ani krsquou bɛrɛbɛn ɲɔgɔn ma

Seko ni dɔnko kɛrɛnkɛrɛnnenw yiriwali ani ldquojamana ka kelenyardquo sinsinni olu bɛnni ɲɔgɔn ma

walasa ka jamanaw tilatilali bali o gɛlɛya bɛ jamanaw kan bi ldquoCaya ani politiki donɲɔgɔnna

ɲɛnabɔli bɛ tɛmɛ jagoya la damakɛɲɛni tilennenya ani foroba hɛrɛsɔrɔ jɔsenw bonyali fɛ

hadamadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ fasojamana kɔnɔrdquo A brsquoa ɲini fana bɛɛ fɛ ldquo i krsquoi gan ko kunna min

brsquoa to i tɛ mɔgɔ si tigɛnsɔnya a tigilamɔgɔ mana kɛ dakun o dakun na hadamadenya siratigɛ la

walima politikiko walima krsquoa tigɛnsɔnya krsquoa sababu kɛ siyako ye anrsquoa ka politikiko hakililaw

Politiki min kuntilenna ye kofalenfalenw yiriwali ye jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ bɛ se ka kɛ

jamanadenw ka seko ni dɔnko jiidili sababu ye sanni a ka u fara-fara

Caya ɲɛnabɔli sinsinnen bɛ a ɲɛma kumaɲɔgɔnya kan bɛɛ sen bɛ don min na politiki kɛbaga

cɛman ni musoman ni ɲɔgɔn cɛ ɲɔgɔnbonya kɔnɔ ani fasojamana min nrsquoan brsquoa la krsquoa jɔ o ka

nafa sankɔrɔtalen kama

Mɔgɔkelennafa ka tɛmɛ o kan krsquoi ɲɛsin jama ka nafa ɲinini nrsquoa lakanani ma olu ye jɔyɔrɔfa

fasodenya sigibaju ye anrsquoa kɛnɛkanjirali

82

Karamɔgɔ cɛmanw musomanw bɛ se ka fasolafasako ɲɛfɔ anrsquoa kunkankow ani ka

hakilijagabɔw kɛ kosɛbɛ u kan kalandenw fɛ U bɛ se ka dusu don kalandenw kɔnɔ u ka

ɲininiw kɛ ka sɛbɛnw ni pɔritifoliyow labɛn krsquou jira jama na misali la ka Afiriki

telebinyanfanjamanaw fɔɲɔgɔnkɔw sɛgɛsɛgɛ

83

KALANBOLO BOLOFARA BAARABOLODALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

Masalakun bolofara 1 Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenya sabatili ma

2 Ka fasodenya jɔsenw faamu

3 Ka kalanbaara dɔw labɛn ani krsquou waleya ka ɲɛsin fasodenya ma

4 ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta

Kuntaala lɛrɛ 16

Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Jaw

- Sɛbɛn wɛrɛw

Baara bolodalikatimu

84

Kalansenbolow

SeKoɲɛdon

layiriwataw

Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka fasodenya jɔsen

dɔn

Dɔnniyaw danbew anrsquoa

hakililawa ka ɲɛsin

fasodenya ma

Sɛbɛnɲini

(minnu sɛbɛnna

mansin na ani minnu

bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

kolabɛnɲɛɲininibaara

Jamana cogoya

sɛgɛsɛgɛli

ɲɔgɔlɔnbɔ

hakililafalenw hellip

Lɛrɛ 3

Ka jɔsenw faamu

minnu sirilen bɛ

fasodenya la

Fasodenya jɔsenw nrsquoa

walew

Lɛrɛ 3

2

Ka waleyaw dajira

fasodenya yiriwali

kama

- jɔyɔrɔfa jogo

- bɛɛ kelen-kelen krsquoi

cɛsiri ani krsquoI sendon

fasodenjɛkuluw la

- dɛmɛniwalew ka ɲɛsin

sigidalamɔgɔw ma

Adwhellip

Lɛrɛ 4

3

Ka fasodenya

masalakun don

kalanbaaraw la

- kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw nrsquou

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli -

kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- kalan ni degeli

kalansenbolo bolofara

labɛnni nrsquou waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

85

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilenna ka fasoden jɔyɔrɔfala taabolo ta

Kalansen tɔgɔ Degeli hukumu Fasodenya jɔsenw nrsquoa walew

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanw (Dɔnni) sira kan Jogow ( taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan

- ka fasodenya jɔsenw ɲini krsquou

dɔn

- Ka fasodenya walew ɲini krsquou

dɔn

- ka mɛri pereperelatigɛ ani

komini ka se sigida kɔnɔ

- ka fasoden cɛman musoman

jɔyɔrɔfala taabolow ta

- krsquoi sen don sigida komini ani

jamana baara la

- ka fasodenya baara nafa ɲɛfɔ

sigida la ani jamana kɔnɔ

- ka fasojɔ ni fasodenya baara

siri ɲɔgɔn na

Kuntaala lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ani kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw fotow ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛta wɛrɛw

- Sɛbɛnw ni gafew ani masalabolo suguya caman minnu bɛ fasodenya ni fasodenɲumanya

ɲɛfɔ

- Siti wɛbu ka ɲɛsin fasodenya ni fasodenɲumanya ma anrsquou kalanni

- Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

86

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW

Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

karamɔgɔ musoman kalanden musomanw

Labɛn kɔrɔdɔnni kura

sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛmanw ni kalanden

musomanw ka dɔnta ni kɛta

fɛsɛfɛsɛ ani u ka seko ni dɔnko

hakɛ ka ɲɛsin sendonni hakilila

ma fasodenya baaraw la

- Bɛ ɲininkaliw jaabi

- Bɛ kuma ani

hakililafalen kɛ

ɲininkaliw kan ka ɲɛsin

sendonni ma fasodenya

baaraw la

- jaabi ɲuman sugandli

- Kelennabaara

-Hakililaɲini

- Hakililafalen fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Bɛ cogoya dɔ dajira ka fasoden

cɛman musoman jira min brsquoa

mako bɔ komini baara la

Misali Teri fila tɛmɛtɔ merida la

u ye ɲamancɛcakɛda tiɲɛnenba

ani ɲaman tonnen lakɔlɔsi

Fɔlɔ yrsquoa kanto

- Ne bɛ n yɛrɛ ɲininka meri bɛ

wari min fara ɲɔgɔn kan don bɛɛ

o bɛ taa min

Filanan yrsquoa jaabi

- N teri ne wotera meri ɲɛmɔgɔw

ye a tɔ tɛ n ka sira ye

Karamɔgɔba bɛ karamɔgɔya

kalandenw bila krsquoa cogoya

ɲɛnabɔ ni hakililaw ni waleyaw

ye ka jaabi di teri fɔlɔ ka

haminankow la ani ka hakili di

filanan ma a krsquoa sen don komini

baara la

- Kulu ni kulu bɛ

hakililaw ani kunnafoniw

ɲini sɛbɛn ni gafe

dilenw kɔnɔ anrsquou yɛrɛw

ka kɛlen kɔrɔw la krsquoa

cogoya ɲɛnabɔ

- Sɛbɛnɲini

( minnu sɛbɛnna

mansin na ani minnu

bɛ bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

_ kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw kɔmaseginni

Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

kalanden musomanw fɛ u krsquou ka

baara kɛlenw jira kulu ni kulu

- Brsquou fɛlaw fɔ ka da u ka

ɲininiw jaabiw kan anrsquou

diɲɛlatigɛ taabolow kan

- Kɔmaseginni

dantigɛliwaati senfɛ ani

hakililafalen

- Gɛlɛya ɲɛnabɔli

87

Hakililaw

nafawsinsinni ni

kuma kolomaw

latɔmɔni

- Bɛ fɛɛrɛw dajira minnu bɛ

komini jɔyɔrɔw anrsquoa nafasɔrɔsiraw

dantigɛ ani fana a ka sew sigida

kɔnɔ

Brsquou bila ka jaabi sɔrɔlenw kuma

kolomaw latɔmɔ ani ka hakililaw

nafaw labɔ ko tɛ ɲɛ minnu kɔ

- Kulu dɔ ka hakililaɲɛfɔ

senfɛ ani hakililafalen

sinsinnen kalandenkulu

- brsquoa gɛlɛya ɲɛnabɔli

fɛɛrɛ labɛn

- bɛ hakilila sinsinnenw

ani kunnafoniw di teri

fila ma

- bɛ kuma kolomaw

labɛn ka bɛn nin

bolodalifɛɛrɛ ma

Fasodenya jɔsenw

komini jɔyɔrɔfa nrsquoa sew

sigida kɔnɔ

fasodenya walew ka

fara wote kɛli kan

sendonni jɔyɔrɔ

fasodenya baaraa

komini ani jamana kɔnɔ

- Hakililaɲɛfɔ

- Hakililafalen

sinsinnen

- Hakililaɲini

- Kulubaara

- Jɛkabaara

- Mɔgɔw kelen-kelen ni

ɲɔgɔn cɛ hakililafalenw

Kiimɛni

bakurubajateminɛ

Bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔta dɔ dajira

walasa ka kalansen kiimɛ

- Mɔgɔw kelen-kelen bɛ

donɲɔgɔnna baara

ɲɛnabɔ

- Bɛ segin ka kɔnɔfɛn

jɔnjɔnw fɔ ka ɲɛsin

fasodenya jɔsenw nrsquoa

walew ma cogo dɔ la

ani sendonni fasodenya

baara la komini ani

jamana kɔnɔ cogoya

wɛrɛ la

Kelennabaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Brsquoa dajira ka baara kɛta dɔw

boloda kalanyɔrɔ kɔnɔna na

minnu brsquoa to ni kalandenw brsquou

sendon kalanyɔrɔ koɲɛnabɔ la

Bɛ baara bolodalenw waleyali

kɔlɔsili ɲɛnabɔ

- Bɛ baara kɛta dɔw

sugandi

Bɛ kɛta dɔw boloda

minnu na tɔnw bɛ

kalanyɔrɔ ɲɛmɔgɔyaso

ka waleyaw kɔlɔsi

walima dugu mɛri taw

lakɔliw ka nafa kama

(lakɔliso ani

- Cidenw sugandiliwote

- ɲɔgɔnfaamuyakulu

sigili sen kan

ɲɛmɔgɔyaso ka jɛ kɔnɔ

_ ɲɔgɔlɔnbɔ

ɲɔgɔlɔnninw sɛbɛnni

nrsquou bɔli

88

lakɔlilamɔgɔw)

- Bɛ o baara kɛtaw

boloda lakɔlisan

kuntaala kɔnɔ

89

MASALAKUN BOLOFARA 2 nan FASODENɲUMANYA

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma

- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔn

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la

- Ka fasodenɲumanya jogow ta

Kɔnɔkow

1 Fasodenɲumanya

Kɔrɔw

Fasodenɲumanya ldquo jogo don min bɛ cɛsiri jira fasodenjama ani fangabulonw kunkankow

la ani sendonni a ɲɛma o baaraw la kɛrɛnkɛrɛnnenya la krsquoi ka wote hakɛw waleyardquo

ldquo Jamana ka nafaw kɛli fasoden fɛ a ka haminanko gɛlɛn ye ka tɛmɛ a yɛrɛ taw kanrdquo4

Mɔgɔbonya ldquo Sigi taabolo bonyali hadamadenjɛ la ladamunenya wageya rdquo14

A ka ca a la fasodenɲumanya ye yɛrɛdi ye jama ka nafa kama ldquoforobafɛnrdquo kama O la

fasodenɲumanya tɛ taa ldquo politiki faamuyaliko ɲuman hakilirdquo kɔ wa a bɛ hakɛw dɔnni kofɔ

ka da a ka fasodenya kan anrsquoa ka kɛtaw krsquoa ɲɛsin sigidalamɔgɔw ma Fasodenɲumanya ye

fasoden kɛcogo ye min brsquoa ka hakɛw ni kɛtaw bato

2 Danbe minnu bɛ fasodenɲumanya kɔnɔ

ldquo Fasokanurdquo

Forobafɛn minɛko ɲuman

4 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscivisme20 14

Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisciviliteacute

90

Sariyabatolaadiriya tilennenya

Jɔyɔrɔfa

Sendonni forobako la

Yafa

Jama ka nafa ni forobafɛn sabatili

ɲɔgɔndɛmɛ

Fasoden ka kɔlɔsili ka ɲɛsin forobabaara ma

3 Hakilila koloma minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya la

Fasodenɲumanya ani fasodenya bɛ waleyaliyɔrɔ min kofɔ o ye jamana ni fasojamana

ye nrsquoolu hakilila ɲɛfɔli ye wajibi ye

31- Jamana a tubabukan ye ldquoEtardquo ye (o fana bɔra latɛnkan ldquostatussitatusirdquo la min

kɔrɔ ye gɔfɛrɛnaman)

Jamakulu labɛnnen politiki sira kan a dagalen don dugukolo kan min dantigɛlen

don dancɛw fɛ A mɔgɔw ka surun ɲɔgɔn na jogo ni seko ni dɔnko sira kan U

maralen bɛ fanga fɛ sariya dantigɛlenw kɔnɔ (Sariyasunba hukumu kɔnɔ ldquoEtardquo

jamana ye sariyalajamakulu ye sariyaladugukolo don forobasariya kɔnɔ min

bɛ fasojamana jɔyɔrɔ fa sariya sira kan nrsquoa sago brsquoa yɛrɛ la kɔnɔna na ani diɲɛ

kɔnɔ ni se brsquoa kelen bolo ka gɛrɛntɛ sigi jamanaden bɛɛ kan fasoko la)

Mara cakɛdabaw forobafanga mumɛ minnu ni fasodenw tɛ kelen ye15

ldquoEtajamanardquo ye foroba sariyalajamakulu ye min bɛ jɛkulu fasojama walima fasojamana jɔyɔrɔ

fa sariya sira kan Fangaba brsquoale de bolo walima sagotigiyafanga dugukolo dantigɛlen dɔ kan

ani ka ɲɛsin jamana tɔw ma

Hadamadenya ani politiki sira kan ldquoEtajamanardquo ye jɛkasigi taabolo labɛnnen bɛɛ la ɲuman ye

hadamadenjɛkulu dɔ fɛ A brsquoa ka fanga boli gɔfɛrɛnaman ka sira fɛ Dundugumaya damadɔw

bɛ ldquoEtardquojamana bolo minnu sirilen brsquoa ka sagotigiyafanga la i nrsquoa kɛlɛbolo ani gɛrɛntɛsigi

yamaruyalen adw

Nrsquoi ko i brsquoa kɔrɔ bɛɛ lajɛlen tardquoEtajamanardquo ye fangabulonw ni cakɛda bɛɛ lajɛlen ye minnu brsquoa

to ni fanga bɛ boli ani ka jamana mara

15

Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisEtat3131831250

91

ldquoEtajamanardquo ka kɛta ye ka tɛmɛ forobacakɛdaw fɛ ka jamanadenw lakana ani krsquou mako bɛɛ

ɲɛnabɔ (kalanko la kɛnɛyako jiko ni kuranko ani sigida nrsquoa lamini sanimanko la adw) ni

fanga kafoli sira ye cakɛdaw bɔbɔɲɔgɔnna sira walima desantaralizasɔn sira

Jamana kunkankow ɲɛnabɔli jɛlenya la ani jamana musakako ɲɛfɔli ye diyagoya ye jamana

kan

Sagotigiyafangajamana bɛ labɛnw sabati dɔnniya jɛlenw kan krsquoa ka sariyasunba ni sariya tɔw

sigi sen kan

Jamana fasojamanalama o ye hakilila ye min kɔnɔ jamana ni fasojamana bɛ bɛn ɲɔgɔn ma

a lakodɔnnen don ni tabiya suguya kelen ye min brsquoa ka yamaruyalenya sɛmɛntiya

Bɛɛwasajamana brsquoa fanga digi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamana nafolow tilaliko ɲuman kan sɔrɔ

ɲɛnabɔko ɲuman ani dɛmɛ ka ɲɛsin jigintanw ma ani forobamakoɲɛfɛnw bilali jama ka bolo

kan

Jamana caman bɛ se ka jɛ ka kɛ tɔnba kelen ye min bɛ jamanaw sanfɛ nrsquoa bɛ lataama i ko

jamana kelen SEDEYAWO brsquoo cogoya la O sigilen don ni tɔndenjamanaw ye ani

bɛnkansɛbɛn min bɛ sariyasunba jɔyɔrɔ fa ani fangabondaw minnu yrsquoa fanga sigibolow ye

32- Fasojamana a tubabukan ye Nasiyɔn ye (o fana bɔra latɛnkan Natiyo -

onisiNatio -onis la)

Hadamadenkulu min sigilen don dugukolo kelen kan minnu jɛlen don buruju la tariki

seko ni dɔnko laadakow kan kelen na tuma dɔ ani minnu ye

politikimara jamakulu kelen ye

Kunnabisigiyɔrɔ don jamajɛ don ani tilabali min danfaralen don ka bɔ a kɔnɔmɔgɔw

kelen-kelen na ni sagotigiyafanga brsquoa bolo7

O la ldquonasɔnfasojamanardquo ye jamakulu ye min hakili yrsquoa minɛ krsquou lakodɔnnen don ni tariki

kelen ye seko ni dɔnko kanko walima diinɛko

Politikijɛkuluya sira kan fasojamana ye jamakulu ye min dɔnnen don nrsquoa halaladugukolo ye a

labɛnnen krsquoa kɛ jamana ye Sariyalajamakulu sigilen don mɔgɔw fɛ sariyasunba kelen bɛ

minnu ɲɛnabɔ

Fasojamanako hakilila bɛ danbew taabolo fana kofɔ min bɛ bakurubafɔ tuma dɔ kalikan na ni

krsquoa sinsin hadamadenyasigi bɛnkan bisigilen kan fasojamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ

Hadamadenyako dɔnniya karamɔgɔba dɔw ka jate la sarati jɔnjɔn kelen min bɛ fasojamanako

la o bɛ ta fɛla jate kan fo jamakulu mɔgɔw ka sɔn a ma krsquou bɛɛ ye fasoba kelen denw ye

Fasojamana bɛɛ labɛnnen tɛ ka kɛ Etajamana ye

7 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisnation

92

Kanfɔjamakulu dɔw walima kanfɔjamakulu bolofara dɔw walima siya dɔw sɔnnen brsquoa ma krsquou

bɛɛ ye fasojamana kelen mɔgɔw ye nka ka da tariki cogoya kan u tila-tilalen don bi jamanaw

ni ɲɔgɔn cɛ (Misali la Maninkaw Yorubaw Fulaw)

33- Fasojama a tubabukan ye PeuplePepulu ye (o fana bɔra latɛnkan PopulusiPopulus

la)

ldquo Mɔgɔ jɛlen minnu bɛ hadamadenyasigi la dugukolo kelen kan nrsquou jɛlen don seko ni dɔnko

siraw la politikifangabulonw Faransi fasojama (Fasojama ye jamana sigibolo saba

dɔ la kelen ye ka fara dugukolo ani politikitɔn kan)rdquo8

KALANBOLO BOLOFARA BOLODALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenɲumanya ani fasodenya

Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma

- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔnni sinsin

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la

- Ka fasodenɲumanya jogow ta

Kuntaala lɛrɛ 14

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka Misaligafe

- Filimuw jaww ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw

- Sɛbɛn suguya caman minnu bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan

8 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispeuple

93

- Siti wɛbu krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma anrsquoa kalan

Baara bolodakatimu

Kalansenbolo

Sekoɲɛdɔn

layiriwataw

Kɔnɔko

Farankanw

Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka fasodenɲumanya

bajuw dɔn

Etajamanako

Nasɔnfasojamanako

hakɛko ni kɛtako ani

fasodenɲumanya

hakililaw hakɛw ni kɛtaw

suguya sangaɲɔgɔnma

Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na

ani minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

Kolabɛnɲɛɲinibaara

Jamana cogoya

sɛgɛsɛgɛli

Lɛrɛ 4

2

Ka hakilijakabɔ

taabolo dɔw dajira

walasa sendonni ka

caya fasojɔbaaraw la

Faso jɔli gɛlɛyaw

- Jamana kɔnɔ

ɲɔgɔndɛmɛ

- Siyaw ni diinɛw cɛ

kumaɲɔgɔnya

- Seko ni dɔnko caya

sabatili

- Seko ni dɔnkow ka

badenya layiriwali

Lɛrɛ 4

3

Ka

laquo fasodenɲumanya raquo

masalakun don

kalanbaaraw la

- Kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- Kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

labɛnni nrsquou waleyali

- Kalansenbolo bolofaraw

kalansen misɛnnin

sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

94

Masalakun bolofara 2 Fasodenɲumanya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilenna

Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoa kɛtaw dɔn

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Faso jɔli gɛlɛyaw Siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDONW

Kalanw (dɔnniw) sira kan Jogow (taabolow) sira kan

Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan

- Ka siya kulubaw dantigɛ

- Ka diinɛbaw lakodɔn

- Ka siyaw ni diinɛw caya

jɔyɔrɔ dantigɛ faso jɔli la

- Ka siyaw ni diinɛw caya

bonya

- Ka jamana kɔnɔ

donɲɔgɔnna baara kɛ

- Ka siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani

diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ

kumaɲɔgɔnya sinsin

- Ka siraw don siya ni ɲɔgɔn

cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ

- Ka siyaw ni diinɛw caya

jɔyɔrɔ ɲɛfɔ

- Ka sira don jamana jɔli ni

siyaw caya ni diinɛw caya cɛ

- Ka lafasalikumaw fɔ diinɛw

ni ɲɔgɔn cɛ ani siyaw ni

ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya

sabatili kama

Kuntaala lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ani kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw jaw ani dɛmɛnan wɛrɛw lamɛntaw ni filɛtaw

- Sɛbɛn minnu bɛ boli diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow kan ani faso jɔli

Siti wɛbu ka ɲɛsin diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow ma ani faso jɔli

95

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

Musoman musomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnni kɔrɔw

sɛgɛsɛgɛli

- Bɛ kaladen cɛmanw

kaladen musomanw ka dɔnta

ani seko ni dɔnko hakɛ

fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin siyaw ni

diinɛw caya hakililaw ma

- Bɛ ɲininkaliw jaabi

Bɛ kuma ani ka hakililafalenw

kɛ gɛlɛyaw kan ka ɲɛsin

siyaw ni diinɛw caya ma

- jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

- Hakililaɲini

- Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- Bɛ cogoya dɔ dajira min bɛ

du fila cogoya jira minnu tɛ

siya kelen ye u tɛ diinɛ kelen

na u kɔdonnen don ɲɔgɔn

na diinɛ seliko dɔ la

Misali Noyɛliseli don cɛnin

dɔ Mohamɛdi Kane ni silamɛ

don maninka don ye welela

tilelafanadun a terikɛ fɛ Alɛn

Seri o ye kereciyɛn ye wa

bete don Nka Mohamɛdi

Kane fa ma sɔn krsquoa denkɛ

yamaruya ka taa wele jaabi

Seri fa ye delili kɛ nka

Mohamɛdi fa tora a kumakan

kan

Karamɔgɔ bɛ karamɔgɔya

kalandenw bila ka nin ko in

ɲɛɲini u ka lafasalikumaw

ɲini jamana jɔli gɛlɛyaw kɔnɔ

walasa ka Mohamɛdi fa lasɔn

a ka diɲɛ ni siyaw ni diinɛw

caya ye

- Mɔgɔ 4 walima 5 kuluw

kɔnɔ kalanden cɛmanw

(musomanw) bɛ

lafasalikumaw ɲini ka ɲɛsin

siyaw ni diinɛw caya ma

sɛbɛnw ni gafew kɔnɔ minnu

brsquou ka bila la

- Sɛbɛnɲini

(minnu sɛbɛnna

mansin na ani

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw kalan

kuluw ka baara

kɔmaseginni

- Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

kalanden musomanw fɛ u krsquou

ka baara kɛlenw jira kulu ni

kulu

- Brsquou sinsin u ka ɲininiw

jaabiw anrsquou ka diɲɛlatigɛ kan

ka hakilila dɔw dajira

- Kɔmaseginni ni

hakililafalen

dantigɛliwaati

kɔnɔ

- Gɛlɛya ɲɛnabɔli

96

Hakililaw nafaw sinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

- Bɛ labɛn dɔ dajira min bɛ

siyaw ni diinɛw dantigɛ u

cɛsiraw nrsquou jɔyɔrɔ jamana jɔli

la

- Brsquou bila ka dɔnta sɔrɔlenw

kuma kolomaw latɔmɔ ani ka

hakilila nafamaw fara o kan

minnu ka kan

Kulu dɔ ka kumaɲɛfɔ senfɛ

ani hakililafalen sinsinnen

kalandenkulu

- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔli fɛɛrɛ

labɛn

- bɛ kuma sinsinnenw fɔ ka

ɲɛsin Mohamɛdi lafasali ma

- bɛ kuma kolomaw latɔmɔni

ɲɛnabɔ ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in

ye

diinɛbaw ni siyabaw

ɲɔgɔnsɔrɔyɔrɔw siyaba

kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ ani

diinɛba kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ

Siyaw ni diinɛw caya jɔyɔrɔ

jamana jɔli la

- Hakililajira

- Hakililafalen

sinsinnen

- Hakililaɲini

- Kulubaara

- Jɛkabaara

- Mɔgɔw kelen-

kelen ni ɲɔgɔn cɛ

kumafalenw

Kiimɛni

bakurubajateminɛ

- Bɛ ko ɲɛnabɔta dajira

walasa ka kalansen kiimɛ

- Bɛ ko ɲɛnabɔta ɲɛnabɔ u

kelenkelenna

Sira min bɛ siyaw caya ni

diinɛw caya ni jamana jɔli cɛ

o kɔnɔko jɔnjɔnw ka segin

olu kan krsquou bakurubafɔ

Kelennabaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- Brsquoa ɲini ka baara dɔw

boloda minnu bɛ donɲɔgɔnna

sabati kalanyɔrɔ la siyako ni

diinɛko la

- Bɛ baara bolodalenw kɔlɔsili

waleyali ɲɛnabɔ

- Bɛ baara kɛtaw sigi sen

kan ni krsquou waleyalicogo

fɛɛrɛw boloda lakɔlisan

kuntala kɔnɔ

- Diinɛw

faraɲɔgɔnkantɔnw

sigili sen kan

- ɲɔgɔlɔnbɔ

ɲɔgɔlɔnninw

sɛbɛnni nrsquou

waleyali

97

DEMOKARASI ANI

KALANBOLO 4 MARA KƐCOGO ɲUMAN

laquo Demokarasi faamuyalen ka ɲɛ o tɛ fanga ye min bɛ manamana damakɛɲɛni sigi

nkalon kan mɔgɔw cɛ sugandili lafɛrɛlen taabolo don min tɛ dan wɛrɛ sigi mɔgɔ ka

taaɲɛ hadamadenya kɔnɔ nrsquoa yɛrɛ ka baara nrsquoa ka cɛsiri tɛ raquo 1

1Tubabukan fɔlenw Eduwari HeriyoEdouard Herriot [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwcitations-francaisfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html

98

DEMOKARASI ANI

MARA KƐCOGO ɲUMAN

1-Demokarasi

2 ndashMara kɛcogo ɲuman

ɲƐBILA

Yiriwaliko gɛlɛya caman minnu kɔlɔsira Afiriki tilebinyanfan jamanaw na i nrsquoa fɔ

yuruguyurugu jamana basigibaliya politikiko sira kan adw o bɛ demokarasiko ni mara

kɛcogo dɛsɛ jira Demokarasi ye laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ

baara kɛ fasojama ye raquo nkrsquoa ka kan mɔgɔ krsquoi yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ laquo fasojama raquo labɛnnen

don ka nin baara in kɛ nrsquoo tɛ mɔgɔ minnu bɛ ka fanga boli bi laquo fasojama tɔgɔ raquo la olu jogow

nrsquou ka ladamuya bɛ kɛ mun ye jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi kɔnɔ o min ye

Sedeyawojamanaw ka politiki taabolow ye

O kɔfɛ a ka kan mɔgɔ krsquoa ɲini krsquoa dɔn ni se bɛ fasoden fanba ye dɔnniw ladamuw sennakow

ani jogow sira kan minnu brsquoa to u krsquou sendon ka ɲɛ forobabaaraw la walasa krsquou ka hakɛw

lafasa krsquou ka kɛtaw kɛ ani ka demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabati Demokarasi ni mara

kɛcogo ɲuman kalanbolo labɛnna o laɲini in sabatili kama

Kalanbolo se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili

kama

Masalakun bolofaraw

1- Demokarasi

2- Mara kɛcogo ɲuman

99

MASALAKUN BOLOFARA 1 DEMOKARASI

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi sabatili kama

Kalan degeli kuntilennaw

1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu

2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu

wɛrɛw ka danbew bɛ jate min na

3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲ demokarasi

sigili nrsquoa yiriwali ma

4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma

Kɔnɔkow

Hakilila kɔrɔw

Demokarasi daɲɛ bɔra gɛrɛkikan demosdemɔsi la nrsquoo ye fasojama ye ani kratos karatɔsi

nrsquoo ye fanga ye mara yamaruyalenya A kɔrɔ ye i nrsquoa fɔ Abarahamu Lɛnkɔlini ka kɔrɔfɔ

dawulama brsquoa jira cogo min laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fɛ fasojama fɛ min bɛ

baara kɛ fasojama ye raquo 2

Demokarasi bɛ ɲɛfɔ fana i ko

ldquo gɔfɛrɛnaman min bɛ sigi ni fasojama ka diɲɛ yerdquo

laquo gɔfɛrɛnaman taabolo min ka fanga sannada bɛ fasojama bolo raquo

laquo Gɔfɛrɛnaman dɔ min kɔnɔna na fanga kɔlɔsili bɛ kɛ fasoden bɛɛ fɛ sira tilennen fɛ walima

ka tɛmɛ fasodenw ka lasigiden fɛ minnu sugandira wote senfɛ raquo

laquo Demokarasi ye taabolo ye min kɔnɔ mɔgɔw bɛ se ka u ka ɲɛmɔgɔw falen nɔgɔya la ani

min kɔnɔ sariya bɛ gɔfɛrɛnaman bolo ka fanga boli bawo fasojama yrsquoo yamaruya di a ma raquo

Krsquoa faamuya nin yɔrɔ la ko fasojama ye jamana dɔ jamanaden mumɛ ye u bɛ se ka kɛ

fangabolibagaw ye cogo min fanga bɛ se ka boli u kan ten fana3

2 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi 3 ASE(ACE) Demokarasi ɲɛfɔli (ɛntɛrɛnɛti kan) ( ɲɛ filɛlen 15062012 )

httpaceprojectorgmainfranccedilaisvevec05b01htm

100

Demokarasi bolili fasojama fɛ fasojamademokarasi fasojoma nɔnabilademokarasi A jujɔn

na gɛrɛsijamana kɔrɔlen na demokarasi tun ye fasojamademokarasi ye o kɔrɔ ye ko

fasoden bɛɛ (krsquoa bɔ musow denmisɛnw ani jɔnw na ) tun bɛ lajɛrɛ fɛrɛkɛnɛ laquo Agora raquo kan

walasa ka kolatigɛliw kɛ fasoden mumɛ sendonni demokarasi don fasodenw sen bɛ don

kolatigɛli baaraw la u labɛnni fo ka se u waleyali ma

Bi politiki taabolo fanba la demokarasi caman ye fasojama nɔnabilademokarasi ye o kɔrɔ

ye ko fasojama yɛrɛ tɛ fanga boli nkrsquoa bɛ dan a nɔnabilaw sigili ma minnu bɛ fanga boli a

tɔgɔ la

Demokarasi danbew a jɔsenw anrsquoa sigibajuw

Demokarasi politiki taabolo cogoya dɔnnen don ni danbe jɔsen fanga sigibolo waleya ani

seko ni dɔnko dɔw ye adw minnu yrsquoa bajuw ye O cogoya fanba jɛlen don yɛrɛtigiya

damakɛɲɛni kalafili lafɛrɛlenw tilennenw ani jɛlenw fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na adw O

nrsquoa ta bɛɛ demokarasi sabatiliko madalen dɔw bɛ yen minnu ka kan ka labato nkrsquou ma

sɛbɛn krsquou kɛ sariyaw ye ka baara kɛ nrsquou ye (nrsquoi binna wote la ka diɲɛ nrsquoo ye kojugukɛ kɔnni

adw)

Demokarasi danbew

Demokarasi cogoya dɔnnen don nrsquoa danbe jɔnjɔn fila ye yɛrɛtigiya ani damakɛɲɛni O

danbe kofɔlen ninnu bɛ hakɛw dantigɛlisɛbɛnw bɛɛ kɔnɔ san 1789 walima san 1948 ta

Danbe wɛrɛw nana fara u kan i ko ɲɔgɔnmakoto ɲɔgɔnbonya bolodiɲɔgɔnma caya ni

kotoɲɔgɔntala diɲɛni danfara ma ɲɔgɔndɛmɛ bɛn adw

Demokarasi jɔsenw

kalafili ani jamanaden yamaruyalen bɛɛ sendonniwote o ye wote ye min bɛ se

damakɛɲɛnen di mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ma ka yɛlɛma don kolatigɛlibaw taabolo la

nrsquou ka wote setigiya ye

Jama ka sagotigiyafanga fanga bɛ fasojama bolo wa jɔyɔrɔtigiya bɛ di gɔfɛrɛnaman

ma fasojama fɛ

Jamakulu fanba ka sariya ani jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw fanga bɛ boli

jamakulu fanba fɛ nka jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw ka kan ka lakana

Sariyasunbabato gɔfɛrɛnaman ka fangaw anrsquoa ka fanga danyɔrɔw bɛ dantigɛ

sariyasunba kɔnɔ min bɛ fasoden bɛɛ ka hakɛw lakana Sariyaw ka sariyasunbabato

kɔlɔsili ye wajibi ye sariyasunba labɛnw sinsinni kama

Fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na (sariyatafanga sariyalataamafanga ani kiiritigɛfanga)

min bɛ sariyaw ta (sariyatafanga walima depitebulon) ale tɛ se ka sariyaw waleya

101

min bɛ sariyaw waleya o ye (sariyalataamafanga walima gɔfɛrɛnaman) ye bolo

sabanan bɛ yen min ka kan ka sariyaw lataamaniko ɲuman kɔlɔsi (kiiritigɛfanga)

Sariyako ni tilennenya gɔfɛrɛnaman ka kolatigɛliw ka kan ka kɛ sariya ani

tilennenya kɔnɔ

Kiiritigɛko taabolo min brsquoa yɛrɛ sago la kiiriko taabolo ka kan ka sigi tilennenya kan

krsquoa fara ka bɔ gɔfɛrɛnaman ka fangabulon tɔw la

Hakililafalenfalen lafɛrɛlenw kumalabila hakɛ sɔrɔli hakililalabila kunnafonidilabila

tɔnkolabila

Kɛlɛbolow bilali siwilifanga ka mara kɔnɔ ka da a kan sɔrɔdasi jalabatigiw tɛ mɔgɔ

sugandilenw ye wote senfɛ o la siwilimara ka kan ka boli u kan

Politikitɔn caya ani wote labilalenw ni tilennenw kalafiliw tɔncamanko don u

labilalen don u lafɛrɛlen don u bɛ kɛ u kɛwaatiw la u bɛ kɛ jɛlenya la

Forobafɛn min ka ɲi jamakulu bɛɛ ma o yiriwali

Sendonniko fasodenw brsquou sen don u yɛrɛma fasodenya baaraw la

Sariyabatojamana sariya bɛ boli forobafangaw o bɛ na ni dan sigili ye u ka fanga

la O la kolatigɛli bɛɛ ka kan ka kɛ ka bɛn sariyasunba ma jamana ka kandiw diɲɛ

kɔnɔ ani sariyaw

Fanga bɔbɔɲɔgɔnkɔrɔ laɲini ye demokarasi kɔnɔ forobakow ɲɛnabɔli ka bɔ-bɔ

ɲɔgɔn kɔrɔ politikitɔnw fɛ minnu tɛ kelen ye

Fasoden ka kɔlɔsili fanga ka kan ka di fasoden ma a yɛrɛ walima a ka nɔnabilaw

ka ldquojamana ka jɔyɔrɔfa (hellip) nrsquoa waleyali kɛcogordquo kɔlɔsi ani ka fanga di jamakulu bɛɛ

lajɛlen ma u ka ldquoɲɛfɔli ɲini forobacakɛdaw baarakɛla mɔgɔ kelen-kelen fɛ u baara

kanrdquo o la fasoden ni jamakulu bɛ se krsquou jɔyɔrɔw fa forobafɛnw kɔlɔsili la ani wuli

joona u ladilanni fɛ

Adw

Demokarasi labɛnw a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw

Demokarasi bɛ se ka dɔn fana a labɛncogow a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw fɛ minnu

ka ca

- Fankelenfɛjamanaw kɔnɔ misali la ninnu bɛ se ka kofɔ Afiriki kiiritigɛbulon

hadamaden ka hakɛw kan Sedeyawo kiiritigɛbulon demokarasi ani mara kɛcogo

farankanbɛnkan

- Jamana kɔnɔ sariyatafanga nrsquoo ye depitebulon ye o ye jɔyɔrɔfalaw ka

bɛnkandemokarasi fangabulonw la nafamaba dɔ ye Forobafangabulon wɛrɛw

fana bɛ yen i nrsquoa fɔ Jamana Fokabɛnna Hadamaden ka hakɛw Hakililaɲinijɛkulu

102

Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu jamana kɔnɔ adw ninnu bɛ se ka yɛlɛma

ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen taabolo ye

- Sariyasunba bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa ni ka dan sigi dɔw sigi

fangatigilamɔgɔw ka sew la

- Kiiritigɛfanga ka kan ka se krsquoa ka baara kɛ a sago la o de ye demokarasi kɛnɛman

taamasiyɛn ye

- Sigida la misali la sigidaw tɔgɔlabulonw cikɛduguw kɔnsayiw kafow kɔnsayiw

meriw kɔnsayiw sigida mɔgɔ sugandilenw bɛ baara kɛ yɔrɔ minnu na

- Jɛrɛjɛkulu Fangalatilennifanga brsquoa bolo nka a bɛ se fana ka kɛ fɔkabɛnna ye ni

fɔɲɔgɔnkɔ donna politikimɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ

- Kunnafonidilanw ka kan ka labila u jɔyɔrɔbaw dɔ la kelen ye ka kunnafoni di

jamanadenw ni jamanaɲɛmɔgɔw ma foroba politikiko gɛlɛyaw kan

- Jama hakililaɲiniwote (ereferandɔmu) ye tɛmɛsira ye min senfɛ wotekɛlaw bɛ se

ka wote politikiko dɔ kelen pewu kan sariyasunbako dɔ walima sariyatako

kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ

- Sendonni baarakɛnafoloko la a kunw ye jɛkakoɲɛnabɔ ni jɛkakolatigɛ ye

Demokarasi gɛlɛyaw an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Demokarasi yiriwali nrsquoa sinsinni Sedeyawojamanaw kɔnɔ bɛ balan gɛlɛyaba dɔw la o dɔw ye

- Kalanbaliya mɔgɔw kalannen hakɛ dɔgɔya Sedeyawojamana caman kɔnɔ o bɛ

fasodenw bali krsquou ka hakɛw dɔn ani krsquou ɲinini ani fana krsquou sendon forobabaaraw

la O kosɔn a tɛ ɲɛ fewu fo jamanaw ka dɔ fara kalanko musakanafolow kan

demokarasi jsabatili kama an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ kɔ

- Kabilafasa ni siyalafasa a ka ɲi hakili ka to sigida sekow ni dɔnkow bonyali la

ka seko ni dɔnko donɲɔgɔnna layiriwa ani ɲɔgɔnfaamuya ɲinini mɔgɔ tɔw fɛ

ladamuni senfɛ bɛn sabatili ani fɔɲɔngɔkɔw ɲɛnabɔli la

- sigiyɔrɔ danbew jateli fanga dɔgɔya dankari kɛlen don o danbew la krsquoa sababu

diɲɛsokelenyali taabolo ye A ka kan sisan u ka lakana i ko forobafɛnw seko ni

dɔnko siratigɛ la

- sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta) fanga tali sɔrɔdasiw fɛ o kɔdonnen don

sariyasunba labɛnw ma demokarasi kɔnɔ A ka kan ka ɲangi sira bɛɛ kan ani krsquoa

kɛlɛ bawo fasojama kelen pewu de ka kan ka yɛlɛma don fanga taabolo la

demokarasi kɔnɔ

103

- fanga karabali ni sariyasunba ye nrsquoo ye sariyasunba kɔnɔko dɔw yɛlɛmani ye fan

kelen mɔgɔw fɛ u ka nafa kama

- faantanya ye gɛlɛya ye demokarasi badaa badaa sigili nrsquoa sinsinni na bawo a bɛ

kalan sɔrɔli bali sendonni forobabaara la a brsquoo bali ani ka yuruguyurugu jiidi

- a ka ca a la hadamadenyako ni politikiko girigara minnu sirilen don wotew la bɛ

dankari jamanaw ka basigi la ni ka kɛ kɔnɔgan sun ye Sedeyawo fasojamaw bolo

- forobafangabulonw fanga dɔgɔya dannaya tiɲɛni krsquoa ɲɛsin forobafangabulonw

ma ka da yuruguyurugu kan o ye garan jugu ye demokarasiko la Dannaya ka

kan ka lasegin fangabulonw ma krsquoa sababu kɛ politiki sira jɛyali ye ani jatew dali

kɛnɛ kan

- Setigiyajira hadamadenw ka hakɛw batobaliya sariyasunba kɔnɔko bayɛlɛmani (

ldquo sorobaɲagamirdquo) fangajira damatɛmɛ hellip

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara 1 Demokarasi

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu

2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu

wɛrɛw ka danbew bɛ jate minnu na

3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲi demokarasi

sigili yiriwali ma

4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma

Kuntaala lɛrɛ 18

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

104

- Filimuw Jaw ani nataliyew

- Sɛbɛn suguya caman

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

Bolofara

Sew

layiriwataw

Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka danbew ni

dɔnniyaw

hakililaw ɲɛfɔ

Demokarasi danbew a

jɔsenw nrsquoa sigibajuw

- Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan )

- Kulubaara

- hakililaɲini

- sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafaleni

-

Kolabɛnɲɛɲinibaara

- ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- Sifilɛlikalan

lɛrɛ 3

2

Ka demokarasi

minɛnw a

fɛɛrɛw a

saratiw nrsquoa

latamacogo

sariyaw

faamuya

kosɛbɛ

Demokarasi

baarakɛfɛɛrɛw a

fangabulonw anrsquoa

baarakɛminɛnw

lɛrɛ 3

3

Ka gɛlɛyaw ni

degunw

lakodɔn

Demokarasi gɛlɛyaw

jamanaw kelen-kelenna

kɔnɔ anrsquoan ka

fankelenfɛjamanaw

kɔnɔ

lɛrɛ 2

4

Ka waleyaw

dajira

demokarasi

sabatili kama

- Kunnafonidilanw

jɔyɔrɔ demokarasi

sabatili jɔnjɔn kosɔn

- Sariyaw bonyali

- hakililafalen ka dan

sigi politikitɔnw hakɛ la

- Wotew taabolo basigili

anrsquou kɛli jɛlenya la

- Adw

lɛrɛ 4

5

Ka demokarasi

masalakun

don

kalanbaaraw

la

- Kalan dakun

danfaralenw

kalankɛminɛnw ani

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- Kalan dakunw

dɔnnikɛminɛw ni

kalanbaaraminɛnw

lɛrɛ 6

105

sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- Kalan degeli

kalansenbolow labɛnni

nrsquou waleyali

- Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Wote taabolo

Kalan degeli kuntilenna

Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi sabatili ma

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

106

Dɔnniyaw sira kan Jogow sira kan Sennakow sira kan

- Ka wote taabolo dakunw

lakodɔn

- Ka demokarasi waleyali

sariyaw batobaliya kɔlɔlɔw

sɛgɛsɛgɛ

- Ka sɔn wote jaabiw ma

- Ka wote sariya bato

- Ka jɛlenya ni tilennenya

sariyaw bato

- Ka faamuyalihakili layiriwa

Ka wote taabolo dɔ sɛgɛsɛgɛ

Kuntaala lɛrɛ 4

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

Wote sariya lataamanisariya lakɔli ka kunnafonidisɛbɛn cakɛda kunnafonidisɛbɛn

kɛrɛnkɛrɛnnen ani cakɛda yamaruyalisɛbɛn fotow ani wote baaraw jaw wotekɛminɛnw

(wotekɛsuw wotelisɛbɛn woteli ɲɛfɔsɛbɛn labɛnnen gundo sonin sɛbɛnnikɛlan tanpɔn min

brsquoa jira ko ldquoi woterardquo dabaji nɔtununbali lɛtiriforokow wotekɛgafew farasu walanba adw )

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

karamɔgɔ musoman kalanden musomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Karamɔgɔ cɛman walima

karamɔgɔ musoman

- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka

kalanden cɛman ani kalanden

musoman ka dɔnta ani seko ni

dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ krsquoa ɲɛsin

hakilila kalantaw ma

Kalanden cɛmanw kalanden

musomanw

- bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman sugandili

- kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

- bɛ sɛbɛngafe fan dɔ jira min bɛ

tali kɛ wote kɔfɛgɛlɛya ferekelen

dɔ la

- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw

sɛbɛngafe kɔnɔkow kan

- bɛ filɛli kɛ krsquoa lasa

brsquou fɛla fɔ cogoya jiralen kan

- Kelennabaara

107

Kulukɔnɔbaaraw

Kalan kuluw ka

Baaraw kɔmaseginni

- bɛ kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw tila krsquou kɛ

kulu fitiniw ye

- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw fɛ u ka wote

taabolo dɔ ɲɛfɔ

- brsquou bila ka wote kɔfɛwaleyaw

sɛgɛsɛgɛ ( girigaraw u kunw anrsquou

kɔlɔlɔw )

- brsquou bila krsquoo tiɲɛniw ɲɛnabɔcogo

dɔw dajira

- bɛ baara kɛlenw ɲɛfɔli ɲɛnabɔ

- bɛ wote taabolo ɲɛfɔ ( kulu

fitiniw fɛ )

sanni wotew ka kɛ

( labɛnw )

wotew senfɛ (wote)

wotew kɔfɛ

- bɛ wotew kɔfɛgirigaraw kunw

nrsquou kɔlɔlɔw sɛgɛsɛgɛ

- brsquou hakililafalenw kɛ

- bɛ hakilila dɔw fɔ u ɲɛnabɔli

taabolo dɔw kan

- bɛ ɲɛnabɔli dɔw boloda

Kulubaara o kɔfɛ

dantigɛliwaati

- Danbew lajɛyali fɛɛrɛ

- ɲɔgɔlɔnbɔ

Hakililaw nafaw

Sinsinni ni kuma

Kolomaw latɔmɔni

- bɛ segin krsquoa pereperelatigɛ ani

krsquoa dafa

- hakilila kolomaw ɲɛfɔliw

- wote taabolo dakun saba

- bɛ kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw dɛmɛ ka

wote kɔfɛgirigaraww kunw nrsquou

kɔlɔlɔw lakodɔn

- brsquou dɛmɛ ɲɛnabɔliko ɲumanw

laseli sira kan wote tilennenw ni

basigilenw kɛli kama

- brsquou bila krsquoa kuma kolomaw

latɔmɔ krsquou sigi katimu kɔnɔ

- brsquou bila krsquoa sɛbɛn

- bɛ nin hakililaw ɲɛfɔ

hakilila kolomaw

wote taabolo dakun saba

- bɛ wote kɔfɛgirigaraw kunw ni

kɔlɔlɔw lakodɔn

- brsquoolu sɛgɛsɛgɛ

bɛ hakililafalenw kɛ

- bɛ wote taabolo dakun bajuw w

to u hakili la

- brsquou ka sɛbɛnniw lakali

Jɛkabaara

Gɛlɛya ɲɛnabɔcogo fɛɛrɛ

Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni bakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ

u ka kalata tεmεsira dakunw

ɲɛfɔ

u ka gɛlɛyaw dantigɛ minnu bε

se ka siri u kelen-kelen na

u ka u ɲεnabɔli fεεrεw dajira

- bɛ cikan waleya ( ka kɛɲɛ ni

hakililafalenw ni kunnafoniw ye

minnu bɛ kalansenbolo tɛmɛnen

na)

Kelennabaara

Latɛmɛni dɔnniya

sɔrɔlen waleyali

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fε u ka ganselikan

suguyaw caman labɛn minnu ka

ɲi ka ɲɛsin

-kalata kanpaɲiw mahellip

- kalataw mahellip

-kalata kɔfɛ kojugukɛbaliyaw ma

-bɛ ganselikanw labεn ka ɲɛsin

kalataw kɛli ma bɛn tilennenya

ani jɛlenya kɔnɔ

Kelennabaara

108

Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ mara kɛcogo ɲuman kan

109

2-ka mara kɛcogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛ danbew la ani

jamakulu wɛrɛw taw la

3-ka kalanbaaraw labεn ani lakɔli koɲɛ dɔw walasa ka mara kɛcogo ɲuman sinsin

4-ka taabolow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma

kɔnɔkow

Gɛlɛyaw sɛgɛsɛgɛli minnu sirilen don yuruguyurugu olu la brsquoa jira ko gɛlɛyabaw bε

sariyabatojamanako waleyali la sedeyawojamanaw kɔnɔO gɛlɛya ninnu bε sɔrɔ mara kɛcogo

ɲuman siratigɛ fɛgɛnyali fɛ mara kɛcogo ɲuman hakilila bɔra angilosakisɔni jamana na (Angilɛ

minnu bɔra Alimanw na) sɔrɔ dakunba ni mara dɔnniya bolomadahakilila kɔnɔ A jɛsɛnna san

1990 kɔnɔnaw na diɲɛ waribonba fɛ krsquoa jira krsquoa fɔ fɛɛrɛ don yiriwali tɛ taa min kɔ

Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ

A tɛ krsquoa fɔ nin ye mara kɛcogo ɲuman ɲεfɔli ye ka se a dan na (walima mara kɛcogo

demokarasi sira kan) an bε se krsquoa fɔ ka da ko nrsquoa kɛcogo kan ko mara kɛcogo ɲuman ye sira

ye fangabolibaaw ni jamanadenw cε forobakow ɲɛnabɔli la minnu bɛ nin kow sɛmɛntiya

-demokarasi fanga sigibolow sigilen don senkan

- o fanga sigibolo ninnu lataamacogo bɛnnen bɛ sariyaw faamuyacogo nrsquou kɔnɔkow ma

-fasodenw sendonni minnu faamuyalenba don demokarasi fasodenɲumanya taabolo la ani

demokarasi bolili sariyaw batoli

laquo Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ ye fɛɛrɛ ni sariya bɛɛ lajɛlen ye minnu bɛ ta kolatigɛli kunnafonini

ani kɔlɔsili fangabondaw fɛ ka jamana lataamako ɲuman nrsquoa kɔlɔsili sabati fanga sigibolonw

wali jɛkuluw Olu kɛra foroba ye wo wali kɛnyɛrɛye fankelenfɛjamana taw jamana kelen

walima diɲɛ bɛɛ jɛraquo

Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw

Mara kɛcogo demokarasi sira sinsinnen bɛ jɔsen naani kan Olu ye

-Jɔyɔrɔfa o ye forobafangaw ni fasodenw ka ko ye Sedeyawo jamanaw yrsquou ka sariyaw bεn

hadamaden ka hakεw bεnkansεbεnw ma diɲɛ kɔnɔ I nrsquoa fɔ Hadamadenw ka hakεw

dantigεsεbεn ani diɲε bεnkansεbεn wɛrɛw O nrsquoa ta bεε halibi gεlεyaw dɔw sirilen bɛ

yuruguyurugu la ani sariyabatojamanaya bonyali fanga dɔgɔya O kɔrɔ ye ko mara kɛcogo

110

demokarasi kan gεlεyaw tε se ka ɲεnabɔ ni demokarasi fanga sigibolo sigilen ye senkan dɔrɔn

fɔcogo wɛrɛ la fanga sigibolow sigili o dɔrɔn tɛ se ka mara kɛcogo ɲuman sabati

ɲεmɔgɔw ka kan krsquou jɔyɔrɔ fa jamana kɔnɔ ani sigida la krsquou janto sariyaw ka labato a ɲɛma

damakɛɲɛni ka kɛ kiiritigɛ la kiiritigɛlaw ka baara kɛ tiɲɛ kan u sago la ka kɛɲɛ ni jamana

sariyasunba labatoli ye

Fasodenw ka kan krsquoa faamuya ko jamakulu ka ɲinini nrsquoa ka gɛrɛntɛsigi senfɛ gɔfεrεnaman kan

walima sigida lakodɔnnenw jateminɛ ka kan ka kɛ forobasɔrɔw se danw na mɔgɔkow la

labɛnw sabatilikow ani nafolokow la O jɔyɔrɔfako in tɛ se ka kɛ yɔrɔninkelen girinkajɔ nɔkun ye

walima dakanko a ka kan ka kalan de dɔnniyafɛn kɔnɔ baaraɲɛdɔn ani mɔgɔyasira dɔnniya

kɔnɔ

Walasa o ka se ka kɛ fasoden ka kan ka fasodenɲumanya jogo sabatilen ta ani krsquoa don mɔgɔ

wɛrɛw la Fasodenɲumanya jogo sabatili bɛ se ka ɲεfɔ i nrsquo a fɔ laquo Dannayaw dankaniyaw diɲɛ

faamuyalicogow ani waleyaw kafolenw ye minnu sɔrɔla hadamadenyajɛkulu ka tariki kɔnɔ

cogo la fo u bɛ kɛ suguya caman faralen ye ɲɔgɔn kan ka kɛ fɛnba kelen yeraquo ka bɔ ZPɛrisɔri

yɔrɔ Barosigi senfɛ Siwatisi Mɛkisiko duguba kɔnɔ san 1990 sɛtanburukalo laJ Pershoor

confeacuterence Civitas Mexico City Septembre 1999

Jɔyɔrɔba ka kan ka fa jɛrɛjɛkulu fɛ A ka kan ka dɛmɛ ɲɛnama kɛ ka sariyabatojamanaya

laɲɛnamaya ka fasodenɲumanya ladamuni hadamaden ka hakɛw bɛn ani demokarasi

sabati A ka kan ka dɛmɛ kɛ fana ka ɲɛsin kunnafoniw jɛnsɛnni ma ka damatɛmɛw kɛlɛ ani

ɲangilibaliya dakun bɛɛ la ka don dɛsɛbagatɔw ni bololankolonw jigi kɔrɔ ani krsquou lafasa

- Jɛlenya A sigilen bɛ kunnafonidi mununmununko ɲuman kan Mɔgɔ minnu mako don olu bɛ

se yɔrɔnin kelen ka kunnafoni lasɔrɔ ani kunnafonidicakɛdaw wa kunnafoni bɛ sɔrɔ min

dafalen don walasa i ka se krsquoi ka ɲinitaw faamu ani krsquou kɔlɔsili sabati Jamana brsquoa sendon a dɔ

la ka sugu ko latilen ka lɛnpo wusuru ani salensarako sariya lataama ani ka jamanadenw ka

diɲɛlatigɛko ɲuman sabati

Walasa ka nafa camanba sɔrɔ a ka baara la gɔfεrεnaman ka kan krsquoi jija ka kunnafoni di tuma

bɛɛ a ka kolatigɛlenw kan jɛlenya hami kosɔn ani walasa jamanadenw ka se ka kolatigɛlen

ninnu kɔlɔsi wa u sen ka don fana jamana politikiw sabatili baara la bawo o tɛ se ka sira sɔrɔ

u kɔ

- Sariyabatojamana damakɛɲɛni ka kan ka kɛ kiiritigɛko taabolow la ani sariyasεbεnw ka

kan ka waleya tilennenya la kɛrɛnkɛrɛnnenya la hadamaden ka hakɛw sariyaw

111

-Sendonni cɛ ni muso bɛɛ tun ka kan ka kumada sɔrɔ u yɛrɛ tɔgɔ la ni kolatigɛliw bɛ kɛ

walima fanga sigibolo lakodɔnnen minnu brsquou ka nafa lakana ka kuma u tɔgɔ la

Sendonniba sinsinnen bɛ tɔn sigili ni tɔnnadon yamaruyali kan a sinsinnen bɛ fana hakililafɔ

yamaruyali kan wa fana a sinsinnen bɛ sew sɔrɔli kan min brsquoa to i bɛ se krsquoi sendon kolatigɛliw

labɛnni na Misali la fasodenw brsquo u faraɲɔgɔn kan krsquou kε digidigilijɛkuluw walima

konɔgɔyalijεkulu ye walasa ka forobafangaw karaba ka jamana ka politiki gεlεyaw ɲεnabɔ

minnu brsquoolu kunkan aniwalima krsquou dεmε gεlεya ninnu ɲεnabɔli la Nin baara bε se ka kε ni

dεmεdonjεkuw ka dɛmɛ ye

Mara kɛcogo ɲuman gεlεyaw an ka fankelenfεjamanaw kɔnɔ

Sedeyawo ye bɛnkansɛbɛn ɲɛnamaw labɛn walasa ka mara kɛcogo ɲuman kɔlɔsi an ka

fankenfεjamanaw kɔnɔ

- Bεnkansεbεn ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan farankanbɛnkan min

ɲɛsinnen don fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou banni lataamafɛɛrɛ ma ani bɛn ni lakana

sinsinni ma5165555

-Bɛnkansɛbɛn hadamadenw ka donkabɔ kan u sago la sigiyɔrɔko hakɛ ani dagayɔrɔko hakɛ

min tara san 1979

-Bɛnkansɛbɛn min bε Sedeyawo fasodenya sariya kan min tara san 1982

Nka nin labɛnw nrsquou ta bɛɛ an ka ko dɔw kɔlɔsi halisa

Yuruguyurugu dagalen don halibi a bɛ jamanaw kɔnɔ halisa yurukuruku kɛli nrsquoa kunni bɛ ye

sɔrɔko ni hadamdenyako kɔnɔ ani jamana jɔsenw ni demokarasi waleyali taaboloko fana

kɔnɔ Misali la

5 Bɛnkan A εsipi 1 12 01 demokarasi ni fangabolicogo ɲuman kan farakanbɛnkan ka [a bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan] (lajɛlen15062012)httpwwwcommecowasintecfrprotocolesprotocole-

additionel-sur-la-Bonne-gouvernance-et-la-democpdf

112

-fJamanafabaara kɛkojuguyalenw cakɛdaw fɛ minnu tɛ baara bolodalenw bɛnkansariyaw

musakakow labato Olu bɛ na ni farankanmusakaw ye minnu bε sara jamanaden lɛnposaralaw

-Jamana ka kalanso karamɔgɔ min tɛ krsquoa kalansen bolodalenw laban nrsquoa ka kalandenw ye

barisa a bε taa kɛnyɛrɛye kalansow laA ka kalandenw dun ka kan ka kiimɛni labεn san laban

na

-Walima fana diɲɛlatigɛ gɛlɛyali ka da yuruguruguw juguyali kan min bɛna ni fεnw sɔngɔw

yɛlɛnni ye waati caman

-Fanga latɛmɛni sigida lakodɔnnenw ma ni desantaralisɔn waleyali gɛlɛyaw faralen jɛlenya ani

mara kɛcogo ɲuman dɛsɛ kan

- Forobafɛn minɛko ɲuman hakilila nrsquoa bonyali dɔgɔyali

Gɛlɛya minnu sirilen don mɔgɔw nrsquo u bolofεnw donkanbɔli la o donkanbɔ gɛlɛyaw ye

koɲɛnabɔli sɛgɛnw ye jamanaw dancεw la hali u kɔnɔnaw na fana mɔgɔw nrsquo u bolofɛnw

lakanani ma sabati

Gɛlɛya wεrεw bɛ mara kɛcogo la minnu ka kan ka jateminɛ Olu ye

- dɛnkɛrɛfɛ politikikow la

-jɛlenya ntanya

-kɔlɔsili kɛbaliya ani sɛbɛn dɔw ɲɛnaboliko lasumayali an fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

-kunnafoni dibaliya kɔnti kan

-sariyabatojamanaya fanga dɔgɔyali walima a ntanya

- gɛlɛya misɛnninw jamanaw dancɛw la

-adw

O nrsquoa ta bεɛ Sedeyawo ye jamanaw ka donɲɔgɔnya misali dɔ ye min ɲɛna kosɛbɛ Min don

sisan o ye ka fangaw sinsin ka se ka mara kɛcogo ɲuman sigi sedeyawojamana bɛɛ kɔnɔ

fasodenyako ani fasojamaw ka donɲɔgɔnna sira kan

113

KALANSENLABƐNSƐBƐN

Kalanbolo 4 nan Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na

2-ka fangabolicogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛw danbew la ani

jamakulu wɛrɛw taw la

3-ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya walasa ka mara kɛcogo ɲuman

sinsin

4-ka jogow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma

Kuntaala Lεri 18

MinεnDɛmɛnanw Sεbεnw

-Kalasen bolodalenw ni kalansen baju kalanminεnw

-Sedeyawo ka misaligafe

-Filimuw

-Jaw ni nataliyew

-Gafew ni sεbεnw ani masalabolo suguya caman

-Ɛntɛrɛnɛti

114

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

ka dɔnniyaw danbew ani

hakililaw ɲεfɔ Mara kɛcogo ɲuman danbew

jɔsenw nrsquoa bajuw

- sɛbɛnɲiniw (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na ani minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-Kulubaara

-Hakililaɲini

-Sɛgɛsɛgɛli

-Hakilafalen

-Mɔgɔ faamuyalenw ni

jɛkuluw hakililaw ɲinini

-kolabɛnɲɛɲinibaara

-Ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

-ɲɛjiralikalan

-Sifilɛlikalan

Lɛrɛ 2

2

Ka mara kɛcogo ɲuman

minɛnw lataamafɛɛrɛ

saratiw ani lataamacogo

sariyaw ɲini krsquou dɔn krsquou

faamuya kosɛbɛ

-Demokarasi minɛnw fanga

sigibolow nrsquo a waleyaliminεnw

-Mara kɛcogo ɲuman

lahalayaw nrsquoa cogoyaw

Lɛrɛ 4

3

Ka kunbalanw ni gɛlɛyaw

ɲini krsquou dɔn

Demokarasi gɛlɛyaw jamana

kɔnɔ anrsquoan ka

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Lɛrɛ 2

4 Ka waleya dɔw dajira

Mara kɛcogo ɲuman

sabatili kama

-Hakililaw ɲɛfɔli

-Mara kɛcogo ɲuman walew

suguyaw kalan

-adw

Lɛrɛ 4

5

-Ka mara kɛcogo ɲuman

masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

-kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw ni

Kalankɛminɛnw sɛgɛsɛgɛli

-Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

-Kalandegeli kalansenbolo

bolofaraw labɛnni nrsquou waleyali

-Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

115

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw a bajuw nrsquoa gɛlɛyaw

Kalandegeli kuntilenna

Ka hakililaw danbew ani jɔsenw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na

Koɲεdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow sira kan Fɛɛrɛw sira kan

-Ka jɔsenw ni bajuw dɔn

-Ka mara kɛcogo ɲuman

gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

-Ka fanga bolili cogoya dɔ

sɛgɛsɛgɛ

-Ka tilennenya waleya dɔ jira

-Ka faamuyalihakili sɔrɔ

-Ka sɛbɛnjira gεlεn kε

-Ka tilennenya jɔsenw bonya

-Ka mara kɛcogo jugu gɛlɛya dɔ

ɲɛnabɔ

-Ka mara kɛcogo ɲuman jɔsenw

sigisigicogoja dɔ labɛn

-Ka gɛlɛya dɔnnenw furaw dajira

Kuntaala lɛrɛ 2

116

Jamana kalanko minisiriso bulon baarakɛlaw tɔgɔw

Jamu ni tɔgɔ Jɔyɔrɔ Kalan Cɛ

muso

Ekuwe Abiyola Minisiribulon ɲɛmɔgɔba

Sekeretɛri Zenerali

Ciw ɲɛmɔgɔ

DAFUDAF

Minisiribulon ɲɛmɔgɔ

Mobilibolila

Batakiko ni sɛbɛn cilenw ɲɛmɔgɔ

Sekeretɛri kɛrɛnkɛrɛnnen

ENA Sereeyasɛbɛn brsquoa bolo Cɛ

Muso

Muso

Muso

Ekuwe Nɛsitɔri Lɛnpokow Ɛnsipɛkitɛri

zenerali

Kofi Gereguwari Seereyasɛbɛn

DeyɛsɛsiDESS brsquoa bolo ka

ɲɛsin baarakɛlaw ɲɛnabɔli

ma

Ekuwe Alimatu Tarikiw ni jamanakalan

karamɔgɔba

Ekuwe Kosiwa

Demisɛnnin fitininw

ladamuyɔrɔ ɲɛmɔgɔ

Kamara Tofa Mobiliboli yamaruyasɛbɛn brsquoa

bolo KategoriCat B

Jɛngi Hanri Iniwɛrisite kalanden

TɛsiThegravese ɲinina

Wala Hanriyɛti Mɔgɔlabɛn seereyasɛbɛn brsquoa

bolo

117

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalanni

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔdɔnnen kɔrɔ

sɛgɛsɛgɛli karamɔgɔ cɛman walima musoman

-bɛ ɲininkaliw kɛ kalandenw krsquou ka

faamuyaliw nrsquou ka dɔnniyaw sɛgɛsɛgɛ

hakililaw kalantaw kan

Kalanden cɛmanw musomanw

-bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ nin cogoya in dajira kalanden

cɛmanmusomanw na

ldquoDɔgɔkun fila(2) Minisirilajɛ tɛmɛnen

kɔ jamanakuntigi ka yamaruya kɔnɔ

kalanko Minisiri Ekuwe Hasani Izolaha

yrsquo a ka bulon baarakɛlaw tɔgɔ di

(gafedɛmɛnan lajɛ)

- Tɔgɔw sɛbɛn in bɔlen kɔ Minisiri ye

ɲɛfɔlibataki sɔrɔ ka bɔ

Minisiriɲɛmɔgɔso la krsquoa ɲini a fɛ a krsquoa

yɛrɛ ɲɛfɔrdquo

-Bɛ jaabi di walima ka kalandenw bila

ka jaabiw di faamuyaɲini ɲininkali

kɛlenw kan minnu kɛra kalandenw fɛ

-bɛ tɔgɔw sɛbɛn in koladɔn ani krsquo u jate-

minɛ

- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw kɛ

Kuluw lajɛlen

(Dantigɛliwaati)

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

-bɛ kalandenw tila kulu 5 walima 6 ye

- bɛ baara dilenw cikanw dajira

-ka tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ krsquoa jateminɛ

ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnmani kɛra kalanko

lajɔdako ani tilennenyako jɔyɔrɔw tilali

la baarakɛlaw ni ɲɔgɔn cɛ

-Ka minisiriɲɛmɔgɔ ka jiginna

sɛmɛntiya

-ka ɲɛnabɔli tɛmɛsira dɔw dajira

-u bɛ tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ kulu ni

kulu

-bɛ gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

-bɛ ɲɛnabɔlii tɛmɛsiraw dɔw dajira

Jɛkabaara

(dangɛliwaati kɔnɔ

o kɔfɛ kulu kelen-

kelen fɛ)

118

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

-bε kulubaaraw ka lakalili ɲɛnabɔ

-bɛ kalanden ka kunnafoni dilenw dafa

-bɛ cogoya damadɔ wɛrɛw di dɔɔnin-

dɔɔnin ka taa mara kɛcogo jugu kan

minnu tali kɛ ninnu na

- mara kɛcogo hadamadenya sira kan

- mara kɛcogo sɔrɔko kan

- mara kɛcogo politikiko kan

-fasodenw sendonni ldquoforobakowrdquo

ɲɛnabɔli la

-brsquou bila ka dɔnniya sɔrɔlen kuraw kuma

kolomaw latɔmɔ minnu bɛ tali kɛ ninnu

na

mara kɛcogo ɲuman ɲɛfɔli

mara kɛcogo ɲuman lahalaw nrsquoa

cogoyaw ɲɛfɔli

mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw

-bɛ kulubaaraw ka baara jaabiw jira

ninnu kan

mara kɛcogo jugu (balimalafisaya

hakɛlabato labatobaliya hadamadenw

nafa donbaliya da lahellip)

a dɔ la fɛn minnu bɛ se ka kɛ mara

kɛcogo jugu kɔlɔlɔw ye

- nrsquoolu de tun ye minisiri ye u tun bɛ

min kɛ krsquoo dajira

-bɛ ɲininkaliw jaabi mara kɛcogo jugu

sugua wɛrɛw kan

-brsquou sendon don dɔnniya sɔrɔlenw

kuma kolomaw latɔmɔni na

-jεkabaara (

kulubaw ani kulu

fitininw kɔnɔ)

Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛniBakurubajateminɛ

Brsquou bila ka kalanyɔrɔ ka kɛnɛyako

komite mɔgɔw dajira (walima komite dɔ

walima baarakɛjɛkulu dɔ)

-brsquoa ɲini kalanden kelen-kelen fɛ u ka

ɲɔgɔn ka sugandili kun ɲɛfɔ

-bɛ kalanyɔrɔ ka komite mɔgɔw dajira

min tali kɛ kalanyɔrɔ kɔnɔnasariya

labɛnw na

Kelennabaara

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

-bɛ katimu dajira kalandenw na u ka

mara kɛcogo jugu suguyaw sɛbɛn a

kɔnɔ dɔɔnin-dɔɔnin ka taa U ye minnu

kɔlɔsi u sigiyɔrɔ la (du kɔnɔ

baaradegekalanso la kin kɔnɔ

kominiPerefɛkitiri marabolo ani

jamana kɔnɔ) u brsquoolu labɔ kalo saba

kuntaala kɔnɔ( cogoyaw tɔgɔw sɛbɛn u

kunw anrsquou kɔlɔlɔw) anrsquoolu yɛrɛw tun

bɛna minnu kɛ ka ɲɛsin cogoya

jateminɛnenlagosilen kelen-kelen ma

-bɛ baara dilen waleya

-krsquou jaabiw di kalo saba kɔfɛ

Kelennabaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

ladegeli

119

Kalanbolo wɛbu lajɛlenw Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi

Hakilila kɔrɔw

-http wwwuniversalisfrencyclopediedemocratie

-http aceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm

Masakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

-http wwwcommecowas intsecfrprotocolesprotocole-additionnel-sur-la-Bonne-

gouvernance-et-la-democpdf

Demokarasi

(Daniyɛli Gazi ka masalabolo Politikiko dɔnniya karamɔgɔba don Pari 1Iniwɛrisite la

Panteyɔn-SɔribɔniPanteacuteon-Sorbonne)

Demokarasi ye politiki labɛn suguya dɔ ye min bɛ ɲɛfɔ ka kɔrɔ ni Abarahamu Lɛnkɔlini ka

hakilila ye nrsquoo ye laquoFasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ baara kɛ fasojama

ye raquo O cogo la politiki taabolo bɛɛ la laquo fasojama raquo ye fasodenw kafolen ye dugukolo dɔ kan

u bɛ mara min kan Demokarasi dɔnnen bɛ ni taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen min ye o ye fanga bɛ

boli minnu kan krsquoolu jate i nrsquoa fɔ fanga bolibagaw krsquou sendon kolatigɛli jɔnjɔnw labɛnni na ka

ɲɛsin dugu ka ɲɛnamaya sabatili ma O kosɔn an bɛ se krsquoa fɔ ko fasojama ye maramɔgɔ ye

(fanga bɛ boli min kan) nka sagotigiya fana bolo (o fanga kelen in tigi fana don) bawo a jatelen

don ko demokarasiw taabolow ye ka baara kɛ fasojama ka nafa kama

ɲininkali bɛ kɛ cogo di ani sira jumɛn fɛ fasojama sen bɛ don a yɛrɛ maraliko la o de ye ko

kolomayɔrɔ ye politikikow taabolo la demokarasi kɔnɔ

Krsquoa ta lawale la Gɛrɛkiw fɛ yen fo ka se sankɛmɛ 19 nan ma fanga kelen dɔrɔn de tun bɛ jate

demokarasi ye O bɛ wele bi demokarasi dirɛkiti O kɔnɔ hakilafalenw tun bɛ kɛ sariyaw kan

ka bɛn u kan wote senfɛ fasodenw fɛ sariyabulon kɔnɔ nrsquoo ye (EkilɛziyaEkklegravesia) ye

120

Fanga bolibaaw sugandili kalata senfɛ ka fanga kɛrɛnkɛrɛn mɔgɔ damadɔw ye kasɔrɔ a tun

ka kan ka dayɛlɛ bɛɛ ye o tun jatelen don i nrsquoa fɔ mɔgɔbasifanga taaboloTaalen ɲɛfɛ

bɛnkangɔfɛrɛnaman (nrsquoo ye laquo fasojama raquo ka mɔgɔ sugandilenw ka gɔfɛrɛnaman ye minnu

sigira wote fɛ) o nana lakodɔn i nrsquoa fɔ fanga kɛrɛnkɛrɛnnen ka tila krsquoa jate i nrsquoa fɔ demokarasi

suguya kelen min bɛ diɲɛ kɔnɔ Diɲɛ bilama fanga minnu bɛ sigi wote fɛ jama jɔyɔrɔfalaw ka

bɛnkan kɔnɔ a jatelen don krsquoolu bɛɛ ye demokarasifangaw ye ani fana krsquoa bɔ suwisijamana

kafo damadɔ la demokarasi bɛɛ jatelen don bi jama jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi ye

Demokarasi sigilen bɛ fanga sigibolow kan sariyasɛbɛnw waleyaliw seko ni dɔnko ani politiki

taabolow hakilila caman O hakililaw sigilen bɛ sariyaw kan ( ka da a kan u bɛ saratiw dantigɛ

minnu ka kan ka labato walima krsquou waleya ka se a dan na) U bɛ yamaruyalenya sɛmɛntiya

(ka da a kan u bɛ politikifanga sɛmɛntiya ka bonyaba da a kan Olu de tɔgɔ la politiki wulikajɔ

caman bɛ kɛ walasa ka politiki taabolo lakana walima ka yɛlɛma don a la Dɔnniya

lakodɔnnenba minnu bɛ tali kɛ hakɛko ni bakurubadɔnni kan olu sinsinnen brsquoo sariyalako

ninnu fanga sigiboloko ninnu nrsquoo hakililako ninnu tɛrɛmɛni nrsquou sankɔrɔtali kan Hakilijagabɔ

lakodɔnnenbaw bɛ demokarasi waleyalen jɔnjɔnw seko danw nrsquou dɛsɛkow jateminɛ ka

yɛlɛmasen suguya caman boloda u ye minnu brsquou kɛ demokarasi lakikaw ye Hadamadenya

dɔnniyakalanw hakilila min bɛ ta an fɛ gafe in kɔnɔ o trsquoa ɲini ka demokarasi jalaki walima krsquoa

lafasa a brsquoa ɲini de krsquoa lataamacogo fɛɛrɛw faamuya ani krsquou ɲɛfɔ Nin masala in kɔfɛ an bɛ bi

tile demokarasi lataamacogo fɛɛrɛw cogoyaw dɔw jateminɛ nka u bɛɛ tɛ O hakilila kɔnɔ

fanga bolisiraw brsquoa to ka demokarasi taabolo tiɲɛw nrsquoa hakilila sanga ɲɔgɔn ma u bɛ kɛ

sinsinnan ye o sɛgɛsɛgɛli kama O la faamuyalihakiliba bɛ se ka bɔ hadamadenya

dɔnniyakalanw ɲinini ninnu kɔnɔ nka u bɛ se fana ka mɔgɔ o mɔgɔ nrsquoi brsquoa fɛ ka demokarasi

taabolow ni demokarasi hakilila gɛrɛ ɲɔgɔn na krsquoo sɔn hakili la 6

6 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi

121

Kalanbolo 5 Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen

ani yiriwali

Ja(photo)

laquoWajibi don jamanaw ni jamakuluw kan ka ɲangata dalenw musow kan dantigɛ hakɛ la min

bɛ tɛmɛ ɲangilikɛlaw ɲangiliw dama kan A ɲɛni sirilen bɛ sariyabatojamanaya sabatili la ani

politiki ni hadamadenya taabolo ɲuman Nrsquoo tɛ bɛn kuntaala jan tɛ se ka sabati

Jamakulu minnu bɔra kɛlɛw la nrsquou bɛ krsquou yɛrɛ sɔrɔ sisan ɲangilibaliya brsquoolu jɔsen fanga

dɔgɔya ka ko jugu ni damakɛɲɛbaliya sɛmɛntiya A bɛ basigibaliya ni tɔɲɔni sinsin ani ka

musow labila kɛlɛ daminɛniko kura siranɲɛkow ɲɛ raquo

Elɛni Jɔnisɔni-Sirilifu (Muso fɔlɔ jamanakuntigiya la Liberiya ani Afiriki)

rdquoHakɛlabatoko faamuyali fɔɲɔgɔnkɔkow la jɔyɔrɔ ka bon walasa bɛn sabatili nrsquoa sinsinni

taabolow nafaw ka bonya kosɛbɛ waati kuntaala jan kɔnɔrdquo

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

122

Hakɛlabato Bɛn laɲini bolodalen

ani Yiriwali

1-Hakɛlabato taabolo

2- Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

ɲɛbila

Hakɛlabato bɛ faamu waati dɔ la i nrsquo a fɔ hakilila min bɛ musow kunkow dɔrɔn ɲɛnabɔ Gafe

minnu kumana hakɛlabato kan diɲɛ kɔnɔ a hakilila faamucogo jɛngɛnnen tɛrɛmɛnen brsquoo

caman kɔnɔ

Hakɛlabato ye hadamadenyako hakilila ye min bɛ danfaraw dantigɛ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ni

musoko la kuludɔgɔmanko nafasɛrɛko sihakɛko adw A bɛɛ bilaɲɔgɔnɲɛ don kuluw ni ɲɔgɔn

cɛ fanga sira kan Hakɛlabato laɲini ye hadamadenya sabatili nrsquoa yiriwali ye ka ɲɛsin bɛɛ

lajɛlen ma ani ka hadamadeya sew don da la anrsquoan kelen-kelen ka mɔgɔya jɔsenw bɛn

kuntaala jan sabatili kama

O bɔlen kɔ yen fɔɲɔgɔnkɔw nɔgɔyali kɔlɔsira san laban ninnu na o nrsquoa ta bɛɛ lakana ni bɛn

sabatili de ye haminankoba ye halibi Afiriki tilebinyanfan na Bɛn ɲɛsigili ni fɔkabɛn ani kɛlɛw

ɲɛnaboliko ɲuman jamana jɔliko kura bɛn sinsinni demokarasi sinsinni ani mara kɛcogo

ɲuman jamanaw kɔnɔ kɛlɛw tun bɛ minnu kɔnɔ olu ye bɛn ɲinibaga cɛmanw ni musomanw ka

baaraw kolomayɔrɔw ye

Hali ni fɛn caman bɛ laquo Hakɛlabato hakilila kɔnɔ ldquokɛlɛw mɔgɔ tɔɲɔnenbaw ye musow ni

denmisɛnw ye Bɛnko jɛkabaaraw ɲɛni sirilen don u ka sew la ka musow ni denmisɛn ninnu

sendon bɛn sabatili lardquoBɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma Sedeyawojamanaw

kɔnɔ (ƐRƐSIPEFEKORESPFECO) ka jateminɛ a ka baaradaminɛ baarasigi labɛnnisɛbɛn

Ja

123

kɔnɔ min kɛra Abijan san 2009 kɔnɔ ye musow sendonniba bɛn sinsinni ni fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli taabolow la gɛlɛyada dajira

O nrsquoa ta bɛɛ ni muso kɛra bolokɔfɛmɔgɔ ye krsquoa jɔyɔrɔ dɔgɔya nrsquoa makoɲɛkow nrsquoa nafasɔrɔsira

kolomaw ma don da la a jɛlen don krsquoa tɛ se krsquoa jɔyɔrɔ fa kosɛbɛ sɔrɔko ni hadamadenya

yiriwali la O la sa sɔn kɛlen musow sendonniba nafa ma bɛn ni lakanako la

SedeyawoCEDEAO ka Cakɛda Hakɛlabato Yiriwali kama (SesedezeCCDG) ye bɛn ni

lakana jate krsquou kɛ a ka waleyalifɛɛrɛ taabolo jɔnjɔn ye O ŋaniya in bɛ taabolow ni jogow tali

sɛmɛntiya kosɛbɛ kalangafe in kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn sabatili ma a bɛ ldquoHAKƐLABATO bɛn ni

yiriwali gɛlɛyaw wulili kamardquo kalanbolo tali fana sɛmɛntiya

Nin kalanbolo in tilalen don masalakun bolofara fila ye

Hakɛlabato taabolo

Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw ni jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma bɛn ni yiriwali

sinsinni hukumu kɔnɔ

Masalakun bolofaraw

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara 2 Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalandegeli kuntilennaw

1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ

jate

3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

124

Kɔnɔkow

Hakilila kolomaw kɔrɔ

Hakɛlabato

Tubabukan na a bɛ fɔ hakɛlabato ma ldquo GenreZanri rdquo O ldquoGenreZanrirdquo fana bɔra Angilɛkan

ldquogender Zandɛri rdquo de la Sɛgɛsɛgɛli hukumu kɔnɔ laquo zanrigenre raquo nrsquoo ye hakɛlabato ye kɔrɔ

ye sira minnu bɛ cɛw ni musow cɛ sigidajama cɛla ani fana o sira ninnu sigira senkan cogo

min na hadamadenya siratigɛ la ani seko ni dɔnko Danfara dɔnnenw cɛw ni musow cɛ ni

yɛlɛma bɛ se ka don u la waati kɔnɔ olu bɛ se ka yɛlɛma seko ni dɔnko kelen kɔnɔ ani ka bɔ

jamakulu dɔ la ka taa dɔ wɛrɛ la

Cɛya ni musoya farikolo cogoya fɛ o ye fɛn ye i bɛ bange ni min ye nrsquoa tɛ yɛlɛma

dancogo kɔni sira fɛ

Cɛya ni musoya hadamadenya sira fɛ o ye hadamadenyajɛ ko dilannen ye min bɛ se

ka laɲɛ ni krsquoa lataa ɲɛ yɛlɛmayɛlɛmafɛn don waati ani yɔrɔ kɔnɔ

Hakɛlabato damakɛɲɛni o bɛ tali kɛ cɛ ni muso garijɛgɛ kɛɲɛni na jamana sɔrɔfɛnw ani

yiriwali tɔnɔw lasɔrɔli nrsquou kɔlɔsili la

Hakɛlabato tilennenya o ye ɲɛni ni tilennenya jogow ye ka ɲɛsin cɛ ni muso hakɛlabato

sabatili ma

Hakɛlabato kɛɲɛni damakɛɲɛni dafalen cɛw ni musow cɛ u damakɛɲɛni sendonni na

kalanko taabolo dakun bɛɛ la nin yɔrɔ la cɛ ni muso hakɛ damakɛɲɛni de ko don

Hakɛlabato fisamanciyadanfarali o ye tilenbaliya ye walima damakɛɲɛbaliya ye ka

ɲɛsin cɛ dɔ walima muso dɔ ma ka da hakɛlabato faamuyalikojuguhakili kan

Hakɛlabato faamuyalikojuguyahakiliw olu ye dankaniyaw ye daliluya tɛ minnu na u bɛ

kɛcogoyaw ni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw di cɛ walima muso ma U brsquoa ɲini ka cɛw ka se sɛmɛntiya

musow kan kasɔrɔ u ma jateminɛ kɛ jamakulu labɛncogo kan fo krsquoa jira ten krsquoo ye musow ni

cɛw dacogo yɛrɛ de ye

Fanga sɔrɔli senyɛrɛkɔrɔ fanga sendonni sugandili ni fɔkabɛn sew ani yɛrɛmara

taabolow sinsinnihellipJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sɛbɛnw bɛ

anpowɛrimɛntiempowerment ɲɛfɔ tuma dɔw ko musow ka waleyalifanga jiidili Senyɛrɛkɔrɔ o

fana yrsquoa fɔcogo dɔ ye

Hakɛlabato taabolo

laquo Hakɛlabato taabolo raquo brsquoa ɲini ka jateminɛ kɛ cɛw ni musow ka garijɛgɛ sɔrɔlenw na ani jɔyɔrɔ

minnu bolodara u ye hadamadenyakow la ani sira minnu brsquou ni ɲɔgɔn cɛ O ye ko kolomaw ye

125

minnu jɔyɔrɔ ka bon jamakulu yiriwali taabolow la ani politikikow porogaramuw ni diɲɛ

fangabondaw ni jamanaw ka porozew ka sirasɔrɔ la

Hakɛlabato sɛbɛkɔrɔ sirilen don mɔgɔw ani jamakuluw ka don o don sɔrɔ cogoyaw ni

hadamadenyako fan bɛɛ la ale min bɛ mɔgɔ kelen-kelen (cɛw ni musow) jɔyɔrɔ

kɛrɛnɛkɛrɛnnenw jira lsquorsquo FawoFAO ka fɔ la Hakɛlabato ni koɲɛɲinijateminɛ ani cikɛ koɲɛw

danni kunkan (san 2001)

Hakɛlabato taabolo tariki

San 50 nan kɛra yɔrɔw jɔli kura san ye ni diɲɛ wariko tɔnbaw (ƐfƐMIFMI BƐMUBM) ka

hakilila ye ani lakurayali hakilila O waati bɛnna kɛlɛban ma diɲɛ kɛɲɛkayanfan fɛ a kɛra

yɛrɛmahɔrɔnya ɲinini wulikajɔjɛkuluw sigili senkan waati fana ye ani 1945 baarakɛjɛkulu

sigira senkan ka ɲɛsin musow ka ɲɛnamaya sabatili ma

San 60 waatiw daminɛ bɛnna sariyako hakɛw ɲinini ma ani fana wulikajɔ cayara diɲɛ fan bɛɛ

dakun caman na

Hadamadenya latɛmɛko ɲuman taabolo

Ka taabolo kuraw ta ka musow kɛ yiriwali kɛbaaw ye

Musow dorogoli yiriwali baaraw la FƐDIFED ani

FƐDIFED (muso ni yiriwali) warisɔrɔbaaraw bɛ layiriwa

Musow dorogoli yiriwali baaraw la jaabiw (IyɛfudeIFD) danfaraw bɛ cɛw ni musow cɛ

yiriwaliko sira kan O kosɔn dɛmɛ fanga ka kan sinsin ka ɲɛsin musow ma anrsquou ka

faamulicogow

Musow ni yiriwali jaabiw (FɛdiFED) fɛɛrɛw tigɛli ka ɲɛsin musow mako kɛrɛnkɛrɛnnenw

ɲɛnabɔli ma dakun bɛɛ lajɛlen na ka o porozew kunsin waleyaw ɲɛnabɔli ma minnu

nafasɔrɔbagaw ye musow de ye

Musow sera u yɛrɛ kɔrɔ ko caman na nka ko jugu wɛrɛw sera u ma minnu sababu bɔra cɛw

ka baaratiɲɛ na

laquoHakɛlabatoraquo taabolo nrsquoo kɔrɔ ye sɛgɛsɛgɛli ni jateli ye hadamadenya sira bɛɛ lajɛlen kan

musow ni cɛw cɛ o jɔyɔrɔ ka bon kosɛbɛ kelenya kuntilennaw sabatili la ka kɛɲɛ ni

hadamadenw ka hakɛw ye ani fɛɛrɛw laɲɛniko ɲuman sinsinni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan

ma

126

San 90 waatiw la yiriwali kuntaala jan min laɲini tun ye ka yiriwali sababuw bɛrɛbɛn ɲɔgɔn

ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔfɛnw hadamadenyako sɔrɔko ani seko ni dɔnko o sinsinna yiriwali

kɛbaga cɛman ni musomanw sendonni sabatili kan yiriwali baaraw la ani cɛw ni musow

damakɛɲɛni o baaraw la

San 1995 Pekɛn lajɛ musow jɔyɔrɔ sariyasigi kan ye kunnafoniw di hakɛlabato taabolo ni

yiriwali kan (ZeyedeGED) O kun tun ye ka fura sɔrɔ cɛ ni muso mako kɛrɛnkɛrɛnnenw na ka

ɲɛsin musow ka senyɛrɛkɔrɔ sabatili ma ani ka tali kɛ dukɔnɔna ni hadamadenya

fisamanciyaw la

Hakɛlabato taabolo ani yiriwali (ZeyedeGED) ye danfaraw taabolo kura ye minnu bɛ cɛw ni

musow cɛ ani cɛmanninw ni musomanninw

Talikɛɲɔgɔnnaya mɛnisitirimingi (mainstreaming)

Cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ka talikɛɲɔgɔnna walima fɔcogo wɛrɛ la donɲɔgɔnna taabolo kɛɲɛni

u damakɛɲɛni sabatili kama fɛɛrɛ ɲumanw ye

A bɛ hakililajigin kɛ tuma bɛɛ ka ɲɛsin damakɛɲɛni sinsinni ma musow ni cɛw cɛ politikikow la

ani fɛɛrɛw ni baaraw yiriwali kama Talikɛɲɔgɔnna min bɛ cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn

cɛ kɔrɔ tɛ krsquoa fɔ dɔrɔn ka tigɛ a kan ko musow sen bɛ don yiriwaliporogaramu dɔ labɛnnen na u

ye ka bila A laɲini ye fana ka hakililatigɛ di min brsquoa jira ko cɛ fara muso kan ninnu bɛɛ de brsquou

bolo di ɲɔgɔn ma ka laɲiniw pereperelatigɛ krsquou waleyali boloda walasa yiriwali ka musow ni

cɛw haminanko gɛlɛnw nrsquou makow don jatew la

Jɔyɔrɔw ni hadamadenya cɛsiraw tilatilali jamakulu kɔnɔ

Hakɛlabato jɔyɔrɔw

Sɔrɔko la Bangeko la Sigida mɔgɔw fanfɛ

nafolomafɛnw ni baaraw sira

kan kalan kalalisamarakala

-nimaya ni seko ni dɔnko sira

kan

-ka denw bange

-ɲɛnajɛw

-Kalan ni baaradegekalan

- hadamadenya baaraw nrsquoa

cakɛdaw labɛnni jama fɛ

- sigidaw politiki baaraw

- sendonni hadamadenya

sabatilijɛkuluw la

- hadamadenkow ɲɛnabɔli

- sigidalamɔgɔw ka koɲɛnabɔhellip

127

- Lafaamuyali Hakililasɔn (hakɛlabato taabolo) ko dɔ tɛ se ka yɛlɛma fo ni politikimɔgɔ minnu

yrsquoa sigi senkan olu krsquoa don bala koɲuman O ko kelen in kunkan min don ka fɛɛrɛ tigɛ ka

yɛlɛma sira don seko ni dɔnko jɔyɔrɔfako hakilijagabɔcogo taabolow kɔrɔ kumalasurunya la

ka yɛlɛma don misali ladegetaw la O brsquoa jira ko ko in ka kan ka lajɛ kɔsɛbɛ seko ni dɔnko sira

fɛ ni fɛɛrɛ sugandilenw ye cɛ ni muso cɛsirilenw fɛ yɔrɔ bɛɛ nrsquoa ta ka kɛɲɛ ni sigidaw

kɛcogoya kɛrɛkɛrɛnnenw ye

rdquoHadamadenya siraw cɛya ni musoya kow kan ani jɔyɔrɔ minnu dira musow ni cɛw ma ( ani du

ma) olu caman sirilen bɛ sɔrɔ labɛndaw jamana fanga suguya anrsquoa ka hadamadenyakow

kuntilennaw na diinɛko ani seko ni dɔnko O sira ninnu fana bɛ se ka yɛlɛma Misali la

jamana bɛ se ka cɛw ni musow damakɛɲɛbaliya kɛ fanga sigibolo ye krsquoa lakolokolo ni sariyaw

ye ani taabolow minnu bɛ boli furuko kan furusa bangebagaw jɔyɔrɔ denw lamarali tigiya

ani hadamadenya dɛmɛnisira taabolowrdquo1

-Hakɛlabato sabatili minɛnw

Diɲɛ lajɛbaw krsquoa ta Mɛkisiko la ka se Bezingi

1 Masan Dalemeyida ka bɔ laquoHakɛlabato waleyali kɔnɔ ka hakɛlabato hakilila faamuyaraquo

san 2007 Awirilikalo [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san

20120615httpwwwgenreenactionnetspipphparticle5514

128

Diɲɛ lajɛbaw musow kan (Sun InifɛmuUNIFEM ka sira minɛ ka taa Bezingi)

A bɔra A A bɔra laquoSɛnɛgali Hakɛlabato ni Ladamu kɔnɔ ɔrizɛnisiORGENS sɛbɛnko filanan san 2008raquo

-Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ lakana sabatili ma o ka

bɛnkanw Afiriki tilebinyanfan jamanaw kɔnɔ

Bɛnkan 1325 musow kan bɛn ani lakana

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara ka ɲɛsin lakana sabatili ma o ka bɛnkan 1325

tara tɔndenw bɛɛ ka yamaruya kɔnɔ san 2000 O ye sariya ni politiki taabolo kɔrɔmaba ye min

bɛ musow sendonni nafa ani hakɛlabato taabolo matarafali lakodɔn bɛn ɲɛnabɔliw la

hadamaden lahinɛni bolodaliko bɛn sabatili wulikajɔw bɛn sinsinni ani mara kɛcogo fɔɲɔgɔnkɔ

kɔfɛ

Mɛkisiko san 1975

AyiyɛfuAIF kɛnɛ kan

Diɲɛ lajɛba fɔlɔ musow

kunkankow kan san 1975 ka ta

zuwɛnkalo tilen 15 krsquoa ta bila

zuluyekalo tile 2

1975

1976

Masalakun jɔnjɔnw

kelenya yiriwali

Muso tɔgɔlasan diɲɛ kɔnɔ

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

tɔnba ka santanbaara ka ɲɛsin muso

ma

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Kopenagi san 1980

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Nayirobi san 1985 lajɛba

Musow tɔgɔlasantanbaara

kuncɛli Fɛɛrɛw tigɛli

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Bezingi san 1995

Diɲɛ lajɛba waleyali kan bɛnkan tali

jɔyɔrɔ kan krsquoa ta san 1995

sɛtanburukalo tile 4 ka se a tile 15 ma

129

Bɛnkan 1325 tilalen don waleyalidakun jɔnjɔn 4 ye

1 Musow sendonni kolatigɛli dakun bɛɛ lajɛlen na i nrsquoa fɔ

fanga sigibolow jamanaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani diɲɛ kɔnɔ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔlɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw

bɛnko fɔkabɛnw

basigi sabatiliwalew ka kɛ sɔrɔdasimusow ye polisimusow ani siwilimusow krsquou

sendon jamana basigiliwalew la

ka kɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba sekeretɛri zenerali ka ciden

kɛrɛnkɛrɛnnenw ye

2 Musow ni musomanninw lakanani krsquo u kisi cɛnimusoya ɲangataw ma ani ko jugu minnu

bɛ hakɛlabatoko kunkan i nrsquo a fɔ

koɲɛnabɔta teliw ka ɲɛsin hadamaden lahinɛni ma i nrsquo a fɔ kunkalifadenw dagayɔrɔ

kɔnɔ

ni bɛn sabatili wulikajɔ baara kɛbagaw kalanni ye musow ni npogotigiw ka hakɛ la anrsquou

lakanani kɛcogo ɲuman sanni u ka na kɛlɛdaw la

3 Ko jugu ɲɛsinnenw musow ma ɲɛsigili ni musow ka hakɛw sabatili ye sɔnni sariyaw

ma ani sariyaw waleyali sen brsquoo la

kɛlɛ ko jugubaw kɛbagaw silatunukɛlɛ wulibagaw ani hadamadenya danbetiɲɛ ko

juguw kɛbagaw ani dankariliw diɲɛ sariyaw wɛrɛw la nɔminɛni

kunkalifadenw dagayɔrɔ bonyali krsquoa dɔn siwiliw ka yɔrɔ ye ani hadamadenw lahinɛyɔrɔ

cɛnimusoya kojugukɛw senbɔli nɔminɛbaliya bɛnkanw na bawo u bɛ se ka jate i nrsquoa fɔ

hadamadenya danbetiɲɛ ko juguw kɛlɛ ko jugubaw walima silatunukɛlɛ

muso ka hakɛw sinsinni ka kɛɲɛ ni jamana ka sariyako ye

Waleyaw dɛmɛni minnu tara musow fɛ ka ɲɛsin bɛn sabatili ma ani fɔɲɔgɔnkɔw

dalasali tɛmɛsiraw u ka sigida la

4 Hakɛlabato taabolo donni bɛn sabatiliwulikajɔw tɛmɛsiraw kɔnɔ i nrsquo a fɔ

kɛrɛnkɛrɛnnenya la

ka laadibagaw sigi hakɛlabatoko la jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ka bɛn

sabatili wulikajɔ bɛɛ kɔnɔ

ka jateminɛ kɛ ka ɲɛsin musow ni musomanninw mako kɛrɛnɛkɛnɛnnenw ma politikow

labɛnni

nrsquo u waleyali senfɛ dakun bɛɛ lajɛlen na

ka musojɛkuluw ka laɲini bolodalenw dɛmɛw ni dɔnniyaw don politikiw ni

porogaramuw kɔnɔ u labɛntɔ

130

Bɛnkansɛbɛn 1820 ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛw ma kɛlɛw kɔnɔ

Bɛnkan 1820 ( san 2008 ) bɛ kɛlɛ kɔnɔ cɛnimusoya kojugukɛw jate i nrsquoa fɔ bɛn ni lakanako

haminankow diɲɛ kɔnɔ Bɛnkan in brsquoa ɲini

maramafɛn tabaga cɛmanmusoman fɛ u ka cɛnimusoya kojugukɛw dabila ka ɲɛsin

siwiliw ma u brsquoo minnu kɛ fɛɛrɛw ye walasa krsquou ka laɲiniw sabati

kɛlɛ kɛbaga bɛɛ ka ɲangilibaliya kɛlɛ ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛlaw ma ani ka

siwiliw ka lakana sabati

jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ni bɛn sabatili wulikajɔ kɛbagaw fɛ u ka cɛni-

musoya kojugukɛw ɲɛsigili fɛɛrɛw labɛn ani ka ɲangiliw boloda ka ɲɛsin ko jugu in

kɛbagaw ma

- Bɛnkanw

Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ (SedɛfuCDEF)

Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakɛw kan min ɲɛsinnen bɛ musow

ka hakɛw ma bɛnkan

Maputo bɛnkan

- Sedeyawo ka baara bolodafɛɛrɛ ka ɲɛsin jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara

lakana kama ka bɛnkan 1325 ni 1828 waleyali ma Afiriki tilebinyafanjamanaw kɔnɔ

- Jamanafɛɛrɛw ka ɲɛsin hakɛlabato tilennenya ni damakɛɲɛni sabatili ma

KALANBOLO BAARA BOLODALI

Masalakun bolofara Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalan degeli kuntilennaw

1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ

jate

3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

131

Kuntaala Lɛri 14

MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Filimuw

-Jaw

-Gafew ni sɛbɛnw lajɛlenw ani masalabolo suguya caman

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la

(TISETICE)

Kalanbolo baara bolodali

Kalansenbolo

bolofara

Koɲɛdɔnw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka hakɛlabato hakililaw nrsquo

a taabolo ɲɛfɔ

-Hakilila minnu sirilen don

hakɛlabato hakililaw la

hakɛlabato damakɛɲɛni

hakɛlabato

tilennenyahakɛlabato kɛɲɛni

- hakɛlabato taabolo

Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na ani

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan)

-Kulubaara

- sɛbɛnɲiniw (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na animinnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-hakililaɲini

-sɛgɛsɛgɛli

-hakililafalen

Lɛrɛ 2

2 Ka hakɛlabato taabolo

bajuw faamuya kosɛbɛ

Jɔsen sirilenw hakɛlabato

taabolo la

Lɛrɛ 2

3 Ka gɛlɛyaw ni cɛsiriko

minnu sirilen bɛ

hakɛlabato taabolo la

lakodɔn

gɛlɛya ni cɛsiriko minnu sirilen

bɛ hakɛlabato taabolo

waleyali la

Lɛrɛ 2

4

Ka hakɛlabato taabolo

sinsinni waleyaw labɛn

Waleyawhakɛlabato taabolo

sabatiliwalew senyɛrɛkɔrɔ

anpowɛrimɛntiempowerment

(muso sendonni kosɛbɛ

yiriwali baaraw la ani

kolatigɛliw tali) lakana ni

yiriwali kuntaala jan ko jugu

hakɛlabato na

Lɛrɛ 2

132

5

Ka hakɛlabato taabolo

masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

Dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

- kalanbaarasɛbɛnw labɛnni

- kalansenbolo bolofaraw

kalandegeli labɛnni nrsquou

waleyali

-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

-kolabɛnɲɛɲinibaara

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato jamakulu kɔnɔ

Kalandegeli kuntilennaw

Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

koɲɛdɔn minnu ka kan ka layiriwa

KOɲƐDƆNW

Kalanwdɔnniyawdɔnni sira

kan

Jogow mɔgɔyasira dɔnniya

sira kan

fɛɛrɛw baaraɲɛdɔn sira kan

133

-ka hakɛlabato ni cɛ ni muso

dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na

- ka hakɛlabato taabolo

hakilila jiidili ɲɛfɔ

-ka hakɛlabato tilennenya nrsquoa

damakɛɲɛni jɔsenw labato

Ka ɲinini kɛcogo dɔ waleya

hakɛlabato taabolo hakililaw

kan

Kuntaala Lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

-Sedeyawo ka misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-sɛbɛn suguya caman

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la

(TISETICE)

Kalanbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ Kalanden cɛmanw

cɛmanmusoman musomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw kɔlɔsili

bɛ kalanden cɛman ni musoman

ka dɔnta ni kɛta hakɛ nrsquoa ka seko

ni dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin

hakilila kalantaw ma

- bɛ ɲininkaliw jaabi - jaabi ɲuman sugan-

dili

-kelennabaara

Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ cogoya dɔ jira ka kɛɲɛ ni - bɛ baara kɛ Kulubaara

134

hakɛlabato gɛlɛya dɔ ye Misali la

cɛw ni musow ka tile baara kɛtaw

sangali ɲɔgɔn ma

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ u ka sɛbɛn dɔ kɛ

baaraw bɛ minnu kɔnɔU bɛ

baaraw sugandi krsquou kun ɲɛfɔ

minnu ye cɛbaaraw ye ani minnu

ye muso dɔrɔn ka baaraw ye

kulukɔnɔbaaraw kalan

ani sɛgɛsɛgɛli

-bɛ kulu ka baaraw kɛlenw laseli

labɛn

-bɛ kalanden cɛman ni

musomanw ka kunnafoni dafa

-brsquoi sinsin nin kɔnɔko ninnu kan

cɛ ni muso farikolo cogoya sira

kan cɛya ni musoya

hadamadenya hakɛlabato

damakɛɲɛni hakɛlabato

tilennenya hakɛlabato kɛɲɛni

hakɛlabato fisamanciya nrsquoa

danfarali hakɛlabato

faamuyalikojuguyahakili

hakɛlabato taabolo tariki

hadamadenya latigɛko ɲuman

hakɛlabato musow dorogoli

yiriwali la hakɛlabato taabolo

Talikɛɲɔgɔnna

senyɛrɛkɔrɔlafaamuyalilasɔnni

(hakɛlabato taabolo) Jɔyɔrɔw tilali

ani hadamadenya siraw jamakulu

kɔnɔ

-bɛ kuluw ka baara kɛlenw

jaabiw dajira

-jaabiw fɛsɛfɛsɛli kulu

bɛɛ fɛ

Kuma kolomaw latɔmɔni

walima hakilila nafamaw

-brsquo u bila ka kunnafoniw kuma

kolomaw latɔmɔ

-bɛ Kuma kolomaw latɔmɔni

labɛn ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in

ye

-hakilila kolomaw ɲɛfɔli

-jaabiw kafoli

dantigɛliwaati la

walasa ka kunnafoni

sɔrɔlenw basigi

135

-hakɛlabato taabolo tariki

kiimɛni

bakurubajateminɛ

-bɛ kalanden cɛmanw ni

musomanw bila baara la hakilila

caman kan ani krsquo a ɲini u fɛ u ka

dɔw sugandi minnu ɲɛsinnen don

hakɛlabato ani walima cɛya ni

musoya ma

-brsquo u bila ka dɛmɛnan dɔ labɛn

hakɛlabato sabatili kan (ganseli

nataliye walima masalabolo dɔ)

-bɛ ɲininkaliw jaabi

-bɛ dɛmɛnan dɔ labɛn

-kelennabaara

-fililatilen

latɛmɛnidɔnniya sɔrɔlen

waleyali

brsquo a ɲini kalanden cɛmanw nrsquo a

musomanw fɛ u ka don baaraw

tilatilali labɛnnen kura dajira ka

ɲɛsin hakɛlabato ma

- brsquo a ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ u ka gɔfɛrɛnaman

dɔ labɛn minisiri 25 bɛ min kɔnɔ u

ka janto kɛ hakɛlabatoko la

-bɛ don baaraw tilatilali labɛnni

kura kɛ kalanso kɔnɔ

-bɛ gɔfɛrɛnaman dɔ labɛn ka

kɛɲɛ ni karamɔgɔ cɛman ni

musoman cikan ye

-kelennabaara

-baara kɛlen sɛbɛnni

-ladegeli

-ɲɔgɔlɔnbɔ

Masalakun bolofara filanan (2) Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn yiriwali sabatili ma

Kalandegeli kuntilenna

1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye

2-Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo

jateli ma

4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

136

Kɔnɔkow

Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli

Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli ye waleya bolodalen fɛn o fɛn tara ka ɲɛsin musow ni cɛw ma krsquoolu

nɔw kiimɛ i nrsquoa a fɔ sariyataliko sira kan poiltikiko ani porogaramukow u kɛra cakɛda o cakɛda

la ani dakun o dakun O ye baaraminɛn dɔ ye min bɛ gɛlɛyaw dantigɛ ka kunnafoniw

sɛgɛsɛgɛ ani ka fɛɛrɛw labɛn dakun ni dakun walasa ka musow ni cɛw jɔyɔrɔ nrsquou sendonni jiidi

yɔrɔ bɛɛ la

O ye fɛɛrɛ ye ka ɲɛsin musow ni cɛw ka haminankow nrsquo u ka dɔnniyaw donni ma politikikow ni

porogaramuw labɛnni na anrsquou waleyali nrsquou kɔlɔsili ani kiimɛni dakun bɛɛ walasa musow ni

cɛw ka nafaw bɛ damakɛɲɛ ani damakɛɲɛbaliya kana se ka banban

Jɔn bɛ mun kɛ mun bɛ jɔn bolo jɔn mako bɛ mun na fɛɛrɛw ni taabolow jumɛnw bɛ se krsquoa to

ni danfara bɛ dɔgɔya cɛw ni musow cɛ makoɲɛfɛnko la ani laɲiniko adw olu ka kan ka dajira

ani krsquou sɛgɛsɛgɛ walasa ka cogoya ninnu bɛɛ lajɛlen ɲɛfɔ katimu dɔ kɔnɔO bɛ se krsquoa to dɛsɛw

ka lakodɔn (Fɛn minnu tɛ yen) ani danfaraw (min tɛ labɔli kɛ)

Hakɛlabato jateliko ɲuman porogaramu bɛɛ daminɛko ɲuman jɔnjɔn ye hakɛlabatoko

sɛgɛsɛgɛliba ye Poroze dakun kelen-kelen bɛɛ la hakɛlabato taabolo brsquo a ɲini i ka ɲininkali

jɔnjɔn dɔw kɛ i yɛrɛ la

-Jɔn bɛ mun kɛ

-Anrsquoo bɛ kɛ ni sɔrɔfɛn jumɛnw ye

-Jɔn brsquou tɔnɔw sɔrɔ

-Cɛw ni musow ka makow nrsquo u ka nafaw ye jumɛnw ye ani munna

-Jɔn bɛ sɔrɔfɛnw ni tɔnɔw ɲɛnabɔ

-Yɛlɛma ɲininenw ye waleya kɛbaga jɔnw fɛko ye

-Jɔnw ye ɲɛtaa balibagaw ye

Bɛnko ni yiriwaliko gɛlɛyaw hakɛlabato siratigɛ la

Oni ONU ka jate la hakɛlabato hakilila bɛ tali kɛ jɔyɔrɔw ni hadamadenyasiraw kan cɛw ni

musow cɛ cɛmanninw ni musomanninw cɛ minnu tɛ kelen ye O jɔyɔrɔw ye

137

hadamadenyasiraw ka ko labɛnnenw ye ani seko ni dɔnkow sɔrɔkow ani politikikow Mɔgɔw

ka laɲiniw ani ko minnu diyagoyalen bɛ u kan sigi la olu bɛ se ka laban ka kɛ

maramafɛnnakɛlɛw wulili sababu ye kuluw ni ɲɔgɔn cɛ

Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn (FasiFAS) ka ɲinini jirala san 2009 laquohakɛlabato ni ko juguw

kɛli kan musow la kɛlɛdaw kɔnɔ raquo Cɛzi LENOWA la (Jalatigibakalanso) Sɛnɛgalijamana

kɔnɔ O ɲinini in yrsquoa jira ko kalan kɛlenw kɔfɛ ani sariyasɛbɛn labɛnnenw diɲɛ kɔnɔ hakɛlabato

jateli sira kan bɛn sabatili wulikajɔw koɲɛnabɔliw la (OyɛmupeOMP) halibi musow jɔyɔrɔw ka

dɔgɔ o baaraw la sedeyawojamanaw kɔnɔ

Sariyasɛbɛnw labɛnni dɔrɔn tɛ se ka hakɛlabato jateli sabati fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquo u dalasali

baaraw la Jogo yɛlɛmani bɛna kɛ ni mɔgɔw kalanni ye o min bɛ kɛ lafaamuyali kan

kunnafonidi ani ladamuni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw U bɛ tali kɛ

Tɔɲɔniwalew (kɛrɛfɛdɛn kɛɲɛnibaliyaadw) laquo I trsquoa dɔn ko tɔɲɔni ka jugu fo nrsquoa sera i

yɛrɛ ma raquo O hakilila fɔra an ye Piyɛri Nikola fɛ ka bɔ a ka gafe kɔnɔ min bɛ wele

laquo Hadamadenya siraw raquo

Kojugukɛw (ko jugu minnu ye hakɛlabatobaliyaw ye kɛlɛw kɔnɔ damatɛmɛwalew kɛli

denmisɛnninw na anrsquou ɲangatali cɛnimusoya sira kan adw) Ko jugu ye forobakuma

ye min bɛ kɛlɛtigɛsɔn jira ani bɛnbaliya sabalibaliya kɛlɛ jugu fɔcogo wɛrɛ la

baganmadegun don min bɛ na ni dimi ni tɔɔrɔ ye laquo Ko jugu min bɛ tali kɛ hakɛlabato

kan o ɲɛsinnen bɛ cɛw ni musow ma nka a ka ca a la digi bɛ kɛ musow de la A bɛ

sɔrɔ damakɛɲɛbaliyaw fɛ cɛw ni musow cɛ fanga sira kan Ko jugu bɛ ɲɛsin muso ma

ka da a ka musoya yɔrɔ kan walima ko jugu bɛ da musow kan min damatɛmɛnen bɛ

kojugu ka tɛmɛ u ka kɛlen kan Nrsquoan ko an brsquoa bɛɛ fɔ o ko juguw ye binkanniw ka

ɲɛsin farikolo ma cɛnimusoya ani hakili Ko jugu minnu bɛ kɛ musow la o dɔw fana bɛ

kɛ jamana fɛ walima jamana brsquoi ɲɛtugu u kan raquo [Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba

bolofara ka ɲɛsin diɲɛ kɔnɔ mɔgɔw ma (UNFP) Hakɛlabato masalakun

labɛnjɛkulukulu]

FasiFAS ka ɲinini hakɛlabato ni ko juguw kɛli kan musow la kɛlɛdaw la kɛra sababu ye

Krsquoa jira ko kɛlɛ bɛ se ka yɛlɛma don cogo min na mɔgɔw cɛsiraw la o cogo kelen na a

bɛ se ka na ni cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw fana cɛw ni musow cɛ ani musomanninw ni

cɛmanninw cɛ

Ka faamuyali ɲuman di sɔrɔdasiw ma bɛnko kan u krsquoa dɔn krsquoa fɔ u ka waleyaw kɔlɔlɔw

bɛ se ka se cɛw musow musomanninw ani cɛmanninw ma

Ka hakililafalen kɛ cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw kɔlɔlɔw kan anrsquou labɛnw

138

Ka janto kɛ seko ni dɔnko la o la sa mɔgɔ minnu sen bɛ don bɛn sabatili wulikajɔ

ɲɛnabɔliw la olu ka kan krsquoa dɔn u ka baara bɛ kɛ hukumu min kɔnɔ seko ni dɔnko

siratigɛ la bawo cɛ ni muso cɛ gɛlɛyaw ni seko ni dɔnko sirilen don ɲɔgɔn na kosɛbɛ

Laadalako cɛjuguw (Misali la musow ka nɛgɛkɔrɔsigi ɲɛsinnen bɛ musomanninw ma

minnu si ma se lakɔliladon ye walima nrsquou bɛ kalanso fitinin na)

Jamanaw ka bɛnkansariyaw bɛrɛbɛnbaliya diɲɛ taw ma anrsquou waleyalibaliya olu tɛ se

krsquoa to jamanaw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa a ɲɛma kojugukɛko kunkan O brsquoa to ni cɛnimusoya

kojugukɛw ani dantɛmɛwale wɛrɛw bɛ sinsin musow de ye o kow mɔgɔ tɔɲɔnen fɔlɔw

ye (denmisɛnw aniwalima balikuw) ani ɲangiliw kɛɲɛni tiɲɛni hakɛ ma ko jugu ninnu

kɛbagaw kama

hakɛlabatoko jateminɛni politikikow ni waleyalikow kɔnɔ forobapolitikikow ɲɛfɔli nrsquou

waleyali damakɛɲɛnenw koɲuman politiki min bɛ hakɛlabatoko don ba la o ye jɔsenw

faralen ye ɲɔgɔn kan minnu bɛ danfaraliw ni damakɛɲɛbaliya balicogo sigi senkan

minnu sababu bɔra hadamadenya ni seko ni dɔnko danfaraw labɛnnenw na cɛw ni

musow cɛ

Waleya ni jogo sirilenw hakɛlabato la minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali sabatili ma

Politiki min bɛ janto kɛ hakɛlabatoko la o brsquoa ɲini ka furaw sɔrɔ hadamadenya

damakɛɲɛbaliya wale kɔrɔlenw na olu minnu bɛ hakɛlabatow bilaɲɔgɔnɲɛ ju la Olu bɛ

musow ka sekow yiriwali dan sira la o cogoya kelen na balanw don musow ka

hadamadenya hakɛ bajuw waleyali la A bɛ fɔ ko politiki bɛ janto kɛ hakɛlabato na nrsquoo

yrsquoa sɔrɔ a bɛ yiriwaliporoze labɛncogo dantigɛ ka sɔrɔta laɲininenw pereperelatigɛ -

kunw ni fɛɛrɛw dantigɛli ani kɔlɔsili jateminɛnanw bakurubafɔ la poroze taabolo bɛɛ

lajɛlen

Musomannin ni cɛmannin ladamuni sɛmɛntiyalen don kalan taabolo fɛ min bɛ janto kɛ

hakɛlabato dakun bɛɛ la a bɛ janto kɛ kalanko taabolow ni kalansen bolodalenw na

ani kalanso koɲɛw ɲɛnabɔli O ye ka baara kɛbaga cɛman ni musoman ani kalanyɔrɔw

sigiyɔrɔw dantigɛ O bɛ kɛ baara kɛbaga cɛman ni musoman ani baara kɛbaga suguya

cɛman ni musoman ka waleya kunsinnenw waleyali kama ka se ka kalanso ɲɛnamaw

bila o la u ka bolokan Ka janto kɛ hakɛlabato la kalandegeli hukumuw kɔnɔ o bɛ se

ka taabolow ni jogow sinsin minnu ka ɲi tilenneya ni damakɛɲɛni ma

- Kalan ɲɛnamaya kuntaala kɔnɔ

- Hadamadenya ni seko ni dɔnko waleya minnu bɛ janto kɛ musow ni cɛw ka nafa suguya

dafaralenw na

139

- Musow ni cɛw sendonni damakɛɲɛnen yiriwali taabolo la

Lakana ni bɛn gɛlɛyaw sedeyawojamajanaw kɔnɔ

Kow cayali sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ yɛlɛma don kosɛbɛ cɛsirikow la ka ɲɛsin bɛn ni

yiriwali gɛlɛya ma Olu cɛsirikow la an da bɛ se ninnu ma

Kalata minnu bɛ na ni fɔɲɔgɔnkɔw ye sirabilako jugu ani politiki gɛlɛyabaw jujɔn

Demokarasi sigili nrsquoa sinsinni gɛlɛyaw

Jama ka wulikajɔkɛlɛw ani hakililalafasa dantɛmɛ wulikajɔ kunbɔliw

Hadamaden cayaliba ani jamanaden fanba ye denmisɛn ye ((denmisɛn minnu si tɛ san

20 bɔ olu ka ca ni mɔgɔ 50 ye kɛmɛ o kɛmɛ la Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ)

Kalan baaradegekalan ani baara lasɔrɔli gɛlɛyaw

Kalanden minnu mana tila kalan na dɔnniya minnu brsquoolu la ani jamanadenw mako bɛ

baara minnu kɛbagaw la olu tɛ ɲɔgɔn ta Bɛn sabatili ni donɲɔgɔnna ani tilennenyako

ni damakɛɲɛniko jateli mako ma jɔ olu fɛɛrɛw tali la

Faantanya hakɛ damatɛmɛnen don Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi duuru bɛ faantanya

jukɔrɔ (50) Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi wɔɔrɔ ni kɔ bɛ balo kasɔrɔ dolariwari dɔrɔmɛ 1

trsquoa bolo (60)

Mɔgɔw ka sigiyɔrɔyɛlɛma balakacaya minnu sababu ye politiki ni sɔrɔdasikɛlɛw ye

Mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka taama u sago la sedeyawojamanaw kɔnɔ o kɛra sababu ye ka

banaw jɛnsɛn ani mɔgɔ dogokafeere ani jagofɛn kɔnnen jago jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Maramafɛn misɛnw ka munumunu jamanaw kɔnɔ

Forobapolitikiw ɲɛbaliya

Siyakokɛlɛw

Kunmayɛlɛmafuraw (dɔrɔguw) yuruguyurugufeere

Maramafɛnnakɛlɛw dagali

Waleya fɛn o fɛn ɲɛsinnen bɛ nin cɛsiriko ninnu ɲɛnabɔli ma wajibi don cogoyasɛgɛsɛgɛ ka kɛ

walasa ka hakɛlabato taabolo don u kɔnɔ

KALANBOLO BAARA BOLODALI

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn yiriwali sabatili ma

140

Kalandegeli kuntilenna

1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye

2- Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo

jateli ma

4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

Kuntaala Lɛrɛ 12

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

-Sedeyawo ka Misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-Sɛbɛnw ani masalabolo suguyaw

Baara bolodalikatimu

KALANSENBOLO

BOLOFARA

KOɲƐDƆNW KƆNƆKO FARANKANW FƐƐRƐW KUNTAALA

1 Ka hakɛlabato

taabolo

sɛgɛsɛgɛlikɛminɛnw

ɲini krsquou dɔn ani

faamuya kosɛbɛ

Fanga tali sɛgɛsɛgɛli

sɛgɛsɛgɛlikatimu

GAMUGAM(hakɛlabato

sɛgɛsɛgɛlikatimu baju)

-kalanko taabolo

sɛgɛsɛgɛli katimu ka kɛɲɛ

ni hakɛlabato ye

-sɛbɛnw ɲinini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin nawalima

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan)

-Kulubaara

-hakililaɲini

-Sɛgɛsɛgɛli

Lɛrɛ 2

2 Ka hakɛlabato

sɛgɛsɛgɛli taabolo

sɛbɛkɔrɔfaamuya

-dakun suguya minnu bɛ

sɛgɛsɛgɛli la

-dɔnniya farankanw

Lɛrɛ 2

141

3

Ka bɛn ni yiriwali

fɛɛrɛw labɛn ka kɛɲɛ

ni hakɛlabato

taabolo ye

-laquohakɛlabatoraquo politikiw

waleyali labɛnw

-laquohakɛlabatoraquo politikiw

waleyali minɛnw

-Hakililafalen

-kolabɛnɲɛbilabaara

Lɛrɛ 2

4

Ka hakɛlabato

taabolo don

kalanbaaraw kɔnɔ

- dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli

-kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni ka hakɛlabato

don a kɔnɔ

- kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

labɛnni nrsquoa waleyali

-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato Bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw kama

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn ni yiriwali sabatili ma

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato taabolo sɛgɛsɛgɛli fɛɛrɛw

Kalandegeli kuntilenna

Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanwdɔnni sira kan Jogow mɔgɔyasira dɔnniya sira kan fɛɛrɛwbaaraɲɛdɔn sira kan

142

-Ka waleyaw ani jogo

ɲumanw ni jugumanw nɔ

sɛgɛsɛgɛ minnu sirilen don

cɛ ni muso fila (2) ka

diɲɛnatigɛ cogoyaw la

-ka labɛn koloma dɔw kɛ

minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

ma ka janto kɛ hakɛlabatoko

la (ka kɛɲɛ ni musow ka

senyɛrɛkɔrɔ ye lakana ni

yiriwali kuntaala jan ani

kojugu minnu bɛ tali kɛ

hakɛlabatobaliya kan)

-Ka hakɛlabato tilennenya ni

damakɛɲɛni bonya waleyaw sigili la

senkan minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

sabatili ma

-Ka waleya kɛ ka se ka hakɛlabato don

walew kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

sabatili ma

(anpowɛrimiempowermentɛntsendonni

kolatigɛw labɛnni na)

-Ka yiriwali ni bɛn baara dɔw

sigi senkan sigida kɔnɔ ka

kɛɲɛ ni hakɛlabato taabolo ye

-Ka dɛmɛ kɛ ka ɲɛsin waleya

kɔrɔ ɲumanw lataa ɲɛ ma

hakɛlabatokow kan

-Ka se ka musow ni cɛw

sendon yiriwali taabolo la ani

bɛn sinsinni damakɛɲɛ kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Masalabolo

-Kalansen bolodalenw ni kalandengafew

-Sedeyawo misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-Sɛbɛn suguya wɛrɛw

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛtikunnafonidi ni kunnafonifalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la (TISETICE

Ni musow bɛnna a kan krsquo u sigi krsquou bolo fila da u senkan

Nin tun ye masajamana dɔ ye min ni masajamana caman wɛrɛw tun bɔlen de ɲɔgɔn fɛ

143

Masakɛ kelen masamuso kelen sɔrɔdasiw cikɛlaw ani baarakɛla wɛrɛw tun brsquoa kɔnɔ O nrsquo

a ta bɛɛ sariya tun tɛ musow bolo ka bɔ u ka duw kɔnɔ ani ka baara wɛrɛw kɛ minnu tɛ

musoyabaaraw ye

Sɔgɔma cɛw bɛ bɔ ka taa baara la ka segin wulw fɛ U mana na u bɛ dumuni ɲininkali kɛ ka

tila krsquou fara ɲɔgɔn kan terimaw ka marasibɔ kɛ walima dominobɔ Musow kɛra hɛrɛ la o u

ma kɛ hɛrɛ la o o trsquou ka sira ye Don dɔ la musow sera u danna Cɛw hakilila ko mun don

Nrsquou donna so dɔrɔn u ɛ fangatigiya jira u bɛ pɛrɛn an kun ani krsquoan tɔɔrɔCɛw mrsquoa faamu

halibi krsquoanw musow ka baara fanga ka bon Muso dɔ ko o la cɛw bɛ tan de koyi Anw de

brsquoan janto denmisɛnninw na ka du ladon ka fini nɔgɔw ko ka ɲɔ susu ni krsquoa bunte ka

dumuni tobi ani baara caman wɛrɛ fana Olu ta bɛnnen bɛ dominobɔ dɔrɔn ma krsquoan

datugulen to sow kɔnɔ yen O la muso jɛra krsquoa fɔ -An ka gɛrɛwu kɛ (baarabila) O cogo de

la musow ye baara bila Cɛw bɔlen foro la anrsquou ka baarɛyɔrɔw la u dabali bɛɛ banna

Dumuni tun ma tobi Finiw tun ma ko Musow tun tɛ so fana Baw balimamusow

kanimɛmusow furumusow maminɛmusow olu bɛɛ tun bɔra ka taa U tun taara u faraɲɔgɔn

duba dɔ kɔnɔ firiyatɔ dɔ fɛ yen dominobɔ ni marasibɔ la Hali masakɛmuso tun brsquoo kɛnɛ kan

Cɛ kelen si ma se krsquoa muso lasegin so

Cɛw tun yrsquoa fɔ u ni ɲɔgɔn cɛ ko Ɛ musow bɛ segin ka na so hali a tɛ mɛɛn Musow ko an tɛ

segin so fo aw ka hakili sɔrɔ O waati kɔnɔ cɛw yrsquoa ɲini ka musow ka baaraw kɛ nka o ma

ɲɛ kosɛbɛ U ye finiw ɲɛw tiɲɛ u kotɔla Denw tun tɛ ka kasi dabila Dumuniw tun bɛ sisi u

bolohellip ani u tora u kelen na O waati kelen na dugu musow ma sɔn ka segin u kɔ Cɛw bɛ

na an ɲini nin bɛɛ kɔ u yrsquoan tɔɔrɔliba min kɛ krsquoo yafa ɲini an fɛ Fa tun bɛ ɲini ka don cɛw

la U tun yrsquo u ka baara jɔ krsquou janto so la bawo musow tun ye u bolow bɔ baaraw la Dugu

cɛw nana a faamu kelen-kelen dɔɔnin dɔɔnin ko musow ka baaraw tun ka gɛlɛn U ma se ka

bɔ nin kalama cogo di fo sisan Musow tun bɛ u ka laɲini sɔrɔli sira kanhellipnka ko balalen dɔ

nana kɛ Ka cɛw ɲɛgannento sokɔnɔbaara jiriforow tun brsquoa la ka ja Baganw kɛra

yɛrɛmabilaw ye Alikama tun bɛ ka dɛsɛ masajamana kɔnɔ ani dumuniw fana Ko bɛɛ tun

yɛlɛmana ka kɛ kojugu ye Musow ni cɛw bɛnnrsquoa kan o la ka fɛɛrɛ dɔ tigɛ ka gɛlɛya in

ɲɛnabɔ Mɔgɔ kelen sugandira fan kelen-kelen bɛɛ la fɔkabɛn kama

Cɛw ye masakɛ sugandi musow ye masamuso di

Kulu fila jɛra ka ɲɔgɔnye kɛ yɔrɔ kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ la jiritu la dala kɛrɛfɛU tun diminen don

u nisɔn tun ka go Masamuso yrsquoi kanto - aw tun brsquoan datugu so kɔnɔ An tun brsquoarsquo lakana

dɔrɔn de kɛnɛmana kow ma Masakɛ yrsquoa jaabi ten Arsquo brsquoan kɛ I ko jɔw masamuso yrsquoi sinsin

o kan Jɔw wa hun An tun bɛ baara kɛ aw ye i nrsquoa fɔ baganw o kɛra masamuso ka jaabi

144

ye Anw fana dun Aw brsquoaw taw dɔn aw trsquoa fɛ krsquoanw taw dɔn Laɲini dɔw brsquoan fɛ krsquou dajira arsquo

la U filɛ nin ye Musow brsquoa ɲini yamaruya ka di u ma u ka to ka bɔ anrsquou ka se ka baara

wɛrɛw dege Dɔw tun brsquoa fɛ ka kɛ sɛnɛkɛlaw ye sojɔlaw bololabaarakɛlaw saripancew

fɔlikɛlaw kumalasurunya la baara suguya caman Masakɛ yrsquoa ɲɛ ɲugu krsquoi miiri dɔɔnin An

sɔnna nrsquoarsquo bɛ o de fɛ o bɛ kɛ arsquo ye A banna wa Masamuso yrsquoa ɲɛ kɔmi ka tɛmɛ ni kuma

ye - Ko wɛrɛ bɛ yen cɛw ka kan krsquo u sendon sokɔnɔbaaraw la Cogo di O kɔni Abada

Masamuso girinna ka wuli krsquoa ka finiba ta ka sira minɛ krsquo a bɛ taa I jɔ i jɔ A ka ɲi hellip An

sɔnnahellipAn bɛna sokɔnɔbaaraw kɛ Nka arsquo brsquoan dɛmɛ kanniw na masakɛ yrsquoo dajira a la

Masamuso sɔnna A tun ma dabɔ dɔ ka se sɔrɔ dɔ kan O de la ɲinifɛnw sɛgɛsɛgɛra kosɛbɛ

kelen-kelen ani ka hakililafalen kɛ u kan Sɔn kɛra dɔw ma dɔw latilenna walasa bɛɛ ka

wasa Bɛnkanɲini bannen masakɛ nrsquoa muso yrsquou ka masayabanfilaw don ani krsquou kuntilenna

kɛ kelen ye

Kalansenbolo bolofara kanlan degeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli -Ka kalanden cɛmanw ni musomanw ka

dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka kɛɲɛ ni

gɛlɛya dajiralen ye

- bɛ ɲininkaliw jaabi ani krsquou ɲɛfɔbrsquou ka

faamuyali fɔ gɛlɛya in kan

ɲininkaliw

jaabiwɲinini

cikanwbaaraw

waleyali

Bilali kalan hukumu kɔnɔ Baara kɛta1

Koɲɛnabɔta

bɛ diɲɛlatigɛ don o don ko dɔ dajira min

kɔnɔ baaraw danfaralen don cɛw ni

musow cɛ

bɛ ko in sɛgɛsɛgɛ ani ka hakililafalen kɛ

jɔyɔrɔw kan

Kelennabaara

Kulukɔnɔbaaraw kalan

ani sɛgɛsɛgɛli -Brsquoa ɲini u fɛ ka masalabolo kalan min

tɔgɔ ye laquoNi musow bɛnna a kan krsquou sigi

krsquou bolo fila da u senkanraquo

-bɛ kulubaaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin

cikan ninnu ye

1-Musow ni cɛw ka baaraw tun ye mun

ye yanni fɔɲɔgɔnkɔ cɛ

2-Fɔɲɔgɔnkɔ sababu bɔra mun na

bɛ masalabolo kalan

brsquou ka baara jaabiw dajira

Kulu 1 bɛ ɲininkali jaabi minnu bɛ tali

kɛ musow ni cɛw ka baaraw kan

Kulu 2 bɛ fɔɲɔgɔnkɔ kun sɛgɛsɛgɛ

Kulu 3 bɛ bɛn sɔrɔlen nafaw dantigɛ

minnu bɛ masajamana mɔgɔw ka

hadamadenyako ni sɔrɔko kan

Kulubaara

145

3- Fɔɲɔgɔnkɔ in ɲɛnabɔra wa

4-Bɛn nɔkun kɛra mun ye masajamana

mɔgɔw kan

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

bɛ kuluw ka ɲininiw ni kunnafoni

sɔrɔlenw kafoli labɛn

-brsquoa ɲini kulu kelen-kelen bɛɛ fɛ u krsquou

baara kuma kolomaw latɔmɔ krsquou kɛ

masalabolo ye katimu walima nataliye

min bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔlen bakurubafɔ

-Bɛ dalikunnafoni damadɔw di krsquoa ka

hakilila sɛmɛntiya ni waleyaw ye minnu

bɛ tali kɛ don o don kow kan ani

donkibaruya

bɛ baara kɛlɛnw dajira ani krsquou

walanwalan

kuma koloma latɔmɔnenw bɛ kɛ katimu

ye nataliyew ani masalabolow ka kɛɲɛ

ni se walanwalannenw ye

Jɛkabaara

Hakililafalenfalen

Dantigɛliwaati

kiimɛniBakurubajateminɛ

-brsquou bila u krsquou yɛrɛ ka baara kɛlenw nrsquou

ka kunnafoni walanwalannenw

sɛgɛsɛgɛ kalanni (taabolo kɔnɔkow

sɛbɛkɔrɔ faamuyali kiimɛni

dɛmɛnanwminɛn) Degeli (baara kɛtaw

lakikaya kɔnɔkow kalanden

cɛmanmusoman taabolow ni jogow

sɛbɛkɔrɔ faamuyali hakɛ)

Kuma kɛra ko minnu kan u bɛ olu

bakurubafɔ nrsquou yɛrɛ ka daɲɛw

nataliyew walima katimu ye

Kelennabaara

Kuluw ka baara

Hakililafalenfalen

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Ka ɲɔgɔlɔnba dɔ labɛn krsquoa waleya min

bɛ masalabolo danfara kɔnnenw filiw

latilenni cogoyaw ɲɛfɔ

Bɛ ɲɔgɔlɔnba labɛn ani krsquoa bɔ Kulubaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

146

KALANBOLO 6 FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI

ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN

laquoYɔrɔ saniyali ka di bɛɛ ye nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲaman cɛ raquo1

1 Zan YanniJean Yanne [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ jajɛra 15062012 httpscalettsansrhettwardpresscom

20090530tout-le-monde-veut-saver-la-planete-mais-personne-ne-veut-descendre-les-poubelles

147

FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI

ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN

1 Forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa lamini

2 Yiriwali kuntaala jan

ɲɛbila

Sigida nrsquoa lamini hakɛ danfɛnkanɲinini ladamu taabolow yiriwali kɛnɛya ani bɛn sɔrɔli hakɛ

olu minnu sinsinnen bɛ damakɛɲɛni ni fisamanciyabaliya jɔsen baju kan u sirilen tɛ

hadamaden kelen dɔrɔn na jamakulu kɔnɔ nka u bɛ tali kɛ fana bunadama kan ka da a ka

danfɛnya yɔrɔ kan O la sa Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan bɛ

hakililajigin kɛ krsquoa jira ko laquo fasojama bɛɛ ka kan ni sigida nrsquoa lamini mumɛ anrsquoa ɲuman sɔrɔli

hakɛ ye min brsquou ka ɲɛnamaya sabatiraquo

O nrsquoa taa bɛɛ yɔrɔ minnu na ni dɔnbaliya ani mɔgɔlafilikunnafoni bɛ se ka kojugu lase mɔgɔ

ma diɲɛlatigɛ kɔnɔ forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini sabatili kuntaala jankow ye ko

kolomayɔrɔba ye o yɔrɔw la sango Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɛrɛnkɛrɛnnenya

Afiriki tilebinyanfanjamanaw

Sedeyawo bɛnkan ka ɲɛsin demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman ma brsquoa jira ko demokarasi

bɛn politiki basigi ani hadamadenjɛ tilennenya tɛ se ka sira sɔrɔ mara kɛcogo ɲuman sariyaw

O sira kelen in kan diɲɛ ɲɛmɔgɔw bɛnna a kan krsquoa jira jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba

ka lajɛ senfɛ san 2002 sɛtanburukalo la sanbakelennako kunkan ko laɲini ninnu ka don

bakuruba kuntilennaw kɔnɔ minnu bɛ se ka kiimɛ ani minnu kuntaala danbɔlen don krsquoo tɔgɔ

da sanbakelenna kuntilennaw yiriwali kama (OyɛmudeOMD)

Afirikitilebinyanfan jamanaw bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa yiriwaliko la kɛnɛya laseli bɛɛ ma jamana

sɔrɔfɛnw tilako ɲuman sigi bɛn ani demokarasi sinsinni na nrsquou ye fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛ ka

faantanya kɛlɛ fiɲɛbanaba ni fiɲɛbana ani sɔrɔko dɛnkɛrɛfɛ olu minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw

lajuguyali ani basigibaliya ju la

148

Haminankoba min bɛ gɛlɛya in kɔnɔ o ye politiki kisɛmaw ani nafamaw labɛnni nrsquou waleyali ye

minnu brsquoa to forobakɛnɛya gɛlɛyaw bɛ ɲɛnabɔ ani ka janto kɛ sigida nrsquoa lamini kɛnɛman ani

kuntaala janko la

O hakilila dantigɛlen in hukumu kɔnɔ sedeyawo jamana kelen-kelen ka kalanko taabolo ka

kan ka tali kɛ hakilila fɔlen ninnu na krsquou don kalan kirikilɔmuw kɔnɔ ani baaradegekalan

taabolow ka ɲɛsin karamɔgɔ cɛman musomanw ma kalanden kɔrɔbaw ani lakɔlidenw

O sira kelen kan masalakun in ɲɛsinnen bɛ forobakɛnɛya ma anrsquoa ni sigida nrsquoa lamini bɛ tali

kɛ ɲɔgɔnna cogo min yiriwali kuntaala jan sabatili bolodaliko ɲuman hukumu kɔnɔ

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako

ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama

Kalanbolo masalakun bolofaraw

1Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

2Yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako

ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw dɔn

Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw dɔn

Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ

Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyaw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ

Ka sigida nrsquoa lamini marali walew ani forobakɛnɛya lakana yiriwa

Ka wale ɲumanw kɛ ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw kɛlɛli ma

Kɔnɔkow

1 Forobakɛnɛya

149

aKɔrɔ

Forobakɛnɛya bɛ se ka ɲɛfɔ cogoya caman na A bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ laquo Forobakɛnɛya ɲɛnini

farikolow hadamadenya hakiliko ani seko ni dɔnko sira kan cogo dɔ la ani cogo wɛrɛ la ni

waleyaw ye minnu bɛ se ka jamanadenw ka kɛnɛya sabatiraquo Forobakɛnɛya ɲɛnini bɛ se ka

jate fana i nrsquoa fɔ mɔgɔ kelen-kelen jamakulu ani jamanaden bɛɛ ka kɛnɛya sabatili krsquoa

sababu kɛ u ka kɛnɛyako matarafali wulikajɔw ye

An bɛ se ka hakililajigin kɛ ɲɛfɔli kɔrɔ dɔ kan min bɔra Sarili Eduwari Winsilo ka

dɔnniyaɲɛninigafe kɔnɔ san 1920 laquo Forobakɛnɛya ye dɔnniya ni fɛɛrɛw ye ka banaw kunbɛn

ka diɲɛlatigɛ kuntaala janya ka kɛnɛya sabati ani ka farikolo to ɲumanya la ni sigidalamɔgɔw

ka jɛkabaara labɛnnenw ye sigida nrsquoa lamini saniyali kama banakisɛw sɛgɛsɛgɛli jɛkuluw

kɔnɔ hadamaden ka ladamu a yɛrɛ ka kɛnɛya taabolow kan kɛnɛya cakɛdaw ni dɔgɔtɔrɔw

labɛnni walasa ka kɔn ka banaw ɲɛnini ani krsquou furakɛli ɲɛsigi Ka hadamadenya sabatilifɛɛrɛw

sigi senkan minnu bɛ basigi lase hadamaden kelen-kelen bɛɛ ma krsquou ka kɛnɛya sabati Nin

bɛɛ kɛkun ye hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se cogo min krsquoa ka hakɛw nafaw bɔ minnu bɛ

tali kɛ a ka kɛnɛyakow ni si kuntaala jan sɔrɔli la

O de la diɲɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ kɛnɛyako ma o

ka baarakɛjɛkulu senfɛ san 1953 o yrsquoa jira ko jɔyɔrɔ min ka kan ka di mɔgɔ kelenkelenna ni

jamakulu ma ladamuni baaraw la kɛnɛyako siratigɛ la o nafa ka bon Nka min jateminɛna

kosɛbɛ baarakɛjɛkulu in fɛ o ye hakililaw lafɛrɛli ye minnu bɛ tali kɛ forobakɛnɛyako

ɲɛnabɔcogo la O lafɛrɛli brsquoa wajibiya ka kɛnɛyako wale bolofara bɛɛ don ɲɔgɔnna ka kɛ

taabolo kelen pewu ye saniyako banaw ɲɛsigili banabaatɔw furakɛli ani nɔgɔyabaatɔw

tɔpɔtɔli

Kabini o waati la sɔn kɛra a ma ko furakɛliw labɛnni fana ye forobakɛnɛya baara jɔnjɔnw dɔ

ye

O nrsquoa ta bɛɛ a ka kan ka pereperelatigɛ ko forobakɛnɛyako bɛ ka danfara don a ni banafurakɛ

dɔnniya ɲɛɲini cɛ sira fila kan kɛrɛnkɛrɛnnenya la

- A brsquoi banban kosɛbɛ banakunbɛn kan ka tɛmɛ furakɛli kan

- A bɛ jamakulu ka kɛnɛyako sabatili bila hadamaden kelen-kelen ta ɲɛ

b Forobakɛnɛya gɛlɛyaw Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɔnɔ

150

OmɛsiOMS ye sɛbɛn dɔ labɛn min bɛ tali kɛ laquoAfirki jamanaden miliyɔn 738raquo17 ka kɛnɛyako la

san 2006 nowanburukalo tile 20 na

Bi-bi in na Afiriki gunkanjamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 1073487000 ye

Sedeyawo jamana 15 jamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 322990000 ye⁵

OmɛsiOMS yrsquoa pereperelatigɛ a ka laselisɛbɛn kɔnɔ ko laquoAfirikiraquo jamana minnu bɛ Tɔn kɔnɔ

olu ka sɔrɔ yiriwali bɛ kɛ ni jamanadenw ka kɛnɛya ɲuman ye bawo a dilanbaaw yrsquoa jira kolaquo

kɛnɛyabaliya bɛ na ni jamanadenw ka faantanya banbali ye basigibaliya faantan sinsinni

mɔgɔ sata cayali sɔrɔtaw dɔgɔyalihellipraquo

O nrsquoa ta bɛɛ Afiriki kɔnɔ forobakɛnɛya gɛlɛyaw ka ca kosɛbɛ O ko fanba bɛ tali kɛ banakisɛw

jɛsɛnni gɛlɛyaba kan i nrsquoa fɔ sida banakisɛ sumaya ani sɔgɔsɔgɔninjɛ olu minnu bɛ mɔgɔ

miliyɔn 3 ni kɔ faga san o san O mɔgɔ sataw la denɲɛrɛnin ni denmisɛnnin ka ca krsquoa sababu

maramafɛnnakɛlɛw ni kɛnɛyako gɛlɛyaw ye

c Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma

Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoa to kalanden cɛman ni kalanden musoman ka dɔnniyaw

ni jogow sɔrɔ minnu bɛ kɛ sababu ye u ka se

Ka ko dɔ juguyali bali

Krsquou yɛrɛ lakana

Ka dɛmɛ don mɔgɔ wɛrɛ ma

3Lomɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20[ ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ

lajɛlen 15062012

httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1

4Omɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ

lajɛlen 15062012

httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1

5Censusgov People and householdInternational programsmain dataInternational data basesan

2012 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidre gionphp

151

Ka hakilijagabɔ sabati

Ka se ka sugandili kolomaw kɛ

krsquou yɛrɛ ta

Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoi sinsin tɛmɛsira kunbaw kan minnu labɛnnen don ka kɛ

kalansen koloma wolonwula (7) ye

Saniya

Dumuni kɛko ɲuman ladamu ani farikololabaraliw sinsinni

Lakalanni baloko ɲuman na ani farikolon sinsinni

Ladamu ka ɲɛsin cɛnimusoya bangekɔlɔsi fɛɛrɛw sɔrɔli ani tangali sida ni kafoɲɔgɔnya

banaw ɲangataw ma

Janto-n-yɛrɛ-la matarafali

Faratikow dabilali

Dɛmɛ ka ɲɛsin binkanni kunbɛnni nrsquoa kɛlɛli ma

Degun ɲɛsigili

Lakalanni jɔyɔrɔfa la ka ɲɛsin faratikow ma (lakalanni dɛmɛ kunfɔlɔw la)

II-Sigia nrsquoa lamini

a Kɔrɔ

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani

yiriwali kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

Ne jamanakalankaramɔgɔ bolo sigida nrsquoa lamini bɛ jate hadamadenyako dɔnniya fɛ min bɛ

hadamadenya kɛ a ka laɲini bakolo ye O de kosɔn hadamadenyako dɔnniya la janto ka kan

ka kɛ sira la min bɛ tali kɛ mɔgɔw ni sigida fɛnw na (fiɲɛ ji farakuruw jiri ni dugukolo

fɛnɲɛnamakuluw)

Siraw ninnu ɲagaminen don bawo u brsquoa jira krsquou donnen don ɲɔgɔn na a mɛɛna i nrsquoa fɔ

jamakuluw ni kungow

152

Hadamadenw sigicogo dugukolo kan o ye an fɛ dɔnniya koloma ye min brsquoa wajibiya miiri ka

kɛ daɲɛw ani hakililakuluw kan i nrsquoa fɔ nimafɛn sugu cayali daminɛwaati falenfɛnw walima

hamadenw sigicogo kɔlɔlɔ18

Tariki dɔnniya jɔyɔyɔ ka bon sigida nrsquoa lamini kow cɛla

jamanakalankaramɔgɔw fana ye tarikikalankaramɔgɔw ye Sigiyɔrɔ kɛnɛ hakɛ fana jɔyɔyɔrɔ ka

bon kosɛbɛ jamanakalankaramɔgɔw bolo Ka baara kɛ sigida nrsquoa lamini kan o fana ye ka

sigiyɔrɔ kɛnɛ labɛnniko anrsquoa yiriwali ɲɛnabɔ Kumalasurunya la sigida nrsquoa laminiko bɛ hakilila

koloma naani de bolo

Hakilijagabɔ kɛli sigida sɔrɔw kan minnu nafa dɔnna sigida nrsquoa lamini labɛnni nrsquoa

labaarali la

Yɔrɔw cogoyaw bɛ se ka kɛ gɛlɛya ye kɛnɛw labaarali la

Faratiw

Kɛnɛ nrsquoa kanfɛnw anrsquou tigiyako

Hakilila fɔlen ninnu bɛ boli fɔɲɔgɔnkɔw anrsquou waleyabaaraw kan An bolo jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

siraw jɔyɔrɔba bɛ sigida nrsquoa lamini masalakun kɔnɔ

b- Sigida nrsquoa lamini kalan

Hakilila kɔrɔw

laquoKalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o ye danbew lakodɔnni ni hakililaw fɛsɛfɛsɛli tɛmɛsira ye

minnu bɛ sew ni jogow yiriwa ka mɔgɔw cɛsiraw faamuya u ka seko ni dɔnkow anrsquou dacogo

Ladamu ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o bɛ tali kɛ fana bɛnkan tali ni jogo yɛrɛ degeli taasira

la ka bɛn sigida nrsquoa lamini ɲuman ma raquo (IyuseniIUSN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin kungo lakanani

ma san 1971)

18Mɔgɔw sigicogo yɔrɔw lalaquotɛmɛsira min fɛ hadamadenjɛkuluw bɛ sigida nrsquoa lamini fɛn dalenw

bayɛmɛma walima krsquou labɛn(kungo fɛnw tiɲɛnibangamaradugubaw sigiliw nrsquou bonyaliw ani izinibaara

olu ye mɔgɔw sigicogo yɔrɔw la kun kolomaw dɔw ye)raquo

Sun Daɲɛw kɔrɔw tubabukan na gafe ba nrsquoa tɔgɔ Lawurusi[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwlarousefrdictionnairesfrancaisanthropisation2o

153

laquo Kalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini yiriwali kuntaala jan ma o ye kalan ye min bɛ danbew fɔlɔ

bila ɲɛ Lakalanni kalansen bolofara minnu bɛna labɛn an fɛ olu ka kan krsquoa to an krsquoa faamuya

ko dugukolo ye bɛɛ nafalan ye an ka kan krsquoan janto min na O kalan in ka kan ka na ni

senyɛrɛkɔrɔ ye min brsquoa to mɔgɔ kelen o kelen krsquoi hakilijagabɔ ka ŋaniya ta ani ka waleya kɛ a

yɛrɛ ma A ka kan ka na ni jɔyɔrɔfa ye min brsquoan bila o waleyaw kɛli la anrsquoa ka kan ka

jamanaden bɛɛ kɛ demokarasi danbew matarafabaaw ye ani wulikajɔ kɛbaaw sanga ni waati

bɛɛraquo19

Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw

Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw ye ka hadamadenkuluw ni hadamaden kelen-kelen dɛmɛ

- Ka faamuyali ɲuman sɔrɔ sigida nrsquoa lamini kan ani gɛlɛya minnu dulonnen brsquoa la krsquou

lafaamuyali nɔgɔya ko ninnu kan

- Ka faamuyali ɲuman suguya caman ni dɔnniya koloma sɔrɔ sigida nrsquoa lamini nrsquoa gɛlɛyaw

kan

- Ka danbew kɔrɔ dɔ dɔn ani ŋaniya ɲuman dɔw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma walasa olu bɛ se

krsquou sendon kɔsɛbɛ sigida nrsquoa lamini yiriwali la anrsquo a lakanani na

- Ka sew dɔn minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini ɲɛfɔli ma ani sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wulili ma

- Ka waleyaw kɛ ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wuli

Kalanbolo bolodali

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati

19 Dɛmɛjɛkulu PlanetrsquoEre ka gafefitinin[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwplanetereorgancien-sitetelech-docplaqette-ongpdf

154

Kalandegeli kuntilennaw

Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn

Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ

Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyafɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ

Ka sigida nrsquoa lamini marali waleyaw ani forobakɛnɛya lakana yiriwa

Ka jogo kolomaw ta ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw ma

Kuntaala lɛrɛ 14

Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw

Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

gɛlɛyaw ma

Baara bolodalikatimu

kalansenbolow Sewkoɲɛdɔnw kɔnɔkow fɛɛrɛw Kuntaala

1 -Ka hakililaw ɲini krsquou dɔn ani

krsquou faamuya

Sigida nrsquoa lamini

forobakɛnɛya

Dɔnniyaw ni hakililaw

sirilenw Sigida nrsquoa

lamini ni forobakɛnɛya

la

-Sɛbɛnw ɲinini

(minnu

sɛbɛnnen don

mansin na

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-Kulubaara

-hakilila

fɛsɛfɛsɛli

lɛrɛ 2

2 Ka Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw

suguyaw ɲini krsquou dɔn

Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw

lɛrɛ 2

3 Ka sira don Sigida nrsquoa

lamini ni forobakɛnɛyako

gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ

-Hadamaden ka tiɲɛni

waleyaw sigida nrsquoa

lamini kan

lɛrɛ 2

155

-sigida nrsquoa lamini tiɲɛni

kɔlɔlɔw forobakɛnɛya

kan

- hakililaɲini

-hakililafalen

sinsinnen

4 Ka yiriwalifɛɛrɛ dɔw labɛn

ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

lasaniyali ani forobakɛnɛya

taabolo ɲumanw ma

forobakɛnɛya ɲuman dɔ

sinsinni fɛɛrɛw waleya

lɛrɛ 2

5 Ka Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya masalakunw

don kalanbaara la

- kalansow bolofaraw

dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

dilanni

-Kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

kɛli

-Kalansenninw kiimɛni

- Kalansenlabɛnsɛbɛn

bɛrɛbɛnnenw labɛnni

lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati

Kalansen tɔgɔkalan hukumu kɔnɔ Sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw

Kalandegeli kuntilennaw

-Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

156

-Ka sira don Sigida nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ

Kɔɲɛdɔn layiriwataw

Koɲɛdɔnw

Kalanw(Dɔnniw) sira kan Jogow(taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow)sira kan

-Ka forobakɛnɛya ɲɛfɔ

-Ka sigida nrsquoa lamini hakilila

ɲɛfɔ

-Ka jogo ɲumanw ani

taabolow ta ka ɲɛsin sigida

nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya

ma

-Ka sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw ɲɛfɔ

-Ka sira don sigida nrsquoa lamini

ni forobakɛnɛya cɛ

-Ka sigida nrsquoa lamini saniyali

lafasa

Kuntaala Lɛrɛ 3

Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw

Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

gɛlɛyaw ma

Kalan degeli kalansenbolo bolofara walanwalanni

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛman ni Kalanden cɛmanw ni

musomanw ɔ musomanw

labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Kakalanden cɛmanw

musomanw ka dɔntaw hakɛ

dɔn sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya siratigɛw la

-Bɛ ɲininkaliw jaabi

-Bɛ gɛlɛyaw fɔ ani ka

sɔsɔli kɛ u kan

- Jaabi ɲuman

sugandili

-Kulubaara

-Hakililafalen

kuluw ni ɲɔgɔn cɛ

-Hakililaɲini

Bilali kalan hukumu 1- kalanden cɛmanw -Kuluw kelenkelenna bɛɛ -Hakililaɲini

157

kɔnɔ musomanw ka sigida cogoya

ɲɛfɔli kɔfɛ yɔrɔ dɔ walima jaw

ni fotow dɔw lajɛli minnu bɛ

tali kɛ sigida nrsquoa lamini cogo

suguyaw kan karamɔgɔ

cɛman karamɔgɔ musoman

bɛ ɲininkaliw kɛ

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u ka sigida nrsquoa

lamini gɛlɛyaw latɔmɔ o kɔfɛ

a bɛ ɲininkali damadɔ labɛn

minnu bɛ tali kɛ sigida nrsquoa

lamini lakanani kan ani sira

min brsquoo ni forobakɛnɛya cɛ

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u ka gɛlɛyabaw

ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali kɛ

sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya la

2- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ kalanden

cɛmanw musomanw tila kulu

4 ye ka bɛn ni masalakun 4

ma

-ɲɛfɔli ni sigida ladonko ɲuman

-lakana latanga ani ladamu ka

ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma

-sira donni forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini cɛ

-forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa

lamini gɛlɛyaw jamana kelen-

kelen ani diɲɛ kɔnɔ

brsquoa ka dɔntaw fɔ sigida

nrsquoa lamini ani

forobakɛnɛya gɛlɛyaw nrsquou

kan

-Karamɔgɔ cɛman

karamɔgɔ musoman ka

dɛmɛ kɔnɔ ye kalanden

cɛmanw musomanw bɛ

ɲininkaliw ɲini krsquou dɔn

minnu bɛ tali kɛ

forobakɛnɛya ani sigida

nrsquoa lamini kan

-Sɛbɛnw dilenw lajɛli ani

sɔsɔli senfɛ kuluw kɔnɔ

kalanden cɛmanw

musomanw bɛ ɲininkaliw

dilenw jaabiw sɛbɛn ani

krsquou ɲɛfɔ

-Kulubaara

-Lasali

ɲininkaliw-jaabiw

-sɛbɛnw ɲinini

(minnu sɛbɛnnen

don mansin na ani

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

Hakililafalenw

kuluw kɔnɔ

158

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw

kɔmaseginniHakililafa

len

- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ waati dɔ dantigɛ

kulu saba ninnu kelen-kelen

bɛɛ ye u krsquou ka jaabiw ɲɛfɔ

Kulu kelenkelenna brsquoa ka

baara kɛlen ɲɛfɔ ka kulu

tɔw ka ɲininkaliw jaabi

- Dantigɛliwaati

hakililafalen

- Hakilifalen

sinsinnen

Sinsinni ani kuma

koloma latɔmɔnenw

bakurubafɔ

- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ sɔnni kɛ

bɛnkanhakililaw ma ka ɲɛsin

masalakun kalannen ma ani bɛ

farakanhakililaw di

O la sa

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ nin hakililaw

basigi

- Hakilila kolomaw minnu

sirilen bɛ forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini na

-sigida labɛnni nrsquoa lakanani

baaraw anrsquou nafaw

- sigida nrsquoa lamini lakanani

fɛɛrɛw jamana kelen-kelen bɛɛ

kɔnɔ sedeyawojamanaw kɔnɔ

ani diɲɛ kɔnɔ

-sira donni sigida nrsquoa lamini

forobakɛnɛya ani yiriwali cɛ

-danbe sirilenw sigida nrsquoa

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ jaabi

sɔrɔlenw sinsin ani ka

dɔnniya kuraw kuma

kolomaw latɔmɔ krsquou

bakurubafɔ

-Hakilila koloma minnu bɛ

tali kɛ forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini kan

-Sigida labɛnni nrsquoa

lakanani baaraw anrsquou

nafaw

- sigida nrsquoa lamini

lakanani fɛɛrɛw jamana

kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ

sedeyawojamanaw kɔnɔ

ani diɲɛ kɔnɔ

-Sira donni sigida nrsquoa

lamini forobakɛnɛya ani

yiriwali cɛ

-Danbe sirilenw sigida nrsquoa

lamini na

-hakililafalen kuluw

ni ɲɔgɔn cɛ

159

lamini na

-ladamuni nafa ka ɲɛsin

forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa

lamini ma min jatelen don i nrsquoa

fɔ hadamadenw ka hakɛw dɔ

-Ladamuni nafa ka ɲɛsin

forobakɛnɛya ani sigida

nrsquoa lamini ma min jatelen

don i nrsquoa fɔ hadamadenw

ka hakɛw dɔ

Kiimɛnibakurubajate

minɛ

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ baaraw kiimɛni

dajira nin cogow la

-ɲininkali datugulenw

(jaabikelenma) ɲininkali jaabi-

ɲumansugandilama

- fɛɛrɛ nɔgɔw sigili senkan ka

kalanden ka kalandenw ka

dɔntaw sɛgɛsɛgɛ sigida nrsquoa

lamini nafaw kan krsquoa ɲini krsquoo

dɔn forobakɛnɛya ni danbew

cɛsiraw fɛ

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ jaabiw

sɛbɛn kuluw kɔnɔ anrsquou

kelen kelen

ɲininkaliw-jaabiw

Kelennabaara

walima kulubaara

Dɔnniya sɔrɔlenw

latɛmɛni waleyali

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman

-bɛ kalandencɛmanw

musomanw dɛmɛ ka

kɛnɛya tɔgɔlatɔn sigi senkan

ani kungoko tɔgɔlatɔn

-brsquoa ɲini ka sigida nrsquoa lamini

ani forobakɛnɛya masalakun

sɛbɛn seko ni dɔnkow tɔn dɔw

ka baaraw kɔnɔ

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ

kɛnɛyako ni kungoko

tɔgɔlatɔn sigi senkan u

ka kalanyɔrɔ walima u ka

sigida la

-ɲɔgɔnye

- Hakililafalen

-ɲɔgɔlɔnbɔ

160

Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin

Kalandegeli kuntilennaw

Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε

Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ

Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ

Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali

kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ

Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma

Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ

Kɔnɔkow

Yiriwali kuntaala jan

aKɔrɔ

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

laquo Yiriwali kuntaala jan bɛ na ni siga-siga hakilila dɔw ye

Fɔlɔ n bεna hakililajigin kε ko yiriwali kuntaala jan ye hakilila miirilen ye kungolakanajεkuluw fε krsquoa

daminε san 1970 kɔnɔnaw na ka da dugukolo ni jamakuluw maracogo kɔlɔlɔw kan yanni

Burunditilandi bεnkansεbεn ka ta Sinsin kɛra kasaara juguw jateminɛni kan ka taabolo in labɛn

Filanan jogo ɲumanko bε yiriwali kuntaala jan hakilila yεrε cεma kan kungoko sɔrɔko ni

hadamadenyako O ye ka damakɛɲɛbaliya kɛlɛ ka tilennenya sinsin mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛTaabolo brsquoi

sinsin baju saba kan kungoko sɔrɔko ani hadamadenyako

Sabanan a tɛ se ka fɔ ko yiriwali kuntaala jan ye dɔnniya ɲinini kεyɔrɔ ye ka da a kan dɔnniya

jiralanw trsquoa kɔnɔ A labɛnni bɛ to senna waati bɛɛ la wa a bɛ tali kɛ politikiko kan ka tɛmɛ dɔnniya

kan Kabini san 1980 labanw na hakilila in yɛrɛ jɛnsɛnni kɔfɛ kɔrɔ bi naani sɔrɔla a la Olu tun bɛ tali

161

kɛ taabolow la ka kɛɲɛ kɛnyɛrɛyehakilila ma

Naaninnan yiriwali kuntaala jan bε se ka na ni taabolo danfaralenw ye setigijamanaw kɔnɔ ani

faantajamanaw kɔnɔ Setigijamanaw kɔnɔ dɔnnikɛlaw ni ɲininikɛlaw bɛ ɲininkali kɛ ni yiriwali

taabolo min bɛ senna nrsquoo bɛ to a cogo la Sariyaw ka caya o kan yɔrɔw bεε la Diɲεlatigɛ kεko

ɲuman ba hakilila (bakurubafɔ la ɲɛtaa sabatili dugukolo kan) faamuya ka di jamanadenw fɛ wa o ko

bɛ ka don ba la ladamu siratigɛw la

Yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ sɔrɔko taabolo sugandili ɲininkali bε kεYala an ka an ka yiriwali

taabolo yεlεma wa Yala an bε se ka sɔn a ma ko mobili bε siniwa mɔgɔ mliyari 1 ni murumuru 3 bεε

bolo wa Yala an krsquoa ɲini jamanadenw makow ka ɲεnabɔ kasɔrɔ an ni yiriwali min kan o ɲɛ ma

sɔrɔ Diɲɛ jamanaw tɔgɔlagɔfɛrɛnaman sigili senkan min brsquoi janto dugukolo ni dantanfɛnw na yala o

bɛ faamuya wa O de bε na ni jamanadenw ka dɔnɲɔgɔnya ni mara kɛcogo ɲuman hakilila ye

Yiriwali kuntaala jan i nrsquoa fɔ a fɔra cogo min na setigijamanaw kɔnɔ o bε na ni gεlεya ye

yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ dantanfɛnw latangali hami wulili o bɛ na ni ɲininiw sigili ye senkan

minnu ɲɛsinnen bɛ yamaruyasɛbɛnw labɛnni ma ka tɛmɛ hadamadenw lakanani kan mɔgɔdalaɲini

nasiraw la ni laquo maraliko kura raquo dogolen tɛ hakilila in kɔfɛYiriwali kuntaala jan bε sendonni kofɔ min

ma yamaruya O de ye setigijamanaw mɔgɔ cεsirilenw dɔw ka laɲini ye ka faantanjamanaw ma

walasa ka dantanfɛnw lakana

O de la n sigalen tε kosεbε bawo n sɔnnen don hakilila in kɔnɔko dɔw ma O nrsquoa ta bεε n ka

kɔsannaɲininiw brsquoa to n ka n janto n yɛrɛ laraquo

b Yiriwali kuntaala jan kalan

Yiriwali kuntaala jan kalan (EDEDEEDD) brsquoa to diɲε ferekecogo ka faamu dɔnniya mɔgɔya

taabolo ɲuman ani fasodenɲumanya nasiraw la Yiriwali kuntaala jan kalan bɛ kalansen

bolodalenw kɔnɔ

Sigida nrsquoa lamini kow sɔrɔkow hadamadenya ni seko ni dɔnko kow ni ɲɔgɔn cε siraw

faamuyali o bɛ kalanden cεmanw ni musomanw dεmε nin ko ninnu faamuyali la kosεbε

Hadamadenjεkuluw siriɲɔgɔnna

Jogo ɲumanw tali minnu bε damakεɲεni ninnu don ba la

Nafa min bɛ ɲɔgɔndɛmɛ na diɲɛ kɔnɔ

Yiriwali kuntaala jan kalan laɲini jɔnjɔn ye ka fεεrεw di jamanaden nataw ma u ka se ka

sugandiliw ni kɛ ka hakilijagabɔw kε yiriwali kuntaala jan gεlεw kan minnu brsquoa to u bɛ se ka

kolatigɛliw kɛ ani ka baara kɛ ni hakili ye krsquou yɛrɛ ani jamana nafa

162

Kalanbolo baara bolodalen

Masalakun bolofara 2 Yiriwali kuntaala jan

Masakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin

Kalandegeli kuntilennaw

Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε

Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ

Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ

Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali

kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ

Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma

Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ

Masalakun bolofara 2nan Yiriwali kuntaala jan

Kuntaala Lεrɛ 16

163

MinεnDɛmɛnanwSεbεnw

Sedeyawo misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara

dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan

jamanaw ni diɲε sariyaboliminεnw Afiriki bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin hadamaden ni fasojamaw ka

hakεw ma min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda 21nan

bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo kan

jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw kana

ladon Afiriki kɔnɔ adw

Baara bolodalisεbεn

Kalansenbolo

bolofara

SeKoɲεdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fεεrεw Kuntaala

1 Ka yiriwali kuntaala jan

hakililaw dantigε

Hakilila minnu bε tali kε yiriwali kuntaala

jan ani sigida nrsquoa lamini na

- Sεbεnɲiniwi (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na ani minnu bε

εntεrɛnεti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛsɛli

- Hakililafalen

Lεrɛ2

2

Ka gεlεyaw ɲini krsquou dɔn

minnu bε yiriwali

kuntaala jan bali ka

waleya

Sigida nrsquoa lamini gɛlɛya minnu bɛ boli

yiriwali kuntaala jan kan

Lεrɛ 2

3

Ka sigida nrsquoa lamini

gεlεyaw ni yiriwali

kuntaala jan waleyali siri

ɲɔgɔn na

Sigida nrsquoa lamini tiɲεni kɔlɔlɔw yiriwali

kuntaala jan kan

Lεrɛ2

4 Ka yiriwali kuntaala jan

ɲεtaa fεεrεw tigε

Yiriwali kuntaala jan waleyali sabatili

fεεrεw

Lεrɛ 4

5

Ka yiriwali kuntaala jan

gɛlɛya don kalan baara

kεtaw kɔnɔ

- Kalan dakun bεε dɔnnikεminεnw ni

kalanbaaraminɛnw sεgεsεgεli

- Kalansensεbεnw labεnni

- Kalansenbolo bolofara kalandegeli

waleyali

- Kalansenbolo bolofara kalan

bolofaranin kiimεni

- Kalansenlabεnsεbεn mabɛnnen dilanni

Lεrɛ6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2nan Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

164

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli

ma yiriwali kuntaala jan sabatili kama

KalanDegeli kuntilennaw

Ka baara kεtaw bolodasɛbɛn dɔ labɛn yiriwali kuntaala jan sabatili kama

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Yiriwali kuntaala jan sabatili

Koɲεdɔn layiriwataw

KOɲɛDƆN

Kalan sira kan Jogo sira kan Fεεrεw sira kan

- Ka yiriwali kuntaala jan ɲεfɔ

- Krsquoi ka yɔrɔ sigida nrsquoa lamini

gεlεyaw ɲini krsquou dɔn

Ka fasodenɲumanya jogo ta

sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli la

- Ka yiriwali kuntaala jan cogoyaw dantigε

- Ka i ka yɔrɔ ladonni anrsquoa lasaniyali baaraw

Kuntaala Lεrɛ 6

MinεnDɛmɛnanw

Sedeyawo ka misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara

dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan

jamanaw ni diɲε sariyasɛbɛnw Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakεw

lafasali kan min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda

21nan bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo

kan jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi Bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw

kana ladon Afiriki kɔnɔ adw

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

165

Karamɔgɔ cεmanmusoman Kalanden cεmanwmusomanw

Labɛn

kɔrɔdɔnnen kɔrɔ

sɛgɛsɛgɛli

bɛ kalanden cɛmanmusoman sendonni

anlsquoa ka seko ni dɔnko hakε sɛgɛsɛgɛ ka

ɲεsin hakilila kalantaw ma

bε ɲininkaliw jaabi

bε yiriwali kuntaala jan kuma fɔ ka ɲɔgɔn

fɛla ɲini a kan

- jaabi ɲuman

sugandili

-Kelennabaara

- Hakililaɲini

- Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

- bɛ waleya dɔ kɛli dajira walima ka jaw

ni nataliye dɔw sɛbɛkɔrɔ lajɛ

- brsquoa ɲini kalanden cεmanmusomanw fε

u krsquoa jira ko hadamaden sabatili tɛ sira

sɔrɔ sigida nrsquoa lamini sabatili kɔ

- Karamɔgɔ cεmanmusoman bε sigida

nrsquoa lamini kunnafonisεbεnw bila

kalanden cεmanwmusomanw ka bolo

kan (yɔrɔ saniyalen yɔrɔ nɔgɔlen

ɲεfɔli ɲεnamaya cogoya fanga bε se ko

minnu kɔrɔ hellip) ani yiriwali kuntaala jan

kan ka laban krsquoa ɲini u fε u ka sigida

nrsquoa lamini ɲεfɔ ani ka yiriwali kuntaala

jan cogoyaw dantigε

- Kalanden cεmanmusomanw bε ko in

waleya walima ka ɲεgεnw ni jaw sɛbɛkɔrɔ

lajε

- brsquoa jira ko sigida nrsquoa lamini sabatili tɛ sira

sɔrɔ jama ka kεnεya sabatili kɔ

- Kalanden cεmanmusomanw bε sεbεnw

lajε ka ɲininkaliw jaabi

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- Kɔlɔsiliw

Hakililaɲini

- Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw

kɔmaseginni

bɛ dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw

kulusigili la ka kɛɲɛ ni cakɛminɛnw ye

(dɛmɛnanw)

Kulu kelenkelenna ka kumalasela bɛ

baara kɛlenw dajira ninnu kan

- Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

ɲɛfɔli

- Hadamadenw makoɲεfεnw sɛbɛnni

dumuni fiɲε saniman sigida nrsquoa lamini

saniman

- U ka sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala

jan gεlεyaw

- Sɔrɔfɛnw tɔpɔtɔli

- Sigida nrsquoa lamini tiɲɛni sababu anrsquoa

kɔlɔlɔw

- Fɛn min bɛ sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan siri ɲɔgɔn na

Hakililafalen ani

kulubaaraw

sɛmɛntiyali

dantigɛlikɛnɛsigi

Hakililaw

nafawsinsinni ni

kuma kolomaw

latɔmɔni

Karamɔgɔ cεmanmusoman bε kuluw

ka jaabiw lamɛn kunnafoni minnu brsquou ka

hakililaw jε krsquoolu fara u kan ka fɔlenw

sεmεntiya ani krsquou dεmε u ka kuma

koloma labanw latɔmɔni na

Kalanden cεmanwmusomanw

- Ko minnu ye tiɲε ye ani nrsquou bε se ka kε u

brsquou hakili to olu la u ka sigida yiriwali

kuntaala jan kundon yiriwali kuntaala jan

sɔrɔli gεlεya bεε furakεli kɔrɔ

- U brsquou kundon yiriwali kuntaala jan ɲɛtaa

kɔrɔ

- Jεkabaara

Bakurubafɔkati-

mu dɔ labɛnni

Kiimεnibaaraw

bakuruba jateminε

bɛ baara dɔw kiimεnisɛbɛn labɛn min bɛ kɛ

sababu ye ka waleyaw kɛ ka dɔ bɔ sigiyɔrɔ

gɛlɛyaw la

Baarakɛkuluw kɔnɔ kalanden

cɛmanwmusomanw bɛ kunnafoniw

ɲini u ka sigida nrsquoa lamini tiɲɛw kan

-Kalandenw bɛ baarabolodalisɛbɛn

dilan

Sɛbɛnw dilanni

Kulubaara

166

Kalanbolo gafe lajɛlen Forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

Kalanbolo wɛbu lajɛlen forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Forobakεnεya

Hakilila kɔrɔ

- httpwwwlaroussefrencyclopediediverssansA9_publique90008

- httpwwwintellegofrsoutien-scolaire-1ere-st2s-aide-scolaire-sciences-sanitaires-et-socialessante-sante-publique15558

httpwwwlegifancegouvfraffichTextedocidTexte=JORFTEXT000000227015εtdateTexte

- httpwwwdestinationsantecoml-oms-penchee-sur-les-africainshtml

Sigida nrsquoa lamini

Hakilila kɔrɔ

- httpwwwtechno-sciencenet onglet=Glossaireεtdefinition=3469

- httpreseauecoleetnatureorg

- httpwwwiucnorgfr

Yiriwali kuntaala jan

Ladamuni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan ma httpwwwmeirieucomECHANGESlepripdf

httpreseauecoleetnatureorg

httpwwwiucnorgfr

KALANBOLO 7NAN FANKELENFƐJAMANAW

KA DONɲƆGƆNNA

LatεmεniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Karamɔgɔ cεmanmusoman

bε kalandenw bila ka baarabolodalisɛbɛn dɔ

labɛn (baara kεtaw u kεminɛnw)

waatiboloda dεmεbaaw kɔlɔsili ani kiimεni

walasa ka yεlεma ɲuman don u ka sigida nrsquoa

lamini cogoya la ka kεɲε ni yiriwali kuntaala

jan ye

167

laquo A ɲuman ye ka fanga ni jɔsen ɲεnamaw di Sedeyawo ma minnu bɛ jamanaw taw sanfɛ

walasa a ka se ka ko latigɛlenw waleya ani ka bɛnɲɔgɔnmaya sabati politikiko siratigɛ la

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ raquo

1 Wansεsilasi Sakere Kεri MɔnzalaMenceslas sacreacute Cœur Monzala Afiriki tilebinyanfan jamanaw ka donɲɔgɔnna

hakililaw Sedeyawo fangabulonw sεgεsεgεli san 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajεra 15062012

httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-afrique-de-louest-

analyse-du-cadre-institutionne17html

FANKELENFƐJAMANAW

KA DONɲƆGƆNNA

1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Dantigεli

168

abini yεrεmahɔrɔnya sɔrɔla jamana minnu bε fan kelen fε Afiriki tilebinyanfan

kɔnɔ olu yrsquoa ɲini ka fara ɲɔgɔn kan u marabaa kɔrɔw ye dancε minnu ci u ni

ɲɔgɔn cε walasa krsquoolu bin ka bɔ yen U laɲini tun ye ka ɲɔgɔnhakililajiginkεnε sigi

u jɛlen bɛ kuntilenna minnu na yiriwali sira kan olu waleyali kama ani ka fanga jɔnjɔn sɔrɔ krsquou

ka ɲɔgɔndεmε sigi senkan ani krsquoa sinsin O hakilila in kεra fankelenfεjamanaw ka

bolodiɲɔgɔnma waleyalisira ye san tan laban in kɔnɔ

Walasa ka donɲɔgɔnna nafa don jamanadenw ka ɲεnamaya kɔnɔ ani u krsquoa faamuya kosɛbɛ

Sedeyawo jamanakuntigiw bɛnna laɲini dɔ kan min ka kan ka waleya sanni san 2020 cε

jamanaw ka Sedeyawo ka bɔ o la krsquoa kɛ jamanadenw ta ye

Fankelenfεjamanaw ka tɔnw sigili ani sigidajamanaw ka tɔnw i nrsquoa fɔ Afiriki

tilebinyanfanfεjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn (Sedeyawo) Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ

yiriwali ani wariko tɔn (Imowa UEMOA) Sɛnɛgali Ba labaarali jamanaw ka tɔn

(OyεmuweyεsiOMVS ) Sahelijamanaw ka jakεlεtɔn (SilisiCILSS ) Joliba Ba fala donni ba la

(AbeyεfuyεniABFN ) adw Nin bεε bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka cɛsiri jira ka baara kε

ɲɔgɔn fε ani krsquou kan di donɲɔgɔnna jɔnjɔn sabatili kama

Kalanbolo se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fankelenfεjamanaw ka

donɲɔgɔnna sinsinni ma

Masalakun bolofara fila bε kalanbolo in kɔnɔ

1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

K

169

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo ka kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kalandegeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara la

170

2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara

waleyali

3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka

baara waleyali

4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kɔnɔkow

Sedeyawo jirali

Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwali tɔnba (Sedeyawo) ye fankelenfεjamana tan ni

duuru ka jεkulu ye min sigira senkan san 1975 A ka baara ye sɔrɔ donɲɔgɔnna sabatili ye

laquo sɔrɔ sira bεε kan i nrsquoa fɔ iziniko taamakow kunnafonidikow kuranko sεnεko kungo

sɔrɔfɛnko jagoko ni nafolokow hadamadenyakow ani seko ni dɔnko hellipraquo

San 1993 Sedeyawo fanga bonyara segin kɛlen bεnkansεbεn kan krsquoa kalan ni bɛn ni lakana

jateli ye Afiriki tilebinyanfan fε O hakilila in kεra sababu ye ka bεnkansεbɛn dɔ bolonɔbila san

1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogo kan u ɲɛnabɔli u banni ani bɛn ni lakana sabatili

Jamana 15 bε Sedeyawo kɔnɔ bi (Benεn Burukina Faso Kapuwεri Kɔnɔwari Ganbi Gana

Gine Konakiri Gine Bisawo Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn ani Togo)

Moritani yrsquoa yεrε fosi ka bɔ Sedeyawoko la san 2000

ƐfεmiFMI ka fɔ la Sedeyawo tɔnjamanaw ka jamanakɔnɔsɔrɔ mumɛ labugunda (PeyibePIB)

hakɛ bakuruba anrsquou ka sanni se kɛɲɛni (PepeyaPPA) hakɛ bakuruba bɛ bɛn

Lamerikɛndolariwari miliyari 56486 ma o yrsquoa bila sɔrɔko setigiya jɔyɔrɔ 25 nan na diɲε kɔnɔ

Sedeyawo jamanaw dugukolo kɛnɛ mumɛ bɛ bɛn kilomεtεrεkare miliyɔn 51 ma a jamanaden

hakɛ mumɛ ye miliyɔn 299 ɲɔgɔnna ye

Sedeyawo tariki anrsquoa jujɔn

Afiriki tilebinyanfan tɔnba sigili hakilila sɔrɔla kabini san 1964 A bɔra Liberiya jamanakuntigi

kɔrɔ Wiliyamu Tubumani na O siratigε la bεnkan dɔ bolonɔbilala Kɔnɔwari Gine Konakiri

Liberiya ani Saralɔn cε san 1965 nka o ma sira sɔrɔ San 1972 awirilikalo la Nizeriya

jamanakuntigi Zenerali Gowɔni ni Togo jamanakuntigi Zenerali Eyadema yrsquou cɛsiri poroze in

171

waleyali la U ye hakilila dɔw fara ɲɔgɔn kan ka jamana 12 yaala krsquoolu ka dɛmɛ ɲini krsquoa ta san

1973 zuluyekalo la ka se a utikalo ma Lajε dɔ labɛnna Lome walasa ka bɛnkan dajiralen

sɛgɛsɛgɛ

Mɔgɔ faamuyalenbaw ni sariyatigiw ka lajε dɔ kεra Akara san 1974 zanwuyekalo la ani

minisiriw ka lajε dɔ Mɔrɔbiya san 1975 zanwuyekalo la O lajε fila bεε ye bɛnkansɛbɛn dajiralen

in sɛbɛkɔrɔ sɛgɛsɛgɛ A laban na Afiriki tilebinyanfan jamana 15 yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn

in na ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔko yiriwali tɔnba sigi senkan (Legɔsi bεnkan)

san 1975 mεkalo tile 28 Labɛnlajɛ minnu yɛrɛ nana ni Sedeyawo sigili ye olu bolonɔbilala

Lome Togo san 1976 nowanburukalo tile 5 Walasa ka sɔrɔw donɲɔgɔnna sennateliya ani ka

barika don bolodiɲɔgɔnma na politikiko nasira la yεlεma donna bεnkansεbεn na krsquoa bolonɔbila

san 1993 zuluyekalo la

Sedeyawo lakodɔnna Afiriki sɔrɔko AyeseAEC yiriwali ntuloma duuru dɔ ye

KomesaCOMESA SeeyasiCEEAS IgadiIGAD SadɛkiSADC ani SedeyawoCEDEAO Olu

yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn na min bɛ bolodiɲɔgɔnma sinsin AyeseAEC ni SeyeyεriCER cε

san 1998 feburuyekalo la

Sedeyawo kuntilennaw anrsquoa jɔsenw

Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔnba kuntilenna ye bolodiɲɔgɔnma ani

donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko la walasa o ka bange

sɔrɔkelenya ni warikelenya la ni tɔnjamanaw ka sɔrɔ mumɛ don ɲɔgɔn na O donɲɔgɔnna in

ka kan ka kε sababu ye ka jamanadenw ka diɲɛlatigɛ nɔgɔya ka sɔrɔ labugunni sabati ka

tɔnjamanaw cɛsira sinsin ani ka kε sababu ye ka Afiriki bɛɛ lajɛlen ka ɲεtaa ni yiriwali sabati

Segin kɛlen bɛnkansɛbɛn in kan krsquoa kalan san 1993 o tun ka kan ka barika don tɔnjamanaw

cɛ bolodiɲɔgɔnma na sɔrɔ ni politikiko siratigɛ la O bɛnkansɛbɛn in yrsquoa dantigɛ ko sɔrɔko laɲini

ye ka jɛ sugufiyɛ kelen na ani wari suguya kelen Politikiko nasira la laɲini ye ka

depitebulonba kelen sigi senkan Afiriki tilebinyanfanjamanaw tɔgɔ la ka sɔrɔko ni

hadamadenya yiriwalibulon kelen sigi senkan ani ka Sedeyawo ka kiiritigεbulon kelen sigi min

bɛ kiiriso kɔrɔ nɔnabila ka tɔn ka kolatigɛlenw waleya O bεnkan in bε Sedeyawo yamaruya a

krsquoa jɔyɔrɔ fa ka Afiriki tilebinyanfan fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi ani krsquou ban

Sedeyawo brsquoa ka wale sinsin nin jɔsen jɔnjɔnw kan

172

Tɔnjamanaw damakεɲεni anrsquou ka makoɲεɲɔgɔnma

Jamanaw ka ɲɔgɔndεmε ani u kafolen senyεrεkɔrɔ

Bolodiɲɔgɔnma jamanaw ni ɲɔgɔn cε

Politikiw bɛrɛbεnni ɲɔgɔn ma ani porogaramuw donni ɲɔgɔn na

Jεlenya tilennenya sɔrɔko ni hadamadenyako la

Tɔnjamanaw ka kɛlɛbinbaliya ɲɔgɔn kan

Bɛn sabatili basigi ani lakana

Fɔɲɔgɔnkɔw banni nɔgɔya la

ɲɔgɔnbonya ani hadamaden ka hakεw layiriwali nrsquou lakanani

Demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni

Sedeyawo fangabulonw

Walasa a ka se krsquoa ka baaraw kε Sedeyawo ye nin fangabulon ninnu sigi senkan

Jamanakuntigiw ni gɔfɛrɛnamankuntigiw ka lajε

Waleyali sekeretariya

Tɔn depitebulon

Tɔn kiiritigεbulon

Sɔrɔ ni hadamadenya sabatibulon (o ka kan ka sigi)

Sedeyawo ka yiriwalinafolobɔ ni yiriwali banki (BeyideseBIDC)

Sedeyawojamanaw yiriwali nafolobɔda (FeyɛrideseFRDC)

Sedeyawojamanaw ka baarabaw kεli banki (BeyɛriseBRIC)

Afiriki tilebinyanfan warikocakεda (AmawoAMAO)

Afiriki tilebinyanfan ka wariko ɲεɲinicakɛda (ImawoIMAO)

Afiriki tilebinyanfan kεnεyako sabatilitɔn (OwasiOOAS)

Baarakεjɛkulu kεrεnkεrεnnenw (olu ye fɛɛrɛko baarakɛjɛkulu kɛrɛnkɛrɛnnen 6 ye)

Baarakɛcogo fɛɛrɛ min tara san 1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli u banni bɛn ni

lakana kama Jɛkulu minnu sigilen bɛ fɛɛrɛwaleya kama fanga tigilamɔgɔw brsquoo kɔnɔ

wale kɛbaga sekeretɛri laadibaa fɔkabɛn kama ani tɔnjamana tan lakana tigilamɔgɔw

(Burukina Faso Gana Gine Konakiri Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn

Togo)

Kuntilenna baara ani danbe bajuw

173

Sedeyawo kuntilenna

Ka marabolo sigi dancɛw tɛ min kɔnɔ min

yiriwalen bɛn ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnma bɛ min

kɔnɔ a sinsinnen bɛ mara kɛcogo ɲuman

kan sɔrɔfɛn camanba bɛ se ka lasɔrɔ

jamanadenw fɛ min kɔnɔ krsquoo sɔrɔfɛnw don

ba la ni sababulada ye walasa yiriwali

kuntaala jan ka sabati ani sigida nrsquoa lamini

tangali

Sedeyawo ka baara

Ka bolodiɲɔgɔnma ani donɲɔgɔnna sabati

olu minnu bɛ na ni jɛ ye sɔrɔko la Afiriki

tilebinyanfan fɛ walasa ka jamanadenw ka

diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati ka sɔrɔ

basigili sinsin ani krsquoa jiidi ka tɔnjamanaw

cɛsira layiriwa ani ka kɛ sababu ye ka

Afiriki ka yiriwali ɲɛtaa sabati

Sedeyawo danbe bajuw

Kisɛya

Kisɛya waleyali tangali nrsquoa sinsinni kɛra

sababu ye diɲɛ bɛɛ ka sɔn krsquoa kɛ misali ye

jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la sɔrɔko

ni wariko la

Bonya

Ka ɲɔgɔnbonya sabati Sedeyawo

baarakɛlaw nlsquoa jamanadenw cɛ ani ka

kodilanse bonya kuradilan ani kunnafoni

munumunucogo ɲuman

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Suguya caya

Ka jamanacamanko siyacamanko ani

seko ni dɔnkocamanko lakodɔn krsquoolu

faamuya ani krsquoo hakililaw jiidi krsquou bonya

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Hɔrɔnya

Krsquoi cɛsiri kosɛbɛ walasa baara sariya

jɔnjɔnw ka labato ka jama ka dannaya

sɔrɔ anrsquoa ka bonya ka da an ka waleyaw

kɛcogo kan

Sendonni kow la

Ka jama sendonni ɲini krsquoa don ba la

lafaamuyali bɛ kɛ min kan min bɛ kɛ

Sedeyawojamanaw ka baaracamankɛko

dugucamanko ani seko ni dɔnkocamanko

hukumu kɔnɔ politiki ni kolatigɛli dakun bɛɛ

lajɛlen na

Tilennenya

Tilennenya ani kuma ɲuman fɔli i

jamanadenɲɔgɔnw ye krsquoo hakilila don

Sedeyawo mɔgɔ bɛɛ kun na ani

fangabulonw kɔnɔ ka kɛɲɛ ni Afiriki

tilebinyanfan jɔsen jɔnjɔnw ye

Jɛlenya

174

Ka baara kɛ ni baara kɛcogo fɛɛrɛ jɛlenw

ye walasa lafaamuyali kɛra kolatigɛlen

minnu kan ani politiki labɛnni taabolow ka

sabatii

Baaraɲɛdɔn

Ka baaraɲɛdɔn jira ani cɛsiri diɲɛ

tɔgɔlabaaraw ɲɛni na anrsquou waleyaliko

ɲumanw ani ka jogo ɲumanw ta ani waso

Afiriki tilebinyanfan baarakɛyɔrɔw la

Laadiriya

Ka ɲɔgɔnlafaamuya latigɛliw kɛ kasɔrɔ i

ma da mɔgɔ kɔkan tilennenya la laadiriya

ani kɛɲɛni

Sɛbɛkɔrɔɲɛni

Ka sariya gɛlɛn sigi senkan teliya la min

baaraw tɛ jɔ ka ɲɛsin mɔgɔw jamanaw

Afiriki tilebinyanfan ani diɲɛ tɔgɔlalaɲiniw

sabatili ma

175

Donɲɔgɔnna ntulomaw

Afiriki tilebinyanfan sɔrɔfɛnw layiriwali (mɔgɔw sekow layiriwali cɛ ni muso

damakɛɲɛni sigida nrsquoa lamini ɲuman) fasodenya kelen

Bɛn ni basigi Afiriki tilebinyanfan bɛnni nrsquoa basigili fɔɲɔgɔnkɔw karatukaratu ani

kɛrɛfɛdɛn tɛ min kɔnɔ

Mara kɛcogo ɲuman mara kɛcogo ɲuman politikiko ni sɔrɔko sira kan jɛlenya ni

jɔyɔrɔfa forobafɛnw labaaracogo la ani hadamadenw ka hakɛw lakanani koɲuman

Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna (jago sugu wari sɔrɔfɛnw yɔrɔw politiki) Afiriki

tilebinyanfan jɛli sugu kelen na wari suguya kelen na wari jurudonbaaraw ani u juru

saracogo ɲuman ɲɛnabɔlen bɛ min kɔnɔ

Kɛnyɛrɛye cakɛda yiriwali Jɛɲɔgɔnya kolo gɛlɛn ani gɔfɛrɛnamankunda ni

kɛnyɛrɛyekunda ka faraɲɔgɔnkan o ye labɛn ye min ka fisa forobacakɛdaw ni

kɛnyɛrɛyecakɛdaw labugunni ma

Bɛn lakana ani mara kɛcogo ɲuman

Bolodiɲɔgɔnma layiriwali

Sɔrɔko kɛɲɛni ni ɲɔgɔndan jɛlenya sira kan

Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna

Fanga sigibolo se

Lakikaya bakuruba

176

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara 1lɔ se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali

KalanDegeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara la

2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara

waleyali

3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka

baara waleyali

4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kuntaala Lɛrɛ 12

MinɛnDɛmɛnansɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw ani jamana

sariyasigisɛbɛn

- Sedeyawo ka misaligafe

- Jaw

177

- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

SeKoɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka Sedeyawo kuntilenna

nrsquoa ka baara ɲini krsquou dɔn

Hakilila minnu bɛ tali kɛ

Sedeyawo kuntilenna a ka baara

anrsquoa danbew la

- Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bε

εntεrɛnεti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Lɛrɛ 2

2 Ka Sedeyawo jɔsenw anrsquoa

danbe bajuw lajɛya

Jɔsenw ani danbe bajuw Lɛrɛ 4

3

Ka masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

Kalansenlabɛnsɛbɛn labɛnni

Kalandegeli kalanbolo bolofara

dɔ labɛnni krsquoa waleya

Kiimɛni

Lɛrɛ 2

4

Baara minnu ka ɲi

Sedeyawo kuntilenna nrsquoa

ka baara sabatili ma

layiriwali

Waleyalifɛɛrɛ minnu ka ɲi

Sedeyawo kuntilenna sabatili ma

anrsquoa ka baara waleyali

Lɛrɛ 4

178

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1lɔ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Sedeyawo kuntilenna a ka baara anrsquoa danbe bajuw

KalanDegeli kuntilennaw

Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

la Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆN

KalanDɔnni sira kann Jogobaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛMɔgɔyasira

dɔnniya sira kan

- Ka kɔrɔ di Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara ma

- Ka Sedeyawo danbe bajuw ɲɛfɔ

- Ka jogo ta min ni danbe bajuw bɛ ɲɔgɔn

ta

- Ka sɔn jamanacamanko seko ni

dɔnkocamanko ani siyacamanko ma

- Ka jatigiya kɔrɔ walanwalan

Ka Sedeyawo danbe

bajuw sɛgɛsɛgɛ

Kuntaala Lɛrɛ 2

179

MinɛnDɛmɛnanSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw jamana sariyasigi

- Sedeyawo ka misaligafe

- Jaw

- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo BAARA KƐTAW Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn

kɔrɔdɔnnen

kɔrɔ sɛgɛsɛgɛli

Ka kalanden cεmanmusoman

sendonni nrsquoa ka seko ni dɔnko

hakε dɔn ka ɲεsin hakilila

kalantaw ma

U bε ɲininkaliw jaabi

jaabi ɲuman sugandili

Kelennabaara

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

kalanden cɛmanwmusomanw

ɲininka u ka Sedeyawojamana

dɔw danbejɔkanw fɔ

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

hakililafalenfalen kɛ danbejɔkanw

kan walasa ka bɔɲɔgɔnfɛyɔrɔw ni

ɲɔgɔndafayɔrɔw labɔ u kɔnɔ

- Hakililafalen

- Hakililaɲini

- Sεbεnɲini (minnu sɛbɛnnen

don mansin na ani minnu bε

εntεrɛnεti kan) Ka ɲɛsin

Sedeyawo bɛnkansɛbɛn ma min

tara san 1993 zuluyekalo la ani

jamana sariyasunba

- Kulubaara

180

- Kɔlɔsili

- ɲininkaliw nlsquou jaabiw

Kulukɔnɔbaaraw

sɛgɛsɛgɛli nrsquou

lakaleli ani

hakililafalenw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

danbe baju damadɔ dajira minnu

bɔra Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara anrsquoa danbe bajuw

masalabolo kɔnɔ

- bɛ nin cikan ninnu di kulubaara

kama

- danbe minnu kofɔlen don

masalabolo kɔnɔ aw kelen-kelen

anrsquoaw lajɛlen krsquoolu kalan krsquou ɲɛfɔ

ka jɛya

- ka Sedeyawo ka baara ɲɛfɔ ka

jɛya

- ka katimu dɔ ci ka Sedeyawo

danbew sanga don o don danbew

ni kɛwalew ma

Kalandenkulu kelen-kelen ka

kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔw

jaabiw lase tɔw ma

- Kulubaaraw ka hakililafɔ

- Hakililafalen kalanden

cɛmanwmusomanw ni ɲɔgɔn cɛ

dantigɛlikɛnɛ kan

- ɲɔgɔlɔnbɔ

Dɔnniya kura

sɔrɔlenw

labɛnniSinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw

farali la ɲɔgɔn kan ani krsquou kulusigi

ka na ni kunnafoniw ye minnu bɛ

kumakoloma latɔmɔnenw dafa

Kalanden cɛmanwmusomanw brsquou

jilaja ka kɔnɔko basigilenw fara

ɲɔgɔn kan kuluw kɛlen kɔ ka

hakililafalenw kɛ

Hakililaw faraɲɔgɔnkan

Kiimεni

Bakuruba-

jateminε

Karamɔgɔ cɛmanmusoman brsquoa

ɲini kalanden cɛmanmusomanw

fɛ u ka Sedeyawo danbew kɛ

sɛbɛn ye ka kɛɲɛ ni jamanaw

cogoyaw ye walasa krsquou ka

dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛ o kan

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

baarakɛjɛkuluninw sigi-sigi o sɛbɛn

dilanni kama

Kelennabaara

181

Latεmεni

Dɔnniya

sɔrɔlenw

waleyali

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

dɛmɛ don tile kelen

lafaamuyalibaara labɛnni na seko

ni dɔnko jiralidɔgɔkun kɔnɔ walasa

siya wɛrɛw ni jamana wɛrɛw krsquou

danbew jira ɲɔgɔn na

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

tile kelen lafaamuyali kɛ lakɔli la

walima u ka kin kɔnɔ

- ɲɔgɔlɔnbɔ ɲɔgɔlɔnba ɲɔgɔlɔn

fitinin

- ɲɔgɔnye

182

Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ka ɲɛtaa ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

Kɔnɔkow

Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou taabolow

Politiki ni sariyalako donɲɔgɔnna

- Ka sedeyawo sariyaw bila jamanayaw taw sanfɛ ko latigɛlenw waleyali la

- Cakɛdaw dɔw sigili senkan minnu bɛ jamana taw sanfɛ nrsquou bɛ tali kɛ kɔlɔsili ni ko latigɛlenw

jalatigɛli la kiiritigɛbulon depitebulon sɔrɔ ni hadamadenyako sabatilibulon

- Bolodiɲɔgɔnma politikiko siratigɛ la

- Mɔgɔw ka taamaw u sago la sɔn kɛra porogaramu min ma san 1978 mɛkalo lajɛ senfɛ

dakun saba (3) brsquoo kɔnɔ

- Wizaw (visas) binni

- Dagayɔrɔko hakɛ

- Sigiyɔrɔko hakɛ

183

Sɔrɔko ni wariko (sugufiyɛ kelen wari suguya kelen izini dugujukɔrɔfɛnw kɛnyɛrɛye

sɛnɛ hellip)

- Sedeyawo ka porogaramuw labonyali ka baara suguya wɛrɛw don u kɔnɔ misali la sɔrɔ

taabolow bɛrɛbɛnni ɲɔgɔn ma

- Fangabulonw ka baarakɛnafolo sɔrɔli Sedeyawo yɛrɛ fɛ wari dɔ tigɛli jamanaw kun 05

wusuru binni jamana wɛrɛw kan u ka minɛnw donni kunkɔrɔ Sedeyawo kɔnɔ walasa ka Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna musaka sɔrɔ

Bolodiɲɔgɔnma duwaɲɛko la

- Jagofɛnw falenfalenni labilali porogaramu o min bɛ kɛ sababu ye ka duwaɲɛsokelenya

sigi senkan dɔɔnin-dɔɔnin Sedeyawojamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

- O duwaɲɛsokelenya bɛna ni duwaɲɛwari ni wusuruw wulili ye pewupewu ka bɔ

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ anrsquoolu ɲɔgɔnnaw ani binkanniwusuru minnu bɛ sara jamanaw

dancɛw tɛmɛni na krsquoolu wuli ani ka wusuru suguya kelen sigi Sedeyawojamana bɛɛ tɔgɔ

la nrsquoo bɛ wele TeyeseTEC Wusuru min bɛ sara dancɛw tɛmɛni na ni sɔrɔfɛn

bayɛlɛmabaliw ye jamana tan ni fila (12) yrsquoo wuli ka bɔ u ni ɲɔgɔn cɛ Benɛn Burukina

Faso Kɔnɔwari Ganbi Gana Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn

Saralɔn ani Togo

- Ka duwaɲɛsow ka baara kɛlenw kunnafoni fɛsɛfɛsɛliko ɲuman taabolo minɛn dɔ sigi

senkan nrsquoo ye SidoniyaSYDONIA ye walasa ka dɔ faracogo ɲini tɔnjamanaw

duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ kan

Bolodiɲɔgɔnma jagoko sira kan

- Ka lozisiyɛli ErotarasiEUROTRACE sigi senkan kɔkanjago jatew sɛgɛsɛgɛli kama

Sedeyawo ka bolofɛnjirasuguw labɛnni jago nasira la

- Bɛnkan tara jamana wolonwula fɛ san 2000 marisikalo la ka dancɛw bin ka bɔ u ni ɲɔgɔn

cɛ Benɛn Burukina Faso Gana Mali Nizɛri Nizeriya ani Togo

184

Hadamadenya ani seko ni dɔnko donɲɔgɔnna (kalanko suguya caya denmisɛnya

kɛnɛya turisimu adw)

- O taaboloi dantigɛlen in nafa bɛ sɔn ka bonya nrsquoa bɛɛ ye sabula yan de jamanadenw bɛ

sɔn ka diɲɛ nrsquoa ye krsquou ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ Jamanadenw sɔnni o ma o bɛ sɔrɔ u dali la

a la krsquou bɛɛ ye yɔrɔ kelen mɔgɔw ye A kɛra donɲɔgɔnna ye o walima ladamuni bɛn kama

nin taasira bɛɛ sinsinnen bɛ hadamaden de kan

- A ka ca a la nin donɲɔgɔnna in waleyali seko ni dɔnko sira kan o bɛ kɛ kɔrɔlen ni

fɛsitiwaliw sugu ani jamanaw ka ɲɔgɔnsɔrɔko wɛrɛw labɛnni ye

Nka nin ko ninnu waleyali bɛ se ka bali ni mɔgɔw yrsquou ban ɲɔgɔn ta la ani ka ban ɲɔgɔn na

sira caman fɛ fo nrsquoa kɛra dɔnkiliko ye Hakilila in sera ka waleya kosɛbɛ dɔnkɔliko sira kan

sabula danyɔrɔ tɛ dɔnkili la Nka a ka ca a la o brsquoa sɔrɔ dɔnkilidala bɛ ka dɔnkili da jama min

ye nrsquoo brsquoa ka kanfɔta mɛn o ye jamana fila ni kɔ mɔgɔw ye

Bolofɛnjirasugu min sigira senkan san 2011 o kun tun ye ka Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna

ani jagoko layiriwali sabati tɔnjamanaw cɛ A masalakun tun ye laquo ka dɔ fara jago fanga kan

tɔnjamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ ni jɛɲɔgɔnya ye gɔfɛrɛnaman ni kɛnyɛrɛye cɛ raquo

- Fura min tun ka kan ka sɛgɛsɛgɛ kosɛbɛ o tun ye lakɔlikalan kalansen bolodalenw

bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma O bɛrɛbɛnni in kana faamu kalan suguya kelen kɛli ye nka a ka

faamu fangafaraɲɔgɔnkan sira fɛ kalanko la

- O siratigɛ la misali kelen min bɛ se ka dajira tɔw cɛla o ye fɛsitiwali dɔ labɛnni ye

kalandenw fɛ (bawo sinsin ka kan ka kɛ denmisɛnsɛrɛw de kan) min na

kalandenɲɛnajɛkuluw a farikoloɲɛnajɛkuluw tɛna bila ɲɔgɔn na jamana ni jamana nka u bɛ

fara ɲɔgɔn kan ka kɛ Sedeyawo jamanaw ka denmisɛnkulu lajɛlenw ye baaraɲɛdɔn bɛ

falenfalen minnu kɔnɔ nka fangafaraɲɔgɔnkan hukumu kɔnɔ kasɔrɔ a ma kɛ ni ɲɔgɔndan

ye Ntolatankuluw tɛ kɛ fadenw ye nka u bɛ kɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna

labɛnyɔrɔw ye ɲɔgɔndan in tɛna kɛ fadenkɛnɛ ye farikoloɲɛnajɛkuluw cɛ nka a bɛ kɛ

jamanaw ka ɲɔgɔndɛmɛ kalanso ye

ɲɔgɔlɔnba tɛ jamana kelen ka seko ni dɔnko jira bilen a bɛ kɛ hadamadenya

ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya kalansoba ye

185

- Ni donɲɔgɔnna hakilila faamuyara jamanaw fanfɛ i nrsquoa fɔ a jiralen bɛ cogo min na

sanfɛmisali kɔnɔ hakilila min bɛ jamanaw taw sanfɛ hakɛlabatoko la o fana ka kan ka dajira

O la ni jamana caman ɲɔgɔndankuluw bɛ sigi jateminɛ ɲɛnama bɛ kɛ ka hakɛlabato

taabolow don ba la

- Sedeyawo ye sɔrɔko jɛkulu ye a man kan krsquoa to fili krsquoa sɔrɔ baara taabolo la fili min brsquoa bali

a ka faamuya ko a ka sugu diyalifɛɛrɛ ka kan ka tɛmɛ sira min fɛ o ye jamanadenw ka

sigiɲɔgɔnya taabolo labɛnni ye

O la walasa ka jamanaden wɛrɛ ka siranɲɛ bɔ mɔgɔw la siranɲɛ min ye faciyɛn ye fo baara

ka kɛ sinsinnan fila kan

- denmisɛnnin

- koɲɛɲinihakili ani ɲinini diyanye

Denmisɛnnin ka kan ka lasu a ka ɲɛbɔ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ danfara dɔnniya ɲɛɲinini fɛ ni

ɲɔgɔnkunbɛnw ni hakililafalen ɲɛnamaw cayali ye o kɛnɛw kan baliku (mansa) ka kan krsquoa

yɛrɛ minɛ a ka faya jirako jugu la ka ɲɛsin laquo dɔ diyɔrɔ ani dɔ sɔrɔyɔrɔ ko labɛnnenw ma raquo

A bɛ se ka mɔgɔ dabali ban min tɛ jateminɛ kɛ nin kow la ko Ala ye mɔgɔw da a mrsquou kɛ

kelen ye ka laban ka dɔ ɲɛrɔcin (bila) o ka bin dɔ kan u ka kɛlɛ ka ɲɔgɔn tiɲɛ

A bɛ se ka kɛ mɔgɔ min ma da ko la o trsquoa dɔn ko mɔgɔw tɛ kelen ye O cɛ in sago don krsquoo

cogoya in misali dɔ ye a ɲɛ A bɛ hakili sɔrɔ nrsquoa bɛna taa taama na ka maramafɛn ta krsquoa

yɛrɛ lakana krsquoa ɲini fana a ni mɔgɔ ka taa ɲɔgɔn fɛ nrsquoa bɛ don krsquoa da a bɛ da sɔgɔ a yɛrɛ

dala A brsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ a yɛrɛ ka so kɔnɔ kasɔrɔ a brsquoa dɔn ko sariyaw bɛ yen

gɔfɛrɛnaman ka lakanabaaw bɛ yen maramafɛnw bɛ minnu bolo ka mɔgɔw ɲangi minnu ka

tɔɔrɔ bɛna se a ma A krsquoa yɛrɛ ɲininka hakilila jumɛn brsquoa la ka ɲɛsin a jamanadenɲɔgɔnw ma

nrsquoa bɛ taa taama na ni maramafɛn ye a bɛ jogo jumɛn miiri nrsquoa dugudenɲɔgɔnw ye tuma min

na a brsquoa ka soda tugu krsquoa denw nrsquoa ka baaradenw ka daw tugu ani krsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ

A fɔ a tɛ ka diɲɛmaa bisigi ni waleya dɔ ye i nrsquoa fɔ ne fana brsquou bisigi ni n ka kumaw ye cogo

min na Nka hadamaden dancogo Ala fɛ ale ni ne si tɛ krsquoo jalaki ni fosi ye Hadamaden

nege anrsquoa diyanyeko olu trsquou dama jurumu ye Ko minnu yɛrɛ brsquoa bila a diyanyekow la olu

fana tɛ jurumuw ye ni mɔgɔw tɛ sariyaw dɔn minnu brsquou kɔn wa mɔgɔw fana tɛ sariya dɔn ko

186

la min ma deli ka kɛ sariya fosi fana tɛ se ka sigi ni mɔgɔw ma bɛn a kan ka dɔ sugandi ka

bila a sigili la HobɛsiHOBBES2

Jɔlifɛnko la (kuranko telefɔniko duguma taamako sanfɛtaamako ani jikantaamako)

- Enɛriziko

- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1982 jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ Afiriki

tilebinyanfan gazitɛmɛsirako poroze kan Sedeyawo ka laɲini kɔnɔ diɲɛ waribonba ye Afiriki

tilebinyanfan gazitɛmɛsira baaraw kɛli ɲɛbilajateminɛ daminɛ

- O siratigɛ la Benɛn Gana Nizeriya ani Togo olu bɛnna a kan ka gazitɛmɛsira dɔ labɛn

Nizeriya dugujukɔrɔgazi lasɔrɔli la enɛrizi labaarali kama

- Enɛrizi sɔrɔkɛminɛnw yiriwali ani tɔnjamanaw kuransow kalansoli dantigɛlisɛbɛnba labɛnni

- Kurandisoba kelen sigili senkan Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la min bɛ wele Afiriki tilebinyanfan

Powɛripulu laquo Power Pool Ouest Africain raquo

- Kunnafonifalensirako

- Sɔn kɛra porogaramu min ma jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ san 1979 nrsquoo ye

ɛntɛlikɔmu fɔlɔINTELCOM I ye Tɔnjamanaw ɲɔgɔnsɔrɔli telefɔni na telɛkisi fɛ ani fakisi fɛ

ɛntɛlikɔmu filananINTELCOM II Telefɔnici sɔrɔcogow lakurayali baaraw jateminɛni Ka

bɛnɲɔgɔnmaya saratiw dafa nɔgɔya donni kama telefɔniko la

- Siraw bɔli ka Afiriki tilebinyanfan jamanaw bila ɲɔgɔn na

- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1980 desanburukalo lajɛ fɛ Lome ka bɔ Nuwakisɔti ka

se Legɔsi o furancɛ kilomɛtɛrɛ 4560 la kilomɛtɛrɛ 3800 dilanna o ye 83 kɛlen ye

- Ka bɔ Dakaro ka se Njamena o kilomɛtɛrɛ 4460 la kilomɛtɛrɛ 3894 dilanna o ye 88

kɛlen ye

2 HobɛsiHOBBES Bibili dɔ don A dakun 13nan [ ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra 15062012

httpwwwiterevapfdisciplinesphiloEnseignement20de20la20philosophiebulletinsBulletin5Hobbeshtm

187

Sira minnu ka kan ka bɔ ka jamanaw sɔgɔ ɲɔgɔn na o janya mumɛ ye kilomɛtɛrɛ 11423 ye

kilomɛtɛrɛ 7653 dilanna o la o ye 67 kɛlen ye

- Dugumataamako nɔgɔyali

- Sedeyawo ye kariti finmannama dɔ dilan mɔbilitigiw kama Jamana 12 yrsquoo kariti in tali

yamaruya Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri

Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo

- Minɛnw ni mɔgɔw donkabɔ bɛnkan jamanaw kɔnɔ sirabakantaama senfɛ o dabɔra ka

jagofɛnw donni nɔgɔya ani krsquoa teliya tɔnjamanaw kɔnɔ Jamana 5 bɛ krsquoo bɛnkan in waleya

Benɛn Kɔnɔwari Mali Nizɛri ani Togo

- Mɔgɔw ni minɛnw ka taakaseginko ɲuman ani taamaw porogaramu kɔlɔsilijɛkulu sigili

jamanaw kɔnɔ O jɛkuluw sigira jamana 12 kɔnɔ Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana

Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo

Sigida nrsquoa lamini minɛcogo taabolo sira kan

- Waleyali porogaramu labɛnnen ni SilisiCILSS ka dɛmɛ ye Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la

- Jilafalenfɛn fogontaw kɛlɛli (Jilabaganin)

- Jakungu kɛlɛli

- Dɔ farali jamanaw metewocakɛdaw fanga kan

Bɛn ni lakanako sira kan

- Jamanaw ka binkannibaliya ɲɔgɔn kan o bɛnkan tali san 1978

- Jamanaw ka ɲɔgɔnmagɛn lakana sira kan o bɛnkan tali san 1981

- Sedeyawo jɔsenw politikiko la o bɛnkan tali san 1991 zuluyekalo la Dantigɛlisɛbɛn min

bɔra o kɔnɔ o bɛ lafasalifɛɛrɛw kan ka ɲɛsin demokarasi jɔsenw sabatili ma

- EkomɔguECOMOG (Sedeyawo ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu) Ale sigira bɛnkan fɛ min tara san

1990 lajɛ senfɛ

- Liberiya kɛlɛban wulikajɔw

188

- Sedeyawo tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Burukina Faso Ganbi Gana

Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali ani Saralɔn

- Jamana wɛrɛw Uganda Tanzani

- Saralɔn kɛlɛban wulikajɔw

- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Gana Gine Konakiri Mali Nizeriya Sɛnɛgali

- Gine Bisawo kɛlɛban wulikajɔw

- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Ganbi Nizɛri ani Togo

- Wulikajɔ min kɛra Jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ Gine Konakiri ani Sɛnɛgali fɛ

- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili anrsquou ɲɛnabɔli fɛɛrɛ sɔn kɛra olu ma san 1998 lajɛ senfɛ Sɛbɛn

bakuruba dajiralen fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ɲɛmadali ni kɔlɔsili fɛɛrɛ sigili senkan ani

fangabondaw walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa

- Kɔlɔsili kɛyɔyɔ 4 Kotonu Wagadugu Banjulu ani Mɔrɔbiya

- ɲɛmadali ni kɔlɔsili cakɛda sekeretariya la Abuja

- Fɔkabɛn ni lakanajɛkulu dɔ sigili senkan tɔnjamana 9 mɔgɔ bɛ min kɔnɔ

- Sabalibagaw ka jɛkulu dɔ sigili senkan

- Bilankɔrɔkɛlɛbolo dɔ sigili senkan

- Bɛnkan tali ka dan sigi maramafɛn misɛnninw sanni na ka don nrsquou ye anrsquou dilanni Sɔn kɛra

o bɛnkan ma san 1998 ɔkutɔburukalo lajɛ senfɛ

-Baarabolodalisɛbɛn ani jɛkoɲumanya sariya dɔ tali ka bɛn o kan

- Bɛn sabatili layiriwali

- Sɔrɔdasiw ni lakanabaa tɔw kalanni

- Maramafɛn misɛnninw jateminɛni dancɛw la

189

- Kunnafonikafoyɔrɔ dɔ ni Afiriki tilebinyanfan jatebɔsɛbɛn dɔ sigili senkan maramafɛn

misɛnninkow kunkan

- Maramafɛnw hakɛ lakodɔnnenw kantaw kafoli nrsquou tiɲɛni (Liberiya ni Mali yrsquoo kɛ)

- kumaɲɔgɔnya nɔgɔyali ni maramafɛnw dilanbaaw nrsquou feerebaaw ye Jɛkoɲumanya sariya

sigili

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna kolomayɔrɔw nrsquoa nafaw (+ sɛmɛntiyali)

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnnako lakurayali o bɛ na ni fɛɛrɛ kɛnɛman ye mɔgɔ ka kan ka da

min na walasa ka yiriwali gɛlɛyaw ɲɛnabɔ Sedeyawo kɔnɔ o gɛlɛya sababu bɔra jamana

kelen-kelen ka sɔrɔfɛnw nrsquoa ka sɔrɔ cogoya wɛrɛw hakɛ dɔgɔyali la Sira wɛrɛ fɛ ka da Afiriki

jamanaw suguw koronni kan fangafaraɲɔgɔnkan ani taabolo kisɛmaw tali olu bɛ se ka kɛ

sababu ye ka sɔrɔ labugunni sennateliya ka fura sɔrɔ sɔrɔfɛnw dɔgɔyali ani yiriwalinafolobɔ

ni falenw hakɛ dɔgɔyali la

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna nafaw ye jumɛnw ye

Sugunin minnu brsquoa la ka cakɛdaw ni porozew ka se dɔgɔya olu bɛna fara ɲɔgɔn kan

walasa ka jɔyɔrɔ sɔrɔ ɲɔgɔndanw kɛnɛ kan O la cakɛda kisɛmaw na se ka yiriwa

Sugufiyɛw bonyali bɛ se ka kɛ sababu ye ka yiriwalinafolobɔ labugun ka sɔrɔ kɛta

lataa ɲɛ ani ka dɔnniyaw ni fɛɛrɛw falenfalenni ɲɔgɔn ma nɔgɔya

Donɲɔgɔnna bɛ se fana ka dannaya ni sɔrɔ yiriwali yɛlɛmasen kuraw lataa ɲɛ O bɛ

ka bange sɔrɔ jiidili la sariyabatojamana bonyali hukumu kɔnɔ ani tigiya hakɛw

sariya taabolo ɲumanya ani fanga bolili jɛlenya la

Krsquoa sababu kɛ Afiriki tilebinyanfan fɛɛrɛ tigɛlenw ye tɔnjamanaw bɛ se ka dɔ fara u ka

bɛnkanɲini fanga kan diɲɛ kɔnɔ u bɛna se krsquoo kɛ u jɛkululama O tɛ sira sɔrɔ tuma

bɛɛ krsquoa sababu kɛ jamanaw kelen-kelen ka nafaɲini ye U hakilila tun tɛ kelen ye o la

Jamana fitininw bɛ se ka nafaba sɔrɔ tɔn kɔnɔ bolodiɲɔgɔnma sababu la ni sɔrɔfɛnw

kafoli ye walima u tilali tɔn kɔnɔ nrsquou bolofɛnw farali ye ɲɔgɔn kan walima sɔrɔfɛnw

tilali u ni ɲɔgɔn cɛ

Donɲɔgɔnna bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw dɔgɔya ka na ni dannaya ye ani ka jɛkabaara

sinsin lakananiko la

190

Nin nafa sɔrɔta ninnu bɛ tali kɛ donɲɔgɔnna hakɛ la ka kɛɲɛ ni gɛlɛyaw ni kosɔgɔbɛsɔgɔbɛw

wulili ye dancɛw la (sɛbɛnɲɛnabɔw ani jamanaw ka sɔrɔfɛnw saratiw danfaraw) Nin nafa

ninnu bɛ tali kɛ o la layidu ni dannaya fanga cogoya la tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna musakaw (kunkow)

Nrsquoi ye nafaw fɔ yɔrɔ min na o brsquoa jira ko musakaw fana bɛ yen

Dɔbɔli wusuru sarataw hakɛw la o bɛ sɔn ka na ni kɔmunu ye falenw cogoya la

Jamana minnu tɛ tɔn kɔnɔ krsquoolu ka sɔrɔfɛn da nɔgɔw nɔnabila ni tɔnjamanaw ta

da gɛlɛnw ye jamana caman na

Donɲɔgɔnna dabali tigɛlenw bɛ se ka dɔ bɔ duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ la

ka di gɔfɛrɛnaman ma O binni musaka cogoya bɛ tali kɛ jamanaw ka se la ka

fɛɛrɛw dantigɛ minnu bɛ se ka nafolosɔrɔsira wɛrɛw dayɛlɛ u ye

Donɲɔgɔnna bɛ se ka jamana ka yɛrɛmahɔrɔnya minɛ a la walima krsquoa danbe dɔw

tila a la seko ni dɔnko siratigɛ la nka a mana bɔ da o da fɛ donɲɔgɔnna nafa ka

bon nrsquoa musakaw ye

Gɛlɛyaw ani cɛsirikow

Gɛlɛyaw

Kanw

Fasolafasafasolafasa sanfɛda

Mara kɛcogo jugu

Faamuyali fanga dɔgɔyahakili

Sariya labatobaliya ka ɲɛsin mɔgɔw nrsquou ka sɔrɔfɛnw donkabɔ u sago la tɔnjamanaw

kɔnɔ

Lakanabaliya kunkankow

Taama ani kunnafonifalenfalenko saraw

Faantanya

Fanga sigibolow fɛgɛnya

Basigibaliya politikiko la ani mara kɛcogo jugu sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta)

cayali jamana dɔw kɔnɔ o bɛ fiɲɛ bila politikiko la Afiriki tilebinyanfan fɛ

191

Jamanaw ka sɔrɔ fanga dɔgɔya Afiriki tilebinyanfan mɔgɔ kelen ka sɔrɔ hakɛ tɛ tɛmɛ

Lamerikɛndolariwari 410 kan

Jamanaw ka sɔrɔw suguya dɔgɔyali

Sɛnɛfɛnw ani dugukolojukɔrɔfɛnw de ye Sedeyawojamanaw ka sɔrɔ baju ye Afiriki

tilebinyanfanjamanaw dun tɛ se krsquoolu labaara ka nafa sɔrɔ u la

Makoɲɛfɛndilan iziniw ma yiriwa ka se ka fɛnw dilan minnu bɛ jago layiriwa

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Jɔlifɛn ɲɛnamaw ntanya sirabako kunnafonifalenfalenko ani enɛriziko siratigɛ la

- Sira man ca wa u cogoya man ɲi

- Telefɔni tɛ labɔli kɛ a dun da ka gɛlɛn

- Kuran dita tɛ labɔli kɛ kuransara fana ka ca

Faamasigiyɔrɔ ka ca siraw kan yuruguyuruguwariw bɛ minɛ yɔrɔ minnu na balan ka

sira kan ndash sɛbɛnko sɔgɔbɛsɔgɔbɛ fana ka ca

Jamanaw trsquou niyɔrɔw di a ɲɛma Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ka

baarakɛnafolo la

Cɛsirikow

Sarati fɔlɔ minnu ka kan ka dafa tɔnjamanaw fɛ

Politiki basigicogo sigili senkan

Kiiritigɛfɛɛrɛ ɲuman ani sariya jɛlenw sigili senkan

Bololabaarakɛla ɲɛnamaw sebaga caman kalanni

Baara minnu ka kan ka kɛ jamanaw kɔnɔ

Politiki basigicogo sigili senkan

Mara kɛcogo ɲuman kɛrɛnkɛrɛnnenya la ni demokarasi sinsinni ye ani yɛlɛmasen

kuraw donni sɔrɔ dakunbaw ni kolabɛnnidaw la

Dakun kɛrɛnkɛrɛnnen minnu bɛ sɔrɔko donɲɔgɔnna kɔnɔ

- ka mɔgɔw ka donkabɔ nɔgɔya tɔnjamanaw kɔnɔ

192

- Ka dɔ bɔ faamasigiyɔrɔw la (balanw) jamanaw cɛ sirabaw kan

- Ka Sedeyawo tɔgɔlataamasɛbɛn dilan ani ka baara kɛ nrsquoa ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ

- Ka tɔnjamana polisicakɛdaw ka bolodiɲɔgɔnma sabati

- Jagofɛnw taakasegin

Ka duwaɲɛsɛbɛn bɛrɛbɛnnen tɔnjamanaw ma labɛn krsquou don nɛgɛ la ka baara kɛ nrsquou

ye

- Dilanyɔrɔ seereyasɛbɛn

- Duwaɲɛya walew tɔgɔw

- Jamanaw cɛ sirabakanboli karinɛ

- Ka dantigɛlisɛbɛn don jamana jɔsenw latilenni porogaramu PasiPAS kɔnɔ

- Duwaɲɛsokelenya Ka jamanaw donni labɛn duwaɲɛtɔnba kelen na ni dɔ bɔli ye jagofɛnw

ladonsara hakɛw la

- Sɔrɔ dakunbaw bɛnɲɔgɔnmaya

- Ka jamanaw donni labɛn Sedeyawojamanaw warikotɔnba la

- Ka sɔrɔ labaarako ɲumanw sabati walasa ka se ka bɛnɲɔgɔnmaya sarati

dantigɛlenw labato

- Ka kɔlɔsilijɛkulu sigi tɔnjamana kelen-kelen kɔnɔ

- Ka bɛnɲɔgɔnmaya saratiw don PasiPAS kɔnɔ

- Sedeyawo ka baara kɛtaw musakali

- Ka bɛnkan waleya min bɛ boli wari tigɛta hakɛ kan jamanaw kun

- Ka bɛnkan lakodɔn

- Ka wari tigɛta jamanaw kun don san baarakɛnafolo sariya kɔnɔ

- Ka wari tigɛtaw dalajɛ krsquou bila Sedeyawo ka kɔnti kɔnɔ

- Fangabulonw ka dɛmɛdɛmɛnilabɛnw

193

- Ka minisiriso sigi senkan jamana kelen-kelen kɔnɔ ka ɲɛsin sɔrɔko donɲɔgɔnna ma Afiriki

tilebinyanfan na

- Ka minisirisow ka baarakɛjɛkulu dɔ sigi senkan Sedeyawo ka kolatigɛlenw kɔlɔsili kama

min bɛ ɲɔgɔnye kɛ waati ni waati dantigɛlenw na

- Jɛɲɔgɔnyasiraw taamani nafolobɔlaw fɛ ka Sedeyawo haminankoporogaramuw jateli fɔ

nafolobɔlaw ye kɛrɛnkɛrɛnnenya la SeyeyaCEA BadiBAD ɛfɛmiFMI Diɲɛ waribonba ani

Erɔpu jamanaw ka tɔnba

Baara minnu ka kan ka kɛ Afiriki tilebinyanfan na

- Politikiko nasira la

- Ka ninnu waleyali kɔlɔsili sabati

- Binbaliya ɲɔgɔn kan bɛnkan bɛn kɛra min kan san 1981

- ɲɔgɔnmagɛn bɛnkan lakananiko la

- Sedeyawo politikiko jɔsenw bɛn kɛra minnu kan san 1991 zuluyekalo la

- Politiki ani porogaramuko nasira la ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ baara kɛta la

- Falenw labilali

- Kɔkan sɔngɔwalan kelen (duwaɲɛkelenya)

- Sɔrɔ dakunba bɛnɲɔgɔnmaya

- Dɛmɛ donni jatekow la

- Ka hakilijagabɔ kɛ falenw labilali jateminɛsɛbɛn kan baara bɛ se ka kɛ ni min ye ni

wasa ye

- Misali la ka dantigɛlisɛbɛn don PasiPAS kɔnɔ walima sɔrɔ yɛlɛmasen kura

porogaramu

- Sedeyawo sekeretɛriya ni AmawoAMAO nrsquoo ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka

wariko tɔnba ye olu bɛ tɔnjamana kelen-kelen ka se hakɛ kiimɛ ka ɲɛsin

bɛnɲɔgɔnmaya sarati waleyali ma

- Ka nafolo tigɛta tɔnjamanaw kun bɛnkan waleyali kɔlɔsi

- Fanga sigibolow labɛnw

- Ka fanga sigibolow mabɛn kokura (Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ani

nafolobɔda)

194

- Ka baarakɛla faamuyalenba laadiriw ta ka bila fangabulonw kunna (ka jamana bɛɛ ka

mɔgɔ bɔta hakɛko bɔ a la)

- Ka Sedeyawo tɔgɔlakiiribulon sigi

195

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ baloɲɔgɔnkanko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanw kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 18

DɛmɛnanSɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn latilennen san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔn sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn wɛrɛw faamuyalicogo ɲuman

kalangafe jamanaw ka sariyasigisɛbɛnw

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

SewKoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka danbew ni hakilila minnu

bɛ tali kɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna na faamuya

kosɛbɛ

Danbew ni hakilila minnu bɛ tali

kɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna na

Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bε εntεrɛnεti

kan)

- Kulubaara

- Tɔnbaara fɛn o

fɛn ka fisa

donɲɔgɔnna

Lɛrɛ 2

2 Ka waleyaw sigi senkan Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

sabatili kama

Waleyalifɛɛrɛw Afiriki

tilebinyanfanjamanaw ka

donɲɔgɔnna sabatili kama

Lɛrɛ 2

3 Ka gɛlɛyaw dantigɛ Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

waleyali la

Gɛlɛyaw ni balan minnu bɛ Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

waleyali la

Lɛrɛ 2

Ka Afiriki tilebinyanfan Dɔnnikɛminɛnw ni

196

4 donɲɔgɔnna masalakun don

kalanbaaraw la

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

kalan dakun bɛɛ la

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- Kalandegeli kalansenbolo

bolofaraw waleyali

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

sabatili ma

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalenw

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanw kɔnɔ

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew

197

Koɲɛdɔn layiriwataw

Koɲɛdɔn

Kalan dɔnni sira kann JogoBaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛwMɔgɔya dɔnniya sira

kan

- Ka donɲɔgɔnna kuntilennaw

faamuya kosɛbɛ

- Ka donɲɔgɔnna sendonkow sɛbɛkɔrɔ

faamuya ka ɲɛsin jamanadenw ma

- Ka Afiriki tilebinyanfan fangabulonw

bonya

- Ka sɔn ɲɔgɔn na

- Ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ

Ka jogow ta minnu bɛ

donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli

Kuntaala Lɛrɛ 4

198

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

labɛn kɔrɔw

dɔnnen kɔrɔw

kɔlɔsili

bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalanden

cɛmanw ni musomanw ka dɔnta ni kɛta

hakɛ kiimɛ anrsquou ka seko ni dɔnko hakɛ

ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma

bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

bɛ masalabolo dɔ kalan kalanden

cɛman ni musoman ye Sedeyawo

jamanaden dɔ ka gɛlɛya sɔrɔlen kan

kiiriko ni hadamadenyako la a ka

jamana kɔkan an ka fankelenfɛjamana

in dɔ la a brsquou hakilila ɲini ni baro sigili

ye gɛlɛya in kan

Kumafalenfalenw kɔnɔna na u

brsquou hakililaw di gɛlɛya dajiralen

in kan

- Hakililafalen

- Hakililaɲini

- Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na ani

minnu bε εntεrɛnεti

kan) Sedeyawo

bɛnkansɛbɛn min tara

san 1993 zuluyekalo la

ani jamana sariyasunba

- Kulubaara

- Kɔlɔsili

- ɲininkaliw nrsquou jaabiw

Kulukɔnɔbaaraw

kalan

- nrsquoa bɛ se ka ɲɛ bɛ taa mɔgɔw nrsquou

bolofɛnw donkabɔ jateminɛ dancɛ dɔ la

ani ka ɲininkaliw kɛ kalandenw na u ye

fɛn minnu kɔlɔsi

- bɛ ɲininkalisɛbɛn dɔ dajira Afiriki

tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna

kuntilennaw kan ani mɔgɔw nrsquou

bolofɛnw ka donkabɔ

- bɛ Kalanden cɛmanw ni musomanw

bila ka sɛbɛn dɔ kalan u tilalen ka kɛ

kulu misɛnninw ye walasa u ka se

bɛ mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka

donkabɔ jateminɛ dancɛ la ka

ɲininkaliw jaabi

u kɛlen ka kuluw sigi mɔgɔ 4

walima 5 bɛ minnu kɔnɔ u bɛ

ɲininkaliw jaabi (bɛnkan ni

sariyasunba sariyasen min bɛ

tali kɛ bolodiɲɔgɔnma kan

jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani

Sedeyawo labɛncogo kalanni

199

- ka donɲɔgɔnna tariki nrsquoa kunw labɔ

- ka donɲɔgɔnna waleyaw kulusigi ka

kɛɲɛ nrsquou suguyaw ye anrsquou kɛcogoya

- ka kolomayɔrɔw cɛsirikow ani balan

minnu bɛ donɲɔgɔnna na ka fura sɔrɔ

olu la ani ka kuma Sedeyawo kan

nrsquou sɛgɛsɛgɛli kɛli ɲɔgɔn fɛ)

Sɛgɛsɛgɛli

sinsinni ni kuma

kolomaw latɔmɔni

- bɛ waati di jɛkulu kelen-kelen ma u krsquou

ka hakilijagabɔ jaabiw dajira

- bɛ dɛmɛdon u ka kunnafoni sɔrɔlenw

sigisigicogo la anrsquou tocogo la hakili la

bɛ dafalikunnafoniw di ka kumakoloma

latɔmɔnen dilan o sira kan

- Kalanden cɛman ni musoman

ka kulu kelen-kelen ka

kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔ

jaabiw lase tɔw ma

- kɔnɔko basigilen minnu sɔrɔla

hakilijagabɔ senfɛ kuluw ka

hakililafalenw kɔnɔ u brsquou

banban olu farali la ɲɔgɔn kan

- Sedeyawo jamanaden nakun

bɛ sɛmɛntiya ka kɛɲɛ ni Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

kuntilennaw ye i nrsquoa fɔ san

1993 bɛnkan yrsquoa dantigɛ cogo

min na

- Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou

kɛcogoyaw

- Sedeyawo fangabulonw nrsquou

baarakɛcogo

- Donkabɔ tɔnjamanaw kɔnɔ i

sago la

- Kulubaaraw ka

hakililaɲɛfɔ

- Hakililafalen kalanden

cɛman ni musoman cɛ

dantigɛlikɛnɛ kan

- Kɔlaseginni jɛkabaara

kɔnɔ

Kiimεni

Bakurubajateminε

brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ balan minnu bɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna ɲɛ u ka sɛgɛsɛgɛlinin krsquoo

kan u ka sigida la

bɛ kulu fitininw sigi krsquoo

sɛgɛsɛgɛli kɛ

- Sɛgɛsɛgɛlisɛbɛn

Latεmεni

dɔnniya sɔrɔlenw

bɛ dɛmɛdon tile kelen lafaamuyali

labɛnni na seko ni dɔnko jirali dɔgɔkun

kɔnɔ walasa ka siya wɛrɛw walima

bɛ tile kelen lafaamuyali kɛ

- ɲɔgɔnye

- ɲɔgɔlɔnbɔ

200

waleyali jamana wɛrɛw danbew di ɲɔgɔn ma lakɔliso la walima kin kɔnɔ - ɲɔgɔlɔnnin adw

Kalanbolo wɛbu lajɛlen Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

- httpwwwecowasint

- httpwwwcommecowasintsecindexphpid=about_aɛtlang=fr

- httpwwwpsychologie-socialecomreps1pdf

- httpwwwgouvsnspipphparticle491

- httpwwwrepubicoftogocomToutes-les-rubriquesCedeaoLa-Foire-de-lacedeao-se-deroulera-a-Lom

- httpwwwredpsycominfipsycompetitionhtml

201

Donɲɔgɔnna Baarafɛɛrɛko gɛlɛya nrsquoa kunpanw

LAZARI KI ZƐRIBO (JƐɲƆGƆNKULU MƆGƆ DON MARA TAABOLO KAN BURUKINA

FASO)

Nin masalabolo in ye Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna tɛmɛsira kiimɛni daminɛbaara dɔ ye

San bi naani dɔnniya sɔrɔlen kɔfɛ jamanaw ka donɲɔgɔnnako sira kan jaabiw bɛ filanfilan

na Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔn caman ma nɔ bɔ wa u ma se ka fangafaraɲɔgɔnkan

layiriwa u cɛ Jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa ka bon minnu kan ka tɛmɛ tɔw kan

(sankadunnaw dancɛw sigida lakodɔnnenw olu ma jate gɔfɛrɛnamanw ka politikiw kɔnɔ

donɲɔgɔnna siratigɛ la O de la nin gɛlɛya min bɛ donɲɔgɔnna na Afiriki kɔnɔ o dɔ bɛ da

mara kɛcogow kun o brsquoa jira ko gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ka donɲɔgɔnna ka kan ka labɛn kura

ye teliya la O labɛn kura kɛyɔrɔ dɔ ye ɲɔgɔnfaamuyakɛnɛw sigili ye senkan hadamadenya

sabatilijɛkuluw ani baarakɛjɛkuluw bɛ ɲɔgɔn sɔrɔ minnu na politiki minnu bɛ senna krsquoolu

sɛbɛnw hakilijagabɔkalan ani krsquou fɛlaw dajira

I Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna Baara kɛbagaw ka bila baara cɛma

Jateminɛ suguya minnu kɛra sɛgɛsɛgɛliw ani kiimɛniw olu bɔra ni nin ko ninnu ye

Fanga sigibolow ka nɔbɔbaliya nrsquoi yrsquou ta kelen-kelen kɛrɛnkɛrɛnnenya la koɲɛnabɔ

siratigɛ la

Fangafaraɲɔgɔnkan ani ɲɔgɔndafa fanga dɔgɔyali fanga sigibolow ni ɲɔgɔn cɛ

Politikiw nɔ ni fɛɛrɛ tigɛlenw fanga dɔgɔya nrsquoi yrsquou sanga baara kɛbagaw ka laɲini

sirilenw ma fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hukumu kɔnɔ

Komagɛlɛyaliw tun bɛ to ka kɛ

Baara kɛbagaw ani jɛkuluw ka nin cogoyajira ninnu bɛ ɲɔgɔn dafa gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ani

jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow kan

An bɛ se krsquoo fanga sigibolow ɲɛmɔgɔw ani politikiɲɛmɔgɔw ka gɛlɛya nrsquou ka sentanya kɔlɔsi

kolatigɛw bolodali la ani fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛli krsquou waleya fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

hukumu kɔnɔ Afiriki politiki waleyali ŋaniyasiri ma tali kɛ jɛmukanbaw la minnu ɲɛsinnen bɛ

202

sɔrɔ taabolow waleyali ma Fɛɛrɛ minnu tigɛra fankelenfɛjamanaw ka lajɛw senfɛ olu ma don

jamanaw ka politikiw kɔnɔ

O sentanya ninnu fanba bɛ bɔ nin sababu ninnu na

A ka ca a la minisirisow ka fɛɛrɛtigɛw la u bɛ jɔrɛ ni jamana taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen

lafasali de ye (jamana sigicogo taabolo) walima tuma dɔw mɔgɔkelennafa dɔw ten

Jamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan bɛnkanlabɛnw waleyali gɛlɛyaw krsquoa sababu kɛ

mara cakɛdaw lataamacogo ye jamanaw kɔnɔ (girinya)

Yɛrɛɲɛnabɔ fanga dɔgɔya sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogo la anrsquou lasɔrɔcogo la jama fɛ

Fangabonda minnu bɛ tɔn kunna olu baarakɛlaw ka sehakɛw ani ɲangili min ka kan

ka da u kan nrsquou ka baara ma ɲɛolu tɛ tali kɛ ɲɔgɔn na

Gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw OyizeOIG tiɲɛsirayali anrsquou ka fangafaraɲɔgɔnkan nɔbɔli ɲɛnama

kama nɔkun suguya caman bɛ bɔ o kɔnɔ minnu bɛ nafa kolo gɛlɛn sigilen caman bɔ u

cogoya la

Miiri ni taasi mana kɛ donɲɔgɔnna taabolow kan jɛngɛnni tɛ se ka kɛ nin ɲininkaliw ma

Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa bɛ se tigitigi baara kɛbaga jumɛnw ma Jɔnw bɛ se ka

baara taabolow ta koɲuman (fɛɛrɛw labɛnni u waleyacogo baaraw sigili senkan janto kɛli

fɛɛrɛ bolodalenw ka se ka waleya) O ɲininkaliw jaabiw jɛlen don sigida lakodɔnnenw

(kɛrɛnkɛrɛnnenya la minnu bɛ dancɛw la) nrsquou sigira senkan desantaralizasɔn hukumu kɔnɔ

olu ma se halibi ka donɲɔgɔnna ko dajiralenw nrsquoa poroggaramuw sɛmɛntiya ani krsquou waleya u

taabolow kɔnɔ olu minnu tun ka kan krsquou ka donɲɔgɔnnako wulikajɔw sinsin san tan caman

tiɲɛni politiki dadalen ɲɔgɔn kan ninnu nrsquou ta bɛɛ

Halisa o donɲɔgɔnna kɛbaaw selen tɛ ka minɛyɔrɔ sɔrɔ donɲɔgɔnna taabolow la u yrsquou ta kɛ

kɔrɔfɔw lamɛnni ye desantaralizasɔn kan ka laban krsquoa kɔlɔsi o waati kelen na krsquoa waleyali

fɛɛrɛw tigɛli senna ka suma walima minnu yɛrɛ tigɛra olu caman tɛ ka waleya

A ɲuman ye ka se di o donɲɔgɔnna kɛbaaw ma jɛkulu suguya minnu sigira senkan kaban ka

fanga don olu la walima ka jɛkulu kuraw sigi minnu bɛna se ka donɲɔgɔnna taabolow kuru

krsquou don u sagolakow dafɛ

203

II Walasa donɲɔgɔnna kɛbaaw jɔyɔrɔ ka don ba la dugumada la

Kɔrɔfɔ minnu kɛra donɲɔgɔnna kan fo bi o fanba danna fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw taw ma A

kuntilenna a senna ka fara a dɛmɛdɛmɛnilabɛnw kan i nrsquoa fɔ donɲɔgɔnna kɛbaaw

haminankow yrsquoa jira cogoya min na ɲɔgɔnfaamuya sinsinnen si ma kɛ olu kan O tɛ kabako

ye bawo fankelenfɛjamanaw ka politikiw labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni ni jamana kelen-

kelen taw olu bɛɛ kɛra cogoya kelen na

Afiriki yiriwali gɛlɛya o tuma anrsquoa ka donɲɔgɔnna gɛlɛya sababu dɔ bɛ da mara kɛcogow ka

dɛsɛw kun

Fo bi komagɛlɛyaliw bɛ ka ta fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw de ka dabada ma ka fara diɲɛ

jamana yiriwalenbaw ka mɔgɔ faamuyalenbaw kan ani an ka jamanaw baarakɛla kunbaba

damadɔnin jate tɛ ta minnu hakilila kan O kɛcogo in trsquoa to donɲɔgɔnna nafa ka bon a baara

kɛbaa minnu kan yiriwali sabatili la olu haminankow ka jate yɔrɔnin kelen A tɔ tora sisan ka

kɛlɛ kɛ ka demokarasi sabaticogo kura sigi senkan nlsquoo ma kɛ politiki yɛlɛmaw bɛna bange

jaabi fanfilama sidɔnbaliw de la

A ɲuman ye ka baara kɛ miiricogow ni waleyalicogow ka yɛlɛma ka fɛɛrɛw labɛnni u

waleyali nrsquou kiimɛni kɛcogoyaw don baara kɛbaaw bolo

Laɲini ye ka mara kɛcogo kɔrɔ bila fɛɛrɛ minnu bɛ senna ka baara kɛbaaw bila olu cɛma

O bɛ wulikajɔw kofɔ dakun caman na

Fangabulonw ka mara kɛcogo O brsquoa ɲini mɔgɔ minnu tɛ gɔfɛrɛnamanbaara kɛbaaw

ye olu sen ka don kosɛbɛ fangabulonw koɲɛnabɔli la u hakilila ka ɲini fɔlɔ sanni

komagɛlɛyaliw ka ta (politiki labɛnni koɲɛnabɔli)

Sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogoyaw senyɛrɛkɔrɔ jiidili u lasɔrɔli nɔgɔyali jama fɛ ani

ɲangiliw waleyali

Jamanaw ni gɔfɛrɛnamancakɛdaw (duwaɲɛsow ni dancɛlapolisisow) minnu bɛ sariya

waleyali jɔnjɔn latiɲɛ walima klsquoa bali ka olu weleli ani u nɔminɛni sira surunya ani krsquou

kɛ tiɲɛ kan

O ye cɛsirikow ye minnu ka kan ka kɛ waati mankan kɔnɔ ɲɛsigi ka kan ka kɛ u ma kabini

sisan sisan

204

III Walasa ka jujɔnniko kura sira don Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔnw kɔrɔ

Dakun fila dajirala

1) Sigikafɔ hadamadenya sabailijɛkuluw fɛ ani sigida (kɛrɛnkɛrɛnnenya la marabolow ani

sigida lakodɔnnenw)

O sigikafɔ ɲɛsinnen bɛ nin kuntilennaw ma ka baara kɛbaaw bila u ka donɲɔgɔnna waleya

kɛlenw sɛgɛsɛgɛ ka faamuyaw sɔrɔ u la krsquou fɛlaw dajira ni kura doncogo la anrsquou yɛrɛw

jɔyɔrɔw

Donɲɔgɔnna sabatisababu caman bɛ sigida lakodɔnnenw bolo ani dɔnniyaw minnu bɛ sɔrɔ u

sigicogow fɛ anrsquou ka baarakɛcogow kɔnɔ Ka kɛɲɛ ni hakililaw ye u bɛ minnu ta ani

donɲɔgɔnna sabatilisababu minnu bɛ u fɛ yen politikisiraw brsquou bolo minnu bɛ se ka mabɛn

ka wolo forobapolitikiw sigili la senkan Fɛlaw brsquou fɛ fana baara kɛcogo fɛɛrɛw labɛnni kan

minnu brsquoa to u da bɛ se ka don fanga sigibolow koɲɛnabɔfɛɛrɛ labɛnni dakunw na

O hakilila kelen na baarakɛjɛkuluw (jagokɛlaw taamabolifɛntigiw kɛnyɛrɛye baarakɛlaw

baaradatigiw sankadunnaw mara kɛcogo ɲuman hellip) olu de bɛ sisan politikiw ani laɲiniw

kɛnɛkanko cogoya dɔn

O baara kɛbaa ninnu bɛna sisan bolodiɲɔgɔnma politikiw kiimɛ gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw

dɛmɛni kama donɲɔgɔnna taabolow sabatili la

U ka hakilijagabɔ jaabi ka kan ka bɔ sira jateminɛtaw kan ani fɛɛrɛw walasa ka donɲɔgɔnna

taabolo sigi senkan ani nafolobɔlaw ka kan krsquou jɔ jɔda min na

A nafa ka bon kosɛbɛ baara kɛlenw jatebɔli ani taasira kolomaw labɛnni ka kɛ cakɛda fɛ min

jɔlen don a kolo la ni dannaya brsquoa kan min jɔyɔrɔ bɛ kɛ hakilijagabɔ nɔgɔyali ye

Jatebɔli laban bɔlen kɔ yen min don o ye jɛrɛjɛkuluw ka to ka se krsquou fɛla fɔ gɔfɛrɛnamanw cɛ

tɔnw baarakɛcogo kan sisan porogaramu minnu bɛ senna anlsquoolu labɛncogo krsquou fɛlaw fɔ o

kan Cɛsirikoba min ka kan ka kɛ nin baara in na o ye ka baara kolomaw dajira minnu brsquoa to

taa bɛ kɛ mara kɛcogo fan fɛ min bɛ fanga lakika di jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ma

(donɲɔgɔnna fɛɛrɛw labɛnni na a waleyali kɔlɔsili la a sɛgɛsɛgɛliw kɔlɔsili la) A bɛ mɔgɔ

nisɔndiya waati taamasiyɛn krsquoa ye klsquoa fɔ Afiriki tilebinyanfanjamana baaradatigiw (REAO) ka

205

jɛkulu sababu la waleyakoniw kɔlɔsilicakɛda dɔ sigili senkan baara ka daminɛ Labɛn kura

ɲɛnamaw bɛ sigi senkan nin hakilila suguya in de kɔnɔ

Jɛkuluw ani tɔnw fankelenfɛjamanaw tɔgɔ la bɛ yen kaban a kɛra sɛnɛkɛjɛkuluw ye o

baaradatigiw ka jɛkuluw walima baarakɛjɛkulu suguya wɛrɛw A bɛ bɛn olu minnu bɛ yen

kaban sinsin ka kɛ olu kan ka hakilijagabɔba daminɛ Fɛn min ye baara kɛbaa tɔw ye

hakilijagabɔcogo wɛrɛ bɛ se ka jateminɛ olu ye jamana fan bɛɛ ani

ɲɔgɔnsɛgɛsɛgɛhakilijagabɔ ni jiidilihakilijagabɔ fankelenfɛjamana bɛɛ kɔnɔ

2) Fɛlaw sɛgɛsɛgɛli ani fanga sigibolow taabolo u waleyalifɛɛrɛw nrsquou labɛnw sabatili

Ka kɛɲɛ nrsquoo sigikafɔ in jaabiw ye baara bɛna kɛ

Ka fangasigibolow mabɛnni kokura fɛlaw labɛn

Ka politikiw ni fɛɛrɛw labɛn sango u waleyalicogo jɔnjɔn

Nin ɲɛsigiw kɔnɔ labɛn minnu ka kan krsquoa to baara kɛbaabajuw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa olu bɛ

pereperelatigɛ kunnafoni dicogo ɲuman ani sew sinsinni politiki labɛnni brsquoo la ani jɛrɛjɛkuluw

kɛli jɛɲɔgɔnkulu ye lafasali baara kɛcogo ɲuman jɛɲɔgɔnkulu

Nafolobɔlaw i nrsquoa fɔ jamanaw olu minnu ye sendonni ni mara kɛcogo ɲuman kɔrɔfɔw kɛ u

bolominɛkala ye O siratigɛ la fɛla minnu bɔra jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ka hakilijagabɔ

kɔnɔ olu ka kan ka yɛlɛma ka kɛ kandiw ye krsquou bonya jamanaw fɛ ani nafolobɔlaw 3

GAFE LAJƐLENW

3 Lazari Ki Zɛribo Afiriki ka donɲɔgɔnna Ka donɲɔgɔnna baara kɛbaaw bila a cɛma [ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012

httpbaseafrique-gouvernancenetfrcorpus_bipintfiche-bipint-56html

206

Gafe kunbaba lajɛlenw

AKANI-HɔNWO Adiriyɛn ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna dancɛw nɔw ani

sɔrɔw ka yiriwali bɛnɲɔgɔnmaya walima bɛnbaliɲɔgɔnmayardquo Marabolo ni yiriwali 17

(2003) 109-143

BEKOLO-EBE Birino ldquofankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna Afiriki kɔnɔ cogoyaw

gɛlɛyaw ni laɲini bolodalenwrdquo Diɲɛ yiriwali sira kan 3 (2001) 81-88

BIYO-GURA S ldquoSedeyawo TEYESETEC anrsquou kɔlɔlɔw fankelenfɛjamanaw ka

donɲɔgɔnnako kan ani APE ka bɛnɲiniw kanrdquo 2006

BUNDU Abasi ldquoSedeyawo ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sininama Afiriki

tilebinyanfan fɛrdquo

KIPERE Piyɛri Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna ani cikɛduguyɔrɔ Afiriki

tilebinyanfan fɛ SidiSides 2006

LANBɛRI Aɲɛsi ldquoJagokɛlaw ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnardquo Sɛnɛgali nrsquoa

sigiɲɔgɔnjamanaw Dakaro Yɔrɔ - Waati (1994)

- LAWɛRIɲI R (Sdir) Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki

tilebinyanfan fɛ Pari Karitala gafedilanso SeyɛrideziCRDJ (1996) 41-62

LAWɛRIɲI Ereyali P Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki

tilebinyanfan fɛ Karitala gafedilanso Otawa SeyɛrideyiCRDI 1996

PETITEWILI Faranki ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow diɲɛ taabolo

daboloyɛlɛma sababu rdquo Diɲɛ kunkanko jateminɛw 283 (1997)

WƐBU LAJƐLENW

207

InɛsikoUNESCO An ka bɛn sabati [ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ lajɛra 15062012

httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

InɛsikoUNESCO OniONU ka sɛnsɛnni kun fɔlɔ laselisɛbɛn bɛn sabatili kan

[ɛntɛrɛnɛti kan] san 1998 ɲɛ lajɛra 15062012

httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12nan bɛ [ɛntɛrɛnɛti

kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchintroductorypdf

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bɛn ni ladamu buruju [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) Kalanbolo 2nan ɲɛ 5nan

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

Edehasi (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) kalanbolo 2nan ɲɛ 8nan [ɛntɛrɛnɛti

kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

Alɛn MUSU hadamaden ka hakɛw diɲɛtaya lajɛba kan ɔsilo - san 2010

ɔkutɔburukalo tile 21 ni 22 A daminɛnikɔrɔfɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpforumoslofedeorgtextesfrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf

SEZARI NTANGU LIHO OniONU sekeretɛri zenerali ka laselisɛbɛn kuntilennaw

sɛbɛn hadamaden ka hakɛw burujali kan Kongo Demokaratiki jamana na 2001

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

208

httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-bibliogrphique-des-Rapports-du-

Secretaire-General-de-lOnu-sur-les-viola0html

Z Muruzɔn Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kow daɲɛgafe [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛtlpg=PA123ɛtdq=J+Mourgeon

InisɛfuUNICEF Bɛnkan ka ɲɛsin denmisɛnnin ka hakɛw ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra 15062012

httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html

Fasodenɲumanya ni fasodenya Oliwiye ka jilatɔnyɔrɔ CIQ siti kan [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra 15062012

httpciqetangolivieristresover-blogfrpagesCivisme_et_citoyennete-212670html

Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241

InɛsikoUNESCO ka poroze faralen ɲɔgɔn kan ndash Ligisanburugu 548 RAF 3000 Kalan

hadamadenw ka hakɛw kan fasodenya kan ani sigida demokarasiko kan Sɛnɛgali

Mali ani Burukina Faso [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpunesdocunescoorgimages0018001813181306fopdf

- Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisCivisme20

Tubabukan kofɔliw Eduwari Heriyo [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

209

httpwwwcitations-francaisesfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-

artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-

limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html

Gakisi Daniyɛli laquo Demokarasi raquo Diɲɛ daɲɛgafeba kɔnɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopediedemocratie

AseACE Demokarasi kɔrɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpaceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm

Bɛnkan ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan O ye farankan ye

bɛnkan na

Ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli bɛn basigili ani lakana ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwcommecowasintsecfrprotocoles-Protocole-additionnel-sur-la-bonne-gouvernance-et-la-democpdf

laquo Bɛɛ brsquoa fɛ ka tile nɔfɛdoolo kisi nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲamankɛminɛnw lajigin Zan

Yani [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpscarlettsansehettwordpresscom20090530tout-le-monde-veut-sauver-la-planete-mais-personne-ne-veut-

descende-les-poubelles

Safiri yiriwali Dɛmɛni forobakɛnɛyako la [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpsaphirdeveloppementorgdomaine-competencesassistance-sante-publiquehtml

OyɛmɛsiOMS ɲɛsinnen Afiriki mɔgɔw ma Nowanburukalo tile 20 san 2006

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

210

httpwwwdestinationsantecomfr_depechephpid_rubrique=26ɛtid_article=19917ɛtcat=1

Censusgov peole and household Internation programs main data International

data base 2012 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidbregionphp

Demɛdonjɛkulu Pilanetɛri Ere ka gafenin [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwplanetereorgancien_sitetelech_docplaquette_ongpdf

Wɛnsɛsilasi Sakerekɛri MɔnzalaWenceslas Sacreacute Coeur Monzala

Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila Afiriki tilebinyanfan fɛ Sedeyawo

fangabulonw sɛgɛsɛgɛli 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-Afrique-de-lOuest--analyse-

du-cadre-institutionne17html

FARANKANW

Kalanbaaraw taabolo

211

1 Ka ɲɛsin sekalan taabolow ma

Sisan kalan cɛmancɛdakun kalansen bolodalenw bɛ kalan ka kɛɲɛ ni gafe kɔnɔko ye

Karamɔgɔ ka baara yrsquoo la ka dɔnniya sɛbɛnni don kalandenw kun na O hakilila in na

haminanko pereperelatigɛlen tɛ ka o dɔnniya sɔrɔlenw bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ

ɲɛnabɔli dafɛ A dun yera krsquoa fɔ bi klsquoa jɛya ko ka gafe caman dɔnniyaw don i kun na o trsquoa

sɛmɛntiya krsquoo dɔnniyaw bɛ se ka bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ ɲɛnabɔli dafɛ

Nin dɛsɛlako jateminɛnenw bolodali kɛcogo in brsquoa sɛmɛntiya baara ka daminɛ sekalan

hukumu kɔnɔ O taabolo in bɛ donɲɔgɔnna kalanbaara sɛmɛntiya o min bɛ kalanden bila a

ka wulikajɔ kɛ kosɛbɛ krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw don kokɛta gɛlɛnw ɲɛnabɔli dafɛ ka kɛɲɛ ni

ɲɛnamaya taabolow ye Se o tɛ dɔwɛrɛ ye laquo ni kokɛɲɛdɔn tɛraquo Min sinsinnen bɛ kalanden ka

se kan krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw wuli ka jɔ krsquou matarafa ani krsquou latɛmɛ

Sekalan taabolo sinsinnen bɛ bolomadahakili fila kan

Fɔlɔ ye laquodɔnniyasɔrɔwaleraquo hakilila ye o hukumu kɔnɔ dɔnniya tɛ jate dɔnniya ye fo nrsquoa jɔra

baara kɛlenw seereyaw kan Kalanden ka kan krsquoa ka dɔnniya jɔ ko kɛlenw suguya caman

kan

Filanan nrsquoo bɛ wele laquomɔgɔko dɔnniyasɔrɔwaleraquo (o bɔra fɔlɔ kɔnɔ) O sinsinnen bɛ

mɔgɔyasira kan ka dɔnniya sɔrɔ Kalanden brsquoa ka dɔnniya sɔrɔ a mɔgɔɲɔgɔnw fɛ sigi kɔnɔ

Munna kalan ka kan ka kɛ sekalan taabolo hukumu kɔnɔ

Fɔlɔ sekalan taabolo brsquoa jira jɛlenya la kalanden ka kan ka se minnu sɛbɛkɔrɔ faamuya

tigitigi karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ kalanjɛ min kɛ kakɔrɔ sinsin tɛ krsquoo kan bilen

212

Filanan kunnasiriko min bɛ kalanko la nrsquoa bɛ kalandenw bila krsquou yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u

bɛ ka min kalan nrsquoo bɛɛ bɛ fɛn ɲɛ u ye tɛmɛ ka kan ka krsquoo kan sisan O la sekalan taabolo

brsquoa to kalan ka tali kɛ fɛnw na tuma bɛɛ minnu brsquou makow ɲɛ ani krsquou ka dɔnniya sɔrɔlenw

waleya kow ɲɛnabɔli la

O la sa sekalan taabolo bɛ kalanden ka kalan sɔrɔlenw sɛmɛntiya makoɲɛko jɔnjɔnw

ɲɛnabɔli sira kan a tɛ sɛmɛntiya bilen dɔnniya hakɛ sɔrɔlen ni koɲɛdɔn sira kan kalanden bɛ

kɔn ka ɲinɛ minnu kɔ teliya la tuma dɔw ani a trsquoa dɔn yɛrɛ fana a bɛ min kɛ nrsquou ye diɲɛlatigɛ

kɔnɔ

2 Kalansoli kalanbaara ka bila (sekalan taabolo kan)

Sekalan taabolo baju ye donɲɔgɔnna kalanbaara kɛcogoya ye

Kalansoli kalanbaara bɛ ɲɛfɔ cogo di taasira don min tɛ dan kalanden kun fali ma

ni dɔnniya ni koɲɛdɔn ye nka a bɛ kalanden bila wulikajɔw la ni dɔnniya sɔrɔlenw ye

ka koɲɛnabɔtaw ɲɛnabɔ minnu nafa bɛ se a ma

FOLIW NI TANUNIW

INƐSIKOUNESCO

Labɛn ni kɔlɔsili la

IDO Yawo

213

EDPSD bolofara ɲɛmɔgɔ Inɛsiko-Bereda

la

Sɛnɛgali

Email yydounescoorg

Telefɔni (+221)77 529 45 77

GISE Papa Banga

Fankelenfɛjamanaw ka poroze kolabɛnna

Inɛsiko-Bereda la

Sɛnɛgali

Email pbguisseunescoorg

Telefɔni (+221) 77 728 83 86

Sedeyawo

A ka kuntigiya la

ADIRIYƐNI Yande Jɔpu

Hakɛlabato ani hadamadenya yiriwali

ɲɛmɔgɔ

Sedeyawo

Sɛnɛgali

MAGA Abudulayi

Kalanko ɲɛmɔgɔ dɔnko dɔnni ni

fɛɛrɛkalan

Ekowasi

Email amagaecowasint

NIKIYEMA Jedone

EkuwasiEcowas bɛn ɲinini koɲɛnabɔla

SedeyawoCEDEAO ABUJA

Nizeriya

Email wendbarkayahoofr

Telefɔni (+234) 812 912 53 14

(+234) 813 538 00 09

OGUBE Arasɛli

Kalanko porogaramu ɲɛmɔgɔ

SEDEYAWO ABUJA

Nizeriya

Email rachelogbegmailcom

Telefɔni (+234) 808 320 10 59

WAKU Orolan

Dɔnniya ni fɛɛrɛ bolofara ɲɛmɔgɔ

SedeyawoAbuja

Nizeriya

Email rkouakouecowasint

Telefɔni (+224) 706 800 44 76

MƆGƆ FAAMUYALENBAW

u ka dɛmɛ na fɛɛrɛko la

AGULO Jɔni

Lome Iniwɛrisite karamɔgɔba

Togo

Email johnaglotgreferorg

Telefɔni (+228) 90 12 41 36

ADENIYI Eliyasi Ola

ɲinini karamɔgɔba

Nizeriya

Email elisaden76yahoocom

Telefɔni (+234) 803 598 36 75

ADOTEWI Adote Ba

TTISSA ɲɛmɔgɔ

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email Abadoteviunescoorg

Telefɔni (+221) 33 849 23 19

214

AJIBEWA Aderemi

Sedeyawo baarakɛjɛkulu

Nizeriya

Email remiajibewayahoococom

Telefɔni (+234) 703 410 3880

ANSA Samuyɛli

Karamɔgɔkalan ɲɛmɔgɔ

Gana

Email samansah54yahoocom

Telefɔni 02 44 11 28 02

A WORIBI Nangi Manboburu Kɔri Zakɔbu

Kirikilɔmu ɲɛɲinini ɲɛmɔgɔ

Gana

Email korjacob313yahoocom

Telefɔni 02 44 79 85 21

Ba Fatimata

Kalanso kun fɔlɔw ni kun filananw ɲɛmɔgɔ

IneyadiINEADE

Sɛnɛgali

Email fatiba_ngyahoofr

Telefɔni (+221) 77 536 25 07

BADINIKabere Alimata

Seko ni dɔnko sigida nrsquoa lamini ani

jamanadenko ni fasodenya kalan ɲɛmɔgɔ

DeyasɛmupeseDEACEMPC

Burukina Faso

Email alimata_badiniyahoofr

Telefɔni (+226) 78 21 40 55

(+226) 70 71 47 78

BA Laliya Ibarahima

AdeyaADEA

BARI Fatumata Binta

Dubereka lakɔlikaramɔgɔkalanyɔrɔ

ɲɛmɔgɔ (Ekɔli nɔrɔmali karamɔgɔba)

Gine Konakiri

Email bintacamara83yahoofr

Telefɔni (+224) 62 42 22 24

(+224) 65 29 15 99

BATIYONO Zan Kulodi

Kudugu lakɔlikaramɔgɔya kalansoba

ɲɛmɔgɔ

EyɛnisikaENSK

Burukina Faso

Email jclaude_bationoyahoofr

Telefɔni +226 7005 11 95

BOZARI Ibarahimu Arabi

DGINDRAPMENAPLN

Nizɛri

Email Bsoli1yahoofr

(+227) 96 98 15 70

KAMARA Musa

Karamɔgɔ-ɲininikɛla ISSEG bolofara

ɲɛmɔgɔ

Gine Konakiri

Email mousjairyahoofr

Telefɔni (+224) 60 61 87 43

(+224) 62 95 81 18

KƆNPAWORE Pamusa

Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔ

DEP

215

Burukina Faso

Email compaf2002yahoofr

Telefɔni (+226) 76 47 93 01

KƆNDE Fode

Lakɔli nɔrɔmali karamɔgɔba

ENIICINDIA kalanw ɲɛmɔgɔba

ENI

Gine Konakiri

Email focond57yahoofr

Telefɔni (+224) 62 97 80 18

(+224) 69 01 42 83

KULUBALI Hayidara Tɛnɛn Natɔgɔma

Kalan dakun filanan sɛgɛsɛgɛbaa

Kɔnɔwari

Email tnhaidarayahoofr

Telefɔni (+225) 01 33 95 87

DAWUDA Abudurahamani

Kalanw ni bolodali ɲɛmɔgɔ

Nizɛri

Email daouda0708gmailcom

Telefɔni (+227) 97 97 49 08

(+227) 96 96 72 83

DA Kuna Pasikowali

ENS ɲɛmɔgɔ dankan Ciko Te

ENSTT

Gine Bisawo

Email pacoregasyahoocom

Telefɔni (+245) 667 04 77 (+245) 525

42 95

DANTISEYI Kofi Edinamu

Sɛnɛ ni sigida nrsquoa lamini

ɛnzeniyɛriDɛmɛbaa kolabɛnna dankan

kɔrɔ PNUE poroze Biyo sekirite la Afiriki

tɔgɔ la Nayirobi

Togo

Email koffidantseyyahoofr

Telefɔni (+228) 90 94 59 53

JA Mamadu NJayi

InɛsikoUNESCO baarajɛkulu bolofara

ɲɛmɔgɔ

Sɛnɛgali

Email dadeissa82yahoofr

Telefɔni (+221) 776 33 81 70

JABUGA Yɔnbo Poli

Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔba

DEP

Burukina Faso

Email ydiabougayahoofr

Telefɔni (+226) 70 75 40 11

JAɲI Usumani Dudu Mati

IneyadeINEADE

Sɛnɛgali

Email odmdfryahoofr

Telefɔni (+221) 776592636

JARA Abu

Karamɔgɔba

Mali

Email aboudiarranetcourriercom

Telefɔni (+223) 76 20 01 72

DIKENU Kuwami Kirisitɔfu

216

Jogoɲumanyakalan karamɔgɔba

Jogoɲumanyakalan

Masitɛri ɲɛmɔgɔ Lome iniwɛrisite la

Togo

Email kdikenoutgreferorg

Telefɔni (+228) 90 08 19 33

DUMƆNGE Juma

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlakalan

ɲɛmɔgɔba

Togo

Email doumongue2006yahoofr

Telefɔni (+228) 90 05 62 98 22 21 21

29

EJIME Poli

Ekowasi kunnafoniko PO

Email paulejimegmailcom

Telefɔni (+234) 80 72 88 13 91

EKUWE Yawowi

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlaNotisɛ

lakɔlikaramɔgɔw kalanyɔrɔ dirɛkitɛri

Togo

Email victorekoueyyahoofr

Telefɔni (+228) 90 22 35 01

ƐLI Umurani Lala K

Afiriki denmisɛnw nrsquoa balikuw ka kalanko

bɛnkan Dɛmɛbaa

Mali

Email lakhadeijagmailcom

Telefɔni (+223) 73 33 43 37

ESE Dominiki

Kalanw ni degeli kiimɛni cakɛda ɲɛmɔgɔ

Kalanbaara sɛgɛsɛgɛli ɲɛmɔgɔso la

MEMP

Benɛn

Email esdak77hotmailfr

Telefɔni (+229) 95 49 64 74

(+229) 96 80 94 48

FAYI Magati

PorozerdquoCapEFArdquo kolabɛnna

InɛsikoUNESCO

Togo

Email mafayeunescoorg

Tel (+228) 90 83 76 98

GABA K Mawuze

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛla

kalankow ɲɛmɔgɔso la a bɛ lafiɲɛbɔ la

Togo

Email gabeliabyahoofr

Telefɔni (+228) 90 36 33 03

GAYIFƆRI Zawu B

Karamɔgɔba Liberiya Iniwɛrisite la Liberiya

Email zawubgayfloryahoocom

Telefɔni (+231) 886415176

GOWABuGA Emaniyɛli W

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

sekeretɛri zenerali

Burukina Faso

GEYI Isaka

IneyadiINEADE Sɛnɛgali

Email gueyeeissakhayahoofr

Tel (+221) 775727207

217

II MARA Faseli

ɲɛmɔgɔ dankan fasodenɲumanya

ladamuni ɲɛmɔgɔso

Gine Konakiri

Email donfas02yahoofr

Tel (+224) 68 24 21 36 64 28 80 70

JALO Mohamɛdi BS

Bolodali ɲɛmɔgɔ

Ganbi

Email msjallowganetgm

KABA Asita

Kalanko minisiriso kirikilɔmu karamɔgɔba

Liberiya

Email assakaniyahoocom

Tel (+231) 88 06 22 722

KABOREWedarawogo Ziliyɛti

ɲinini kalan ani baaradegekalan yɛlɛma

kuraw ɲɛmɔgɔba

DGRIEFBurukina Faso

Email kabouedhotmailcom

Telefɔni (+226) 70 35 64 72

KALƆN Mohamɛdi Pɛpusi

Firitawuni Lakɔlikaramɔgɔkalanso ɲɛmɔgɔ

Saralɔn

Email pepskayyahoocom

Telefɔni (+232) 76 73 25 48

KANI Sumayila

Cakɛda ɲɛmɔgɔ

DPFC

Kɔnɔwari

Email somailakaneyahoofr

Tel (+225) 01 85 06 98

(+225) 07 69 18 22

KARINGIBI Liweyi Dawu

Kalanko minisiriso ɲɛmɔgɔ dɔ

Liberiya

Email ikarngbaeyahoocom

Telefɔni (+231) 76 34 63 55

(+231) 776346355

KƐRIKULA Petɛri L

Liberiya Iniwɛrisite lakɔlikaramɔgɔba

Liberiya

Email plibertykerkulayahoocom

Telefɔni (+231) 654 35 58

KONANJI Yusufu

CDPSDNPMEAPLN

Mali

Email youssoufkonandjiyahoofr

Telefɔni (+223) 66 71 83 17

KƆNƐTarawele Natali

FASCAOWACSOF ɲɛmɔgɔ dankan

Email nathaliekone05yahoofr

Telefɔni (+225) 08 27 95 48

(+225) 22 41 53 73

KUGUBILENU Akowete

Inɛsiko baarakɛjɛkulu sekeretɛri zenerali

Togo

Email akougble55yahoofr

Telefɔni (+228) 90 20 63 47

LANDIMU KOREYIYA Uruyi

INDE ɲɛmɔgɔba

218

Gine Bisawo

Email landimruiyahoocom

Telefɔni (+245) 524 23 37

LANKOWANDE Emaniyɛli

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

LANTOMEYI Kofi Ubuyɛnalɛ

ɲɛmɔgɔba lakɔliɲɛbilakalan ani kalan kun

fɔlɔ ɲɛmɔgɔso la

Togo

Email lantomeylucienyahoofr

Telefɔni (+228) 90 07 52 55

(+228) 22 22 13 37

LO SISE Ndeyi Fama

ɲininikɛla

INEADE Sɛnɛgali

Email mamefamalogmailcom

Telefɔni (+221) 76 689 83 03

MANSAREYI Imɛlida Ani Mari

Firitawuni lakɔlikaramɔgɔw ka kalanyɔrɔ

ɲɛmɔgɔ

Saralɔn

Email imeldamansarayyahoocom

Telefɔni (+232) 76 53 09 64

NBAYI Amikole

Kalan kun fɔlɔ ani kalan kun filanan

ɲɛmɔgɔ

Ganbi

Email mbayeamieyahoocouk

Tel (+220) 990 94 00

MƐNSA Felikisi

Kirikilaw Karamɔgɔba CSFMEMP la

Benɛn

Email mensahfelixyahoofr

Telefɔni (+229) 97 87 93 95

MƐNSA -PIYƐRUSI Coco Mariselini

ɲɛmɔgɔba demokarasi ani

fasodenɲumanya kalan ɲɛmɔgɔso la

Togo

Email tchomacym2yahoofr

Tel (+228) 91 42 4270

NASURI Seyidu

ɲɛmɔgɔba kalan kun fɔlɔ lakɔlikaramɔgɔw

ka lakɔli nɔrɔmali la Lunbila

ENEP Burukina Faso

Email snassouri2001yahoofr

Telefɔni (+226) 70 23 70 13

NJAYI Bala

INEADE

Sɛnɛgali

Email ndiayebalahtmaimfr

Telefɔni (+221) 77 544 53 05

NJAYI Beyi Kadi

Sekeretɛri zenerali ndash Bolodali ani labɛnni

ɲɛmɔgɔso la Kalanko Minisiriso la

Sɛnɛgali

Email Khady12001yahoofr

Telefɔni (+221) 775 38 30 63

NDƆNBI Kirisitiyan

Marabolo laadibaa CLT

219

Inɛsiko ndashBereda

Sɛnɛgali

Email cndombiunescoorg

Telefɔni (+221) 33 849 23 23

NDO Isatu

Kalan ɲɛmɔgɔ

Ganbiya kolɛzi la

Ganbi

Email isatoundwyahoocouk

Telefɔni (+220) 990 88 26 (+220) 448

30 62

NZAWU Muteta Zinɛti

BADBAD lasigiden Burukina Faso

Email mnzauafdborg

ONOKOKO Gasipari

GRAREDEP

Sɛnɛgali

Email gaspanoyahoofr

Telefɔni (+221) 77 553 08 57

WATARA Kurubiye Modibo

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

OLUTAYO Olusegun

Sedeyawo baarakɛjɛkulu

Email olutayosegungmailcom

Telefɔni (+228) 66 04 15 23

WEDARAWOGO Zɔngo Eleyonɔri J

GTENFADEA baarakɛjɛkulu balikukalan

kan

Burukina Faso

Email zongoeloyahoofr

Telefɔni (+226) 50 36 58 45 70 23 96 94

PAKODI T Baritelemi

CNU

Burukina Faso

SAKANUDI Kuwame Benuwa

Karamɔgɔ - ɲininikɛla

ENS Kɔnɔwari

Email sacanouhotmailfr

Telefɔni (+225) 07 25 80 96

SAMU Kuwibila

Sɛgɛsɛgɛliw ani kalanbaara degeli

ɲɛmɔgɔba

DGIFP

Burukina Faso

Email samkuil20gmailcom

Telefɔni (+226) 70 74 97 94

SAMA Tinka

Kalan sɛgɛsɛgɛlikɛla ka ɲɛsin

lakɔliɲɛbilakalan ma

Togo

Email batoli3yahoofr

Tel (+228) 90 09 30 95

Email sacanoudhotmailfr

Telefɔni (+225) 07 25 80 96

SARI Abudu

IADakaro

Sɛnɛgali

220

Email Sarrabdou70yahoofr

Tel (+221) 77 379 34 21

SAWADOGO S Inosan

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

SIBI Mari

Kalanko Minisiriso Bulon

Sɛnɛgali

Email koundasyahoofr

Telefɔni (+221) 776312357

SULAMA Baba Ahamɛdi

Sekeretɛri zenerali Inɛsiko baarakɛjɛkulu

la

CNU

Burukina Faso

Email ahmsoulamagmailcom

Telefɔni (+226) 70 26 49 85

SIWEDARAWOGO Agati

CCCD kolabɛnna Pilan Burukina na

Burukina Faso

Email syagatheplan-internationalorg

agatheyahoofr

TALI Bubakari

Dɛmɛbaa INEADE

Jamana Koɲɛɲinini ni waleyali cakɛda

Sɛnɛgali

Email boubacartallgmailcom

Telefɔni (+221) 775 49 17 62

TURE Birama

INEADE

Sɛnɛgali

Email biramatouregmailcom

Telefɔni (+221) 77 550 34 95

TURE Camu Marema

SHS bolofara ɲɛmɔgɔ

InɛsikoUNESCO

Sɛnɛgali

Email mtoure-thiamunescoorg

Tel (+221) 77 6379 615

TURE Musitafa

Waleyali sekeretɛri

CEBDPRE

Sɛnɛgali

Email amedytoureyahooca

Telefɔni (+221) 77 534 17 31

TARAWELE BIKABA B Madelɛni

Hadamadenw ka hakɛw minisiriso

Burukina Faso

Email bicmadoyahoofr

Telefɔni (+226) 70 39 44 04

TARAWELE Isiyaka

CNU

Burukina Faso

TARAWELE Mamadu

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

UGUWUNZE Guloriya

ɲinini cakɛda

SedeyawoAbuja

221

Nizeriya

Email gugwunzeecowasint

Telefɔni (+234) 80 55 60 50 25

WANDAWOGO Isa

Jamana Kalanko ani Balikukalan Minisiriso

Burukina Faso

WƐNMƐNGA Siyasan

CNU

Burukina Faso

ZAGIRE Patirisiya

CNU

Burukina Faso

ZAN Eli

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

Ɛnfɔrimatikibaara sira kan

JUFU Asani

Ɛnfɔrimatiki baarakɛla

InɛsikoUNESCO

Sɛnɛgali

Email adcreamediayahoofr

Telefɔni (+221) 77 570 53 59

Dɛmɛbaa musomanw

BONBO Wiwiyani

Sekeretɛri kanfilamɛnna

SedeyawoAbuja

Nizeriya

Email viebombogmailcom

vbomboahouecowasint

Telefɔni (+234) 706 423 10 90

GANDIZIYƆN Oliwiya

Baaradegela

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email oliviagandzionhotmailfr

GARISIYA Nina

Baaradegela

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email ninagarciagmailcom

KANI Mamu Jara

Dɛmɛbaa

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email mdkane unescoorg

Telefɔni (+221) 77 193 26 71

Page 5: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw

4

Kalanbolo 7 nan Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnahelliphelliphelliphelliphelliphellip

Masalakun bolofara 1lɔ SedeyawoCEDEAO kuntilenna nrsquoa ka baara

Masalakun bolofara 2 nan SedeyawoCEDEAO kɛli jamanadenw ta ye

Gafe lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Wɛbu lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Farankanwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

5

FƆCOGO SURUNW NrsquoU KƆRƆW

AMAYOAMAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka wariko Cakɛda

BADIBAD Afiriki Yiriwali Banki

BEYIDESEBIDC SEDEYAWOCEDEAO ka Nafolobɔ ni Yiriwali Banki

BERƐYISE BRIC SEDEYAWOCEDEAO ka Yiriwalinafolobɔbanki a jamanaw kama

BƐMUBM Diɲɛ Waribonba

SESEDEZECCDG SEDEYAWOCEDEAO ka Cakɛda Hakɛkɛɲɛ Yiriwali kama

SEYACEA Afiriki Sɔrɔko Tɔnba

SEYAKICEEAC Afiriki Cɛmancɛyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

SEDEYAWOCEDEAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

SEDƐFUCEDEF Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara suguya bɛɛ binni ma cɛw ni musow

SƐNISADICEN-SADI Saheli ni Saharajamanaw ka Tɔnba

SEYƐRICER Fankelenfɛjamanaw ka sɔrɔko Tɔnba

SEYISEYƐRICICR Diɲɛ jamanaw ka kuruwaruzi komiteba

SILISICILSS Sahelijamanaw ka jakɛlɛtɔn

SƐMUSECMS Fɔkabɛn ni kana sabatilijɛkulu

SEYƐNIDEDECNDD Jamana jɛkulu Demokarasi ni Yiriwali sabatili kama

KOMESACOMESA Afiriki kɔrɔnyanfan nrsquoa Woroduduguyanfan Jamanaw ka Suguba

SEPESESECPC Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili Bɛnkan

SEPEYICPI Diɲɛ kiiritigɛbulonba

SEPƐLIPECPLP Pɔritigɛkanfɔjamanaw ka Tɔnba

6

SEPƐSICPS Bɛn ni lakana Jɛkulu

DEWUDEYASIDUDH Hadamadenw ka hakɛw Dantigɛlisɛbɛn

EKOMƆGUECOMOG SEDEYAWOCEDEAO ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu

EKUWASIECOWAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn

ENOYAENOA Jamana Jalatigiba Kalanso

EPUEPU Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati

FAWOFAO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Baloko ni Sɛnɛko

maDiɲɛ Baloko ni Sɛnɛko Tɔnba

FASIFAS Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn

FƐDIFED Muso ni Yiriwali

ƐFƐMIFMI Diɲɛ Wariko ɲɛnabɔli Tɔnba

ƐFƐRIDESEFRDC Sedeyawojamanaw Yiriwali Nafolobɔda

IYƐFUDEIFD Musow Sendonnicakɛda Yiriwali la

IGADIIGAD Gɔfɛrɛnamanw Tɔgɔlajɛkulu Yiriwali kama

IMAWOIMAO Afiriki tilebinyanfan Wariko ɲɛnabɔlicakɛda

IYUSƐNIIUCN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin Kungo Lakanani ma

ƐMUZƐFUMGF Musow ka Nɛgɛkɔrɔsigi

OYIYƐFUOIF Tubabukanfɔjamanaw ka Tɔnba

OYƐMUDEOMD San Bakelennan laɲiniw Yiriwali Kama

OYƐMƐSIOMS Diɲɛ Kɛnɛyako Tɔnba

OYƐMUWEYƐSIOMVS Sɛnɛgali Ba Labaarali Jamanaw ka Tɔn

OYƐNIZEONG Dɛmɛdonjɛkulu

7

ONIONU Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

OYASIOOAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Kɛnɛyako Tɔn

OYIYAOUA Afiriki ka Kelenyatɔnba

PINIDIPNUD Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara Yiriwali Kama

ƐRƐSIPEFEKORESPFECO Bɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

SADƐKISADC Afiriki Woroduguyanfanjamanaw ka Yiriwalitɔn

UYAUA Afiriki Kelenyatɔnba

UYEUE Erɔpu Kelenyatɔnba

IMOWA UEMOA Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwali ani Wariko Tɔn

INƐSIKOUNESCO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko

Dɔnniya ani Seko ni Dɔnko Sabatili ma

FINIYAPUFNUAP Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin

Diɲɛkɔnɔmɔgɔw ma

INIFƐMUUNIFEM Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Dɛmɛdonnafolo ka ɲɛsin

Musow ɲɛtaa ma

INODƐKIUNODC Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Cakɛda ka ɲɛsin Dɔrɔgu ani

ko jugubaw kɛlɛli ma

INOWAUNOWA Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Afiriki

Tilebinyanfanjamanaw ma

8

ɲƐBILA

SedeyawoCEDEAO ka misaligafe ka ɲɛsin karamɔgɔw ma A bɛ boli bɛn sabatili kan

hadamadenw ka hakɛw fasodenya demokarasi ani Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna

Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn (SedeyawoCEDEAO) sigira senkan bɛnkan

fɛ min tara san 1975 mɛkalo tile 28 Legosi Nizeriya faaba la A kuntilenna jɔnjɔn ye ka

bolodiɲɔgɔnma ni donɲɔgɔnna sinsin sɔrɔ yiriwali siratigɛ la walasa ka kelenya sabati sɔrɔ ni

wariko siratigɛ la jamanadenw ka ɲɛnamaya ka sankɔrɔta ka sɔrɔ labugunni sinsin tɔn

jamanaw kɔnɔ krsquou cɛsiraw laɲɛnamaya u ka se krsquou jeniyɔrɔ fin Afiriki ka ɲɛtaa anrsquoa yiriwali

la

San damadɔ tɛmɛnen kɔ yɛlɛmaw nana don o kuntilenna fɔlɔ in na krsquoa sababu kɛ diɲɛ

sokelenya nrsquoa taabolo kuraw ye krsquoa sababu kɛ fana tɔn jamana 15 cɛsiraw caya ye minnu

sinsinnen bɛ kelenya siriɲɔgɔnna bolodiɲɔgɔnma ɲɔgɔndɛmɛ ani yɛrɛmara kanTɔn jɔsen

jɔnjɔn tɔw ye jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma ka binkannibaliya

sinsin u cɛ ka bɛn basigi ani lakana sinsin u cɛ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ fɔkabɛn kɔnɔ fo

ka se hadamadenw ka hakɛw bonyali nrsquou layiriwali ma demokarasi ni mara bolicogo ɲuman

layiriwali nrsquou sinsinni ka jɔn-ko-Ala fɔli kɛ wajibi ye ni dɛsɛ nana ani sariya labatoli sɔrɔ ni

hadamadenya walew la

Nin kuntilennaba in waleyali an ka jamanaw kɔnɔ siga si trsquoa la o tɛ ko nɔgɔ ye ka da siyaw

ni seko ni dɔnkow caya kan ani olu sinsinnen bɛ sɔrɔ ni hadamadenya taabolo minnu kan

Nka a hakilisigiyɔrɔ ye min ye SedeyawoCEDEAO lakodɔnnen don bi diɲɛ sɔrɔ yiriwalijɛkulu

jɔnjɔn ye dannaya bɛ min kan krsquoa kɛ taamaseere ye jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la Ala

nrsquoa sintibagaw ka hakiliɲumantigiya anrsquoa jamanakuntigiw ka don o don cɛsiri ani mɔgɔ o

mɔgɔ hami ye Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna baara bolodalenw sabatili ye

Walasa ka bɛn ni basigi sabati politikiko sira kan an ka fankelenfɛjamana ɲagaminenw kɔnɔ

tɔn ye ɲɔgɔnlafaamufɛɛrɛ caman sigi senkan ka fɔɲɔgɔnkɔw kunbɛn walima ka bɛn diyagoya

ladon yɔrɔ dɔw la nrsquoa brsquoa kun bɔ O dɔw ye san 1999 bɛnkan ye min ɲɛsinnen bɛ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli u dalasali ani bɛn ni lakana sabatili ani san 2001

farankanbɛnkan min ɲɛsinnen bɛ demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili ma ani

Sedeyawo ka bɛnkan min tara san 2008 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ani Sedeyawo ka bɛnkan

9

wɛrɛ kalan ni baaradegekalanko kan min tara san 2003 Sedeyawo ka o san 37 ɲɛnamaya

kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la san tan fila fɔlɔ kɔnɔ nin sariya talenw ka fara politiki hakililaw

kan latigɛliw ni fɛɛrɛw ani wulikajɔ kisɛma suguya caman wɛrɛw olu kɛra sababu ye ka

mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw sigidaw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw kabilaw ni ɲɔgɔn cɛ

fɔɲɔgɔnkɔw jamakɔnɔkɛlɛw fo ka taa se jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛw ma olu ka ɲɛnabɔ

koɲuman

Tɔn depitebulon a kiiritigɛbulon anrsquoa kɛlɛbolo labɛnnen ka bila olu ye labɛnw ye minnu sigira

senkan a jamanakuntigiw nrsquoa gɔfɛrɛnamanw ka lajɛw fɛ walasa ka sariya talenw ni bɛn ni

kana sabatilanw sinsin

Ni bɛn sinsinni ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli ye tɔn ka fɛɛrɛ jɔnjɔnw ye wulikajɔw man

kan ka kɔtigɛ fana ka ɲɛsin jamanaw ka donɲɔgɔnna gɛlɛya kuraw ni haminanko gɛlɛnw

wulili ma O bɛ kɛ ni kiimɛniw cayali ani taabolow bɛrɛbɛnniw walima fɛɛrɛ kuraw waleyali ye

walasa fura ɲumanw ka sɔrɔ u la O hakilila in de yrsquoa to ni ladamuni anrsquoa waleyali jɔyɔrɔ

dɔnna krsquou kɛ bɛn sabatili cakɛminɛn ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka da a kan an ka jamanaw kɔnɔ jamanaden

fanba ye denmisɛnw ye A ka kan bɛn sabatili hakilila ka don olu la (olu minnu ye sini

ɲɛmɔgɔw ye) o kalan in ka kan ka labɛn koɲuman ka jamanaw ka kalanko taabolo kɛ a

labaaraliminɛn lakika ye

SedeyawoCEDEAO ka misaligafe in labɛnna o hakilila in de hukumu kɔnɔ krsquoa ɲɛsin

karamɔgɔw kalanbagaw ma A labɛnna ni yiriwaliko dɛmɛɲɔgɔnw ka magɛn ye fɛɛrɛko ni

nafoloko siratigɛ la Olu ye INƐSIKO-BEREDAUNESCO-BREDA ye ale dagalen bɛ Dakaro

ani Afiriki Yiriwali Banki (BADIBAD)

Kunnafoniɲini ani hakililaɲini caman kɛra walasa ka nin kalangafe in labɛn A baaraw

daminɛna kabini san 2006 Afiriki tilibinyanfanjamanaw kɔnɔ Sinsin kɛra mɔgɔ

faamuyalenbaw ka dɔnniyaw kan minnu ka baaraw bɛ boli bɛn sabatili kan ka bɔ Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ jamana wɛrɛw ani INƐSIKO la Mɔgɔ o mɔgɔ ka laɲini ye bɛn

sabatili ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ nafaba sɔrɔ nin kalangafe in na

Kalanbolo wolonwula bɛ kalangafe in kɔnɔ minnu bɛ boli bɛn sabatili kan ani fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli hadamaden ka hakɛw fasodenya ni fasodenɲumanya demokarasi ni mara

10

kɛcogo ɲuman hakɛyali ni yiriwali jamanadenw ka kɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali

kuntaala jan ani fankelefɛjamanaw ka donɲɔgɔnnako Masalabolo bolofaraw bɛ kalanbolo

kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ ɲɛbilaw brsquoa kɔnɔ sɛbɛnseerew ani kuntilennabaw Olu dabɔkun ye ka

karamɔgɔ dɛmɛ a ka baaraw la Kalanbaaraw katimuw fana brsquoa dɛmɛ olu bɛ se ka yɛlɛma

ka kɛɲɛ ni Sedeyawo jamana bɛɛ ka kalanko cogoyaw ye O cogoya kelen na karamɔgɔ

minnu bolo bɛna don baara in na kalangafe in bɛ se ka mabɛn krsquoa bɛrɛbɛn olu ma u kɛra

lakɔlisow karamɔgɔ ye wo walima fasokannakalan kalansow taw u mana kɛ kalan dakun o

dakun na

Kalangafe in labɛnkun jɔnjɔnba ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ kodilannaw ka se ka kalan a

kɔnɔkow la Dɔnniya minnu brsquoa kɔnɔ u ka faamuya ɲɛnama sɔrɔ olu la wulikajɔ hakilila

minnu brsquoa kɔnɔ hadamadenya sabatili hakililaw danbe ni jogo hakililaw minnu bɛ kɛ sababu

ye ka bɛn ɲɔgɔnmakoto ani sigiɲɔgɔnya sabati u ka se krsquoolu bɛɛ faamuya

SedeyawoCEDEAO ka nin kalangafe in nrsquoa bɛ boli bɛn sabatili kan hadamadenw ka

hakɛw fasodenya demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman dajirala karamɔgɔw kalanbaga

caman na walasa tɔn jamana minnu bɛ yen ni nin ɲɔgɔnna porogaramu trsquou bolo u ka dɔ dilan

krsquou bɛrɛbɛn a ma A ɲɔgɔnna porogaramu mana kɛ minnu fana bolo kaban olu krsquoa jiidi nrsquou ka

dɔnniyaw ye krsquoa kɛɲɛ u yɛrɛ ma

Kadere Dezire Wedarawogo

SedeyawoCEDEAO Baarakɛjɛkulu Peresidan

______________________________

Foli ni tanuni

_________________________________________________________

SedeyawoCEDEAO ka foli ni tanuni bɛ ka taa BADIBAD ni INƐSIKOUNESCO ma u ka

dɛmɛ sinsinnen na ka ɲɛsin misaligafe in labɛnni ma Baaraw senfɛ u ka cɛsiri nrsquou ka

jɛkabaara ma kɔtigɛ abada ɲininiw ni sɛbɛnniw na

Sedeyawojamanaw mɔgɔ faamuyalenba minnu sen donna nin baara ɲɛnama in waleyali la

foli ni tanuni bɛ lase olu fana ma

11

An ka foli kɛrɛnkɛrɛnnen bɛ ka taa Sedeyawojamanaw ɲɛmɔgɔw ma politiki ni mara sira kan

olu minnu ye gafe in labɛnni baaraw kɛli nɔgɔya an bolo sanga ni waati bɛɛ Dakaro Lome

Wagadugu ani Abuja

An ka jamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila tɔgɔ la an bɛɛ bɛnnen brsquoo min ka kan nrsquoan bɛ krsquoa

waleya an ka jamanadenw ye Sedeyawo fasojamaw an ka tanuni ni waleɲumandɔn bɛ ka

taa dɛmɛbaga ninnu bɛɛ ma

12

DANTIGƐLI

Hakilila min nana ni Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn sigili ye senkan o

hakilila in kɛra kogobolo ye ka don an ka jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ni fara-farali cɛ Kabini

Legɔsi Bɛnkan tawaati san 1975 mɛkalo tile 28 Afiriki tilebinyanfanjamana 15 fɛ walasa ka

tɔn sigi u ka sɔrɔko yiriwali kama Afiriki ka donɲɔgɔnna tufaden fɔlɔ dara

Laɲini ye min ye ka kɛnɛ fɛrɛ sɔrɔko siratigɛ la krsquoa fɛrɛ hadamadenya ani seko ni dɔnko ni

politikiko siratigɛ la O ye wale bololadalen ɲɛnama ye min bɛ jamanadenyakelenya hakilila

sinsin Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

SedeyawoCEDEAO ye kuntilenna min di a yɛrɛ ma o ye donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko

siratigɛ la (suguba kelen ani wari suguya kelen) politikiko (depitebulonba kelen sɔrɔ ni

hadamadenya baarakɛjɛkulu ani kiiritigɛbulonba kelen) ani kana ni sɔrɔdasiko siratigɛ la

(EKOMƆGUECOMOG sigira senkan san 1999)

Tɔnba in brsquoa ka waleyaw sinsin jɔsen ɲɛnama minnu kan olu la a ka kan ninnu ka dɔn

hadamaden ka hakɛw bonyali u layiriwali anrsquou lakanani

demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni

politiki taabolow bɛrɛbɛnni ani yiriwali porogaramuw donɲɔgɔnna

O nrsquoa ta bɛɛ gɛlɛya caman dalen bɛ donɲɔgɔnna in sabatili ɲɛ bɛnbaliya minnu bɛ tɔn

jamanaw kɔnɔ ka da politikiko basigibaliya kan ani mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ka da

faantanya ni lakana sabatili gɛlɛyaw kan krsquoa sababu kɛ kɛlɛw dagali ye tɔn jamanaw kɔnɔ

Gɛlɛya wɛrɛ minnu bɛ se ka fara nin gɛlɛya kofɔlen ninnu kan olu ye an ka jamanaw kɔnɔ

sɔrɔ fanga dɔgɔyali nrsquoa kɔlɔlɔw nrsquoo bɛ na ni fanga sigibolow fɛgɛnyali ye ani jamanaw ka

yɛrɛmakaran krsquoo fara sariyasiraw labatobaliya kan ka ɲɛsin mɔgɔw ka donkabɔw ma u sago

la an ka jamanaw kɔnɔ nrsquou bolofɛnw ye

Walasa ka fura sɔrɔ kɛlɛw banbaliya la mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ani dankarili

hadamaden ka hakɛw la a ka kan an ka yɛlɛma don an ka yecogow la krsquou bɛrɛbɛn an ka

kɛtaw ma Walasa o ka sira sɔrɔ fo sinsin ka kɛ lakɔli kan ale min ka kan ka kɛ donɲɔgɔnna

faamuyali jiidiyɔrɔ ye ani danbew ni jogow ni tabiyaw ani layiduw sabatiliyɔrɔ ɲuman ye

13

Sedeyawo ka misaligafe ka mɔgɔw ladamu bɛn sabatili hadamadenw ka hakɛw fasodenya

demokarasi ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan o ye gafe ye min labɛnna

INƐSIKO ka Biro bolofara ka kɔlɔsili kɔnɔ min bɛ Dakaro (BEREDABREDA) jɛkabaara kɔnɔ

Afiriki Yiriwali Banki fɛ (BADIBAD)

Cakɛminɛn don ka ɲɛsin Sedeyawo jamana bɛɛ ma A sɛbɛnna tubukan angilɛkan ani

pɔritigɛkan na

A ɲɛsinnen bɛ karamɔgɔ bɛɛ lajɛlen ma cɛman ni musomanw A ɲɛsinnen bɛ

karamɔgɔyadegekalansow karamɔgɔw nrsquou kalanden cɛman ni musomanw ma lakɔlikalan

taw ani fasokannakalan taw

Misaligafe don o hukumu kɔnɔ a bɛ gafe kɔnɔkow taabolo jira ani kalan latɛmɛcogo

kunnafoniw Krsquoa fɔ krsquoa bɛ kɔnɔko bɛɛ ɲɛfɔ krsquoa jɛya o tɛ sango ka kalanbaaraw taabolo bɛɛ

lajɛlen dafalen jira

Karamɔgɔ cɛmanmusoman ye ɲininikɛla de ye a bɛ se ka sinsinnaw sɔrɔ misaligafe in kɔnɔ

min brsquoa bilasira a ka se ka dɔ fara dɔnniya laseta kan a sago la min bɛ se ka yɛlɛma don

jogow la kalanbolow waleyali hukumu kɔnɔ

Laɲini ye min ye ka mɔgɔ caman sɔrɔ cɛ ni muso Sedeyawo jamanaw kɔnɔ minnu

faamuyalen don bolodiɲɔgɔnma senyɛrɛkɔrɔ ani jamabaara siratigɛw la O bɛ kɛ sababu ye

ka tabiyaw ni jogow ta minnu brsquoa to u bɛ se ka bɛn sabati badaa-badaa an ka

fankelenfɛjamana in kɔnɔ ka kɛlɛw ban pewu ka yiriwali kuntaala jan sababu jɔnjɔnw

sɛbɛkɔrɔ penpen ni sigida nrsquoa lamini lakanani ni danbe jɔnjɔnw ani danfaraw bonyali ye O

ka kɛ wulikajɔw kɔnɔ mɔgɔ si tɛ to kɔ minnu na bɛɛ lajɛlen sen bɛ don minnu na Afiriki

fasodenya sabatili kama

Misaligafe in labɛnna ka kalanbolo wolonwula (7) kɛ a kɔnɔ Kalanbolo kelen-kelen bɛ boli

se kelen kan Kalanbolow tilalen don masalabolo bolofara fila ye Masalabolo bolofara fila

ninnu kelen-kelen bɛ walanwalan ka kɛ se kelen ye ka kalan kuntilennaw dantigɛ a kɔnɔ

Kunnafoniw bɛ di kɔnɔkow kan kalan kɛcogo taabolow bɛ dajira o bɛɛ kɔfɛ gafew bɛ

karamɔgɔ cɛman ni musomanw bolo wa u bɛ ɛntɛrɛnɛti fana yaala nin bɛɛ brsquoa to u ka

dɔnniya sɔrɔlenw bɛ jiidi

14

Kalansenbolow labɛncogow ani kalanbolow bolodalikatimu olu fana ɲɛsigilen bɛ gafe in

kɔnɔ O bɔlen kɔ yen kalansenlabɛnsɛbɛn dɔ bolodara ka ɲɛsin masalakun bolofara kelen-

kelen bɛɛ ma krsquou kɛ misali ye A ɲininen bɛ karamɔgɔ cɛman ni musoman kelen-kelen bɛɛ fɛ

u ka o sɛbɛn in bɛrɛbɛn u ka kalan cogoya ma krsquoa kɛɲɛ nrsquou bolokɔrɔminɛnw ye

Kalanbolo 1ɔlɔ ka se 7 nan na olu bɛ se jolen saba kofɔ

- Ka bolodiɲɔgɔnma kɛ hadamadenya sira kan walasa mɔgɔw ka jɛ krsquou laɲiniw kɛ kelen ye

yiriwali sira kan ani mɔgɔya sabatili kuntaala jan Sedeyawo jamanaw kɔnɔ

Laɲinita

Sedeyawo fasoden cɛsirilen Sedeyawo poroze waleyali fɛ laquo Jɛkasigi ka kɛ bɛɛ ŋaniya ye raquo

ani sigiɲɔgɔn ni mɔgɔ tɔw ŋɛɲɛ kunni ka kɛɲɛ ni donɲɔgɔnna kuntilennaw ye

- Krsquoa ka fasodenya jira ni hakilijagabɔ ye walasa ka fɛɛrɛw tigɛ ka se krsquoi jɔ a yɛrɛ kolo la ka

se a yɛrɛ kɔrɔ

Laɲinita

Fasoden brsquoa ka kunnafoni sɔrɔlenw kiimɛ krsquou tiɲɛ ni nkalon bɔ ɲɔgɔn na ka jɔsen kelen ta

krsquoa ka Sedeyawo fasodenyajɔyɔrɔw fa

- Krsquoi sendon jamana taabolow labɛnni baaraw la u waleyali anrsquou kiimɛni ka ɲɛsin i ka

hadamadenya hakɛw lafasali ma ani hakɛ wɛrɛw fasoden tɔw fɛ cɛw ni musow

Laɲinita

Fasoden bɛ Sedeyawo taamasiyɛnw nrsquoa ka cakɛdaw ka baarakɛcogo fɛɛrɛw dɔn krsquou kɛ a ta

ye krsquoa jɔyɔrɔ fa hadamaden ka hakɛw lafasali la ani demokarasi ni bɛn sabatili fasobaara

ani Sedeyawojamanaw ka baaraw kɔnɔ olu bɛ kɛ jɛkabaara hukumu kɔnɔ ani

ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya fosodenya janto tɛ taa minnu kɔ ka ɲɛsin jɛlenya ni mara kɛcogo

ɲuman kɔlɔsili ma

Sedeyawo jamana kelen-kelen bɛɛ kan ka misaligafe in bɛrɛbɛn a taabolow ma krsquoa sinsin

gafe in kɔnɔkow kan krsquou dafa nrsquoa ka dɔntaw ye A ka ɲi fana Sedeyawo jamanaw krsquou sinsin u

ka kalanbaara bolodalenw kan krsquoo baaraw kɛ A mana kɛ cogo o cogo fo u ka tali kɛ

15

kalanbaara kura suguya damadɔ la i nrsquoa fɔ degeliw ɲɔgɔlɔnbɔw kolabɛnniɲɛɲiniw adw

Kumalaban na fo u krsquou cɛsiri ka Sedeyawo ka yecogow sankɔrɔta anrsquoa ka baaraw waleyali

Anni Tɛrɛsi NDƆNGI-JATA

INƐSIKO Cakɛdaɲɛmɔgɔ Dakaro

16

KALANBOLO 1

BƐN SABATILI FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI NrsquoU ɲƐNABƆLI

laquo Kɛlɛw ŋaniya bɛ ta hadamadenw hakili de la bɛn sabatili lafasali fana ka kan ka labɛn o

hakili kelen in de lahellip raquo

Nin bɔra INƐSIKOUNESCO sigilisɛbɛn kɔnɔ san 1945

17

BƐN SABATILI

FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI

NrsquoU ɲƐNABƆLI

1- Bɛn sabatili

2- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

ɲɛbila

Bɛn ye hadamadenya ko labɛnnen de ye hadamaden ma da ni min ye Fɔlɔ Ɔrɔmu min ye

kɛlɛ caman kɛ ka yɔrɔ caman mara o ye bɛn ni kɛlɛ siri ɲɔgɔn na U ka kuma kɔrɔ dɔ brsquoa jira

ko ldquonrsquoi bɛ bɛn ɲini i Iabɛn kɛlɛ kamardquo Nka bɛn sabatili hakilila tɛ nin kuma kɔrɔ fɔlen in

tiɲɛtigiya bawo ale ye hakilimaya tiɲɛ dɔ de ye

O sabali tiɲɛ in hali nrsquoa sɔnnen brsquoa ma ko fɔɲɔgɔnkɔw ye hadamadenya taalan ye ka da

sababu caman kan (laadaw sababuw politikiko sababuw sɔrɔ cogoya ni hadamadenya

sababuw siko ni siyakow sababuw diinɛkow sababuw adw) ale brsquoa jate ko an ka kan krsquoan

yɛrɛ dege min na o ye ka fɔɲɔgɔnkɔw ban ni sabaliɲɔgɔnkɔrɔ ye walasa bɛn kuntaala jan ka

sabati ani krsquoa tanga O de yrsquoa to kalanbolo in kɔnɔ bɛn sabatili ni fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la olu kalansora ɲɔgɔn na

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw jogow ani fɛɛrɛw matarafa minnu brsquoa to bɛn sabatili ani fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli taabolow bɛ faamuya kosɛbɛ

Kalanbolo masalakun bolofara

1 - Bɛn sabatili

2 - Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

18

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn minnu bɛ tali kɛ hadamadenkulu kelen-kelen ka

hakililaw kan

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma

Kɔnɔkow

Bɛn hakilila

Bɛn hakilila bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ tɛmɛsira min brsquoa to i bɛ danbew dɔn ka dɔnniya sɔrɔ ani ka

taabolow ta sew ani jogow walasa i nrsquoi yɛrɛkun ka bɛn i ni mɔgɔw ka bɛn i ni sigida nrsquoa

lamini ka bɛn

Bɛn kɔrɔw

Tubabukan na ldquoPaixPɛrdquo bɛn Bamanankan na o daɲɛ in bɔra latɛnkan laquopakisipax raquo ani

laquo pasisipacis raquo de la1

- jamana cogoya minnu tɛ kɛlɛ la krsquoi cɛsiri bɛn sabatili la diɲɛ kɔnɔ

- kɛlɛko banni kɛlɛɲɔgɔn fila walima caman cɛ ka fɔkabɛn ɲini

- sɔnɲɔgɔnye ni bɛnkan jamanadenw cɛ hadamadenkuluw cɛ sigi kɛlɛntanya a

girigarantanya sigi lafiya

- jamakulu cogoya minnu tɛ kɛlɛ la u tɛ fɔɲɔgɔnkɔ la ka jɛ sigiɲɔgɔnw fɛ bɛn kɔnɔ

- mɔgɔ hakili sigili nrsquoa lafiyali

- mɔgɔ min cogoya brsquoa jira krsquoa kɔnɔgannen tɛ a ni lafiyalen don A hakili lafiyalen don

1 httpwwwlaroussefrdictionnairesfranccedilaispaix

19

- sugubalintanya ni mankanntanya yɔrɔ la kaburudo sumayacogo

Bɛn suguyaw

Bɛn basigilen o ye bɛn ye ko jugu ni fɔɲɔgɔnkɔ tɛ min kɔnɔ

Bɛn lafoninen o ye bɛn ye wulikajɔw bɛ kɛ min kɔnɔ walasa sigi ka nɔgɔya bɛɛ ma ko

juguntanya ni fɔɲɔgɔnkɔntanya dɔrɔnw tɛ Bɛn lafoninen labɛnni bɛ jogo dɔw wajibiya i nrsquoa fɔ

- yafa

- ɲɔgɔnlamɛn

- kunnafonifalen

- diɲɛni laɲini bolodalenw ni fɛlaw ma minnu tɛ kelen ye ko dɔ kan

- hakɛlabato

- bilakasuma tɛ ko minnu na olu ɲɛnabɔli gɛlɛyabaw waati la

- bolodiɲɔgɔnma

- kofaamuyalihakili

- hadamadenya jɔyɔrɔfa

Nka o nrsquoa ta bɛɛ nin jogo ninnu ka kan ka sinsin ni kalan ye

Bɛn sabatili

Bɛn sabatili

laquo Taabolo don min bɛ dannaya ni bolodiɲɔgɔnma sabati fasojamaw ni jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

O taabolo in ye lakalanni ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔlicogo la nɔgɔya kɔnɔ fɔɲɔgɔnkɔ minnu bɛ

se ka don fasojamaw ni ɲɔgɔn cɛ walima jamanaw sango krsquoo kɛ ni kuma ye ani

kumaɲɔgɔnya a kana kɛ ni maramafɛnw ye ani kojugukɛhellipBɛn sabatili kɔrɔ tɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw

ban cogoya bɛɛ la a kɔrɔ ye de ka fɛɛrɛw tigɛ minnu brsquoa to u bɛ ɲɛnabɔ kasɔrɔ ko jugu ma ta

ka mɔgɔ sɛgɛrɛ O la bɛn sabatili bɛ min ɲini o ye hadamaden ka hakɛw lakanani sabatili

ye ɲɔgɔnmakoto ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli koɲuman fo ka taa se hadamaden yɛrɛ yiriwali

ma ani sigida 1raquo

1 Agora kulu Dɛmɛnan ka ɲɛsin kalanbaara waleyali ma Gafefeereyɔrɔ Sɛn PoliSaint-Paul Dakaro

2011

20

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka ɲɛfɔli la bɛn sabatili ye danbe caman faralen ye

ɲɔgɔn kan kɛcogow jogow ani diɲɛlatigɛ latɛmɛcogow minnu bɛ ko jugu kɔn ka fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigi nrsquou diliw tigɛli ye ni kumaɲɔgɔnya ni fɔkabɛn ye mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ kuluw ani

jamanaw (Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka bɛnkansɛbɛnw dakun ARES5213 bɛn

sabatili ani A53243 Dantigɛlisɛbɛn ani baaraw porogaramu bɛn sabatili kan)2

laquo Bɛn sabatili ye hadamaden sigada ani fanga sigibolo taabolo yɛlɛmani tɛmɛsira ye Bɛn

sabatili bɛ bange hadamadenw dusukun nrsquou kɛwalew la wa a bɛ taa ɲɛ jamana kelen-kelen

kɔnɔ ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen ka tariki ye a ka hadamadenya a ka seko ni dɔnko ani

a ka sɔrɔ taabolo ye Bɛn sabatili bɛ min laɲini o ye ka taabolo ɲuman don danbew kɔrɔ

kɛcogow ani jogow walasa bɛn ni kojugukɛbaliya bɛ yiriwaraquo3

Ladamuni bɛn kama

Ka ladamuni kɛ bɛn kama o ye ka fasoden kalan a krsquoa mɔgɔɲɔgɔn dɛmɛ a krsquoa jɔ a jɔyɔrɔ la

a ka sɔn tɔw ka seko ni dɔnko ma a ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ hɔrɔnya kɔrɔ dɔn min bɛ

hadamadenya danbe bonya ani danfaraw min bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi walima krsquou

ɲɛnabɔ ni kojugukɛbaliya siraw ye4

I nrsquoa fɔ bɛn sabatili bɛ cogo min na ladamuni bɛn kama fana bɛ tali kɛ jamana kelen-kelen ka

tariku taabolow la a ka hadamadenya ni seko ni dɔnko ani sɔrɔ cogoyaw A bɛ se ka jate ko

ladamuni bɛn kama o buruju ye kɛlɛlasawalew ye diɲɛ sariya fɔlɔ min tara nrsquoa bɛ kɛlɛ kɔn o

kɛra Bɛnkan bakuruba ye min yrsquoa jira ko kɛlɛ jateli jamana politiki cakɛminɛn ye o ka

dabilaO Bɛnkan in dɔnnen don ni tɔgɔ min ye o ye san 1928 bɛnkan ye min bɛ wele

angilɛkan na ldquo Pacte Briand-Kellogrdquo5 O kɔrɔ ye bamanankan na ko ldquoBiriyan Kelɔgi ka

Bɛnkanrdquo

2 INƐSIKOUNESCO AN KA BƐN SABATI [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012 0615)

httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

3 INƐSIKOUNESCO ONIONU ka kuma koloma latɔmɔnenw kunfɔlɔ bɛn sabatili kan san 1998 laselisɛbɛn [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A

lajɛra san 2012 0615) httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

4Dantigɛlilisɛbɛn ani wale caman donɲɔgɔnna ka ɲɛsin kalanko ni bɛn sabatili ma hadamaden ka hakɛw ani demokarasi

InɛsikoUnesco pariparis san 1995 615)

5 EDH(An ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12 nan[Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012

0615)httpwwwehlorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintroductionpdf

21

O bɔlen kɔ yen Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sigira senkan san 1945 walasa ka

diɲɛmɔgɔ nataw kisi kɛlɛ balawu ma (hellip) ka sariya labatoli kɛcogow labɛn ani kɛta

diyagoyalen minnu bɛ diɲɛ bɛnkanw kɔnɔ krsquoolu lafasa (hellip) ka hamadenya lataaɲɛ don ba la

ani ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo ɲuman sabati hɔrɔnya fɛrɛlen kɔnɔhelliprdquo (Jamana

Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bɛnkan ɲɛbilakuma)

O bɛɛ kɔfɛ bɛn sabatili brsquoa to ldquofaamuyali bɛ na yafa ani teriya jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

siyakuluw ani diinɛkuluwrdquo A brsquoa to fana ldquoJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka walew ka

ɲɛsin bɛn sabatili ma bɛ o ka sira sɔrɔrdquo (Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn Sariyasen 26

nan) O la bɛn sabatili ye Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba nrsquoa tɔndenjamanaw ka

baaraw la nafamaba dɔ ye

Krsquoa sababu kɛ hadamadenya sabatilisiraw donni ye kalan ni degeli taabolow la bɛn sabatili

karamɔgɔw brsquou jilaja ka hadamadenya danbe dankarilakow kɛlɛ minnu sababu ye faantanya

ye jugusɔnw ɲɛnawolomani binkanni kojugukɛ ani kɛlɛ A daminɛ na ladamuni bɛn kama

dabɔkun tun ye ka diɲɛ halakili bali krsquoa sababu kɛ mugujugubakɛlɛ ye nka bi a kuntilenna

jiidira krsquoa kɛ bɛn sabatili hakilila jɛnsɛnni ye6

Bɛn donni gɛlɛyaw nrsquoa cɛsirikow

Bɛn lasɔrɔli bɛ se ka gɛlɛya krsquoa sababu kɛ

- kumaɲɔgɔnya kɛbaliya

- hadamaden ka hakɛw labatobaliya

- sigida nrsquoa lamini minɛkojuguya

- hakɛlabatobaliya

- mara kɛcogojuguya

- ko tɛmɛnenw jateminɛbaliya

- demokarasi jɔsenw labatobaliya

- lakanabaliya

- hadamaden mako fɔlɔw ɲɛnabɔlibaliya

- ɲangilibaliya

6 United Nations Peace Education The origins [ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra san 20120615 http

wwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

22

- koɲɛnabɔta teliw ɲɛnabɔliko juguya adw

Nka fɛn min kɔni ye Sedeyawojamanaw ka cɛsirikoba ye bɛn sɔrɔli la o ye kojugukɛw ni

ŋaniyajuguyawalew wulili ye minnu bɛ na ni cɛw musow ani denmisɛnw ni tiɲɛni ye ani

jɔlifɛnw fana tiɲɛni dankarili farikolo la hadamadenya yoboyabali siran jigitigɛtɔɲɔni

Bɛn sabatili yiriwafɛɛrɛw walew

Bɛn sabatili layiriwali bɛ ko minnu gɛlɛya Sedeyawo jamanaw ma olu ye

- sariya sigilen min ka kan ka boli jamanaden bɛɛ kan

- dɛmɛ ka ɲɛsin tɔnw ma minnu ka baara ye bɛn sabatili ye i nrsquoa fɔ jɛkuluw ni

dɛmɛdonjɛkuluw jamanaw taw walima diɲɛ taw ani Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba tɔgɔlacakɛdaw

- demokarasi sigibolow lafasali jamana kɔnɔ ani diɲɛ bɛnkansɛbɛn bolonɔbilalenw

labatoli

- sariyaw ni sariyasɛbɛnw labatoli

- sigida nrsquoa lamini lakanani ni hadamaden nrsquoa ka sigida nrsquoa lamini cɛ jɛkoɲumanya

badaabadaayali ye

- sekow ni dɔnniyaw kalan kɛli ka bɛn ni fɔkabɛn kɛcogo ɲuman sinsin walasa

diɲɛlatigɛ la hadamaden nrsquoa yɛrɛkun ka bɛn a ni mɔgɔ tɔw fana ka bɛn

- hadamadenw ka hakɛw yiriwali

Afiriki tilebinyanfan tɔnw na minnu cɛsirilen bɛ bɛn ni kanako la kosɛbɛ ka tɛmɛ tɔw kan

Sedeyawo yrsquoolu dɔ ye A ye bɛn sabatili baaraw kɛ cogo min na Sedeyawo jamanaw kɔnɔ

(Liberiya Saralɔn Gine Bisawo Kɔnɔwari) a ye fɛɛrɛ caman nrsquou lataamacogo ɲuman

minɛnw fana sigi senkan diɲɛ tɔgɔ la o cogo kelen na ka kɛɲɛ o wale ninnu ma Misali la

bɛnkan ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogow ma ani bɛn ni lakana sabaticogow

(min tara san 1999 desanburukalo la) nrsquoa dafara ni farankanbɛnkan ye ka ɲɛsin demokarasi

ni mara kɛcogo ɲuman ma (min tara san 2001 desanburukalo la) o min ye fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigili laɲini nrsquou dalasali bolo don ɲɔgɔn bolo

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

23

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn krsquoi sinsin hadamadenkulu kelen-kelen ka hakililaw

kan

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma

Kuntaala Lɛrɛ 14

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalankɛminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Fotow jaw nataliyew

- Gafew ni masalabolo nafamabaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

- Ka bɛn sabatili hakilila kolomaw

ɲɛfɔ

- ka bɛn suguyaw dɔn ka bɔ

ɲɔgɔn na

- Danbew ni hakilila minnu sirilen bɛ

bɛn sabatili la

- Bɛn suguyaw

Sɛbɛnw ɲininii (minnu

sɛbɛnna mansin na minnu

bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Lɛrɛ 2

2

Ka se minnu bɛ tali kɛ bɛn na

krsquoolu ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya

kosɛbɛ

Bɛn sabatili taabolow nrsquoa tɛmɛsiraw Lɛrɛ 2

3 Ka bɛn sabatili gɛlɛyaw nrsquoa

cɛsirikow ɲini krsquou dɔn

Gɛlɛya ni cɛsirilako minnu sirilen bɛ

bɛn donni na

Lɛrɛ 2

4 Ka bɛn sabatili yiriwalifɛɛrɛw

labɛn

Bɛn sabatili layirwali fɛɛrɛw Lɛrɛ 2

Ka bɛn sabatili don kalan na

Janto krsquoi janto bɛn sabatili donni

- Dɔnnikɛminɛn ni kalanbaaraminɛn

minnu bɛ yen

24

5

na misali la kalanbaara taabolow

la ka hakɛyali hakilila ta ka dusu

don kalanden cɛman ni

musoman kɔnɔ u krsquou cɛsiri a

waleyali fɛ u ka yɔrɔ la

(sigidacakɛda yɛrɛbɔdenya

adw)

- kalansenlabɛnsɛbɛnw

- Kalandegeli kalansenw

waleyalicogo

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

- Kolabɛnniɲɛɲinibaara

- Ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- ɲɛjiralikalan

- Sifilɛlikalan

Lɛrɛ 5

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

Kalansen tɔgɔkalan cogoya

Bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

- Ka bɛn ɲɛfɔ

- Ka bɛn danbew ɲini krsquou dɔn

- Ka mɔgɔw lafaamuya u ka bɛn

- Ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔlen dɔw kɛcogo

ɲɛɲini krsquou dɔn sigida la

- Ka kɛcogo ni jogo minnu ka ɲi bɛnko

ma dɔw ɲɛɲini krsquou dɔn

- ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ mɔgɔ tɔw bonya

- Ka sigi mɔgɔ tɔw fɛ bɛn ni lafiya kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 2

MinɛnwDɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Foto minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw walima kɛlɛw cogoya caman jira minnu kɛra diɲɛ fan dɔ la

- Foto minnu bɛ ɲɔgɔndɛmɛ ɲɔgɔnfaamuya ani tulonnatilen adw cogoyaw jira

25

- Sedeyawo jamanaw ka kirikilɔmuw

- Sedeyawo jamanaw ka kalangafew

- Kunnafonisɛbɛn baabu tigɛlen

- Bɛn taamasiyɛn nataliye (kalanden kelen nataliye kelen)

- Jaw ni foto suguya wɛrɛw

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

- bɛ kalanden cɛmanmusoman ka

dɔnta ni kɛta hakɛ sɛgɛsɛgsɛ anrsquou seko

ni dɔnko ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma

- bɛ ɲininkali sɛbɛnnenw aniwalima

dalafɔlenw jaabi

- bɛ bɛn sabatiliko hakililaw fɔ ani ka

ɲɔgɔn fɛla ɲini a kan

- Kelennabaara

- Hakililaɲini

-Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- bɛ bɛn taamasiyɛn ɲɛgɛn jira (ka

farankangafew lajɛ)

- brsquoa ɲini ka bɛn cogoya dɔw labɔ ka

kɛɲɛ ni ɲɛgɛn in hakilila ye

- kulu kelen-kelen bɛ bɛn cogoya dɔ jira

Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

- bɛ sɔrɔ ka kalan cogoya nafabɔli fɛɛrɛ

labɛn

- brsquoa ɲini kalandenw fɛ u ka ganselikan

dɔw labɛn minnu bɛ boli bɛn kan

-bɛ cogoya sɛgɛsɛgɛ

- bɛ danbew ni hakililaw labɔ minnu bɛ

tali kɛ bɛn kan

- bɛ ganselikanw labɛn

- Kulubaara

- Hakililafalen

sinsinnen

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

- bɛ kunnafoni dɔw di ka kuluw ka

baaraw dafa nrsquoolu ye

- brsquou ka baaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin

taabolo in ye

-hakilila ni danbe minnu bɛ tali kɛ bɛn

kan olu ɲɛfɔli

- kɛcogo minnu bɛ fisaya bɛn ma

- lafaamuyalibaaraw bɛn kan

-adw

Jɛkabaara

KiimɛniBakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalandenw fɛ

ka ɲɛgɛn bolo 7nan lafa

bɛn cogoya 6 minnu bɛ bɛn ɲɛgɛn

kɔnɔ ka masalabo sira 10 sɛbɛn olu

dɔlakelen kan walima ka nataliye dɔ

dilan walima ka ganselikan dɔ labɛn

minnu brsquoolu kofɔ

kelen-kelen bɛ cikan in waleya

Kelennabaara

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

krsquoa ɲini yɛrɛsagolabaara dɔ ka kɛ

sɛbɛn masalabolo bɛ min kɔnɔ ja

walima fotow makoɲɛkow kan minnu

bɛ bɛn sankɔrɔta

bɛn cikanw ka lase jamakulu suguya

caman ma min brsquoa ɲini u fɛ u ka bɛn

sabatili baaraw kɛ ka ɲɛsin u yɛrɛbakun

ma ani mɔgɔ tɔw

- bɛ sɛbɛn labɛn

- bɛ taabolow baara porogaramu labɛn

- brsquou ka taabololafaamuyali baaraw

porogaramu labɛn

- Kulubaara

- Gafe ni

sɛbɛnɲini

Sɛgɛsɛgɛli

ɲɔgɔlɔnbɔ

26

- brsquoa dajira ka jɛkasigi yiriwali kanpaɲi

dɔ labɛn duguba kɔnɔ

Ladegeli

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔnkɔw ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔcogo taabolow

faamuya kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka dɔnniya ni hakilila minnu tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida

danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou

dalasali

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

Kɔnɔkow

Fɔɲɔgɔnkɔ

Fɔɲɔgɔnkɔ ye bɛnbaliya ye ko dɔ kan min bɛ se ka na ni gɛlɛyaw ye nisɔn hakili walima

farikolo cogoyaw la

Bɛnbaliya don kɔdonɲɔgɔnma ɲɔgɔnfaamubaliya ko dɔ kan hakililaw fɛlaw yecogow

diinɛkow nafaw siyakow kabilakow sikow ani hadamaden makokow Krsquoa fɔ an brsquoan tanga

a ma o tɛ se ka kɛ bawo mɔgɔya taalan don a bɛ mɔgɔya sigibolo bɛɛ kɔnɔ

- du

- gɔfɛrɛnamanw

- fanga sigibolow

- tɔnw

27

- adw

Kɛlɛ suguyaw

Kɛlɛ suguya caman bɛ yen

Maramafɛnnakɛlɛw i nrsquoa fɔ

- diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba (jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ) ani

- maramafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye (Jamanakɔnɔkɛlɛ)

Diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba walima jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ don jamana

fila walima caman ni ɲɔgɔn cɛ

Marafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye walima jamanakɔnɔkɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ kɛ jamana

kɛlɛbolo ni jɛkulu dɔw ka kɛlɛbolow cɛ walima jɛkulu damaw ka kɛlɛbolow ni ɲɔgɔn cɛ

Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔw

Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔ walima mɔgɔ ni mɔgɔ ka fɔɲɔgɔnkɔ o ye mɔgɔ fila cɛ

ɲɔgɔnfaamuyabaliya gɛlɛn ye (a sababu ye mɔgɔ ka ko dɔgɔyali ye a mɔgɔ ɲɔgɔn bolo

bisigiliw kumaɲɔgɔnya fanga dɔgɔyali adw) A bɛ se ka kɛ fana i nrsquoi yɛrɛbakun bɛ fɔɲɔgɔnkɔ

la (jiginnyɛrɛla)7

Fɔɲɔgɔnkɔw kunw sababuw Sunw

A ka ca a la fɔɲɔgɔnkɔw kunw ye

- bisigiliw ye (Farikolokow sira fɛ diinɛkow hakilikow siyakowkabilakow adw)

- gɛnni ye ani fisamanciya (jugusɔnw siyawoloma binkanni yafabaliya kɛrɛfɛdɛn

hakɛkɛɲɛ fisamanciya fisamanciya ka ɲɛsin muso ma walima cɛ siyakofisayaw

dunanjuguya diinɛwɛrɛjuguya dansagonmɔgɔya tilenbaliya damakɛɲɛbaliya tɔɲɔni

hellip)

- hadamaden sɔn kolonw (hɔrɔnkolonya ɲɛngoya siganna nogomaya nata sinaya

natafabaliya kɔnɔnanjuguya dannayabaliya fangakofa jɔrɛ siran binkanni

kojugukɛhellip)

7 EDH (An ka hadamadenya hakɛw ɲini krsquou dɔn) kalanbolo 2 nan ɲɛ 5[ ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ in lajɛra san 2012

06 15) httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

28

- hakililako bɛnbaliyaw (bɛnbaliya dusutiɲɛkow)

- kumaɲɔgɔnya dɛsɛli (bisigilihakililankalon bɛnbaliyaɲɔgɔnfaamubaliyahellip)

- mara kɛcogo jugu ani demokarasi dɛsɛli (yuruguyurugu kɛli jamana taabolo ye

ɲangibaliya jamana sariyantan faantanya taɲinikɛlɛhellip)

- Jamana burujali

- Kɛɲɛkɛya min bɛ jamana kelen kunkan ani min bɛ jamanaw kunkan nrsquoa brsquou ka

dancɛw sagon ani kɛlɛ kɔlɔlɔsɔrɔ yiriwali

Kɛlɛ suguyaw

- Politikikɛlɛw

- Hadamadenya kɛlɛw

- Seko ni dɔnko kɛlɛw

- Sɔrɔko kɛlɛw

- Diinɛko kɛlɛw

- Siyako kabilakosiko kɛlɛw

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquou ɲɛsigili fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw

Bɛn waati la mɔgɔ bɛ se krsquoa bɛrɛbɛn fɔɲɔgɔnkɔw fɛsigi ma ni ɲɛni hakili ye nrsquoa ye

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli fɛɛrɛw nrsquoa tɛmɛsiraw kalandegeli kɛ lakɔliso walima baaradegekalanso

la O fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw bɛ jogo kɛcogo ani sennako dɔw don mɔgɔ la i nrsquoa fɔ hakililatigɛ

koɲɛdɔn hɔrɔnya bolodiɲɔgɔnma kɛcogo ɲuman tilennenya kunnafonifalen ɲuman ani

ɲɔgɔnfaamuyako ɲuman

Marafɛnnakɛlɛw ni fɔɲɔgɔnkɔw yɔrɔninkelenkɔlɔlɔw ka ca nitiɲɛ ni bolofɛntiɲɛ

hadamadenya juru tigɛli hakiliɲagami farafaralihakili jamanatilahakili kojugubakɛ

hakiliyɛlɛmafuraw damatɛmɛtali ani kɛɲɛkɛya sigida nrsquoa lamini tiɲɛni ani jɔlifɛnw mɔgɔw ka

sigiyɔrɔbila banaw diyagoyakafoɲɔgɔnya ani kafoɲɔgɔnya damatɛmɛnen hadamadenya

sabatilicakɛdaw ɲagamini misali la lakɔlisow dɔgɔtɔrɔsow adw

Kɛlɛ waati la diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoa bɛ wele DeyihasiDIH o

de bɛ fɔɲɔgɔnkɔw jalatigɛ Kɛlɛ bɛ hadamaden minnu kan DeyihasiDIH ka laɲini ye krsquoolu ni

kisi anrsquou danbe ani ka dansigi u ka ɲangataw la minnu sababu yrsquoo kɛlɛ ye Diɲɛ sariyaw don

minnu bɛ kɛlɛ jɔsenw nrsquoa fɛɛrɛw tiɲɛ ka mɔgɔw lakana minnu sen tɛ kɛlɛw la walima minnu

29

yrsquou senbɔ u la Kɛrɛnkɛrɛnnenya la DeyihasiDIH labɛnna ka ɲɛsin maramafɛnnakɛlɛw

ɲɛnabɔli ma a tɛ se ka bila hadamaden ka hakɛw nɔ na krsquoolu jɔyɔrɔ fa Hadamaden ka

hakɛw bɛ boli waati bɛɛ Nin sariya filaw bɛ ɲɔgɔn dafa

Diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoo ye DeyihasiDIH ye o faamuyali kalan

bolodalisɛbɛn bɛ yen min labɛnna Kuruwaruzi komiteba fɛ diɲɛ kɔnɔ nrsquoa bɛ wele

SeyiseyɛriCICR O kalan bolodalisɛbɛn in bɛ wele laquoAn ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou

dɔn DeyihasiDIH raquo

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili o ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kuntilennaba dɔ ye i nrsquoa fɔ a

bɛnkansɛbɛn sariyasen 1ɔlɔ brsquoa jira cogo min naO nrsquoa ta bɛɛ kabini san 1980 laban na

fɔɲɔgɔnkɔw siya sɛbɛkɔrɔ yɛlɛmana Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ nɔnabilala ni jamanaw yɛrɛ

kɔnɔ kɛlɛw ye O la jamanadenw bɛ coron tasuma fila ni ɲɔgɔn cɛ min ka jugu kosɛbɛ a

dɔw la ko jugu bɛ ta ka ɲɛsin olu fɔlɔ de ma

San 1990 daminɛwaatiw la fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ye taabolo kura ta krsquoa sababu kɛ porogaramu

kura sigili ye senkan min bɛ wele Angilɛkan na laquo An Agenda for Peace raquo (San bolodasɛbɛn

bɛn kama) O labɛnna sekeretɛri zenerali Butɔrɔsi Butɔrɔsi-Gali fɛ Sinsin kɛra min kan o ye

ka laquo dipulomasi ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma raquo O bɛ ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ labɛn minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛsigi kɛlɛɲɔgɔnw ni ɲɔgɔn cɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw bali u ka juguya ka kɛ kɛlɛw ye ani krsquou

jɛnsɛnni dan sira la nrsquou wulila8

Koɲɛsigidipulomasi kuntilenna ye ka ko bilenw funteni bɔ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw lasa nɔgɔya la

tɔn jamana dɔ kɔnɔ walima tɔn jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ni hakiliɲumantigiw ka wulikajɔ ye

fɔkabɛn kɔnɔ bɛnɲini minnu bɛ sinsin kumaɲɔgɔnya kan sigikafɔ ani jalatigɛli ka ɲɛsin

fɔɲɔgɔnkɔ ma min ma wuli fɔlɔ nkrsquoa bɛ ɲini ka wuli Koɲɛsigi dipulomasi bɛ se ka waleya

fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli waati la a dalasali waati ani bɛn sabatili waati

San 1997 baarakɛjɛkulu min bɛ wele KarineziCarnegie nrsquoa sigira senkan mɔgɔfagaba

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama o ye danfara nafama don ɲɛsigili waleyata ni ɲɛsigili labɛnda cɛ9

8 Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalen ka Tɔnba sekeretɛri zenerali An Agenda for Peace (San bolodasɛbɛn bɛn sabatili

kama) UN Doc A47277-S24111 7 Juin 1992 Dakun 20 nan) 9 Baarakɛjɛkulu KareneziCarnegie mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

Laselisɛbɛn laban (Niyɔriku KarineziCarnegie corporation of New York 1997)

30

Sedeyawojamanaw kɔnɔ ɲɛsigili waleyata bɛ taamaseere ni wale kɛrɛnkɛrɛnnenw ye minnu

tara ka ɲɛsin gɛlɛya kunbɔlen dɔ ɲɛnabɔli ma lasɔmini joona sen brsquoo la fɔkabɛn bɛnɲini

ɲɛsigimaramafɛnbɔsi ani ɲɛsigikankanni ni ɲɔgɔnmagɛnfɛɛrɛw ye i nrsquoa fɔ

hakiliɲumantigiyawalew ani Sedeyawo ka bilankɔrɔkɛlɛbolo

ɲɛsigili labɛnda bɛ boloda tuma caman bɛn hakililaw kɔnɔ a labɛnkun ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun

jɔnjɔn dogolenw kɛlɛ yɛlɛmasen kura donni politiki ni fanga sigibolo taabolow la (mara

kɛcogo ɲuman) sen brsquoo la ani yɛlɛmasen kura donni yiriwali taabolow la sew jiidili ani bɛn

sabatili lafasali10

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la wulikajɔw bɛ se ka kɛ krsquoa sababu kɛ koɲɛsigi dipulomasi ye -

sɛgɛsɛgɛlibaaraw suturaladipulomasi gɛrɛntɛsigidipulomasi ani fɔkabɛn

A ka kan diɲɛ tɔnbaw ani fankelenfɛjamanaw ka tɔnbaw jamanaw gɔfɛrɛnamanw

(tɔndenjamanaw) ani dɛmɛdonjɛkuluw olu ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw don u ka baara

bolodalenw kɔnɔ A ka kan fana o fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛsigilifɛɛrɛw ka waleya ɲɛsigilibaara

kɛbagajɛkulu fɛ baarakɛla suguya caman bɛ min kɔnɔ

Nin dakun ninnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogow la nkrsquoa bɛɛ trsquoo ye

- (a) kunnafonidibaaraw ani kɔlɔsiliw diinɛɲɛmɔgɔw fɛ laadalaɲɛmɔgɔw mɔgɔba

kɔrɔtalenw sigida hakiliɲumantigiw walasa ka ko cogoya jɔnjɔnw jateminɛ ani ka

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw ɲini (hakililafalensigi gɛlɛyaw dalasali kan ni

kunkankofɔjama bɛɛ ye)

- (b) cɛfɔli

- (c) fɔkabɛn

- (d) bɛnɲini min bɛ na ni kumaɲɔgɔnyasiraw dayɛlɛli ye fadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ

- (e) koɲɛsigi kankanni

- (f) dannayawalew

Sedeyawojamanaw ka wale kɛlen jɔnjɔnw misaliw la ninnu brsquoa la

- (a) Bɛn ni lakana labɛnw sigira senkan krsquou sinsin politikiko bɛnɲɔgɔnmaya jɔsen

dantigɛlenw kan

10

Sedeyawo fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili bɛnkanRegMSCREG10108paragraphe 19)

31

- (b) Fankelenfɛjamanaw lasɔmini joona fɛɛrɛ waleyata jɛkabaara tɔn jamanaw

ɲɛjɔyɔrɔw ni jɛkuluw fɛ kunnafoniw kafoli la anrsquou sɛgɛsɛgɛli (EKOWARINIECOWARN

Yɔrɔw Birow)

- (c) Sabalibagaw ka jɛkulu ni SedeyawoCEDEAO peresidan ka ciden ka

fɔkabɛnwalew

- (d) Mɔgɔba kɔrɔtalenw ka hakiliɲumantigiyawalew ciden kɛrɛnkɛrɛnnenw fɔkabɛnba

dɔ kama

- (e) Saratiw sigili senkan ka kɛɲɛ ni SedeyawoCEDEAO ka Bɛnkan sigilen ye

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan (SepeseseCPCC)

- (f) Fanga sigibolo minnu bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa Sedeyawojamanaw kɔnɔ

yuruguyurugu kɛlɛli fanga sigibolow tɔn minnu bɛ wotekow labɛn ani politikitɔnw

nɔgɔyasiraw dayɛlɛli olu ye walasa krsquou ka sew jiidi

SedeyawoCEDEAO bɛ ka fɔkabɛn dɛmɛni cakɛdabolofara dɔ sigi senkan (MSD) walasa ka

ɲɛsigilidipulomasi tɔnbolofaraw dɛmɛ i nrsquoa fɔ sabalibagaw ka jɛkulu ani peresidan ka ciden

kɛrɛnkɛrɛnnenw O kun ye ka hakilila sinsin min brsquoa jira ko fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili (ɲɛsigili

labɛnda fara ɲɛsigili waleyata kan) sedeyawojamanaw kɔnɔ laɲininen don kosɛbɛ wa a nafa

fana ka bon waati kuntaala jan kɔnɔ

Fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali kɛcogow

Fɔɲɔgɔnkɔ sunw bugunnatigɛ

A ka kan fɔɲɔgɔnkɔ sunw ka dɔn fɔlɔ Sababu kelen walima caman bɛ se ka kɛ fɔɲɔgɔnkɔ la

minnu brsquoa lawuli (Fɔɲɔgɔnkɔw KunwSababuw Sunw lajɛ)

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogo suguyaw nafa nrsquou baasimakow sɛgɛsɛgɛli

Nin dakun filanan in na fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali taabolo bɛ boli mɔgɔw ka dɔntaw kan

u bɛ minnu waleya walasa ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔ ani krsquoa dalasa badaa-badaa U ka o kɛcogo

kelen-kelen nafa nrsquoa baasimakow bɛ sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni ninnu ye

- kɔlɔsili kɛlɛɲɔgɔn fila fɛ walima a kɛbaliya

- bolodiɲɔgɔnma kɛlɛɲɔgɔn fila cɛ walima a kɛbaliya

- fɔɲɔgɔnkɔ dalasali walima a kɛbaliya

32

- n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ walima n bɛ bin i bɛ bin walima n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin

- yɛrɛfaamu ani tɔw faamuyali

- kofaamuyalihakili waleyali ani sennakow ka ɲɛsin gɛlɛyaw ɲɛnabɔli ma

- bɛnkansɛbɛn waleyalibaara cɛsiraw sabatili kama

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow la an bɛ se ka nin dakun ninnu lasa

- fanga mara (ɲɔgɔnsɔrɔ) Fan kelen ka faamuyacogo bɛ diyagoya fan dɔ kan A bɛ kɛ

se bɛ min ye o de sago bɛ kɛ n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin o tɛ fura sɔrɔlen ye gɛlɛya la

- sariyasirakanjodi o bɛ sinsin sariyasira kan min bɛ ka labato jamanamɔgɔw fɛ

Sariyatigɛla brsquoa latigɛ - kelen bɛ se sɔrɔ tɔ kelen dɔ bɛ bin ndash sinsin bɛ kɛ sariya kan

- jalatigɛli o ye ni fan fila bɛnna a kan ka mɔgɔ yeleke dɔ sugandi min brsquou ka ko

jalatigɛ wa u bɛ diɲɛ fana nrsquoa ka dantigɛli ye Minɛ bɛ kɛ mɔgɔ yeleke in ka fɔta de

ma

- bɛnkanɲini o ye ni fan fila bɛnna a kan ka sigi ka kuma krsquou ka danfaraw lakodɔn O

taabolo in bɛ hakilila min fisaya o ye laquo n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ raquo

- fɔkabɛn o ye fɔkabɛn nɔgɔyalen ye min kɔnɔ fan fila bɛ bɛn a kan krsquou cɛ fɔɲɔgɔnkɔ

ɲɛnabɔ badaa-badaa nrsquou ka ŋaniya sirilenw ye Fɔkabɛnna ka baara bɛ kɛ dɔrɔn krsquou

bilasira Fɔkabɛn bɛ hakilila min fisaya o ye laquo fan fila bɛɛ ka wasa sɔrɔ raquo Fɔkabɛnna

bɛ wele fana laquo nɔgɔyalikɛbaga raquo

- bɛnɲini o ye ni jaabi kuntaala jan bɛ gɛlɛya la Ni bɛn lakika labugunni daminɛna

tuma min na

- dalasali o ye fan fila ka fɛɛrɛ ye ka gɛlɛya ɲɛnabɔ fo yɛlɛma ɲuman bɛ don u cɛsiraw

la O kɔrɔ tɛ ko tɛmɛ kɛra nisɔn jirali waati kan kaban

- bayɛlɛmani o ye fan fila cɛ jɛkabaara sankɔrɔtalen ye Fan fila bɛ bɛn a kan ni hakili

ye krsquou cɛsiraw yɛlɛma krsquou lakuraya krsquou ɲɛ

Bɛnkanɲini fɔkabɛn bɛnɲini dalasali ani bayɛlɛmani olu ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow

ye minnu nafa ka bon kosɛbɛ kɛlɛɲɔgɔnw kan

Dakun tan walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la

33

1 Arsquo yrsquoa lajɛ fɔɲɔgɔnkɔ minnu lawulili sababu bɔra aw yɛrɛ la krsquoolu ɲini krsquou dɔn nkrsquoaw

kana dimi Arsquo yrsquoa ɲini krsquoa dɔn fana arsquo kɛwalew la jumɛnw de bɛ mɔgɔw ladimi

2 Arsquo yrsquoarsquo ka mɔgɔlamɛn sew kolokolo ndash ka kunnafoni ɲini arsquo ye ɲininkaliw kɛ

3 Arsquo yrsquoarsquo ka nafa dogolenw ɲini krsquou dɔn ndash arsquo ye danfara don a ka nafa jɔnjɔnw nrsquoa ka

daladiyakumaw cɛ walima a ka jɔsen kɔrɔ talenw

4 Arsquo yrsquoarsquo fanga digi gɛlɛya kun dɔnni kan arsquo kana arsquo sinsin mɔgɔw kan ko bɛ minnu

yɛrɛw kunkan

5 Arsquo ye ɲɛnabɔli suguya caman bisigi- ldquoɲɛnabɔcogo ɲuman jumɛn bɛ gɛlɛya la aw fɛ rdquondash

arsquo ye hakililaw ɲini kasɔrɔ a ma kiiri tigɛ fɔɲɔgɔnkɔbagaw ni ɲɔgɔn cɛ

6 Arsquo ye baara kɛ ni sarati lakikaw ye walasa ka ɲɛnabɔli jate minɛnenw kiimɛ - ldquo Mɔgɔ

wɛrɛw yrsquoa kɛ cogo di nin suguya kelen ninnu ɲɔgɔnnaw nardquo

7 Arsquo ye ɲɛnabɔliw lakodɔn minnu bɛ bɛn fɔɲɔgɔnkɔbaga bɛɛ ma

8 Arsquo ye bɛn ɲɛnabɔliko ɲuman kan

9 Arsquo ye bɛn a kan ka sigi bɛnkanɲini tabali la ni ɲɛnabɔli bolodalen ma bɛn sen ma

10 Arsquo yrsquoarsquo cɛsiraw sinsinnen to

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya

kosɛbɛ

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka dɔnniya ni hakilila faamuya minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida

danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye

- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou

dalasali

34

- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

(ɲɔgɔnmakoto ni bɛn)

Kuntaala lɛrɛ 16

MinɛnwDɛmɛnawSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw fotow misalijaw nataliyew

- Gafew ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw hakililaw ɲɛfɔ

- Ka fɔɲɔgɔnkɔw suguyaw nrsquou

kɛcogoyaw dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na

u kunw nrsquou nɔw

Fɔɲɔgɔnkɔ maramafɛnnakɛlɛw

kunw kɔlɔlɔw ani fɔɲɔgɔnkɔw

suguyaw

- Sɛbɛnw ɲinini (minnu

sɛbɛnnen don mansin na ani

ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Sɛbɛnw kalanni

Kolabɛnniɲɛɲinibaara

Kalansenlabɛnsɛbɛnw

hakilila ɲinini a labɛnni anrsquoa

waleyali

Baarasigi (ateliye) labɛnni

fɔɲɔgɔnkɔko dɛmɛɲɔgɔn tɔw

Lɛrɛ 4

2

Kunbalan minnu sirilen bɛ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la u ɲɛnabɔli

anrsquou dalasali krsquoolu ɲini krsquou dɔn

Kunbalanw koɲɛnabɔtaw ani gɛlɛya

minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

la u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali

Lɛrɛ 2

3

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali sababuw

nrsquou waleyaminɛnw ɲini krsquou dɔn

Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou

dalasali kɛcogoyawwaleyaliminɛnw

Lɛrɛ 2

4

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali kɛcogow

sanga

Gafe ni sɛbɛn minnu bɛ tali kɛ

marabolo taabolo la politikiko sira kan

Lɛrɛ 2

5

Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u

ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw don

kalanbaara kɔnɔ

- Dɔnnikɛminɛn ni kalankɛminɛn

minnu bɛ yen

- kalansenlabɛnsɛbɛnw

- Kalandegeli kalansenw

waleyalicogo

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

35

Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya

kosɛbɛ

Kalansen tɔgɔkalan cogoya

Bɛn yafa ani ɲɔgɔndɛmɛ

Kalandegeli kuntilenna

- Dɔnniya ni hakilila minnu bɛ tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya kosɛbɛ

- Krsquoi sendon fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali waleyaw la

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

Ka fɔɲɔgɔnkɔw kunw nrsquou nɔw ɲini krsquou

dɔn ani krsquou kɛcogoyaw jira

Krsquoi jɔyɔrɔ fa gɛlɛyaw ɲɛnabɔli siraw

ɲinini na hakililafalenfalen senfɛ bɛn

kɔnɔ O hakililafalenfalenw bɛ se ka kɛ

a yɛrɛyɛrɛ ye walima a ladege

Ka fɔɲɔgɔnkɔw jaw latɛmɛnanw danfara dɔn

krsquou sɛgɛsɛgɛCogoya minnu tali kɛ fɔɲɔgɔn

cogoya dɔw kan

Minɛnw ni sɛbɛnw

- Waleya 6 jaw minnu bɛ boli fali 2 fila ka maana kan

- Jamana sariyasunba masalabolo

- Kalanyɔrɔ lataamasariya

Kuntaala Lɛrɛ 2

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

BAARA KƐTAW

36

KALANSENBOLO Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

FƐƐRƐW

Labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Karamɔgɔ cɛman musoman

- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalandenw

ka dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ani u ka

seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Kalandenw

- bɛ ɲininkaliw jaabi

- bɛ kuma ɲininkaliw kan minnu bɛ boli

hakilila kalantaw kan krsquou hakili jagabɔ

u kan

- Jaabi ɲuman

sugandilli

- Kelennabaara

Hakililaɲini

Hakililafalen fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- bɛ ja wɔɔrɔ (6) jira walima ka mɔgɔ

bila krsquou jira minnu bɛ boli fali (2) ka

maana kan

- bɛ sɔrɔ ka kalan kɛcogo fɛɛrɛw labɛn

- bɛ kalan kɛlen nafabɔ (kuluw ka

baara kɔnɔ) ka sɔrɔ krsquou yɛrɛ ka

faamuyata dajira

Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

- bɛ kalangafe kɔnɔko lasecogo a fɛ

labɛn

- bɛ dɔnniya latɛmɛni nrsquoa sɔrɔli

taakasegin kɛcogow labɛn kunnafoni

nafamaw faamuyali la

- bɛ walanwalanniw kɛ minnu ka kan

walasa sigannako si kana ye a la

-bɛ ɲininkaliw jaabi

- bɛ baara dilen waleya ja dilen kan

Kulubaara

Hakililaw nafawsinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

- bɛ ɲɛfɔli nɔgɔman kɛ ja kelen-kelen

kɔnɔ gɛlɛya kan ka sinsin kulubaaraw

ka lakalili kan

- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ

ka ja ɲɛfɔlen ninnu kɔnɔkow sanga

diɲɛlatigɛ kow ma (du kɔnɔ jamakuluw

kɔnɔ adw)

- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ u krsquou hakili jagabɔ u ni ɲɔgɔn cɛ u ka

kulu kɔnɔ krsquou fɛla jira minnu bɛ se ka

kɛ sababu ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun dɔn

u siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ u

ka se ka waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw

jira minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔnkɔ juguyali

- bɛ ja ɲɛfɔlenw kɔnɔkow sanga

diɲɛlatigɛ kow ma

- brsquou fɛlaw labɛn minnu bɛ se ka kɛ

sababu ye fɔɲɔgɔnkɔw kun ka dɔn u

siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili

- bɛ waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw jira

minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔn juguyali fɛ

Kelennabaara o

kɔfɛ jɛkabaara

Dɔnniya sɔrɔlenw Kiimɛni

ani bakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ ka depiliyanw dilan sɛbɛn nɔrɔtaw

fini sɛbɛnnenw lafaamuyaliwalanw

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan

- bɛ cikan waleya hakilila lasecogo

min bɛ bɛn a yɛrɛ ma ka tɛmɛ tɔw kan

krsquoo sugandi

Kelennabaara

walima kulubaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- brsquoa ɲini sɛbɛn ka labɛn fɔɲɔgɔnkɔ

bisigilen dɔ walima jɔnjɔn dɔ kunw kan

a kɛcogoyaw a kɔlɔlɔw anrsquoa dalasali

fɛɛrɛw

- bɛ seko ni dɔnko baaraw yiriwa

minnu tɛ kalansen bolodalenw kɔnɔ

(ɲinini tɔn dɔw sigili senkan minnu ka

kan ka kalandenw don ɲɔgɔn na ka

jamana seko ni dɔnko don ɲɔgɔn na

ani jamana wɛrɛw seko ni dɔnko dɔnni

- bɛ sɛbɛnw labɛn (kulu ni kulu)

- brsquou sendon tɔn (w) ka baaraw la

- Kulubaara

- Gafeɲini

-

Kolabɛnɲɛɲinibaara

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- ɲininitɔnw sigili

senkan ka

kalandenkulu

kuntilenna

sugandilenw ta o

37

ka dɔnko dilanni layiriwa (ja kumamaw

ni kumantaw dilanni poyiw

sɛbɛnnihellip)

- bɛ barosigiw ni seko ni dɔnko

taamaw ani dɔwɛrɛw labɛn tɔn ka

baaraw hukumu kɔnɔ adw

Kalanbolo 1ɔlɔ wɛbu lajɛlenw Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli

_______________________________________________________________________

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili

Bɛn hakilila

- httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispaix

Bɛn sabatili

- httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

- httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

Ladamuni bɛn kama

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintrductorypdf

- httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

Maramafɛnnakɛlɛw

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdf

Jogow walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ ani krsquou ɲɛsigi fɔɲɔgɔnkɔw fɛɛrɛw nrsquou tɛmɛsira

dantigɛlenw

httpwwwehlicrcorgindexphpoption=com_contentɛtsectionid=15ɛttask=viewɛthid

emanmenu=1ɛtid=548

- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdfpage

2

Poyi Bɛn kan

38

Nrsquoi dalen brsquoa la ko muguri fanga ka bon ni maramafɛn ye

Nrsquoi dalen bɛ tɛgɛdi fanga la

Nrsquoi dalen brsquoa la ko fɛn min bɛ mɔgɔw kafo o ka ca ni min brsquou fara ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko mɔgɔw cɛ danfara ye nafa de ye ko jugu tɛ

Nrsquoi bɛ se krsquoi mɔgɔɲɔgɔn lajɛ ni kanu dɔɔnin ye

Nrsquoi bɛ se ka jigi fisaya ni siganna ye

Nrsquoe ka jate la e de ka kan ka sendaɲɛ fɔlɔ kɛ ka ɲɛsin i mɔgɔɲɔn ma

Ni denmisɛnnin ka filɛli bɛ se krsquoe dusu faga

Nrsquoi sigiɲɔgɔn ka nisɔndiya brsquoi fa

Nrsquoe fɛ dunan ye balima ye min cira i ma

Nrsquoi bɛ se ka waati dɔɔnin kɛ baara la fu kanu kama

Nrsquoi bɛ se ka diɲɛ nrsquoa ye mɔgɔ ka mako ɲɛ i ye

Nrsquoi brsquoi ka dumuni tila i ni mɔgɔw cɛ krsquoa kɛ ni dusukunjɛya ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko yafa nafa ka bon ni tajurusara ye

Nrsquoi bɛ se ka mɔgɔ tɔw ka hɛrɛ dɔnkilida ka dɔn kɛ u ka nisɔndiyakoba la

Nrsquoi bɛ se ka jɔ jalaki kɔrɔ ka nafalan bɔ a la kasɔrɔ i ma ban a ma ani krsquoi yɛrɛ lafasa

Nrsquoe fɛ i mɔgɔɲɔgɔn tɛ dɔwɛrɛ ye i balima kɔ

Nrsquoe fɛ dusubaya ye dɛsɛ de ye fangatigiyajira tɛ

Nrsquoe bɛ diɲɛ nrsquoa ye i ka tɔɲɔ nkrsquoi tɛ mɔgɔ wɛrɛ tɔɲɔ

Nrsquoi dalen brsquoa la ko kanu

dɔrɔn ye kankarida ɲɛnama ye

Nrsquoi dalen brsquoa la ko bɛn bɛ se ka kɛ

O la bɛn bɛna sabati

Piyɛri GilibɛriPierre Guilbert

anouslesamiescenterblognetrub-Textes-beaux-texteshtml

39

KALANBOLO 2 HADAMADENW KA HAKƐW

Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ ta ye hadamadenya ka ɲɛtaa jɔsen o kɔdonnen don dakanko ma ani

latigɛ O la hakililajigin na nimaya sinti sariya jatew la mɔgɔw kɛfɛnw ye kelen ye ka se

999 ma o hukumu kɔnɔ sa hadamaden kelen-kelen bɛɛ yehellip mɔgɔ suguya kelen ye

Alɛn Musu

Diɲɛ dɛmɛdonjɛkuluw ka kolatigɛjɛkulu ɲɛmɔgɔ dankan Ɔsilo ɔkutɔburukalao tile 21-221

1 Alɛn Musu Diɲɛ tɔgɔlalajɛ hadamaden ka hakɛw kan

Ɔsilo ɔkutɔburukalo tile 21-22 san 2010 lajɛ dayɛlɛlikɔrɔfɔ [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 0615

httpforumoslofedeorgtextefrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf

40

HADAMADENW KA HAKƐW

1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ɲɛbila

Bi-bi in na diɲɛ labilalen don kɛlɛ caman ye gun dɔw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Afiriki

silatununikɛlɛw kabilakokɛlɛw ni siyakokɛlɛw bɛ ka dankari yɔrɔ min tuma bɛɛ bɛn na ani

basigi jamanaw kɔnɔ

O la a yera krsquoa fɔ ko a ka kan bɛn sabatili waleyali fɛɛrɛw ka sigi senkan ka taa a fɛ

Sedeyawojamanaw kɔnɔ walasa o ka sira sɔrɔ fo taabolow ka yɛlɛma jamanaw kɔnɔ ani

jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw lakananiko ɲuman ma

Kalanbolo se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa walasa ka hadamadenw ka hakɛw

minɛnw nrsquou fɛɛrɛw u jɔsenw u saratiw nrsquou cogoyaw layiriwa diɲɛ tɔnbaw taabolow kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw taw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen taw kɔnɔ

Kalanbolo 2 nan masalakun bolofaraw

1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o

kelen kɔnɔ

2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu bɛ fisaya diɲɛ tɔnbaw

taabolow yiriwali ma fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow ka

ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw bonyali ma

41

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw

ka hakɛw kan dɔnniya ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya

- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw

ka hakɛkow la waleyalifɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka

danbew la

- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli diɲɛ tɔnbaw taabolow kan

fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw ka

hakɛkow la

- Ka jogow ta minnu ka ɲi diɲɛ tɔnbaw taabolow ma hadamadenw ka hakɛkow la

minnu ka ɲi fankelenfɛjamanaw taabolow ma ani jamana kelen-kelen taabolow

Kɔnɔkow

1 Kunnafoni bakurubaw

a Kɔrɔw

Hadamadenw ka hakɛw

Hadamadenw ka hakɛw ye hakɛw ye minnu bɛ hadamaden kelen-kelen bolo a yɛrɛ tɔgɔ la ka

da a kan hadamaden don ldquo Hakililatigɛ hakɛw don minnu bɔra diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ

minnu bɛ hadamadenw ni hadamadenkuluw tanga waleya bɛɛ lajɛlen ma waleya minnu bɛ

dankari yɛrɛtigiya baju la ani hadamaden ka hɔrɔnyardquo2

Sariyadɔnniyatigi J Murizɔn ka fɔ la hadamaden ka hakɛw ye ldquo fisayaw ye minnu bɛ

hadamaden bolo a yɛrɛ tɔgɔ la sariya bɛ minnu dannatigɛ ka ɲɛsin a ni mɔgɔ wɛrɛ cɛw ma

ani ka ɲɛsin a ni fanga cɛ mardquo3

Hadamadenw ka hakɛw ye bitile politikiko ladamuya jujɔn jɔnjɔn ye

Hakɛ ye se ye ka ko dɔ kɛ ka ban ko dɔ kɛli ma ka fɛn dɔ sɔrɔ krsquoa diyabɔ walima ka ko dɔ

diyagoya mɔgɔ dɔ kan A lakodɔnnen bɛ sariya fɛ

2 Sezari NTANGU LIHO ONIONU sekeretɛri Zenerali ka laselisɛbɛnw hadamaden ka hakɛw sɔsɔli kan Kongo

demokaratiki jamana kɔnɔ kuma lamɛnnenw ni gafe lajɛlenw taabolow sira kan San 2001 [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra san 2012 0615 httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-

bibliographie-des-rapports-du-secretaire-general-de-lOnu-sur-les-viola0html 3 J Murizɔn Daɲɛgafe diɲɛ ɲininkaliw kan [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san 2012 0615

httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛdq=J+Mourgeon

42

Hadamadenw ka hakɛw ye nin se suguyaw de ye minnu lakodɔnnen bɛ sariya fɛ hadamaden

kelen-kelen bɛɛ ye Hakɛw don minnu ni hadamadenya yɛrɛ taalan ye ɲɔgɔn ye A bɛ mɔgɔ

kelen-kelen bɛɛ bolo kabini a bangedon wa u bɛɛ brsquoa dɛmɛ krsquoa ka hadamadenya hɔrɔnya

sabati O la sa hadamaden ka hakɛw ye tigiya bɛrɛbɛrɛw ye diɲɛ bɛnkanw don tilabaliw

don

Hadamaden ka hakɛw

Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se ka fisaya minnu sɔrɔ I bɛ bange ni hakɛ minnu ye don

diɲɛ bɛnkanhakɛw don ani tigiya bɛrɛbɛrɛw fana don A ka ca a la u bɛ lakodɔn sariyaw ni

masalabolow kɔnɔ minnu sariyasunnama don O misali ɲɛnama dɔ ye Hadamaden ka Hakɛw

Dantigɛlisɛbɛn ye min tara san 1789 Tubabukan Daɲɛgafe

b Hakilila bangesira

Hadamaden lakanani ni hakɛ sariyamaw ye o hakilila ka kɔrɔ San 1215 Angilɛjamana kan

Bɛnkansɛbɛnba (Maɲa KaritaMagna carta) min yrsquoa jira ko hadamaden ka kan ni yɛrɛtigiya

ye o yrsquoa sɛbɛnw na kɔrɔlenbaw dɔ ye O waati kelen na Afiriki tilebinyanfan na Manden

walima ldquoKURUKANFUGA bɛnkanrdquo ye jamanadenw cɛsiraw dantigɛ ka sinsin ladamuya

jɔsenw kan bɛn sabatili kama Angilɛjamana kan san 1215 Bɛnkansɛbɛnba bɛ dafa ni hakɛw

makasilisɛbɛn ye min labɛnna san 1628 ( o ye maramɔgɔw ka yɛrɛtigiya wulibali dakunw

dantigɛ masakɛ ye) ani san 1689 sariya min tɔgɔ ye ldquoBill of Rightsrdquo angilɛkan na

Sankɛmɛ XVI nan yɛlɛmasen kura senfɛ Kaliwɛn ka porotɛsitantisimuya ye hadamaden bɛɛ

damakɛɲɛni Ala ɲɛkɔrɔ jɔsen dantigɛ Gorotiyusi fana porotɛsitanya sariyadɔnniyatigi don

ale yrsquoa jira san 1625 ko tiɲɛ don kɛtaw bɛ hadamaden na nka hakɛ wulibaliw fana brsquoa bolo O

kɔfɛ Angilɛjamana yɛlɛmabaw ye ɲɛbilabaara jɔnjɔn kɛ hakilila in labɛnni na a kɛra

dantigɛliw ye o walima san 1660 seginnifanga angilɛdepitebulon ye wote kɛ ka sariya min ta

san 1679 nrsquoa bɛ wele angilɛkan na ldquohabeas corpusrdquo o ye kanagɛlɛnyaminɛni suguya bɛɛ

kɔn

Angilɛjamana na yɛlɛmaba tɛ taa sariyabatojamanaya min kɔ o fangayara krsquoa daminɛ san

1688 na

Yeelenw karamɔgɔbaw yrsquoa bolomadahakilila labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenya la J Lɔki a ka sɛbɛn

kɔnɔ siwiligɔfɛrɛnaman kan ale yrsquoa jira ko fanga yamaruyalen tɛ yen fo min sigira

maramɔgɔw ka fɔkabɛn kɔnɔ ani fana mɔgɔw ka hakɛ fɔlɔw ka dansigi jamana fanga taabolo

kɔnɔ

43

Sankɛmɛ XVIII nan bɛɛ lajɛlen kɔnɔ a kɛra Lamerikɛnjamana ka yɛrɛmahɔrɔnya

dantigɛlisɛbɛn ye o san 1776 ani Faransi lajɛkɛlaw ka dantigɛlisɛbɛn san 1789 utikalo tile

26 ninnu bɛɛ ye yɛrɛtigiya di hadamaden ma San 1789 dantigɛlisɛbɛn laɲini tun ye

hadamadenw sago ka kɛ u yɛrɛ la anrsquou bolofɛnw hakililatigɛ kɔnɔ jamana bɛ min lakana

Olu ye ldquoHakɛw yerdquo minnu bɛ wele sɔrɔ kɛcogo labilalen sɛrɛ fɔlɔ hakɛw

Sɛrɛ filanan ldquohakɛw yerdquo (baarako siratigɛ ye ani seko ni dɔnkohellip) olu ye hakɛ jurumaw ye

minnu bɛ boli baara dɔw kɛli kan minnu tɛ taa jamana ka jɔyɔrɔfa kɔ krsquou lakana O hakɛw

labɛnna sosiyalisimu hakilila kɔnɔ

Bi kuma bɛ hakɛw sɛrɛ sabanan kan i nrsquoa fɔ sigida nrsquoa lamini ɲuman sɔrɔli hakɛ bɛn sɔrɔli

hakɛ ɲɔgɔndɛmɛ sɔrɔli hakɛ

Hadamadenw ka hakɛ ninnu hakilila labɛnni ju bɔra tilebin nansarala la Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ

jɛ ye a yrsquoo jira nka o nana ni sɔnbaliyaw fana ye ka bɔ larabujamanaw yɔrɔ ani

Siniwajamana Silamɛya ka dantigɛlisɛbɛn hadamadenw ka hakɛw kan ani Afiriki jamanaw ka

dantigɛlisɛbɛn hadamaden ka hakɛw kan a brsquoi ko olu dilanna o hukumu kɔnɔ Nka o nrsquoa ta

bɛɛ diɲɛ dantigɛlisɛbɛn min tara san 1948 hadamaden ka hakɛw kan diɲɛbɛɛjɛhakilila min

brsquoo jɔsenw kɔnɔ bɛn kɛlen brsquoo kan yɔrɔ caman

ldquoSan 1325 bɛnkansɛbɛn tun kɛra jigiyaba ye a tawaati ndash cakɛminɛn ɲɛnama sɔrɔli jigiya min

brsquoa to taabolo min laɲini ye tilennenya ni damakɛɲɛni donni ye cɛ ni muso cɛ fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli la o ka sigi senkan tigitigi koɲuman

Diɲɛ lakana kolatigɛjɛkulu Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kɔnɔ o ye bɛnkansɛbɛn

1820 nan min ta 1888 nan ani 1889 nan nrsquou bɛɛ bɛ muso ka hakɛw jateliko ɲuman kofɔ bɛn

ni lakana ɲinini na jigiya in brsquoo ju lardquo4

HADAMADEN KA HAKƐ ANI LAADALAHAKƐ AFIRIKI KƆNƆ

Krsquoa miiri ko Afiriki hadamadenjɛkulu tɛmɛnenw tun tɛ hadamaden ka hakɛkow kalama o ye

fili ye Hadamaden ka hakɛw tun bɛ laada kɔrɔw kɔnɔ Afiriki Afiriki kɔrɔlen na hadamaden

ka hakɛ tun brsquoi nrsquoa fɔ sariya min bɛ ɲinifɛn dɔ lafasa walima krsquoa diyagoya Hakɛ ni lakanani

hakilila ni kɛta hakilila tɛ se ka fara ka bɔ ɲɔgɔn na (Keba Nbayi ka fɔ la) Afiriki kɔnɔ

mɔgɔkɔrɔba dɔ mana sa o ye gafemaraso dɔ (dɔnniya jiginɛ ni hakilimaya) jeninen ye

Maninkaw brsquoa fɔ ko ldquojɔn sennɔ ni hɔrɔn sennɔ tɛ dɔn ka bɔ ɲɔgɔn nardquo

Laadalahakɛ jatelen don i nrsquoa fɔ laadaw ni fasiyaw bɔbolola nrsquou laɲɛnamayali kuntilenna ni

tɛmɛsira ka ɲɛsin diɲɛlatigɛ bilali ma hadamadenya sira kan ani Afiriki yiriwali a bɛ muso ka

wolobagaya jɔyɔrɔ di a ma ka ni lakanani nrsquoa kɔlɔsili di cɛ ma ka denmisɛnnin kɛ ni baloli

nrsquoa lakurayali taamasiyɛn ye ani ka maakɔrɔ kɛ jo ni sabaliya taamasiyɛn ye

4 Sayidi Jiniiti sekeretɛri zenerali ka ciden kɛrɛnkɛrɛnnen Afiriki tilebinyanfan na

44

cDanfara min bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ

Sariya sira kan danfara bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ hadamaden ka hakɛ siratigɛ la

- Dantigɛlisɛbɛn bɛ jɔsenw jira ani ka saratiw pereperelatigɛ diɲɛ tɔnba dɔ

tɔndenjamanaw bɛ bɛn min kan min ka kan ka gɔfɛrɛnamanw bilasira ani krsquou sɔn

hakili la Sariyalako diyagoyalen tɛ wa a tɛ di jamana si ma krsquoa bolonɔbila walima krsquoa

lakodɔn A ka ca a la bɛn bɛ kɛ a kan ni jamana bɛɛ ka diɲɛ ye

- Bɛnkansɛbɛn (walima saratikan) hadamaden ka hakɛw kan o ye diɲɛ jamanaw ka

bɛnkansɛbɛn ye min bɛ sariyalako diyagoyalenw ladan bɛnkanjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

A bɛ di jamanaw ma u krsquoa bolonɔbila krsquoa lakodɔn Bɛnkansɛbɛn bolili bɛ yamaruya

nrsquoa kelen-kelen fɛn o fɛn lakodɔnjamana hakɛ bolodalenw yrsquou ka baara kɛ A

waleyalicogo labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw brsquoa kɔnɔ

d Dakun minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma

Tali (Bɛn-a-kan-ni) o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ diɲɛ ni bɛnkan kɔnɔko ye u ŋaniya

la

Bolonɔbilali o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ bɛnkansɛbɛn lakodɔn jamana bɛ bolonɔ

sigi a kan krsquoa ŋaniya jira krsquoa brsquoa yɛrɛminɛ ka waleya kɛ min bɛ sɛbɛn in labɛnw sɔsɔ

Bolonɔbila in bɛ se ka kɛ jamana ka ciden fangabatigi dɔ fɛ

laquo Bɛnkan bolonɔbilali walima a bolofara dɔw o bɛ bɛn ɲɛbilasɔnni ma a ma O tɛ na ni a

diyagoyawaleyali ye nka a bɛ jamana ŋaniya jira krsquoa sɛgɛsɛgɛ krsquoa lakodɔnni boloda Hali nrsquoo

yrsquoa sɔrɔ bolonɔbilali in tɛ lakodɔnni layidu talen ye a bɛ jamana kan di a kana waleyaw kɛ

minnu bɛ bɛnkan in kuntilennaw sɔsɔ walima a labɛnkun raquo5

Lakodɔnni o bɛ jamana ka kandi kofɔ ka kɛ bɛnkan tigilamɔgɔw dɔ ye o brsquoa diyagoya ka

sariyaminɛn labɛnw waleya Tuma dɔw lakodɔnni bɛ kɛ fasojama ka cidenw fɛ nrsquoo ye

depitebulon ye O baara bɛ ɲɛbila ni sɛgɛsɛgɛli ye krsquoa dɔn nrsquoa ni sariyasunba bɛ ɲɔgɔn ta O

baaraw brsquoa to ni jamana brsquoa fɛ ka sigannako dɔw dajira a ka se krsquoo kɛ

laquo Lakodɔnni walima donni kɔrɔ ye ko jamana sɔnna ka siri Bɛnkan labɛnw na sariya sira kan

Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ donni ni lakodɔnni bɛɛ bɛ wolo wale suguya kelen na u kɛcogow tɛ kelen ye

Lakodɔnni na jamana bɛ bɛnkan bolonɔbila fɔlɔ ka sɔrɔ krsquoa lakodɔn o kɔfɛ Donni kɛli ye siɲɛ

kelen pewu ye bolonɔbilali tɛ kɛ krsquoa ɲɛbila

Lakodɔnni walima donni kɛcogow fangasira fɛ bɛ yɛlɛma ka kɛɲɛ ni jamana sariyasigi

taabolo ye A ka ca a la sanni ka bɛnkan lakodɔn walima ka don a la jamana brsquoa sɛgɛsɛgɛ

5 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

45

nrsquoa sariyasigi nrsquoa ka labɛnw bɛ ɲɔgɔn ta ani ka dabaliw pereperelatigɛ a ka kan ka minnu tigɛ

walasa krsquoa waleya koɲuman raquo6

Janto Jamana bɛ se ka bɛnkan lakodɔn ka sigannakow dajira labɛn kɛrɛnkɛrɛnnen dɔw kan

Waleyali yamaruyali o ye waati ye min kɔfɛ baara bɛ se ka kɛ ni diɲɛ bɛnkan ye krsquoa kɛ

bolominɛkala ye A ka a la lakodɔnni hakɛ jate dɔnnen dɔ ɲininen don walasa waleyali

yamaruyali ka daminɛ

Waleyali yamaruyalen kɔfɛ sariyaw bilaɲɔgɔnɲɛ kɛcogo bɛ na i jɔ

Jamana fanba kɔnɔ sariya baju fɔlɔ ye sariyasunba ye Nka jɔsen fila de ka kan ka jate ka

ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma

laquo Monisimumonisme raquo (Kelenya sariyako siratigɛ la) brsquoa jira ko diɲɛjɛsariya tɛ dunan

ye jamanakɔnɔsariya ma O kosɔn diɲɛjɛsariya bolili sariyaw labatoli bɛ diyagoya yɔrɔnin

kelen jamana kan U bɛ don jamana sariya kɔnɔ mɔgɔw bɛ se krsquou sinsin u kan krsquou yɛrɛ

lafasa ni dankarili kɛra laquo Mɔgɔ minnu sinsinnen bɛ kelenya kan sariyako siratigɛ la

laquo monisimu raquo olu ka jate la ni jamana tɛ yen anrsquoa ka dundugumaya nrsquoa ka fangabatigiya olu

ɲɛ tɛ sariya la u ɲɛ tɛ sarati yamaruyalenw na walima olu fɛ laquo sariya o sariya raquo tara

fangabonda wɛrɛ fɛ min tɛ jamana ye o tɛ sariya ye a kɛra cogo o cogo fo nrsquoa bɔra jamana

sariya de kɔnɔ raquo7

laquo Diyalisimudualisme raquo (filaya sariyako siratigɛ la) o ka jate la diɲɛ tɔgɔlasariya ni

jamakɔnɔsariya tɛ kelen ye cogoya si la O brsquoa jira ko diɲɛ tɔgɔlasariya tɛ se ka don

jamanakɔnɔsariya kɔnɔ pepewu ka kɛ a dɔ ye fo ni sariya tara o koɲɛ kunkan

A ka kan o la ni karamɔgɔ brsquoa fɛ ka lafaamuyaliwalew kɛ ka ɲɛsin a ka kalandenkulu ma a

krsquoa ɲini u fɛ u ka baara kɛ fɛnw kan minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ

tɔgɔlasariya ma

2 Hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolow diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani

jamana kelen o kelen cakɛminɛnw ni fɛɛrɛw

Sinsin kɛra Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kan min tara san 1948 ka sariya jɔnjɔnw

labɛn diɲɛ kɔnɔ ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ sariyalako diyagoyalen

tɛ a ye dawula ni fanga min sɔrɔ o yrsquoa jɔyɔrɔ bonya jira kɛwalew la diɲɛ fan tan ni naani

kɔnɔ

6 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

7 httpwwwgip-recherche-justicefrIMGpdfAO_pluralisme_juridiquepdf a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6

46

Ale kɔfɛ bɛnkan caman labɛnna diɲɛ kɔnɔ hadamadenw ka hakɛw kunkan diɲɛ tɔnbaw bɛ

hadamadenw ka hakɛw lakana nrsquoolu ye

Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn min labɛnna san 1948 ONIONU fɛ (Jamana

yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba)

San 1945 awirilikalo la jamana 48 ka cidenw ye lajɛ kɛ ka Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba sigi senkan (ONIONU) ni bɛnkansɛbɛn labɛnni ye ONIONU sigira senkan walasa ka

kɛlɛw ban jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani ka bɛn sabatilikɛnɛ dɔ bila jamanaw ka bolo kan

kumaɲɔgɔnya kama

ONIONU laquo jamana fangama dɔw raquo tun trsquoa fɛ tiɲɛ yɛrɛ la ka hakilifalenw kɛ hadamaden ka

hakɛw kan U tun ma da a la krsquoa fɔ jamana brsquoa denw ka kow ɲɛnabɔ cogo min jamana wɛrɛw

(diɲɛ kunkankofɔjama) sen bɛ se ka don o la U tun hakili la o bɛ ɲɛnabɔ u ka

jamanakɔnɔpolitiki taabolo dɔrɔn de kɔnɔ Nka jamana fangantan dɔw ni lamerikɛnjamana

ka dɛmɛ ye bɛnkanɲini pasalenw senfɛ yrsquou jilaja laquo hadamaden ka hakɛw raquo ka sɛbɛn

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba bɛnkansɛbɛn ɲɛsɛbɛn kɔnɔ Nka kɔrɔ min bɛ

hadamaden ka hakɛ ninnu na o ma jira sɛbɛn in kɔnɔ wa hakililatigɛ si fana ma di min brsquoa

jira ko jamana bɛɛ lajɛlen bɛna diɲɛ ni hakɛ ninnu ye

Hadamaden ka hakɛw Baarakɛjɛkulu (bi a bɛ fɔ a ma kolatigɛjɛkulu) ale sigira senkan ka

sɛbɛn labɛn min bɛ hadamaden ka hakɛw ɲɛfɔ bɛɛ ka kan ka min labato diɲɛ fan bɛɛ diɲɛ

bɛ se ka ni min ye an ka dugukolo in kan Baarakɛjɛkulu in tun ɲɛmɔgɔya bɛ Eleyanɔri

Urusiwɛliti bolo a ye fɛn labɛn min laban kɛra Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn ye

walima DeyideyasiDUDH

Dantigɛlisɛbɛn ye sɛbɛn ye min bɛ saratiw sigi senkan walasa a ka sɛmɛntiya jamanaw fɛ

sariya sira kan diyagoyalako tɛ sariya sira kan

DeyideyasiDUDH ye hadamaden ka hakɛw sariyasen 30 kafolen ye Sariyasenw tilalen don

ka kɛ kuluw ye

Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu ye hakɛw ni yɛrɛtigiyaw ye

minnu bɛ hadamadenw lakana jamana ka fangatigiya dantɛmɛwalew ma ani ka

hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa

Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan hakɛ minnu

bɛ lakana sabati sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko sira kan

47

Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn ɲɛsɛbɛn ka fɔ la ka hadamaden ka hakɛw lakana o bɛ

na ni yɛrɛtigiya ye sariyalabato ani bɛn diɲɛ kɔnɔ o hakɛ ninnu bɛ hadamaden lakana fanga

jugu ni tɔɲɔni ma ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati hadamaden bɛɛ ye

Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu bɛ mɔgɔw lakana jamana ka setigiyajiraw

ma ani ka hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa U sɛbɛnnen bɛ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 4

nan 5 nan 6 nan 7 nan 8 nan 9 nan 10 nan 11 nan 12 nan 14 nan 15 nan 18 nan 19

nan 20 nan ani 21 nan

Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan olu bɛ sɔrɔ ni seko ni

dɔnko lakanani lafasa U bɛ sɔrɔ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 22 nan 23 nan 24 nan 25 nan

26 nan ani 27 nan

Danbe minnu bɛ DeyideyasiDUDH jukɔrɔmadon olu ye yɛrɛdɔn ye damakɛɲɛni yɛrɛtigiya

tilen ani ɲɔgɔnbonya hadamadenw ni ɲɔgɔn cɛ

Hadamadenw ka hakɛw sɛbɛnbaga cɛ ni muso

Erene Kasɛn Sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Faransi

Pɛngi-sun Sangi Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Siniwajamana kan ɲɛmɔgɔ

dankan

Eleyanɔri Urusiwɛliti ka bɔ Lamerikɛnjamana kan ɲɛmɔgɔ (muso don)

Walantɛn Tepilikɔwu diɲɛ sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Irisijamana kan

Sarili Maliki Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Liban

Dɔkutoratigi Hosa Neheta Ladamuni Karamɔgɔ don ka bɔ Ɛndijamana kan (muso don)

Diɲɛ cakɛminɛnw ye bɛnkan labɛnnenw ye minnu bolonɔbilala ani krsquou lakodɔn

jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ walima fancamanjamanacɛbɛnkan U bɛ diyagoyalako dɔw

labɛn sariyako sira kan ka ɲɛsin tɔn jamanaw ma

An bɛ se ka bɛnkan kulu caman faranfasi ka bɔ ɲɔgɔn na hadamadenw ka hakɛ kan Olu brsquoa

to nrsquoa hakilila kɛnɛ bonya hakɛ bɛ dɔn

Bɛnkan kunbabaw ye fɔlɔ ye olu ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen kafolen ye walima a kulu

ɲɛnama dɔ o bɛnkanw ye bɛnkanbajuw ye

1 Diɲɛ hukumu kɔnɔ (ONIONU) o ye bɛnkan fila ye minnu bɛ hakɛw lafasa minnu kofɔlen bɛ

hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kɔnɔ min bɛ siwiliw ka yɛrɛtigiya ni hadamadenyako

hakɛw bolo don ɲɔgɔn bolo krsquou kɛ bakuruba kelen ye damakɛɲɛ kɔnɔ

Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin siwiliw ka hakɛw ma ani politikikow ani saratikan minnu brsquoa

kunkan

48

Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin sɔrɔ hakɛw ma ani hadamadenyasiraw ni seko ni dɔnko

hakɛw

2 Fankelenfɛjamana hukumu kɔnɔ

Bɛnkanw bɛ hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolo dafa diɲɛ kɔnɔ O fankelenfɛjamana

fɛɛrɛ tigɛlen ninnu bɛ sɔrɔ Erɔpu Ameriki gunw kɔnɔ ani Afiriki anrsquou kɔlɔsili fangabondaw

Afiriki kɔnɔ Hadamaden ani Fasojamaw ka Hakɛw Bɛnkansɛbɛn de ko don ( min tara san

1981) nrsquoa kɔlɔsilen bɛ Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu fɛ Afiriki kiiribulon hadamaden

ani fasojamaw ka hakɛw kama o fana bɛ baara la ka hadamaden ka hakɛw layiriwa ani krsquou

lafasa Afiriki kɔnɔ

Bɛnkansɛbɛn dɔ fana bɛ yen muso ka hakɛ kan o ma ta fɔlɔ nka baara bɛ ka kɛ nrsquoa ye

kosɛbɛ Afiriki Kelenyatɔnba fɛ Afiriki Denmisɛnw ka Hakɛw nrsquou ka Diɲɛlatigɛ latɛmɛko

ɲuman Bɛnkansɛbɛn min tara san 1990 fana bɛ yen

SedeyawoCEDEAO fanfɛ bɛnkan ɲɛnamaw bɛ yen i nrsquoa fɔ misali la

- Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn min tara san 1999 bɛnko kan ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli

- san 2001 farankanbɛnkan mara kɛcogo ɲuman kan

- bɛnkan mɔgɔw ka donkabɔ kan jamanaw kɔnɔ u sago la dagayɔrɔko ni sigiyɔrɔko

hakɛ min tara san 1979

- bɛnkan min bɛ boli tɔn fasodenya sariya kan san 1982

Bɛnkansɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw bɛ kulu filanan kɔnɔ u labɛnkun ye hadamaden ka hakɛ

kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ ye min bɛ boli silatunukɛlɛ kan kɛlɛ kojugubakɛw ani kojugubakɛw ka

ɲɛsin hadamadenya ma jɔnya hadamadenfeere diyagoyabaara kunkalifa

hadamadenyasira lakanani ɲangatali ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima minɛkojuguyaw

mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan minnu bɛ hadamadenya jaasi

Misali la

Bɛnkansɛbɛn silatunukɛlɛ ko juguw ɲɛsigili nrsquou kɛlɛli kan

Bɛnkansɛbɛn siyako fisamanciya suguya bɛɛ kɛlɛli kan krsquou ban pewu

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin ɲangatali kɛlɛli ma ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima

minɛkojuguyaw mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan walima minnu bɛ

hadamadenya jaasi

Bɛnkansɛbɛn minnu ɲɛsinnen bɛ kululakanani ma olu bɛ kulu sabanan kɔnɔ u bɛ boli

hadamadenkulu dantigɛlen dɔ mako kɛrɛnkɛrɛnnen kan kunkalifadenw ni fasontanw

dunanw tungarankew baarakɛlaw musow denmisɛnw lujuratɔw misaliw

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin denmisɛn ka hakɛw ma

49

Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ

Diɲɛ bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin tungalabaarakɛla bɛɛ anrsquou ka denbayaw ka hakɛw

lakanani ma

Kuma laban na bɛnkansɛbɛn minnu bɛ boli fisamanciya kan olu laɲini ye siyako

fisamanciya kɛlɛli ye min sinsinnen bɛ cɛya walima musoya kan kalanko fisamanciya kɛlɛli

ani fisamanciya min bɛ kɛ baarako ni sarako O bɛnkansɛbɛn kelen-kelen bɛɛ bɛ kandi

ɲɛfɔlenko ɲumanw ɲɛbila jamanaw ye ani waleyalifɛɛrɛ dɔ kɔlɔsili kɛcogo caman bɛ min

kɔnɔ

Bɛnkansɛbɛn fanba bɛ laselisɛbɛn dilanni kɛcogo dɔ sigi senkan jamanaw brsquou kandi

ka min jira waati dantigɛlen kɛɲɛnenw kɔnɔ u ka dabali tigɛlenw kan ɲɛtaa sɔrɔlenw

bɛnkan hakɛ lakodɔnnenw labatoli la O laselisɛbɛnw bɛ sɛgɛsɛgɛ ani krsquou kiimɛ diɲɛ

mɔgɔ faamuyalenbaw ka baarakɛjɛkulu dɔ fɛ (misali la Hadamaden ka hakɛw

baarakɛjɛkulu min sigira Bɛnkan fɛ min bɛ boli siwiliw ka hakɛw ni politikiko kan) O

mɔgɔ faamuyalenbaw bɛ kɔlɔsiliw kɛ walima sɛgɛsɛgɛliw ka komagɛlɛyaliw kɛ ani u

bɛ se ka ɲɛfɔliko jɔnjɔnw ɲini jamana dɔ fɛ jamanadenw ka hakɛ lakodɔnnenw

waleyali nrsquou waleyalibaliya cogoya kan jamadenw ka kan krsquou diyabɔ minnu na

Nka o bɛɛ la diɲɛ tɔnbaw ta fanfɛla la mɔgɔw walima jamanaw ka makasiliw nrsquou ka ɲininiw

ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw sɔsɔliw lakarili ma jateminɛni fɛɛrɛw bɛ yen

Kabini san 2007 Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati (EPUEPU ) o ye lataamacogo

fɛɛrɛ kura ye min brsquoa to ni hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu (gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ

fangabonda min ka baara ɲɛsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw ma) bɛ hadamaden ka hakɛw

cogoya sɛgɛsɛgɛ jamana kelen-kelen kɔnɔ O ye san 4 o san 4 ONIONU jamana 193 ka

laselisɛbɛn sɛgɛsɛgɛtɔla krsquou dɛmɛ ka hadamaden ka hakɛw cogoya laɲɛ u kelenkelenna

kɔnɔ ani ka dusu don u kɔnɔ u krsquou bolo di ɲɔgɔn ma o siratigɛ la ani krsquou ka waleya ɲumanw

falen ɲɔgɔn ma A kuntilenna ye ka ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya don jamanaw cɛ walasa ka

bɛnkanfangabondaw ka baaraw dafa a kana kɛ baarafilakɛ ye u fɛ8

8 Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15

httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm

Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15

httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm

50

3 Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan

Sariya diyagoyabonyali jamana ka kan krsquoa yɛrɛ minɛ sendonni na hakɛw diyabɔli la Misali

la

- Lakanani diyagoyali jamana ka kan ka hakɛw sɔsɔli ɲɛsigi minnu bɛ kɛ mɔgɔ tɔw fɛ

misali la musow ka hakɛ jɔnjɔnw lakanani ka ɲɛsin laada dɔw kɔlɔlɔ juguw ma

- Waleyali diyagoyali jamana ka kan ka sariyasigi labɛnw mara labɛnw sariyatigɛ

labɛnw ani baarakɛnafoloko labɛnw sabati hadamadenw ka hakɛw layiriwali nrsquou

waleyali tɛ taa minnu kɔ

Nin diyagoyalakow waleyalibaliya ye hakɛ kofɔlen ninnu sɔsɔli ye

4 Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la

Walasa ka demokarasi sinsin hadamadenjɛkulu kɔnɔ fo hadamadenw ka hakɛw waleyali

tigitigi ka kɛ bɛɛ ka bila la

Hadamadenw ka hakɛw waleyali jɔnjɔn tɛ taa dabali minnu tigɛli kɔ jamanaw ka kan krsquoo bɛɛ

kɛ Hakɛ waliyali ka se a dan na tɛ taa baarakɛminɛn ni nafolo fɛn o fɛn kɔ jamana kelen-

kelen ka kan krsquoolu ɲɛsigi ani krsquou di A ka kan krsquoa janto kojugukɛlaw nɔbɔli la krsquou bila u krsquou ka

tiɲɛniw nɔ dilan ka ɲɛsin mɔgɔ tɔɲɔnenw ma ka ɲangilibaliya kɛlɛ ni sariya kɛrɛnkɛrɛnnenw

tali ye

Jamana fanga sigibolow bɛ yen hadamaden ka hakɛw lakanani kan olu bɛ makasiliw ni

ɲininiw jateminɛ kasɔrɔ tɛmɛ ma kɛ kiiritigɛfanga fɛ

5 Jamana sariyaw bɛrɛbɛnni hadamadenw ka hakɛw ma

Jamanaw ka kan krsquou ka sariyaw bɛrɛbɛn diɲɛ taamasiyɛn sugandilenw ma hadamaden ka

hakɛw siratigɛ la

Bɛnkan minnu tara hadamaden ka hakɛw kunkan ye bɛɛ kunko ye bawo u laɲini ye ka hakɛ

lakodɔnnen bɛɛ lajɛlen lafasa tigitigi O tuma a ka kan fɛɛrɛw ka sɔrɔ ka di jamana ni

fasodenw ma minnu brsquoa to u bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa

Waleya min bɛ ta ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw yiriwali ma ka kan ka bɛn hadamaden ka

hakɛw lafasalikuluw ma wulikajɔlaw walima tɔnw minnu bɛ kɛlɛ la walasa layidu talenw ani

kandiw ka kɛ tiɲɛw ye minnu bɛ ye mɔgɔ kelen-kelen ka don o don kɛwalew la

51

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛw

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw

kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw

taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw

ka hakɛw bonyali kama

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo

la diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

- Ka sinsinni kɛ hadamadenkulu suguya caman ka dɛmɛw kan ka waleyalifɛɛrɛw

layiriwa minnu bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw taabolo la diɲɛ kɔnɔ

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw taabolo ma

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw taabolo ma diɲɛ kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Kuntaala lɛrɛ 22

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Fotow

- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman

52

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka hadamadenw ka hakɛw

hakililaw nrsquou jɔsenw ɲɛfɔ

Hakililaw ani kɔnɔfɛn minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛw taabolo la

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani

jamana kelen o kelen kɔnɔ

Gafe ni sɛbɛnw sɛgɛsɛgɛli

Kolabɛnɲɛɲinibaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

Kolabɛnɲɛɲinibaara ani

gafesɛgɛsɛgɛ

ɲɔgɔlɔnninw

Lɛrɛ2

2

Ka hadamadenw ka hakɛw

minɛnw nrsquou ka lakanani kɛcogo

fɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn

Hadamadenw ka hakɛw minɛnw nrsquou

lataamacogo fɛɛrɛw lajɛlen jamanaw

tɔgɔ la fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ

Lɛrɛ 2

3

Ka diɲɛ diyagoyalakow jamanaw

kan ɲini krsquou dɔn

Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan

hadamadenw ka hakɛw sira kan

4

Ka masalabolow bɛrɛbɛnni

ɲɔgɔn ma nafa jira u waleyali

kama sigida hukumu kɔnɔ

Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka

hakɛw sira kan

Lɛrɛ 4

5

Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi

hadamadenw ka hakɛw yiriwali

ma

Degeli minnu bɛ boli kɛcogoyaw

layiriwali kan minnu ka ɲi

hadamadenw ka hakɛw yiriwali nrsquou

bonyali ma

Lɛrɛ 4

6

Ka hadamadenw ka hakɛw

bonyalibaliya gɛlɛya dɔw ɲɛnabɔ

Fɔɲɔgɔnkɔw dalasali fɛɛrɛw waleyali

ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw

bonyalibaliya ma

Lɛrɛ 2

7 Ka hadamadenw ka hakɛw

lafasali nrsquou bonyali hakilila sɔrɔ

krsquou waleya

Kɛcogo ɲumanw layiriwa minnu

kunsinnen don hadamadenw ka

hakɛw lafasali nrsquou bonyali ma

Jama labɔliwalew

ɲɔgɔlɔnninw

Lɛrɛ 2

8 Ka hadamadenw ka hakɛw don

kalanbaaraw labɛnni walewi

kɔnɔ

- kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw nrsquou

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- kalandegeli kalansenbolo bolofara

baara waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

53

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Hadamadenw ka hakɛw

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

ani jamana kelen-kelen kɔnɔ

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw

taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw

ka hakɛw bonyali kama

Kalan degeli kuntilenna

Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo la

diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu hakɛw ɲinini

Koɲɛdɔn layiriwataw

Kuntaala lɛrɛ 2

KOɲƐDƆNW

Kalanw Dɔnni sira kan

Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan

Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan

- Ka hadamadenw ka hakɛw suguyaw

ɲini krsquou dɔn

- Ka hakilila sirilenw hadamadenw ka

hakɛw la ɲɛfɔ

- Ka mɔgɔ tɔw ka hakɛw bonya

- Krsquoi ka kɛtaw kɛ

- Ka hadamadenw hakɛw minɛnw dantigɛ

minnu ka kan krsquoa to ni waleya kɛlen dɔw bɛ

faamuya ani krsquou ɲɛnabɔ

- ka waleya dɔ sɛgɛsɛgɛ min bɛ tali kɛ

hadamadenw ka hakɛw lakodɔnni na

54

Minɛn Dɛmɛnanw

Diɲɛ banguw ani fankelenfɛjamanaw ka baarakɛminɛnw (bɛnkansɛbɛnw ) jamana

sariyasunba sariyaw ani kiiritigɛsɛbɛn wɛrɛw Jaw fotow ani dɛmɛnan latɛmɛnan lamɛnta ni

filɛta wɛrɛw (Siti wɛbuw)

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛman ni musoman ka

dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka

seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Bɛ ɲininkaliw

Jaabi

- Jaabi ɲuman

sugandilli

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Ka waleya dɔ dajira

Foto dɔ min bɛ jamalajɛŋaniyajira

dɔ kan Sɛbɛnniwalan labɛnnenw

bɛ ŋaniyajiralaw bolo minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛ dɔw ɲini

Yɛrɛsagofɔ yamaruyali kalan sɔrɔli

hakɛ baara sɔrɔli hakɛ

danfarabinni Berew ndolaw ani

farakuruw bɛ ŋaniyajirala dɔw bolo

Cikan

- Ka foto in ɲɛfɔ

- Ka hakɛ ɲininenw ɲini krsquou dɔn ani

ka hadamadenw ka hakɛw dafa

dantigɛ krsquoarsquo sinsin bolokɔrɔgafew ni

sɛbɛnw kan

- Arsquo ye tɛmɛsira wɛrɛw dajira

ŋaniyajiralaw la kojugukɛ tɛ minnu

na walasa u ka se krsquou hakɛw sɔrɔ

- Ka minɛn jɔnjɔnw masalabolow

kelen-kelen di kulu kelenkelenna

bɛɛ ma

bɛ ɲininkaliw jaabi

bɛ foto ɲɛfɔ

ɲininkaliw nrsquou

jaabiw

Jɛkabaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn

Bɛ lasuli kɛ kumafalenfalenw kɛli

la

Bɛ lakaliliw labɛn

- Bɛ foto sɛgɛsɛgɛ

- Bɛ cikanw waleya

Hakililafalen

Gɛlɛya ɲɛnabɔlifɛɛrɛ

Hakililaw nafawsinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

Bɛ hakililafalen labɛn

Bɛ kuma kolomaw latɔmɔni labɛn

Brsquou ka jaabiw labɛn nin dakun ninnu kan

hakɛw kuluw tangaliminɛnw tangalifɛɛrɛw

Hakililafalen

Kuma kolomaw

latɔmɔni

Kiimɛnibaara kɛlenw

bakurubajateminɛ

Bɛ dalaɲininkaliw walima ɲininkali

sɛbɛnnenw kɛ yaasa ka dɔnniya

sɔrɔlenw sɛgɛsɛgɛ

Bɛ ɲininkaliw jaabi

Kelennabaara

55

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Bɛ waleya dɔ dajira

Arsquo ka kalanyɔrɔ la arsquo ka

kunnafonisɛbɛn sɛbɛnnijɛkulu

ɲɛmɔgɔ gɛnna lakɔliso ɲɛmɔgɔw fɛ

hakilila jɛngɛnen dɔ sɛbɛnni kosɔn

Hadamaden ka hakɛw lafasalitɔn

min brsquoarsquo ka lakɔli la ye labɛnw kɛ

walasa krsquoa kɔkɔrɔmadon

Arsquo ye tɛmɛsira in ɲɛfɔ ani ka

misaliw di a kan krsquoarsquo sinsin

minɛnw ni fɛɛrɛ dɔnnenw kan

Bɛ tɛmɛsira dajira ani sariyasen minnu brsquoa

misaliya

Kulubaara

Ladegeli

ɲɔgɔlɔnbɔ

56

MASALAKUN BOLOFARA 2 HADAMADENW KA HAKƐW

JƆSENW U SARIYAW ANrsquoU COGOYAW

Se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa

ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw kan

- Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ma

Kɔnɔkow

1 Jɔsen minnu faralen don hadamadenw ka hakɛw kan

Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiyabɛrɛbɛrɛya hadamadenw ka hakɛw ye diɲɛ bɛɛ jɛ ye wa

u tigiyabɛrɛbɛrɛya tɛ se ka latiɲɛn Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se krsquoa nafa

sɔrɔ diɲɛ fan bɛɛ Mɔgɔ si tɛ se krsquoa dabɔ a kama ka diɲɛ u kɔ wa mɔgɔ si tɛ se

ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw bɔsi a la

Tilalibaliya hadamadenw ka hakɛw tɛ se ka fara-fara ka bɔ ɲɔgɔn na Siwiliya

politiki sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko hakɛw ni hadamaden danbe bɛ

taa ni ɲɔgɔn ye Hakɛ bɛɛ danbe ye kelen ye wa u tɛ se ka kulusigi ka dɔ bila

dɔ sanfɛ cogoya si la

Dulonɲɔgɔnna ani jɛɲɔgɔnya hakɛ dɔ waleyali bɛ bɔ tuma caman na hakɛ

wɛrɛw dafali walima u fan dɔ waleyali la

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya hadamaden bɛɛ lajɛlen bɛ se ka hakɛ

bɛɛ nafa sɔrɔ krsquoa sɔrɔ fisamanciya si trsquoa la i nrsquoa fɔ siko farikolo ɲɛko cɛya ni

musoyako siyako si hakɛko kanko diinɛko bɔyɔrɔjamanako walima

hadamadensuguyako lujuratɔyako nafoloko wolosirako walima cogoya wɛrɛ

i nrsquoa fɔ a pereperelatigɛra cogo min hadamaden ka hakɛw minɛnw kɔnɔ

57

Sendonni ani bɛɛ sendonni sendonni kɛnɛman sariya bɛ hadamaden ni

fasojama bɛɛ bolo sendonni labilalen nafama ani sariya brsquou bolo ka u sen don

siwili hakɛw diyabɔli la sɔrɔ hakɛw hadamadenya hakɛw seko ni dɔnko hakɛw

ani politikiko hakɛw minnu kɔnɔ hamamaden ka hakɛw anrsquoa ka yɛrɛtigiya bajuw

bɛ se ka waleya

Dantigɛli waajibiyali ani sariya bilali fɛn bɛɛ ɲɛ jamanaw ani hakɛko jɔyɔrɔtigi

wɛrɛw ka kan krsquou dantigɛ krsquoa jira u bɛ ka hadamaden ka hakɛw lataama cogo

min Nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u tɛ ka sariya saratiw labato minnu bɛ hadamaden ka hakɛw

minɛnw kɔnɔ mɔgɔ minnu ka josariyaw lagosilen don olu bɛ se krsquou wele kiiri

la kiiritigɛso dɔ la walima sariyaboliso wɛrɛ ka kɛɲɛ ni sariyaw nrsquou tɛmɛsira

dantigɛlenw ye

2- Hadamadenw ka hɛkɛw cogoyaw

- hadamadenw ka hakɛw ni hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ taa ni ɲɔgɔn ye wa diɲɛ

bɛɛ jɛ don hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ bange nrsquou ye

- u sinsinnen bɛ hadamaden bɛɛ lajɛlen ka yɛrɛdɔn jɔnjɔn nrsquou ka bɛɛjɛdanbe kan

- u dama ka kan tilafɛnw tɛ wa u tɛ ɲɛ ɲɔgɔn kɔ

- diɲɛ tɛ se ka kɛ u kɔ walima ka diɲɛ nrsquoa ye a ka bɔsi mɔgɔ la

- u bɛ diyagoyalakow sigi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw ni forobamɔgɔ cɛsirilen

cɛmanmusomanw kan minnu bɛ tali kɛ waleya kɛlen na walima ɲinɛnkɔw

- u lakananen don diɲɛ tɔnbaw ni jamanaw fɛ

- u lakananen don sariyakunda

- u bɛ mɔgɔw lakana ani jamakuluw

3- Hadamadenw ka hakɛw saratiw olu labɛnnenw don diɲɛ fankelenfɛjamanaw ani jamana

kelen-kelen sariyako taabolow kɔnɔ Labaaracogo ani jogo saratiw don minnu brsquoa to

jɔyɔrɔtigi minnu ye jamana fangabondaw ye olu bɛ se krsquou dantigɛ

Jamanaw ka kandi diɲɛ kunkankow kan o bɛ kɔlɔsi mɔgɔ faamuyalenbaw ka

baarakɛjɛkuluw fɛ gɛrɛntɛ tɛ minnu kan nrsquou bɛ wele laquo bɛnkanw kɔlɔsili fangabondaw

walima bɛnkanfangabondaw raquo

4- Gɛlɛyaw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la

Fɔɲɔgɔnkɔw cayali an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Dankarilibaw hadamadenw ka hakɛw la fɔɲɔgɔnw senfɛ

Politikiŋaniyasiribaliya fangaɲɛmɔgɔw fɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw

bonyali nrsquou lakanani ma

Hadamaden ka hakɛw labaarasɛbɛnw nrsquou sariyaw dɔnbaliya

Jamanaw sariyakow ni diɲɛ seleke naani taw bɛrɛbɛnbaliya ɲɔgɔn ma

58

Jamadenw ka faantanya ani damakɛɲɛbaliya hadamadenya sira kan9

5- Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan ani lakalanni hadamadenw la

Hadamadenw ka hakɛw sigilen don jɔsen minnu kan olu bɛ porogaramu bɛɛ lajɛlen dantigɛ u

labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni siratigɛw la

Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ sinsin jɔsenw kan minnu bɛ

jamanadenw ka jɔyɔrɔfa kofɔ anrsquou ka kɔlɔsili jɔnjɔnw yiriwali taabolow la porogaramuw

labɛnni dakunw na i nrsquoa fɔ sɛgɛsɛgli baarabolodali waleyali kɔlɔsili ani kiimɛni

Forobafanga ni yiriwali bɛ latilen o la koɲuman waati kuntaala jan kɔnɔ ani ka ɲɛsin

kuntilennaw waleyali ma hadamadenw ka hakɛw sira kan Taabolo sabatili ma ni baaraw ye

minnu nafabɔli bɛ mɛɛn senna damakɛɲɛ kɔnɔ

Yiriwali fɛɛrɛw a politikiw anrsquoa kɛcogow diliw donnen don diɲɛ sariyaw nrsquoa diyagoyalakow

taabolo dɔ kɔnɔ u ni min ka kan nrsquoa sigira sen kan diɲɛ bɛnkansariyaw fɛ

Bi-bi in na jateminɛ bɛ ka kɛ krsquoa ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba fangabulonw bɛ ka

faamuyalicogo kelen ta ka ɲɛsin bolodiɲɔgɔnma taabolo ma yiriwali sira kan min sinsinnen bɛ

hadamaden ka hakɛw kan Fasodenw bɛna kalan hadamaden ka hakɛw la walasa u ka se

krsquou sendon forobafanga taabolo labɛnni na minnu brsquou ka diɲɛlatigɛ kɛcogo dannatigɛ don

bɛɛ

Ni ko brsquoa cogo la sarati saba brsquoa to janto ka kɛ ko dɔ la forobafanga tigilamɔgɔw fɛ Ni nin

sarati saba ninnu dafara a ka ca la janto bɛ kɛ ko dɔ la kolatigɛlaw fɛ

Ko walima gɛlɛya in nafaba bɛ se bɛɛ lajɛlen ma

Jama hakɛ min tɛ se ka tigɛnsonya yrsquoa wajibiya waleya dɔ ka kɛ

A ko nafa ka bon forobacakɛda bolo a dajirala min na wa fana o ka kɛ

cakɛda yamaruyalen ye a ɲɛnabɔli la

9 Sit iwɛbu nafama dɔwwwwamnestyorgfr ka tugu juru kɔ laquo Connaicirctre les droits de l rsquohommeka

hadamadenw ka hakɛw dɔn raquowwwunorgpubs cyberschoolbus nin sit i dabɔra denmisɛnw ni

funankɛw kama walasa u ka hadamadenw ka hakɛw dɔn wwwohchrorgfr ka tugu juru kɔ laquo vos droits

de l rsquohomme Aw ka hadamaden ka hakɛw dɔn raquo walasa ka kunnafoniw sɔrɔ hadamaden ka hakɛw minɛnw

kan diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ Ka tugu juru kɔ laquo les organes des droits de l rsquohomme Hadamadenw ka

hakɛw fangabondaw raquo kunnafoniko la baarakɛ jɛkuluw kan minnu bɛ hadamaden ka hakɛw waleyal i kɔ lɔsi

Aw bɛ se krsquoa dɔn fana jamana jumɛnw yrsquou bolonɔbila minɛnw na ani ka jamana caman ka lasel isɛbɛnw

lasɔrɔ

59

Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou

cogoyaw

Kolatigɛlaw tɛ se ka mɔgɔ kelen-kelen walima jamakuluw kunko lakodɔnnen bɛɛ jate minɛ

Baara bolodalen ka ca fo krsquoa damatɛmɛ wa jamakulu kɛrɛnkɛrɛnnen caman fana bɛ krsquou ka

ɲinitaw lafasa ka taa a fɛ O cogo la cu-cu bɛ se ka kɛ politikiko kolatigɛlaw kɔ U ka doni bɛ

girinya ka tɛmɛ u dan kan politikikalankaramɔgɔw brsquoa fɔ min ma u ka laquo donitase hakɛraquo O

laban bɛ kɛ gɛrɛntɛyɔrɔ ye min fanga bɛ bonya ka taa fɛ kolatigɛli taabolo la Ni donbaara

bolodalenw ye kolatigɛlaw ɲɛkɔrɔse ni krsquoa kɛ ko jigitigɛ bɛ ka fasodenw tɔɔrɔ mɔgɔ minnu bɛ

kodɔn nrsquou fɛɛrɛ ka bon kosɛbɛ taabolo ɲɛnabɔli la olu dɔrɔn de bɛ se ka fura sɔrɔ ko

laɲininen ninnu na Forobafangaw tɛ se ka gɛlɛya kelen-kelen ɲɛnabɔ minnu nafa ka bon

jamakulu dɔ bolo O bɛɛ la forobaporogaramuw de ye taamasiyɛnw jateminɛyɔrɔ ye

kolatigɛlaw fɛ krsquou ka baaraw kɛ ani krsquou ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ Kunnafonidilanw ni

fasodenw de ye forobaporogaramu jɔbaga jɔnjɔnw ye

Ka sew layiriwa minnu brsquoa to fasodenw brsquou ka hadamadenya hakɛw nrsquou ka kɛtaw waleyali

dantigɛ forobaporogaramu kɔnɔ

O la a ka ɲi kalandenw ka bila degeli hukumu jɔnjɔn kɔnɔ min brsquoa to u brsquou ɲɛsin forobakow

ɲɛnabɔli ma minnu bɛ tali kɛ u nrsquou ka dugulamɔgɔw ka diɲɛlatigɛ taabolo la ka o forobako

ninnu lafasa ka fura ɲini u la forobafangaw fɛ minnu ka baara ye u ɲɛnabɔli ye10

BAARA BOLODALISƐBƐN

Kalanbolo

Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalandegeli kuntilennaw

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu

- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa

ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la

10 Project Citizen An Introduction Margaret S Branson (ɛntɛrnɛti kan ) gafeɲɛ filɛlenw san 2012

kalo 6nan tile 15 http wwwcivicedorg papers articles_ branson 99

60

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw

kan u sariyaw anrsquou cogoyaw

- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

ma

Kuntaala lɛrɛ 18

MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Jaw

- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Koɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka jɔsenw ni sariyaw ɲɛfɔ minnu

bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw

la

Jɔsenw ani sariyaw

Hakililaɲini

sɛbɛn ɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

ɛntɛrɛnɛti kan)

Hakililafalen

Hakililaɲɛfɔ

Kulubaara

Kelennabaara

Sɛgɛsɛgɛli

Degeli kɔlɔsitaw

Ladegeli

ɲɔgɔlɔnbɔw

Taamasiyɛnsigihellip

lɛrɛ 2

2 Ka hadamadenw ka hakɛw

cogoya jɔnjɔnw labɔ

Hadamadenw ka hakɛw cogoya

jɔnjɔnw

lɛrɛ 2

3

Ka waleyalifɛɛrɛw labɛn walasa ka

hadamadenw ka hakɛ jɔnjɔnw

layiriwa

Hadamadenw ka hakɛw taabolo

lɛrɛ 4

4

Ka taabolow ta minnu ka ɲi

hadamaden ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali ma

Taabolow layiriwali degeli minnu bɛ

hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali kofɔ

lɛrɛ 4

61

5

Ka jɔsenw sariyaw ani cogoyaw

matarafa kalanbaaraw waleyaliw

kɔnɔ

- Kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- kalansenbolo bolofaraw

kalandegeli waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

lɛri 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2 Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu Hadamadenw ka hakɛw layiriwali

Se

Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma

Kalan degeli kuntilenna

Ka jɔsenw baju ani sariya minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw la sɛbɛkɔrɔ faamu

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanw sira kan

Jogow sira kan

Fɛɛrɛw sira kan

- jɔsen ni sariya baju minnu bɛ

tali kɛ hadamadenw ka hakɛw

la krsquoolu ɲini krsquou dɔn

- Ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw

bonya

- Krsquoi ka kɛtaw kɛ

- Ka hadamadenw ka hakɛw

labaaraliminɛnw dantigɛ cogoya

dajiralen dɔw faamuyali nrsquou

ɲɛnabɔli tɛ taa minnu kɔ

Kuntaala lɛrɛ 4

62

Minɛnw Dɛmɛnanw

Diɲɛ banguw fankelenfɛjamanaw ani jamanaw ka baarakɛminɛnw fan dɔw (i nrsquoa fɔ

demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman farankanbɛnkan bolofara 1ɔlɔ ni 7nan) ani makoɲɛsɛbɛn

fɛn o fɛn bɛ tali kɛ a la dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw adw

Kalansenbolo bolofara kalan degeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman musoman Kalanden cɛmanw

musomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnni

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛmanw

musomanw ka dɔnta ni kɛta

hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka seko ni

dɔnko ka ɲɛsin hakilila

kalantaw ma

Bɛ ɲininkaliw jaabi

- Jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Baara kɛta 1 Ka kalanden

cɛmanw musomanw bila ka

ɲɔgɔlɔnbɔ kɛ hadamadenw ka

hakɛw lakodɔnnenw kelen kan

walima damadɔ dankarila

minminnu na (Hadamaden ka

hakɛw dantigɛlisɛbɛn) ani krsquou

ɲininka u ka hakɛw labɔ

dankarila minnu na

Brsquoa ɲɔgɔlɔnbɔ ani ka

hakɛ kofɔlen ninnu

labɔ

ɲɔgɔlɔnbɔ

Kulubaara

Baara kɛta 2 nan Karamɔgɔ

cɛmanmusoman bɛ

baarakuluw sigi ani krsquoa ɲini u ka

dɔnniyamasabolo kalan min bɛ

boli hadamaden ka hakɛw

dantigɛlisɛsɛn ɲɛsɛbɛn kan

Cikan ka kalan kɛ ani ka

ɲininkaliw jaabi minnu bɛ tali kɛ

hadamadenw ka hakɛw jɔsen

bajuw nrsquou sariyaw kan

brsquou bila ka tɛmɛ ni kalan ye

kɛrɛnkɛrɛnnenya la sariyasen

1ɔlɔ 4nan 18nan 23nan o kɔ

brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u krsquoa ɲini krsquoa dɔn

u kelenkelenna bɛ

kalan kɛ walima u

kululama ani ka jaabi

di karamɔgɔ

cɛmanmusoman ka

ɲininkali kɛlenw na

Ladegeli

Hakiliyuguba

Jaabiw kafoli

Dɔnniyamasalabolo

kalanni nrsquoa

sɛgɛsɛgɛli ka

ɲininkaliw ni jaabiw

tugu a la

63

hadamadenw ka hakɛw cogoya

minnu brsquou kɔnɔ

Kulukɔnɔbaara

kalan Kulu ka

baaraw

kɔmaseginni

Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn

Bɛ kumafalenw nɔgɔyada jira

Bɛ dantigɛliw labɛn

Brsquou ka jaabi sɔrɔlenw

di dantigɛliwaati senfɛ

karamɔgɔ cɛman

musoman bɛ min

laɲaga

Hakililafalen

dantigɛliwaati sen

Hakilila ɲumanw

lajɛyafɛɛrɛ

Hakililaw nafaw

sinsinni ni kuma

kolomaw latɔmɔni

- bɛ kalanden cɛmanw

musomanw dɛmɛ krsquou ka

kunnafoni sɔrɔlenw sigi ɲɔgɔn

kan ka ɲɛ ni krsquou basigi ani krsquou

jiidi

- Bɛ hadamadenw ka

hakɛw jɔsenw u

sariyaw anrsquou cogoyaw

kuma kolomaw

latɔmɔni labɛn krsquou fara

ɲɔgɔn kan

bakurubakatimu dɔ

kɔnɔ

Bakurubakatimu

Kiimɛni

Bakurubajateminɛ

- bɛ kiimɛni cogoya dɔ dajira

dankarili kan hadamaden ka

hakɛw dɔ la min ka kan ka

ɲɛnabɔ

- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔ

Kelennabaara

Latɛmɛni dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- bɛ kalanden cɛmanw

musomanw dɛmɛ ka

hadamaden ka hakɛw layiriwali

nrsquoa lafasali tɔnw sigi sen kan

- bɛ wulikajɔ boloda

ani ka hadamaden ka

hakɛw layiriwali nrsquou

lafasatɔnw sigi

senkan ani ka

sɔrɔnadonni kɛ

Hadamadenya

wulikajɔ donni

Sigilitɔnsigi

ɲɛmɔgɔyabaara

ɲɔgɔdɛmɛ

64

San ba kelenna dantigɛli fan dɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba san 2000

desanburukalo san bakelenna dantigɛli

Hadamaden ka hakɛw demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman

An brsquoan se bɛɛ kɛ ka demokarasi layiriwali ni ka sariyabato sinsin ani ka hadamaden ka hakɛ

bɛɛ lajɛlen bonya ani yɛrɛtigiya baju lakodɔnnenw diɲɛ kɔnɔ yiriwali sɔrɔli hakɛ fana sen brsquoa

la

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn bonya ani krsquoa waleya ka se a dan na

- Krsquoa ɲini jamana bɛɛ kɔnɔ ka mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ka jamanadenya hakɛw ani politikiko

sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko hakɛw yiriwali nrsquou lakanani dafalen sabati

- Ka sew sinsin jamana bɛɛ kɔnɔ demokarasi jɔsenw nrsquoa waleyaliw tɛ taa minnu kɔ ani

hadamaden ka hakɛw bonyali jamakulu fan dɔgɔmanw ka hakɛw fana sen brsquoa la

- Ka musow ɲangatali suguya bɛɛ kɛlɛ ani ka jamanaw ka bɛnkan waleya min ɲɛsinnen bɛ

danfara binni ma cɛw ni musow cɛ

- Ka dabaliw tigɛ tungarankew tungalabaarakɛlaw anrsquou ka denbayaw ka hakɛ bajuw bonyali

anrsquou lakanani sinsinni kama walasa ka siyawoloma ni dunanjuguya ban dɔ bɛ ka fara

minnu kan jamakulu caman kɔnɔ ka bɛrɛbɛnɲɔgɔnma ɲɛnama ani ɲɔgɔnmakoto ɲɛnama

sabati diɲɛ jamakulu bɛɛ kɔnɔ

- Ka jɛ ka baara kɛ bɛn ka kɛ mɔgɔw damakɛɲɛni kan politikiko taabolow la jamana bɛɛ

kɔnɔ min brsquoa to fasoden bɛɛ sen bɛ don a ɲɛma politiki baara la

- Ka kunnafonidilanw ka hakɛ sinsin u krsquou jɔyɔrɔ jɔnjɔn fa ani jama ka hakɛ kunnafoni sɔrɔli

la

Ka kulu fangantanw lakana

An brsquoan se bɛɛ kɛ denmisɛnw ani siwili jamakulu minnu bɛ damatɛmɛ degun na kasaaraw

kɔlɔlɔw fɛ silatununiwalew maramafɛnnakɛlɛw ani hadamadenyasira ko goni wɛrɛw olu ka

dɛmɛ ni lakana ɲuman sɔrɔ walasa u ka se ka segin teliya la ɲɛnamaya kɛcogo ɲuman na

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka siwiliw lakanani caya ni krsquou sinsin ko ɲɛnabɔta teli gɛlɛnw senfɛ ka kɛɲɛ ni diɲɛ

tɔgɔlasariya ye hadamadenya sira kan

65

- Ka bolodiɲɔgɔnma sinsin jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ jamana minnu ye kunkalifadenw bisimila

krsquoolu dɛmɛ o doni tali la fana sen brsquoa la ani ka hadamadenya ɲɔgɔndɛmɛ labɛnko ɲuman

sabati ani ka kunkalifadenw ni sigidabilala bɛɛ dɛmɛ u ka se ka segin u sigiyɔrɔ la u yɛrɛ

ma lakana kɔnɔ ani hɔrɔnya u nrsquou ka yɔrɔlamɔgɔw ka se ka jɛ sigi la a cogoya kɔrɔ la hɛrɛ

la

- Ka dɛmɛ kɛ min bɛ denmisɛnninw ka hakɛw bɛnkansɛbɛn lakodɔnni nrsquoa waleyali mumɛ

sinsin anrsquoa bɛnkan diyagoyabali minnu bɛ boli denmisɛnninw sendonni kan

maramafɛnnakɛlɛw la denmisɛnninw feereli denmisɛnnin ka yɛrɛkunfeere ani

julajuguyaganseliwale denmisɛnninw sen bɛ don min na

Ka Afiriki mako kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲɛnabɔ

An bɛ demokarasi sinsinni senkɔrɔmadon Afiriki kɔnɔ ani krsquoa jamanadenw dɛmɛ u ka kɛlɛ la

bɛn ni yiriwali kuntaala jan sabatili la ani ka faantanya ban walasa ka Afiriki gun dilidon diɲɛ

sɔrɔko la

O kosɔn an brsquoa latigɛ

- Ka demokarasi sigilen kuraw politikijɛkuluw nrsquou fangabulonw sɛbɛkɔrɔ dɛmɛ Afirki kɔnɔ

- Ka fankelenfɛjamanaw ni fankelenfɛjamana bolofaraw ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili fɛɛrɛw ani

politiki basigili sabatili sinsin ni krsquou lafasa ani ka bɛn sinsinniwulikajɔ minnu bɛ kɛ Afiriki gun

kan nafolo bɔ a ɲɛma

- Ka fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw tigɛ walasa ka gɛlɛyaw wuli i nrsquoa fɔ faantanya kɛlɛli ani yiriwali

kuntaala jan sabatili Afirki kɔnɔ juru binni sen brsquoo la suguw lasɔrɔliko ɲuman forobadɛmɛ

jiidili ka ɲɛsin yiriwali ma (ApedeAPD) ani basigi sabatiliwale nafolobɔ teliman caman

sɔrɔli ka bɔ dɛmɛbagaw yɔrɔ ani dɔnniyaw latɛmɛni fana

- Ka Afiriki dɛmɛ ka se ɲɛnamaw sɔrɔ ka sida banajuguba in banakisɛ in (VIHSIDA) ani

farikololafubana wɛrɛw jɛnsɛnni kunbɛn diɲɛ kɔnɔ

GAFE LAJƐLENW

- AZI Mariki AGI Marc Hadamaden ka hakɛw hakilila sinti bɔli diɲɛ bɛɛ lajɛlen hakililaw

kɔnɔ ka tali kɛ Erene Kasɛn ka ɲɛnamaya nrsquoa gafe sɛbɛnnenw kan Antibu Gafedilanyɔrɔ

AlprsquoAZUR san 1980De lrsquoideacutee drsquouniversaliteacute comme fondatrice du concept des Droits de

lrsquoHomme drsquoapregraves la vie et lrsquooeuvre de Reacuteneacute Cassin Antibes Editions AlprsquoAZUR 1980

66

- KABA Sidiki Hadamaden ka hakɛw Sɛnɛgali jamana kɔnɔ Gafesɛrɛ Xaam saa yoon san

1997 Les droits de lrsquohomme au Seacuteneacutegal Collection Xaam saa yoon 1997

- SƐKI Siyɛki Yerimu Keba Nbayi SECK Cheikh Yeacuterim Keacuteba Mbaye Kiiritigɛlaba dɔ ka

baaraw nrsquoa ka kɛlɛw (Orobɛri Badɛntɛri ka ɲɛbiladantigɛli Amadu Matari Nbo ka ɲɛbila )

Karitala Pari san 2009 parcours et combats drsquoun grand juge (avant-propos de Robert

Badinter preacuteface drsquoAmadou Mahtar Mbow) Karthala paris 2009

WƐBU LAJƐLENW

Siti nafama damadɔ

wwwamnestyorgfr ɛntɛrɛnɛti sira laquo connaitre les droits humains raquo

wwwunorgpubscyberschoolbus nin siti dabɔra denmisɛnninw ni funankɛw kama

ka hadamadenw ka hakɛw dɔn

wwwohchrorgfr ka ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo vos droits de lrsquohomme raquo ka

kunnafoniw sɔrɔ diɲɛ tɔgɔlabaarakɛminɛnw kan ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw ma Ka

ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo les organes des droits de lrsquohomme raquo kunnafoniko la komitew

kan minnu bɛ hadamadenw ka hakɛw waleyali kɔlɔsi Aw bɛ se fana krsquoa dɔn jamana minnu

ye hadamadenw ka hakɛw minɛnw lakodɔn ani ka se ka jamanaw ka laselisɛbɛnw lasɔrɔ

67

FARANKANW

Farankan 1ɔlɔ

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan bolodali kɔnɔ

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

AbedeyasiABDH bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw

hakililaw faamuyaliko ɲuman kan anrsquoa waleyaliko

ɲuman minnu bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

Tɔnba laselisɛbɛnw kɔnɔ kɔrɔfɔw sɛbɛnw ni gafew

ani porozew

AbedeyasiABDH laɲini ye ka jamanaw yiriwali

dɛmɛbaaw ka dɛmɛ siri hadamaden ka hakɛw bonyali

la

AbedeyasiABDH ka baara ye wulikajɔw labɛnni nrsquou

waleyali ye ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw lafasali

ma

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

Labɛn hukumu dɔ don min brsquoa to sababu minnu bɛ

ka hadamaden ka hakɛw waleyali bali olu bɛ

faamu minnu sinsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw

diɲɛbɛɛjɛsariyaw nrsquou jɔsenw kan ani a brsquoa ɲini ka

dɔ fara hakɛtigiw ka sew kan u ka se krsquou ka hakɛw

ɲini ani ldquoPCrdquo ka se krsquou kɛtaw waleya

A bɔra CCAUNDA 2007 kɔnɔ ɲɛ 14

Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye

mun ye

Yiriwali taabolo brsquoi sinsin hadamaden ka hakɛw

sariyaw nrsquou jɔsenw kan diɲɛ bɛɛ bɛnna minnu kan

A bɛ hadamadenw lakodɔn hakɛtigiw ye ani ka

kɛtaw pereperelatigɛ kolatigɛlaw tɔgɔ la

A brsquoa fanga digi bolokɔfɛmɔgɔw kan ani ɲɛnatɔmɔni

bolila minnu kan

A laɲini ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen waleyali

ye ka da-da ɲɔgɔn kan

Yiriwali waleyali nrsquoa taabolo nafa kɛɲɛnen don a bolo

Munna taabolo sinsinnen bɛ ta hadamaden ka

hakɛw kan ka yiriwali kɛ

A nafa lakika kosɔn

A nafa kosɔn ka ɲɛsin yiriwali fɛɛrɛw ma

Fangabulonw sinsinni kosɔn - Jamana

Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba danbe

sinsinni kosɔn

68

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka faamuyacogo kelen ka

ɲɛsin AbeyasiABDH ma

- KUN Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun

ka kan ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a

dantigɛlen don cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ

hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka

sariyaminɛn wɛrɛw

- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw anrsquoa

jɔsenw bɛ sira don bolodiɲɔgɔnma ani bolodali bɛɛ kɔrɔ

bolodali bolofara nrsquoa dakun bɛɛ lajɛlen yiriwali kama

- WALEYALI Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ

farali kan kolatigɛlaw ka sew kan walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa

ani walasa hakɛtigiw krsquou ka hakɛw ɲini

Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun ka kan

ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a

dantigɛlen bɛ cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ

hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka

sariyaminɛn wɛrɛw hadamaeden ka hakɛw kan

- KUN Yiriwali porogaramuw bɛɛ kun laban ye

hadamaden ka hakɛw waleyali ye

AbedeyasiABDH nɔ bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw

ka Tɔnba haminanko gɛlɛnw lakodɔnni na ani

dɛmɛbaa wɛrɛw taw minnu ye taabolo in sugandi

Bolodali bɛ kunnafoni ta Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw

ka Tɔnba fangabondaw nrsquoa lataamacogo fɛɛrɛw

komagɛlɛyaliw kɔnɔ

Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw bɛ sira don

bolodiɲɔgɔnma ni bolodali bɛɛ kɔrɔ bolodali bolofara nrsquoa

dakun bɛɛ lajɛlen na ka ɲɛsin yiriwali taabolo ma

- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw

bɛ dɔ fara waleyaliw ni taabolo ɲɛcogoya kan

Hadamaden ka hakɛw sariyaw bɛ yiriwali laquo kɛnɛ raquo danw

Hadamaden ka hakɛw jɔsenw bɛ yiriwali taabolo

laquo baara kɛcogo sariyaw raquo dantigɛ

Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw donni bolodali taabolo

dakunw bɛɛ la hellip

Kiimɛni sɛgɛsɛgɛli

Kɔlɔsili ni kiimɛni Haminnanko gɛlɛnw

pereperelatigɛli

Porogaramu labɛnni nrsquoa

baarabolodali Waleyali

69

Hadamaden ka hakɛw sariya

Hakɛ kɔnɔko dɔgɔyalenba

ɲininiw suguya dɔgɔyalenba

minnu kofɔlen don sariya fɛ

waleyali la

Bolodali senfɛ sariyaw bɛ sira don ni waleyaw kɔrɔ

hellip yiriwali gɛlɛyaw lakodɔnni i nrsquoa fɔ hadamaden ka

hakɛw koɲɛw (Kiimɛni)

hellip hakɛtigiw ni kolatigɛlaw jɔyɔrɔw nrsquou ka sew

sɛgɛsɛgɛli

hellip yiriwali kuntilennaw pereperelatigɛli

hellip taamaseerew ni jiralan bɛnnenw labɛnni

Hadamaden ka hakɛw jɔsenw

Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiya bɛrɛbɛrɛ

Tilalibaliya

Siriɲɔgɔnna ani kalansoɲɔgɔnna

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya

Sendonni ani bɛɛ sendonni

Waleɲumandɔn ani fanga dili sariya ma

AbedeyasiABDH tɛ sirasɔrɔ seko ni dɔnko

bɛrɛɲɔgɔnmayaba kɔ

Diinɛkow ani danbɛw faamuyali bɛ AbedeyasiABDH

waleyali nɔgɔya

Seko ni dɔnko bɛrɛbɛnɲɔnma brsquoa to jamakuluw ka

porogaramuw sɛbɛkɔrɔ faamu

Nka laadaw ɲininiw tɛ se ka kɛ bolominɛkala ye ka

dankari hadamaden ka hakɛw la

Seko ni dɔnko waleya dɔw bɛ se ka kɛ ɲinifɛnw ye

hadamaden ka hakɛw hukumu kɔnɔ

SedɛfuCEDEF bɛ seko ni dɔnko misali dɔw ani

laadalako dɔw yɛlɛmani wajibiya nrsquou bɛ kɛ sababu ye ka

na ni damakɛɲɛnibaliya ye cɛ ni muso cɛ

Yiriwali bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ farali kan kolatigɛlaw

ka sew sinsinni na walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa aniwalima walasa

hakɛtigiw ka u ka hakɛw ɲini

- WALEYALI fanga bɛ digi hadamaden kelen-kelen ni jamana

cɛsiraw kan (ɲininiw ndashdiyagoyalakow)

Ka bɔ baarakɛsarala hukumu kɔnɔ o min ye yiriwali ntuloma

ye ka se sew sinsinni ma walasa ka hadamaden ka hakɛw ɲini

ani krsquou waleya

Jamanaw mako bɛ sew la walasa krsquou ka lakana taabolow

sinsin ani krsquou ka kɛtaw bɔ a sira fɛ

70

Sew sinsinni jɔyɔrɔ

Sew yiriwali sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan

Hakɛw ɲinini a

nrsquou waleyali

Diyagoyalakow

waleyali

Hadamaden ka hakɛw

waleyali ani hadamadenya

yiriwali kuntilennaw

Sew fanga

dɔw dili kama

Sew

waleɲumandɔnn

i kama

NATION

AL

RE

GIO

NA

LL

RE

GIO

NA

LL

NATION

AL

71

Hakɛtigiw ani kolatigɛlaw

Hakɛtigiw Mɔgɔ dɛmɛtaw

Mɔgɔ 6652595567

Mɔgɔ kelen-kelen cɛ muso ni

denmisɛn si bɛɛ siyakulu bɛɛ u bɛ hadamadenya

dakun o dakun na focogo wɛrɛ la kuluw

Kolatigɛlaw u man ca kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw

cogoya dɔw la mɔgɔ diyagoyalako kɛrɛnkɛrɛnkɛrɛnnenw

bɛ mɔgɔ dɔw bolo

Ko sinti jɔyɔrɔtigiya bɛ mɔgɔw ani kɛnyɛrɛyekuluw dɔw

bolo ka ɲɛsin jamakuluw ma walasa tɔw ka hakɛw ka

bonya

72

Tilabaliya ani kalansoɲɔgɔnna jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw tilabaliya anrsquou kalansoɲɔgɔnna brsquoa wajibiya

Hadamaden ka hakɛw lakodɔnni nrsquou lakanani

Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolo la Kiiritigɛko hukumuw

man kan ka hakɛw dɔw lakanani fisaya dɔw ye

Jamanaw ka politikiw ka kan

Krsquou sinsin yiriwali gɛlɛyaw bakurubasɛgɛsɛgɛli kan ni ka jaabi dafalenw di minnu bɛ boli baara suguya caman kan

Jamana fangabulonw

Ka fangabulonw ni ɲɔgɔncɛ siraw ɲɛnabɔli sabati baara suguya caman na

Ka fangabulonw sendon minnu ka baara ɲɛsinnen bɛ lakanani ma kɔlɔsili ani waleɲumandɔnni

Diɲɛbɛɛjɛya ni tigiya bɛrɛbɛrɛ jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw diɲɛbɛɛjɛya jɔsenw brsquoa wajibiya ko

mɔgɔ si tɛ bin ka bɔ hadamaden hakɛw la walima krsquoa gɛn

Sendonniw hadamaden ka hakɛw lakanani taabolow la

Ninnu ka kan ka sɔrɔ jamanaw politikiw nrsquoa porogramuw

kɔnɔ

Jateda labɛnnenw walasa ka gɛnni ni kɛrɛfɛdɛn gɛlɛnw

lakodɔn

Fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw o ɲɛnabɔli kama

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya jɔsenw

Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya bɛ jamanaw

wajibiya

ka fisamanciya ban pewu kiiriko la fangabulonko

mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ko ani cakɛdako

Senndonniw jamanaw ka lakanani taabolow la

Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka hellip

Jamana fangabulonw ka kan ka sabatili kɛhellip

Jamanaw ka politikiw ka kan kahellip

Sendonni jɔsenw

Hadamaden ka hakɛw sendonni jɔsenw bɛ sendonni

labilalen lafoninen kɔrɔ bɛ min na bɛɛ sen bɛ min na

wajibiya

Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolow la

Politikiw taabolow ani tɛmɛsiraw ka kan ka ninnu di

Nɔgɔyadaw sendonni ka se ka kɛ bolodali ni yiriwali la

Kunnafoni koloma lasɔrɔli

Sew dili kɛrɛfɛdɛnw ma walasa u ka se krsquou fɛlaw jira

Fangabulonw lataamafɛɛrɛw tun ka kan

73

Waleɲumandɔnni jɔsen

Waleɲumandɔn jɔsen brsquoa wajibiya jamanw ani kolatigɛla

tɔw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lafasali ɲɛmɔgɔw ye

Farankan 2

Hadamadenw ka hakɛw taabolow diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani jamanaw

kelen-kelen kɔnɔ

Waleɲumandɔn jɔsen

Waleɲumandɔnni jɔsen bɛ

bolomada lataamafɛɛrɛw nrsquoa lataamasiraw wajibiya

minnu lasɔrɔ ka di u nafa ka bon nrsquou sirlen tɛ fɛn na

Bɛ sendonniw wajibiya hadamaden ka hakɛw

lakanani taabolow la

Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka

Ka bɛrɛbɛn ni hadamaden ka hakɛw sariyaw ye

Ka cogoyaw sigi sen kan taabolow ani lataamafɛɛrɛ

hadamaden ka hakɛw kama walasa jaabiw sɔrɔ kɛtaw

la

Jamana ka polikiw ka kan ka

Fɛɛrɛw tigɛ ka da-da ɲɔgɔn kan walasa ka

waleɲumandɔnni taabolow fɛgɛnmanyɔrɔw ladilan

Ka jamana ka kɛtaw waleya hadamaden ka hakɛw

siratigɛ la faaba marabolo ani sigida kɔnɔ

Waleɲumandɔn jɔsen

Waleɲumandɔnni jɔsen brsquoa wajibiya

kunnafonidilan labilalenw ka kɛ yen minnu sirilen tɛ fɛn na

ani hadamaden ka hakɛw lafasalijɛkulu olu minnu bɛ cɛw

musow ani kɛrɛfɛdɛnw ni bolokɔfɛmɔgɔw jɔyɔrɔ fa

Sendonniw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lakanani taabolo

baaraw la

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ka kan

Krsquoa kɔlɔsili ni jamana bɛ krsquoa ka kɛtaw kɛ ka kɛɲɛ ni

hadamaden ka hakɛw waleyali ye

ka jamanadenw haminankow dalabɛn ani ka hadamadenya

taamasen yɛlɛmaniko ɲuman komagɛlɛya

Ka kunnafoniw di ani laselisɛbɛnsinawi hadamaden ka

hakɛw lataamanifɛɛrɛw kan diɲɛ kɔnɔ

Hadamaden ka hakɛw kɔrɔ ye mun ye

Kiiriko ɲuman hakililatigɛw diɲɛ hadamadenya ni ladamuni

ɲinifɛnw

fasodenyaw politikikowsɔrɔkowhadamadenyakow ani sekow

ni dɔnkow

Ka hadamadenya danbew lakana (hɔrɔnya damakɛɲɛni

yɛrɛdɔn) minnu bɛ mɔgɔ kelen-kelen tɔgɔ la ani mɔgɔkuluw

tuma dɔw ka kɛɲɛ ni diɲɛ sariyaw ye

Kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka jamanaw kandi sariya hukumu kɔnɔ

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba

Fankelenfɛjamanaw taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka

hakɛw ma

Minɛnw

Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan

Lataamafɛɛrɛw

Afiriki baarakɛjɛkulu hadamaden ka hakɛw kan ani fasojamaw

Afiriki Kiiribulon Hadamaden ka Hakɛw kan ani Fasojama

Sedeyawo Kiiritigɛbulon

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

74

Sira minnu bɛ lakanani taabolow ni ɲɔgɔn cɛ jamanaw

fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ

Diɲɛ tɔnbaw

ni fankelenfɛjamanaw Diɲɛ tɔnbaw ni fankelenfɛjamanaw

ka lakananiw ye ɲɔgɔndafalanw ye ka sariyaw ka kan ka

waleya jamanaw

Diɲɛ tɔnbaw ni kɔnɔ

fankelenfɛjamanaw ka

lakananiw bɛ kɛ ni jamanaw

ka fɛɛrɛ tigɛlenw dɛsɛra

Jamanaw sariyaw

ka kan ka bɛrɛbɛn ni diɲɛ tɔnbaw

ni fankelenfɛjamanaw taw ye

Kunnafoni bɔyɔrɔ jamanayɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba

Jamanaw kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka

hakɛw lakanani ma

Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw

Fangabulon ɲɛnamanw ( Depitebulon

GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlaw Mara

forobacakɛdaw

Hadamaden ka hakɛw tɔnw nrsquoa jɛkuluw)

Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw

hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan

Labilalenw

Kunnafoni bɔyɔrɔ jamana yɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba

Jamana kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw

lakanani ma

Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw

Fangabulon ɲɛnamaw ( Depitebulon

GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlawMara forobacakɛdaw

Hadamaden ka hakɛw tɔnw ni jɛkuluw)

Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw

hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ

Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan

labilalenw

Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba

75

KALANBOLO3 FASODENYA ANI FASODENɲUMANYA

laquo Sannrsquoi krsquoa wajibiya mɔgɔ tɔw ka ɲɛ i yɛrɛ ka ɲɛ fɔlɔ raquo11

11 Fasodenya ani fasodenɲumanya CIQ de lrsquoEtang de lrsquoOlivier ka siti [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012http

ciqetangolivieristresover-blogfr ɲɛ lajɛlen civisme_et_ citoyennete-212670html

76

FASODENYA ANI

FASODENɲUMANYA

1- Fasodenya

2- Fasodenɲumanya

ɲƐBILA

Mɔgɔ tɛ wolo ni fasodenya ye i bɛ krsquoa ye de Fasodenya ye kalan kuntaala jan ye cɛsiri

kuntaala jan don ani cɛsiri banbali sanga ni waati bɛɛ kɛlɛ don Jamakulu min ka hɔrɔnya

brsquoa bolo walasa o ka ɲɛnamaya ka sabati o ka kan krsquoa sinsin a ka fasoden cɛman ni

musoman ka dɔnni baaraɲɛdɔn mɔgɔyasira dɔnniya waleyaliɲɛdɔn ani jogoɲumanya kan

O hukumu kɔnɔ fasodenɲumanyakalan kun ye ka fasoden senkola nrsquoa faamuyalenw

demokarasi nafaw nrsquoa jɔsenw na krsquoolu sendonni sabati politikiko sɔrɔko hadamadenyako

ani seko ni dɔnko baara la

Fɔɲɔgɔnkɔw bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn jamana caman kɔnɔ

Demokarasi gɛlɛyaw bɛ fara o kan minnu sababu wotew kɔfɛgɛlɛyaw ye ani jamanadenw

sendonni fanga dɔgɔya o min bɛ sɔrɔ ni hadamadenya yiriwali bali ani bɛn sabatili kuntaala

jan sedeyawojamanaw kɔnɔ

O tiɲɛ in hukumu de kɔnɔ kalanbologafe min bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan o

nafaba bɛ dɔn

O la ko kolomayɔrɔ ye min ye an ka jɛ sigi la an ni mɔgɔ wɛrɛw ka jɛ sigi la sigidaw walima

fankelenfɛjamanaw laadaw labatoli hukumu kɔnɔ ani sariyaw hukumu kɔnɔ fana minnu bɔra

bɛnkansɛbɛn talenw na hɔrɔnya la

77

Kalanbolo se

Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya ani fasodenya la jɛkasigi

hukumu kɔnɔ

Kalanbolo masalakun bolofara

1 Fasodenya

2 Fasodenɲumanya

78

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenya la jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

1 Ka fasodenya danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fasodenya jɔsenw faamuya kosɛbɛ

3 Ka fasodenya kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya

4 Ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta

Kɔnɔkow

1 Fasodenya kɔrɔw

Fasodenya Fasoden jogo don Fasoden ye ldquo mɔgɔ ye min brsquoa ka fasodenya nrsquoa ka politikiko

hakɛw diyabɔ a faso kɔnɔ i ko wote hakɛ rdquo12

Fasodenya ye fasoden cogoya walima a jogo ye A brsquoa to hadamaden bɛ lakodɔn

jamakulu dɔ mɔgɔ ye duguba dɔ mɔgɔ lawale la walima jamana dɔ mɔgɔ bi-bi in na ani a brsquoa

to a krsquoa sendon forobako la ani politikiko

Fasodenya brsquoa to i ka politikiko hakɛ bɛɛ lajɛlen sɔrɔ ani a brsquoi ka kɛtaw fana dantigɛ minnu brsquoa

to i ka i sen don jamakulu dɔ walima politikikulu dɔ ka fasodenɲumanyabaaraw la

Fasoden sariya bɛ boli mɔgɔ min kan nrsquoa ba ka fasodenya hakɛw nrsquoa ka politikiko hakɛw

diyabɔ ni kɛta dɔw bɛ wajibiya a kan ka ɲɛsin a ka jamana ma Bi-bi in na fasoden ye mɔgɔ

ye min bɛ jamana dɔ ka lakana nrsquoa ka fanga kɔnɔ a ye min den ye A bɛ fasodenya ni

politikiko hakɛw sɔrɔ anrsquoa ka kan ka kɛta dɔw waleya ka ɲɛsin jamana ma ( misali la ka

nisɔngɔ sara ka sariyaw bato krsquoa ka sɔrɔdasiya kɛtaw dafa krsquoa ka wote hakɛ waleya hellip )

Krsquoi kɛ fasoden ye o sirilen bɛ i lakodɔnni na jamana den ye Jamadenya bɛ sɔrɔ

bangebagasira fɛ ani jamanadenya kura sɔrɔli sira fɛ A krsquoa sɔrɔ fana i balikuyara

Fasodenya hadamadenw ka hakɛw taabolo sinsinnen sira fɛ

12

Tubabukan daɲɛgafe Larusi Larousse (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241

79

Taabolo min sinsinnen bɛ hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ fasodenya siri forobafangaw

labɛnni tɛmɛsira la O hukumu kɔnɔ fasodenya bɛ ɲɛfɔ ka kɛɲɛ ni fasoden ka se nrsquoa ka cɛsiri

ye krsquoa sen don jamana taabolo dakun bɛɛ lajɛlen labɛnni na u waleyali anrsquou kiimɛni13

Kalan hukumu kɔnɔ a ka ɲi wa a bɛ bɛn hakililafalenw ka kɛ

- Nin hakilila kolomaw kan minnu bɛ tali kɛ fasodenya la

Fangatigiya jɛlen jamana ka sagotigiyafanga walima jama ka sagotigiyafanga

Mɔgɔ bɛɛ ni mɔgɔ kelen-kelen ka hakɛw ni jɔyɔrɔw ɲɛfɔli

Hadamadenyasira fasodenw jamakulu

Mɔgɔ wɛrɛ ka hakɛw bonyali

Sendonni demokarasi taabolo la ani jɔyɔrɔfali

Hadamadenya bɛn ani sigi bɛn

Fasoden lakodɔnjɔda

Bɛɛwasajamana

Seko ni dɔnko suguya caya bonyali

Sariya batoli anrsquoa waleyali

Fasodenya hakililafalen

- Cɛsirilakow ni kunbalanw i nrsquoa fɔ

Demokarasi fangabulonw fɛgɛnyali

Dannayabaliya ka ɲɛsin forobafangaw ma

Mara kɛcogo gɛlɛya

Fasodenya faamubaliya mɔgɔw fɛ

ɲɔgɔndɛmɛ fanga dɔgɔyali jamana kɔnɔ

Politikiko bolocaya nrsquoa donɲɔgɔnna faamuyako jugu

Ladamubaliya fasodenɲumanya sira kan

Mɔgɔw ladamunbaliya ka ɲɛsin fasodenyako ma demokarasi kɔnɔ

Fasodenya danbew tununi walima a kɔrɔ faamuyabaliya

Dɔ farali sariyabatobaliya kan ka taa a fɛ

Jama kunnafonifalenkɛnɛsigi cayabaliya

Jama ka fasojɔhakili ɲuman dɔgɔyali

Fasojɔcɛsiri fanga dɔgɔyali (sendonnise hakililafɔse hakilijagabɔse ani kolatigɛse)

13

Inɛsiko poroze baarakɛlɛnw ndash Likizanburu 548 RAF 3000 Kalan ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma fasodenya ani

sigidademokarasi Sɛnɛgali Mali ani Burukinafaso kɔnɔ (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15O62012

httpunesdocunescoorgimages00180018131813181306fopdf

80

2 Fasodenya ni jamana yiriwali

Fasoden ani fasodenya faamuyali jamana kɔnɔ o brsquoa wajibiya pereperelatigɛliw ka kɛ fasoden

hakilila faamuyacogo kan min ɲɛfɔra ka tɛmɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye sagotigiyafanga fan

dɔ bɛ min bolo politiki sira kan o kɔrɔ ye min bɛ dɛmɛ kɛ ka sariya bolili latilen ka jamana

politiki baara ni hadamadenya waleyali taabolow dantigɛ Jamakulu o jamakulu o bɛɛ brsquoa ɲini

ka yiriwa ka taa ɲɛ ani ka hɛrɛ sɔrɔ walasa krsquoa ka diɲɛlatigɛko ɲuman sabati O la sa

fasojama kɔnɔ fo fasoden bɛɛ lajɛlen ka cɛsiri ni wulikajɔ sinsinnenw kɛ

Fasodenya demokarasi kɔnɔ o ye hakɛ ni kɛta ye fasoden bɛɛ bolo krsquoa da don

forobahakliilalafalen na walasa ka jama ka hɛrɛ dantigɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye min ka

hakilijakabɔjanto bɛ boli fanga bɛɛ kan Fasoden bɛ sariya bato bawo a labɛnna demokarasi

hukumu kɔnɔ ka bɛn a kan jɛkafɔ kɔnɔ (depitew fɛ)

Fasojɔcɛsiri kɔnɔna na fasodenw ka kan ka walew kɛ hadamadenjɛkulu dakun caman na

sigida la marabolo kɔnɔ jamana ni diɲɛ kɔnɔ ani ka se krsquou dantigɛ hadamadenyako ni

politikiko kunkobaw kan

O nrsquoa ta bɛɛ fasoden kelen-kelen ka hakɛ dɔ ɲinini ye a ka kɛta fana dɔ waleyali ye o cogo

kelen na a ka kɛta dɔ waleyali yrsquoa ka hakɛ dɔ fana ɲinini ye Fɛn o fɛn ye fasoden dɔ ka hakɛ

ye o ye fasoden wɛrɛ fana ta ye wa o hukumu kɔnɔ mɔgɔ kelen-kelen ka kan ka tɔw ka

hakɛw latanga ani krsquou dɔn

Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la

O hakilila bɛ fasoden cɛman ani fasoden musoman jɔyɔrɔ jira jamana sɔrɔ yiriwali la

Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la kalanni ka kan ka yiriwa min ni fasodenɲumanya kɛtaw bɛ

tali kɛ ɲɔgɔn na olu minnu bɛ hakɛw kɔfalen

O ye ka mɔgɔw sɔn hakili la lanpo saalen ni wusuru wɛrɛw sarali la ldquoO fasodenɲumanya

lanposarardquo ye ka fasoden bila lanpo ni wusuru wɛrɛw sarali la jamana ye walasa a ka se ka jɔ

a yɛrɛ kolo la nafoloko la ani ka se a lataamani nrsquoa yiriwali musakaw kɔrɔ koɲuman

2 Jamana ani fankelenfɛjamanaw jɔliko gɛlɛyaw SEDEYAWO jamanaw kɔnɔ fasoden jɔyɔrɔ

caya ɲɛnabɔli la jamana kelen-kelen kɔnɔ ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sabatili

81

Sigi kunni i fasodenɲɔgɔnw fɛ u ka danfaraw kɔnɔ se sɔrɔli ani ka sɔn ka jɛ sigi la u fɛ olu ye

fasodenya jogo ɲumanbaw ye O bɛ na ni fasojamanako hakilila faamuyaliko ɲuman ye

hadamadenjɛ dɔnniya sabatili hukumu kɔnɔ

Nrsquoi ye jamana jɔliko gɛlɛya kuma dabɔ Afiriki farafinjamanaw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la

Sedeyawojamanaw tubabuw ka walifasomara bolila jamana kan cogo min a bɛ lajɛ nrsquoo

hakilila de ye

Dancɛ cilenw tubabuw ka walifasomara waati kɔnɔ (tubabutile) bi jamanaw dugukolow tigɛra

ka bɛn nrsquoolu minnu ye yɔrɔ caman na olu ye ldquo siyakulurdquo kelen ldquofasojamardquo kelen ldquo kabilardquo

kelen ani ldquofasojamanardquo kelen tila jamana caman ni ɲɔgɔn cɛ hellip

Afiriki bi ldquofasojamanawrdquo sigira diyagoya la kɔkanjamana fangatigibaw fɛ u ma sigi Afiriki

maaya taabolo kɔrɔ kan wa u bɛnnen tɛ Afiriki ɲɔgɔncɛsirakow lataamacogo kɔrɔ ma walima

Afiriki ka diɲɛlatigɛ kɛcogo O tuma fasolafasa hakilila kuraw tali gɛlɛya bɛ da kɛnɛ kan

Sedeyawojamanaw kɔnɔ a jamana kelen-kelen kɔnɔ anrsquoan ka fankelenfɛjamanw kɔnɔ

O kosɔn lataamani kɛcogo kuraw ka kan ka siyaw caya jate minɛ diyagoya la ani ɲɔgɔndɛmɛ

kuntaala jan ni ɲɔgɔndɛmɛ kɔtigɛbali minnu kɛra wajibi ye politikiko ani sɔrɔko jɛkabaara kɔnɔ

Afiriki jamana caman kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Sedeyawojamanaw

Fɔɲɔgɔnkɔw ni ɲɔgɔnsɔsɔko minnu bɛ faamuyacogow ni jogow taabolo ni ɲɔgɔn cɛ seko ni

dɔnko sira kan fo ka olu ɲɛnabɔ ani krsquou bɛrɛbɛn ɲɔgɔn ma

Seko ni dɔnko kɛrɛnkɛrɛnnenw yiriwali ani ldquojamana ka kelenyardquo sinsinni olu bɛnni ɲɔgɔn ma

walasa ka jamanaw tilatilali bali o gɛlɛya bɛ jamanaw kan bi ldquoCaya ani politiki donɲɔgɔnna

ɲɛnabɔli bɛ tɛmɛ jagoya la damakɛɲɛni tilennenya ani foroba hɛrɛsɔrɔ jɔsenw bonyali fɛ

hadamadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ fasojamana kɔnɔrdquo A brsquoa ɲini fana bɛɛ fɛ ldquo i krsquoi gan ko kunna min

brsquoa to i tɛ mɔgɔ si tigɛnsɔnya a tigilamɔgɔ mana kɛ dakun o dakun na hadamadenya siratigɛ la

walima politikiko walima krsquoa tigɛnsɔnya krsquoa sababu kɛ siyako ye anrsquoa ka politikiko hakililaw

Politiki min kuntilenna ye kofalenfalenw yiriwali ye jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ bɛ se ka kɛ

jamanadenw ka seko ni dɔnko jiidili sababu ye sanni a ka u fara-fara

Caya ɲɛnabɔli sinsinnen bɛ a ɲɛma kumaɲɔgɔnya kan bɛɛ sen bɛ don min na politiki kɛbaga

cɛman ni musoman ni ɲɔgɔn cɛ ɲɔgɔnbonya kɔnɔ ani fasojamana min nrsquoan brsquoa la krsquoa jɔ o ka

nafa sankɔrɔtalen kama

Mɔgɔkelennafa ka tɛmɛ o kan krsquoi ɲɛsin jama ka nafa ɲinini nrsquoa lakanani ma olu ye jɔyɔrɔfa

fasodenya sigibaju ye anrsquoa kɛnɛkanjirali

82

Karamɔgɔ cɛmanw musomanw bɛ se ka fasolafasako ɲɛfɔ anrsquoa kunkankow ani ka

hakilijagabɔw kɛ kosɛbɛ u kan kalandenw fɛ U bɛ se ka dusu don kalandenw kɔnɔ u ka

ɲininiw kɛ ka sɛbɛnw ni pɔritifoliyow labɛn krsquou jira jama na misali la ka Afiriki

telebinyanfanjamanaw fɔɲɔgɔnkɔw sɛgɛsɛgɛ

83

KALANBOLO BOLOFARA BAARABOLODALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

Masalakun bolofara 1 Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenya sabatili ma

2 Ka fasodenya jɔsenw faamu

3 Ka kalanbaara dɔw labɛn ani krsquou waleya ka ɲɛsin fasodenya ma

4 ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta

Kuntaala lɛrɛ 16

Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw

- Jaw

- Sɛbɛn wɛrɛw

Baara bolodalikatimu

84

Kalansenbolow

SeKoɲɛdon

layiriwataw

Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka fasodenya jɔsen

dɔn

Dɔnniyaw danbew anrsquoa

hakililawa ka ɲɛsin

fasodenya ma

Sɛbɛnɲini

(minnu sɛbɛnna

mansin na ani minnu

bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

kolabɛnɲɛɲininibaara

Jamana cogoya

sɛgɛsɛgɛli

ɲɔgɔlɔnbɔ

hakililafalenw hellip

Lɛrɛ 3

Ka jɔsenw faamu

minnu sirilen bɛ

fasodenya la

Fasodenya jɔsenw nrsquoa

walew

Lɛrɛ 3

2

Ka waleyaw dajira

fasodenya yiriwali

kama

- jɔyɔrɔfa jogo

- bɛɛ kelen-kelen krsquoi

cɛsiri ani krsquoI sendon

fasodenjɛkuluw la

- dɛmɛniwalew ka ɲɛsin

sigidalamɔgɔw ma

Adwhellip

Lɛrɛ 4

3

Ka fasodenya

masalakun don

kalanbaaraw la

- kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw nrsquou

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli -

kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- kalan ni degeli

kalansenbolo bolofara

labɛnni nrsquou waleyali

- dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

85

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilenna ka fasoden jɔyɔrɔfala taabolo ta

Kalansen tɔgɔ Degeli hukumu Fasodenya jɔsenw nrsquoa walew

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanw (Dɔnni) sira kan Jogow ( taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan

- ka fasodenya jɔsenw ɲini krsquou

dɔn

- Ka fasodenya walew ɲini krsquou

dɔn

- ka mɛri pereperelatigɛ ani

komini ka se sigida kɔnɔ

- ka fasoden cɛman musoman

jɔyɔrɔfala taabolow ta

- krsquoi sen don sigida komini ani

jamana baara la

- ka fasodenya baara nafa ɲɛfɔ

sigida la ani jamana kɔnɔ

- ka fasojɔ ni fasodenya baara

siri ɲɔgɔn na

Kuntaala lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ani kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw fotow ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛta wɛrɛw

- Sɛbɛnw ni gafew ani masalabolo suguya caman minnu bɛ fasodenya ni fasodenɲumanya

ɲɛfɔ

- Siti wɛbu ka ɲɛsin fasodenya ni fasodenɲumanya ma anrsquou kalanni

- Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

86

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW

Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

karamɔgɔ musoman kalanden musomanw

Labɛn kɔrɔdɔnni kura

sɛgɛsɛgɛli

Bɛ kalanden cɛmanw ni kalanden

musomanw ka dɔnta ni kɛta

fɛsɛfɛsɛ ani u ka seko ni dɔnko

hakɛ ka ɲɛsin sendonni hakilila

ma fasodenya baaraw la

- Bɛ ɲininkaliw jaabi

- Bɛ kuma ani

hakililafalen kɛ

ɲininkaliw kan ka ɲɛsin

sendonni ma fasodenya

baaraw la

- jaabi ɲuman sugandli

- Kelennabaara

-Hakililaɲini

- Hakililafalen fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

Bɛ cogoya dɔ dajira ka fasoden

cɛman musoman jira min brsquoa

mako bɔ komini baara la

Misali Teri fila tɛmɛtɔ merida la

u ye ɲamancɛcakɛda tiɲɛnenba

ani ɲaman tonnen lakɔlɔsi

Fɔlɔ yrsquoa kanto

- Ne bɛ n yɛrɛ ɲininka meri bɛ

wari min fara ɲɔgɔn kan don bɛɛ

o bɛ taa min

Filanan yrsquoa jaabi

- N teri ne wotera meri ɲɛmɔgɔw

ye a tɔ tɛ n ka sira ye

Karamɔgɔba bɛ karamɔgɔya

kalandenw bila krsquoa cogoya

ɲɛnabɔ ni hakililaw ni waleyaw

ye ka jaabi di teri fɔlɔ ka

haminankow la ani ka hakili di

filanan ma a krsquoa sen don komini

baara la

- Kulu ni kulu bɛ

hakililaw ani kunnafoniw

ɲini sɛbɛn ni gafe

dilenw kɔnɔ anrsquou yɛrɛw

ka kɛlen kɔrɔw la krsquoa

cogoya ɲɛnabɔ

- Sɛbɛnɲini

( minnu sɛbɛnna

mansin na ani minnu

bɛ bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)

_ kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw kɔmaseginni

Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

kalanden musomanw fɛ u krsquou ka

baara kɛlenw jira kulu ni kulu

- Brsquou fɛlaw fɔ ka da u ka

ɲininiw jaabiw kan anrsquou

diɲɛlatigɛ taabolow kan

- Kɔmaseginni

dantigɛliwaati senfɛ ani

hakililafalen

- Gɛlɛya ɲɛnabɔli

87

Hakililaw

nafawsinsinni ni

kuma kolomaw

latɔmɔni

- Bɛ fɛɛrɛw dajira minnu bɛ

komini jɔyɔrɔw anrsquoa nafasɔrɔsiraw

dantigɛ ani fana a ka sew sigida

kɔnɔ

Brsquou bila ka jaabi sɔrɔlenw kuma

kolomaw latɔmɔ ani ka hakililaw

nafaw labɔ ko tɛ ɲɛ minnu kɔ

- Kulu dɔ ka hakililaɲɛfɔ

senfɛ ani hakililafalen

sinsinnen kalandenkulu

- brsquoa gɛlɛya ɲɛnabɔli

fɛɛrɛ labɛn

- bɛ hakilila sinsinnenw

ani kunnafoniw di teri

fila ma

- bɛ kuma kolomaw

labɛn ka bɛn nin

bolodalifɛɛrɛ ma

Fasodenya jɔsenw

komini jɔyɔrɔfa nrsquoa sew

sigida kɔnɔ

fasodenya walew ka

fara wote kɛli kan

sendonni jɔyɔrɔ

fasodenya baaraa

komini ani jamana kɔnɔ

- Hakililaɲɛfɔ

- Hakililafalen

sinsinnen

- Hakililaɲini

- Kulubaara

- Jɛkabaara

- Mɔgɔw kelen-kelen ni

ɲɔgɔn cɛ hakililafalenw

Kiimɛni

bakurubajateminɛ

Bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔta dɔ dajira

walasa ka kalansen kiimɛ

- Mɔgɔw kelen-kelen bɛ

donɲɔgɔnna baara

ɲɛnabɔ

- Bɛ segin ka kɔnɔfɛn

jɔnjɔnw fɔ ka ɲɛsin

fasodenya jɔsenw nrsquoa

walew ma cogo dɔ la

ani sendonni fasodenya

baara la komini ani

jamana kɔnɔ cogoya

wɛrɛ la

Kelennabaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Brsquoa dajira ka baara kɛta dɔw

boloda kalanyɔrɔ kɔnɔna na

minnu brsquoa to ni kalandenw brsquou

sendon kalanyɔrɔ koɲɛnabɔ la

Bɛ baara bolodalenw waleyali

kɔlɔsili ɲɛnabɔ

- Bɛ baara kɛta dɔw

sugandi

Bɛ kɛta dɔw boloda

minnu na tɔnw bɛ

kalanyɔrɔ ɲɛmɔgɔyaso

ka waleyaw kɔlɔsi

walima dugu mɛri taw

lakɔliw ka nafa kama

(lakɔliso ani

- Cidenw sugandiliwote

- ɲɔgɔnfaamuyakulu

sigili sen kan

ɲɛmɔgɔyaso ka jɛ kɔnɔ

_ ɲɔgɔlɔnbɔ

ɲɔgɔlɔnninw sɛbɛnni

nrsquou bɔli

88

lakɔlilamɔgɔw)

- Bɛ o baara kɛtaw

boloda lakɔlisan

kuntaala kɔnɔ

89

MASALAKUN BOLOFARA 2 nan FASODENɲUMANYA

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma

- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔn

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la

- Ka fasodenɲumanya jogow ta

Kɔnɔkow

1 Fasodenɲumanya

Kɔrɔw

Fasodenɲumanya ldquo jogo don min bɛ cɛsiri jira fasodenjama ani fangabulonw kunkankow

la ani sendonni a ɲɛma o baaraw la kɛrɛnkɛrɛnnenya la krsquoi ka wote hakɛw waleyardquo

ldquo Jamana ka nafaw kɛli fasoden fɛ a ka haminanko gɛlɛn ye ka tɛmɛ a yɛrɛ taw kanrdquo4

Mɔgɔbonya ldquo Sigi taabolo bonyali hadamadenjɛ la ladamunenya wageya rdquo14

A ka ca a la fasodenɲumanya ye yɛrɛdi ye jama ka nafa kama ldquoforobafɛnrdquo kama O la

fasodenɲumanya tɛ taa ldquo politiki faamuyaliko ɲuman hakilirdquo kɔ wa a bɛ hakɛw dɔnni kofɔ

ka da a ka fasodenya kan anrsquoa ka kɛtaw krsquoa ɲɛsin sigidalamɔgɔw ma Fasodenɲumanya ye

fasoden kɛcogo ye min brsquoa ka hakɛw ni kɛtaw bato

2 Danbe minnu bɛ fasodenɲumanya kɔnɔ

ldquo Fasokanurdquo

Forobafɛn minɛko ɲuman

4 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscivisme20 14

Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisciviliteacute

90

Sariyabatolaadiriya tilennenya

Jɔyɔrɔfa

Sendonni forobako la

Yafa

Jama ka nafa ni forobafɛn sabatili

ɲɔgɔndɛmɛ

Fasoden ka kɔlɔsili ka ɲɛsin forobabaara ma

3 Hakilila koloma minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya la

Fasodenɲumanya ani fasodenya bɛ waleyaliyɔrɔ min kofɔ o ye jamana ni fasojamana

ye nrsquoolu hakilila ɲɛfɔli ye wajibi ye

31- Jamana a tubabukan ye ldquoEtardquo ye (o fana bɔra latɛnkan ldquostatussitatusirdquo la min

kɔrɔ ye gɔfɛrɛnaman)

Jamakulu labɛnnen politiki sira kan a dagalen don dugukolo kan min dantigɛlen

don dancɛw fɛ A mɔgɔw ka surun ɲɔgɔn na jogo ni seko ni dɔnko sira kan U

maralen bɛ fanga fɛ sariya dantigɛlenw kɔnɔ (Sariyasunba hukumu kɔnɔ ldquoEtardquo

jamana ye sariyalajamakulu ye sariyaladugukolo don forobasariya kɔnɔ min

bɛ fasojamana jɔyɔrɔ fa sariya sira kan nrsquoa sago brsquoa yɛrɛ la kɔnɔna na ani diɲɛ

kɔnɔ ni se brsquoa kelen bolo ka gɛrɛntɛ sigi jamanaden bɛɛ kan fasoko la)

Mara cakɛdabaw forobafanga mumɛ minnu ni fasodenw tɛ kelen ye15

ldquoEtajamanardquo ye foroba sariyalajamakulu ye min bɛ jɛkulu fasojama walima fasojamana jɔyɔrɔ

fa sariya sira kan Fangaba brsquoale de bolo walima sagotigiyafanga dugukolo dantigɛlen dɔ kan

ani ka ɲɛsin jamana tɔw ma

Hadamadenya ani politiki sira kan ldquoEtajamanardquo ye jɛkasigi taabolo labɛnnen bɛɛ la ɲuman ye

hadamadenjɛkulu dɔ fɛ A brsquoa ka fanga boli gɔfɛrɛnaman ka sira fɛ Dundugumaya damadɔw

bɛ ldquoEtardquojamana bolo minnu sirilen brsquoa ka sagotigiyafanga la i nrsquoa kɛlɛbolo ani gɛrɛntɛsigi

yamaruyalen adw

Nrsquoi ko i brsquoa kɔrɔ bɛɛ lajɛlen tardquoEtajamanardquo ye fangabulonw ni cakɛda bɛɛ lajɛlen ye minnu brsquoa

to ni fanga bɛ boli ani ka jamana mara

15

Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisEtat3131831250

91

ldquoEtajamanardquo ka kɛta ye ka tɛmɛ forobacakɛdaw fɛ ka jamanadenw lakana ani krsquou mako bɛɛ

ɲɛnabɔ (kalanko la kɛnɛyako jiko ni kuranko ani sigida nrsquoa lamini sanimanko la adw) ni

fanga kafoli sira ye cakɛdaw bɔbɔɲɔgɔnna sira walima desantaralizasɔn sira

Jamana kunkankow ɲɛnabɔli jɛlenya la ani jamana musakako ɲɛfɔli ye diyagoya ye jamana

kan

Sagotigiyafangajamana bɛ labɛnw sabati dɔnniya jɛlenw kan krsquoa ka sariyasunba ni sariya tɔw

sigi sen kan

Jamana fasojamanalama o ye hakilila ye min kɔnɔ jamana ni fasojamana bɛ bɛn ɲɔgɔn ma

a lakodɔnnen don ni tabiya suguya kelen ye min brsquoa ka yamaruyalenya sɛmɛntiya

Bɛɛwasajamana brsquoa fanga digi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamana nafolow tilaliko ɲuman kan sɔrɔ

ɲɛnabɔko ɲuman ani dɛmɛ ka ɲɛsin jigintanw ma ani forobamakoɲɛfɛnw bilali jama ka bolo

kan

Jamana caman bɛ se ka jɛ ka kɛ tɔnba kelen ye min bɛ jamanaw sanfɛ nrsquoa bɛ lataama i ko

jamana kelen SEDEYAWO brsquoo cogoya la O sigilen don ni tɔndenjamanaw ye ani

bɛnkansɛbɛn min bɛ sariyasunba jɔyɔrɔ fa ani fangabondaw minnu yrsquoa fanga sigibolow ye

32- Fasojamana a tubabukan ye Nasiyɔn ye (o fana bɔra latɛnkan Natiyo -

onisiNatio -onis la)

Hadamadenkulu min sigilen don dugukolo kelen kan minnu jɛlen don buruju la tariki

seko ni dɔnko laadakow kan kelen na tuma dɔ ani minnu ye

politikimara jamakulu kelen ye

Kunnabisigiyɔrɔ don jamajɛ don ani tilabali min danfaralen don ka bɔ a kɔnɔmɔgɔw

kelen-kelen na ni sagotigiyafanga brsquoa bolo7

O la ldquonasɔnfasojamanardquo ye jamakulu ye min hakili yrsquoa minɛ krsquou lakodɔnnen don ni tariki

kelen ye seko ni dɔnko kanko walima diinɛko

Politikijɛkuluya sira kan fasojamana ye jamakulu ye min dɔnnen don nrsquoa halaladugukolo ye a

labɛnnen krsquoa kɛ jamana ye Sariyalajamakulu sigilen don mɔgɔw fɛ sariyasunba kelen bɛ

minnu ɲɛnabɔ

Fasojamanako hakilila bɛ danbew taabolo fana kofɔ min bɛ bakurubafɔ tuma dɔ kalikan na ni

krsquoa sinsin hadamadenyasigi bɛnkan bisigilen kan fasojamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ

Hadamadenyako dɔnniya karamɔgɔba dɔw ka jate la sarati jɔnjɔn kelen min bɛ fasojamanako

la o bɛ ta fɛla jate kan fo jamakulu mɔgɔw ka sɔn a ma krsquou bɛɛ ye fasoba kelen denw ye

Fasojamana bɛɛ labɛnnen tɛ ka kɛ Etajamana ye

7 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisnation

92

Kanfɔjamakulu dɔw walima kanfɔjamakulu bolofara dɔw walima siya dɔw sɔnnen brsquoa ma krsquou

bɛɛ ye fasojamana kelen mɔgɔw ye nka ka da tariki cogoya kan u tila-tilalen don bi jamanaw

ni ɲɔgɔn cɛ (Misali la Maninkaw Yorubaw Fulaw)

33- Fasojama a tubabukan ye PeuplePepulu ye (o fana bɔra latɛnkan PopulusiPopulus

la)

ldquo Mɔgɔ jɛlen minnu bɛ hadamadenyasigi la dugukolo kelen kan nrsquou jɛlen don seko ni dɔnko

siraw la politikifangabulonw Faransi fasojama (Fasojama ye jamana sigibolo saba

dɔ la kelen ye ka fara dugukolo ani politikitɔn kan)rdquo8

KALANBOLO BOLOFARA BOLODALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenɲumanya ani fasodenya

Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilennaw

- Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma

- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔnni sinsin

- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la

- Ka fasodenɲumanya jogow ta

Kuntaala lɛrɛ 14

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka Misaligafe

- Filimuw jaww ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw

- Sɛbɛn suguya caman minnu bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan

8 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispeuple

93

- Siti wɛbu krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma anrsquoa kalan

Baara bolodakatimu

Kalansenbolo

Sekoɲɛdɔn

layiriwataw

Kɔnɔko

Farankanw

Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka fasodenɲumanya

bajuw dɔn

Etajamanako

Nasɔnfasojamanako

hakɛko ni kɛtako ani

fasodenɲumanya

hakililaw hakɛw ni kɛtaw

suguya sangaɲɔgɔnma

Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na

ani minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

Kolabɛnɲɛɲinibaara

Jamana cogoya

sɛgɛsɛgɛli

Lɛrɛ 4

2

Ka hakilijakabɔ

taabolo dɔw dajira

walasa sendonni ka

caya fasojɔbaaraw la

Faso jɔli gɛlɛyaw

- Jamana kɔnɔ

ɲɔgɔndɛmɛ

- Siyaw ni diinɛw cɛ

kumaɲɔgɔnya

- Seko ni dɔnko caya

sabatili

- Seko ni dɔnkow ka

badenya layiriwali

Lɛrɛ 4

3

Ka

laquo fasodenɲumanya raquo

masalakun don

kalanbaaraw la

- Kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- Kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

labɛnni nrsquou waleyali

- Kalansenbolo bolofaraw

kalansen misɛnnin

sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya

94

Masalakun bolofara 2 Fasodenɲumanya

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ

Kalan degeli kuntilenna

Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoa kɛtaw dɔn

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Faso jɔli gɛlɛyaw Siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDONW

Kalanw (dɔnniw) sira kan Jogow (taabolow) sira kan

Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan

- Ka siya kulubaw dantigɛ

- Ka diinɛbaw lakodɔn

- Ka siyaw ni diinɛw caya

jɔyɔrɔ dantigɛ faso jɔli la

- Ka siyaw ni diinɛw caya

bonya

- Ka jamana kɔnɔ

donɲɔgɔnna baara kɛ

- Ka siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani

diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ

kumaɲɔgɔnya sinsin

- Ka siraw don siya ni ɲɔgɔn

cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ

- Ka siyaw ni diinɛw caya

jɔyɔrɔ ɲɛfɔ

- Ka sira don jamana jɔli ni

siyaw caya ni diinɛw caya cɛ

- Ka lafasalikumaw fɔ diinɛw

ni ɲɔgɔn cɛ ani siyaw ni

ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya

sabatili kama

Kuntaala lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ani kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

- Filimuw jaw ani dɛmɛnan wɛrɛw lamɛntaw ni filɛtaw

- Sɛbɛn minnu bɛ boli diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow kan ani faso jɔli

Siti wɛbu ka ɲɛsin diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow ma ani faso jɔli

95

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

DAKUNW

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

Musoman musomanw

Labɛn kɔrɔw dɔnni kɔrɔw

sɛgɛsɛgɛli

- Bɛ kaladen cɛmanw

kaladen musomanw ka dɔnta

ani seko ni dɔnko hakɛ

fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin siyaw ni

diinɛw caya hakililaw ma

- Bɛ ɲininkaliw jaabi

Bɛ kuma ani ka hakililafalenw

kɛ gɛlɛyaw kan ka ɲɛsin

siyaw ni diinɛw caya ma

- jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

- Hakililaɲini

- Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan hukumu kɔnɔ

- Bɛ cogoya dɔ dajira min bɛ

du fila cogoya jira minnu tɛ

siya kelen ye u tɛ diinɛ kelen

na u kɔdonnen don ɲɔgɔn

na diinɛ seliko dɔ la

Misali Noyɛliseli don cɛnin

dɔ Mohamɛdi Kane ni silamɛ

don maninka don ye welela

tilelafanadun a terikɛ fɛ Alɛn

Seri o ye kereciyɛn ye wa

bete don Nka Mohamɛdi

Kane fa ma sɔn krsquoa denkɛ

yamaruya ka taa wele jaabi

Seri fa ye delili kɛ nka

Mohamɛdi fa tora a kumakan

kan

Karamɔgɔ bɛ karamɔgɔya

kalandenw bila ka nin ko in

ɲɛɲini u ka lafasalikumaw

ɲini jamana jɔli gɛlɛyaw kɔnɔ

walasa ka Mohamɛdi fa lasɔn

a ka diɲɛ ni siyaw ni diinɛw

caya ye

- Mɔgɔ 4 walima 5 kuluw

kɔnɔ kalanden cɛmanw

(musomanw) bɛ

lafasalikumaw ɲini ka ɲɛsin

siyaw ni diinɛw caya ma

sɛbɛnw ni gafew kɔnɔ minnu

brsquou ka bila la

- Sɛbɛnɲini

(minnu sɛbɛnna

mansin na ani

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

- Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw kalan

kuluw ka baara

kɔmaseginni

- Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

kalanden musomanw fɛ u krsquou

ka baara kɛlenw jira kulu ni

kulu

- Brsquou sinsin u ka ɲininiw

jaabiw anrsquou ka diɲɛlatigɛ kan

ka hakilila dɔw dajira

- Kɔmaseginni ni

hakililafalen

dantigɛliwaati

kɔnɔ

- Gɛlɛya ɲɛnabɔli

96

Hakililaw nafaw sinsinni

ni kuma kolomaw

latɔmɔni

- Bɛ labɛn dɔ dajira min bɛ

siyaw ni diinɛw dantigɛ u

cɛsiraw nrsquou jɔyɔrɔ jamana jɔli

la

- Brsquou bila ka dɔnta sɔrɔlenw

kuma kolomaw latɔmɔ ani ka

hakilila nafamaw fara o kan

minnu ka kan

Kulu dɔ ka kumaɲɛfɔ senfɛ

ani hakililafalen sinsinnen

kalandenkulu

- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔli fɛɛrɛ

labɛn

- bɛ kuma sinsinnenw fɔ ka

ɲɛsin Mohamɛdi lafasali ma

- bɛ kuma kolomaw latɔmɔni

ɲɛnabɔ ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in

ye

diinɛbaw ni siyabaw

ɲɔgɔnsɔrɔyɔrɔw siyaba

kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ ani

diinɛba kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ

Siyaw ni diinɛw caya jɔyɔrɔ

jamana jɔli la

- Hakililajira

- Hakililafalen

sinsinnen

- Hakililaɲini

- Kulubaara

- Jɛkabaara

- Mɔgɔw kelen-

kelen ni ɲɔgɔn cɛ

kumafalenw

Kiimɛni

bakurubajateminɛ

- Bɛ ko ɲɛnabɔta dajira

walasa ka kalansen kiimɛ

- Bɛ ko ɲɛnabɔta ɲɛnabɔ u

kelenkelenna

Sira min bɛ siyaw caya ni

diinɛw caya ni jamana jɔli cɛ

o kɔnɔko jɔnjɔnw ka segin

olu kan krsquou bakurubafɔ

Kelennabaara

Latɛmɛni Dɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

- Brsquoa ɲini ka baara dɔw

boloda minnu bɛ donɲɔgɔnna

sabati kalanyɔrɔ la siyako ni

diinɛko la

- Bɛ baara bolodalenw kɔlɔsili

waleyali ɲɛnabɔ

- Bɛ baara kɛtaw sigi sen

kan ni krsquou waleyalicogo

fɛɛrɛw boloda lakɔlisan

kuntala kɔnɔ

- Diinɛw

faraɲɔgɔnkantɔnw

sigili sen kan

- ɲɔgɔlɔnbɔ

ɲɔgɔlɔnninw

sɛbɛnni nrsquou

waleyali

97

DEMOKARASI ANI

KALANBOLO 4 MARA KƐCOGO ɲUMAN

laquo Demokarasi faamuyalen ka ɲɛ o tɛ fanga ye min bɛ manamana damakɛɲɛni sigi

nkalon kan mɔgɔw cɛ sugandili lafɛrɛlen taabolo don min tɛ dan wɛrɛ sigi mɔgɔ ka

taaɲɛ hadamadenya kɔnɔ nrsquoa yɛrɛ ka baara nrsquoa ka cɛsiri tɛ raquo 1

1Tubabukan fɔlenw Eduwari HeriyoEdouard Herriot [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012httpwwwcitations-francaisfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html

98

DEMOKARASI ANI

MARA KƐCOGO ɲUMAN

1-Demokarasi

2 ndashMara kɛcogo ɲuman

ɲƐBILA

Yiriwaliko gɛlɛya caman minnu kɔlɔsira Afiriki tilebinyanfan jamanaw na i nrsquoa fɔ

yuruguyurugu jamana basigibaliya politikiko sira kan adw o bɛ demokarasiko ni mara

kɛcogo dɛsɛ jira Demokarasi ye laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ

baara kɛ fasojama ye raquo nkrsquoa ka kan mɔgɔ krsquoi yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ laquo fasojama raquo labɛnnen

don ka nin baara in kɛ nrsquoo tɛ mɔgɔ minnu bɛ ka fanga boli bi laquo fasojama tɔgɔ raquo la olu jogow

nrsquou ka ladamuya bɛ kɛ mun ye jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi kɔnɔ o min ye

Sedeyawojamanaw ka politiki taabolow ye

O kɔfɛ a ka kan mɔgɔ krsquoa ɲini krsquoa dɔn ni se bɛ fasoden fanba ye dɔnniw ladamuw sennakow

ani jogow sira kan minnu brsquoa to u krsquou sendon ka ɲɛ forobabaaraw la walasa krsquou ka hakɛw

lafasa krsquou ka kɛtaw kɛ ani ka demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabati Demokarasi ni mara

kɛcogo ɲuman kalanbolo labɛnna o laɲini in sabatili kama

Kalanbolo se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili

kama

Masalakun bolofaraw

1- Demokarasi

2- Mara kɛcogo ɲuman

99

MASALAKUN BOLOFARA 1 DEMOKARASI

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi sabatili kama

Kalan degeli kuntilennaw

1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu

2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu

wɛrɛw ka danbew bɛ jate min na

3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲ demokarasi

sigili nrsquoa yiriwali ma

4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma

Kɔnɔkow

Hakilila kɔrɔw

Demokarasi daɲɛ bɔra gɛrɛkikan demosdemɔsi la nrsquoo ye fasojama ye ani kratos karatɔsi

nrsquoo ye fanga ye mara yamaruyalenya A kɔrɔ ye i nrsquoa fɔ Abarahamu Lɛnkɔlini ka kɔrɔfɔ

dawulama brsquoa jira cogo min laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fɛ fasojama fɛ min bɛ

baara kɛ fasojama ye raquo 2

Demokarasi bɛ ɲɛfɔ fana i ko

ldquo gɔfɛrɛnaman min bɛ sigi ni fasojama ka diɲɛ yerdquo

laquo gɔfɛrɛnaman taabolo min ka fanga sannada bɛ fasojama bolo raquo

laquo Gɔfɛrɛnaman dɔ min kɔnɔna na fanga kɔlɔsili bɛ kɛ fasoden bɛɛ fɛ sira tilennen fɛ walima

ka tɛmɛ fasodenw ka lasigiden fɛ minnu sugandira wote senfɛ raquo

laquo Demokarasi ye taabolo ye min kɔnɔ mɔgɔw bɛ se ka u ka ɲɛmɔgɔw falen nɔgɔya la ani

min kɔnɔ sariya bɛ gɔfɛrɛnaman bolo ka fanga boli bawo fasojama yrsquoo yamaruya di a ma raquo

Krsquoa faamuya nin yɔrɔ la ko fasojama ye jamana dɔ jamanaden mumɛ ye u bɛ se ka kɛ

fangabolibagaw ye cogo min fanga bɛ se ka boli u kan ten fana3

2 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi 3 ASE(ACE) Demokarasi ɲɛfɔli (ɛntɛrɛnɛti kan) ( ɲɛ filɛlen 15062012 )

httpaceprojectorgmainfranccedilaisvevec05b01htm

100

Demokarasi bolili fasojama fɛ fasojamademokarasi fasojoma nɔnabilademokarasi A jujɔn

na gɛrɛsijamana kɔrɔlen na demokarasi tun ye fasojamademokarasi ye o kɔrɔ ye ko

fasoden bɛɛ (krsquoa bɔ musow denmisɛnw ani jɔnw na ) tun bɛ lajɛrɛ fɛrɛkɛnɛ laquo Agora raquo kan

walasa ka kolatigɛliw kɛ fasoden mumɛ sendonni demokarasi don fasodenw sen bɛ don

kolatigɛli baaraw la u labɛnni fo ka se u waleyali ma

Bi politiki taabolo fanba la demokarasi caman ye fasojama nɔnabilademokarasi ye o kɔrɔ

ye ko fasojama yɛrɛ tɛ fanga boli nkrsquoa bɛ dan a nɔnabilaw sigili ma minnu bɛ fanga boli a

tɔgɔ la

Demokarasi danbew a jɔsenw anrsquoa sigibajuw

Demokarasi politiki taabolo cogoya dɔnnen don ni danbe jɔsen fanga sigibolo waleya ani

seko ni dɔnko dɔw ye adw minnu yrsquoa bajuw ye O cogoya fanba jɛlen don yɛrɛtigiya

damakɛɲɛni kalafili lafɛrɛlenw tilennenw ani jɛlenw fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na adw O

nrsquoa ta bɛɛ demokarasi sabatiliko madalen dɔw bɛ yen minnu ka kan ka labato nkrsquou ma

sɛbɛn krsquou kɛ sariyaw ye ka baara kɛ nrsquou ye (nrsquoi binna wote la ka diɲɛ nrsquoo ye kojugukɛ kɔnni

adw)

Demokarasi danbew

Demokarasi cogoya dɔnnen don nrsquoa danbe jɔnjɔn fila ye yɛrɛtigiya ani damakɛɲɛni O

danbe kofɔlen ninnu bɛ hakɛw dantigɛlisɛbɛnw bɛɛ kɔnɔ san 1789 walima san 1948 ta

Danbe wɛrɛw nana fara u kan i ko ɲɔgɔnmakoto ɲɔgɔnbonya bolodiɲɔgɔnma caya ni

kotoɲɔgɔntala diɲɛni danfara ma ɲɔgɔndɛmɛ bɛn adw

Demokarasi jɔsenw

kalafili ani jamanaden yamaruyalen bɛɛ sendonniwote o ye wote ye min bɛ se

damakɛɲɛnen di mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ma ka yɛlɛma don kolatigɛlibaw taabolo la

nrsquou ka wote setigiya ye

Jama ka sagotigiyafanga fanga bɛ fasojama bolo wa jɔyɔrɔtigiya bɛ di gɔfɛrɛnaman

ma fasojama fɛ

Jamakulu fanba ka sariya ani jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw fanga bɛ boli

jamakulu fanba fɛ nka jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw ka kan ka lakana

Sariyasunbabato gɔfɛrɛnaman ka fangaw anrsquoa ka fanga danyɔrɔw bɛ dantigɛ

sariyasunba kɔnɔ min bɛ fasoden bɛɛ ka hakɛw lakana Sariyaw ka sariyasunbabato

kɔlɔsili ye wajibi ye sariyasunba labɛnw sinsinni kama

Fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na (sariyatafanga sariyalataamafanga ani kiiritigɛfanga)

min bɛ sariyaw ta (sariyatafanga walima depitebulon) ale tɛ se ka sariyaw waleya

101

min bɛ sariyaw waleya o ye (sariyalataamafanga walima gɔfɛrɛnaman) ye bolo

sabanan bɛ yen min ka kan ka sariyaw lataamaniko ɲuman kɔlɔsi (kiiritigɛfanga)

Sariyako ni tilennenya gɔfɛrɛnaman ka kolatigɛliw ka kan ka kɛ sariya ani

tilennenya kɔnɔ

Kiiritigɛko taabolo min brsquoa yɛrɛ sago la kiiriko taabolo ka kan ka sigi tilennenya kan

krsquoa fara ka bɔ gɔfɛrɛnaman ka fangabulon tɔw la

Hakililafalenfalen lafɛrɛlenw kumalabila hakɛ sɔrɔli hakililalabila kunnafonidilabila

tɔnkolabila

Kɛlɛbolow bilali siwilifanga ka mara kɔnɔ ka da a kan sɔrɔdasi jalabatigiw tɛ mɔgɔ

sugandilenw ye wote senfɛ o la siwilimara ka kan ka boli u kan

Politikitɔn caya ani wote labilalenw ni tilennenw kalafiliw tɔncamanko don u

labilalen don u lafɛrɛlen don u bɛ kɛ u kɛwaatiw la u bɛ kɛ jɛlenya la

Forobafɛn min ka ɲi jamakulu bɛɛ ma o yiriwali

Sendonniko fasodenw brsquou sen don u yɛrɛma fasodenya baaraw la

Sariyabatojamana sariya bɛ boli forobafangaw o bɛ na ni dan sigili ye u ka fanga

la O la kolatigɛli bɛɛ ka kan ka kɛ ka bɛn sariyasunba ma jamana ka kandiw diɲɛ

kɔnɔ ani sariyaw

Fanga bɔbɔɲɔgɔnkɔrɔ laɲini ye demokarasi kɔnɔ forobakow ɲɛnabɔli ka bɔ-bɔ

ɲɔgɔn kɔrɔ politikitɔnw fɛ minnu tɛ kelen ye

Fasoden ka kɔlɔsili fanga ka kan ka di fasoden ma a yɛrɛ walima a ka nɔnabilaw

ka ldquojamana ka jɔyɔrɔfa (hellip) nrsquoa waleyali kɛcogordquo kɔlɔsi ani ka fanga di jamakulu bɛɛ

lajɛlen ma u ka ldquoɲɛfɔli ɲini forobacakɛdaw baarakɛla mɔgɔ kelen-kelen fɛ u baara

kanrdquo o la fasoden ni jamakulu bɛ se krsquou jɔyɔrɔw fa forobafɛnw kɔlɔsili la ani wuli

joona u ladilanni fɛ

Adw

Demokarasi labɛnw a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw

Demokarasi bɛ se ka dɔn fana a labɛncogow a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw fɛ minnu

ka ca

- Fankelenfɛjamanaw kɔnɔ misali la ninnu bɛ se ka kofɔ Afiriki kiiritigɛbulon

hadamaden ka hakɛw kan Sedeyawo kiiritigɛbulon demokarasi ani mara kɛcogo

farankanbɛnkan

- Jamana kɔnɔ sariyatafanga nrsquoo ye depitebulon ye o ye jɔyɔrɔfalaw ka

bɛnkandemokarasi fangabulonw la nafamaba dɔ ye Forobafangabulon wɛrɛw

fana bɛ yen i nrsquoa fɔ Jamana Fokabɛnna Hadamaden ka hakɛw Hakililaɲinijɛkulu

102

Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu jamana kɔnɔ adw ninnu bɛ se ka yɛlɛma

ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen taabolo ye

- Sariyasunba bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa ni ka dan sigi dɔw sigi

fangatigilamɔgɔw ka sew la

- Kiiritigɛfanga ka kan ka se krsquoa ka baara kɛ a sago la o de ye demokarasi kɛnɛman

taamasiyɛn ye

- Sigida la misali la sigidaw tɔgɔlabulonw cikɛduguw kɔnsayiw kafow kɔnsayiw

meriw kɔnsayiw sigida mɔgɔ sugandilenw bɛ baara kɛ yɔrɔ minnu na

- Jɛrɛjɛkulu Fangalatilennifanga brsquoa bolo nka a bɛ se fana ka kɛ fɔkabɛnna ye ni

fɔɲɔgɔnkɔ donna politikimɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ

- Kunnafonidilanw ka kan ka labila u jɔyɔrɔbaw dɔ la kelen ye ka kunnafoni di

jamanadenw ni jamanaɲɛmɔgɔw ma foroba politikiko gɛlɛyaw kan

- Jama hakililaɲiniwote (ereferandɔmu) ye tɛmɛsira ye min senfɛ wotekɛlaw bɛ se

ka wote politikiko dɔ kelen pewu kan sariyasunbako dɔ walima sariyatako

kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ

- Sendonni baarakɛnafoloko la a kunw ye jɛkakoɲɛnabɔ ni jɛkakolatigɛ ye

Demokarasi gɛlɛyaw an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Demokarasi yiriwali nrsquoa sinsinni Sedeyawojamanaw kɔnɔ bɛ balan gɛlɛyaba dɔw la o dɔw ye

- Kalanbaliya mɔgɔw kalannen hakɛ dɔgɔya Sedeyawojamana caman kɔnɔ o bɛ

fasodenw bali krsquou ka hakɛw dɔn ani krsquou ɲinini ani fana krsquou sendon forobabaaraw

la O kosɔn a tɛ ɲɛ fewu fo jamanaw ka dɔ fara kalanko musakanafolow kan

demokarasi jsabatili kama an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ kɔ

- Kabilafasa ni siyalafasa a ka ɲi hakili ka to sigida sekow ni dɔnkow bonyali la

ka seko ni dɔnko donɲɔgɔnna layiriwa ani ɲɔgɔnfaamuya ɲinini mɔgɔ tɔw fɛ

ladamuni senfɛ bɛn sabatili ani fɔɲɔngɔkɔw ɲɛnabɔli la

- sigiyɔrɔ danbew jateli fanga dɔgɔya dankari kɛlen don o danbew la krsquoa sababu

diɲɛsokelenyali taabolo ye A ka kan sisan u ka lakana i ko forobafɛnw seko ni

dɔnko siratigɛ la

- sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta) fanga tali sɔrɔdasiw fɛ o kɔdonnen don

sariyasunba labɛnw ma demokarasi kɔnɔ A ka kan ka ɲangi sira bɛɛ kan ani krsquoa

kɛlɛ bawo fasojama kelen pewu de ka kan ka yɛlɛma don fanga taabolo la

demokarasi kɔnɔ

103

- fanga karabali ni sariyasunba ye nrsquoo ye sariyasunba kɔnɔko dɔw yɛlɛmani ye fan

kelen mɔgɔw fɛ u ka nafa kama

- faantanya ye gɛlɛya ye demokarasi badaa badaa sigili nrsquoa sinsinni na bawo a bɛ

kalan sɔrɔli bali sendonni forobabaara la a brsquoo bali ani ka yuruguyurugu jiidi

- a ka ca a la hadamadenyako ni politikiko girigara minnu sirilen don wotew la bɛ

dankari jamanaw ka basigi la ni ka kɛ kɔnɔgan sun ye Sedeyawo fasojamaw bolo

- forobafangabulonw fanga dɔgɔya dannaya tiɲɛni krsquoa ɲɛsin forobafangabulonw

ma ka da yuruguyurugu kan o ye garan jugu ye demokarasiko la Dannaya ka

kan ka lasegin fangabulonw ma krsquoa sababu kɛ politiki sira jɛyali ye ani jatew dali

kɛnɛ kan

- Setigiyajira hadamadenw ka hakɛw batobaliya sariyasunba kɔnɔko bayɛlɛmani (

ldquo sorobaɲagamirdquo) fangajira damatɛmɛ hellip

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara 1 Demokarasi

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu

2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu

wɛrɛw ka danbew bɛ jate minnu na

3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲi demokarasi

sigili yiriwali ma

4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma

Kuntaala lɛrɛ 18

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Sedeyawo ka misaligafe

104

- Filimuw Jaw ani nataliyew

- Sɛbɛn suguya caman

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

Bolofara

Sew

layiriwataw

Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka danbew ni

dɔnniyaw

hakililaw ɲɛfɔ

Demokarasi danbew a

jɔsenw nrsquoa sigibajuw

- Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan )

- Kulubaara

- hakililaɲini

- sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafaleni

-

Kolabɛnɲɛɲinibaara

- ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- Sifilɛlikalan

lɛrɛ 3

2

Ka demokarasi

minɛnw a

fɛɛrɛw a

saratiw nrsquoa

latamacogo

sariyaw

faamuya

kosɛbɛ

Demokarasi

baarakɛfɛɛrɛw a

fangabulonw anrsquoa

baarakɛminɛnw

lɛrɛ 3

3

Ka gɛlɛyaw ni

degunw

lakodɔn

Demokarasi gɛlɛyaw

jamanaw kelen-kelenna

kɔnɔ anrsquoan ka

fankelenfɛjamanaw

kɔnɔ

lɛrɛ 2

4

Ka waleyaw

dajira

demokarasi

sabatili kama

- Kunnafonidilanw

jɔyɔrɔ demokarasi

sabatili jɔnjɔn kosɔn

- Sariyaw bonyali

- hakililafalen ka dan

sigi politikitɔnw hakɛ la

- Wotew taabolo basigili

anrsquou kɛli jɛlenya la

- Adw

lɛrɛ 4

5

Ka demokarasi

masalakun

don

kalanbaaraw

la

- Kalan dakun

danfaralenw

kalankɛminɛnw ani

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- Kalan dakunw

dɔnnikɛminɛw ni

kalanbaaraminɛnw

lɛrɛ 6

105

sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

- Kalan degeli

kalansenbolow labɛnni

nrsquou waleyali

- Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Wote taabolo

Kalan degeli kuntilenna

Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi sabatili ma

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

106

Dɔnniyaw sira kan Jogow sira kan Sennakow sira kan

- Ka wote taabolo dakunw

lakodɔn

- Ka demokarasi waleyali

sariyaw batobaliya kɔlɔlɔw

sɛgɛsɛgɛ

- Ka sɔn wote jaabiw ma

- Ka wote sariya bato

- Ka jɛlenya ni tilennenya

sariyaw bato

- Ka faamuyalihakili layiriwa

Ka wote taabolo dɔ sɛgɛsɛgɛ

Kuntaala lɛrɛ 4

Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw

Wote sariya lataamanisariya lakɔli ka kunnafonidisɛbɛn cakɛda kunnafonidisɛbɛn

kɛrɛnkɛrɛnnen ani cakɛda yamaruyalisɛbɛn fotow ani wote baaraw jaw wotekɛminɛnw

(wotekɛsuw wotelisɛbɛn woteli ɲɛfɔsɛbɛn labɛnnen gundo sonin sɛbɛnnikɛlan tanpɔn min

brsquoa jira ko ldquoi woterardquo dabaji nɔtununbali lɛtiriforokow wotekɛgafew farasu walanba adw )

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw

karamɔgɔ musoman kalanden musomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Karamɔgɔ cɛman walima

karamɔgɔ musoman

- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka

kalanden cɛman ani kalanden

musoman ka dɔnta ani seko ni

dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ krsquoa ɲɛsin

hakilila kalantaw ma

Kalanden cɛmanw kalanden

musomanw

- bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman sugandili

- kelennabaara

Bilali kalan hukumu

kɔnɔ

- bɛ sɛbɛngafe fan dɔ jira min bɛ

tali kɛ wote kɔfɛgɛlɛya ferekelen

dɔ la

- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw

sɛbɛngafe kɔnɔkow kan

- bɛ filɛli kɛ krsquoa lasa

brsquou fɛla fɔ cogoya jiralen kan

- Kelennabaara

107

Kulukɔnɔbaaraw

Kalan kuluw ka

Baaraw kɔmaseginni

- bɛ kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw tila krsquou kɛ

kulu fitiniw ye

- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw fɛ u ka wote

taabolo dɔ ɲɛfɔ

- brsquou bila ka wote kɔfɛwaleyaw

sɛgɛsɛgɛ ( girigaraw u kunw anrsquou

kɔlɔlɔw )

- brsquou bila krsquoo tiɲɛniw ɲɛnabɔcogo

dɔw dajira

- bɛ baara kɛlenw ɲɛfɔli ɲɛnabɔ

- bɛ wote taabolo ɲɛfɔ ( kulu

fitiniw fɛ )

sanni wotew ka kɛ

( labɛnw )

wotew senfɛ (wote)

wotew kɔfɛ

- bɛ wotew kɔfɛgirigaraw kunw

nrsquou kɔlɔlɔw sɛgɛsɛgɛ

- brsquou hakililafalenw kɛ

- bɛ hakilila dɔw fɔ u ɲɛnabɔli

taabolo dɔw kan

- bɛ ɲɛnabɔli dɔw boloda

Kulubaara o kɔfɛ

dantigɛliwaati

- Danbew lajɛyali fɛɛrɛ

- ɲɔgɔlɔnbɔ

Hakililaw nafaw

Sinsinni ni kuma

Kolomaw latɔmɔni

- bɛ segin krsquoa pereperelatigɛ ani

krsquoa dafa

- hakilila kolomaw ɲɛfɔliw

- wote taabolo dakun saba

- bɛ kalanden cɛmanw ani

kalanden musomanw dɛmɛ ka

wote kɔfɛgirigaraww kunw nrsquou

kɔlɔlɔw lakodɔn

- brsquou dɛmɛ ɲɛnabɔliko ɲumanw

laseli sira kan wote tilennenw ni

basigilenw kɛli kama

- brsquou bila krsquoa kuma kolomaw

latɔmɔ krsquou sigi katimu kɔnɔ

- brsquou bila krsquoa sɛbɛn

- bɛ nin hakililaw ɲɛfɔ

hakilila kolomaw

wote taabolo dakun saba

- bɛ wote kɔfɛgirigaraw kunw ni

kɔlɔlɔw lakodɔn

- brsquoolu sɛgɛsɛgɛ

bɛ hakililafalenw kɛ

- bɛ wote taabolo dakun bajuw w

to u hakili la

- brsquou ka sɛbɛnniw lakali

Jɛkabaara

Gɛlɛya ɲɛnabɔcogo fɛɛrɛ

Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛni bakurubajateminɛ

- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ

u ka kalata tεmεsira dakunw

ɲɛfɔ

u ka gɛlɛyaw dantigɛ minnu bε

se ka siri u kelen-kelen na

u ka u ɲεnabɔli fεεrεw dajira

- bɛ cikan waleya ( ka kɛɲɛ ni

hakililafalenw ni kunnafoniw ye

minnu bɛ kalansenbolo tɛmɛnen

na)

Kelennabaara

Latɛmɛni dɔnniya

sɔrɔlen waleyali

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fε u ka ganselikan

suguyaw caman labɛn minnu ka

ɲi ka ɲɛsin

-kalata kanpaɲiw mahellip

- kalataw mahellip

-kalata kɔfɛ kojugukɛbaliyaw ma

-bɛ ganselikanw labεn ka ɲɛsin

kalataw kɛli ma bɛn tilennenya

ani jɛlenya kɔnɔ

Kelennabaara

108

Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ mara kɛcogo ɲuman kan

109

2-ka mara kɛcogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛ danbew la ani

jamakulu wɛrɛw taw la

3-ka kalanbaaraw labεn ani lakɔli koɲɛ dɔw walasa ka mara kɛcogo ɲuman sinsin

4-ka taabolow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma

kɔnɔkow

Gɛlɛyaw sɛgɛsɛgɛli minnu sirilen don yuruguyurugu olu la brsquoa jira ko gɛlɛyabaw bε

sariyabatojamanako waleyali la sedeyawojamanaw kɔnɔO gɛlɛya ninnu bε sɔrɔ mara kɛcogo

ɲuman siratigɛ fɛgɛnyali fɛ mara kɛcogo ɲuman hakilila bɔra angilosakisɔni jamana na (Angilɛ

minnu bɔra Alimanw na) sɔrɔ dakunba ni mara dɔnniya bolomadahakilila kɔnɔ A jɛsɛnna san

1990 kɔnɔnaw na diɲɛ waribonba fɛ krsquoa jira krsquoa fɔ fɛɛrɛ don yiriwali tɛ taa min kɔ

Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ

A tɛ krsquoa fɔ nin ye mara kɛcogo ɲuman ɲεfɔli ye ka se a dan na (walima mara kɛcogo

demokarasi sira kan) an bε se krsquoa fɔ ka da ko nrsquoa kɛcogo kan ko mara kɛcogo ɲuman ye sira

ye fangabolibaaw ni jamanadenw cε forobakow ɲɛnabɔli la minnu bɛ nin kow sɛmɛntiya

-demokarasi fanga sigibolow sigilen don senkan

- o fanga sigibolo ninnu lataamacogo bɛnnen bɛ sariyaw faamuyacogo nrsquou kɔnɔkow ma

-fasodenw sendonni minnu faamuyalenba don demokarasi fasodenɲumanya taabolo la ani

demokarasi bolili sariyaw batoli

laquo Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ ye fɛɛrɛ ni sariya bɛɛ lajɛlen ye minnu bɛ ta kolatigɛli kunnafonini

ani kɔlɔsili fangabondaw fɛ ka jamana lataamako ɲuman nrsquoa kɔlɔsili sabati fanga sigibolonw

wali jɛkuluw Olu kɛra foroba ye wo wali kɛnyɛrɛye fankelenfɛjamana taw jamana kelen

walima diɲɛ bɛɛ jɛraquo

Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw

Mara kɛcogo demokarasi sira sinsinnen bɛ jɔsen naani kan Olu ye

-Jɔyɔrɔfa o ye forobafangaw ni fasodenw ka ko ye Sedeyawo jamanaw yrsquou ka sariyaw bεn

hadamaden ka hakεw bεnkansεbεnw ma diɲɛ kɔnɔ I nrsquoa fɔ Hadamadenw ka hakεw

dantigεsεbεn ani diɲε bεnkansεbεn wɛrɛw O nrsquoa ta bεε halibi gεlεyaw dɔw sirilen bɛ

yuruguyurugu la ani sariyabatojamanaya bonyali fanga dɔgɔya O kɔrɔ ye ko mara kɛcogo

110

demokarasi kan gεlεyaw tε se ka ɲεnabɔ ni demokarasi fanga sigibolo sigilen ye senkan dɔrɔn

fɔcogo wɛrɛ la fanga sigibolow sigili o dɔrɔn tɛ se ka mara kɛcogo ɲuman sabati

ɲεmɔgɔw ka kan krsquou jɔyɔrɔ fa jamana kɔnɔ ani sigida la krsquou janto sariyaw ka labato a ɲɛma

damakɛɲɛni ka kɛ kiiritigɛ la kiiritigɛlaw ka baara kɛ tiɲɛ kan u sago la ka kɛɲɛ ni jamana

sariyasunba labatoli ye

Fasodenw ka kan krsquoa faamuya ko jamakulu ka ɲinini nrsquoa ka gɛrɛntɛsigi senfɛ gɔfεrεnaman kan

walima sigida lakodɔnnenw jateminɛ ka kan ka kɛ forobasɔrɔw se danw na mɔgɔkow la

labɛnw sabatilikow ani nafolokow la O jɔyɔrɔfako in tɛ se ka kɛ yɔrɔninkelen girinkajɔ nɔkun ye

walima dakanko a ka kan ka kalan de dɔnniyafɛn kɔnɔ baaraɲɛdɔn ani mɔgɔyasira dɔnniya

kɔnɔ

Walasa o ka se ka kɛ fasoden ka kan ka fasodenɲumanya jogo sabatilen ta ani krsquoa don mɔgɔ

wɛrɛw la Fasodenɲumanya jogo sabatili bɛ se ka ɲεfɔ i nrsquo a fɔ laquo Dannayaw dankaniyaw diɲɛ

faamuyalicogow ani waleyaw kafolenw ye minnu sɔrɔla hadamadenyajɛkulu ka tariki kɔnɔ

cogo la fo u bɛ kɛ suguya caman faralen ye ɲɔgɔn kan ka kɛ fɛnba kelen yeraquo ka bɔ ZPɛrisɔri

yɔrɔ Barosigi senfɛ Siwatisi Mɛkisiko duguba kɔnɔ san 1990 sɛtanburukalo laJ Pershoor

confeacuterence Civitas Mexico City Septembre 1999

Jɔyɔrɔba ka kan ka fa jɛrɛjɛkulu fɛ A ka kan ka dɛmɛ ɲɛnama kɛ ka sariyabatojamanaya

laɲɛnamaya ka fasodenɲumanya ladamuni hadamaden ka hakɛw bɛn ani demokarasi

sabati A ka kan ka dɛmɛ kɛ fana ka ɲɛsin kunnafoniw jɛnsɛnni ma ka damatɛmɛw kɛlɛ ani

ɲangilibaliya dakun bɛɛ la ka don dɛsɛbagatɔw ni bololankolonw jigi kɔrɔ ani krsquou lafasa

- Jɛlenya A sigilen bɛ kunnafonidi mununmununko ɲuman kan Mɔgɔ minnu mako don olu bɛ

se yɔrɔnin kelen ka kunnafoni lasɔrɔ ani kunnafonidicakɛdaw wa kunnafoni bɛ sɔrɔ min

dafalen don walasa i ka se krsquoi ka ɲinitaw faamu ani krsquou kɔlɔsili sabati Jamana brsquoa sendon a dɔ

la ka sugu ko latilen ka lɛnpo wusuru ani salensarako sariya lataama ani ka jamanadenw ka

diɲɛlatigɛko ɲuman sabati

Walasa ka nafa camanba sɔrɔ a ka baara la gɔfεrεnaman ka kan krsquoi jija ka kunnafoni di tuma

bɛɛ a ka kolatigɛlenw kan jɛlenya hami kosɔn ani walasa jamanadenw ka se ka kolatigɛlen

ninnu kɔlɔsi wa u sen ka don fana jamana politikiw sabatili baara la bawo o tɛ se ka sira sɔrɔ

u kɔ

- Sariyabatojamana damakɛɲɛni ka kan ka kɛ kiiritigɛko taabolow la ani sariyasεbεnw ka

kan ka waleya tilennenya la kɛrɛnkɛrɛnnenya la hadamaden ka hakɛw sariyaw

111

-Sendonni cɛ ni muso bɛɛ tun ka kan ka kumada sɔrɔ u yɛrɛ tɔgɔ la ni kolatigɛliw bɛ kɛ

walima fanga sigibolo lakodɔnnen minnu brsquou ka nafa lakana ka kuma u tɔgɔ la

Sendonniba sinsinnen bɛ tɔn sigili ni tɔnnadon yamaruyali kan a sinsinnen bɛ fana hakililafɔ

yamaruyali kan wa fana a sinsinnen bɛ sew sɔrɔli kan min brsquoa to i bɛ se krsquoi sendon kolatigɛliw

labɛnni na Misali la fasodenw brsquo u faraɲɔgɔn kan krsquou kε digidigilijɛkuluw walima

konɔgɔyalijεkulu ye walasa ka forobafangaw karaba ka jamana ka politiki gεlεyaw ɲεnabɔ

minnu brsquoolu kunkan aniwalima krsquou dεmε gεlεya ninnu ɲεnabɔli la Nin baara bε se ka kε ni

dεmεdonjεkuw ka dɛmɛ ye

Mara kɛcogo ɲuman gεlεyaw an ka fankelenfεjamanaw kɔnɔ

Sedeyawo ye bɛnkansɛbɛn ɲɛnamaw labɛn walasa ka mara kɛcogo ɲuman kɔlɔsi an ka

fankenfεjamanaw kɔnɔ

- Bεnkansεbεn ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan farankanbɛnkan min

ɲɛsinnen don fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou banni lataamafɛɛrɛ ma ani bɛn ni lakana

sinsinni ma5165555

-Bɛnkansɛbɛn hadamadenw ka donkabɔ kan u sago la sigiyɔrɔko hakɛ ani dagayɔrɔko hakɛ

min tara san 1979

-Bɛnkansɛbɛn min bε Sedeyawo fasodenya sariya kan min tara san 1982

Nka nin labɛnw nrsquou ta bɛɛ an ka ko dɔw kɔlɔsi halisa

Yuruguyurugu dagalen don halibi a bɛ jamanaw kɔnɔ halisa yurukuruku kɛli nrsquoa kunni bɛ ye

sɔrɔko ni hadamdenyako kɔnɔ ani jamana jɔsenw ni demokarasi waleyali taaboloko fana

kɔnɔ Misali la

5 Bɛnkan A εsipi 1 12 01 demokarasi ni fangabolicogo ɲuman kan farakanbɛnkan ka [a bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan] (lajɛlen15062012)httpwwwcommecowasintecfrprotocolesprotocole-

additionel-sur-la-Bonne-gouvernance-et-la-democpdf

112

-fJamanafabaara kɛkojuguyalenw cakɛdaw fɛ minnu tɛ baara bolodalenw bɛnkansariyaw

musakakow labato Olu bɛ na ni farankanmusakaw ye minnu bε sara jamanaden lɛnposaralaw

-Jamana ka kalanso karamɔgɔ min tɛ krsquoa kalansen bolodalenw laban nrsquoa ka kalandenw ye

barisa a bε taa kɛnyɛrɛye kalansow laA ka kalandenw dun ka kan ka kiimɛni labεn san laban

na

-Walima fana diɲɛlatigɛ gɛlɛyali ka da yuruguruguw juguyali kan min bɛna ni fεnw sɔngɔw

yɛlɛnni ye waati caman

-Fanga latɛmɛni sigida lakodɔnnenw ma ni desantaralisɔn waleyali gɛlɛyaw faralen jɛlenya ani

mara kɛcogo ɲuman dɛsɛ kan

- Forobafɛn minɛko ɲuman hakilila nrsquoa bonyali dɔgɔyali

Gɛlɛya minnu sirilen don mɔgɔw nrsquo u bolofεnw donkanbɔli la o donkanbɔ gɛlɛyaw ye

koɲɛnabɔli sɛgɛnw ye jamanaw dancεw la hali u kɔnɔnaw na fana mɔgɔw nrsquo u bolofɛnw

lakanani ma sabati

Gɛlɛya wεrεw bɛ mara kɛcogo la minnu ka kan ka jateminɛ Olu ye

- dɛnkɛrɛfɛ politikikow la

-jɛlenya ntanya

-kɔlɔsili kɛbaliya ani sɛbɛn dɔw ɲɛnaboliko lasumayali an fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

-kunnafoni dibaliya kɔnti kan

-sariyabatojamanaya fanga dɔgɔyali walima a ntanya

- gɛlɛya misɛnninw jamanaw dancɛw la

-adw

O nrsquoa ta bεɛ Sedeyawo ye jamanaw ka donɲɔgɔnya misali dɔ ye min ɲɛna kosɛbɛ Min don

sisan o ye ka fangaw sinsin ka se ka mara kɛcogo ɲuman sigi sedeyawojamana bɛɛ kɔnɔ

fasodenyako ani fasojamaw ka donɲɔgɔnna sira kan

113

KALANSENLABƐNSƐBƐN

Kalanbolo 4 nan Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na

2-ka fangabolicogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛw danbew la ani

jamakulu wɛrɛw taw la

3-ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya walasa ka mara kɛcogo ɲuman

sinsin

4-ka jogow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma

Kuntaala Lεri 18

MinεnDɛmɛnanw Sεbεnw

-Kalasen bolodalenw ni kalansen baju kalanminεnw

-Sedeyawo ka misaligafe

-Filimuw

-Jaw ni nataliyew

-Gafew ni sεbεnw ani masalabolo suguya caman

-Ɛntɛrɛnɛti

114

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

ka dɔnniyaw danbew ani

hakililaw ɲεfɔ Mara kɛcogo ɲuman danbew

jɔsenw nrsquoa bajuw

- sɛbɛnɲiniw (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na ani minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-Kulubaara

-Hakililaɲini

-Sɛgɛsɛgɛli

-Hakilafalen

-Mɔgɔ faamuyalenw ni

jɛkuluw hakililaw ɲinini

-kolabɛnɲɛɲinibaara

-Ladegeli

- ɲɔgɔlɔnbɔ

-ɲɛjiralikalan

-Sifilɛlikalan

Lɛrɛ 2

2

Ka mara kɛcogo ɲuman

minɛnw lataamafɛɛrɛ

saratiw ani lataamacogo

sariyaw ɲini krsquou dɔn krsquou

faamuya kosɛbɛ

-Demokarasi minɛnw fanga

sigibolow nrsquo a waleyaliminεnw

-Mara kɛcogo ɲuman

lahalayaw nrsquoa cogoyaw

Lɛrɛ 4

3

Ka kunbalanw ni gɛlɛyaw

ɲini krsquou dɔn

Demokarasi gɛlɛyaw jamana

kɔnɔ anrsquoan ka

fankelenfɛjamanaw kɔnɔ

Lɛrɛ 2

4 Ka waleya dɔw dajira

Mara kɛcogo ɲuman

sabatili kama

-Hakililaw ɲɛfɔli

-Mara kɛcogo ɲuman walew

suguyaw kalan

-adw

Lɛrɛ 4

5

-Ka mara kɛcogo ɲuman

masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

-kalan dakunw

dɔnnikɛminɛnw ni

Kalankɛminɛnw sɛgɛsɛgɛli

-Kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni

-Kalandegeli kalansenbolo

bolofaraw labɛnni nrsquou waleyali

-Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

115

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara se

Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama

Kalansen tɔgɔ degeli hukumu

Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw a bajuw nrsquoa gɛlɛyaw

Kalandegeli kuntilenna

Ka hakililaw danbew ani jɔsenw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na

Koɲεdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

KalanwDɔnni sira kan Jogow sira kan Fɛɛrɛw sira kan

-Ka jɔsenw ni bajuw dɔn

-Ka mara kɛcogo ɲuman

gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

-Ka fanga bolili cogoya dɔ

sɛgɛsɛgɛ

-Ka tilennenya waleya dɔ jira

-Ka faamuyalihakili sɔrɔ

-Ka sɛbɛnjira gεlεn kε

-Ka tilennenya jɔsenw bonya

-Ka mara kɛcogo jugu gɛlɛya dɔ

ɲɛnabɔ

-Ka mara kɛcogo ɲuman jɔsenw

sigisigicogoja dɔ labɛn

-Ka gɛlɛya dɔnnenw furaw dajira

Kuntaala lɛrɛ 2

116

Jamana kalanko minisiriso bulon baarakɛlaw tɔgɔw

Jamu ni tɔgɔ Jɔyɔrɔ Kalan Cɛ

muso

Ekuwe Abiyola Minisiribulon ɲɛmɔgɔba

Sekeretɛri Zenerali

Ciw ɲɛmɔgɔ

DAFUDAF

Minisiribulon ɲɛmɔgɔ

Mobilibolila

Batakiko ni sɛbɛn cilenw ɲɛmɔgɔ

Sekeretɛri kɛrɛnkɛrɛnnen

ENA Sereeyasɛbɛn brsquoa bolo Cɛ

Muso

Muso

Muso

Ekuwe Nɛsitɔri Lɛnpokow Ɛnsipɛkitɛri

zenerali

Kofi Gereguwari Seereyasɛbɛn

DeyɛsɛsiDESS brsquoa bolo ka

ɲɛsin baarakɛlaw ɲɛnabɔli

ma

Ekuwe Alimatu Tarikiw ni jamanakalan

karamɔgɔba

Ekuwe Kosiwa

Demisɛnnin fitininw

ladamuyɔrɔ ɲɛmɔgɔ

Kamara Tofa Mobiliboli yamaruyasɛbɛn brsquoa

bolo KategoriCat B

Jɛngi Hanri Iniwɛrisite kalanden

TɛsiThegravese ɲinina

Wala Hanriyɛti Mɔgɔlabɛn seereyasɛbɛn brsquoa

bolo

117

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalanni

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔdɔnnen kɔrɔ

sɛgɛsɛgɛli karamɔgɔ cɛman walima musoman

-bɛ ɲininkaliw kɛ kalandenw krsquou ka

faamuyaliw nrsquou ka dɔnniyaw sɛgɛsɛgɛ

hakililaw kalantaw kan

Kalanden cɛmanw musomanw

-bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman

sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ nin cogoya in dajira kalanden

cɛmanmusomanw na

ldquoDɔgɔkun fila(2) Minisirilajɛ tɛmɛnen

kɔ jamanakuntigi ka yamaruya kɔnɔ

kalanko Minisiri Ekuwe Hasani Izolaha

yrsquo a ka bulon baarakɛlaw tɔgɔ di

(gafedɛmɛnan lajɛ)

- Tɔgɔw sɛbɛn in bɔlen kɔ Minisiri ye

ɲɛfɔlibataki sɔrɔ ka bɔ

Minisiriɲɛmɔgɔso la krsquoa ɲini a fɛ a krsquoa

yɛrɛ ɲɛfɔrdquo

-Bɛ jaabi di walima ka kalandenw bila

ka jaabiw di faamuyaɲini ɲininkali

kɛlenw kan minnu kɛra kalandenw fɛ

-bɛ tɔgɔw sɛbɛn in koladɔn ani krsquo u jate-

minɛ

- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw kɛ

Kuluw lajɛlen

(Dantigɛliwaati)

Kulukɔnɔbaaraw

kalanKuluw ka baaraw

kɔmaseginni

-bɛ kalandenw tila kulu 5 walima 6 ye

- bɛ baara dilenw cikanw dajira

-ka tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ krsquoa jateminɛ

ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnmani kɛra kalanko

lajɔdako ani tilennenyako jɔyɔrɔw tilali

la baarakɛlaw ni ɲɔgɔn cɛ

-Ka minisiriɲɛmɔgɔ ka jiginna

sɛmɛntiya

-ka ɲɛnabɔli tɛmɛsira dɔw dajira

-u bɛ tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ kulu ni

kulu

-bɛ gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

-bɛ ɲɛnabɔlii tɛmɛsiraw dɔw dajira

Jɛkabaara

(dangɛliwaati kɔnɔ

o kɔfɛ kulu kelen-

kelen fɛ)

118

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

-bε kulubaaraw ka lakalili ɲɛnabɔ

-bɛ kalanden ka kunnafoni dilenw dafa

-bɛ cogoya damadɔ wɛrɛw di dɔɔnin-

dɔɔnin ka taa mara kɛcogo jugu kan

minnu tali kɛ ninnu na

- mara kɛcogo hadamadenya sira kan

- mara kɛcogo sɔrɔko kan

- mara kɛcogo politikiko kan

-fasodenw sendonni ldquoforobakowrdquo

ɲɛnabɔli la

-brsquou bila ka dɔnniya sɔrɔlen kuraw kuma

kolomaw latɔmɔ minnu bɛ tali kɛ ninnu

na

mara kɛcogo ɲuman ɲɛfɔli

mara kɛcogo ɲuman lahalaw nrsquoa

cogoyaw ɲɛfɔli

mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw

-bɛ kulubaaraw ka baara jaabiw jira

ninnu kan

mara kɛcogo jugu (balimalafisaya

hakɛlabato labatobaliya hadamadenw

nafa donbaliya da lahellip)

a dɔ la fɛn minnu bɛ se ka kɛ mara

kɛcogo jugu kɔlɔlɔw ye

- nrsquoolu de tun ye minisiri ye u tun bɛ

min kɛ krsquoo dajira

-bɛ ɲininkaliw jaabi mara kɛcogo jugu

sugua wɛrɛw kan

-brsquou sendon don dɔnniya sɔrɔlenw

kuma kolomaw latɔmɔni na

-jεkabaara (

kulubaw ani kulu

fitininw kɔnɔ)

Dɔnniya sɔrɔlenw

kiimɛniBakurubajateminɛ

Brsquou bila ka kalanyɔrɔ ka kɛnɛyako

komite mɔgɔw dajira (walima komite dɔ

walima baarakɛjɛkulu dɔ)

-brsquoa ɲini kalanden kelen-kelen fɛ u ka

ɲɔgɔn ka sugandili kun ɲɛfɔ

-bɛ kalanyɔrɔ ka komite mɔgɔw dajira

min tali kɛ kalanyɔrɔ kɔnɔnasariya

labɛnw na

Kelennabaara

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

-bɛ katimu dajira kalandenw na u ka

mara kɛcogo jugu suguyaw sɛbɛn a

kɔnɔ dɔɔnin-dɔɔnin ka taa U ye minnu

kɔlɔsi u sigiyɔrɔ la (du kɔnɔ

baaradegekalanso la kin kɔnɔ

kominiPerefɛkitiri marabolo ani

jamana kɔnɔ) u brsquoolu labɔ kalo saba

kuntaala kɔnɔ( cogoyaw tɔgɔw sɛbɛn u

kunw anrsquou kɔlɔlɔw) anrsquoolu yɛrɛw tun

bɛna minnu kɛ ka ɲɛsin cogoya

jateminɛnenlagosilen kelen-kelen ma

-bɛ baara dilen waleya

-krsquou jaabiw di kalo saba kɔfɛ

Kelennabaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

ladegeli

119

Kalanbolo wɛbu lajɛlenw Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi

Hakilila kɔrɔw

-http wwwuniversalisfrencyclopediedemocratie

-http aceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm

Masakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman

-http wwwcommecowas intsecfrprotocolesprotocole-additionnel-sur-la-Bonne-

gouvernance-et-la-democpdf

Demokarasi

(Daniyɛli Gazi ka masalabolo Politikiko dɔnniya karamɔgɔba don Pari 1Iniwɛrisite la

Panteyɔn-SɔribɔniPanteacuteon-Sorbonne)

Demokarasi ye politiki labɛn suguya dɔ ye min bɛ ɲɛfɔ ka kɔrɔ ni Abarahamu Lɛnkɔlini ka

hakilila ye nrsquoo ye laquoFasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ baara kɛ fasojama

ye raquo O cogo la politiki taabolo bɛɛ la laquo fasojama raquo ye fasodenw kafolen ye dugukolo dɔ kan

u bɛ mara min kan Demokarasi dɔnnen bɛ ni taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen min ye o ye fanga bɛ

boli minnu kan krsquoolu jate i nrsquoa fɔ fanga bolibagaw krsquou sendon kolatigɛli jɔnjɔnw labɛnni na ka

ɲɛsin dugu ka ɲɛnamaya sabatili ma O kosɔn an bɛ se krsquoa fɔ ko fasojama ye maramɔgɔ ye

(fanga bɛ boli min kan) nka sagotigiya fana bolo (o fanga kelen in tigi fana don) bawo a jatelen

don ko demokarasiw taabolow ye ka baara kɛ fasojama ka nafa kama

ɲininkali bɛ kɛ cogo di ani sira jumɛn fɛ fasojama sen bɛ don a yɛrɛ maraliko la o de ye ko

kolomayɔrɔ ye politikikow taabolo la demokarasi kɔnɔ

Krsquoa ta lawale la Gɛrɛkiw fɛ yen fo ka se sankɛmɛ 19 nan ma fanga kelen dɔrɔn de tun bɛ jate

demokarasi ye O bɛ wele bi demokarasi dirɛkiti O kɔnɔ hakilafalenw tun bɛ kɛ sariyaw kan

ka bɛn u kan wote senfɛ fasodenw fɛ sariyabulon kɔnɔ nrsquoo ye (EkilɛziyaEkklegravesia) ye

120

Fanga bolibaaw sugandili kalata senfɛ ka fanga kɛrɛnkɛrɛn mɔgɔ damadɔw ye kasɔrɔ a tun

ka kan ka dayɛlɛ bɛɛ ye o tun jatelen don i nrsquoa fɔ mɔgɔbasifanga taaboloTaalen ɲɛfɛ

bɛnkangɔfɛrɛnaman (nrsquoo ye laquo fasojama raquo ka mɔgɔ sugandilenw ka gɔfɛrɛnaman ye minnu

sigira wote fɛ) o nana lakodɔn i nrsquoa fɔ fanga kɛrɛnkɛrɛnnen ka tila krsquoa jate i nrsquoa fɔ demokarasi

suguya kelen min bɛ diɲɛ kɔnɔ Diɲɛ bilama fanga minnu bɛ sigi wote fɛ jama jɔyɔrɔfalaw ka

bɛnkan kɔnɔ a jatelen don krsquoolu bɛɛ ye demokarasifangaw ye ani fana krsquoa bɔ suwisijamana

kafo damadɔ la demokarasi bɛɛ jatelen don bi jama jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi ye

Demokarasi sigilen bɛ fanga sigibolow kan sariyasɛbɛnw waleyaliw seko ni dɔnko ani politiki

taabolow hakilila caman O hakililaw sigilen bɛ sariyaw kan ( ka da a kan u bɛ saratiw dantigɛ

minnu ka kan ka labato walima krsquou waleya ka se a dan na) U bɛ yamaruyalenya sɛmɛntiya

(ka da a kan u bɛ politikifanga sɛmɛntiya ka bonyaba da a kan Olu de tɔgɔ la politiki wulikajɔ

caman bɛ kɛ walasa ka politiki taabolo lakana walima ka yɛlɛma don a la Dɔnniya

lakodɔnnenba minnu bɛ tali kɛ hakɛko ni bakurubadɔnni kan olu sinsinnen brsquoo sariyalako

ninnu fanga sigiboloko ninnu nrsquoo hakililako ninnu tɛrɛmɛni nrsquou sankɔrɔtali kan Hakilijagabɔ

lakodɔnnenbaw bɛ demokarasi waleyalen jɔnjɔnw seko danw nrsquou dɛsɛkow jateminɛ ka

yɛlɛmasen suguya caman boloda u ye minnu brsquou kɛ demokarasi lakikaw ye Hadamadenya

dɔnniyakalanw hakilila min bɛ ta an fɛ gafe in kɔnɔ o trsquoa ɲini ka demokarasi jalaki walima krsquoa

lafasa a brsquoa ɲini de krsquoa lataamacogo fɛɛrɛw faamuya ani krsquou ɲɛfɔ Nin masala in kɔfɛ an bɛ bi

tile demokarasi lataamacogo fɛɛrɛw cogoyaw dɔw jateminɛ nka u bɛɛ tɛ O hakilila kɔnɔ

fanga bolisiraw brsquoa to ka demokarasi taabolo tiɲɛw nrsquoa hakilila sanga ɲɔgɔn ma u bɛ kɛ

sinsinnan ye o sɛgɛsɛgɛli kama O la faamuyalihakiliba bɛ se ka bɔ hadamadenya

dɔnniyakalanw ɲinini ninnu kɔnɔ nka u bɛ se fana ka mɔgɔ o mɔgɔ nrsquoi brsquoa fɛ ka demokarasi

taabolow ni demokarasi hakilila gɛrɛ ɲɔgɔn na krsquoo sɔn hakili la 6

6 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi

121

Kalanbolo 5 Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen

ani yiriwali

Ja(photo)

laquoWajibi don jamanaw ni jamakuluw kan ka ɲangata dalenw musow kan dantigɛ hakɛ la min

bɛ tɛmɛ ɲangilikɛlaw ɲangiliw dama kan A ɲɛni sirilen bɛ sariyabatojamanaya sabatili la ani

politiki ni hadamadenya taabolo ɲuman Nrsquoo tɛ bɛn kuntaala jan tɛ se ka sabati

Jamakulu minnu bɔra kɛlɛw la nrsquou bɛ krsquou yɛrɛ sɔrɔ sisan ɲangilibaliya brsquoolu jɔsen fanga

dɔgɔya ka ko jugu ni damakɛɲɛbaliya sɛmɛntiya A bɛ basigibaliya ni tɔɲɔni sinsin ani ka

musow labila kɛlɛ daminɛniko kura siranɲɛkow ɲɛ raquo

Elɛni Jɔnisɔni-Sirilifu (Muso fɔlɔ jamanakuntigiya la Liberiya ani Afiriki)

rdquoHakɛlabatoko faamuyali fɔɲɔgɔnkɔkow la jɔyɔrɔ ka bon walasa bɛn sabatili nrsquoa sinsinni

taabolow nafaw ka bonya kosɛbɛ waati kuntaala jan kɔnɔrdquo

Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba

122

Hakɛlabato Bɛn laɲini bolodalen

ani Yiriwali

1-Hakɛlabato taabolo

2- Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

ɲɛbila

Hakɛlabato bɛ faamu waati dɔ la i nrsquo a fɔ hakilila min bɛ musow kunkow dɔrɔn ɲɛnabɔ Gafe

minnu kumana hakɛlabato kan diɲɛ kɔnɔ a hakilila faamucogo jɛngɛnnen tɛrɛmɛnen brsquoo

caman kɔnɔ

Hakɛlabato ye hadamadenyako hakilila ye min bɛ danfaraw dantigɛ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ni

musoko la kuludɔgɔmanko nafasɛrɛko sihakɛko adw A bɛɛ bilaɲɔgɔnɲɛ don kuluw ni ɲɔgɔn

cɛ fanga sira kan Hakɛlabato laɲini ye hadamadenya sabatili nrsquoa yiriwali ye ka ɲɛsin bɛɛ

lajɛlen ma ani ka hadamadeya sew don da la anrsquoan kelen-kelen ka mɔgɔya jɔsenw bɛn

kuntaala jan sabatili kama

O bɔlen kɔ yen fɔɲɔgɔnkɔw nɔgɔyali kɔlɔsira san laban ninnu na o nrsquoa ta bɛɛ lakana ni bɛn

sabatili de ye haminankoba ye halibi Afiriki tilebinyanfan na Bɛn ɲɛsigili ni fɔkabɛn ani kɛlɛw

ɲɛnaboliko ɲuman jamana jɔliko kura bɛn sinsinni demokarasi sinsinni ani mara kɛcogo

ɲuman jamanaw kɔnɔ kɛlɛw tun bɛ minnu kɔnɔ olu ye bɛn ɲinibaga cɛmanw ni musomanw ka

baaraw kolomayɔrɔw ye

Hali ni fɛn caman bɛ laquo Hakɛlabato hakilila kɔnɔ ldquokɛlɛw mɔgɔ tɔɲɔnenbaw ye musow ni

denmisɛnw ye Bɛnko jɛkabaaraw ɲɛni sirilen don u ka sew la ka musow ni denmisɛn ninnu

sendon bɛn sabatili lardquoBɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma Sedeyawojamanaw

kɔnɔ (ƐRƐSIPEFEKORESPFECO) ka jateminɛ a ka baaradaminɛ baarasigi labɛnnisɛbɛn

Ja

123

kɔnɔ min kɛra Abijan san 2009 kɔnɔ ye musow sendonniba bɛn sinsinni ni fɔɲɔgɔnkɔw

ɲɛnabɔli taabolow la gɛlɛyada dajira

O nrsquoa ta bɛɛ ni muso kɛra bolokɔfɛmɔgɔ ye krsquoa jɔyɔrɔ dɔgɔya nrsquoa makoɲɛkow nrsquoa nafasɔrɔsira

kolomaw ma don da la a jɛlen don krsquoa tɛ se krsquoa jɔyɔrɔ fa kosɛbɛ sɔrɔko ni hadamadenya

yiriwali la O la sa sɔn kɛlen musow sendonniba nafa ma bɛn ni lakanako la

SedeyawoCEDEAO ka Cakɛda Hakɛlabato Yiriwali kama (SesedezeCCDG) ye bɛn ni

lakana jate krsquou kɛ a ka waleyalifɛɛrɛ taabolo jɔnjɔn ye O ŋaniya in bɛ taabolow ni jogow tali

sɛmɛntiya kosɛbɛ kalangafe in kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn sabatili ma a bɛ ldquoHAKƐLABATO bɛn ni

yiriwali gɛlɛyaw wulili kamardquo kalanbolo tali fana sɛmɛntiya

Nin kalanbolo in tilalen don masalakun bolofara fila ye

Hakɛlabato taabolo

Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw ni jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma bɛn ni yiriwali

sinsinni hukumu kɔnɔ

Masalakun bolofaraw

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara 2 Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalandegeli kuntilennaw

1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ

jate

3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

124

Kɔnɔkow

Hakilila kolomaw kɔrɔ

Hakɛlabato

Tubabukan na a bɛ fɔ hakɛlabato ma ldquo GenreZanri rdquo O ldquoGenreZanrirdquo fana bɔra Angilɛkan

ldquogender Zandɛri rdquo de la Sɛgɛsɛgɛli hukumu kɔnɔ laquo zanrigenre raquo nrsquoo ye hakɛlabato ye kɔrɔ

ye sira minnu bɛ cɛw ni musow cɛ sigidajama cɛla ani fana o sira ninnu sigira senkan cogo

min na hadamadenya siratigɛ la ani seko ni dɔnko Danfara dɔnnenw cɛw ni musow cɛ ni

yɛlɛma bɛ se ka don u la waati kɔnɔ olu bɛ se ka yɛlɛma seko ni dɔnko kelen kɔnɔ ani ka bɔ

jamakulu dɔ la ka taa dɔ wɛrɛ la

Cɛya ni musoya farikolo cogoya fɛ o ye fɛn ye i bɛ bange ni min ye nrsquoa tɛ yɛlɛma

dancogo kɔni sira fɛ

Cɛya ni musoya hadamadenya sira fɛ o ye hadamadenyajɛ ko dilannen ye min bɛ se

ka laɲɛ ni krsquoa lataa ɲɛ yɛlɛmayɛlɛmafɛn don waati ani yɔrɔ kɔnɔ

Hakɛlabato damakɛɲɛni o bɛ tali kɛ cɛ ni muso garijɛgɛ kɛɲɛni na jamana sɔrɔfɛnw ani

yiriwali tɔnɔw lasɔrɔli nrsquou kɔlɔsili la

Hakɛlabato tilennenya o ye ɲɛni ni tilennenya jogow ye ka ɲɛsin cɛ ni muso hakɛlabato

sabatili ma

Hakɛlabato kɛɲɛni damakɛɲɛni dafalen cɛw ni musow cɛ u damakɛɲɛni sendonni na

kalanko taabolo dakun bɛɛ la nin yɔrɔ la cɛ ni muso hakɛ damakɛɲɛni de ko don

Hakɛlabato fisamanciyadanfarali o ye tilenbaliya ye walima damakɛɲɛbaliya ye ka

ɲɛsin cɛ dɔ walima muso dɔ ma ka da hakɛlabato faamuyalikojuguhakili kan

Hakɛlabato faamuyalikojuguyahakiliw olu ye dankaniyaw ye daliluya tɛ minnu na u bɛ

kɛcogoyaw ni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw di cɛ walima muso ma U brsquoa ɲini ka cɛw ka se sɛmɛntiya

musow kan kasɔrɔ u ma jateminɛ kɛ jamakulu labɛncogo kan fo krsquoa jira ten krsquoo ye musow ni

cɛw dacogo yɛrɛ de ye

Fanga sɔrɔli senyɛrɛkɔrɔ fanga sendonni sugandili ni fɔkabɛn sew ani yɛrɛmara

taabolow sinsinnihellipJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sɛbɛnw bɛ

anpowɛrimɛntiempowerment ɲɛfɔ tuma dɔw ko musow ka waleyalifanga jiidili Senyɛrɛkɔrɔ o

fana yrsquoa fɔcogo dɔ ye

Hakɛlabato taabolo

laquo Hakɛlabato taabolo raquo brsquoa ɲini ka jateminɛ kɛ cɛw ni musow ka garijɛgɛ sɔrɔlenw na ani jɔyɔrɔ

minnu bolodara u ye hadamadenyakow la ani sira minnu brsquou ni ɲɔgɔn cɛ O ye ko kolomaw ye

125

minnu jɔyɔrɔ ka bon jamakulu yiriwali taabolow la ani politikikow porogaramuw ni diɲɛ

fangabondaw ni jamanaw ka porozew ka sirasɔrɔ la

Hakɛlabato sɛbɛkɔrɔ sirilen don mɔgɔw ani jamakuluw ka don o don sɔrɔ cogoyaw ni

hadamadenyako fan bɛɛ la ale min bɛ mɔgɔ kelen-kelen (cɛw ni musow) jɔyɔrɔ

kɛrɛnɛkɛrɛnnenw jira lsquorsquo FawoFAO ka fɔ la Hakɛlabato ni koɲɛɲinijateminɛ ani cikɛ koɲɛw

danni kunkan (san 2001)

Hakɛlabato taabolo tariki

San 50 nan kɛra yɔrɔw jɔli kura san ye ni diɲɛ wariko tɔnbaw (ƐfƐMIFMI BƐMUBM) ka

hakilila ye ani lakurayali hakilila O waati bɛnna kɛlɛban ma diɲɛ kɛɲɛkayanfan fɛ a kɛra

yɛrɛmahɔrɔnya ɲinini wulikajɔjɛkuluw sigili senkan waati fana ye ani 1945 baarakɛjɛkulu

sigira senkan ka ɲɛsin musow ka ɲɛnamaya sabatili ma

San 60 waatiw daminɛ bɛnna sariyako hakɛw ɲinini ma ani fana wulikajɔ cayara diɲɛ fan bɛɛ

dakun caman na

Hadamadenya latɛmɛko ɲuman taabolo

Ka taabolo kuraw ta ka musow kɛ yiriwali kɛbaaw ye

Musow dorogoli yiriwali baaraw la FƐDIFED ani

FƐDIFED (muso ni yiriwali) warisɔrɔbaaraw bɛ layiriwa

Musow dorogoli yiriwali baaraw la jaabiw (IyɛfudeIFD) danfaraw bɛ cɛw ni musow cɛ

yiriwaliko sira kan O kosɔn dɛmɛ fanga ka kan sinsin ka ɲɛsin musow ma anrsquou ka

faamulicogow

Musow ni yiriwali jaabiw (FɛdiFED) fɛɛrɛw tigɛli ka ɲɛsin musow mako kɛrɛnkɛrɛnnenw

ɲɛnabɔli ma dakun bɛɛ lajɛlen na ka o porozew kunsin waleyaw ɲɛnabɔli ma minnu

nafasɔrɔbagaw ye musow de ye

Musow sera u yɛrɛ kɔrɔ ko caman na nka ko jugu wɛrɛw sera u ma minnu sababu bɔra cɛw

ka baaratiɲɛ na

laquoHakɛlabatoraquo taabolo nrsquoo kɔrɔ ye sɛgɛsɛgɛli ni jateli ye hadamadenya sira bɛɛ lajɛlen kan

musow ni cɛw cɛ o jɔyɔrɔ ka bon kosɛbɛ kelenya kuntilennaw sabatili la ka kɛɲɛ ni

hadamadenw ka hakɛw ye ani fɛɛrɛw laɲɛniko ɲuman sinsinni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan

ma

126

San 90 waatiw la yiriwali kuntaala jan min laɲini tun ye ka yiriwali sababuw bɛrɛbɛn ɲɔgɔn

ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔfɛnw hadamadenyako sɔrɔko ani seko ni dɔnko o sinsinna yiriwali

kɛbaga cɛman ni musomanw sendonni sabatili kan yiriwali baaraw la ani cɛw ni musow

damakɛɲɛni o baaraw la

San 1995 Pekɛn lajɛ musow jɔyɔrɔ sariyasigi kan ye kunnafoniw di hakɛlabato taabolo ni

yiriwali kan (ZeyedeGED) O kun tun ye ka fura sɔrɔ cɛ ni muso mako kɛrɛnkɛrɛnnenw na ka

ɲɛsin musow ka senyɛrɛkɔrɔ sabatili ma ani ka tali kɛ dukɔnɔna ni hadamadenya

fisamanciyaw la

Hakɛlabato taabolo ani yiriwali (ZeyedeGED) ye danfaraw taabolo kura ye minnu bɛ cɛw ni

musow cɛ ani cɛmanninw ni musomanninw

Talikɛɲɔgɔnnaya mɛnisitirimingi (mainstreaming)

Cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ka talikɛɲɔgɔnna walima fɔcogo wɛrɛ la donɲɔgɔnna taabolo kɛɲɛni

u damakɛɲɛni sabatili kama fɛɛrɛ ɲumanw ye

A bɛ hakililajigin kɛ tuma bɛɛ ka ɲɛsin damakɛɲɛni sinsinni ma musow ni cɛw cɛ politikikow la

ani fɛɛrɛw ni baaraw yiriwali kama Talikɛɲɔgɔnna min bɛ cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn

cɛ kɔrɔ tɛ krsquoa fɔ dɔrɔn ka tigɛ a kan ko musow sen bɛ don yiriwaliporogaramu dɔ labɛnnen na u

ye ka bila A laɲini ye fana ka hakililatigɛ di min brsquoa jira ko cɛ fara muso kan ninnu bɛɛ de brsquou

bolo di ɲɔgɔn ma ka laɲiniw pereperelatigɛ krsquou waleyali boloda walasa yiriwali ka musow ni

cɛw haminanko gɛlɛnw nrsquou makow don jatew la

Jɔyɔrɔw ni hadamadenya cɛsiraw tilatilali jamakulu kɔnɔ

Hakɛlabato jɔyɔrɔw

Sɔrɔko la Bangeko la Sigida mɔgɔw fanfɛ

nafolomafɛnw ni baaraw sira

kan kalan kalalisamarakala

-nimaya ni seko ni dɔnko sira

kan

-ka denw bange

-ɲɛnajɛw

-Kalan ni baaradegekalan

- hadamadenya baaraw nrsquoa

cakɛdaw labɛnni jama fɛ

- sigidaw politiki baaraw

- sendonni hadamadenya

sabatilijɛkuluw la

- hadamadenkow ɲɛnabɔli

- sigidalamɔgɔw ka koɲɛnabɔhellip

127

- Lafaamuyali Hakililasɔn (hakɛlabato taabolo) ko dɔ tɛ se ka yɛlɛma fo ni politikimɔgɔ minnu

yrsquoa sigi senkan olu krsquoa don bala koɲuman O ko kelen in kunkan min don ka fɛɛrɛ tigɛ ka

yɛlɛma sira don seko ni dɔnko jɔyɔrɔfako hakilijagabɔcogo taabolow kɔrɔ kumalasurunya la

ka yɛlɛma don misali ladegetaw la O brsquoa jira ko ko in ka kan ka lajɛ kɔsɛbɛ seko ni dɔnko sira

fɛ ni fɛɛrɛ sugandilenw ye cɛ ni muso cɛsirilenw fɛ yɔrɔ bɛɛ nrsquoa ta ka kɛɲɛ ni sigidaw

kɛcogoya kɛrɛkɛrɛnnenw ye

rdquoHadamadenya siraw cɛya ni musoya kow kan ani jɔyɔrɔ minnu dira musow ni cɛw ma ( ani du

ma) olu caman sirilen bɛ sɔrɔ labɛndaw jamana fanga suguya anrsquoa ka hadamadenyakow

kuntilennaw na diinɛko ani seko ni dɔnko O sira ninnu fana bɛ se ka yɛlɛma Misali la

jamana bɛ se ka cɛw ni musow damakɛɲɛbaliya kɛ fanga sigibolo ye krsquoa lakolokolo ni sariyaw

ye ani taabolow minnu bɛ boli furuko kan furusa bangebagaw jɔyɔrɔ denw lamarali tigiya

ani hadamadenya dɛmɛnisira taabolowrdquo1

-Hakɛlabato sabatili minɛnw

Diɲɛ lajɛbaw krsquoa ta Mɛkisiko la ka se Bezingi

1 Masan Dalemeyida ka bɔ laquoHakɛlabato waleyali kɔnɔ ka hakɛlabato hakilila faamuyaraquo

san 2007 Awirilikalo [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san

20120615httpwwwgenreenactionnetspipphparticle5514

128

Diɲɛ lajɛbaw musow kan (Sun InifɛmuUNIFEM ka sira minɛ ka taa Bezingi)

A bɔra A A bɔra laquoSɛnɛgali Hakɛlabato ni Ladamu kɔnɔ ɔrizɛnisiORGENS sɛbɛnko filanan san 2008raquo

-Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ lakana sabatili ma o ka

bɛnkanw Afiriki tilebinyanfan jamanaw kɔnɔ

Bɛnkan 1325 musow kan bɛn ani lakana

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara ka ɲɛsin lakana sabatili ma o ka bɛnkan 1325

tara tɔndenw bɛɛ ka yamaruya kɔnɔ san 2000 O ye sariya ni politiki taabolo kɔrɔmaba ye min

bɛ musow sendonni nafa ani hakɛlabato taabolo matarafali lakodɔn bɛn ɲɛnabɔliw la

hadamaden lahinɛni bolodaliko bɛn sabatili wulikajɔw bɛn sinsinni ani mara kɛcogo fɔɲɔgɔnkɔ

kɔfɛ

Mɛkisiko san 1975

AyiyɛfuAIF kɛnɛ kan

Diɲɛ lajɛba fɔlɔ musow

kunkankow kan san 1975 ka ta

zuwɛnkalo tilen 15 krsquoa ta bila

zuluyekalo tile 2

1975

1976

Masalakun jɔnjɔnw

kelenya yiriwali

Muso tɔgɔlasan diɲɛ kɔnɔ

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka

tɔnba ka santanbaara ka ɲɛsin muso

ma

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Kopenagi san 1980

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Nayirobi san 1985 lajɛba

Musow tɔgɔlasantanbaara

kuncɛli Fɛɛrɛw tigɛli

Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba

Bezingi san 1995

Diɲɛ lajɛba waleyali kan bɛnkan tali

jɔyɔrɔ kan krsquoa ta san 1995

sɛtanburukalo tile 4 ka se a tile 15 ma

129

Bɛnkan 1325 tilalen don waleyalidakun jɔnjɔn 4 ye

1 Musow sendonni kolatigɛli dakun bɛɛ lajɛlen na i nrsquoa fɔ

fanga sigibolow jamanaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani diɲɛ kɔnɔ

fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔlɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw

bɛnko fɔkabɛnw

basigi sabatiliwalew ka kɛ sɔrɔdasimusow ye polisimusow ani siwilimusow krsquou

sendon jamana basigiliwalew la

ka kɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba sekeretɛri zenerali ka ciden

kɛrɛnkɛrɛnnenw ye

2 Musow ni musomanninw lakanani krsquo u kisi cɛnimusoya ɲangataw ma ani ko jugu minnu

bɛ hakɛlabatoko kunkan i nrsquo a fɔ

koɲɛnabɔta teliw ka ɲɛsin hadamaden lahinɛni ma i nrsquo a fɔ kunkalifadenw dagayɔrɔ

kɔnɔ

ni bɛn sabatili wulikajɔ baara kɛbagaw kalanni ye musow ni npogotigiw ka hakɛ la anrsquou

lakanani kɛcogo ɲuman sanni u ka na kɛlɛdaw la

3 Ko jugu ɲɛsinnenw musow ma ɲɛsigili ni musow ka hakɛw sabatili ye sɔnni sariyaw

ma ani sariyaw waleyali sen brsquoo la

kɛlɛ ko jugubaw kɛbagaw silatunukɛlɛ wulibagaw ani hadamadenya danbetiɲɛ ko

juguw kɛbagaw ani dankariliw diɲɛ sariyaw wɛrɛw la nɔminɛni

kunkalifadenw dagayɔrɔ bonyali krsquoa dɔn siwiliw ka yɔrɔ ye ani hadamadenw lahinɛyɔrɔ

cɛnimusoya kojugukɛw senbɔli nɔminɛbaliya bɛnkanw na bawo u bɛ se ka jate i nrsquoa fɔ

hadamadenya danbetiɲɛ ko juguw kɛlɛ ko jugubaw walima silatunukɛlɛ

muso ka hakɛw sinsinni ka kɛɲɛ ni jamana ka sariyako ye

Waleyaw dɛmɛni minnu tara musow fɛ ka ɲɛsin bɛn sabatili ma ani fɔɲɔgɔnkɔw

dalasali tɛmɛsiraw u ka sigida la

4 Hakɛlabato taabolo donni bɛn sabatiliwulikajɔw tɛmɛsiraw kɔnɔ i nrsquo a fɔ

kɛrɛnkɛrɛnnenya la

ka laadibagaw sigi hakɛlabatoko la jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ka bɛn

sabatili wulikajɔ bɛɛ kɔnɔ

ka jateminɛ kɛ ka ɲɛsin musow ni musomanninw mako kɛrɛnɛkɛnɛnnenw ma politikow

labɛnni

nrsquo u waleyali senfɛ dakun bɛɛ lajɛlen na

ka musojɛkuluw ka laɲini bolodalenw dɛmɛw ni dɔnniyaw don politikiw ni

porogaramuw kɔnɔ u labɛntɔ

130

Bɛnkansɛbɛn 1820 ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛw ma kɛlɛw kɔnɔ

Bɛnkan 1820 ( san 2008 ) bɛ kɛlɛ kɔnɔ cɛnimusoya kojugukɛw jate i nrsquoa fɔ bɛn ni lakanako

haminankow diɲɛ kɔnɔ Bɛnkan in brsquoa ɲini

maramafɛn tabaga cɛmanmusoman fɛ u ka cɛnimusoya kojugukɛw dabila ka ɲɛsin

siwiliw ma u brsquoo minnu kɛ fɛɛrɛw ye walasa krsquou ka laɲiniw sabati

kɛlɛ kɛbaga bɛɛ ka ɲangilibaliya kɛlɛ ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛlaw ma ani ka

siwiliw ka lakana sabati

jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ni bɛn sabatili wulikajɔ kɛbagaw fɛ u ka cɛni-

musoya kojugukɛw ɲɛsigili fɛɛrɛw labɛn ani ka ɲangiliw boloda ka ɲɛsin ko jugu in

kɛbagaw ma

- Bɛnkanw

Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ (SedɛfuCDEF)

Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakɛw kan min ɲɛsinnen bɛ musow

ka hakɛw ma bɛnkan

Maputo bɛnkan

- Sedeyawo ka baara bolodafɛɛrɛ ka ɲɛsin jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara

lakana kama ka bɛnkan 1325 ni 1828 waleyali ma Afiriki tilebinyafanjamanaw kɔnɔ

- Jamanafɛɛrɛw ka ɲɛsin hakɛlabato tilennenya ni damakɛɲɛni sabatili ma

KALANBOLO BAARA BOLODALI

Masalakun bolofara Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalan degeli kuntilennaw

1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ

jate

3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

131

Kuntaala Lɛri 14

MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Filimuw

-Jaw

-Gafew ni sɛbɛnw lajɛlenw ani masalabolo suguya caman

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la

(TISETICE)

Kalanbolo baara bolodali

Kalansenbolo

bolofara

Koɲɛdɔnw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka hakɛlabato hakililaw nrsquo

a taabolo ɲɛfɔ

-Hakilila minnu sirilen don

hakɛlabato hakililaw la

hakɛlabato damakɛɲɛni

hakɛlabato

tilennenyahakɛlabato kɛɲɛni

- hakɛlabato taabolo

Sɛbɛnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na ani

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan)

-Kulubaara

- sɛbɛnɲiniw (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na animinnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-hakililaɲini

-sɛgɛsɛgɛli

-hakililafalen

Lɛrɛ 2

2 Ka hakɛlabato taabolo

bajuw faamuya kosɛbɛ

Jɔsen sirilenw hakɛlabato

taabolo la

Lɛrɛ 2

3 Ka gɛlɛyaw ni cɛsiriko

minnu sirilen bɛ

hakɛlabato taabolo la

lakodɔn

gɛlɛya ni cɛsiriko minnu sirilen

bɛ hakɛlabato taabolo

waleyali la

Lɛrɛ 2

4

Ka hakɛlabato taabolo

sinsinni waleyaw labɛn

Waleyawhakɛlabato taabolo

sabatiliwalew senyɛrɛkɔrɔ

anpowɛrimɛntiempowerment

(muso sendonni kosɛbɛ

yiriwali baaraw la ani

kolatigɛliw tali) lakana ni

yiriwali kuntaala jan ko jugu

hakɛlabato na

Lɛrɛ 2

132

5

Ka hakɛlabato taabolo

masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

Dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

- kalanbaarasɛbɛnw labɛnni

- kalansenbolo bolofaraw

kalandegeli labɛnni nrsquou

waleyali

-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

-kolabɛnɲɛɲinibaara

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo

Masalakun bolofara se

Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato jamakulu kɔnɔ

Kalandegeli kuntilennaw

Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu

koɲɛdɔn minnu ka kan ka layiriwa

KOɲƐDƆNW

Kalanwdɔnniyawdɔnni sira

kan

Jogow mɔgɔyasira dɔnniya

sira kan

fɛɛrɛw baaraɲɛdɔn sira kan

133

-ka hakɛlabato ni cɛ ni muso

dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na

- ka hakɛlabato taabolo

hakilila jiidili ɲɛfɔ

-ka hakɛlabato tilennenya nrsquoa

damakɛɲɛni jɔsenw labato

Ka ɲinini kɛcogo dɔ waleya

hakɛlabato taabolo hakililaw

kan

Kuntaala Lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

-Sedeyawo ka misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-sɛbɛn suguya caman

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la

(TISETICE)

Kalanbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ Kalanden cɛmanw

cɛmanmusoman musomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw kɔlɔsili

bɛ kalanden cɛman ni musoman

ka dɔnta ni kɛta hakɛ nrsquoa ka seko

ni dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin

hakilila kalantaw ma

- bɛ ɲininkaliw jaabi - jaabi ɲuman sugan-

dili

-kelennabaara

Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ cogoya dɔ jira ka kɛɲɛ ni - bɛ baara kɛ Kulubaara

134

hakɛlabato gɛlɛya dɔ ye Misali la

cɛw ni musow ka tile baara kɛtaw

sangali ɲɔgɔn ma

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ u ka sɛbɛn dɔ kɛ

baaraw bɛ minnu kɔnɔU bɛ

baaraw sugandi krsquou kun ɲɛfɔ

minnu ye cɛbaaraw ye ani minnu

ye muso dɔrɔn ka baaraw ye

kulukɔnɔbaaraw kalan

ani sɛgɛsɛgɛli

-bɛ kulu ka baaraw kɛlenw laseli

labɛn

-bɛ kalanden cɛman ni

musomanw ka kunnafoni dafa

-brsquoi sinsin nin kɔnɔko ninnu kan

cɛ ni muso farikolo cogoya sira

kan cɛya ni musoya

hadamadenya hakɛlabato

damakɛɲɛni hakɛlabato

tilennenya hakɛlabato kɛɲɛni

hakɛlabato fisamanciya nrsquoa

danfarali hakɛlabato

faamuyalikojuguyahakili

hakɛlabato taabolo tariki

hadamadenya latigɛko ɲuman

hakɛlabato musow dorogoli

yiriwali la hakɛlabato taabolo

Talikɛɲɔgɔnna

senyɛrɛkɔrɔlafaamuyalilasɔnni

(hakɛlabato taabolo) Jɔyɔrɔw tilali

ani hadamadenya siraw jamakulu

kɔnɔ

-bɛ kuluw ka baara kɛlenw

jaabiw dajira

-jaabiw fɛsɛfɛsɛli kulu

bɛɛ fɛ

Kuma kolomaw latɔmɔni

walima hakilila nafamaw

-brsquo u bila ka kunnafoniw kuma

kolomaw latɔmɔ

-bɛ Kuma kolomaw latɔmɔni

labɛn ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in

ye

-hakilila kolomaw ɲɛfɔli

-jaabiw kafoli

dantigɛliwaati la

walasa ka kunnafoni

sɔrɔlenw basigi

135

-hakɛlabato taabolo tariki

kiimɛni

bakurubajateminɛ

-bɛ kalanden cɛmanw ni

musomanw bila baara la hakilila

caman kan ani krsquo a ɲini u fɛ u ka

dɔw sugandi minnu ɲɛsinnen don

hakɛlabato ani walima cɛya ni

musoya ma

-brsquo u bila ka dɛmɛnan dɔ labɛn

hakɛlabato sabatili kan (ganseli

nataliye walima masalabolo dɔ)

-bɛ ɲininkaliw jaabi

-bɛ dɛmɛnan dɔ labɛn

-kelennabaara

-fililatilen

latɛmɛnidɔnniya sɔrɔlen

waleyali

brsquo a ɲini kalanden cɛmanw nrsquo a

musomanw fɛ u ka don baaraw

tilatilali labɛnnen kura dajira ka

ɲɛsin hakɛlabato ma

- brsquo a ɲini kalanden cɛmanw ni

musomanw fɛ u ka gɔfɛrɛnaman

dɔ labɛn minisiri 25 bɛ min kɔnɔ u

ka janto kɛ hakɛlabatoko la

-bɛ don baaraw tilatilali labɛnni

kura kɛ kalanso kɔnɔ

-bɛ gɔfɛrɛnaman dɔ labɛn ka

kɛɲɛ ni karamɔgɔ cɛman ni

musoman cikan ye

-kelennabaara

-baara kɛlen sɛbɛnni

-ladegeli

-ɲɔgɔlɔnbɔ

Masalakun bolofara filanan (2) Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn yiriwali sabatili ma

Kalandegeli kuntilenna

1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye

2-Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo

jateli ma

4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

136

Kɔnɔkow

Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli

Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli ye waleya bolodalen fɛn o fɛn tara ka ɲɛsin musow ni cɛw ma krsquoolu

nɔw kiimɛ i nrsquoa a fɔ sariyataliko sira kan poiltikiko ani porogaramukow u kɛra cakɛda o cakɛda

la ani dakun o dakun O ye baaraminɛn dɔ ye min bɛ gɛlɛyaw dantigɛ ka kunnafoniw

sɛgɛsɛgɛ ani ka fɛɛrɛw labɛn dakun ni dakun walasa ka musow ni cɛw jɔyɔrɔ nrsquou sendonni jiidi

yɔrɔ bɛɛ la

O ye fɛɛrɛ ye ka ɲɛsin musow ni cɛw ka haminankow nrsquo u ka dɔnniyaw donni ma politikikow ni

porogaramuw labɛnni na anrsquou waleyali nrsquou kɔlɔsili ani kiimɛni dakun bɛɛ walasa musow ni

cɛw ka nafaw bɛ damakɛɲɛ ani damakɛɲɛbaliya kana se ka banban

Jɔn bɛ mun kɛ mun bɛ jɔn bolo jɔn mako bɛ mun na fɛɛrɛw ni taabolow jumɛnw bɛ se krsquoa to

ni danfara bɛ dɔgɔya cɛw ni musow cɛ makoɲɛfɛnko la ani laɲiniko adw olu ka kan ka dajira

ani krsquou sɛgɛsɛgɛ walasa ka cogoya ninnu bɛɛ lajɛlen ɲɛfɔ katimu dɔ kɔnɔO bɛ se krsquoa to dɛsɛw

ka lakodɔn (Fɛn minnu tɛ yen) ani danfaraw (min tɛ labɔli kɛ)

Hakɛlabato jateliko ɲuman porogaramu bɛɛ daminɛko ɲuman jɔnjɔn ye hakɛlabatoko

sɛgɛsɛgɛliba ye Poroze dakun kelen-kelen bɛɛ la hakɛlabato taabolo brsquo a ɲini i ka ɲininkali

jɔnjɔn dɔw kɛ i yɛrɛ la

-Jɔn bɛ mun kɛ

-Anrsquoo bɛ kɛ ni sɔrɔfɛn jumɛnw ye

-Jɔn brsquou tɔnɔw sɔrɔ

-Cɛw ni musow ka makow nrsquo u ka nafaw ye jumɛnw ye ani munna

-Jɔn bɛ sɔrɔfɛnw ni tɔnɔw ɲɛnabɔ

-Yɛlɛma ɲininenw ye waleya kɛbaga jɔnw fɛko ye

-Jɔnw ye ɲɛtaa balibagaw ye

Bɛnko ni yiriwaliko gɛlɛyaw hakɛlabato siratigɛ la

Oni ONU ka jate la hakɛlabato hakilila bɛ tali kɛ jɔyɔrɔw ni hadamadenyasiraw kan cɛw ni

musow cɛ cɛmanninw ni musomanninw cɛ minnu tɛ kelen ye O jɔyɔrɔw ye

137

hadamadenyasiraw ka ko labɛnnenw ye ani seko ni dɔnkow sɔrɔkow ani politikikow Mɔgɔw

ka laɲiniw ani ko minnu diyagoyalen bɛ u kan sigi la olu bɛ se ka laban ka kɛ

maramafɛnnakɛlɛw wulili sababu ye kuluw ni ɲɔgɔn cɛ

Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn (FasiFAS) ka ɲinini jirala san 2009 laquohakɛlabato ni ko juguw

kɛli kan musow la kɛlɛdaw kɔnɔ raquo Cɛzi LENOWA la (Jalatigibakalanso) Sɛnɛgalijamana

kɔnɔ O ɲinini in yrsquoa jira ko kalan kɛlenw kɔfɛ ani sariyasɛbɛn labɛnnenw diɲɛ kɔnɔ hakɛlabato

jateli sira kan bɛn sabatili wulikajɔw koɲɛnabɔliw la (OyɛmupeOMP) halibi musow jɔyɔrɔw ka

dɔgɔ o baaraw la sedeyawojamanaw kɔnɔ

Sariyasɛbɛnw labɛnni dɔrɔn tɛ se ka hakɛlabato jateli sabati fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquo u dalasali

baaraw la Jogo yɛlɛmani bɛna kɛ ni mɔgɔw kalanni ye o min bɛ kɛ lafaamuyali kan

kunnafonidi ani ladamuni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw U bɛ tali kɛ

Tɔɲɔniwalew (kɛrɛfɛdɛn kɛɲɛnibaliyaadw) laquo I trsquoa dɔn ko tɔɲɔni ka jugu fo nrsquoa sera i

yɛrɛ ma raquo O hakilila fɔra an ye Piyɛri Nikola fɛ ka bɔ a ka gafe kɔnɔ min bɛ wele

laquo Hadamadenya siraw raquo

Kojugukɛw (ko jugu minnu ye hakɛlabatobaliyaw ye kɛlɛw kɔnɔ damatɛmɛwalew kɛli

denmisɛnninw na anrsquou ɲangatali cɛnimusoya sira kan adw) Ko jugu ye forobakuma

ye min bɛ kɛlɛtigɛsɔn jira ani bɛnbaliya sabalibaliya kɛlɛ jugu fɔcogo wɛrɛ la

baganmadegun don min bɛ na ni dimi ni tɔɔrɔ ye laquo Ko jugu min bɛ tali kɛ hakɛlabato

kan o ɲɛsinnen bɛ cɛw ni musow ma nka a ka ca a la digi bɛ kɛ musow de la A bɛ

sɔrɔ damakɛɲɛbaliyaw fɛ cɛw ni musow cɛ fanga sira kan Ko jugu bɛ ɲɛsin muso ma

ka da a ka musoya yɔrɔ kan walima ko jugu bɛ da musow kan min damatɛmɛnen bɛ

kojugu ka tɛmɛ u ka kɛlen kan Nrsquoan ko an brsquoa bɛɛ fɔ o ko juguw ye binkanniw ka

ɲɛsin farikolo ma cɛnimusoya ani hakili Ko jugu minnu bɛ kɛ musow la o dɔw fana bɛ

kɛ jamana fɛ walima jamana brsquoi ɲɛtugu u kan raquo [Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba

bolofara ka ɲɛsin diɲɛ kɔnɔ mɔgɔw ma (UNFP) Hakɛlabato masalakun

labɛnjɛkulukulu]

FasiFAS ka ɲinini hakɛlabato ni ko juguw kɛli kan musow la kɛlɛdaw la kɛra sababu ye

Krsquoa jira ko kɛlɛ bɛ se ka yɛlɛma don cogo min na mɔgɔw cɛsiraw la o cogo kelen na a

bɛ se ka na ni cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw fana cɛw ni musow cɛ ani musomanninw ni

cɛmanninw cɛ

Ka faamuyali ɲuman di sɔrɔdasiw ma bɛnko kan u krsquoa dɔn krsquoa fɔ u ka waleyaw kɔlɔlɔw

bɛ se ka se cɛw musow musomanninw ani cɛmanninw ma

Ka hakililafalen kɛ cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw kɔlɔlɔw kan anrsquou labɛnw

138

Ka janto kɛ seko ni dɔnko la o la sa mɔgɔ minnu sen bɛ don bɛn sabatili wulikajɔ

ɲɛnabɔliw la olu ka kan krsquoa dɔn u ka baara bɛ kɛ hukumu min kɔnɔ seko ni dɔnko

siratigɛ la bawo cɛ ni muso cɛ gɛlɛyaw ni seko ni dɔnko sirilen don ɲɔgɔn na kosɛbɛ

Laadalako cɛjuguw (Misali la musow ka nɛgɛkɔrɔsigi ɲɛsinnen bɛ musomanninw ma

minnu si ma se lakɔliladon ye walima nrsquou bɛ kalanso fitinin na)

Jamanaw ka bɛnkansariyaw bɛrɛbɛnbaliya diɲɛ taw ma anrsquou waleyalibaliya olu tɛ se

krsquoa to jamanaw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa a ɲɛma kojugukɛko kunkan O brsquoa to ni cɛnimusoya

kojugukɛw ani dantɛmɛwale wɛrɛw bɛ sinsin musow de ye o kow mɔgɔ tɔɲɔnen fɔlɔw

ye (denmisɛnw aniwalima balikuw) ani ɲangiliw kɛɲɛni tiɲɛni hakɛ ma ko jugu ninnu

kɛbagaw kama

hakɛlabatoko jateminɛni politikikow ni waleyalikow kɔnɔ forobapolitikikow ɲɛfɔli nrsquou

waleyali damakɛɲɛnenw koɲuman politiki min bɛ hakɛlabatoko don ba la o ye jɔsenw

faralen ye ɲɔgɔn kan minnu bɛ danfaraliw ni damakɛɲɛbaliya balicogo sigi senkan

minnu sababu bɔra hadamadenya ni seko ni dɔnko danfaraw labɛnnenw na cɛw ni

musow cɛ

Waleya ni jogo sirilenw hakɛlabato la minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali sabatili ma

Politiki min bɛ janto kɛ hakɛlabatoko la o brsquoa ɲini ka furaw sɔrɔ hadamadenya

damakɛɲɛbaliya wale kɔrɔlenw na olu minnu bɛ hakɛlabatow bilaɲɔgɔnɲɛ ju la Olu bɛ

musow ka sekow yiriwali dan sira la o cogoya kelen na balanw don musow ka

hadamadenya hakɛ bajuw waleyali la A bɛ fɔ ko politiki bɛ janto kɛ hakɛlabato na nrsquoo

yrsquoa sɔrɔ a bɛ yiriwaliporoze labɛncogo dantigɛ ka sɔrɔta laɲininenw pereperelatigɛ -

kunw ni fɛɛrɛw dantigɛli ani kɔlɔsili jateminɛnanw bakurubafɔ la poroze taabolo bɛɛ

lajɛlen

Musomannin ni cɛmannin ladamuni sɛmɛntiyalen don kalan taabolo fɛ min bɛ janto kɛ

hakɛlabato dakun bɛɛ la a bɛ janto kɛ kalanko taabolow ni kalansen bolodalenw na

ani kalanso koɲɛw ɲɛnabɔli O ye ka baara kɛbaga cɛman ni musoman ani kalanyɔrɔw

sigiyɔrɔw dantigɛ O bɛ kɛ baara kɛbaga cɛman ni musoman ani baara kɛbaga suguya

cɛman ni musoman ka waleya kunsinnenw waleyali kama ka se ka kalanso ɲɛnamaw

bila o la u ka bolokan Ka janto kɛ hakɛlabato la kalandegeli hukumuw kɔnɔ o bɛ se

ka taabolow ni jogow sinsin minnu ka ɲi tilenneya ni damakɛɲɛni ma

- Kalan ɲɛnamaya kuntaala kɔnɔ

- Hadamadenya ni seko ni dɔnko waleya minnu bɛ janto kɛ musow ni cɛw ka nafa suguya

dafaralenw na

139

- Musow ni cɛw sendonni damakɛɲɛnen yiriwali taabolo la

Lakana ni bɛn gɛlɛyaw sedeyawojamajanaw kɔnɔ

Kow cayali sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ yɛlɛma don kosɛbɛ cɛsirikow la ka ɲɛsin bɛn ni

yiriwali gɛlɛya ma Olu cɛsirikow la an da bɛ se ninnu ma

Kalata minnu bɛ na ni fɔɲɔgɔnkɔw ye sirabilako jugu ani politiki gɛlɛyabaw jujɔn

Demokarasi sigili nrsquoa sinsinni gɛlɛyaw

Jama ka wulikajɔkɛlɛw ani hakililalafasa dantɛmɛ wulikajɔ kunbɔliw

Hadamaden cayaliba ani jamanaden fanba ye denmisɛn ye ((denmisɛn minnu si tɛ san

20 bɔ olu ka ca ni mɔgɔ 50 ye kɛmɛ o kɛmɛ la Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ)

Kalan baaradegekalan ani baara lasɔrɔli gɛlɛyaw

Kalanden minnu mana tila kalan na dɔnniya minnu brsquoolu la ani jamanadenw mako bɛ

baara minnu kɛbagaw la olu tɛ ɲɔgɔn ta Bɛn sabatili ni donɲɔgɔnna ani tilennenyako

ni damakɛɲɛniko jateli mako ma jɔ olu fɛɛrɛw tali la

Faantanya hakɛ damatɛmɛnen don Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi duuru bɛ faantanya

jukɔrɔ (50) Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi wɔɔrɔ ni kɔ bɛ balo kasɔrɔ dolariwari dɔrɔmɛ 1

trsquoa bolo (60)

Mɔgɔw ka sigiyɔrɔyɛlɛma balakacaya minnu sababu ye politiki ni sɔrɔdasikɛlɛw ye

Mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka taama u sago la sedeyawojamanaw kɔnɔ o kɛra sababu ye ka

banaw jɛnsɛn ani mɔgɔ dogokafeere ani jagofɛn kɔnnen jago jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Maramafɛn misɛnw ka munumunu jamanaw kɔnɔ

Forobapolitikiw ɲɛbaliya

Siyakokɛlɛw

Kunmayɛlɛmafuraw (dɔrɔguw) yuruguyurugufeere

Maramafɛnnakɛlɛw dagali

Waleya fɛn o fɛn ɲɛsinnen bɛ nin cɛsiriko ninnu ɲɛnabɔli ma wajibi don cogoyasɛgɛsɛgɛ ka kɛ

walasa ka hakɛlabato taabolo don u kɔnɔ

KALANBOLO BAARA BOLODALI

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn yiriwali sabatili ma

140

Kalandegeli kuntilenna

1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye

2- Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo

jateli ma

4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma

Kuntaala Lɛrɛ 12

MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw

-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

-Sedeyawo ka Misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-Sɛbɛnw ani masalabolo suguyaw

Baara bolodalikatimu

KALANSENBOLO

BOLOFARA

KOɲƐDƆNW KƆNƆKO FARANKANW FƐƐRƐW KUNTAALA

1 Ka hakɛlabato

taabolo

sɛgɛsɛgɛlikɛminɛnw

ɲini krsquou dɔn ani

faamuya kosɛbɛ

Fanga tali sɛgɛsɛgɛli

sɛgɛsɛgɛlikatimu

GAMUGAM(hakɛlabato

sɛgɛsɛgɛlikatimu baju)

-kalanko taabolo

sɛgɛsɛgɛli katimu ka kɛɲɛ

ni hakɛlabato ye

-sɛbɛnw ɲinini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin nawalima

minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti

kan)

-Kulubaara

-hakililaɲini

-Sɛgɛsɛgɛli

Lɛrɛ 2

2 Ka hakɛlabato

sɛgɛsɛgɛli taabolo

sɛbɛkɔrɔfaamuya

-dakun suguya minnu bɛ

sɛgɛsɛgɛli la

-dɔnniya farankanw

Lɛrɛ 2

141

3

Ka bɛn ni yiriwali

fɛɛrɛw labɛn ka kɛɲɛ

ni hakɛlabato

taabolo ye

-laquohakɛlabatoraquo politikiw

waleyali labɛnw

-laquohakɛlabatoraquo politikiw

waleyali minɛnw

-Hakililafalen

-kolabɛnɲɛbilabaara

Lɛrɛ 2

4

Ka hakɛlabato

taabolo don

kalanbaaraw kɔnɔ

- dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraminɛnw

sɛgɛsɛgɛli

-kalansenlabɛnsɛbɛnw

labɛnni ka hakɛlabato

don a kɔnɔ

- kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

labɛnni nrsquoa waleyali

-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato Bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw kama

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi

bɛn ni yiriwali sabatili ma

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato taabolo sɛgɛsɛgɛli fɛɛrɛw

Kalandegeli kuntilenna

Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama

Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆNW

Kalanwdɔnni sira kan Jogow mɔgɔyasira dɔnniya sira kan fɛɛrɛwbaaraɲɛdɔn sira kan

142

-Ka waleyaw ani jogo

ɲumanw ni jugumanw nɔ

sɛgɛsɛgɛ minnu sirilen don

cɛ ni muso fila (2) ka

diɲɛnatigɛ cogoyaw la

-ka labɛn koloma dɔw kɛ

minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

ma ka janto kɛ hakɛlabatoko

la (ka kɛɲɛ ni musow ka

senyɛrɛkɔrɔ ye lakana ni

yiriwali kuntaala jan ani

kojugu minnu bɛ tali kɛ

hakɛlabatobaliya kan)

-Ka hakɛlabato tilennenya ni

damakɛɲɛni bonya waleyaw sigili la

senkan minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

sabatili ma

-Ka waleya kɛ ka se ka hakɛlabato don

walew kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali

sabatili ma

(anpowɛrimiempowermentɛntsendonni

kolatigɛw labɛnni na)

-Ka yiriwali ni bɛn baara dɔw

sigi senkan sigida kɔnɔ ka

kɛɲɛ ni hakɛlabato taabolo ye

-Ka dɛmɛ kɛ ka ɲɛsin waleya

kɔrɔ ɲumanw lataa ɲɛ ma

hakɛlabatokow kan

-Ka se ka musow ni cɛw

sendon yiriwali taabolo la ani

bɛn sinsinni damakɛɲɛ kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 2

Minɛnw Dɛmɛnanw Masalabolo

-Kalansen bolodalenw ni kalandengafew

-Sedeyawo misaligafe

-Filimuw

-Jaw

-Sɛbɛn suguya wɛrɛw

-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛtikunnafonidi ni kunnafonifalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la (TISETICE

Ni musow bɛnna a kan krsquo u sigi krsquou bolo fila da u senkan

Nin tun ye masajamana dɔ ye min ni masajamana caman wɛrɛw tun bɔlen de ɲɔgɔn fɛ

143

Masakɛ kelen masamuso kelen sɔrɔdasiw cikɛlaw ani baarakɛla wɛrɛw tun brsquoa kɔnɔ O nrsquo

a ta bɛɛ sariya tun tɛ musow bolo ka bɔ u ka duw kɔnɔ ani ka baara wɛrɛw kɛ minnu tɛ

musoyabaaraw ye

Sɔgɔma cɛw bɛ bɔ ka taa baara la ka segin wulw fɛ U mana na u bɛ dumuni ɲininkali kɛ ka

tila krsquou fara ɲɔgɔn kan terimaw ka marasibɔ kɛ walima dominobɔ Musow kɛra hɛrɛ la o u

ma kɛ hɛrɛ la o o trsquou ka sira ye Don dɔ la musow sera u danna Cɛw hakilila ko mun don

Nrsquou donna so dɔrɔn u ɛ fangatigiya jira u bɛ pɛrɛn an kun ani krsquoan tɔɔrɔCɛw mrsquoa faamu

halibi krsquoanw musow ka baara fanga ka bon Muso dɔ ko o la cɛw bɛ tan de koyi Anw de

brsquoan janto denmisɛnninw na ka du ladon ka fini nɔgɔw ko ka ɲɔ susu ni krsquoa bunte ka

dumuni tobi ani baara caman wɛrɛ fana Olu ta bɛnnen bɛ dominobɔ dɔrɔn ma krsquoan

datugulen to sow kɔnɔ yen O la muso jɛra krsquoa fɔ -An ka gɛrɛwu kɛ (baarabila) O cogo de

la musow ye baara bila Cɛw bɔlen foro la anrsquou ka baarɛyɔrɔw la u dabali bɛɛ banna

Dumuni tun ma tobi Finiw tun ma ko Musow tun tɛ so fana Baw balimamusow

kanimɛmusow furumusow maminɛmusow olu bɛɛ tun bɔra ka taa U tun taara u faraɲɔgɔn

duba dɔ kɔnɔ firiyatɔ dɔ fɛ yen dominobɔ ni marasibɔ la Hali masakɛmuso tun brsquoo kɛnɛ kan

Cɛ kelen si ma se krsquoa muso lasegin so

Cɛw tun yrsquoa fɔ u ni ɲɔgɔn cɛ ko Ɛ musow bɛ segin ka na so hali a tɛ mɛɛn Musow ko an tɛ

segin so fo aw ka hakili sɔrɔ O waati kɔnɔ cɛw yrsquoa ɲini ka musow ka baaraw kɛ nka o ma

ɲɛ kosɛbɛ U ye finiw ɲɛw tiɲɛ u kotɔla Denw tun tɛ ka kasi dabila Dumuniw tun bɛ sisi u

bolohellip ani u tora u kelen na O waati kelen na dugu musow ma sɔn ka segin u kɔ Cɛw bɛ

na an ɲini nin bɛɛ kɔ u yrsquoan tɔɔrɔliba min kɛ krsquoo yafa ɲini an fɛ Fa tun bɛ ɲini ka don cɛw

la U tun yrsquo u ka baara jɔ krsquou janto so la bawo musow tun ye u bolow bɔ baaraw la Dugu

cɛw nana a faamu kelen-kelen dɔɔnin dɔɔnin ko musow ka baaraw tun ka gɛlɛn U ma se ka

bɔ nin kalama cogo di fo sisan Musow tun bɛ u ka laɲini sɔrɔli sira kanhellipnka ko balalen dɔ

nana kɛ Ka cɛw ɲɛgannento sokɔnɔbaara jiriforow tun brsquoa la ka ja Baganw kɛra

yɛrɛmabilaw ye Alikama tun bɛ ka dɛsɛ masajamana kɔnɔ ani dumuniw fana Ko bɛɛ tun

yɛlɛmana ka kɛ kojugu ye Musow ni cɛw bɛnnrsquoa kan o la ka fɛɛrɛ dɔ tigɛ ka gɛlɛya in

ɲɛnabɔ Mɔgɔ kelen sugandira fan kelen-kelen bɛɛ la fɔkabɛn kama

Cɛw ye masakɛ sugandi musow ye masamuso di

Kulu fila jɛra ka ɲɔgɔnye kɛ yɔrɔ kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ la jiritu la dala kɛrɛfɛU tun diminen don

u nisɔn tun ka go Masamuso yrsquoi kanto - aw tun brsquoan datugu so kɔnɔ An tun brsquoarsquo lakana

dɔrɔn de kɛnɛmana kow ma Masakɛ yrsquoa jaabi ten Arsquo brsquoan kɛ I ko jɔw masamuso yrsquoi sinsin

o kan Jɔw wa hun An tun bɛ baara kɛ aw ye i nrsquoa fɔ baganw o kɛra masamuso ka jaabi

144

ye Anw fana dun Aw brsquoaw taw dɔn aw trsquoa fɛ krsquoanw taw dɔn Laɲini dɔw brsquoan fɛ krsquou dajira arsquo

la U filɛ nin ye Musow brsquoa ɲini yamaruya ka di u ma u ka to ka bɔ anrsquou ka se ka baara

wɛrɛw dege Dɔw tun brsquoa fɛ ka kɛ sɛnɛkɛlaw ye sojɔlaw bololabaarakɛlaw saripancew

fɔlikɛlaw kumalasurunya la baara suguya caman Masakɛ yrsquoa ɲɛ ɲugu krsquoi miiri dɔɔnin An

sɔnna nrsquoarsquo bɛ o de fɛ o bɛ kɛ arsquo ye A banna wa Masamuso yrsquoa ɲɛ kɔmi ka tɛmɛ ni kuma

ye - Ko wɛrɛ bɛ yen cɛw ka kan krsquo u sendon sokɔnɔbaaraw la Cogo di O kɔni Abada

Masamuso girinna ka wuli krsquoa ka finiba ta ka sira minɛ krsquo a bɛ taa I jɔ i jɔ A ka ɲi hellip An

sɔnnahellipAn bɛna sokɔnɔbaaraw kɛ Nka arsquo brsquoan dɛmɛ kanniw na masakɛ yrsquoo dajira a la

Masamuso sɔnna A tun ma dabɔ dɔ ka se sɔrɔ dɔ kan O de la ɲinifɛnw sɛgɛsɛgɛra kosɛbɛ

kelen-kelen ani ka hakililafalen kɛ u kan Sɔn kɛra dɔw ma dɔw latilenna walasa bɛɛ ka

wasa Bɛnkanɲini bannen masakɛ nrsquoa muso yrsquou ka masayabanfilaw don ani krsquou kuntilenna

kɛ kelen ye

Kalansenbolo bolofara kanlan degeli walanwalancogo

KALANSENBOLO

BAARA KƐTAW

FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn kɔrɔwdɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli -Ka kalanden cɛmanw ni musomanw ka

dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka kɛɲɛ ni

gɛlɛya dajiralen ye

- bɛ ɲininkaliw jaabi ani krsquou ɲɛfɔbrsquou ka

faamuyali fɔ gɛlɛya in kan

ɲininkaliw

jaabiwɲinini

cikanwbaaraw

waleyali

Bilali kalan hukumu kɔnɔ Baara kɛta1

Koɲɛnabɔta

bɛ diɲɛlatigɛ don o don ko dɔ dajira min

kɔnɔ baaraw danfaralen don cɛw ni

musow cɛ

bɛ ko in sɛgɛsɛgɛ ani ka hakililafalen kɛ

jɔyɔrɔw kan

Kelennabaara

Kulukɔnɔbaaraw kalan

ani sɛgɛsɛgɛli -Brsquoa ɲini u fɛ ka masalabolo kalan min

tɔgɔ ye laquoNi musow bɛnna a kan krsquou sigi

krsquou bolo fila da u senkanraquo

-bɛ kulubaaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin

cikan ninnu ye

1-Musow ni cɛw ka baaraw tun ye mun

ye yanni fɔɲɔgɔnkɔ cɛ

2-Fɔɲɔgɔnkɔ sababu bɔra mun na

bɛ masalabolo kalan

brsquou ka baara jaabiw dajira

Kulu 1 bɛ ɲininkali jaabi minnu bɛ tali

kɛ musow ni cɛw ka baaraw kan

Kulu 2 bɛ fɔɲɔgɔnkɔ kun sɛgɛsɛgɛ

Kulu 3 bɛ bɛn sɔrɔlen nafaw dantigɛ

minnu bɛ masajamana mɔgɔw ka

hadamadenyako ni sɔrɔko kan

Kulubaara

145

3- Fɔɲɔgɔnkɔ in ɲɛnabɔra wa

4-Bɛn nɔkun kɛra mun ye masajamana

mɔgɔw kan

Hakililaw nafawsinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

bɛ kuluw ka ɲininiw ni kunnafoni

sɔrɔlenw kafoli labɛn

-brsquoa ɲini kulu kelen-kelen bɛɛ fɛ u krsquou

baara kuma kolomaw latɔmɔ krsquou kɛ

masalabolo ye katimu walima nataliye

min bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔlen bakurubafɔ

-Bɛ dalikunnafoni damadɔw di krsquoa ka

hakilila sɛmɛntiya ni waleyaw ye minnu

bɛ tali kɛ don o don kow kan ani

donkibaruya

bɛ baara kɛlɛnw dajira ani krsquou

walanwalan

kuma koloma latɔmɔnenw bɛ kɛ katimu

ye nataliyew ani masalabolow ka kɛɲɛ

ni se walanwalannenw ye

Jɛkabaara

Hakililafalenfalen

Dantigɛliwaati

kiimɛniBakurubajateminɛ

-brsquou bila u krsquou yɛrɛ ka baara kɛlenw nrsquou

ka kunnafoni walanwalannenw

sɛgɛsɛgɛ kalanni (taabolo kɔnɔkow

sɛbɛkɔrɔ faamuyali kiimɛni

dɛmɛnanwminɛn) Degeli (baara kɛtaw

lakikaya kɔnɔkow kalanden

cɛmanmusoman taabolow ni jogow

sɛbɛkɔrɔ faamuyali hakɛ)

Kuma kɛra ko minnu kan u bɛ olu

bakurubafɔ nrsquou yɛrɛ ka daɲɛw

nataliyew walima katimu ye

Kelennabaara

Kuluw ka baara

Hakililafalenfalen

LatɛmɛniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Ka ɲɔgɔlɔnba dɔ labɛn krsquoa waleya min

bɛ masalabolo danfara kɔnnenw filiw

latilenni cogoyaw ɲɛfɔ

Bɛ ɲɔgɔlɔnba labɛn ani krsquoa bɔ Kulubaara

ɲɔgɔlɔnbɔ

146

KALANBOLO 6 FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI

ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN

laquoYɔrɔ saniyali ka di bɛɛ ye nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲaman cɛ raquo1

1 Zan YanniJean Yanne [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ jajɛra 15062012 httpscalettsansrhettwardpresscom

20090530tout-le-monde-veut-saver-la-planete-mais-personne-ne-veut-descendre-les-poubelles

147

FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI

ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN

1 Forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa lamini

2 Yiriwali kuntaala jan

ɲɛbila

Sigida nrsquoa lamini hakɛ danfɛnkanɲinini ladamu taabolow yiriwali kɛnɛya ani bɛn sɔrɔli hakɛ

olu minnu sinsinnen bɛ damakɛɲɛni ni fisamanciyabaliya jɔsen baju kan u sirilen tɛ

hadamaden kelen dɔrɔn na jamakulu kɔnɔ nka u bɛ tali kɛ fana bunadama kan ka da a ka

danfɛnya yɔrɔ kan O la sa Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan bɛ

hakililajigin kɛ krsquoa jira ko laquo fasojama bɛɛ ka kan ni sigida nrsquoa lamini mumɛ anrsquoa ɲuman sɔrɔli

hakɛ ye min brsquou ka ɲɛnamaya sabatiraquo

O nrsquoa taa bɛɛ yɔrɔ minnu na ni dɔnbaliya ani mɔgɔlafilikunnafoni bɛ se ka kojugu lase mɔgɔ

ma diɲɛlatigɛ kɔnɔ forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini sabatili kuntaala jankow ye ko

kolomayɔrɔba ye o yɔrɔw la sango Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɛrɛnkɛrɛnnenya

Afiriki tilebinyanfanjamanaw

Sedeyawo bɛnkan ka ɲɛsin demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman ma brsquoa jira ko demokarasi

bɛn politiki basigi ani hadamadenjɛ tilennenya tɛ se ka sira sɔrɔ mara kɛcogo ɲuman sariyaw

O sira kelen in kan diɲɛ ɲɛmɔgɔw bɛnna a kan krsquoa jira jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba

ka lajɛ senfɛ san 2002 sɛtanburukalo la sanbakelennako kunkan ko laɲini ninnu ka don

bakuruba kuntilennaw kɔnɔ minnu bɛ se ka kiimɛ ani minnu kuntaala danbɔlen don krsquoo tɔgɔ

da sanbakelenna kuntilennaw yiriwali kama (OyɛmudeOMD)

Afirikitilebinyanfan jamanaw bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa yiriwaliko la kɛnɛya laseli bɛɛ ma jamana

sɔrɔfɛnw tilako ɲuman sigi bɛn ani demokarasi sinsinni na nrsquou ye fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛ ka

faantanya kɛlɛ fiɲɛbanaba ni fiɲɛbana ani sɔrɔko dɛnkɛrɛfɛ olu minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw

lajuguyali ani basigibaliya ju la

148

Haminankoba min bɛ gɛlɛya in kɔnɔ o ye politiki kisɛmaw ani nafamaw labɛnni nrsquou waleyali ye

minnu brsquoa to forobakɛnɛya gɛlɛyaw bɛ ɲɛnabɔ ani ka janto kɛ sigida nrsquoa lamini kɛnɛman ani

kuntaala janko la

O hakilila dantigɛlen in hukumu kɔnɔ sedeyawo jamana kelen-kelen ka kalanko taabolo ka

kan ka tali kɛ hakilila fɔlen ninnu na krsquou don kalan kirikilɔmuw kɔnɔ ani baaradegekalan

taabolow ka ɲɛsin karamɔgɔ cɛman musomanw ma kalanden kɔrɔbaw ani lakɔlidenw

O sira kelen kan masalakun in ɲɛsinnen bɛ forobakɛnɛya ma anrsquoa ni sigida nrsquoa lamini bɛ tali

kɛ ɲɔgɔnna cogo min yiriwali kuntaala jan sabatili bolodaliko ɲuman hukumu kɔnɔ

Kalanbolo se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako

ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama

Kalanbolo masalakun bolofaraw

1Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

2Yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako

ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama

Kalandegeli kuntilennaw

Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw dɔn

Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw dɔn

Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ

Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyaw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ

Ka sigida nrsquoa lamini marali walew ani forobakɛnɛya lakana yiriwa

Ka wale ɲumanw kɛ ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw kɛlɛli ma

Kɔnɔkow

1 Forobakɛnɛya

149

aKɔrɔ

Forobakɛnɛya bɛ se ka ɲɛfɔ cogoya caman na A bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ laquo Forobakɛnɛya ɲɛnini

farikolow hadamadenya hakiliko ani seko ni dɔnko sira kan cogo dɔ la ani cogo wɛrɛ la ni

waleyaw ye minnu bɛ se ka jamanadenw ka kɛnɛya sabatiraquo Forobakɛnɛya ɲɛnini bɛ se ka

jate fana i nrsquoa fɔ mɔgɔ kelen-kelen jamakulu ani jamanaden bɛɛ ka kɛnɛya sabatili krsquoa

sababu kɛ u ka kɛnɛyako matarafali wulikajɔw ye

An bɛ se ka hakililajigin kɛ ɲɛfɔli kɔrɔ dɔ kan min bɔra Sarili Eduwari Winsilo ka

dɔnniyaɲɛninigafe kɔnɔ san 1920 laquo Forobakɛnɛya ye dɔnniya ni fɛɛrɛw ye ka banaw kunbɛn

ka diɲɛlatigɛ kuntaala janya ka kɛnɛya sabati ani ka farikolo to ɲumanya la ni sigidalamɔgɔw

ka jɛkabaara labɛnnenw ye sigida nrsquoa lamini saniyali kama banakisɛw sɛgɛsɛgɛli jɛkuluw

kɔnɔ hadamaden ka ladamu a yɛrɛ ka kɛnɛya taabolow kan kɛnɛya cakɛdaw ni dɔgɔtɔrɔw

labɛnni walasa ka kɔn ka banaw ɲɛnini ani krsquou furakɛli ɲɛsigi Ka hadamadenya sabatilifɛɛrɛw

sigi senkan minnu bɛ basigi lase hadamaden kelen-kelen bɛɛ ma krsquou ka kɛnɛya sabati Nin

bɛɛ kɛkun ye hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se cogo min krsquoa ka hakɛw nafaw bɔ minnu bɛ

tali kɛ a ka kɛnɛyakow ni si kuntaala jan sɔrɔli la

O de la diɲɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ kɛnɛyako ma o

ka baarakɛjɛkulu senfɛ san 1953 o yrsquoa jira ko jɔyɔrɔ min ka kan ka di mɔgɔ kelenkelenna ni

jamakulu ma ladamuni baaraw la kɛnɛyako siratigɛ la o nafa ka bon Nka min jateminɛna

kosɛbɛ baarakɛjɛkulu in fɛ o ye hakililaw lafɛrɛli ye minnu bɛ tali kɛ forobakɛnɛyako

ɲɛnabɔcogo la O lafɛrɛli brsquoa wajibiya ka kɛnɛyako wale bolofara bɛɛ don ɲɔgɔnna ka kɛ

taabolo kelen pewu ye saniyako banaw ɲɛsigili banabaatɔw furakɛli ani nɔgɔyabaatɔw

tɔpɔtɔli

Kabini o waati la sɔn kɛra a ma ko furakɛliw labɛnni fana ye forobakɛnɛya baara jɔnjɔnw dɔ

ye

O nrsquoa ta bɛɛ a ka kan ka pereperelatigɛ ko forobakɛnɛyako bɛ ka danfara don a ni banafurakɛ

dɔnniya ɲɛɲini cɛ sira fila kan kɛrɛnkɛrɛnnenya la

- A brsquoi banban kosɛbɛ banakunbɛn kan ka tɛmɛ furakɛli kan

- A bɛ jamakulu ka kɛnɛyako sabatili bila hadamaden kelen-kelen ta ɲɛ

b Forobakɛnɛya gɛlɛyaw Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɔnɔ

150

OmɛsiOMS ye sɛbɛn dɔ labɛn min bɛ tali kɛ laquoAfirki jamanaden miliyɔn 738raquo17 ka kɛnɛyako la

san 2006 nowanburukalo tile 20 na

Bi-bi in na Afiriki gunkanjamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 1073487000 ye

Sedeyawo jamana 15 jamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 322990000 ye⁵

OmɛsiOMS yrsquoa pereperelatigɛ a ka laselisɛbɛn kɔnɔ ko laquoAfirikiraquo jamana minnu bɛ Tɔn kɔnɔ

olu ka sɔrɔ yiriwali bɛ kɛ ni jamanadenw ka kɛnɛya ɲuman ye bawo a dilanbaaw yrsquoa jira kolaquo

kɛnɛyabaliya bɛ na ni jamanadenw ka faantanya banbali ye basigibaliya faantan sinsinni

mɔgɔ sata cayali sɔrɔtaw dɔgɔyalihellipraquo

O nrsquoa ta bɛɛ Afiriki kɔnɔ forobakɛnɛya gɛlɛyaw ka ca kosɛbɛ O ko fanba bɛ tali kɛ banakisɛw

jɛsɛnni gɛlɛyaba kan i nrsquoa fɔ sida banakisɛ sumaya ani sɔgɔsɔgɔninjɛ olu minnu bɛ mɔgɔ

miliyɔn 3 ni kɔ faga san o san O mɔgɔ sataw la denɲɛrɛnin ni denmisɛnnin ka ca krsquoa sababu

maramafɛnnakɛlɛw ni kɛnɛyako gɛlɛyaw ye

c Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma

Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoa to kalanden cɛman ni kalanden musoman ka dɔnniyaw

ni jogow sɔrɔ minnu bɛ kɛ sababu ye u ka se

Ka ko dɔ juguyali bali

Krsquou yɛrɛ lakana

Ka dɛmɛ don mɔgɔ wɛrɛ ma

3Lomɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20[ ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ

lajɛlen 15062012

httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1

4Omɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ

lajɛlen 15062012

httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1

5Censusgov People and householdInternational programsmain dataInternational data basesan

2012 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidre gionphp

151

Ka hakilijagabɔ sabati

Ka se ka sugandili kolomaw kɛ

krsquou yɛrɛ ta

Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoi sinsin tɛmɛsira kunbaw kan minnu labɛnnen don ka kɛ

kalansen koloma wolonwula (7) ye

Saniya

Dumuni kɛko ɲuman ladamu ani farikololabaraliw sinsinni

Lakalanni baloko ɲuman na ani farikolon sinsinni

Ladamu ka ɲɛsin cɛnimusoya bangekɔlɔsi fɛɛrɛw sɔrɔli ani tangali sida ni kafoɲɔgɔnya

banaw ɲangataw ma

Janto-n-yɛrɛ-la matarafali

Faratikow dabilali

Dɛmɛ ka ɲɛsin binkanni kunbɛnni nrsquoa kɛlɛli ma

Degun ɲɛsigili

Lakalanni jɔyɔrɔfa la ka ɲɛsin faratikow ma (lakalanni dɛmɛ kunfɔlɔw la)

II-Sigia nrsquoa lamini

a Kɔrɔ

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani

yiriwali kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

Ne jamanakalankaramɔgɔ bolo sigida nrsquoa lamini bɛ jate hadamadenyako dɔnniya fɛ min bɛ

hadamadenya kɛ a ka laɲini bakolo ye O de kosɔn hadamadenyako dɔnniya la janto ka kan

ka kɛ sira la min bɛ tali kɛ mɔgɔw ni sigida fɛnw na (fiɲɛ ji farakuruw jiri ni dugukolo

fɛnɲɛnamakuluw)

Siraw ninnu ɲagaminen don bawo u brsquoa jira krsquou donnen don ɲɔgɔn na a mɛɛna i nrsquoa fɔ

jamakuluw ni kungow

152

Hadamadenw sigicogo dugukolo kan o ye an fɛ dɔnniya koloma ye min brsquoa wajibiya miiri ka

kɛ daɲɛw ani hakililakuluw kan i nrsquoa fɔ nimafɛn sugu cayali daminɛwaati falenfɛnw walima

hamadenw sigicogo kɔlɔlɔ18

Tariki dɔnniya jɔyɔyɔ ka bon sigida nrsquoa lamini kow cɛla

jamanakalankaramɔgɔw fana ye tarikikalankaramɔgɔw ye Sigiyɔrɔ kɛnɛ hakɛ fana jɔyɔyɔrɔ ka

bon kosɛbɛ jamanakalankaramɔgɔw bolo Ka baara kɛ sigida nrsquoa lamini kan o fana ye ka

sigiyɔrɔ kɛnɛ labɛnniko anrsquoa yiriwali ɲɛnabɔ Kumalasurunya la sigida nrsquoa laminiko bɛ hakilila

koloma naani de bolo

Hakilijagabɔ kɛli sigida sɔrɔw kan minnu nafa dɔnna sigida nrsquoa lamini labɛnni nrsquoa

labaarali la

Yɔrɔw cogoyaw bɛ se ka kɛ gɛlɛya ye kɛnɛw labaarali la

Faratiw

Kɛnɛ nrsquoa kanfɛnw anrsquou tigiyako

Hakilila fɔlen ninnu bɛ boli fɔɲɔgɔnkɔw anrsquou waleyabaaraw kan An bolo jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

siraw jɔyɔrɔba bɛ sigida nrsquoa lamini masalakun kɔnɔ

b- Sigida nrsquoa lamini kalan

Hakilila kɔrɔw

laquoKalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o ye danbew lakodɔnni ni hakililaw fɛsɛfɛsɛli tɛmɛsira ye

minnu bɛ sew ni jogow yiriwa ka mɔgɔw cɛsiraw faamuya u ka seko ni dɔnkow anrsquou dacogo

Ladamu ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o bɛ tali kɛ fana bɛnkan tali ni jogo yɛrɛ degeli taasira

la ka bɛn sigida nrsquoa lamini ɲuman ma raquo (IyuseniIUSN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin kungo lakanani

ma san 1971)

18Mɔgɔw sigicogo yɔrɔw lalaquotɛmɛsira min fɛ hadamadenjɛkuluw bɛ sigida nrsquoa lamini fɛn dalenw

bayɛmɛma walima krsquou labɛn(kungo fɛnw tiɲɛnibangamaradugubaw sigiliw nrsquou bonyaliw ani izinibaara

olu ye mɔgɔw sigicogo yɔrɔw la kun kolomaw dɔw ye)raquo

Sun Daɲɛw kɔrɔw tubabukan na gafe ba nrsquoa tɔgɔ Lawurusi[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwlarousefrdictionnairesfrancaisanthropisation2o

153

laquo Kalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini yiriwali kuntaala jan ma o ye kalan ye min bɛ danbew fɔlɔ

bila ɲɛ Lakalanni kalansen bolofara minnu bɛna labɛn an fɛ olu ka kan krsquoa to an krsquoa faamuya

ko dugukolo ye bɛɛ nafalan ye an ka kan krsquoan janto min na O kalan in ka kan ka na ni

senyɛrɛkɔrɔ ye min brsquoa to mɔgɔ kelen o kelen krsquoi hakilijagabɔ ka ŋaniya ta ani ka waleya kɛ a

yɛrɛ ma A ka kan ka na ni jɔyɔrɔfa ye min brsquoan bila o waleyaw kɛli la anrsquoa ka kan ka

jamanaden bɛɛ kɛ demokarasi danbew matarafabaaw ye ani wulikajɔ kɛbaaw sanga ni waati

bɛɛraquo19

Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw

Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw ye ka hadamadenkuluw ni hadamaden kelen-kelen dɛmɛ

- Ka faamuyali ɲuman sɔrɔ sigida nrsquoa lamini kan ani gɛlɛya minnu dulonnen brsquoa la krsquou

lafaamuyali nɔgɔya ko ninnu kan

- Ka faamuyali ɲuman suguya caman ni dɔnniya koloma sɔrɔ sigida nrsquoa lamini nrsquoa gɛlɛyaw

kan

- Ka danbew kɔrɔ dɔ dɔn ani ŋaniya ɲuman dɔw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma walasa olu bɛ se

krsquou sendon kɔsɛbɛ sigida nrsquoa lamini yiriwali la anrsquo a lakanani na

- Ka sew dɔn minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini ɲɛfɔli ma ani sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wulili ma

- Ka waleyaw kɛ ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wuli

Kalanbolo bolodali

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati

19 Dɛmɛjɛkulu PlanetrsquoEre ka gafefitinin[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012

httpwwwplanetereorgancien-sitetelech-docplaqette-ongpdf

154

Kalandegeli kuntilennaw

Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn

Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ

Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyafɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ

Ka sigida nrsquoa lamini marali waleyaw ani forobakɛnɛya lakana yiriwa

Ka jogo kolomaw ta ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw ma

Kuntaala lɛrɛ 14

Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw

Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

gɛlɛyaw ma

Baara bolodalikatimu

kalansenbolow Sewkoɲɛdɔnw kɔnɔkow fɛɛrɛw Kuntaala

1 -Ka hakililaw ɲini krsquou dɔn ani

krsquou faamuya

Sigida nrsquoa lamini

forobakɛnɛya

Dɔnniyaw ni hakililaw

sirilenw Sigida nrsquoa

lamini ni forobakɛnɛya

la

-Sɛbɛnw ɲinini

(minnu

sɛbɛnnen don

mansin na

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

-Kulubaara

-hakilila

fɛsɛfɛsɛli

lɛrɛ 2

2 Ka Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw

suguyaw ɲini krsquou dɔn

Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw

lɛrɛ 2

3 Ka sira don Sigida nrsquoa

lamini ni forobakɛnɛyako

gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ

-Hadamaden ka tiɲɛni

waleyaw sigida nrsquoa

lamini kan

lɛrɛ 2

155

-sigida nrsquoa lamini tiɲɛni

kɔlɔlɔw forobakɛnɛya

kan

- hakililaɲini

-hakililafalen

sinsinnen

4 Ka yiriwalifɛɛrɛ dɔw labɛn

ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

lasaniyali ani forobakɛnɛya

taabolo ɲumanw ma

forobakɛnɛya ɲuman dɔ

sinsinni fɛɛrɛw waleya

lɛrɛ 2

5 Ka Sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya masalakunw

don kalanbaara la

- kalansow bolofaraw

dɔnnikɛminɛnw ni

kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw

dilanni

-Kalandegeli

kalansenbolo bolofaraw

kɛli

-Kalansenninw kiimɛni

- Kalansenlabɛnsɛbɛn

bɛrɛbɛnnenw labɛnni

lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati

Kalansen tɔgɔkalan hukumu kɔnɔ Sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw

Kalandegeli kuntilennaw

-Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn

156

-Ka sira don Sigida nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ

Kɔɲɛdɔn layiriwataw

Koɲɛdɔnw

Kalanw(Dɔnniw) sira kan Jogow(taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow)sira kan

-Ka forobakɛnɛya ɲɛfɔ

-Ka sigida nrsquoa lamini hakilila

ɲɛfɔ

-Ka jogo ɲumanw ani

taabolow ta ka ɲɛsin sigida

nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya

ma

-Ka sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya gɛlɛyaw ɲɛfɔ

-Ka sira don sigida nrsquoa lamini

ni forobakɛnɛya cɛ

-Ka sigida nrsquoa lamini saniyali

lafasa

Kuntaala Lɛrɛ 3

Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw

Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini

gɛlɛyaw ma

Kalan degeli kalansenbolo bolofara walanwalanni

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛman ni Kalanden cɛmanw ni

musomanw ɔ musomanw

labɛn kɔrɔw dɔnnen

kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli

Kakalanden cɛmanw

musomanw ka dɔntaw hakɛ

dɔn sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya siratigɛw la

-Bɛ ɲininkaliw jaabi

-Bɛ gɛlɛyaw fɔ ani ka

sɔsɔli kɛ u kan

- Jaabi ɲuman

sugandili

-Kulubaara

-Hakililafalen

kuluw ni ɲɔgɔn cɛ

-Hakililaɲini

Bilali kalan hukumu 1- kalanden cɛmanw -Kuluw kelenkelenna bɛɛ -Hakililaɲini

157

kɔnɔ musomanw ka sigida cogoya

ɲɛfɔli kɔfɛ yɔrɔ dɔ walima jaw

ni fotow dɔw lajɛli minnu bɛ

tali kɛ sigida nrsquoa lamini cogo

suguyaw kan karamɔgɔ

cɛman karamɔgɔ musoman

bɛ ɲininkaliw kɛ

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u ka sigida nrsquoa

lamini gɛlɛyaw latɔmɔ o kɔfɛ

a bɛ ɲininkali damadɔ labɛn

minnu bɛ tali kɛ sigida nrsquoa

lamini lakanani kan ani sira

min brsquoo ni forobakɛnɛya cɛ

-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw

musomanw fɛ u ka gɛlɛyabaw

ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali kɛ

sigida nrsquoa lamini ni

forobakɛnɛya la

2- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ kalanden

cɛmanw musomanw tila kulu

4 ye ka bɛn ni masalakun 4

ma

-ɲɛfɔli ni sigida ladonko ɲuman

-lakana latanga ani ladamu ka

ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma

-sira donni forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini cɛ

-forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa

lamini gɛlɛyaw jamana kelen-

kelen ani diɲɛ kɔnɔ

brsquoa ka dɔntaw fɔ sigida

nrsquoa lamini ani

forobakɛnɛya gɛlɛyaw nrsquou

kan

-Karamɔgɔ cɛman

karamɔgɔ musoman ka

dɛmɛ kɔnɔ ye kalanden

cɛmanw musomanw bɛ

ɲininkaliw ɲini krsquou dɔn

minnu bɛ tali kɛ

forobakɛnɛya ani sigida

nrsquoa lamini kan

-Sɛbɛnw dilenw lajɛli ani

sɔsɔli senfɛ kuluw kɔnɔ

kalanden cɛmanw

musomanw bɛ ɲininkaliw

dilenw jaabiw sɛbɛn ani

krsquou ɲɛfɔ

-Kulubaara

-Lasali

ɲininkaliw-jaabiw

-sɛbɛnw ɲinini

(minnu sɛbɛnnen

don mansin na ani

minnu bɛ

ɛntɛrɛnɛti kan)

Hakililafalenw

kuluw kɔnɔ

158

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw

kɔmaseginniHakililafa

len

- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ waati dɔ dantigɛ

kulu saba ninnu kelen-kelen

bɛɛ ye u krsquou ka jaabiw ɲɛfɔ

Kulu kelenkelenna brsquoa ka

baara kɛlen ɲɛfɔ ka kulu

tɔw ka ɲininkaliw jaabi

- Dantigɛliwaati

hakililafalen

- Hakilifalen

sinsinnen

Sinsinni ani kuma

koloma latɔmɔnenw

bakurubafɔ

- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ sɔnni kɛ

bɛnkanhakililaw ma ka ɲɛsin

masalakun kalannen ma ani bɛ

farakanhakililaw di

O la sa

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ nin hakililaw

basigi

- Hakilila kolomaw minnu

sirilen bɛ forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini na

-sigida labɛnni nrsquoa lakanani

baaraw anrsquou nafaw

- sigida nrsquoa lamini lakanani

fɛɛrɛw jamana kelen-kelen bɛɛ

kɔnɔ sedeyawojamanaw kɔnɔ

ani diɲɛ kɔnɔ

-sira donni sigida nrsquoa lamini

forobakɛnɛya ani yiriwali cɛ

-danbe sirilenw sigida nrsquoa

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ jaabi

sɔrɔlenw sinsin ani ka

dɔnniya kuraw kuma

kolomaw latɔmɔ krsquou

bakurubafɔ

-Hakilila koloma minnu bɛ

tali kɛ forobakɛnɛya ni

sigida nrsquoa lamini kan

-Sigida labɛnni nrsquoa

lakanani baaraw anrsquou

nafaw

- sigida nrsquoa lamini

lakanani fɛɛrɛw jamana

kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ

sedeyawojamanaw kɔnɔ

ani diɲɛ kɔnɔ

-Sira donni sigida nrsquoa

lamini forobakɛnɛya ani

yiriwali cɛ

-Danbe sirilenw sigida nrsquoa

lamini na

-hakililafalen kuluw

ni ɲɔgɔn cɛ

159

lamini na

-ladamuni nafa ka ɲɛsin

forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa

lamini ma min jatelen don i nrsquoa

fɔ hadamadenw ka hakɛw dɔ

-Ladamuni nafa ka ɲɛsin

forobakɛnɛya ani sigida

nrsquoa lamini ma min jatelen

don i nrsquoa fɔ hadamadenw

ka hakɛw dɔ

Kiimɛnibakurubajate

minɛ

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman bɛ baaraw kiimɛni

dajira nin cogow la

-ɲininkali datugulenw

(jaabikelenma) ɲininkali jaabi-

ɲumansugandilama

- fɛɛrɛ nɔgɔw sigili senkan ka

kalanden ka kalandenw ka

dɔntaw sɛgɛsɛgɛ sigida nrsquoa

lamini nafaw kan krsquoa ɲini krsquoo

dɔn forobakɛnɛya ni danbew

cɛsiraw fɛ

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ jaabiw

sɛbɛn kuluw kɔnɔ anrsquou

kelen kelen

ɲininkaliw-jaabiw

Kelennabaara

walima kulubaara

Dɔnniya sɔrɔlenw

latɛmɛni waleyali

-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ

musoman

-bɛ kalandencɛmanw

musomanw dɛmɛ ka

kɛnɛya tɔgɔlatɔn sigi senkan

ani kungoko tɔgɔlatɔn

-brsquoa ɲini ka sigida nrsquoa lamini

ani forobakɛnɛya masalakun

sɛbɛn seko ni dɔnkow tɔn dɔw

ka baaraw kɔnɔ

Kalanden cɛmanw

musomanw bɛ

kɛnɛyako ni kungoko

tɔgɔlatɔn sigi senkan u

ka kalanyɔrɔ walima u ka

sigida la

-ɲɔgɔnye

- Hakililafalen

-ɲɔgɔlɔnbɔ

160

Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan

Masalakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin

Kalandegeli kuntilennaw

Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε

Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ

Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ

Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali

kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ

Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma

Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ

Kɔnɔkow

Yiriwali kuntaala jan

aKɔrɔ

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

laquo Yiriwali kuntaala jan bɛ na ni siga-siga hakilila dɔw ye

Fɔlɔ n bεna hakililajigin kε ko yiriwali kuntaala jan ye hakilila miirilen ye kungolakanajεkuluw fε krsquoa

daminε san 1970 kɔnɔnaw na ka da dugukolo ni jamakuluw maracogo kɔlɔlɔw kan yanni

Burunditilandi bεnkansεbεn ka ta Sinsin kɛra kasaara juguw jateminɛni kan ka taabolo in labɛn

Filanan jogo ɲumanko bε yiriwali kuntaala jan hakilila yεrε cεma kan kungoko sɔrɔko ni

hadamadenyako O ye ka damakɛɲɛbaliya kɛlɛ ka tilennenya sinsin mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛTaabolo brsquoi

sinsin baju saba kan kungoko sɔrɔko ani hadamadenyako

Sabanan a tɛ se ka fɔ ko yiriwali kuntaala jan ye dɔnniya ɲinini kεyɔrɔ ye ka da a kan dɔnniya

jiralanw trsquoa kɔnɔ A labɛnni bɛ to senna waati bɛɛ la wa a bɛ tali kɛ politikiko kan ka tɛmɛ dɔnniya

kan Kabini san 1980 labanw na hakilila in yɛrɛ jɛnsɛnni kɔfɛ kɔrɔ bi naani sɔrɔla a la Olu tun bɛ tali

161

kɛ taabolow la ka kɛɲɛ kɛnyɛrɛyehakilila ma

Naaninnan yiriwali kuntaala jan bε se ka na ni taabolo danfaralenw ye setigijamanaw kɔnɔ ani

faantajamanaw kɔnɔ Setigijamanaw kɔnɔ dɔnnikɛlaw ni ɲininikɛlaw bɛ ɲininkali kɛ ni yiriwali

taabolo min bɛ senna nrsquoo bɛ to a cogo la Sariyaw ka caya o kan yɔrɔw bεε la Diɲεlatigɛ kεko

ɲuman ba hakilila (bakurubafɔ la ɲɛtaa sabatili dugukolo kan) faamuya ka di jamanadenw fɛ wa o ko

bɛ ka don ba la ladamu siratigɛw la

Yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ sɔrɔko taabolo sugandili ɲininkali bε kεYala an ka an ka yiriwali

taabolo yεlεma wa Yala an bε se ka sɔn a ma ko mobili bε siniwa mɔgɔ mliyari 1 ni murumuru 3 bεε

bolo wa Yala an krsquoa ɲini jamanadenw makow ka ɲεnabɔ kasɔrɔ an ni yiriwali min kan o ɲɛ ma

sɔrɔ Diɲɛ jamanaw tɔgɔlagɔfɛrɛnaman sigili senkan min brsquoi janto dugukolo ni dantanfɛnw na yala o

bɛ faamuya wa O de bε na ni jamanadenw ka dɔnɲɔgɔnya ni mara kɛcogo ɲuman hakilila ye

Yiriwali kuntaala jan i nrsquoa fɔ a fɔra cogo min na setigijamanaw kɔnɔ o bε na ni gεlεya ye

yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ dantanfɛnw latangali hami wulili o bɛ na ni ɲininiw sigili ye senkan

minnu ɲɛsinnen bɛ yamaruyasɛbɛnw labɛnni ma ka tɛmɛ hadamadenw lakanani kan mɔgɔdalaɲini

nasiraw la ni laquo maraliko kura raquo dogolen tɛ hakilila in kɔfɛYiriwali kuntaala jan bε sendonni kofɔ min

ma yamaruya O de ye setigijamanaw mɔgɔ cεsirilenw dɔw ka laɲini ye ka faantanjamanaw ma

walasa ka dantanfɛnw lakana

O de la n sigalen tε kosεbε bawo n sɔnnen don hakilila in kɔnɔko dɔw ma O nrsquoa ta bεε n ka

kɔsannaɲininiw brsquoa to n ka n janto n yɛrɛ laraquo

b Yiriwali kuntaala jan kalan

Yiriwali kuntaala jan kalan (EDEDEEDD) brsquoa to diɲε ferekecogo ka faamu dɔnniya mɔgɔya

taabolo ɲuman ani fasodenɲumanya nasiraw la Yiriwali kuntaala jan kalan bɛ kalansen

bolodalenw kɔnɔ

Sigida nrsquoa lamini kow sɔrɔkow hadamadenya ni seko ni dɔnko kow ni ɲɔgɔn cε siraw

faamuyali o bɛ kalanden cεmanw ni musomanw dεmε nin ko ninnu faamuyali la kosεbε

Hadamadenjεkuluw siriɲɔgɔnna

Jogo ɲumanw tali minnu bε damakεɲεni ninnu don ba la

Nafa min bɛ ɲɔgɔndɛmɛ na diɲɛ kɔnɔ

Yiriwali kuntaala jan kalan laɲini jɔnjɔn ye ka fεεrεw di jamanaden nataw ma u ka se ka

sugandiliw ni kɛ ka hakilijagabɔw kε yiriwali kuntaala jan gεlεw kan minnu brsquoa to u bɛ se ka

kolatigɛliw kɛ ani ka baara kɛ ni hakili ye krsquou yɛrɛ ani jamana nafa

162

Kalanbolo baara bolodalen

Masalakun bolofara 2 Yiriwali kuntaala jan

Masakun bolofara se

Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida

nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin

Kalandegeli kuntilennaw

Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn

Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε

Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ

Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ

Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali

kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ

Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma

Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ

Masalakun bolofara 2nan Yiriwali kuntaala jan

Kuntaala Lεrɛ 16

163

MinεnDɛmɛnanwSεbεnw

Sedeyawo misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara

dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan

jamanaw ni diɲε sariyaboliminεnw Afiriki bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin hadamaden ni fasojamaw ka

hakεw ma min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda 21nan

bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo kan

jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw kana

ladon Afiriki kɔnɔ adw

Baara bolodalisεbεn

Kalansenbolo

bolofara

SeKoɲεdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fεεrεw Kuntaala

1 Ka yiriwali kuntaala jan

hakililaw dantigε

Hakilila minnu bε tali kε yiriwali kuntaala

jan ani sigida nrsquoa lamini na

- Sεbεnɲiniwi (minnu

sɛbɛnnen don mansin

na ani minnu bε

εntεrɛnεti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛsɛli

- Hakililafalen

Lεrɛ2

2

Ka gεlεyaw ɲini krsquou dɔn

minnu bε yiriwali

kuntaala jan bali ka

waleya

Sigida nrsquoa lamini gɛlɛya minnu bɛ boli

yiriwali kuntaala jan kan

Lεrɛ 2

3

Ka sigida nrsquoa lamini

gεlεyaw ni yiriwali

kuntaala jan waleyali siri

ɲɔgɔn na

Sigida nrsquoa lamini tiɲεni kɔlɔlɔw yiriwali

kuntaala jan kan

Lεrɛ2

4 Ka yiriwali kuntaala jan

ɲεtaa fεεrεw tigε

Yiriwali kuntaala jan waleyali sabatili

fεεrεw

Lεrɛ 4

5

Ka yiriwali kuntaala jan

gɛlɛya don kalan baara

kεtaw kɔnɔ

- Kalan dakun bεε dɔnnikεminεnw ni

kalanbaaraminɛnw sεgεsεgεli

- Kalansensεbεnw labεnni

- Kalansenbolo bolofara kalandegeli

waleyali

- Kalansenbolo bolofara kalan

bolofaranin kiimεni

- Kalansenlabεnsεbεn mabɛnnen dilanni

Lεrɛ6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 2nan Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

164

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli

ma yiriwali kuntaala jan sabatili kama

KalanDegeli kuntilennaw

Ka baara kεtaw bolodasɛbɛn dɔ labɛn yiriwali kuntaala jan sabatili kama

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Yiriwali kuntaala jan sabatili

Koɲεdɔn layiriwataw

KOɲɛDƆN

Kalan sira kan Jogo sira kan Fεεrεw sira kan

- Ka yiriwali kuntaala jan ɲεfɔ

- Krsquoi ka yɔrɔ sigida nrsquoa lamini

gεlεyaw ɲini krsquou dɔn

Ka fasodenɲumanya jogo ta

sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli la

- Ka yiriwali kuntaala jan cogoyaw dantigε

- Ka i ka yɔrɔ ladonni anrsquoa lasaniyali baaraw

Kuntaala Lεrɛ 6

MinεnDɛmɛnanw

Sedeyawo ka misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara

dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan

jamanaw ni diɲε sariyasɛbɛnw Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakεw

lafasali kan min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda

21nan bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo

kan jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi Bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw

kana ladon Afiriki kɔnɔ adw

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

165

Karamɔgɔ cεmanmusoman Kalanden cεmanwmusomanw

Labɛn

kɔrɔdɔnnen kɔrɔ

sɛgɛsɛgɛli

bɛ kalanden cɛmanmusoman sendonni

anlsquoa ka seko ni dɔnko hakε sɛgɛsɛgɛ ka

ɲεsin hakilila kalantaw ma

bε ɲininkaliw jaabi

bε yiriwali kuntaala jan kuma fɔ ka ɲɔgɔn

fɛla ɲini a kan

- jaabi ɲuman

sugandili

-Kelennabaara

- Hakililaɲini

- Hakililafalen

fɛrɛlen

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

- bɛ waleya dɔ kɛli dajira walima ka jaw

ni nataliye dɔw sɛbɛkɔrɔ lajɛ

- brsquoa ɲini kalanden cεmanmusomanw fε

u krsquoa jira ko hadamaden sabatili tɛ sira

sɔrɔ sigida nrsquoa lamini sabatili kɔ

- Karamɔgɔ cεmanmusoman bε sigida

nrsquoa lamini kunnafonisεbεnw bila

kalanden cεmanwmusomanw ka bolo

kan (yɔrɔ saniyalen yɔrɔ nɔgɔlen

ɲεfɔli ɲεnamaya cogoya fanga bε se ko

minnu kɔrɔ hellip) ani yiriwali kuntaala jan

kan ka laban krsquoa ɲini u fε u ka sigida

nrsquoa lamini ɲεfɔ ani ka yiriwali kuntaala

jan cogoyaw dantigε

- Kalanden cεmanmusomanw bε ko in

waleya walima ka ɲεgεnw ni jaw sɛbɛkɔrɔ

lajε

- brsquoa jira ko sigida nrsquoa lamini sabatili tɛ sira

sɔrɔ jama ka kεnεya sabatili kɔ

- Kalanden cεmanmusomanw bε sεbεnw

lajε ka ɲininkaliw jaabi

- ɲɔgɔlɔnbɔ

- Kɔlɔsiliw

Hakililaɲini

- Kulubaara

Kulukɔnɔbaaraw

kalankuluw ka

baaraw

kɔmaseginni

bɛ dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw

kulusigili la ka kɛɲɛ ni cakɛminɛnw ye

(dɛmɛnanw)

Kulu kelenkelenna ka kumalasela bɛ

baara kɛlenw dajira ninnu kan

- Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

ɲɛfɔli

- Hadamadenw makoɲεfεnw sɛbɛnni

dumuni fiɲε saniman sigida nrsquoa lamini

saniman

- U ka sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala

jan gεlεyaw

- Sɔrɔfɛnw tɔpɔtɔli

- Sigida nrsquoa lamini tiɲɛni sababu anrsquoa

kɔlɔlɔw

- Fɛn min bɛ sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan siri ɲɔgɔn na

Hakililafalen ani

kulubaaraw

sɛmɛntiyali

dantigɛlikɛnɛsigi

Hakililaw

nafawsinsinni ni

kuma kolomaw

latɔmɔni

Karamɔgɔ cεmanmusoman bε kuluw

ka jaabiw lamɛn kunnafoni minnu brsquou ka

hakililaw jε krsquoolu fara u kan ka fɔlenw

sεmεntiya ani krsquou dεmε u ka kuma

koloma labanw latɔmɔni na

Kalanden cεmanwmusomanw

- Ko minnu ye tiɲε ye ani nrsquou bε se ka kε u

brsquou hakili to olu la u ka sigida yiriwali

kuntaala jan kundon yiriwali kuntaala jan

sɔrɔli gεlεya bεε furakεli kɔrɔ

- U brsquou kundon yiriwali kuntaala jan ɲɛtaa

kɔrɔ

- Jεkabaara

Bakurubafɔkati-

mu dɔ labɛnni

Kiimεnibaaraw

bakuruba jateminε

bɛ baara dɔw kiimεnisɛbɛn labɛn min bɛ kɛ

sababu ye ka waleyaw kɛ ka dɔ bɔ sigiyɔrɔ

gɛlɛyaw la

Baarakɛkuluw kɔnɔ kalanden

cɛmanwmusomanw bɛ kunnafoniw

ɲini u ka sigida nrsquoa lamini tiɲɛw kan

-Kalandenw bɛ baarabolodalisɛbɛn

dilan

Sɛbɛnw dilanni

Kulubaara

166

Kalanbolo gafe lajɛlen Forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali

kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19

Kalanbolo wɛbu lajɛlen forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan

Forobakεnεya

Hakilila kɔrɔ

- httpwwwlaroussefrencyclopediediverssansA9_publique90008

- httpwwwintellegofrsoutien-scolaire-1ere-st2s-aide-scolaire-sciences-sanitaires-et-socialessante-sante-publique15558

httpwwwlegifancegouvfraffichTextedocidTexte=JORFTEXT000000227015εtdateTexte

- httpwwwdestinationsantecoml-oms-penchee-sur-les-africainshtml

Sigida nrsquoa lamini

Hakilila kɔrɔ

- httpwwwtechno-sciencenet onglet=Glossaireεtdefinition=3469

- httpreseauecoleetnatureorg

- httpwwwiucnorgfr

Yiriwali kuntaala jan

Ladamuni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan ma httpwwwmeirieucomECHANGESlepripdf

httpreseauecoleetnatureorg

httpwwwiucnorgfr

KALANBOLO 7NAN FANKELENFƐJAMANAW

KA DONɲƆGƆNNA

LatεmεniDɔnniya

sɔrɔlenw waleyali

Karamɔgɔ cεmanmusoman

bε kalandenw bila ka baarabolodalisɛbɛn dɔ

labɛn (baara kεtaw u kεminɛnw)

waatiboloda dεmεbaaw kɔlɔsili ani kiimεni

walasa ka yεlεma ɲuman don u ka sigida nrsquoa

lamini cogoya la ka kεɲε ni yiriwali kuntaala

jan ye

167

laquo A ɲuman ye ka fanga ni jɔsen ɲεnamaw di Sedeyawo ma minnu bɛ jamanaw taw sanfɛ

walasa a ka se ka ko latigɛlenw waleya ani ka bɛnɲɔgɔnmaya sabati politikiko siratigɛ la

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ raquo

1 Wansεsilasi Sakere Kεri MɔnzalaMenceslas sacreacute Cœur Monzala Afiriki tilebinyanfan jamanaw ka donɲɔgɔnna

hakililaw Sedeyawo fangabulonw sεgεsεgεli san 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajεra 15062012

httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-afrique-de-louest-

analyse-du-cadre-institutionne17html

FANKELENFƐJAMANAW

KA DONɲƆGƆNNA

1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Dantigεli

168

abini yεrεmahɔrɔnya sɔrɔla jamana minnu bε fan kelen fε Afiriki tilebinyanfan

kɔnɔ olu yrsquoa ɲini ka fara ɲɔgɔn kan u marabaa kɔrɔw ye dancε minnu ci u ni

ɲɔgɔn cε walasa krsquoolu bin ka bɔ yen U laɲini tun ye ka ɲɔgɔnhakililajiginkεnε sigi

u jɛlen bɛ kuntilenna minnu na yiriwali sira kan olu waleyali kama ani ka fanga jɔnjɔn sɔrɔ krsquou

ka ɲɔgɔndεmε sigi senkan ani krsquoa sinsin O hakilila in kεra fankelenfεjamanaw ka

bolodiɲɔgɔnma waleyalisira ye san tan laban in kɔnɔ

Walasa ka donɲɔgɔnna nafa don jamanadenw ka ɲεnamaya kɔnɔ ani u krsquoa faamuya kosɛbɛ

Sedeyawo jamanakuntigiw bɛnna laɲini dɔ kan min ka kan ka waleya sanni san 2020 cε

jamanaw ka Sedeyawo ka bɔ o la krsquoa kɛ jamanadenw ta ye

Fankelenfεjamanaw ka tɔnw sigili ani sigidajamanaw ka tɔnw i nrsquoa fɔ Afiriki

tilebinyanfanfεjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn (Sedeyawo) Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ

yiriwali ani wariko tɔn (Imowa UEMOA) Sɛnɛgali Ba labaarali jamanaw ka tɔn

(OyεmuweyεsiOMVS ) Sahelijamanaw ka jakεlεtɔn (SilisiCILSS ) Joliba Ba fala donni ba la

(AbeyεfuyεniABFN ) adw Nin bεε bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka cɛsiri jira ka baara kε

ɲɔgɔn fε ani krsquou kan di donɲɔgɔnna jɔnjɔn sabatili kama

Kalanbolo se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fankelenfεjamanaw ka

donɲɔgɔnna sinsinni ma

Masalakun bolofara fila bε kalanbolo in kɔnɔ

1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

K

169

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo ka kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kalandegeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara la

170

2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara

waleyali

3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka

baara waleyali

4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kɔnɔkow

Sedeyawo jirali

Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwali tɔnba (Sedeyawo) ye fankelenfεjamana tan ni

duuru ka jεkulu ye min sigira senkan san 1975 A ka baara ye sɔrɔ donɲɔgɔnna sabatili ye

laquo sɔrɔ sira bεε kan i nrsquoa fɔ iziniko taamakow kunnafonidikow kuranko sεnεko kungo

sɔrɔfɛnko jagoko ni nafolokow hadamadenyakow ani seko ni dɔnko hellipraquo

San 1993 Sedeyawo fanga bonyara segin kɛlen bεnkansεbεn kan krsquoa kalan ni bɛn ni lakana

jateli ye Afiriki tilebinyanfan fε O hakilila in kεra sababu ye ka bεnkansεbɛn dɔ bolonɔbila san

1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogo kan u ɲɛnabɔli u banni ani bɛn ni lakana sabatili

Jamana 15 bε Sedeyawo kɔnɔ bi (Benεn Burukina Faso Kapuwεri Kɔnɔwari Ganbi Gana

Gine Konakiri Gine Bisawo Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn ani Togo)

Moritani yrsquoa yεrε fosi ka bɔ Sedeyawoko la san 2000

ƐfεmiFMI ka fɔ la Sedeyawo tɔnjamanaw ka jamanakɔnɔsɔrɔ mumɛ labugunda (PeyibePIB)

hakɛ bakuruba anrsquou ka sanni se kɛɲɛni (PepeyaPPA) hakɛ bakuruba bɛ bɛn

Lamerikɛndolariwari miliyari 56486 ma o yrsquoa bila sɔrɔko setigiya jɔyɔrɔ 25 nan na diɲε kɔnɔ

Sedeyawo jamanaw dugukolo kɛnɛ mumɛ bɛ bɛn kilomεtεrεkare miliyɔn 51 ma a jamanaden

hakɛ mumɛ ye miliyɔn 299 ɲɔgɔnna ye

Sedeyawo tariki anrsquoa jujɔn

Afiriki tilebinyanfan tɔnba sigili hakilila sɔrɔla kabini san 1964 A bɔra Liberiya jamanakuntigi

kɔrɔ Wiliyamu Tubumani na O siratigε la bεnkan dɔ bolonɔbilala Kɔnɔwari Gine Konakiri

Liberiya ani Saralɔn cε san 1965 nka o ma sira sɔrɔ San 1972 awirilikalo la Nizeriya

jamanakuntigi Zenerali Gowɔni ni Togo jamanakuntigi Zenerali Eyadema yrsquou cɛsiri poroze in

171

waleyali la U ye hakilila dɔw fara ɲɔgɔn kan ka jamana 12 yaala krsquoolu ka dɛmɛ ɲini krsquoa ta san

1973 zuluyekalo la ka se a utikalo ma Lajε dɔ labɛnna Lome walasa ka bɛnkan dajiralen

sɛgɛsɛgɛ

Mɔgɔ faamuyalenbaw ni sariyatigiw ka lajε dɔ kεra Akara san 1974 zanwuyekalo la ani

minisiriw ka lajε dɔ Mɔrɔbiya san 1975 zanwuyekalo la O lajε fila bεε ye bɛnkansɛbɛn dajiralen

in sɛbɛkɔrɔ sɛgɛsɛgɛ A laban na Afiriki tilebinyanfan jamana 15 yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn

in na ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔko yiriwali tɔnba sigi senkan (Legɔsi bεnkan)

san 1975 mεkalo tile 28 Labɛnlajɛ minnu yɛrɛ nana ni Sedeyawo sigili ye olu bolonɔbilala

Lome Togo san 1976 nowanburukalo tile 5 Walasa ka sɔrɔw donɲɔgɔnna sennateliya ani ka

barika don bolodiɲɔgɔnma na politikiko nasira la yεlεma donna bεnkansεbεn na krsquoa bolonɔbila

san 1993 zuluyekalo la

Sedeyawo lakodɔnna Afiriki sɔrɔko AyeseAEC yiriwali ntuloma duuru dɔ ye

KomesaCOMESA SeeyasiCEEAS IgadiIGAD SadɛkiSADC ani SedeyawoCEDEAO Olu

yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn na min bɛ bolodiɲɔgɔnma sinsin AyeseAEC ni SeyeyεriCER cε

san 1998 feburuyekalo la

Sedeyawo kuntilennaw anrsquoa jɔsenw

Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔnba kuntilenna ye bolodiɲɔgɔnma ani

donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko la walasa o ka bange

sɔrɔkelenya ni warikelenya la ni tɔnjamanaw ka sɔrɔ mumɛ don ɲɔgɔn na O donɲɔgɔnna in

ka kan ka kε sababu ye ka jamanadenw ka diɲɛlatigɛ nɔgɔya ka sɔrɔ labugunni sabati ka

tɔnjamanaw cɛsira sinsin ani ka kε sababu ye ka Afiriki bɛɛ lajɛlen ka ɲεtaa ni yiriwali sabati

Segin kɛlen bɛnkansɛbɛn in kan krsquoa kalan san 1993 o tun ka kan ka barika don tɔnjamanaw

cɛ bolodiɲɔgɔnma na sɔrɔ ni politikiko siratigɛ la O bɛnkansɛbɛn in yrsquoa dantigɛ ko sɔrɔko laɲini

ye ka jɛ sugufiyɛ kelen na ani wari suguya kelen Politikiko nasira la laɲini ye ka

depitebulonba kelen sigi senkan Afiriki tilebinyanfanjamanaw tɔgɔ la ka sɔrɔko ni

hadamadenya yiriwalibulon kelen sigi senkan ani ka Sedeyawo ka kiiritigεbulon kelen sigi min

bɛ kiiriso kɔrɔ nɔnabila ka tɔn ka kolatigɛlenw waleya O bεnkan in bε Sedeyawo yamaruya a

krsquoa jɔyɔrɔ fa ka Afiriki tilebinyanfan fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi ani krsquou ban

Sedeyawo brsquoa ka wale sinsin nin jɔsen jɔnjɔnw kan

172

Tɔnjamanaw damakεɲεni anrsquou ka makoɲεɲɔgɔnma

Jamanaw ka ɲɔgɔndεmε ani u kafolen senyεrεkɔrɔ

Bolodiɲɔgɔnma jamanaw ni ɲɔgɔn cε

Politikiw bɛrɛbεnni ɲɔgɔn ma ani porogaramuw donni ɲɔgɔn na

Jεlenya tilennenya sɔrɔko ni hadamadenyako la

Tɔnjamanaw ka kɛlɛbinbaliya ɲɔgɔn kan

Bɛn sabatili basigi ani lakana

Fɔɲɔgɔnkɔw banni nɔgɔya la

ɲɔgɔnbonya ani hadamaden ka hakεw layiriwali nrsquou lakanani

Demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni

Sedeyawo fangabulonw

Walasa a ka se krsquoa ka baaraw kε Sedeyawo ye nin fangabulon ninnu sigi senkan

Jamanakuntigiw ni gɔfɛrɛnamankuntigiw ka lajε

Waleyali sekeretariya

Tɔn depitebulon

Tɔn kiiritigεbulon

Sɔrɔ ni hadamadenya sabatibulon (o ka kan ka sigi)

Sedeyawo ka yiriwalinafolobɔ ni yiriwali banki (BeyideseBIDC)

Sedeyawojamanaw yiriwali nafolobɔda (FeyɛrideseFRDC)

Sedeyawojamanaw ka baarabaw kεli banki (BeyɛriseBRIC)

Afiriki tilebinyanfan warikocakεda (AmawoAMAO)

Afiriki tilebinyanfan ka wariko ɲεɲinicakɛda (ImawoIMAO)

Afiriki tilebinyanfan kεnεyako sabatilitɔn (OwasiOOAS)

Baarakεjɛkulu kεrεnkεrεnnenw (olu ye fɛɛrɛko baarakɛjɛkulu kɛrɛnkɛrɛnnen 6 ye)

Baarakɛcogo fɛɛrɛ min tara san 1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli u banni bɛn ni

lakana kama Jɛkulu minnu sigilen bɛ fɛɛrɛwaleya kama fanga tigilamɔgɔw brsquoo kɔnɔ

wale kɛbaga sekeretɛri laadibaa fɔkabɛn kama ani tɔnjamana tan lakana tigilamɔgɔw

(Burukina Faso Gana Gine Konakiri Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn

Togo)

Kuntilenna baara ani danbe bajuw

173

Sedeyawo kuntilenna

Ka marabolo sigi dancɛw tɛ min kɔnɔ min

yiriwalen bɛn ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnma bɛ min

kɔnɔ a sinsinnen bɛ mara kɛcogo ɲuman

kan sɔrɔfɛn camanba bɛ se ka lasɔrɔ

jamanadenw fɛ min kɔnɔ krsquoo sɔrɔfɛnw don

ba la ni sababulada ye walasa yiriwali

kuntaala jan ka sabati ani sigida nrsquoa lamini

tangali

Sedeyawo ka baara

Ka bolodiɲɔgɔnma ani donɲɔgɔnna sabati

olu minnu bɛ na ni jɛ ye sɔrɔko la Afiriki

tilebinyanfan fɛ walasa ka jamanadenw ka

diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati ka sɔrɔ

basigili sinsin ani krsquoa jiidi ka tɔnjamanaw

cɛsira layiriwa ani ka kɛ sababu ye ka

Afiriki ka yiriwali ɲɛtaa sabati

Sedeyawo danbe bajuw

Kisɛya

Kisɛya waleyali tangali nrsquoa sinsinni kɛra

sababu ye diɲɛ bɛɛ ka sɔn krsquoa kɛ misali ye

jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la sɔrɔko

ni wariko la

Bonya

Ka ɲɔgɔnbonya sabati Sedeyawo

baarakɛlaw nlsquoa jamanadenw cɛ ani ka

kodilanse bonya kuradilan ani kunnafoni

munumunucogo ɲuman

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Suguya caya

Ka jamanacamanko siyacamanko ani

seko ni dɔnkocamanko lakodɔn krsquoolu

faamuya ani krsquoo hakililaw jiidi krsquou bonya

Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Hɔrɔnya

Krsquoi cɛsiri kosɛbɛ walasa baara sariya

jɔnjɔnw ka labato ka jama ka dannaya

sɔrɔ anrsquoa ka bonya ka da an ka waleyaw

kɛcogo kan

Sendonni kow la

Ka jama sendonni ɲini krsquoa don ba la

lafaamuyali bɛ kɛ min kan min bɛ kɛ

Sedeyawojamanaw ka baaracamankɛko

dugucamanko ani seko ni dɔnkocamanko

hukumu kɔnɔ politiki ni kolatigɛli dakun bɛɛ

lajɛlen na

Tilennenya

Tilennenya ani kuma ɲuman fɔli i

jamanadenɲɔgɔnw ye krsquoo hakilila don

Sedeyawo mɔgɔ bɛɛ kun na ani

fangabulonw kɔnɔ ka kɛɲɛ ni Afiriki

tilebinyanfan jɔsen jɔnjɔnw ye

Jɛlenya

174

Ka baara kɛ ni baara kɛcogo fɛɛrɛ jɛlenw

ye walasa lafaamuyali kɛra kolatigɛlen

minnu kan ani politiki labɛnni taabolow ka

sabatii

Baaraɲɛdɔn

Ka baaraɲɛdɔn jira ani cɛsiri diɲɛ

tɔgɔlabaaraw ɲɛni na anrsquou waleyaliko

ɲumanw ani ka jogo ɲumanw ta ani waso

Afiriki tilebinyanfan baarakɛyɔrɔw la

Laadiriya

Ka ɲɔgɔnlafaamuya latigɛliw kɛ kasɔrɔ i

ma da mɔgɔ kɔkan tilennenya la laadiriya

ani kɛɲɛni

Sɛbɛkɔrɔɲɛni

Ka sariya gɛlɛn sigi senkan teliya la min

baaraw tɛ jɔ ka ɲɛsin mɔgɔw jamanaw

Afiriki tilebinyanfan ani diɲɛ tɔgɔlalaɲiniw

sabatili ma

175

Donɲɔgɔnna ntulomaw

Afiriki tilebinyanfan sɔrɔfɛnw layiriwali (mɔgɔw sekow layiriwali cɛ ni muso

damakɛɲɛni sigida nrsquoa lamini ɲuman) fasodenya kelen

Bɛn ni basigi Afiriki tilebinyanfan bɛnni nrsquoa basigili fɔɲɔgɔnkɔw karatukaratu ani

kɛrɛfɛdɛn tɛ min kɔnɔ

Mara kɛcogo ɲuman mara kɛcogo ɲuman politikiko ni sɔrɔko sira kan jɛlenya ni

jɔyɔrɔfa forobafɛnw labaaracogo la ani hadamadenw ka hakɛw lakanani koɲuman

Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna (jago sugu wari sɔrɔfɛnw yɔrɔw politiki) Afiriki

tilebinyanfan jɛli sugu kelen na wari suguya kelen na wari jurudonbaaraw ani u juru

saracogo ɲuman ɲɛnabɔlen bɛ min kɔnɔ

Kɛnyɛrɛye cakɛda yiriwali Jɛɲɔgɔnya kolo gɛlɛn ani gɔfɛrɛnamankunda ni

kɛnyɛrɛyekunda ka faraɲɔgɔnkan o ye labɛn ye min ka fisa forobacakɛdaw ni

kɛnyɛrɛyecakɛdaw labugunni ma

Bɛn lakana ani mara kɛcogo ɲuman

Bolodiɲɔgɔnma layiriwali

Sɔrɔko kɛɲɛni ni ɲɔgɔndan jɛlenya sira kan

Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna

Fanga sigibolo se

Lakikaya bakuruba

176

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara 1lɔ se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali

KalanDegeli kuntilennaw

1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara la

2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara

waleyali

3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka

baara waleyali

4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali

Kuntaala Lɛrɛ 12

MinɛnDɛmɛnansɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw ani jamana

sariyasigisɛbɛn

- Sedeyawo ka misaligafe

- Jaw

177

- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

SeKoɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1 Ka Sedeyawo kuntilenna

nrsquoa ka baara ɲini krsquou dɔn

Hakilila minnu bɛ tali kɛ

Sedeyawo kuntilenna a ka baara

anrsquoa danbew la

- Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bε

εntεrɛnεti kan)

- Kulubaara

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalen

Lɛrɛ 2

2 Ka Sedeyawo jɔsenw anrsquoa

danbe bajuw lajɛya

Jɔsenw ani danbe bajuw Lɛrɛ 4

3

Ka masalakun don

kalanbaaraw kɔnɔ

Kalansenlabɛnsɛbɛn labɛnni

Kalandegeli kalanbolo bolofara

dɔ labɛnni krsquoa waleya

Kiimɛni

Lɛrɛ 2

4

Baara minnu ka ɲi

Sedeyawo kuntilenna nrsquoa

ka baara sabatili ma

layiriwali

Waleyalifɛɛrɛ minnu ka ɲi

Sedeyawo kuntilenna sabatili ma

anrsquoa ka baara waleyali

Lɛrɛ 4

178

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun bolofara 1lɔ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna

sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Sedeyawo kuntilenna a ka baara anrsquoa danbe bajuw

KalanDegeli kuntilennaw

Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara

la Koɲɛdɔn layiriwataw

KOɲƐDƆN

KalanDɔnni sira kann Jogobaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛMɔgɔyasira

dɔnniya sira kan

- Ka kɔrɔ di Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara ma

- Ka Sedeyawo danbe bajuw ɲɛfɔ

- Ka jogo ta min ni danbe bajuw bɛ ɲɔgɔn

ta

- Ka sɔn jamanacamanko seko ni

dɔnkocamanko ani siyacamanko ma

- Ka jatigiya kɔrɔ walanwalan

Ka Sedeyawo danbe

bajuw sɛgɛsɛgɛ

Kuntaala Lɛrɛ 2

179

MinɛnDɛmɛnanSɛbɛnw

- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw

- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw jamana sariyasigi

- Sedeyawo ka misaligafe

- Jaw

- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw

- Ɛntɛrɛnɛti

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo BAARA KƐTAW Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

Labɛn

kɔrɔdɔnnen

kɔrɔ sɛgɛsɛgɛli

Ka kalanden cεmanmusoman

sendonni nrsquoa ka seko ni dɔnko

hakε dɔn ka ɲεsin hakilila

kalantaw ma

U bε ɲininkaliw jaabi

jaabi ɲuman sugandili

Kelennabaara

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

kalanden cɛmanwmusomanw

ɲininka u ka Sedeyawojamana

dɔw danbejɔkanw fɔ

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

hakililafalenfalen kɛ danbejɔkanw

kan walasa ka bɔɲɔgɔnfɛyɔrɔw ni

ɲɔgɔndafayɔrɔw labɔ u kɔnɔ

- Hakililafalen

- Hakililaɲini

- Sεbεnɲini (minnu sɛbɛnnen

don mansin na ani minnu bε

εntεrɛnεti kan) Ka ɲɛsin

Sedeyawo bɛnkansɛbɛn ma min

tara san 1993 zuluyekalo la ani

jamana sariyasunba

- Kulubaara

180

- Kɔlɔsili

- ɲininkaliw nlsquou jaabiw

Kulukɔnɔbaaraw

sɛgɛsɛgɛli nrsquou

lakaleli ani

hakililafalenw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

danbe baju damadɔ dajira minnu

bɔra Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka

baara anrsquoa danbe bajuw

masalabolo kɔnɔ

- bɛ nin cikan ninnu di kulubaara

kama

- danbe minnu kofɔlen don

masalabolo kɔnɔ aw kelen-kelen

anrsquoaw lajɛlen krsquoolu kalan krsquou ɲɛfɔ

ka jɛya

- ka Sedeyawo ka baara ɲɛfɔ ka

jɛya

- ka katimu dɔ ci ka Sedeyawo

danbew sanga don o don danbew

ni kɛwalew ma

Kalandenkulu kelen-kelen ka

kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔw

jaabiw lase tɔw ma

- Kulubaaraw ka hakililafɔ

- Hakililafalen kalanden

cɛmanwmusomanw ni ɲɔgɔn cɛ

dantigɛlikɛnɛ kan

- ɲɔgɔlɔnbɔ

Dɔnniya kura

sɔrɔlenw

labɛnniSinsinni

ani kuma kolomaw

latɔmɔni

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw

farali la ɲɔgɔn kan ani krsquou kulusigi

ka na ni kunnafoniw ye minnu bɛ

kumakoloma latɔmɔnenw dafa

Kalanden cɛmanwmusomanw brsquou

jilaja ka kɔnɔko basigilenw fara

ɲɔgɔn kan kuluw kɛlen kɔ ka

hakililafalenw kɛ

Hakililaw faraɲɔgɔnkan

Kiimεni

Bakuruba-

jateminε

Karamɔgɔ cɛmanmusoman brsquoa

ɲini kalanden cɛmanmusomanw

fɛ u ka Sedeyawo danbew kɛ

sɛbɛn ye ka kɛɲɛ ni jamanaw

cogoyaw ye walasa krsquou ka

dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛ o kan

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

baarakɛjɛkuluninw sigi-sigi o sɛbɛn

dilanni kama

Kelennabaara

181

Latεmεni

Dɔnniya

sɔrɔlenw

waleyali

Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ

dɛmɛ don tile kelen

lafaamuyalibaara labɛnni na seko

ni dɔnko jiralidɔgɔkun kɔnɔ walasa

siya wɛrɛw ni jamana wɛrɛw krsquou

danbew jira ɲɔgɔn na

Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ

tile kelen lafaamuyali kɛ lakɔli la

walima u ka kin kɔnɔ

- ɲɔgɔlɔnbɔ ɲɔgɔlɔnba ɲɔgɔlɔn

fitinin

- ɲɔgɔnye

182

Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ka ɲɛtaa ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

Kɔnɔkow

Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou taabolow

Politiki ni sariyalako donɲɔgɔnna

- Ka sedeyawo sariyaw bila jamanayaw taw sanfɛ ko latigɛlenw waleyali la

- Cakɛdaw dɔw sigili senkan minnu bɛ jamana taw sanfɛ nrsquou bɛ tali kɛ kɔlɔsili ni ko latigɛlenw

jalatigɛli la kiiritigɛbulon depitebulon sɔrɔ ni hadamadenyako sabatilibulon

- Bolodiɲɔgɔnma politikiko siratigɛ la

- Mɔgɔw ka taamaw u sago la sɔn kɛra porogaramu min ma san 1978 mɛkalo lajɛ senfɛ

dakun saba (3) brsquoo kɔnɔ

- Wizaw (visas) binni

- Dagayɔrɔko hakɛ

- Sigiyɔrɔko hakɛ

183

Sɔrɔko ni wariko (sugufiyɛ kelen wari suguya kelen izini dugujukɔrɔfɛnw kɛnyɛrɛye

sɛnɛ hellip)

- Sedeyawo ka porogaramuw labonyali ka baara suguya wɛrɛw don u kɔnɔ misali la sɔrɔ

taabolow bɛrɛbɛnni ɲɔgɔn ma

- Fangabulonw ka baarakɛnafolo sɔrɔli Sedeyawo yɛrɛ fɛ wari dɔ tigɛli jamanaw kun 05

wusuru binni jamana wɛrɛw kan u ka minɛnw donni kunkɔrɔ Sedeyawo kɔnɔ walasa ka Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna musaka sɔrɔ

Bolodiɲɔgɔnma duwaɲɛko la

- Jagofɛnw falenfalenni labilali porogaramu o min bɛ kɛ sababu ye ka duwaɲɛsokelenya

sigi senkan dɔɔnin-dɔɔnin Sedeyawojamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

- O duwaɲɛsokelenya bɛna ni duwaɲɛwari ni wusuruw wulili ye pewupewu ka bɔ

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ anrsquoolu ɲɔgɔnnaw ani binkanniwusuru minnu bɛ sara jamanaw

dancɛw tɛmɛni na krsquoolu wuli ani ka wusuru suguya kelen sigi Sedeyawojamana bɛɛ tɔgɔ

la nrsquoo bɛ wele TeyeseTEC Wusuru min bɛ sara dancɛw tɛmɛni na ni sɔrɔfɛn

bayɛlɛmabaliw ye jamana tan ni fila (12) yrsquoo wuli ka bɔ u ni ɲɔgɔn cɛ Benɛn Burukina

Faso Kɔnɔwari Ganbi Gana Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn

Saralɔn ani Togo

- Ka duwaɲɛsow ka baara kɛlenw kunnafoni fɛsɛfɛsɛliko ɲuman taabolo minɛn dɔ sigi

senkan nrsquoo ye SidoniyaSYDONIA ye walasa ka dɔ faracogo ɲini tɔnjamanaw

duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ kan

Bolodiɲɔgɔnma jagoko sira kan

- Ka lozisiyɛli ErotarasiEUROTRACE sigi senkan kɔkanjago jatew sɛgɛsɛgɛli kama

Sedeyawo ka bolofɛnjirasuguw labɛnni jago nasira la

- Bɛnkan tara jamana wolonwula fɛ san 2000 marisikalo la ka dancɛw bin ka bɔ u ni ɲɔgɔn

cɛ Benɛn Burukina Faso Gana Mali Nizɛri Nizeriya ani Togo

184

Hadamadenya ani seko ni dɔnko donɲɔgɔnna (kalanko suguya caya denmisɛnya

kɛnɛya turisimu adw)

- O taaboloi dantigɛlen in nafa bɛ sɔn ka bonya nrsquoa bɛɛ ye sabula yan de jamanadenw bɛ

sɔn ka diɲɛ nrsquoa ye krsquou ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ Jamanadenw sɔnni o ma o bɛ sɔrɔ u dali la

a la krsquou bɛɛ ye yɔrɔ kelen mɔgɔw ye A kɛra donɲɔgɔnna ye o walima ladamuni bɛn kama

nin taasira bɛɛ sinsinnen bɛ hadamaden de kan

- A ka ca a la nin donɲɔgɔnna in waleyali seko ni dɔnko sira kan o bɛ kɛ kɔrɔlen ni

fɛsitiwaliw sugu ani jamanaw ka ɲɔgɔnsɔrɔko wɛrɛw labɛnni ye

Nka nin ko ninnu waleyali bɛ se ka bali ni mɔgɔw yrsquou ban ɲɔgɔn ta la ani ka ban ɲɔgɔn na

sira caman fɛ fo nrsquoa kɛra dɔnkiliko ye Hakilila in sera ka waleya kosɛbɛ dɔnkɔliko sira kan

sabula danyɔrɔ tɛ dɔnkili la Nka a ka ca a la o brsquoa sɔrɔ dɔnkilidala bɛ ka dɔnkili da jama min

ye nrsquoo brsquoa ka kanfɔta mɛn o ye jamana fila ni kɔ mɔgɔw ye

Bolofɛnjirasugu min sigira senkan san 2011 o kun tun ye ka Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna

ani jagoko layiriwali sabati tɔnjamanaw cɛ A masalakun tun ye laquo ka dɔ fara jago fanga kan

tɔnjamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ ni jɛɲɔgɔnya ye gɔfɛrɛnaman ni kɛnyɛrɛye cɛ raquo

- Fura min tun ka kan ka sɛgɛsɛgɛ kosɛbɛ o tun ye lakɔlikalan kalansen bolodalenw

bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma O bɛrɛbɛnni in kana faamu kalan suguya kelen kɛli ye nka a ka

faamu fangafaraɲɔgɔnkan sira fɛ kalanko la

- O siratigɛ la misali kelen min bɛ se ka dajira tɔw cɛla o ye fɛsitiwali dɔ labɛnni ye

kalandenw fɛ (bawo sinsin ka kan ka kɛ denmisɛnsɛrɛw de kan) min na

kalandenɲɛnajɛkuluw a farikoloɲɛnajɛkuluw tɛna bila ɲɔgɔn na jamana ni jamana nka u bɛ

fara ɲɔgɔn kan ka kɛ Sedeyawo jamanaw ka denmisɛnkulu lajɛlenw ye baaraɲɛdɔn bɛ

falenfalen minnu kɔnɔ nka fangafaraɲɔgɔnkan hukumu kɔnɔ kasɔrɔ a ma kɛ ni ɲɔgɔndan

ye Ntolatankuluw tɛ kɛ fadenw ye nka u bɛ kɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna

labɛnyɔrɔw ye ɲɔgɔndan in tɛna kɛ fadenkɛnɛ ye farikoloɲɛnajɛkuluw cɛ nka a bɛ kɛ

jamanaw ka ɲɔgɔndɛmɛ kalanso ye

ɲɔgɔlɔnba tɛ jamana kelen ka seko ni dɔnko jira bilen a bɛ kɛ hadamadenya

ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya kalansoba ye

185

- Ni donɲɔgɔnna hakilila faamuyara jamanaw fanfɛ i nrsquoa fɔ a jiralen bɛ cogo min na

sanfɛmisali kɔnɔ hakilila min bɛ jamanaw taw sanfɛ hakɛlabatoko la o fana ka kan ka dajira

O la ni jamana caman ɲɔgɔndankuluw bɛ sigi jateminɛ ɲɛnama bɛ kɛ ka hakɛlabato

taabolow don ba la

- Sedeyawo ye sɔrɔko jɛkulu ye a man kan krsquoa to fili krsquoa sɔrɔ baara taabolo la fili min brsquoa bali

a ka faamuya ko a ka sugu diyalifɛɛrɛ ka kan ka tɛmɛ sira min fɛ o ye jamanadenw ka

sigiɲɔgɔnya taabolo labɛnni ye

O la walasa ka jamanaden wɛrɛ ka siranɲɛ bɔ mɔgɔw la siranɲɛ min ye faciyɛn ye fo baara

ka kɛ sinsinnan fila kan

- denmisɛnnin

- koɲɛɲinihakili ani ɲinini diyanye

Denmisɛnnin ka kan ka lasu a ka ɲɛbɔ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ danfara dɔnniya ɲɛɲinini fɛ ni

ɲɔgɔnkunbɛnw ni hakililafalen ɲɛnamaw cayali ye o kɛnɛw kan baliku (mansa) ka kan krsquoa

yɛrɛ minɛ a ka faya jirako jugu la ka ɲɛsin laquo dɔ diyɔrɔ ani dɔ sɔrɔyɔrɔ ko labɛnnenw ma raquo

A bɛ se ka mɔgɔ dabali ban min tɛ jateminɛ kɛ nin kow la ko Ala ye mɔgɔw da a mrsquou kɛ

kelen ye ka laban ka dɔ ɲɛrɔcin (bila) o ka bin dɔ kan u ka kɛlɛ ka ɲɔgɔn tiɲɛ

A bɛ se ka kɛ mɔgɔ min ma da ko la o trsquoa dɔn ko mɔgɔw tɛ kelen ye O cɛ in sago don krsquoo

cogoya in misali dɔ ye a ɲɛ A bɛ hakili sɔrɔ nrsquoa bɛna taa taama na ka maramafɛn ta krsquoa

yɛrɛ lakana krsquoa ɲini fana a ni mɔgɔ ka taa ɲɔgɔn fɛ nrsquoa bɛ don krsquoa da a bɛ da sɔgɔ a yɛrɛ

dala A brsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ a yɛrɛ ka so kɔnɔ kasɔrɔ a brsquoa dɔn ko sariyaw bɛ yen

gɔfɛrɛnaman ka lakanabaaw bɛ yen maramafɛnw bɛ minnu bolo ka mɔgɔw ɲangi minnu ka

tɔɔrɔ bɛna se a ma A krsquoa yɛrɛ ɲininka hakilila jumɛn brsquoa la ka ɲɛsin a jamanadenɲɔgɔnw ma

nrsquoa bɛ taa taama na ni maramafɛn ye a bɛ jogo jumɛn miiri nrsquoa dugudenɲɔgɔnw ye tuma min

na a brsquoa ka soda tugu krsquoa denw nrsquoa ka baaradenw ka daw tugu ani krsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ

A fɔ a tɛ ka diɲɛmaa bisigi ni waleya dɔ ye i nrsquoa fɔ ne fana brsquou bisigi ni n ka kumaw ye cogo

min na Nka hadamaden dancogo Ala fɛ ale ni ne si tɛ krsquoo jalaki ni fosi ye Hadamaden

nege anrsquoa diyanyeko olu trsquou dama jurumu ye Ko minnu yɛrɛ brsquoa bila a diyanyekow la olu

fana tɛ jurumuw ye ni mɔgɔw tɛ sariyaw dɔn minnu brsquou kɔn wa mɔgɔw fana tɛ sariya dɔn ko

186

la min ma deli ka kɛ sariya fosi fana tɛ se ka sigi ni mɔgɔw ma bɛn a kan ka dɔ sugandi ka

bila a sigili la HobɛsiHOBBES2

Jɔlifɛnko la (kuranko telefɔniko duguma taamako sanfɛtaamako ani jikantaamako)

- Enɛriziko

- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1982 jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ Afiriki

tilebinyanfan gazitɛmɛsirako poroze kan Sedeyawo ka laɲini kɔnɔ diɲɛ waribonba ye Afiriki

tilebinyanfan gazitɛmɛsira baaraw kɛli ɲɛbilajateminɛ daminɛ

- O siratigɛ la Benɛn Gana Nizeriya ani Togo olu bɛnna a kan ka gazitɛmɛsira dɔ labɛn

Nizeriya dugujukɔrɔgazi lasɔrɔli la enɛrizi labaarali kama

- Enɛrizi sɔrɔkɛminɛnw yiriwali ani tɔnjamanaw kuransow kalansoli dantigɛlisɛbɛnba labɛnni

- Kurandisoba kelen sigili senkan Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la min bɛ wele Afiriki tilebinyanfan

Powɛripulu laquo Power Pool Ouest Africain raquo

- Kunnafonifalensirako

- Sɔn kɛra porogaramu min ma jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ san 1979 nrsquoo ye

ɛntɛlikɔmu fɔlɔINTELCOM I ye Tɔnjamanaw ɲɔgɔnsɔrɔli telefɔni na telɛkisi fɛ ani fakisi fɛ

ɛntɛlikɔmu filananINTELCOM II Telefɔnici sɔrɔcogow lakurayali baaraw jateminɛni Ka

bɛnɲɔgɔnmaya saratiw dafa nɔgɔya donni kama telefɔniko la

- Siraw bɔli ka Afiriki tilebinyanfan jamanaw bila ɲɔgɔn na

- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1980 desanburukalo lajɛ fɛ Lome ka bɔ Nuwakisɔti ka

se Legɔsi o furancɛ kilomɛtɛrɛ 4560 la kilomɛtɛrɛ 3800 dilanna o ye 83 kɛlen ye

- Ka bɔ Dakaro ka se Njamena o kilomɛtɛrɛ 4460 la kilomɛtɛrɛ 3894 dilanna o ye 88

kɛlen ye

2 HobɛsiHOBBES Bibili dɔ don A dakun 13nan [ ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra 15062012

httpwwwiterevapfdisciplinesphiloEnseignement20de20la20philosophiebulletinsBulletin5Hobbeshtm

187

Sira minnu ka kan ka bɔ ka jamanaw sɔgɔ ɲɔgɔn na o janya mumɛ ye kilomɛtɛrɛ 11423 ye

kilomɛtɛrɛ 7653 dilanna o la o ye 67 kɛlen ye

- Dugumataamako nɔgɔyali

- Sedeyawo ye kariti finmannama dɔ dilan mɔbilitigiw kama Jamana 12 yrsquoo kariti in tali

yamaruya Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri

Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo

- Minɛnw ni mɔgɔw donkabɔ bɛnkan jamanaw kɔnɔ sirabakantaama senfɛ o dabɔra ka

jagofɛnw donni nɔgɔya ani krsquoa teliya tɔnjamanaw kɔnɔ Jamana 5 bɛ krsquoo bɛnkan in waleya

Benɛn Kɔnɔwari Mali Nizɛri ani Togo

- Mɔgɔw ni minɛnw ka taakaseginko ɲuman ani taamaw porogaramu kɔlɔsilijɛkulu sigili

jamanaw kɔnɔ O jɛkuluw sigira jamana 12 kɔnɔ Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana

Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo

Sigida nrsquoa lamini minɛcogo taabolo sira kan

- Waleyali porogaramu labɛnnen ni SilisiCILSS ka dɛmɛ ye Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la

- Jilafalenfɛn fogontaw kɛlɛli (Jilabaganin)

- Jakungu kɛlɛli

- Dɔ farali jamanaw metewocakɛdaw fanga kan

Bɛn ni lakanako sira kan

- Jamanaw ka binkannibaliya ɲɔgɔn kan o bɛnkan tali san 1978

- Jamanaw ka ɲɔgɔnmagɛn lakana sira kan o bɛnkan tali san 1981

- Sedeyawo jɔsenw politikiko la o bɛnkan tali san 1991 zuluyekalo la Dantigɛlisɛbɛn min

bɔra o kɔnɔ o bɛ lafasalifɛɛrɛw kan ka ɲɛsin demokarasi jɔsenw sabatili ma

- EkomɔguECOMOG (Sedeyawo ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu) Ale sigira bɛnkan fɛ min tara san

1990 lajɛ senfɛ

- Liberiya kɛlɛban wulikajɔw

188

- Sedeyawo tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Burukina Faso Ganbi Gana

Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali ani Saralɔn

- Jamana wɛrɛw Uganda Tanzani

- Saralɔn kɛlɛban wulikajɔw

- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Gana Gine Konakiri Mali Nizeriya Sɛnɛgali

- Gine Bisawo kɛlɛban wulikajɔw

- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Ganbi Nizɛri ani Togo

- Wulikajɔ min kɛra Jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ Gine Konakiri ani Sɛnɛgali fɛ

- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili anrsquou ɲɛnabɔli fɛɛrɛ sɔn kɛra olu ma san 1998 lajɛ senfɛ Sɛbɛn

bakuruba dajiralen fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ɲɛmadali ni kɔlɔsili fɛɛrɛ sigili senkan ani

fangabondaw walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa

- Kɔlɔsili kɛyɔyɔ 4 Kotonu Wagadugu Banjulu ani Mɔrɔbiya

- ɲɛmadali ni kɔlɔsili cakɛda sekeretariya la Abuja

- Fɔkabɛn ni lakanajɛkulu dɔ sigili senkan tɔnjamana 9 mɔgɔ bɛ min kɔnɔ

- Sabalibagaw ka jɛkulu dɔ sigili senkan

- Bilankɔrɔkɛlɛbolo dɔ sigili senkan

- Bɛnkan tali ka dan sigi maramafɛn misɛnninw sanni na ka don nrsquou ye anrsquou dilanni Sɔn kɛra

o bɛnkan ma san 1998 ɔkutɔburukalo lajɛ senfɛ

-Baarabolodalisɛbɛn ani jɛkoɲumanya sariya dɔ tali ka bɛn o kan

- Bɛn sabatili layiriwali

- Sɔrɔdasiw ni lakanabaa tɔw kalanni

- Maramafɛn misɛnninw jateminɛni dancɛw la

189

- Kunnafonikafoyɔrɔ dɔ ni Afiriki tilebinyanfan jatebɔsɛbɛn dɔ sigili senkan maramafɛn

misɛnninkow kunkan

- Maramafɛnw hakɛ lakodɔnnenw kantaw kafoli nrsquou tiɲɛni (Liberiya ni Mali yrsquoo kɛ)

- kumaɲɔgɔnya nɔgɔyali ni maramafɛnw dilanbaaw nrsquou feerebaaw ye Jɛkoɲumanya sariya

sigili

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna kolomayɔrɔw nrsquoa nafaw (+ sɛmɛntiyali)

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnnako lakurayali o bɛ na ni fɛɛrɛ kɛnɛman ye mɔgɔ ka kan ka da

min na walasa ka yiriwali gɛlɛyaw ɲɛnabɔ Sedeyawo kɔnɔ o gɛlɛya sababu bɔra jamana

kelen-kelen ka sɔrɔfɛnw nrsquoa ka sɔrɔ cogoya wɛrɛw hakɛ dɔgɔyali la Sira wɛrɛ fɛ ka da Afiriki

jamanaw suguw koronni kan fangafaraɲɔgɔnkan ani taabolo kisɛmaw tali olu bɛ se ka kɛ

sababu ye ka sɔrɔ labugunni sennateliya ka fura sɔrɔ sɔrɔfɛnw dɔgɔyali ani yiriwalinafolobɔ

ni falenw hakɛ dɔgɔyali la

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna nafaw ye jumɛnw ye

Sugunin minnu brsquoa la ka cakɛdaw ni porozew ka se dɔgɔya olu bɛna fara ɲɔgɔn kan

walasa ka jɔyɔrɔ sɔrɔ ɲɔgɔndanw kɛnɛ kan O la cakɛda kisɛmaw na se ka yiriwa

Sugufiyɛw bonyali bɛ se ka kɛ sababu ye ka yiriwalinafolobɔ labugun ka sɔrɔ kɛta

lataa ɲɛ ani ka dɔnniyaw ni fɛɛrɛw falenfalenni ɲɔgɔn ma nɔgɔya

Donɲɔgɔnna bɛ se fana ka dannaya ni sɔrɔ yiriwali yɛlɛmasen kuraw lataa ɲɛ O bɛ

ka bange sɔrɔ jiidili la sariyabatojamana bonyali hukumu kɔnɔ ani tigiya hakɛw

sariya taabolo ɲumanya ani fanga bolili jɛlenya la

Krsquoa sababu kɛ Afiriki tilebinyanfan fɛɛrɛ tigɛlenw ye tɔnjamanaw bɛ se ka dɔ fara u ka

bɛnkanɲini fanga kan diɲɛ kɔnɔ u bɛna se krsquoo kɛ u jɛkululama O tɛ sira sɔrɔ tuma

bɛɛ krsquoa sababu kɛ jamanaw kelen-kelen ka nafaɲini ye U hakilila tun tɛ kelen ye o la

Jamana fitininw bɛ se ka nafaba sɔrɔ tɔn kɔnɔ bolodiɲɔgɔnma sababu la ni sɔrɔfɛnw

kafoli ye walima u tilali tɔn kɔnɔ nrsquou bolofɛnw farali ye ɲɔgɔn kan walima sɔrɔfɛnw

tilali u ni ɲɔgɔn cɛ

Donɲɔgɔnna bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw dɔgɔya ka na ni dannaya ye ani ka jɛkabaara

sinsin lakananiko la

190

Nin nafa sɔrɔta ninnu bɛ tali kɛ donɲɔgɔnna hakɛ la ka kɛɲɛ ni gɛlɛyaw ni kosɔgɔbɛsɔgɔbɛw

wulili ye dancɛw la (sɛbɛnɲɛnabɔw ani jamanaw ka sɔrɔfɛnw saratiw danfaraw) Nin nafa

ninnu bɛ tali kɛ o la layidu ni dannaya fanga cogoya la tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna musakaw (kunkow)

Nrsquoi ye nafaw fɔ yɔrɔ min na o brsquoa jira ko musakaw fana bɛ yen

Dɔbɔli wusuru sarataw hakɛw la o bɛ sɔn ka na ni kɔmunu ye falenw cogoya la

Jamana minnu tɛ tɔn kɔnɔ krsquoolu ka sɔrɔfɛn da nɔgɔw nɔnabila ni tɔnjamanaw ta

da gɛlɛnw ye jamana caman na

Donɲɔgɔnna dabali tigɛlenw bɛ se ka dɔ bɔ duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ la

ka di gɔfɛrɛnaman ma O binni musaka cogoya bɛ tali kɛ jamanaw ka se la ka

fɛɛrɛw dantigɛ minnu bɛ se ka nafolosɔrɔsira wɛrɛw dayɛlɛ u ye

Donɲɔgɔnna bɛ se ka jamana ka yɛrɛmahɔrɔnya minɛ a la walima krsquoa danbe dɔw

tila a la seko ni dɔnko siratigɛ la nka a mana bɔ da o da fɛ donɲɔgɔnna nafa ka

bon nrsquoa musakaw ye

Gɛlɛyaw ani cɛsirikow

Gɛlɛyaw

Kanw

Fasolafasafasolafasa sanfɛda

Mara kɛcogo jugu

Faamuyali fanga dɔgɔyahakili

Sariya labatobaliya ka ɲɛsin mɔgɔw nrsquou ka sɔrɔfɛnw donkabɔ u sago la tɔnjamanaw

kɔnɔ

Lakanabaliya kunkankow

Taama ani kunnafonifalenfalenko saraw

Faantanya

Fanga sigibolow fɛgɛnya

Basigibaliya politikiko la ani mara kɛcogo jugu sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta)

cayali jamana dɔw kɔnɔ o bɛ fiɲɛ bila politikiko la Afiriki tilebinyanfan fɛ

191

Jamanaw ka sɔrɔ fanga dɔgɔya Afiriki tilebinyanfan mɔgɔ kelen ka sɔrɔ hakɛ tɛ tɛmɛ

Lamerikɛndolariwari 410 kan

Jamanaw ka sɔrɔw suguya dɔgɔyali

Sɛnɛfɛnw ani dugukolojukɔrɔfɛnw de ye Sedeyawojamanaw ka sɔrɔ baju ye Afiriki

tilebinyanfanjamanaw dun tɛ se krsquoolu labaara ka nafa sɔrɔ u la

Makoɲɛfɛndilan iziniw ma yiriwa ka se ka fɛnw dilan minnu bɛ jago layiriwa

tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ

Jɔlifɛn ɲɛnamaw ntanya sirabako kunnafonifalenfalenko ani enɛriziko siratigɛ la

- Sira man ca wa u cogoya man ɲi

- Telefɔni tɛ labɔli kɛ a dun da ka gɛlɛn

- Kuran dita tɛ labɔli kɛ kuransara fana ka ca

Faamasigiyɔrɔ ka ca siraw kan yuruguyuruguwariw bɛ minɛ yɔrɔ minnu na balan ka

sira kan ndash sɛbɛnko sɔgɔbɛsɔgɔbɛ fana ka ca

Jamanaw trsquou niyɔrɔw di a ɲɛma Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ka

baarakɛnafolo la

Cɛsirikow

Sarati fɔlɔ minnu ka kan ka dafa tɔnjamanaw fɛ

Politiki basigicogo sigili senkan

Kiiritigɛfɛɛrɛ ɲuman ani sariya jɛlenw sigili senkan

Bololabaarakɛla ɲɛnamaw sebaga caman kalanni

Baara minnu ka kan ka kɛ jamanaw kɔnɔ

Politiki basigicogo sigili senkan

Mara kɛcogo ɲuman kɛrɛnkɛrɛnnenya la ni demokarasi sinsinni ye ani yɛlɛmasen

kuraw donni sɔrɔ dakunbaw ni kolabɛnnidaw la

Dakun kɛrɛnkɛrɛnnen minnu bɛ sɔrɔko donɲɔgɔnna kɔnɔ

- ka mɔgɔw ka donkabɔ nɔgɔya tɔnjamanaw kɔnɔ

192

- Ka dɔ bɔ faamasigiyɔrɔw la (balanw) jamanaw cɛ sirabaw kan

- Ka Sedeyawo tɔgɔlataamasɛbɛn dilan ani ka baara kɛ nrsquoa ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ

- Ka tɔnjamana polisicakɛdaw ka bolodiɲɔgɔnma sabati

- Jagofɛnw taakasegin

Ka duwaɲɛsɛbɛn bɛrɛbɛnnen tɔnjamanaw ma labɛn krsquou don nɛgɛ la ka baara kɛ nrsquou

ye

- Dilanyɔrɔ seereyasɛbɛn

- Duwaɲɛya walew tɔgɔw

- Jamanaw cɛ sirabakanboli karinɛ

- Ka dantigɛlisɛbɛn don jamana jɔsenw latilenni porogaramu PasiPAS kɔnɔ

- Duwaɲɛsokelenya Ka jamanaw donni labɛn duwaɲɛtɔnba kelen na ni dɔ bɔli ye jagofɛnw

ladonsara hakɛw la

- Sɔrɔ dakunbaw bɛnɲɔgɔnmaya

- Ka jamanaw donni labɛn Sedeyawojamanaw warikotɔnba la

- Ka sɔrɔ labaarako ɲumanw sabati walasa ka se ka bɛnɲɔgɔnmaya sarati

dantigɛlenw labato

- Ka kɔlɔsilijɛkulu sigi tɔnjamana kelen-kelen kɔnɔ

- Ka bɛnɲɔgɔnmaya saratiw don PasiPAS kɔnɔ

- Sedeyawo ka baara kɛtaw musakali

- Ka bɛnkan waleya min bɛ boli wari tigɛta hakɛ kan jamanaw kun

- Ka bɛnkan lakodɔn

- Ka wari tigɛta jamanaw kun don san baarakɛnafolo sariya kɔnɔ

- Ka wari tigɛtaw dalajɛ krsquou bila Sedeyawo ka kɔnti kɔnɔ

- Fangabulonw ka dɛmɛdɛmɛnilabɛnw

193

- Ka minisiriso sigi senkan jamana kelen-kelen kɔnɔ ka ɲɛsin sɔrɔko donɲɔgɔnna ma Afiriki

tilebinyanfan na

- Ka minisirisow ka baarakɛjɛkulu dɔ sigi senkan Sedeyawo ka kolatigɛlenw kɔlɔsili kama

min bɛ ɲɔgɔnye kɛ waati ni waati dantigɛlenw na

- Jɛɲɔgɔnyasiraw taamani nafolobɔlaw fɛ ka Sedeyawo haminankoporogaramuw jateli fɔ

nafolobɔlaw ye kɛrɛnkɛrɛnnenya la SeyeyaCEA BadiBAD ɛfɛmiFMI Diɲɛ waribonba ani

Erɔpu jamanaw ka tɔnba

Baara minnu ka kan ka kɛ Afiriki tilebinyanfan na

- Politikiko nasira la

- Ka ninnu waleyali kɔlɔsili sabati

- Binbaliya ɲɔgɔn kan bɛnkan bɛn kɛra min kan san 1981

- ɲɔgɔnmagɛn bɛnkan lakananiko la

- Sedeyawo politikiko jɔsenw bɛn kɛra minnu kan san 1991 zuluyekalo la

- Politiki ani porogaramuko nasira la ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ baara kɛta la

- Falenw labilali

- Kɔkan sɔngɔwalan kelen (duwaɲɛkelenya)

- Sɔrɔ dakunba bɛnɲɔgɔnmaya

- Dɛmɛ donni jatekow la

- Ka hakilijagabɔ kɛ falenw labilali jateminɛsɛbɛn kan baara bɛ se ka kɛ ni min ye ni

wasa ye

- Misali la ka dantigɛlisɛbɛn don PasiPAS kɔnɔ walima sɔrɔ yɛlɛmasen kura

porogaramu

- Sedeyawo sekeretɛriya ni AmawoAMAO nrsquoo ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka

wariko tɔnba ye olu bɛ tɔnjamana kelen-kelen ka se hakɛ kiimɛ ka ɲɛsin

bɛnɲɔgɔnmaya sarati waleyali ma

- Ka nafolo tigɛta tɔnjamanaw kun bɛnkan waleyali kɔlɔsi

- Fanga sigibolow labɛnw

- Ka fanga sigibolow mabɛn kokura (Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ani

nafolobɔda)

194

- Ka baarakɛla faamuyalenba laadiriw ta ka bila fangabulonw kunna (ka jamana bɛɛ ka

mɔgɔ bɔta hakɛko bɔ a la)

- Ka Sedeyawo tɔgɔlakiiribulon sigi

195

BAARA BOLODALISƐBƐN

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ baloɲɔgɔnkanko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanw kɔnɔ

Kuntaala Lɛrɛ 18

DɛmɛnanSɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn latilennen san 1993 zuluyekalo la Afiriki

kelenyatɔn sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn wɛrɛw faamuyalicogo ɲuman

kalangafe jamanaw ka sariyasigisɛbɛnw

Baara bolodalikatimu

Kalansenbolo

bolofara

SewKoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala

1

Ka danbew ni hakilila minnu

bɛ tali kɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna na faamuya

kosɛbɛ

Danbew ni hakilila minnu bɛ tali

kɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna na

Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnnen don

mansin na ani

minnu bε εntεrɛnεti

kan)

- Kulubaara

- Tɔnbaara fɛn o

fɛn ka fisa

donɲɔgɔnna

Lɛrɛ 2

2 Ka waleyaw sigi senkan Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

sabatili kama

Waleyalifɛɛrɛw Afiriki

tilebinyanfanjamanaw ka

donɲɔgɔnna sabatili kama

Lɛrɛ 2

3 Ka gɛlɛyaw dantigɛ Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

waleyali la

Gɛlɛyaw ni balan minnu bɛ Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

waleyali la

Lɛrɛ 2

Ka Afiriki tilebinyanfan Dɔnnikɛminɛnw ni

196

4 donɲɔgɔnna masalakun don

kalanbaaraw la

kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli

kalan dakun bɛɛ la

- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni

- Kalandegeli kalansenbolo

bolofaraw waleyali

- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni

sabatili ma

- Hakililaɲini

- Sɛgɛsɛgɛli

- Hakililafalenw

Lɛrɛ 6

KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI

Masalakun Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye

Masalakun bolofara se

Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani

jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ

Kalandegeli kuntilenna

1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu

2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki

tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ

3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki

tilebinyanfanjamanw kɔnɔ

Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew

197

Koɲɛdɔn layiriwataw

Koɲɛdɔn

Kalan dɔnni sira kann JogoBaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛwMɔgɔya dɔnniya sira

kan

- Ka donɲɔgɔnna kuntilennaw

faamuya kosɛbɛ

- Ka donɲɔgɔnna sendonkow sɛbɛkɔrɔ

faamuya ka ɲɛsin jamanadenw ma

- Ka Afiriki tilebinyanfan fangabulonw

bonya

- Ka sɔn ɲɔgɔn na

- Ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ

Ka jogow ta minnu bɛ

donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli

Kuntaala Lɛrɛ 4

198

Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo

Kalansenbolo Baara kɛtaw Fɛɛrɛw

Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw

labɛn kɔrɔw

dɔnnen kɔrɔw

kɔlɔsili

bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalanden

cɛmanw ni musomanw ka dɔnta ni kɛta

hakɛ kiimɛ anrsquou ka seko ni dɔnko hakɛ

ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma

bɛ ɲininkaliw jaabi

- jaabi ɲuman sugandili

- Kelennabaara

Bilali kalan

hukumu kɔnɔ

bɛ masalabolo dɔ kalan kalanden

cɛman ni musoman ye Sedeyawo

jamanaden dɔ ka gɛlɛya sɔrɔlen kan

kiiriko ni hadamadenyako la a ka

jamana kɔkan an ka fankelenfɛjamana

in dɔ la a brsquou hakilila ɲini ni baro sigili

ye gɛlɛya in kan

Kumafalenfalenw kɔnɔna na u

brsquou hakililaw di gɛlɛya dajiralen

in kan

- Hakililafalen

- Hakililaɲini

- Sεbεnɲini (minnu

sɛbɛnna mansin na ani

minnu bε εntεrɛnεti

kan) Sedeyawo

bɛnkansɛbɛn min tara

san 1993 zuluyekalo la

ani jamana sariyasunba

- Kulubaara

- Kɔlɔsili

- ɲininkaliw nrsquou jaabiw

Kulukɔnɔbaaraw

kalan

- nrsquoa bɛ se ka ɲɛ bɛ taa mɔgɔw nrsquou

bolofɛnw donkabɔ jateminɛ dancɛ dɔ la

ani ka ɲininkaliw kɛ kalandenw na u ye

fɛn minnu kɔlɔsi

- bɛ ɲininkalisɛbɛn dɔ dajira Afiriki

tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna

kuntilennaw kan ani mɔgɔw nrsquou

bolofɛnw ka donkabɔ

- bɛ Kalanden cɛmanw ni musomanw

bila ka sɛbɛn dɔ kalan u tilalen ka kɛ

kulu misɛnninw ye walasa u ka se

bɛ mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka

donkabɔ jateminɛ dancɛ la ka

ɲininkaliw jaabi

u kɛlen ka kuluw sigi mɔgɔ 4

walima 5 bɛ minnu kɔnɔ u bɛ

ɲininkaliw jaabi (bɛnkan ni

sariyasunba sariyasen min bɛ

tali kɛ bolodiɲɔgɔnma kan

jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani

Sedeyawo labɛncogo kalanni

199

- ka donɲɔgɔnna tariki nrsquoa kunw labɔ

- ka donɲɔgɔnna waleyaw kulusigi ka

kɛɲɛ nrsquou suguyaw ye anrsquou kɛcogoya

- ka kolomayɔrɔw cɛsirikow ani balan

minnu bɛ donɲɔgɔnna na ka fura sɔrɔ

olu la ani ka kuma Sedeyawo kan

nrsquou sɛgɛsɛgɛli kɛli ɲɔgɔn fɛ)

Sɛgɛsɛgɛli

sinsinni ni kuma

kolomaw latɔmɔni

- bɛ waati di jɛkulu kelen-kelen ma u krsquou

ka hakilijagabɔ jaabiw dajira

- bɛ dɛmɛdon u ka kunnafoni sɔrɔlenw

sigisigicogo la anrsquou tocogo la hakili la

bɛ dafalikunnafoniw di ka kumakoloma

latɔmɔnen dilan o sira kan

- Kalanden cɛman ni musoman

ka kulu kelen-kelen ka

kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔ

jaabiw lase tɔw ma

- kɔnɔko basigilen minnu sɔrɔla

hakilijagabɔ senfɛ kuluw ka

hakililafalenw kɔnɔ u brsquou

banban olu farali la ɲɔgɔn kan

- Sedeyawo jamanaden nakun

bɛ sɛmɛntiya ka kɛɲɛ ni Afiriki

tilebinyanfan donɲɔgɔnna

kuntilennaw ye i nrsquoa fɔ san

1993 bɛnkan yrsquoa dantigɛ cogo

min na

- Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou

kɛcogoyaw

- Sedeyawo fangabulonw nrsquou

baarakɛcogo

- Donkabɔ tɔnjamanaw kɔnɔ i

sago la

- Kulubaaraw ka

hakililaɲɛfɔ

- Hakililafalen kalanden

cɛman ni musoman cɛ

dantigɛlikɛnɛ kan

- Kɔlaseginni jɛkabaara

kɔnɔ

Kiimεni

Bakurubajateminε

brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman

fɛ balan minnu bɛ Afiriki tilebinyanfan

donɲɔgɔnna ɲɛ u ka sɛgɛsɛgɛlinin krsquoo

kan u ka sigida la

bɛ kulu fitininw sigi krsquoo

sɛgɛsɛgɛli kɛ

- Sɛgɛsɛgɛlisɛbɛn

Latεmεni

dɔnniya sɔrɔlenw

bɛ dɛmɛdon tile kelen lafaamuyali

labɛnni na seko ni dɔnko jirali dɔgɔkun

kɔnɔ walasa ka siya wɛrɛw walima

bɛ tile kelen lafaamuyali kɛ

- ɲɔgɔnye

- ɲɔgɔlɔnbɔ

200

waleyali jamana wɛrɛw danbew di ɲɔgɔn ma lakɔliso la walima kin kɔnɔ - ɲɔgɔlɔnnin adw

Kalanbolo wɛbu lajɛlen Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

- httpwwwecowasint

- httpwwwcommecowasintsecindexphpid=about_aɛtlang=fr

- httpwwwpsychologie-socialecomreps1pdf

- httpwwwgouvsnspipphparticle491

- httpwwwrepubicoftogocomToutes-les-rubriquesCedeaoLa-Foire-de-lacedeao-se-deroulera-a-Lom

- httpwwwredpsycominfipsycompetitionhtml

201

Donɲɔgɔnna Baarafɛɛrɛko gɛlɛya nrsquoa kunpanw

LAZARI KI ZƐRIBO (JƐɲƆGƆNKULU MƆGƆ DON MARA TAABOLO KAN BURUKINA

FASO)

Nin masalabolo in ye Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna tɛmɛsira kiimɛni daminɛbaara dɔ ye

San bi naani dɔnniya sɔrɔlen kɔfɛ jamanaw ka donɲɔgɔnnako sira kan jaabiw bɛ filanfilan

na Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔn caman ma nɔ bɔ wa u ma se ka fangafaraɲɔgɔnkan

layiriwa u cɛ Jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa ka bon minnu kan ka tɛmɛ tɔw kan

(sankadunnaw dancɛw sigida lakodɔnnenw olu ma jate gɔfɛrɛnamanw ka politikiw kɔnɔ

donɲɔgɔnna siratigɛ la O de la nin gɛlɛya min bɛ donɲɔgɔnna na Afiriki kɔnɔ o dɔ bɛ da

mara kɛcogow kun o brsquoa jira ko gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ka donɲɔgɔnna ka kan ka labɛn kura

ye teliya la O labɛn kura kɛyɔrɔ dɔ ye ɲɔgɔnfaamuyakɛnɛw sigili ye senkan hadamadenya

sabatilijɛkuluw ani baarakɛjɛkuluw bɛ ɲɔgɔn sɔrɔ minnu na politiki minnu bɛ senna krsquoolu

sɛbɛnw hakilijagabɔkalan ani krsquou fɛlaw dajira

I Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna Baara kɛbagaw ka bila baara cɛma

Jateminɛ suguya minnu kɛra sɛgɛsɛgɛliw ani kiimɛniw olu bɔra ni nin ko ninnu ye

Fanga sigibolow ka nɔbɔbaliya nrsquoi yrsquou ta kelen-kelen kɛrɛnkɛrɛnnenya la koɲɛnabɔ

siratigɛ la

Fangafaraɲɔgɔnkan ani ɲɔgɔndafa fanga dɔgɔyali fanga sigibolow ni ɲɔgɔn cɛ

Politikiw nɔ ni fɛɛrɛ tigɛlenw fanga dɔgɔya nrsquoi yrsquou sanga baara kɛbagaw ka laɲini

sirilenw ma fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hukumu kɔnɔ

Komagɛlɛyaliw tun bɛ to ka kɛ

Baara kɛbagaw ani jɛkuluw ka nin cogoyajira ninnu bɛ ɲɔgɔn dafa gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ani

jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow kan

An bɛ se krsquoo fanga sigibolow ɲɛmɔgɔw ani politikiɲɛmɔgɔw ka gɛlɛya nrsquou ka sentanya kɔlɔsi

kolatigɛw bolodali la ani fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛli krsquou waleya fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna

hukumu kɔnɔ Afiriki politiki waleyali ŋaniyasiri ma tali kɛ jɛmukanbaw la minnu ɲɛsinnen bɛ

202

sɔrɔ taabolow waleyali ma Fɛɛrɛ minnu tigɛra fankelenfɛjamanaw ka lajɛw senfɛ olu ma don

jamanaw ka politikiw kɔnɔ

O sentanya ninnu fanba bɛ bɔ nin sababu ninnu na

A ka ca a la minisirisow ka fɛɛrɛtigɛw la u bɛ jɔrɛ ni jamana taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen

lafasali de ye (jamana sigicogo taabolo) walima tuma dɔw mɔgɔkelennafa dɔw ten

Jamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan bɛnkanlabɛnw waleyali gɛlɛyaw krsquoa sababu kɛ

mara cakɛdaw lataamacogo ye jamanaw kɔnɔ (girinya)

Yɛrɛɲɛnabɔ fanga dɔgɔya sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogo la anrsquou lasɔrɔcogo la jama fɛ

Fangabonda minnu bɛ tɔn kunna olu baarakɛlaw ka sehakɛw ani ɲangili min ka kan

ka da u kan nrsquou ka baara ma ɲɛolu tɛ tali kɛ ɲɔgɔn na

Gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw OyizeOIG tiɲɛsirayali anrsquou ka fangafaraɲɔgɔnkan nɔbɔli ɲɛnama

kama nɔkun suguya caman bɛ bɔ o kɔnɔ minnu bɛ nafa kolo gɛlɛn sigilen caman bɔ u

cogoya la

Miiri ni taasi mana kɛ donɲɔgɔnna taabolow kan jɛngɛnni tɛ se ka kɛ nin ɲininkaliw ma

Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa bɛ se tigitigi baara kɛbaga jumɛnw ma Jɔnw bɛ se ka

baara taabolow ta koɲuman (fɛɛrɛw labɛnni u waleyacogo baaraw sigili senkan janto kɛli

fɛɛrɛ bolodalenw ka se ka waleya) O ɲininkaliw jaabiw jɛlen don sigida lakodɔnnenw

(kɛrɛnkɛrɛnnenya la minnu bɛ dancɛw la) nrsquou sigira senkan desantaralizasɔn hukumu kɔnɔ

olu ma se halibi ka donɲɔgɔnna ko dajiralenw nrsquoa poroggaramuw sɛmɛntiya ani krsquou waleya u

taabolow kɔnɔ olu minnu tun ka kan krsquou ka donɲɔgɔnnako wulikajɔw sinsin san tan caman

tiɲɛni politiki dadalen ɲɔgɔn kan ninnu nrsquou ta bɛɛ

Halisa o donɲɔgɔnna kɛbaaw selen tɛ ka minɛyɔrɔ sɔrɔ donɲɔgɔnna taabolow la u yrsquou ta kɛ

kɔrɔfɔw lamɛnni ye desantaralizasɔn kan ka laban krsquoa kɔlɔsi o waati kelen na krsquoa waleyali

fɛɛrɛw tigɛli senna ka suma walima minnu yɛrɛ tigɛra olu caman tɛ ka waleya

A ɲuman ye ka se di o donɲɔgɔnna kɛbaaw ma jɛkulu suguya minnu sigira senkan kaban ka

fanga don olu la walima ka jɛkulu kuraw sigi minnu bɛna se ka donɲɔgɔnna taabolow kuru

krsquou don u sagolakow dafɛ

203

II Walasa donɲɔgɔnna kɛbaaw jɔyɔrɔ ka don ba la dugumada la

Kɔrɔfɔ minnu kɛra donɲɔgɔnna kan fo bi o fanba danna fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw taw ma A

kuntilenna a senna ka fara a dɛmɛdɛmɛnilabɛnw kan i nrsquoa fɔ donɲɔgɔnna kɛbaaw

haminankow yrsquoa jira cogoya min na ɲɔgɔnfaamuya sinsinnen si ma kɛ olu kan O tɛ kabako

ye bawo fankelenfɛjamanaw ka politikiw labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni ni jamana kelen-

kelen taw olu bɛɛ kɛra cogoya kelen na

Afiriki yiriwali gɛlɛya o tuma anrsquoa ka donɲɔgɔnna gɛlɛya sababu dɔ bɛ da mara kɛcogow ka

dɛsɛw kun

Fo bi komagɛlɛyaliw bɛ ka ta fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw de ka dabada ma ka fara diɲɛ

jamana yiriwalenbaw ka mɔgɔ faamuyalenbaw kan ani an ka jamanaw baarakɛla kunbaba

damadɔnin jate tɛ ta minnu hakilila kan O kɛcogo in trsquoa to donɲɔgɔnna nafa ka bon a baara

kɛbaa minnu kan yiriwali sabatili la olu haminankow ka jate yɔrɔnin kelen A tɔ tora sisan ka

kɛlɛ kɛ ka demokarasi sabaticogo kura sigi senkan nlsquoo ma kɛ politiki yɛlɛmaw bɛna bange

jaabi fanfilama sidɔnbaliw de la

A ɲuman ye ka baara kɛ miiricogow ni waleyalicogow ka yɛlɛma ka fɛɛrɛw labɛnni u

waleyali nrsquou kiimɛni kɛcogoyaw don baara kɛbaaw bolo

Laɲini ye ka mara kɛcogo kɔrɔ bila fɛɛrɛ minnu bɛ senna ka baara kɛbaaw bila olu cɛma

O bɛ wulikajɔw kofɔ dakun caman na

Fangabulonw ka mara kɛcogo O brsquoa ɲini mɔgɔ minnu tɛ gɔfɛrɛnamanbaara kɛbaaw

ye olu sen ka don kosɛbɛ fangabulonw koɲɛnabɔli la u hakilila ka ɲini fɔlɔ sanni

komagɛlɛyaliw ka ta (politiki labɛnni koɲɛnabɔli)

Sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogoyaw senyɛrɛkɔrɔ jiidili u lasɔrɔli nɔgɔyali jama fɛ ani

ɲangiliw waleyali

Jamanaw ni gɔfɛrɛnamancakɛdaw (duwaɲɛsow ni dancɛlapolisisow) minnu bɛ sariya

waleyali jɔnjɔn latiɲɛ walima klsquoa bali ka olu weleli ani u nɔminɛni sira surunya ani krsquou

kɛ tiɲɛ kan

O ye cɛsirikow ye minnu ka kan ka kɛ waati mankan kɔnɔ ɲɛsigi ka kan ka kɛ u ma kabini

sisan sisan

204

III Walasa ka jujɔnniko kura sira don Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔnw kɔrɔ

Dakun fila dajirala

1) Sigikafɔ hadamadenya sabailijɛkuluw fɛ ani sigida (kɛrɛnkɛrɛnnenya la marabolow ani

sigida lakodɔnnenw)

O sigikafɔ ɲɛsinnen bɛ nin kuntilennaw ma ka baara kɛbaaw bila u ka donɲɔgɔnna waleya

kɛlenw sɛgɛsɛgɛ ka faamuyaw sɔrɔ u la krsquou fɛlaw dajira ni kura doncogo la anrsquou yɛrɛw

jɔyɔrɔw

Donɲɔgɔnna sabatisababu caman bɛ sigida lakodɔnnenw bolo ani dɔnniyaw minnu bɛ sɔrɔ u

sigicogow fɛ anrsquou ka baarakɛcogow kɔnɔ Ka kɛɲɛ ni hakililaw ye u bɛ minnu ta ani

donɲɔgɔnna sabatilisababu minnu bɛ u fɛ yen politikisiraw brsquou bolo minnu bɛ se ka mabɛn

ka wolo forobapolitikiw sigili la senkan Fɛlaw brsquou fɛ fana baara kɛcogo fɛɛrɛw labɛnni kan

minnu brsquoa to u da bɛ se ka don fanga sigibolow koɲɛnabɔfɛɛrɛ labɛnni dakunw na

O hakilila kelen na baarakɛjɛkuluw (jagokɛlaw taamabolifɛntigiw kɛnyɛrɛye baarakɛlaw

baaradatigiw sankadunnaw mara kɛcogo ɲuman hellip) olu de bɛ sisan politikiw ani laɲiniw

kɛnɛkanko cogoya dɔn

O baara kɛbaa ninnu bɛna sisan bolodiɲɔgɔnma politikiw kiimɛ gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw

dɛmɛni kama donɲɔgɔnna taabolow sabatili la

U ka hakilijagabɔ jaabi ka kan ka bɔ sira jateminɛtaw kan ani fɛɛrɛw walasa ka donɲɔgɔnna

taabolo sigi senkan ani nafolobɔlaw ka kan krsquou jɔ jɔda min na

A nafa ka bon kosɛbɛ baara kɛlenw jatebɔli ani taasira kolomaw labɛnni ka kɛ cakɛda fɛ min

jɔlen don a kolo la ni dannaya brsquoa kan min jɔyɔrɔ bɛ kɛ hakilijagabɔ nɔgɔyali ye

Jatebɔli laban bɔlen kɔ yen min don o ye jɛrɛjɛkuluw ka to ka se krsquou fɛla fɔ gɔfɛrɛnamanw cɛ

tɔnw baarakɛcogo kan sisan porogaramu minnu bɛ senna anlsquoolu labɛncogo krsquou fɛlaw fɔ o

kan Cɛsirikoba min ka kan ka kɛ nin baara in na o ye ka baara kolomaw dajira minnu brsquoa to

taa bɛ kɛ mara kɛcogo fan fɛ min bɛ fanga lakika di jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ma

(donɲɔgɔnna fɛɛrɛw labɛnni na a waleyali kɔlɔsili la a sɛgɛsɛgɛliw kɔlɔsili la) A bɛ mɔgɔ

nisɔndiya waati taamasiyɛn krsquoa ye klsquoa fɔ Afiriki tilebinyanfanjamana baaradatigiw (REAO) ka

205

jɛkulu sababu la waleyakoniw kɔlɔsilicakɛda dɔ sigili senkan baara ka daminɛ Labɛn kura

ɲɛnamaw bɛ sigi senkan nin hakilila suguya in de kɔnɔ

Jɛkuluw ani tɔnw fankelenfɛjamanaw tɔgɔ la bɛ yen kaban a kɛra sɛnɛkɛjɛkuluw ye o

baaradatigiw ka jɛkuluw walima baarakɛjɛkulu suguya wɛrɛw A bɛ bɛn olu minnu bɛ yen

kaban sinsin ka kɛ olu kan ka hakilijagabɔba daminɛ Fɛn min ye baara kɛbaa tɔw ye

hakilijagabɔcogo wɛrɛ bɛ se ka jateminɛ olu ye jamana fan bɛɛ ani

ɲɔgɔnsɛgɛsɛgɛhakilijagabɔ ni jiidilihakilijagabɔ fankelenfɛjamana bɛɛ kɔnɔ

2) Fɛlaw sɛgɛsɛgɛli ani fanga sigibolow taabolo u waleyalifɛɛrɛw nrsquou labɛnw sabatili

Ka kɛɲɛ nrsquoo sigikafɔ in jaabiw ye baara bɛna kɛ

Ka fangasigibolow mabɛnni kokura fɛlaw labɛn

Ka politikiw ni fɛɛrɛw labɛn sango u waleyalicogo jɔnjɔn

Nin ɲɛsigiw kɔnɔ labɛn minnu ka kan krsquoa to baara kɛbaabajuw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa olu bɛ

pereperelatigɛ kunnafoni dicogo ɲuman ani sew sinsinni politiki labɛnni brsquoo la ani jɛrɛjɛkuluw

kɛli jɛɲɔgɔnkulu ye lafasali baara kɛcogo ɲuman jɛɲɔgɔnkulu

Nafolobɔlaw i nrsquoa fɔ jamanaw olu minnu ye sendonni ni mara kɛcogo ɲuman kɔrɔfɔw kɛ u

bolominɛkala ye O siratigɛ la fɛla minnu bɔra jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ka hakilijagabɔ

kɔnɔ olu ka kan ka yɛlɛma ka kɛ kandiw ye krsquou bonya jamanaw fɛ ani nafolobɔlaw 3

GAFE LAJƐLENW

3 Lazari Ki Zɛribo Afiriki ka donɲɔgɔnna Ka donɲɔgɔnna baara kɛbaaw bila a cɛma [ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012

httpbaseafrique-gouvernancenetfrcorpus_bipintfiche-bipint-56html

206

Gafe kunbaba lajɛlenw

AKANI-HɔNWO Adiriyɛn ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna dancɛw nɔw ani

sɔrɔw ka yiriwali bɛnɲɔgɔnmaya walima bɛnbaliɲɔgɔnmayardquo Marabolo ni yiriwali 17

(2003) 109-143

BEKOLO-EBE Birino ldquofankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna Afiriki kɔnɔ cogoyaw

gɛlɛyaw ni laɲini bolodalenwrdquo Diɲɛ yiriwali sira kan 3 (2001) 81-88

BIYO-GURA S ldquoSedeyawo TEYESETEC anrsquou kɔlɔlɔw fankelenfɛjamanaw ka

donɲɔgɔnnako kan ani APE ka bɛnɲiniw kanrdquo 2006

BUNDU Abasi ldquoSedeyawo ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sininama Afiriki

tilebinyanfan fɛrdquo

KIPERE Piyɛri Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna ani cikɛduguyɔrɔ Afiriki

tilebinyanfan fɛ SidiSides 2006

LANBɛRI Aɲɛsi ldquoJagokɛlaw ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnardquo Sɛnɛgali nrsquoa

sigiɲɔgɔnjamanaw Dakaro Yɔrɔ - Waati (1994)

- LAWɛRIɲI R (Sdir) Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki

tilebinyanfan fɛ Pari Karitala gafedilanso SeyɛrideziCRDJ (1996) 41-62

LAWɛRIɲI Ereyali P Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki

tilebinyanfan fɛ Karitala gafedilanso Otawa SeyɛrideyiCRDI 1996

PETITEWILI Faranki ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow diɲɛ taabolo

daboloyɛlɛma sababu rdquo Diɲɛ kunkanko jateminɛw 283 (1997)

WƐBU LAJƐLENW

207

InɛsikoUNESCO An ka bɛn sabati [ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ lajɛra 15062012

httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm

InɛsikoUNESCO OniONU ka sɛnsɛnni kun fɔlɔ laselisɛbɛn bɛn sabatili kan

[ɛntɛrɛnɛti kan] san 1998 ɲɛ lajɛra 15062012

httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf

EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12nan bɛ [ɛntɛrɛnɛti

kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchintroductorypdf

Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bɛn ni ladamu buruju [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm

EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) Kalanbolo 2nan ɲɛ 5nan

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

Edehasi (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) kalanbolo 2nan ɲɛ 8nan [ɛntɛrɛnɛti

kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf

Alɛn MUSU hadamaden ka hakɛw diɲɛtaya lajɛba kan ɔsilo - san 2010

ɔkutɔburukalo tile 21 ni 22 A daminɛnikɔrɔfɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpforumoslofedeorgtextesfrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf

SEZARI NTANGU LIHO OniONU sekeretɛri zenerali ka laselisɛbɛn kuntilennaw

sɛbɛn hadamaden ka hakɛw burujali kan Kongo Demokaratiki jamana na 2001

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

208

httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-bibliogrphique-des-Rapports-du-

Secretaire-General-de-lOnu-sur-les-viola0html

Z Muruzɔn Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kow daɲɛgafe [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛtlpg=PA123ɛtdq=J+Mourgeon

InisɛfuUNICEF Bɛnkan ka ɲɛsin denmisɛnnin ka hakɛw ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra 15062012

httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html

Fasodenɲumanya ni fasodenya Oliwiye ka jilatɔnyɔrɔ CIQ siti kan [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ

lajɛra 15062012

httpciqetangolivieristresover-blogfrpagesCivisme_et_citoyennete-212670html

Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241

InɛsikoUNESCO ka poroze faralen ɲɔgɔn kan ndash Ligisanburugu 548 RAF 3000 Kalan

hadamadenw ka hakɛw kan fasodenya kan ani sigida demokarasiko kan Sɛnɛgali

Mali ani Burukina Faso [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpunesdocunescoorgimages0018001813181306fopdf

- Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisCivisme20

Tubabukan kofɔliw Eduwari Heriyo [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

209

httpwwwcitations-francaisesfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-

artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-

limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html

Gakisi Daniyɛli laquo Demokarasi raquo Diɲɛ daɲɛgafeba kɔnɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwuniversalisfrencyclopediedemocratie

AseACE Demokarasi kɔrɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpaceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm

Bɛnkan ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan O ye farankan ye

bɛnkan na

Ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli bɛn basigili ani lakana ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra

15062012

httpwwwcommecowasintsecfrprotocoles-Protocole-additionnel-sur-la-bonne-gouvernance-et-la-democpdf

laquo Bɛɛ brsquoa fɛ ka tile nɔfɛdoolo kisi nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲamankɛminɛnw lajigin Zan

Yani [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpscarlettsansehettwordpresscom20090530tout-le-monde-veut-sauver-la-planete-mais-personne-ne-veut-

descende-les-poubelles

Safiri yiriwali Dɛmɛni forobakɛnɛyako la [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpsaphirdeveloppementorgdomaine-competencesassistance-sante-publiquehtml

OyɛmɛsiOMS ɲɛsinnen Afiriki mɔgɔw ma Nowanburukalo tile 20 san 2006

[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

210

httpwwwdestinationsantecomfr_depechephpid_rubrique=26ɛtid_article=19917ɛtcat=1

Censusgov peole and household Internation programs main data International

data base 2012 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidbregionphp

Demɛdonjɛkulu Pilanetɛri Ere ka gafenin [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwplanetereorgancien_sitetelech_docplaquette_ongpdf

Wɛnsɛsilasi Sakerekɛri MɔnzalaWenceslas Sacreacute Coeur Monzala

Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila Afiriki tilebinyanfan fɛ Sedeyawo

fangabulonw sɛgɛsɛgɛli 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012

httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-Afrique-de-lOuest--analyse-

du-cadre-institutionne17html

FARANKANW

Kalanbaaraw taabolo

211

1 Ka ɲɛsin sekalan taabolow ma

Sisan kalan cɛmancɛdakun kalansen bolodalenw bɛ kalan ka kɛɲɛ ni gafe kɔnɔko ye

Karamɔgɔ ka baara yrsquoo la ka dɔnniya sɛbɛnni don kalandenw kun na O hakilila in na

haminanko pereperelatigɛlen tɛ ka o dɔnniya sɔrɔlenw bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ

ɲɛnabɔli dafɛ A dun yera krsquoa fɔ bi klsquoa jɛya ko ka gafe caman dɔnniyaw don i kun na o trsquoa

sɛmɛntiya krsquoo dɔnniyaw bɛ se ka bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ ɲɛnabɔli dafɛ

Nin dɛsɛlako jateminɛnenw bolodali kɛcogo in brsquoa sɛmɛntiya baara ka daminɛ sekalan

hukumu kɔnɔ O taabolo in bɛ donɲɔgɔnna kalanbaara sɛmɛntiya o min bɛ kalanden bila a

ka wulikajɔ kɛ kosɛbɛ krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw don kokɛta gɛlɛnw ɲɛnabɔli dafɛ ka kɛɲɛ ni

ɲɛnamaya taabolow ye Se o tɛ dɔwɛrɛ ye laquo ni kokɛɲɛdɔn tɛraquo Min sinsinnen bɛ kalanden ka

se kan krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw wuli ka jɔ krsquou matarafa ani krsquou latɛmɛ

Sekalan taabolo sinsinnen bɛ bolomadahakili fila kan

Fɔlɔ ye laquodɔnniyasɔrɔwaleraquo hakilila ye o hukumu kɔnɔ dɔnniya tɛ jate dɔnniya ye fo nrsquoa jɔra

baara kɛlenw seereyaw kan Kalanden ka kan krsquoa ka dɔnniya jɔ ko kɛlenw suguya caman

kan

Filanan nrsquoo bɛ wele laquomɔgɔko dɔnniyasɔrɔwaleraquo (o bɔra fɔlɔ kɔnɔ) O sinsinnen bɛ

mɔgɔyasira kan ka dɔnniya sɔrɔ Kalanden brsquoa ka dɔnniya sɔrɔ a mɔgɔɲɔgɔnw fɛ sigi kɔnɔ

Munna kalan ka kan ka kɛ sekalan taabolo hukumu kɔnɔ

Fɔlɔ sekalan taabolo brsquoa jira jɛlenya la kalanden ka kan ka se minnu sɛbɛkɔrɔ faamuya

tigitigi karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ kalanjɛ min kɛ kakɔrɔ sinsin tɛ krsquoo kan bilen

212

Filanan kunnasiriko min bɛ kalanko la nrsquoa bɛ kalandenw bila krsquou yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u

bɛ ka min kalan nrsquoo bɛɛ bɛ fɛn ɲɛ u ye tɛmɛ ka kan ka krsquoo kan sisan O la sekalan taabolo

brsquoa to kalan ka tali kɛ fɛnw na tuma bɛɛ minnu brsquou makow ɲɛ ani krsquou ka dɔnniya sɔrɔlenw

waleya kow ɲɛnabɔli la

O la sa sekalan taabolo bɛ kalanden ka kalan sɔrɔlenw sɛmɛntiya makoɲɛko jɔnjɔnw

ɲɛnabɔli sira kan a tɛ sɛmɛntiya bilen dɔnniya hakɛ sɔrɔlen ni koɲɛdɔn sira kan kalanden bɛ

kɔn ka ɲinɛ minnu kɔ teliya la tuma dɔw ani a trsquoa dɔn yɛrɛ fana a bɛ min kɛ nrsquou ye diɲɛlatigɛ

kɔnɔ

2 Kalansoli kalanbaara ka bila (sekalan taabolo kan)

Sekalan taabolo baju ye donɲɔgɔnna kalanbaara kɛcogoya ye

Kalansoli kalanbaara bɛ ɲɛfɔ cogo di taasira don min tɛ dan kalanden kun fali ma

ni dɔnniya ni koɲɛdɔn ye nka a bɛ kalanden bila wulikajɔw la ni dɔnniya sɔrɔlenw ye

ka koɲɛnabɔtaw ɲɛnabɔ minnu nafa bɛ se a ma

FOLIW NI TANUNIW

INƐSIKOUNESCO

Labɛn ni kɔlɔsili la

IDO Yawo

213

EDPSD bolofara ɲɛmɔgɔ Inɛsiko-Bereda

la

Sɛnɛgali

Email yydounescoorg

Telefɔni (+221)77 529 45 77

GISE Papa Banga

Fankelenfɛjamanaw ka poroze kolabɛnna

Inɛsiko-Bereda la

Sɛnɛgali

Email pbguisseunescoorg

Telefɔni (+221) 77 728 83 86

Sedeyawo

A ka kuntigiya la

ADIRIYƐNI Yande Jɔpu

Hakɛlabato ani hadamadenya yiriwali

ɲɛmɔgɔ

Sedeyawo

Sɛnɛgali

MAGA Abudulayi

Kalanko ɲɛmɔgɔ dɔnko dɔnni ni

fɛɛrɛkalan

Ekowasi

Email amagaecowasint

NIKIYEMA Jedone

EkuwasiEcowas bɛn ɲinini koɲɛnabɔla

SedeyawoCEDEAO ABUJA

Nizeriya

Email wendbarkayahoofr

Telefɔni (+234) 812 912 53 14

(+234) 813 538 00 09

OGUBE Arasɛli

Kalanko porogaramu ɲɛmɔgɔ

SEDEYAWO ABUJA

Nizeriya

Email rachelogbegmailcom

Telefɔni (+234) 808 320 10 59

WAKU Orolan

Dɔnniya ni fɛɛrɛ bolofara ɲɛmɔgɔ

SedeyawoAbuja

Nizeriya

Email rkouakouecowasint

Telefɔni (+224) 706 800 44 76

MƆGƆ FAAMUYALENBAW

u ka dɛmɛ na fɛɛrɛko la

AGULO Jɔni

Lome Iniwɛrisite karamɔgɔba

Togo

Email johnaglotgreferorg

Telefɔni (+228) 90 12 41 36

ADENIYI Eliyasi Ola

ɲinini karamɔgɔba

Nizeriya

Email elisaden76yahoocom

Telefɔni (+234) 803 598 36 75

ADOTEWI Adote Ba

TTISSA ɲɛmɔgɔ

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email Abadoteviunescoorg

Telefɔni (+221) 33 849 23 19

214

AJIBEWA Aderemi

Sedeyawo baarakɛjɛkulu

Nizeriya

Email remiajibewayahoococom

Telefɔni (+234) 703 410 3880

ANSA Samuyɛli

Karamɔgɔkalan ɲɛmɔgɔ

Gana

Email samansah54yahoocom

Telefɔni 02 44 11 28 02

A WORIBI Nangi Manboburu Kɔri Zakɔbu

Kirikilɔmu ɲɛɲinini ɲɛmɔgɔ

Gana

Email korjacob313yahoocom

Telefɔni 02 44 79 85 21

Ba Fatimata

Kalanso kun fɔlɔw ni kun filananw ɲɛmɔgɔ

IneyadiINEADE

Sɛnɛgali

Email fatiba_ngyahoofr

Telefɔni (+221) 77 536 25 07

BADINIKabere Alimata

Seko ni dɔnko sigida nrsquoa lamini ani

jamanadenko ni fasodenya kalan ɲɛmɔgɔ

DeyasɛmupeseDEACEMPC

Burukina Faso

Email alimata_badiniyahoofr

Telefɔni (+226) 78 21 40 55

(+226) 70 71 47 78

BA Laliya Ibarahima

AdeyaADEA

BARI Fatumata Binta

Dubereka lakɔlikaramɔgɔkalanyɔrɔ

ɲɛmɔgɔ (Ekɔli nɔrɔmali karamɔgɔba)

Gine Konakiri

Email bintacamara83yahoofr

Telefɔni (+224) 62 42 22 24

(+224) 65 29 15 99

BATIYONO Zan Kulodi

Kudugu lakɔlikaramɔgɔya kalansoba

ɲɛmɔgɔ

EyɛnisikaENSK

Burukina Faso

Email jclaude_bationoyahoofr

Telefɔni +226 7005 11 95

BOZARI Ibarahimu Arabi

DGINDRAPMENAPLN

Nizɛri

Email Bsoli1yahoofr

(+227) 96 98 15 70

KAMARA Musa

Karamɔgɔ-ɲininikɛla ISSEG bolofara

ɲɛmɔgɔ

Gine Konakiri

Email mousjairyahoofr

Telefɔni (+224) 60 61 87 43

(+224) 62 95 81 18

KƆNPAWORE Pamusa

Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔ

DEP

215

Burukina Faso

Email compaf2002yahoofr

Telefɔni (+226) 76 47 93 01

KƆNDE Fode

Lakɔli nɔrɔmali karamɔgɔba

ENIICINDIA kalanw ɲɛmɔgɔba

ENI

Gine Konakiri

Email focond57yahoofr

Telefɔni (+224) 62 97 80 18

(+224) 69 01 42 83

KULUBALI Hayidara Tɛnɛn Natɔgɔma

Kalan dakun filanan sɛgɛsɛgɛbaa

Kɔnɔwari

Email tnhaidarayahoofr

Telefɔni (+225) 01 33 95 87

DAWUDA Abudurahamani

Kalanw ni bolodali ɲɛmɔgɔ

Nizɛri

Email daouda0708gmailcom

Telefɔni (+227) 97 97 49 08

(+227) 96 96 72 83

DA Kuna Pasikowali

ENS ɲɛmɔgɔ dankan Ciko Te

ENSTT

Gine Bisawo

Email pacoregasyahoocom

Telefɔni (+245) 667 04 77 (+245) 525

42 95

DANTISEYI Kofi Edinamu

Sɛnɛ ni sigida nrsquoa lamini

ɛnzeniyɛriDɛmɛbaa kolabɛnna dankan

kɔrɔ PNUE poroze Biyo sekirite la Afiriki

tɔgɔ la Nayirobi

Togo

Email koffidantseyyahoofr

Telefɔni (+228) 90 94 59 53

JA Mamadu NJayi

InɛsikoUNESCO baarajɛkulu bolofara

ɲɛmɔgɔ

Sɛnɛgali

Email dadeissa82yahoofr

Telefɔni (+221) 776 33 81 70

JABUGA Yɔnbo Poli

Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔba

DEP

Burukina Faso

Email ydiabougayahoofr

Telefɔni (+226) 70 75 40 11

JAɲI Usumani Dudu Mati

IneyadeINEADE

Sɛnɛgali

Email odmdfryahoofr

Telefɔni (+221) 776592636

JARA Abu

Karamɔgɔba

Mali

Email aboudiarranetcourriercom

Telefɔni (+223) 76 20 01 72

DIKENU Kuwami Kirisitɔfu

216

Jogoɲumanyakalan karamɔgɔba

Jogoɲumanyakalan

Masitɛri ɲɛmɔgɔ Lome iniwɛrisite la

Togo

Email kdikenoutgreferorg

Telefɔni (+228) 90 08 19 33

DUMƆNGE Juma

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlakalan

ɲɛmɔgɔba

Togo

Email doumongue2006yahoofr

Telefɔni (+228) 90 05 62 98 22 21 21

29

EJIME Poli

Ekowasi kunnafoniko PO

Email paulejimegmailcom

Telefɔni (+234) 80 72 88 13 91

EKUWE Yawowi

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlaNotisɛ

lakɔlikaramɔgɔw kalanyɔrɔ dirɛkitɛri

Togo

Email victorekoueyyahoofr

Telefɔni (+228) 90 22 35 01

ƐLI Umurani Lala K

Afiriki denmisɛnw nrsquoa balikuw ka kalanko

bɛnkan Dɛmɛbaa

Mali

Email lakhadeijagmailcom

Telefɔni (+223) 73 33 43 37

ESE Dominiki

Kalanw ni degeli kiimɛni cakɛda ɲɛmɔgɔ

Kalanbaara sɛgɛsɛgɛli ɲɛmɔgɔso la

MEMP

Benɛn

Email esdak77hotmailfr

Telefɔni (+229) 95 49 64 74

(+229) 96 80 94 48

FAYI Magati

PorozerdquoCapEFArdquo kolabɛnna

InɛsikoUNESCO

Togo

Email mafayeunescoorg

Tel (+228) 90 83 76 98

GABA K Mawuze

Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛla

kalankow ɲɛmɔgɔso la a bɛ lafiɲɛbɔ la

Togo

Email gabeliabyahoofr

Telefɔni (+228) 90 36 33 03

GAYIFƆRI Zawu B

Karamɔgɔba Liberiya Iniwɛrisite la Liberiya

Email zawubgayfloryahoocom

Telefɔni (+231) 886415176

GOWABuGA Emaniyɛli W

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

sekeretɛri zenerali

Burukina Faso

GEYI Isaka

IneyadiINEADE Sɛnɛgali

Email gueyeeissakhayahoofr

Tel (+221) 775727207

217

II MARA Faseli

ɲɛmɔgɔ dankan fasodenɲumanya

ladamuni ɲɛmɔgɔso

Gine Konakiri

Email donfas02yahoofr

Tel (+224) 68 24 21 36 64 28 80 70

JALO Mohamɛdi BS

Bolodali ɲɛmɔgɔ

Ganbi

Email msjallowganetgm

KABA Asita

Kalanko minisiriso kirikilɔmu karamɔgɔba

Liberiya

Email assakaniyahoocom

Tel (+231) 88 06 22 722

KABOREWedarawogo Ziliyɛti

ɲinini kalan ani baaradegekalan yɛlɛma

kuraw ɲɛmɔgɔba

DGRIEFBurukina Faso

Email kabouedhotmailcom

Telefɔni (+226) 70 35 64 72

KALƆN Mohamɛdi Pɛpusi

Firitawuni Lakɔlikaramɔgɔkalanso ɲɛmɔgɔ

Saralɔn

Email pepskayyahoocom

Telefɔni (+232) 76 73 25 48

KANI Sumayila

Cakɛda ɲɛmɔgɔ

DPFC

Kɔnɔwari

Email somailakaneyahoofr

Tel (+225) 01 85 06 98

(+225) 07 69 18 22

KARINGIBI Liweyi Dawu

Kalanko minisiriso ɲɛmɔgɔ dɔ

Liberiya

Email ikarngbaeyahoocom

Telefɔni (+231) 76 34 63 55

(+231) 776346355

KƐRIKULA Petɛri L

Liberiya Iniwɛrisite lakɔlikaramɔgɔba

Liberiya

Email plibertykerkulayahoocom

Telefɔni (+231) 654 35 58

KONANJI Yusufu

CDPSDNPMEAPLN

Mali

Email youssoufkonandjiyahoofr

Telefɔni (+223) 66 71 83 17

KƆNƐTarawele Natali

FASCAOWACSOF ɲɛmɔgɔ dankan

Email nathaliekone05yahoofr

Telefɔni (+225) 08 27 95 48

(+225) 22 41 53 73

KUGUBILENU Akowete

Inɛsiko baarakɛjɛkulu sekeretɛri zenerali

Togo

Email akougble55yahoofr

Telefɔni (+228) 90 20 63 47

LANDIMU KOREYIYA Uruyi

INDE ɲɛmɔgɔba

218

Gine Bisawo

Email landimruiyahoocom

Telefɔni (+245) 524 23 37

LANKOWANDE Emaniyɛli

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

LANTOMEYI Kofi Ubuyɛnalɛ

ɲɛmɔgɔba lakɔliɲɛbilakalan ani kalan kun

fɔlɔ ɲɛmɔgɔso la

Togo

Email lantomeylucienyahoofr

Telefɔni (+228) 90 07 52 55

(+228) 22 22 13 37

LO SISE Ndeyi Fama

ɲininikɛla

INEADE Sɛnɛgali

Email mamefamalogmailcom

Telefɔni (+221) 76 689 83 03

MANSAREYI Imɛlida Ani Mari

Firitawuni lakɔlikaramɔgɔw ka kalanyɔrɔ

ɲɛmɔgɔ

Saralɔn

Email imeldamansarayyahoocom

Telefɔni (+232) 76 53 09 64

NBAYI Amikole

Kalan kun fɔlɔ ani kalan kun filanan

ɲɛmɔgɔ

Ganbi

Email mbayeamieyahoocouk

Tel (+220) 990 94 00

MƐNSA Felikisi

Kirikilaw Karamɔgɔba CSFMEMP la

Benɛn

Email mensahfelixyahoofr

Telefɔni (+229) 97 87 93 95

MƐNSA -PIYƐRUSI Coco Mariselini

ɲɛmɔgɔba demokarasi ani

fasodenɲumanya kalan ɲɛmɔgɔso la

Togo

Email tchomacym2yahoofr

Tel (+228) 91 42 4270

NASURI Seyidu

ɲɛmɔgɔba kalan kun fɔlɔ lakɔlikaramɔgɔw

ka lakɔli nɔrɔmali la Lunbila

ENEP Burukina Faso

Email snassouri2001yahoofr

Telefɔni (+226) 70 23 70 13

NJAYI Bala

INEADE

Sɛnɛgali

Email ndiayebalahtmaimfr

Telefɔni (+221) 77 544 53 05

NJAYI Beyi Kadi

Sekeretɛri zenerali ndash Bolodali ani labɛnni

ɲɛmɔgɔso la Kalanko Minisiriso la

Sɛnɛgali

Email Khady12001yahoofr

Telefɔni (+221) 775 38 30 63

NDƆNBI Kirisitiyan

Marabolo laadibaa CLT

219

Inɛsiko ndashBereda

Sɛnɛgali

Email cndombiunescoorg

Telefɔni (+221) 33 849 23 23

NDO Isatu

Kalan ɲɛmɔgɔ

Ganbiya kolɛzi la

Ganbi

Email isatoundwyahoocouk

Telefɔni (+220) 990 88 26 (+220) 448

30 62

NZAWU Muteta Zinɛti

BADBAD lasigiden Burukina Faso

Email mnzauafdborg

ONOKOKO Gasipari

GRAREDEP

Sɛnɛgali

Email gaspanoyahoofr

Telefɔni (+221) 77 553 08 57

WATARA Kurubiye Modibo

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

OLUTAYO Olusegun

Sedeyawo baarakɛjɛkulu

Email olutayosegungmailcom

Telefɔni (+228) 66 04 15 23

WEDARAWOGO Zɔngo Eleyonɔri J

GTENFADEA baarakɛjɛkulu balikukalan

kan

Burukina Faso

Email zongoeloyahoofr

Telefɔni (+226) 50 36 58 45 70 23 96 94

PAKODI T Baritelemi

CNU

Burukina Faso

SAKANUDI Kuwame Benuwa

Karamɔgɔ - ɲininikɛla

ENS Kɔnɔwari

Email sacanouhotmailfr

Telefɔni (+225) 07 25 80 96

SAMU Kuwibila

Sɛgɛsɛgɛliw ani kalanbaara degeli

ɲɛmɔgɔba

DGIFP

Burukina Faso

Email samkuil20gmailcom

Telefɔni (+226) 70 74 97 94

SAMA Tinka

Kalan sɛgɛsɛgɛlikɛla ka ɲɛsin

lakɔliɲɛbilakalan ma

Togo

Email batoli3yahoofr

Tel (+228) 90 09 30 95

Email sacanoudhotmailfr

Telefɔni (+225) 07 25 80 96

SARI Abudu

IADakaro

Sɛnɛgali

220

Email Sarrabdou70yahoofr

Tel (+221) 77 379 34 21

SAWADOGO S Inosan

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

SIBI Mari

Kalanko Minisiriso Bulon

Sɛnɛgali

Email koundasyahoofr

Telefɔni (+221) 776312357

SULAMA Baba Ahamɛdi

Sekeretɛri zenerali Inɛsiko baarakɛjɛkulu

la

CNU

Burukina Faso

Email ahmsoulamagmailcom

Telefɔni (+226) 70 26 49 85

SIWEDARAWOGO Agati

CCCD kolabɛnna Pilan Burukina na

Burukina Faso

Email syagatheplan-internationalorg

agatheyahoofr

TALI Bubakari

Dɛmɛbaa INEADE

Jamana Koɲɛɲinini ni waleyali cakɛda

Sɛnɛgali

Email boubacartallgmailcom

Telefɔni (+221) 775 49 17 62

TURE Birama

INEADE

Sɛnɛgali

Email biramatouregmailcom

Telefɔni (+221) 77 550 34 95

TURE Camu Marema

SHS bolofara ɲɛmɔgɔ

InɛsikoUNESCO

Sɛnɛgali

Email mtoure-thiamunescoorg

Tel (+221) 77 6379 615

TURE Musitafa

Waleyali sekeretɛri

CEBDPRE

Sɛnɛgali

Email amedytoureyahooca

Telefɔni (+221) 77 534 17 31

TARAWELE BIKABA B Madelɛni

Hadamadenw ka hakɛw minisiriso

Burukina Faso

Email bicmadoyahoofr

Telefɔni (+226) 70 39 44 04

TARAWELE Isiyaka

CNU

Burukina Faso

TARAWELE Mamadu

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

UGUWUNZE Guloriya

ɲinini cakɛda

SedeyawoAbuja

221

Nizeriya

Email gugwunzeecowasint

Telefɔni (+234) 80 55 60 50 25

WANDAWOGO Isa

Jamana Kalanko ani Balikukalan Minisiriso

Burukina Faso

WƐNMƐNGA Siyasan

CNU

Burukina Faso

ZAGIRE Patirisiya

CNU

Burukina Faso

ZAN Eli

Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso

Burukina Faso

Ɛnfɔrimatikibaara sira kan

JUFU Asani

Ɛnfɔrimatiki baarakɛla

InɛsikoUNESCO

Sɛnɛgali

Email adcreamediayahoofr

Telefɔni (+221) 77 570 53 59

Dɛmɛbaa musomanw

BONBO Wiwiyani

Sekeretɛri kanfilamɛnna

SedeyawoAbuja

Nizeriya

Email viebombogmailcom

vbomboahouecowasint

Telefɔni (+234) 706 423 10 90

GANDIZIYƆN Oliwiya

Baaradegela

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email oliviagandzionhotmailfr

GARISIYA Nina

Baaradegela

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email ninagarciagmailcom

KANI Mamu Jara

Dɛmɛbaa

Inɛsiko ndash Bereda

Sɛnɛgali

Email mdkane unescoorg

Telefɔni (+221) 77 193 26 71

Page 6: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 7: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 8: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 9: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 10: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 11: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 12: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 13: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 14: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 15: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 16: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 17: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 18: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 19: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 20: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 21: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 22: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 23: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 24: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 25: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 26: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 27: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 28: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 29: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 30: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 31: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 32: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 33: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 34: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 35: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 36: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 37: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 38: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 39: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 40: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 41: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 42: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 43: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 44: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 45: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 46: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 47: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 48: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 49: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 50: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 51: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 52: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 53: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 54: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 55: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 56: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 57: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 58: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 59: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 60: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 61: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 62: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 63: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 64: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 65: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 66: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 67: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 68: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 69: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 70: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 71: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 72: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 73: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 74: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 75: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 76: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 77: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 78: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 79: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 80: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 81: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 82: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 83: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 84: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 85: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 86: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 87: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 88: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 89: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 90: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 91: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 92: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 93: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 94: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 95: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 96: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 97: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 98: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 99: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 100: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 101: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 102: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 103: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 104: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 105: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 106: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 107: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 108: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 109: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 110: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 111: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 112: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 113: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 114: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 115: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 116: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 117: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 118: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 119: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 120: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 121: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 122: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 123: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 124: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 125: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 126: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 127: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 128: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 129: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 130: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 131: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 132: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 133: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 134: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 135: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 136: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 137: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 138: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 139: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 140: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 141: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 142: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 143: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 144: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 145: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 146: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 147: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 148: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 149: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 150: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 151: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 152: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 153: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 154: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 155: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 156: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 157: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 158: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 159: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 160: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 161: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 162: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 163: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 164: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 165: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 166: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 167: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 168: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 169: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 170: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 171: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 172: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 173: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 174: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 175: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 176: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 177: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 178: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 179: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 180: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 181: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 182: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 183: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 184: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 185: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 186: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 187: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 188: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 189: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 190: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 191: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 192: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 193: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 194: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 195: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 196: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 197: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 198: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 199: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 200: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 201: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 202: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 203: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 204: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 205: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 206: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 207: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 208: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 209: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 210: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 211: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 212: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 213: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 214: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 215: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 216: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 217: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 218: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 219: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 220: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 221: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 222: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw
Page 223: LADAMUNI KAeducationalapaix-ao.org/manuel/manuel_cedeao_bamanankan.pdf · O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ka da a kan, an ka jamanaw kɔnɔ, jamanaden fanba ye denmisɛnw