Upload
others
View
4
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
1
LADAMUNI KA ɲƐSIN BƐN HADAMADENW KA HAKƐW FASODENYA DEMOKARASI
ANI FANKELENFƐJAMANAW KA DONɲƆGƆNNA SABATILI MA
SEDEYAWOCEDEAO KA MISALIGAFE
KA ɲƐSIN KARAMƆGƆ CƐMAN NI MUSOMANW MA
INƐSIKO
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko Dɔnniya ani Seko ni
Dɔnko Sabatili ma
Dakaro Biro
Afiriki marabolobiro ka ɲɛsin kalanko ma
2
KƆNƆKO DAKUNW
1- Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
2- Hadamaden ka hakɛw
3- Fasodenya ni fasodenɲumanya
4- Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman
5- Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwali
6- Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan
7- Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
3
KƆNƆKO
ɲɛbiladantigɛli helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou
ɲɛnabɔlihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Bɛn hakilila sabatili
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen o kelen
Masalakun bolofara 2 nan Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ni fasodenɲumanyahelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Fasodenya
Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya
Kalanbolo 4 nan Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Demokarasi
Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman
Kalanbolo 5 nan Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwalihelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Hakɛlabato tɛmɛsira
Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Kalanbolo 6 nan Forobakɛnɛya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara 1lɔ Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan
4
Kalanbolo 7 nan Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnahelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ SedeyawoCEDEAO kuntilenna nrsquoa ka baara
Masalakun bolofara 2 nan SedeyawoCEDEAO kɛli jamanadenw ta ye
Gafe lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wɛbu lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Farankanwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
5
FƆCOGO SURUNW NrsquoU KƆRƆW
AMAYOAMAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka wariko Cakɛda
BADIBAD Afiriki Yiriwali Banki
BEYIDESEBIDC SEDEYAWOCEDEAO ka Nafolobɔ ni Yiriwali Banki
BERƐYISE BRIC SEDEYAWOCEDEAO ka Yiriwalinafolobɔbanki a jamanaw kama
BƐMUBM Diɲɛ Waribonba
SESEDEZECCDG SEDEYAWOCEDEAO ka Cakɛda Hakɛkɛɲɛ Yiriwali kama
SEYACEA Afiriki Sɔrɔko Tɔnba
SEYAKICEEAC Afiriki Cɛmancɛyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
SEDEYAWOCEDEAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
SEDƐFUCEDEF Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara suguya bɛɛ binni ma cɛw ni musow
cɛ
SƐNISADICEN-SADI Saheli ni Saharajamanaw ka Tɔnba
SEYƐRICER Fankelenfɛjamanaw ka sɔrɔko Tɔnba
SEYISEYƐRICICR Diɲɛ jamanaw ka kuruwaruzi komiteba
SILISICILSS Sahelijamanaw ka jakɛlɛtɔn
SƐMUSECMS Fɔkabɛn ni kana sabatilijɛkulu
SEYƐNIDEDECNDD Jamana jɛkulu Demokarasi ni Yiriwali sabatili kama
KOMESACOMESA Afiriki kɔrɔnyanfan nrsquoa Woroduduguyanfan Jamanaw ka Suguba
SEPESESECPC Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili Bɛnkan
SEPEYICPI Diɲɛ kiiritigɛbulonba
SEPƐLIPECPLP Pɔritigɛkanfɔjamanaw ka Tɔnba
6
SEPƐSICPS Bɛn ni lakana Jɛkulu
DEWUDEYASIDUDH Hadamadenw ka hakɛw Dantigɛlisɛbɛn
EKOMƆGUECOMOG SEDEYAWOCEDEAO ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu
EKUWASIECOWAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
ENOYAENOA Jamana Jalatigiba Kalanso
EPUEPU Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati
FAWOFAO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Baloko ni Sɛnɛko
maDiɲɛ Baloko ni Sɛnɛko Tɔnba
FASIFAS Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn
FƐDIFED Muso ni Yiriwali
ƐFƐMIFMI Diɲɛ Wariko ɲɛnabɔli Tɔnba
ƐFƐRIDESEFRDC Sedeyawojamanaw Yiriwali Nafolobɔda
IYƐFUDEIFD Musow Sendonnicakɛda Yiriwali la
IGADIIGAD Gɔfɛrɛnamanw Tɔgɔlajɛkulu Yiriwali kama
IMAWOIMAO Afiriki tilebinyanfan Wariko ɲɛnabɔlicakɛda
IYUSƐNIIUCN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin Kungo Lakanani ma
ƐMUZƐFUMGF Musow ka Nɛgɛkɔrɔsigi
OYIYƐFUOIF Tubabukanfɔjamanaw ka Tɔnba
OYƐMUDEOMD San Bakelennan laɲiniw Yiriwali Kama
OYƐMƐSIOMS Diɲɛ Kɛnɛyako Tɔnba
OYƐMUWEYƐSIOMVS Sɛnɛgali Ba Labaarali Jamanaw ka Tɔn
OYƐNIZEONG Dɛmɛdonjɛkulu
7
ONIONU Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
OYASIOOAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Kɛnɛyako Tɔn
OYIYAOUA Afiriki ka Kelenyatɔnba
PINIDIPNUD Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara Yiriwali Kama
ƐRƐSIPEFEKORESPFECO Bɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
SADƐKISADC Afiriki Woroduguyanfanjamanaw ka Yiriwalitɔn
UYAUA Afiriki Kelenyatɔnba
UYEUE Erɔpu Kelenyatɔnba
IMOWA UEMOA Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwali ani Wariko Tɔn
INƐSIKOUNESCO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko
Dɔnniya ani Seko ni Dɔnko Sabatili ma
FINIYAPUFNUAP Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin
Diɲɛkɔnɔmɔgɔw ma
INIFƐMUUNIFEM Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Dɛmɛdonnafolo ka ɲɛsin
Musow ɲɛtaa ma
INODƐKIUNODC Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Cakɛda ka ɲɛsin Dɔrɔgu ani
ko jugubaw kɛlɛli ma
INOWAUNOWA Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Afiriki
Tilebinyanfanjamanaw ma
8
ɲƐBILA
SedeyawoCEDEAO ka misaligafe ka ɲɛsin karamɔgɔw ma A bɛ boli bɛn sabatili kan
hadamadenw ka hakɛw fasodenya demokarasi ani Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna
Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn (SedeyawoCEDEAO) sigira senkan bɛnkan
fɛ min tara san 1975 mɛkalo tile 28 Legosi Nizeriya faaba la A kuntilenna jɔnjɔn ye ka
bolodiɲɔgɔnma ni donɲɔgɔnna sinsin sɔrɔ yiriwali siratigɛ la walasa ka kelenya sabati sɔrɔ ni
wariko siratigɛ la jamanadenw ka ɲɛnamaya ka sankɔrɔta ka sɔrɔ labugunni sinsin tɔn
jamanaw kɔnɔ krsquou cɛsiraw laɲɛnamaya u ka se krsquou jeniyɔrɔ fin Afiriki ka ɲɛtaa anrsquoa yiriwali
la
San damadɔ tɛmɛnen kɔ yɛlɛmaw nana don o kuntilenna fɔlɔ in na krsquoa sababu kɛ diɲɛ
sokelenya nrsquoa taabolo kuraw ye krsquoa sababu kɛ fana tɔn jamana 15 cɛsiraw caya ye minnu
sinsinnen bɛ kelenya siriɲɔgɔnna bolodiɲɔgɔnma ɲɔgɔndɛmɛ ani yɛrɛmara kanTɔn jɔsen
jɔnjɔn tɔw ye jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma ka binkannibaliya
sinsin u cɛ ka bɛn basigi ani lakana sinsin u cɛ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ fɔkabɛn kɔnɔ fo
ka se hadamadenw ka hakɛw bonyali nrsquou layiriwali ma demokarasi ni mara bolicogo ɲuman
layiriwali nrsquou sinsinni ka jɔn-ko-Ala fɔli kɛ wajibi ye ni dɛsɛ nana ani sariya labatoli sɔrɔ ni
hadamadenya walew la
Nin kuntilennaba in waleyali an ka jamanaw kɔnɔ siga si trsquoa la o tɛ ko nɔgɔ ye ka da siyaw
ni seko ni dɔnkow caya kan ani olu sinsinnen bɛ sɔrɔ ni hadamadenya taabolo minnu kan
Nka a hakilisigiyɔrɔ ye min ye SedeyawoCEDEAO lakodɔnnen don bi diɲɛ sɔrɔ yiriwalijɛkulu
jɔnjɔn ye dannaya bɛ min kan krsquoa kɛ taamaseere ye jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la Ala
nrsquoa sintibagaw ka hakiliɲumantigiya anrsquoa jamanakuntigiw ka don o don cɛsiri ani mɔgɔ o
mɔgɔ hami ye Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna baara bolodalenw sabatili ye
Walasa ka bɛn ni basigi sabati politikiko sira kan an ka fankelenfɛjamana ɲagaminenw kɔnɔ
tɔn ye ɲɔgɔnlafaamufɛɛrɛ caman sigi senkan ka fɔɲɔgɔnkɔw kunbɛn walima ka bɛn diyagoya
ladon yɔrɔ dɔw la nrsquoa brsquoa kun bɔ O dɔw ye san 1999 bɛnkan ye min ɲɛsinnen bɛ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli u dalasali ani bɛn ni lakana sabatili ani san 2001
farankanbɛnkan min ɲɛsinnen bɛ demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili ma ani
Sedeyawo ka bɛnkan min tara san 2008 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ani Sedeyawo ka bɛnkan
9
wɛrɛ kalan ni baaradegekalanko kan min tara san 2003 Sedeyawo ka o san 37 ɲɛnamaya
kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la san tan fila fɔlɔ kɔnɔ nin sariya talenw ka fara politiki hakililaw
kan latigɛliw ni fɛɛrɛw ani wulikajɔ kisɛma suguya caman wɛrɛw olu kɛra sababu ye ka
mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw sigidaw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw kabilaw ni ɲɔgɔn cɛ
fɔɲɔgɔnkɔw jamakɔnɔkɛlɛw fo ka taa se jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛw ma olu ka ɲɛnabɔ
koɲuman
Tɔn depitebulon a kiiritigɛbulon anrsquoa kɛlɛbolo labɛnnen ka bila olu ye labɛnw ye minnu sigira
senkan a jamanakuntigiw nrsquoa gɔfɛrɛnamanw ka lajɛw fɛ walasa ka sariya talenw ni bɛn ni
kana sabatilanw sinsin
Ni bɛn sinsinni ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli ye tɔn ka fɛɛrɛ jɔnjɔnw ye wulikajɔw man
kan ka kɔtigɛ fana ka ɲɛsin jamanaw ka donɲɔgɔnna gɛlɛya kuraw ni haminanko gɛlɛnw
wulili ma O bɛ kɛ ni kiimɛniw cayali ani taabolow bɛrɛbɛnniw walima fɛɛrɛ kuraw waleyali ye
walasa fura ɲumanw ka sɔrɔ u la O hakilila in de yrsquoa to ni ladamuni anrsquoa waleyali jɔyɔrɔ
dɔnna krsquou kɛ bɛn sabatili cakɛminɛn ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka da a kan an ka jamanaw kɔnɔ jamanaden
fanba ye denmisɛnw ye A ka kan bɛn sabatili hakilila ka don olu la (olu minnu ye sini
ɲɛmɔgɔw ye) o kalan in ka kan ka labɛn koɲuman ka jamanaw ka kalanko taabolo kɛ a
labaaraliminɛn lakika ye
SedeyawoCEDEAO ka misaligafe in labɛnna o hakilila in de hukumu kɔnɔ krsquoa ɲɛsin
karamɔgɔw kalanbagaw ma A labɛnna ni yiriwaliko dɛmɛɲɔgɔnw ka magɛn ye fɛɛrɛko ni
nafoloko siratigɛ la Olu ye INƐSIKO-BEREDAUNESCO-BREDA ye ale dagalen bɛ Dakaro
ani Afiriki Yiriwali Banki (BADIBAD)
Kunnafoniɲini ani hakililaɲini caman kɛra walasa ka nin kalangafe in labɛn A baaraw
daminɛna kabini san 2006 Afiriki tilibinyanfanjamanaw kɔnɔ Sinsin kɛra mɔgɔ
faamuyalenbaw ka dɔnniyaw kan minnu ka baaraw bɛ boli bɛn sabatili kan ka bɔ Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ jamana wɛrɛw ani INƐSIKO la Mɔgɔ o mɔgɔ ka laɲini ye bɛn
sabatili ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ nafaba sɔrɔ nin kalangafe in na
Kalanbolo wolonwula bɛ kalangafe in kɔnɔ minnu bɛ boli bɛn sabatili kan ani fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli hadamaden ka hakɛw fasodenya ni fasodenɲumanya demokarasi ni mara
10
kɛcogo ɲuman hakɛyali ni yiriwali jamanadenw ka kɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali
kuntaala jan ani fankelefɛjamanaw ka donɲɔgɔnnako Masalabolo bolofaraw bɛ kalanbolo
kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ ɲɛbilaw brsquoa kɔnɔ sɛbɛnseerew ani kuntilennabaw Olu dabɔkun ye ka
karamɔgɔ dɛmɛ a ka baaraw la Kalanbaaraw katimuw fana brsquoa dɛmɛ olu bɛ se ka yɛlɛma
ka kɛɲɛ ni Sedeyawo jamana bɛɛ ka kalanko cogoyaw ye O cogoya kelen na karamɔgɔ
minnu bolo bɛna don baara in na kalangafe in bɛ se ka mabɛn krsquoa bɛrɛbɛn olu ma u kɛra
lakɔlisow karamɔgɔ ye wo walima fasokannakalan kalansow taw u mana kɛ kalan dakun o
dakun na
Kalangafe in labɛnkun jɔnjɔnba ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ kodilannaw ka se ka kalan a
kɔnɔkow la Dɔnniya minnu brsquoa kɔnɔ u ka faamuya ɲɛnama sɔrɔ olu la wulikajɔ hakilila
minnu brsquoa kɔnɔ hadamadenya sabatili hakililaw danbe ni jogo hakililaw minnu bɛ kɛ sababu
ye ka bɛn ɲɔgɔnmakoto ani sigiɲɔgɔnya sabati u ka se krsquoolu bɛɛ faamuya
SedeyawoCEDEAO ka nin kalangafe in nrsquoa bɛ boli bɛn sabatili kan hadamadenw ka
hakɛw fasodenya demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman dajirala karamɔgɔw kalanbaga
caman na walasa tɔn jamana minnu bɛ yen ni nin ɲɔgɔnna porogaramu trsquou bolo u ka dɔ dilan
krsquou bɛrɛbɛn a ma A ɲɔgɔnna porogaramu mana kɛ minnu fana bolo kaban olu krsquoa jiidi nrsquou ka
dɔnniyaw ye krsquoa kɛɲɛ u yɛrɛ ma
Kadere Dezire Wedarawogo
SedeyawoCEDEAO Baarakɛjɛkulu Peresidan
______________________________
Foli ni tanuni
_________________________________________________________
SedeyawoCEDEAO ka foli ni tanuni bɛ ka taa BADIBAD ni INƐSIKOUNESCO ma u ka
dɛmɛ sinsinnen na ka ɲɛsin misaligafe in labɛnni ma Baaraw senfɛ u ka cɛsiri nrsquou ka
jɛkabaara ma kɔtigɛ abada ɲininiw ni sɛbɛnniw na
Sedeyawojamanaw mɔgɔ faamuyalenba minnu sen donna nin baara ɲɛnama in waleyali la
foli ni tanuni bɛ lase olu fana ma
11
An ka foli kɛrɛnkɛrɛnnen bɛ ka taa Sedeyawojamanaw ɲɛmɔgɔw ma politiki ni mara sira kan
olu minnu ye gafe in labɛnni baaraw kɛli nɔgɔya an bolo sanga ni waati bɛɛ Dakaro Lome
Wagadugu ani Abuja
An ka jamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila tɔgɔ la an bɛɛ bɛnnen brsquoo min ka kan nrsquoan bɛ krsquoa
waleya an ka jamanadenw ye Sedeyawo fasojamaw an ka tanuni ni waleɲumandɔn bɛ ka
taa dɛmɛbaga ninnu bɛɛ ma
12
DANTIGƐLI
Hakilila min nana ni Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn sigili ye senkan o
hakilila in kɛra kogobolo ye ka don an ka jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ni fara-farali cɛ Kabini
Legɔsi Bɛnkan tawaati san 1975 mɛkalo tile 28 Afiriki tilebinyanfanjamana 15 fɛ walasa ka
tɔn sigi u ka sɔrɔko yiriwali kama Afiriki ka donɲɔgɔnna tufaden fɔlɔ dara
Laɲini ye min ye ka kɛnɛ fɛrɛ sɔrɔko siratigɛ la krsquoa fɛrɛ hadamadenya ani seko ni dɔnko ni
politikiko siratigɛ la O ye wale bololadalen ɲɛnama ye min bɛ jamanadenyakelenya hakilila
sinsin Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
SedeyawoCEDEAO ye kuntilenna min di a yɛrɛ ma o ye donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko
siratigɛ la (suguba kelen ani wari suguya kelen) politikiko (depitebulonba kelen sɔrɔ ni
hadamadenya baarakɛjɛkulu ani kiiritigɛbulonba kelen) ani kana ni sɔrɔdasiko siratigɛ la
(EKOMƆGUECOMOG sigira senkan san 1999)
Tɔnba in brsquoa ka waleyaw sinsin jɔsen ɲɛnama minnu kan olu la a ka kan ninnu ka dɔn
hadamaden ka hakɛw bonyali u layiriwali anrsquou lakanani
demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni
politiki taabolow bɛrɛbɛnni ani yiriwali porogaramuw donɲɔgɔnna
O nrsquoa ta bɛɛ gɛlɛya caman dalen bɛ donɲɔgɔnna in sabatili ɲɛ bɛnbaliya minnu bɛ tɔn
jamanaw kɔnɔ ka da politikiko basigibaliya kan ani mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ka da
faantanya ni lakana sabatili gɛlɛyaw kan krsquoa sababu kɛ kɛlɛw dagali ye tɔn jamanaw kɔnɔ
Gɛlɛya wɛrɛ minnu bɛ se ka fara nin gɛlɛya kofɔlen ninnu kan olu ye an ka jamanaw kɔnɔ
sɔrɔ fanga dɔgɔyali nrsquoa kɔlɔlɔw nrsquoo bɛ na ni fanga sigibolow fɛgɛnyali ye ani jamanaw ka
yɛrɛmakaran krsquoo fara sariyasiraw labatobaliya kan ka ɲɛsin mɔgɔw ka donkabɔw ma u sago
la an ka jamanaw kɔnɔ nrsquou bolofɛnw ye
Walasa ka fura sɔrɔ kɛlɛw banbaliya la mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ani dankarili
hadamaden ka hakɛw la a ka kan an ka yɛlɛma don an ka yecogow la krsquou bɛrɛbɛn an ka
kɛtaw ma Walasa o ka sira sɔrɔ fo sinsin ka kɛ lakɔli kan ale min ka kan ka kɛ donɲɔgɔnna
faamuyali jiidiyɔrɔ ye ani danbew ni jogow ni tabiyaw ani layiduw sabatiliyɔrɔ ɲuman ye
13
Sedeyawo ka misaligafe ka mɔgɔw ladamu bɛn sabatili hadamadenw ka hakɛw fasodenya
demokarasi ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan o ye gafe ye min labɛnna
INƐSIKO ka Biro bolofara ka kɔlɔsili kɔnɔ min bɛ Dakaro (BEREDABREDA) jɛkabaara kɔnɔ
Afiriki Yiriwali Banki fɛ (BADIBAD)
Cakɛminɛn don ka ɲɛsin Sedeyawo jamana bɛɛ ma A sɛbɛnna tubukan angilɛkan ani
pɔritigɛkan na
A ɲɛsinnen bɛ karamɔgɔ bɛɛ lajɛlen ma cɛman ni musomanw A ɲɛsinnen bɛ
karamɔgɔyadegekalansow karamɔgɔw nrsquou kalanden cɛman ni musomanw ma lakɔlikalan
taw ani fasokannakalan taw
Misaligafe don o hukumu kɔnɔ a bɛ gafe kɔnɔkow taabolo jira ani kalan latɛmɛcogo
kunnafoniw Krsquoa fɔ krsquoa bɛ kɔnɔko bɛɛ ɲɛfɔ krsquoa jɛya o tɛ sango ka kalanbaaraw taabolo bɛɛ
lajɛlen dafalen jira
Karamɔgɔ cɛmanmusoman ye ɲininikɛla de ye a bɛ se ka sinsinnaw sɔrɔ misaligafe in kɔnɔ
min brsquoa bilasira a ka se ka dɔ fara dɔnniya laseta kan a sago la min bɛ se ka yɛlɛma don
jogow la kalanbolow waleyali hukumu kɔnɔ
Laɲini ye min ye ka mɔgɔ caman sɔrɔ cɛ ni muso Sedeyawo jamanaw kɔnɔ minnu
faamuyalen don bolodiɲɔgɔnma senyɛrɛkɔrɔ ani jamabaara siratigɛw la O bɛ kɛ sababu ye
ka tabiyaw ni jogow ta minnu brsquoa to u bɛ se ka bɛn sabati badaa-badaa an ka
fankelenfɛjamana in kɔnɔ ka kɛlɛw ban pewu ka yiriwali kuntaala jan sababu jɔnjɔnw
sɛbɛkɔrɔ penpen ni sigida nrsquoa lamini lakanani ni danbe jɔnjɔnw ani danfaraw bonyali ye O
ka kɛ wulikajɔw kɔnɔ mɔgɔ si tɛ to kɔ minnu na bɛɛ lajɛlen sen bɛ don minnu na Afiriki
fasodenya sabatili kama
Misaligafe in labɛnna ka kalanbolo wolonwula (7) kɛ a kɔnɔ Kalanbolo kelen-kelen bɛ boli
se kelen kan Kalanbolow tilalen don masalabolo bolofara fila ye Masalabolo bolofara fila
ninnu kelen-kelen bɛ walanwalan ka kɛ se kelen ye ka kalan kuntilennaw dantigɛ a kɔnɔ
Kunnafoniw bɛ di kɔnɔkow kan kalan kɛcogo taabolow bɛ dajira o bɛɛ kɔfɛ gafew bɛ
karamɔgɔ cɛman ni musomanw bolo wa u bɛ ɛntɛrɛnɛti fana yaala nin bɛɛ brsquoa to u ka
dɔnniya sɔrɔlenw bɛ jiidi
14
Kalansenbolow labɛncogow ani kalanbolow bolodalikatimu olu fana ɲɛsigilen bɛ gafe in
kɔnɔ O bɔlen kɔ yen kalansenlabɛnsɛbɛn dɔ bolodara ka ɲɛsin masalakun bolofara kelen-
kelen bɛɛ ma krsquou kɛ misali ye A ɲininen bɛ karamɔgɔ cɛman ni musoman kelen-kelen bɛɛ fɛ
u ka o sɛbɛn in bɛrɛbɛn u ka kalan cogoya ma krsquoa kɛɲɛ nrsquou bolokɔrɔminɛnw ye
Kalanbolo 1ɔlɔ ka se 7 nan na olu bɛ se jolen saba kofɔ
- Ka bolodiɲɔgɔnma kɛ hadamadenya sira kan walasa mɔgɔw ka jɛ krsquou laɲiniw kɛ kelen ye
yiriwali sira kan ani mɔgɔya sabatili kuntaala jan Sedeyawo jamanaw kɔnɔ
Laɲinita
Sedeyawo fasoden cɛsirilen Sedeyawo poroze waleyali fɛ laquo Jɛkasigi ka kɛ bɛɛ ŋaniya ye raquo
ani sigiɲɔgɔn ni mɔgɔ tɔw ŋɛɲɛ kunni ka kɛɲɛ ni donɲɔgɔnna kuntilennaw ye
- Krsquoa ka fasodenya jira ni hakilijagabɔ ye walasa ka fɛɛrɛw tigɛ ka se krsquoi jɔ a yɛrɛ kolo la ka
se a yɛrɛ kɔrɔ
Laɲinita
Fasoden brsquoa ka kunnafoni sɔrɔlenw kiimɛ krsquou tiɲɛ ni nkalon bɔ ɲɔgɔn na ka jɔsen kelen ta
krsquoa ka Sedeyawo fasodenyajɔyɔrɔw fa
- Krsquoi sendon jamana taabolow labɛnni baaraw la u waleyali anrsquou kiimɛni ka ɲɛsin i ka
hadamadenya hakɛw lafasali ma ani hakɛ wɛrɛw fasoden tɔw fɛ cɛw ni musow
Laɲinita
Fasoden bɛ Sedeyawo taamasiyɛnw nrsquoa ka cakɛdaw ka baarakɛcogo fɛɛrɛw dɔn krsquou kɛ a ta
ye krsquoa jɔyɔrɔ fa hadamaden ka hakɛw lafasali la ani demokarasi ni bɛn sabatili fasobaara
ani Sedeyawojamanaw ka baaraw kɔnɔ olu bɛ kɛ jɛkabaara hukumu kɔnɔ ani
ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya fosodenya janto tɛ taa minnu kɔ ka ɲɛsin jɛlenya ni mara kɛcogo
ɲuman kɔlɔsili ma
Sedeyawo jamana kelen-kelen bɛɛ kan ka misaligafe in bɛrɛbɛn a taabolow ma krsquoa sinsin
gafe in kɔnɔkow kan krsquou dafa nrsquoa ka dɔntaw ye A ka ɲi fana Sedeyawo jamanaw krsquou sinsin u
ka kalanbaara bolodalenw kan krsquoo baaraw kɛ A mana kɛ cogo o cogo fo u ka tali kɛ
15
kalanbaara kura suguya damadɔ la i nrsquoa fɔ degeliw ɲɔgɔlɔnbɔw kolabɛnniɲɛɲiniw adw
Kumalaban na fo u krsquou cɛsiri ka Sedeyawo ka yecogow sankɔrɔta anrsquoa ka baaraw waleyali
Anni Tɛrɛsi NDƆNGI-JATA
INƐSIKO Cakɛdaɲɛmɔgɔ Dakaro
16
KALANBOLO 1
BƐN SABATILI FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI NrsquoU ɲƐNABƆLI
laquo Kɛlɛw ŋaniya bɛ ta hadamadenw hakili de la bɛn sabatili lafasali fana ka kan ka labɛn o
hakili kelen in de lahellip raquo
Nin bɔra INƐSIKOUNESCO sigilisɛbɛn kɔnɔ san 1945
17
BƐN SABATILI
FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI
NrsquoU ɲƐNABƆLI
1- Bɛn sabatili
2- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
ɲɛbila
Bɛn ye hadamadenya ko labɛnnen de ye hadamaden ma da ni min ye Fɔlɔ Ɔrɔmu min ye
kɛlɛ caman kɛ ka yɔrɔ caman mara o ye bɛn ni kɛlɛ siri ɲɔgɔn na U ka kuma kɔrɔ dɔ brsquoa jira
ko ldquonrsquoi bɛ bɛn ɲini i Iabɛn kɛlɛ kamardquo Nka bɛn sabatili hakilila tɛ nin kuma kɔrɔ fɔlen in
tiɲɛtigiya bawo ale ye hakilimaya tiɲɛ dɔ de ye
O sabali tiɲɛ in hali nrsquoa sɔnnen brsquoa ma ko fɔɲɔgɔnkɔw ye hadamadenya taalan ye ka da
sababu caman kan (laadaw sababuw politikiko sababuw sɔrɔ cogoya ni hadamadenya
sababuw siko ni siyakow sababuw diinɛkow sababuw adw) ale brsquoa jate ko an ka kan krsquoan
yɛrɛ dege min na o ye ka fɔɲɔgɔnkɔw ban ni sabaliɲɔgɔnkɔrɔ ye walasa bɛn kuntaala jan ka
sabati ani krsquoa tanga O de yrsquoa to kalanbolo in kɔnɔ bɛn sabatili ni fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la olu kalansora ɲɔgɔn na
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw jogow ani fɛɛrɛw matarafa minnu brsquoa to bɛn sabatili ani fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli taabolow bɛ faamuya kosɛbɛ
Kalanbolo masalakun bolofara
1 - Bɛn sabatili
2 - Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
18
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn minnu bɛ tali kɛ hadamadenkulu kelen-kelen ka
hakililaw kan
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma
Kɔnɔkow
Bɛn hakilila
Bɛn hakilila bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ tɛmɛsira min brsquoa to i bɛ danbew dɔn ka dɔnniya sɔrɔ ani ka
taabolow ta sew ani jogow walasa i nrsquoi yɛrɛkun ka bɛn i ni mɔgɔw ka bɛn i ni sigida nrsquoa
lamini ka bɛn
Bɛn kɔrɔw
Tubabukan na ldquoPaixPɛrdquo bɛn Bamanankan na o daɲɛ in bɔra latɛnkan laquopakisipax raquo ani
laquo pasisipacis raquo de la1
- jamana cogoya minnu tɛ kɛlɛ la krsquoi cɛsiri bɛn sabatili la diɲɛ kɔnɔ
- kɛlɛko banni kɛlɛɲɔgɔn fila walima caman cɛ ka fɔkabɛn ɲini
- sɔnɲɔgɔnye ni bɛnkan jamanadenw cɛ hadamadenkuluw cɛ sigi kɛlɛntanya a
girigarantanya sigi lafiya
- jamakulu cogoya minnu tɛ kɛlɛ la u tɛ fɔɲɔgɔnkɔ la ka jɛ sigiɲɔgɔnw fɛ bɛn kɔnɔ
- mɔgɔ hakili sigili nrsquoa lafiyali
- mɔgɔ min cogoya brsquoa jira krsquoa kɔnɔgannen tɛ a ni lafiyalen don A hakili lafiyalen don
1 httpwwwlaroussefrdictionnairesfranccedilaispaix
19
- sugubalintanya ni mankanntanya yɔrɔ la kaburudo sumayacogo
Bɛn suguyaw
Bɛn basigilen o ye bɛn ye ko jugu ni fɔɲɔgɔnkɔ tɛ min kɔnɔ
Bɛn lafoninen o ye bɛn ye wulikajɔw bɛ kɛ min kɔnɔ walasa sigi ka nɔgɔya bɛɛ ma ko
juguntanya ni fɔɲɔgɔnkɔntanya dɔrɔnw tɛ Bɛn lafoninen labɛnni bɛ jogo dɔw wajibiya i nrsquoa fɔ
- yafa
- ɲɔgɔnlamɛn
- kunnafonifalen
- diɲɛni laɲini bolodalenw ni fɛlaw ma minnu tɛ kelen ye ko dɔ kan
- hakɛlabato
- bilakasuma tɛ ko minnu na olu ɲɛnabɔli gɛlɛyabaw waati la
- bolodiɲɔgɔnma
- kofaamuyalihakili
- hadamadenya jɔyɔrɔfa
Nka o nrsquoa ta bɛɛ nin jogo ninnu ka kan ka sinsin ni kalan ye
Bɛn sabatili
Bɛn sabatili
laquo Taabolo don min bɛ dannaya ni bolodiɲɔgɔnma sabati fasojamaw ni jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
O taabolo in ye lakalanni ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔlicogo la nɔgɔya kɔnɔ fɔɲɔgɔnkɔ minnu bɛ
se ka don fasojamaw ni ɲɔgɔn cɛ walima jamanaw sango krsquoo kɛ ni kuma ye ani
kumaɲɔgɔnya a kana kɛ ni maramafɛnw ye ani kojugukɛhellipBɛn sabatili kɔrɔ tɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw
ban cogoya bɛɛ la a kɔrɔ ye de ka fɛɛrɛw tigɛ minnu brsquoa to u bɛ ɲɛnabɔ kasɔrɔ ko jugu ma ta
ka mɔgɔ sɛgɛrɛ O la bɛn sabatili bɛ min ɲini o ye hadamaden ka hakɛw lakanani sabatili
ye ɲɔgɔnmakoto ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli koɲuman fo ka taa se hadamaden yɛrɛ yiriwali
ma ani sigida 1raquo
1 Agora kulu Dɛmɛnan ka ɲɛsin kalanbaara waleyali ma Gafefeereyɔrɔ Sɛn PoliSaint-Paul Dakaro
2011
20
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka ɲɛfɔli la bɛn sabatili ye danbe caman faralen ye
ɲɔgɔn kan kɛcogow jogow ani diɲɛlatigɛ latɛmɛcogow minnu bɛ ko jugu kɔn ka fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigi nrsquou diliw tigɛli ye ni kumaɲɔgɔnya ni fɔkabɛn ye mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ kuluw ani
jamanaw (Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka bɛnkansɛbɛnw dakun ARES5213 bɛn
sabatili ani A53243 Dantigɛlisɛbɛn ani baaraw porogaramu bɛn sabatili kan)2
laquo Bɛn sabatili ye hadamaden sigada ani fanga sigibolo taabolo yɛlɛmani tɛmɛsira ye Bɛn
sabatili bɛ bange hadamadenw dusukun nrsquou kɛwalew la wa a bɛ taa ɲɛ jamana kelen-kelen
kɔnɔ ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen ka tariki ye a ka hadamadenya a ka seko ni dɔnko ani
a ka sɔrɔ taabolo ye Bɛn sabatili bɛ min laɲini o ye ka taabolo ɲuman don danbew kɔrɔ
kɛcogow ani jogow walasa bɛn ni kojugukɛbaliya bɛ yiriwaraquo3
Ladamuni bɛn kama
Ka ladamuni kɛ bɛn kama o ye ka fasoden kalan a krsquoa mɔgɔɲɔgɔn dɛmɛ a krsquoa jɔ a jɔyɔrɔ la
a ka sɔn tɔw ka seko ni dɔnko ma a ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ hɔrɔnya kɔrɔ dɔn min bɛ
hadamadenya danbe bonya ani danfaraw min bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi walima krsquou
ɲɛnabɔ ni kojugukɛbaliya siraw ye4
I nrsquoa fɔ bɛn sabatili bɛ cogo min na ladamuni bɛn kama fana bɛ tali kɛ jamana kelen-kelen ka
tariku taabolow la a ka hadamadenya ni seko ni dɔnko ani sɔrɔ cogoyaw A bɛ se ka jate ko
ladamuni bɛn kama o buruju ye kɛlɛlasawalew ye diɲɛ sariya fɔlɔ min tara nrsquoa bɛ kɛlɛ kɔn o
kɛra Bɛnkan bakuruba ye min yrsquoa jira ko kɛlɛ jateli jamana politiki cakɛminɛn ye o ka
dabilaO Bɛnkan in dɔnnen don ni tɔgɔ min ye o ye san 1928 bɛnkan ye min bɛ wele
angilɛkan na ldquo Pacte Briand-Kellogrdquo5 O kɔrɔ ye bamanankan na ko ldquoBiriyan Kelɔgi ka
Bɛnkanrdquo
2 INƐSIKOUNESCO AN KA BƐN SABATI [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012 0615)
httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
3 INƐSIKOUNESCO ONIONU ka kuma koloma latɔmɔnenw kunfɔlɔ bɛn sabatili kan san 1998 laselisɛbɛn [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A
lajɛra san 2012 0615) httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
4Dantigɛlilisɛbɛn ani wale caman donɲɔgɔnna ka ɲɛsin kalanko ni bɛn sabatili ma hadamaden ka hakɛw ani demokarasi
InɛsikoUnesco pariparis san 1995 615)
5 EDH(An ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12 nan[Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012
0615)httpwwwehlorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintroductionpdf
21
O bɔlen kɔ yen Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sigira senkan san 1945 walasa ka
diɲɛmɔgɔ nataw kisi kɛlɛ balawu ma (hellip) ka sariya labatoli kɛcogow labɛn ani kɛta
diyagoyalen minnu bɛ diɲɛ bɛnkanw kɔnɔ krsquoolu lafasa (hellip) ka hamadenya lataaɲɛ don ba la
ani ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo ɲuman sabati hɔrɔnya fɛrɛlen kɔnɔhelliprdquo (Jamana
Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bɛnkan ɲɛbilakuma)
O bɛɛ kɔfɛ bɛn sabatili brsquoa to ldquofaamuyali bɛ na yafa ani teriya jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
siyakuluw ani diinɛkuluwrdquo A brsquoa to fana ldquoJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka walew ka
ɲɛsin bɛn sabatili ma bɛ o ka sira sɔrɔrdquo (Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn Sariyasen 26
nan) O la bɛn sabatili ye Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba nrsquoa tɔndenjamanaw ka
baaraw la nafamaba dɔ ye
Krsquoa sababu kɛ hadamadenya sabatilisiraw donni ye kalan ni degeli taabolow la bɛn sabatili
karamɔgɔw brsquou jilaja ka hadamadenya danbe dankarilakow kɛlɛ minnu sababu ye faantanya
ye jugusɔnw ɲɛnawolomani binkanni kojugukɛ ani kɛlɛ A daminɛ na ladamuni bɛn kama
dabɔkun tun ye ka diɲɛ halakili bali krsquoa sababu kɛ mugujugubakɛlɛ ye nka bi a kuntilenna
jiidira krsquoa kɛ bɛn sabatili hakilila jɛnsɛnni ye6
Bɛn donni gɛlɛyaw nrsquoa cɛsirikow
Bɛn lasɔrɔli bɛ se ka gɛlɛya krsquoa sababu kɛ
- kumaɲɔgɔnya kɛbaliya
- hadamaden ka hakɛw labatobaliya
- sigida nrsquoa lamini minɛkojuguya
- hakɛlabatobaliya
- mara kɛcogojuguya
- ko tɛmɛnenw jateminɛbaliya
- demokarasi jɔsenw labatobaliya
- lakanabaliya
- hadamaden mako fɔlɔw ɲɛnabɔlibaliya
- ɲangilibaliya
6 United Nations Peace Education The origins [ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra san 20120615 http
wwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
22
- koɲɛnabɔta teliw ɲɛnabɔliko juguya adw
Nka fɛn min kɔni ye Sedeyawojamanaw ka cɛsirikoba ye bɛn sɔrɔli la o ye kojugukɛw ni
ŋaniyajuguyawalew wulili ye minnu bɛ na ni cɛw musow ani denmisɛnw ni tiɲɛni ye ani
jɔlifɛnw fana tiɲɛni dankarili farikolo la hadamadenya yoboyabali siran jigitigɛtɔɲɔni
Bɛn sabatili yiriwafɛɛrɛw walew
Bɛn sabatili layiriwali bɛ ko minnu gɛlɛya Sedeyawo jamanaw ma olu ye
- sariya sigilen min ka kan ka boli jamanaden bɛɛ kan
- dɛmɛ ka ɲɛsin tɔnw ma minnu ka baara ye bɛn sabatili ye i nrsquoa fɔ jɛkuluw ni
dɛmɛdonjɛkuluw jamanaw taw walima diɲɛ taw ani Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba tɔgɔlacakɛdaw
- demokarasi sigibolow lafasali jamana kɔnɔ ani diɲɛ bɛnkansɛbɛn bolonɔbilalenw
labatoli
- sariyaw ni sariyasɛbɛnw labatoli
- sigida nrsquoa lamini lakanani ni hadamaden nrsquoa ka sigida nrsquoa lamini cɛ jɛkoɲumanya
badaabadaayali ye
- sekow ni dɔnniyaw kalan kɛli ka bɛn ni fɔkabɛn kɛcogo ɲuman sinsin walasa
diɲɛlatigɛ la hadamaden nrsquoa yɛrɛkun ka bɛn a ni mɔgɔ tɔw fana ka bɛn
- hadamadenw ka hakɛw yiriwali
Afiriki tilebinyanfan tɔnw na minnu cɛsirilen bɛ bɛn ni kanako la kosɛbɛ ka tɛmɛ tɔw kan
Sedeyawo yrsquoolu dɔ ye A ye bɛn sabatili baaraw kɛ cogo min na Sedeyawo jamanaw kɔnɔ
(Liberiya Saralɔn Gine Bisawo Kɔnɔwari) a ye fɛɛrɛ caman nrsquou lataamacogo ɲuman
minɛnw fana sigi senkan diɲɛ tɔgɔ la o cogo kelen na ka kɛɲɛ o wale ninnu ma Misali la
bɛnkan ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogow ma ani bɛn ni lakana sabaticogow
(min tara san 1999 desanburukalo la) nrsquoa dafara ni farankanbɛnkan ye ka ɲɛsin demokarasi
ni mara kɛcogo ɲuman ma (min tara san 2001 desanburukalo la) o min ye fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigili laɲini nrsquou dalasali bolo don ɲɔgɔn bolo
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
23
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn krsquoi sinsin hadamadenkulu kelen-kelen ka hakililaw
kan
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma
Kuntaala Lɛrɛ 14
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalankɛminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Fotow jaw nataliyew
- Gafew ni masalabolo nafamabaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
- Ka bɛn sabatili hakilila kolomaw
ɲɛfɔ
- ka bɛn suguyaw dɔn ka bɔ
ɲɔgɔn na
- Danbew ni hakilila minnu sirilen bɛ
bɛn sabatili la
- Bɛn suguyaw
Sɛbɛnw ɲininii (minnu
sɛbɛnna mansin na minnu
bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Lɛrɛ 2
2
Ka se minnu bɛ tali kɛ bɛn na
krsquoolu ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya
kosɛbɛ
Bɛn sabatili taabolow nrsquoa tɛmɛsiraw Lɛrɛ 2
3 Ka bɛn sabatili gɛlɛyaw nrsquoa
cɛsirikow ɲini krsquou dɔn
Gɛlɛya ni cɛsirilako minnu sirilen bɛ
bɛn donni na
Lɛrɛ 2
4 Ka bɛn sabatili yiriwalifɛɛrɛw
labɛn
Bɛn sabatili layirwali fɛɛrɛw Lɛrɛ 2
Ka bɛn sabatili don kalan na
Janto krsquoi janto bɛn sabatili donni
- Dɔnnikɛminɛn ni kalanbaaraminɛn
minnu bɛ yen
24
5
na misali la kalanbaara taabolow
la ka hakɛyali hakilila ta ka dusu
don kalanden cɛman ni
musoman kɔnɔ u krsquou cɛsiri a
waleyali fɛ u ka yɔrɔ la
(sigidacakɛda yɛrɛbɔdenya
adw)
- kalansenlabɛnsɛbɛnw
- Kalandegeli kalansenw
waleyalicogo
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
- Kolabɛnniɲɛɲinibaara
- Ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- ɲɛjiralikalan
- Sifilɛlikalan
Lɛrɛ 5
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
Kalansen tɔgɔkalan cogoya
Bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
- Ka bɛn ɲɛfɔ
- Ka bɛn danbew ɲini krsquou dɔn
- Ka mɔgɔw lafaamuya u ka bɛn
- Ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔlen dɔw kɛcogo
ɲɛɲini krsquou dɔn sigida la
- Ka kɛcogo ni jogo minnu ka ɲi bɛnko
ma dɔw ɲɛɲini krsquou dɔn
- ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ mɔgɔ tɔw bonya
- Ka sigi mɔgɔ tɔw fɛ bɛn ni lafiya kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 2
MinɛnwDɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Foto minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw walima kɛlɛw cogoya caman jira minnu kɛra diɲɛ fan dɔ la
- Foto minnu bɛ ɲɔgɔndɛmɛ ɲɔgɔnfaamuya ani tulonnatilen adw cogoyaw jira
25
- Sedeyawo jamanaw ka kirikilɔmuw
- Sedeyawo jamanaw ka kalangafew
- Kunnafonisɛbɛn baabu tigɛlen
- Bɛn taamasiyɛn nataliye (kalanden kelen nataliye kelen)
- Jaw ni foto suguya wɛrɛw
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
- bɛ kalanden cɛmanmusoman ka
dɔnta ni kɛta hakɛ sɛgɛsɛgsɛ anrsquou seko
ni dɔnko ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma
- bɛ ɲininkali sɛbɛnnenw aniwalima
dalafɔlenw jaabi
- bɛ bɛn sabatiliko hakililaw fɔ ani ka
ɲɔgɔn fɛla ɲini a kan
- Kelennabaara
- Hakililaɲini
-Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- bɛ bɛn taamasiyɛn ɲɛgɛn jira (ka
farankangafew lajɛ)
- brsquoa ɲini ka bɛn cogoya dɔw labɔ ka
kɛɲɛ ni ɲɛgɛn in hakilila ye
- kulu kelen-kelen bɛ bɛn cogoya dɔ jira
Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
- bɛ sɔrɔ ka kalan cogoya nafabɔli fɛɛrɛ
labɛn
- brsquoa ɲini kalandenw fɛ u ka ganselikan
dɔw labɛn minnu bɛ boli bɛn kan
-bɛ cogoya sɛgɛsɛgɛ
- bɛ danbew ni hakililaw labɔ minnu bɛ
tali kɛ bɛn kan
- bɛ ganselikanw labɛn
- Kulubaara
- Hakililafalen
sinsinnen
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
- bɛ kunnafoni dɔw di ka kuluw ka
baaraw dafa nrsquoolu ye
- brsquou ka baaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin
taabolo in ye
-hakilila ni danbe minnu bɛ tali kɛ bɛn
kan olu ɲɛfɔli
- kɛcogo minnu bɛ fisaya bɛn ma
- lafaamuyalibaaraw bɛn kan
-adw
Jɛkabaara
KiimɛniBakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalandenw fɛ
ka ɲɛgɛn bolo 7nan lafa
bɛn cogoya 6 minnu bɛ bɛn ɲɛgɛn
kɔnɔ ka masalabo sira 10 sɛbɛn olu
dɔlakelen kan walima ka nataliye dɔ
dilan walima ka ganselikan dɔ labɛn
minnu brsquoolu kofɔ
kelen-kelen bɛ cikan in waleya
Kelennabaara
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
krsquoa ɲini yɛrɛsagolabaara dɔ ka kɛ
sɛbɛn masalabolo bɛ min kɔnɔ ja
walima fotow makoɲɛkow kan minnu
bɛ bɛn sankɔrɔta
bɛn cikanw ka lase jamakulu suguya
caman ma min brsquoa ɲini u fɛ u ka bɛn
sabatili baaraw kɛ ka ɲɛsin u yɛrɛbakun
ma ani mɔgɔ tɔw
- bɛ sɛbɛn labɛn
- bɛ taabolow baara porogaramu labɛn
- brsquou ka taabololafaamuyali baaraw
porogaramu labɛn
- Kulubaara
- Gafe ni
sɛbɛnɲini
Sɛgɛsɛgɛli
ɲɔgɔlɔnbɔ
26
- brsquoa dajira ka jɛkasigi yiriwali kanpaɲi
dɔ labɛn duguba kɔnɔ
Ladegeli
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔnkɔw ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔcogo taabolow
faamuya kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka dɔnniya ni hakilila minnu tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida
danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou
dalasali
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
Kɔnɔkow
Fɔɲɔgɔnkɔ
Fɔɲɔgɔnkɔ ye bɛnbaliya ye ko dɔ kan min bɛ se ka na ni gɛlɛyaw ye nisɔn hakili walima
farikolo cogoyaw la
Bɛnbaliya don kɔdonɲɔgɔnma ɲɔgɔnfaamubaliya ko dɔ kan hakililaw fɛlaw yecogow
diinɛkow nafaw siyakow kabilakow sikow ani hadamaden makokow Krsquoa fɔ an brsquoan tanga
a ma o tɛ se ka kɛ bawo mɔgɔya taalan don a bɛ mɔgɔya sigibolo bɛɛ kɔnɔ
- du
- gɔfɛrɛnamanw
- fanga sigibolow
- tɔnw
27
- adw
Kɛlɛ suguyaw
Kɛlɛ suguya caman bɛ yen
Maramafɛnnakɛlɛw i nrsquoa fɔ
- diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba (jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ) ani
- maramafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye (Jamanakɔnɔkɛlɛ)
Diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba walima jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ don jamana
fila walima caman ni ɲɔgɔn cɛ
Marafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye walima jamanakɔnɔkɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ kɛ jamana
kɛlɛbolo ni jɛkulu dɔw ka kɛlɛbolow cɛ walima jɛkulu damaw ka kɛlɛbolow ni ɲɔgɔn cɛ
Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔw
Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔ walima mɔgɔ ni mɔgɔ ka fɔɲɔgɔnkɔ o ye mɔgɔ fila cɛ
ɲɔgɔnfaamuyabaliya gɛlɛn ye (a sababu ye mɔgɔ ka ko dɔgɔyali ye a mɔgɔ ɲɔgɔn bolo
bisigiliw kumaɲɔgɔnya fanga dɔgɔyali adw) A bɛ se ka kɛ fana i nrsquoi yɛrɛbakun bɛ fɔɲɔgɔnkɔ
la (jiginnyɛrɛla)7
Fɔɲɔgɔnkɔw kunw sababuw Sunw
A ka ca a la fɔɲɔgɔnkɔw kunw ye
- bisigiliw ye (Farikolokow sira fɛ diinɛkow hakilikow siyakowkabilakow adw)
- gɛnni ye ani fisamanciya (jugusɔnw siyawoloma binkanni yafabaliya kɛrɛfɛdɛn
hakɛkɛɲɛ fisamanciya fisamanciya ka ɲɛsin muso ma walima cɛ siyakofisayaw
dunanjuguya diinɛwɛrɛjuguya dansagonmɔgɔya tilenbaliya damakɛɲɛbaliya tɔɲɔni
hellip)
- hadamaden sɔn kolonw (hɔrɔnkolonya ɲɛngoya siganna nogomaya nata sinaya
natafabaliya kɔnɔnanjuguya dannayabaliya fangakofa jɔrɛ siran binkanni
kojugukɛhellip)
7 EDH (An ka hadamadenya hakɛw ɲini krsquou dɔn) kalanbolo 2 nan ɲɛ 5[ ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ in lajɛra san 2012
06 15) httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
28
- hakililako bɛnbaliyaw (bɛnbaliya dusutiɲɛkow)
- kumaɲɔgɔnya dɛsɛli (bisigilihakililankalon bɛnbaliyaɲɔgɔnfaamubaliyahellip)
- mara kɛcogo jugu ani demokarasi dɛsɛli (yuruguyurugu kɛli jamana taabolo ye
ɲangibaliya jamana sariyantan faantanya taɲinikɛlɛhellip)
- Jamana burujali
- Kɛɲɛkɛya min bɛ jamana kelen kunkan ani min bɛ jamanaw kunkan nrsquoa brsquou ka
dancɛw sagon ani kɛlɛ kɔlɔlɔsɔrɔ yiriwali
Kɛlɛ suguyaw
- Politikikɛlɛw
- Hadamadenya kɛlɛw
- Seko ni dɔnko kɛlɛw
- Sɔrɔko kɛlɛw
- Diinɛko kɛlɛw
- Siyako kabilakosiko kɛlɛw
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquou ɲɛsigili fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw
Bɛn waati la mɔgɔ bɛ se krsquoa bɛrɛbɛn fɔɲɔgɔnkɔw fɛsigi ma ni ɲɛni hakili ye nrsquoa ye
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli fɛɛrɛw nrsquoa tɛmɛsiraw kalandegeli kɛ lakɔliso walima baaradegekalanso
la O fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw bɛ jogo kɛcogo ani sennako dɔw don mɔgɔ la i nrsquoa fɔ hakililatigɛ
koɲɛdɔn hɔrɔnya bolodiɲɔgɔnma kɛcogo ɲuman tilennenya kunnafonifalen ɲuman ani
ɲɔgɔnfaamuyako ɲuman
Marafɛnnakɛlɛw ni fɔɲɔgɔnkɔw yɔrɔninkelenkɔlɔlɔw ka ca nitiɲɛ ni bolofɛntiɲɛ
hadamadenya juru tigɛli hakiliɲagami farafaralihakili jamanatilahakili kojugubakɛ
hakiliyɛlɛmafuraw damatɛmɛtali ani kɛɲɛkɛya sigida nrsquoa lamini tiɲɛni ani jɔlifɛnw mɔgɔw ka
sigiyɔrɔbila banaw diyagoyakafoɲɔgɔnya ani kafoɲɔgɔnya damatɛmɛnen hadamadenya
sabatilicakɛdaw ɲagamini misali la lakɔlisow dɔgɔtɔrɔsow adw
Kɛlɛ waati la diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoa bɛ wele DeyihasiDIH o
de bɛ fɔɲɔgɔnkɔw jalatigɛ Kɛlɛ bɛ hadamaden minnu kan DeyihasiDIH ka laɲini ye krsquoolu ni
kisi anrsquou danbe ani ka dansigi u ka ɲangataw la minnu sababu yrsquoo kɛlɛ ye Diɲɛ sariyaw don
minnu bɛ kɛlɛ jɔsenw nrsquoa fɛɛrɛw tiɲɛ ka mɔgɔw lakana minnu sen tɛ kɛlɛw la walima minnu
29
yrsquou senbɔ u la Kɛrɛnkɛrɛnnenya la DeyihasiDIH labɛnna ka ɲɛsin maramafɛnnakɛlɛw
ɲɛnabɔli ma a tɛ se ka bila hadamaden ka hakɛw nɔ na krsquoolu jɔyɔrɔ fa Hadamaden ka
hakɛw bɛ boli waati bɛɛ Nin sariya filaw bɛ ɲɔgɔn dafa
Diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoo ye DeyihasiDIH ye o faamuyali kalan
bolodalisɛbɛn bɛ yen min labɛnna Kuruwaruzi komiteba fɛ diɲɛ kɔnɔ nrsquoa bɛ wele
SeyiseyɛriCICR O kalan bolodalisɛbɛn in bɛ wele laquoAn ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou
dɔn DeyihasiDIH raquo
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili o ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kuntilennaba dɔ ye i nrsquoa fɔ a
bɛnkansɛbɛn sariyasen 1ɔlɔ brsquoa jira cogo min naO nrsquoa ta bɛɛ kabini san 1980 laban na
fɔɲɔgɔnkɔw siya sɛbɛkɔrɔ yɛlɛmana Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ nɔnabilala ni jamanaw yɛrɛ
kɔnɔ kɛlɛw ye O la jamanadenw bɛ coron tasuma fila ni ɲɔgɔn cɛ min ka jugu kosɛbɛ a
dɔw la ko jugu bɛ ta ka ɲɛsin olu fɔlɔ de ma
San 1990 daminɛwaatiw la fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ye taabolo kura ta krsquoa sababu kɛ porogaramu
kura sigili ye senkan min bɛ wele Angilɛkan na laquo An Agenda for Peace raquo (San bolodasɛbɛn
bɛn kama) O labɛnna sekeretɛri zenerali Butɔrɔsi Butɔrɔsi-Gali fɛ Sinsin kɛra min kan o ye
ka laquo dipulomasi ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma raquo O bɛ ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ labɛn minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigi kɛlɛɲɔgɔnw ni ɲɔgɔn cɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw bali u ka juguya ka kɛ kɛlɛw ye ani krsquou
jɛnsɛnni dan sira la nrsquou wulila8
Koɲɛsigidipulomasi kuntilenna ye ka ko bilenw funteni bɔ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw lasa nɔgɔya la
tɔn jamana dɔ kɔnɔ walima tɔn jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ni hakiliɲumantigiw ka wulikajɔ ye
fɔkabɛn kɔnɔ bɛnɲini minnu bɛ sinsin kumaɲɔgɔnya kan sigikafɔ ani jalatigɛli ka ɲɛsin
fɔɲɔgɔnkɔ ma min ma wuli fɔlɔ nkrsquoa bɛ ɲini ka wuli Koɲɛsigi dipulomasi bɛ se ka waleya
fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli waati la a dalasali waati ani bɛn sabatili waati
San 1997 baarakɛjɛkulu min bɛ wele KarineziCarnegie nrsquoa sigira senkan mɔgɔfagaba
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama o ye danfara nafama don ɲɛsigili waleyata ni ɲɛsigili labɛnda cɛ9
8 Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalen ka Tɔnba sekeretɛri zenerali An Agenda for Peace (San bolodasɛbɛn bɛn sabatili
kama) UN Doc A47277-S24111 7 Juin 1992 Dakun 20 nan) 9 Baarakɛjɛkulu KareneziCarnegie mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
Laselisɛbɛn laban (Niyɔriku KarineziCarnegie corporation of New York 1997)
30
Sedeyawojamanaw kɔnɔ ɲɛsigili waleyata bɛ taamaseere ni wale kɛrɛnkɛrɛnnenw ye minnu
tara ka ɲɛsin gɛlɛya kunbɔlen dɔ ɲɛnabɔli ma lasɔmini joona sen brsquoo la fɔkabɛn bɛnɲini
ɲɛsigimaramafɛnbɔsi ani ɲɛsigikankanni ni ɲɔgɔnmagɛnfɛɛrɛw ye i nrsquoa fɔ
hakiliɲumantigiyawalew ani Sedeyawo ka bilankɔrɔkɛlɛbolo
ɲɛsigili labɛnda bɛ boloda tuma caman bɛn hakililaw kɔnɔ a labɛnkun ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun
jɔnjɔn dogolenw kɛlɛ yɛlɛmasen kura donni politiki ni fanga sigibolo taabolow la (mara
kɛcogo ɲuman) sen brsquoo la ani yɛlɛmasen kura donni yiriwali taabolow la sew jiidili ani bɛn
sabatili lafasali10
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la wulikajɔw bɛ se ka kɛ krsquoa sababu kɛ koɲɛsigi dipulomasi ye -
sɛgɛsɛgɛlibaaraw suturaladipulomasi gɛrɛntɛsigidipulomasi ani fɔkabɛn
A ka kan diɲɛ tɔnbaw ani fankelenfɛjamanaw ka tɔnbaw jamanaw gɔfɛrɛnamanw
(tɔndenjamanaw) ani dɛmɛdonjɛkuluw olu ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw don u ka baara
bolodalenw kɔnɔ A ka kan fana o fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛsigilifɛɛrɛw ka waleya ɲɛsigilibaara
kɛbagajɛkulu fɛ baarakɛla suguya caman bɛ min kɔnɔ
Nin dakun ninnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogow la nkrsquoa bɛɛ trsquoo ye
- (a) kunnafonidibaaraw ani kɔlɔsiliw diinɛɲɛmɔgɔw fɛ laadalaɲɛmɔgɔw mɔgɔba
kɔrɔtalenw sigida hakiliɲumantigiw walasa ka ko cogoya jɔnjɔnw jateminɛ ani ka
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw ɲini (hakililafalensigi gɛlɛyaw dalasali kan ni
kunkankofɔjama bɛɛ ye)
- (b) cɛfɔli
- (c) fɔkabɛn
- (d) bɛnɲini min bɛ na ni kumaɲɔgɔnyasiraw dayɛlɛli ye fadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ
- (e) koɲɛsigi kankanni
- (f) dannayawalew
Sedeyawojamanaw ka wale kɛlen jɔnjɔnw misaliw la ninnu brsquoa la
- (a) Bɛn ni lakana labɛnw sigira senkan krsquou sinsin politikiko bɛnɲɔgɔnmaya jɔsen
dantigɛlenw kan
10
Sedeyawo fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili bɛnkanRegMSCREG10108paragraphe 19)
31
- (b) Fankelenfɛjamanaw lasɔmini joona fɛɛrɛ waleyata jɛkabaara tɔn jamanaw
ɲɛjɔyɔrɔw ni jɛkuluw fɛ kunnafoniw kafoli la anrsquou sɛgɛsɛgɛli (EKOWARINIECOWARN
Yɔrɔw Birow)
- (c) Sabalibagaw ka jɛkulu ni SedeyawoCEDEAO peresidan ka ciden ka
fɔkabɛnwalew
- (d) Mɔgɔba kɔrɔtalenw ka hakiliɲumantigiyawalew ciden kɛrɛnkɛrɛnnenw fɔkabɛnba
dɔ kama
- (e) Saratiw sigili senkan ka kɛɲɛ ni SedeyawoCEDEAO ka Bɛnkan sigilen ye
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan (SepeseseCPCC)
- (f) Fanga sigibolo minnu bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa Sedeyawojamanaw kɔnɔ
yuruguyurugu kɛlɛli fanga sigibolow tɔn minnu bɛ wotekow labɛn ani politikitɔnw
nɔgɔyasiraw dayɛlɛli olu ye walasa krsquou ka sew jiidi
SedeyawoCEDEAO bɛ ka fɔkabɛn dɛmɛni cakɛdabolofara dɔ sigi senkan (MSD) walasa ka
ɲɛsigilidipulomasi tɔnbolofaraw dɛmɛ i nrsquoa fɔ sabalibagaw ka jɛkulu ani peresidan ka ciden
kɛrɛnkɛrɛnnenw O kun ye ka hakilila sinsin min brsquoa jira ko fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili (ɲɛsigili
labɛnda fara ɲɛsigili waleyata kan) sedeyawojamanaw kɔnɔ laɲininen don kosɛbɛ wa a nafa
fana ka bon waati kuntaala jan kɔnɔ
Fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali kɛcogow
Fɔɲɔgɔnkɔ sunw bugunnatigɛ
A ka kan fɔɲɔgɔnkɔ sunw ka dɔn fɔlɔ Sababu kelen walima caman bɛ se ka kɛ fɔɲɔgɔnkɔ la
minnu brsquoa lawuli (Fɔɲɔgɔnkɔw KunwSababuw Sunw lajɛ)
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogo suguyaw nafa nrsquou baasimakow sɛgɛsɛgɛli
Nin dakun filanan in na fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali taabolo bɛ boli mɔgɔw ka dɔntaw kan
u bɛ minnu waleya walasa ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔ ani krsquoa dalasa badaa-badaa U ka o kɛcogo
kelen-kelen nafa nrsquoa baasimakow bɛ sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni ninnu ye
- kɔlɔsili kɛlɛɲɔgɔn fila fɛ walima a kɛbaliya
- bolodiɲɔgɔnma kɛlɛɲɔgɔn fila cɛ walima a kɛbaliya
- fɔɲɔgɔnkɔ dalasali walima a kɛbaliya
32
- n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ walima n bɛ bin i bɛ bin walima n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin
- yɛrɛfaamu ani tɔw faamuyali
- kofaamuyalihakili waleyali ani sennakow ka ɲɛsin gɛlɛyaw ɲɛnabɔli ma
- bɛnkansɛbɛn waleyalibaara cɛsiraw sabatili kama
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow la an bɛ se ka nin dakun ninnu lasa
- fanga mara (ɲɔgɔnsɔrɔ) Fan kelen ka faamuyacogo bɛ diyagoya fan dɔ kan A bɛ kɛ
se bɛ min ye o de sago bɛ kɛ n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin o tɛ fura sɔrɔlen ye gɛlɛya la
dɛ
- sariyasirakanjodi o bɛ sinsin sariyasira kan min bɛ ka labato jamanamɔgɔw fɛ
Sariyatigɛla brsquoa latigɛ - kelen bɛ se sɔrɔ tɔ kelen dɔ bɛ bin ndash sinsin bɛ kɛ sariya kan
- jalatigɛli o ye ni fan fila bɛnna a kan ka mɔgɔ yeleke dɔ sugandi min brsquou ka ko
jalatigɛ wa u bɛ diɲɛ fana nrsquoa ka dantigɛli ye Minɛ bɛ kɛ mɔgɔ yeleke in ka fɔta de
ma
- bɛnkanɲini o ye ni fan fila bɛnna a kan ka sigi ka kuma krsquou ka danfaraw lakodɔn O
taabolo in bɛ hakilila min fisaya o ye laquo n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ raquo
- fɔkabɛn o ye fɔkabɛn nɔgɔyalen ye min kɔnɔ fan fila bɛ bɛn a kan krsquou cɛ fɔɲɔgɔnkɔ
ɲɛnabɔ badaa-badaa nrsquou ka ŋaniya sirilenw ye Fɔkabɛnna ka baara bɛ kɛ dɔrɔn krsquou
bilasira Fɔkabɛn bɛ hakilila min fisaya o ye laquo fan fila bɛɛ ka wasa sɔrɔ raquo Fɔkabɛnna
bɛ wele fana laquo nɔgɔyalikɛbaga raquo
- bɛnɲini o ye ni jaabi kuntaala jan bɛ gɛlɛya la Ni bɛn lakika labugunni daminɛna
tuma min na
- dalasali o ye fan fila ka fɛɛrɛ ye ka gɛlɛya ɲɛnabɔ fo yɛlɛma ɲuman bɛ don u cɛsiraw
la O kɔrɔ tɛ ko tɛmɛ kɛra nisɔn jirali waati kan kaban
- bayɛlɛmani o ye fan fila cɛ jɛkabaara sankɔrɔtalen ye Fan fila bɛ bɛn a kan ni hakili
ye krsquou cɛsiraw yɛlɛma krsquou lakuraya krsquou ɲɛ
Bɛnkanɲini fɔkabɛn bɛnɲini dalasali ani bayɛlɛmani olu ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow
ye minnu nafa ka bon kosɛbɛ kɛlɛɲɔgɔnw kan
Dakun tan walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la
33
1 Arsquo yrsquoa lajɛ fɔɲɔgɔnkɔ minnu lawulili sababu bɔra aw yɛrɛ la krsquoolu ɲini krsquou dɔn nkrsquoaw
kana dimi Arsquo yrsquoa ɲini krsquoa dɔn fana arsquo kɛwalew la jumɛnw de bɛ mɔgɔw ladimi
2 Arsquo yrsquoarsquo ka mɔgɔlamɛn sew kolokolo ndash ka kunnafoni ɲini arsquo ye ɲininkaliw kɛ
3 Arsquo yrsquoarsquo ka nafa dogolenw ɲini krsquou dɔn ndash arsquo ye danfara don a ka nafa jɔnjɔnw nrsquoa ka
daladiyakumaw cɛ walima a ka jɔsen kɔrɔ talenw
4 Arsquo yrsquoarsquo fanga digi gɛlɛya kun dɔnni kan arsquo kana arsquo sinsin mɔgɔw kan ko bɛ minnu
yɛrɛw kunkan
5 Arsquo ye ɲɛnabɔli suguya caman bisigi- ldquoɲɛnabɔcogo ɲuman jumɛn bɛ gɛlɛya la aw fɛ rdquondash
arsquo ye hakililaw ɲini kasɔrɔ a ma kiiri tigɛ fɔɲɔgɔnkɔbagaw ni ɲɔgɔn cɛ
6 Arsquo ye baara kɛ ni sarati lakikaw ye walasa ka ɲɛnabɔli jate minɛnenw kiimɛ - ldquo Mɔgɔ
wɛrɛw yrsquoa kɛ cogo di nin suguya kelen ninnu ɲɔgɔnnaw nardquo
7 Arsquo ye ɲɛnabɔliw lakodɔn minnu bɛ bɛn fɔɲɔgɔnkɔbaga bɛɛ ma
8 Arsquo ye bɛn ɲɛnabɔliko ɲuman kan
9 Arsquo ye bɛn a kan ka sigi bɛnkanɲini tabali la ni ɲɛnabɔli bolodalen ma bɛn sen ma
10 Arsquo yrsquoarsquo cɛsiraw sinsinnen to
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka dɔnniya ni hakilila faamuya minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida
danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye
- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou
dalasali
34
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
(ɲɔgɔnmakoto ni bɛn)
Kuntaala lɛrɛ 16
MinɛnwDɛmɛnawSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw fotow misalijaw nataliyew
- Gafew ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw hakililaw ɲɛfɔ
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw suguyaw nrsquou
kɛcogoyaw dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na
u kunw nrsquou nɔw
Fɔɲɔgɔnkɔ maramafɛnnakɛlɛw
kunw kɔlɔlɔw ani fɔɲɔgɔnkɔw
suguyaw
- Sɛbɛnw ɲinini (minnu
sɛbɛnnen don mansin na ani
ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Sɛbɛnw kalanni
Kolabɛnniɲɛɲinibaara
Kalansenlabɛnsɛbɛnw
hakilila ɲinini a labɛnni anrsquoa
waleyali
Baarasigi (ateliye) labɛnni
fɔɲɔgɔnkɔko dɛmɛɲɔgɔn tɔw
fɛ
Lɛrɛ 4
2
Kunbalan minnu sirilen bɛ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la u ɲɛnabɔli
anrsquou dalasali krsquoolu ɲini krsquou dɔn
Kunbalanw koɲɛnabɔtaw ani gɛlɛya
minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
la u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
Lɛrɛ 2
3
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali sababuw
nrsquou waleyaminɛnw ɲini krsquou dɔn
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou
dalasali kɛcogoyawwaleyaliminɛnw
Lɛrɛ 2
4
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali kɛcogow
sanga
Gafe ni sɛbɛn minnu bɛ tali kɛ
marabolo taabolo la politikiko sira kan
Lɛrɛ 2
5
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw don
kalanbaara kɔnɔ
- Dɔnnikɛminɛn ni kalankɛminɛn
minnu bɛ yen
- kalansenlabɛnsɛbɛnw
- Kalandegeli kalansenw
waleyalicogo
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
35
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya
kosɛbɛ
Kalansen tɔgɔkalan cogoya
Bɛn yafa ani ɲɔgɔndɛmɛ
Kalandegeli kuntilenna
- Dɔnniya ni hakilila minnu bɛ tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya kosɛbɛ
- Krsquoi sendon fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali waleyaw la
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
Ka fɔɲɔgɔnkɔw kunw nrsquou nɔw ɲini krsquou
dɔn ani krsquou kɛcogoyaw jira
Krsquoi jɔyɔrɔ fa gɛlɛyaw ɲɛnabɔli siraw
ɲinini na hakililafalenfalen senfɛ bɛn
kɔnɔ O hakililafalenfalenw bɛ se ka kɛ
a yɛrɛyɛrɛ ye walima a ladege
Ka fɔɲɔgɔnkɔw jaw latɛmɛnanw danfara dɔn
krsquou sɛgɛsɛgɛCogoya minnu tali kɛ fɔɲɔgɔn
cogoya dɔw kan
Minɛnw ni sɛbɛnw
- Waleya 6 jaw minnu bɛ boli fali 2 fila ka maana kan
- Jamana sariyasunba masalabolo
- Kalanyɔrɔ lataamasariya
Kuntaala Lɛrɛ 2
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
BAARA KƐTAW
36
KALANSENBOLO Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
FƐƐRƐW
Labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Karamɔgɔ cɛman musoman
- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalandenw
ka dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ani u ka
seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Kalandenw
- bɛ ɲininkaliw jaabi
- bɛ kuma ɲininkaliw kan minnu bɛ boli
hakilila kalantaw kan krsquou hakili jagabɔ
u kan
- Jaabi ɲuman
sugandilli
- Kelennabaara
Hakililaɲini
Hakililafalen fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- bɛ ja wɔɔrɔ (6) jira walima ka mɔgɔ
bila krsquou jira minnu bɛ boli fali (2) ka
maana kan
- bɛ sɔrɔ ka kalan kɛcogo fɛɛrɛw labɛn
- bɛ kalan kɛlen nafabɔ (kuluw ka
baara kɔnɔ) ka sɔrɔ krsquou yɛrɛ ka
faamuyata dajira
Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
- bɛ kalangafe kɔnɔko lasecogo a fɛ
labɛn
- bɛ dɔnniya latɛmɛni nrsquoa sɔrɔli
taakasegin kɛcogow labɛn kunnafoni
nafamaw faamuyali la
- bɛ walanwalanniw kɛ minnu ka kan
walasa sigannako si kana ye a la
-bɛ ɲininkaliw jaabi
- bɛ baara dilen waleya ja dilen kan
Kulubaara
Hakililaw nafawsinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
- bɛ ɲɛfɔli nɔgɔman kɛ ja kelen-kelen
kɔnɔ gɛlɛya kan ka sinsin kulubaaraw
ka lakalili kan
- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ
ka ja ɲɛfɔlen ninnu kɔnɔkow sanga
diɲɛlatigɛ kow ma (du kɔnɔ jamakuluw
kɔnɔ adw)
- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ u krsquou hakili jagabɔ u ni ɲɔgɔn cɛ u ka
kulu kɔnɔ krsquou fɛla jira minnu bɛ se ka
kɛ sababu ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun dɔn
u siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ u
ka se ka waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw
jira minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔnkɔ juguyali
fɛ
- bɛ ja ɲɛfɔlenw kɔnɔkow sanga
diɲɛlatigɛ kow ma
- brsquou fɛlaw labɛn minnu bɛ se ka kɛ
sababu ye fɔɲɔgɔnkɔw kun ka dɔn u
siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
- bɛ waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw jira
minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔn juguyali fɛ
Kelennabaara o
kɔfɛ jɛkabaara
Dɔnniya sɔrɔlenw Kiimɛni
ani bakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ ka depiliyanw dilan sɛbɛn nɔrɔtaw
fini sɛbɛnnenw lafaamuyaliwalanw
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan
- bɛ cikan waleya hakilila lasecogo
min bɛ bɛn a yɛrɛ ma ka tɛmɛ tɔw kan
krsquoo sugandi
Kelennabaara
walima kulubaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- brsquoa ɲini sɛbɛn ka labɛn fɔɲɔgɔnkɔ
bisigilen dɔ walima jɔnjɔn dɔ kunw kan
a kɛcogoyaw a kɔlɔlɔw anrsquoa dalasali
fɛɛrɛw
- bɛ seko ni dɔnko baaraw yiriwa
minnu tɛ kalansen bolodalenw kɔnɔ
(ɲinini tɔn dɔw sigili senkan minnu ka
kan ka kalandenw don ɲɔgɔn na ka
jamana seko ni dɔnko don ɲɔgɔn na
ani jamana wɛrɛw seko ni dɔnko dɔnni
- bɛ sɛbɛnw labɛn (kulu ni kulu)
- brsquou sendon tɔn (w) ka baaraw la
- Kulubaara
- Gafeɲini
-
Kolabɛnɲɛɲinibaara
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- ɲininitɔnw sigili
senkan ka
kalandenkulu
kuntilenna
sugandilenw ta o
37
ka dɔnko dilanni layiriwa (ja kumamaw
ni kumantaw dilanni poyiw
sɛbɛnnihellip)
- bɛ barosigiw ni seko ni dɔnko
taamaw ani dɔwɛrɛw labɛn tɔn ka
baaraw hukumu kɔnɔ adw
fɛ
Kalanbolo 1ɔlɔ wɛbu lajɛlenw Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
_______________________________________________________________________
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Bɛn hakilila
- httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispaix
Bɛn sabatili
- httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
- httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
Ladamuni bɛn kama
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintrductorypdf
- httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
Maramafɛnnakɛlɛw
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdf
Jogow walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ ani krsquou ɲɛsigi fɔɲɔgɔnkɔw fɛɛrɛw nrsquou tɛmɛsira
dantigɛlenw
httpwwwehlicrcorgindexphpoption=com_contentɛtsectionid=15ɛttask=viewɛthid
emanmenu=1ɛtid=548
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdfpage
2
Poyi Bɛn kan
38
Nrsquoi dalen brsquoa la ko muguri fanga ka bon ni maramafɛn ye
Nrsquoi dalen bɛ tɛgɛdi fanga la
Nrsquoi dalen brsquoa la ko fɛn min bɛ mɔgɔw kafo o ka ca ni min brsquou fara ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko mɔgɔw cɛ danfara ye nafa de ye ko jugu tɛ
Nrsquoi bɛ se krsquoi mɔgɔɲɔgɔn lajɛ ni kanu dɔɔnin ye
Nrsquoi bɛ se ka jigi fisaya ni siganna ye
Nrsquoe ka jate la e de ka kan ka sendaɲɛ fɔlɔ kɛ ka ɲɛsin i mɔgɔɲɔn ma
Ni denmisɛnnin ka filɛli bɛ se krsquoe dusu faga
Nrsquoi sigiɲɔgɔn ka nisɔndiya brsquoi fa
Nrsquoe fɛ dunan ye balima ye min cira i ma
Nrsquoi bɛ se ka waati dɔɔnin kɛ baara la fu kanu kama
Nrsquoi bɛ se ka diɲɛ nrsquoa ye mɔgɔ ka mako ɲɛ i ye
Nrsquoi brsquoi ka dumuni tila i ni mɔgɔw cɛ krsquoa kɛ ni dusukunjɛya ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko yafa nafa ka bon ni tajurusara ye
Nrsquoi bɛ se ka mɔgɔ tɔw ka hɛrɛ dɔnkilida ka dɔn kɛ u ka nisɔndiyakoba la
Nrsquoi bɛ se ka jɔ jalaki kɔrɔ ka nafalan bɔ a la kasɔrɔ i ma ban a ma ani krsquoi yɛrɛ lafasa
Nrsquoe fɛ i mɔgɔɲɔgɔn tɛ dɔwɛrɛ ye i balima kɔ
Nrsquoe fɛ dusubaya ye dɛsɛ de ye fangatigiyajira tɛ
Nrsquoe bɛ diɲɛ nrsquoa ye i ka tɔɲɔ nkrsquoi tɛ mɔgɔ wɛrɛ tɔɲɔ
Nrsquoi dalen brsquoa la ko kanu
dɔrɔn ye kankarida ɲɛnama ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko bɛn bɛ se ka kɛ
O la bɛn bɛna sabati
Piyɛri GilibɛriPierre Guilbert
anouslesamiescenterblognetrub-Textes-beaux-texteshtml
39
KALANBOLO 2 HADAMADENW KA HAKƐW
Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ ta ye hadamadenya ka ɲɛtaa jɔsen o kɔdonnen don dakanko ma ani
latigɛ O la hakililajigin na nimaya sinti sariya jatew la mɔgɔw kɛfɛnw ye kelen ye ka se
999 ma o hukumu kɔnɔ sa hadamaden kelen-kelen bɛɛ yehellip mɔgɔ suguya kelen ye
Alɛn Musu
Diɲɛ dɛmɛdonjɛkuluw ka kolatigɛjɛkulu ɲɛmɔgɔ dankan Ɔsilo ɔkutɔburukalao tile 21-221
1 Alɛn Musu Diɲɛ tɔgɔlalajɛ hadamaden ka hakɛw kan
Ɔsilo ɔkutɔburukalo tile 21-22 san 2010 lajɛ dayɛlɛlikɔrɔfɔ [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 0615
httpforumoslofedeorgtextefrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf
40
HADAMADENW KA HAKƐW
1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ɲɛbila
Bi-bi in na diɲɛ labilalen don kɛlɛ caman ye gun dɔw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Afiriki
silatununikɛlɛw kabilakokɛlɛw ni siyakokɛlɛw bɛ ka dankari yɔrɔ min tuma bɛɛ bɛn na ani
basigi jamanaw kɔnɔ
O la a yera krsquoa fɔ ko a ka kan bɛn sabatili waleyali fɛɛrɛw ka sigi senkan ka taa a fɛ
Sedeyawojamanaw kɔnɔ walasa o ka sira sɔrɔ fo taabolow ka yɛlɛma jamanaw kɔnɔ ani
jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw lakananiko ɲuman ma
Kalanbolo se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa walasa ka hadamadenw ka hakɛw
minɛnw nrsquou fɛɛrɛw u jɔsenw u saratiw nrsquou cogoyaw layiriwa diɲɛ tɔnbaw taabolow kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw taw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen taw kɔnɔ
Kalanbolo 2 nan masalakun bolofaraw
1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o
kelen kɔnɔ
2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu bɛ fisaya diɲɛ tɔnbaw
taabolow yiriwali ma fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow ka
ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw bonyali ma
41
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw
ka hakɛw kan dɔnniya ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya
- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw
ka hakɛkow la waleyalifɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka
danbew la
- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli diɲɛ tɔnbaw taabolow kan
fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw ka
hakɛkow la
- Ka jogow ta minnu ka ɲi diɲɛ tɔnbaw taabolow ma hadamadenw ka hakɛkow la
minnu ka ɲi fankelenfɛjamanaw taabolow ma ani jamana kelen-kelen taabolow
Kɔnɔkow
1 Kunnafoni bakurubaw
a Kɔrɔw
Hadamadenw ka hakɛw
Hadamadenw ka hakɛw ye hakɛw ye minnu bɛ hadamaden kelen-kelen bolo a yɛrɛ tɔgɔ la ka
da a kan hadamaden don ldquo Hakililatigɛ hakɛw don minnu bɔra diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ
minnu bɛ hadamadenw ni hadamadenkuluw tanga waleya bɛɛ lajɛlen ma waleya minnu bɛ
dankari yɛrɛtigiya baju la ani hadamaden ka hɔrɔnyardquo2
Sariyadɔnniyatigi J Murizɔn ka fɔ la hadamaden ka hakɛw ye ldquo fisayaw ye minnu bɛ
hadamaden bolo a yɛrɛ tɔgɔ la sariya bɛ minnu dannatigɛ ka ɲɛsin a ni mɔgɔ wɛrɛ cɛw ma
ani ka ɲɛsin a ni fanga cɛ mardquo3
Hadamadenw ka hakɛw ye bitile politikiko ladamuya jujɔn jɔnjɔn ye
Hakɛ ye se ye ka ko dɔ kɛ ka ban ko dɔ kɛli ma ka fɛn dɔ sɔrɔ krsquoa diyabɔ walima ka ko dɔ
diyagoya mɔgɔ dɔ kan A lakodɔnnen bɛ sariya fɛ
2 Sezari NTANGU LIHO ONIONU sekeretɛri Zenerali ka laselisɛbɛnw hadamaden ka hakɛw sɔsɔli kan Kongo
demokaratiki jamana kɔnɔ kuma lamɛnnenw ni gafe lajɛlenw taabolow sira kan San 2001 [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra san 2012 0615 httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-
bibliographie-des-rapports-du-secretaire-general-de-lOnu-sur-les-viola0html 3 J Murizɔn Daɲɛgafe diɲɛ ɲininkaliw kan [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san 2012 0615
httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛdq=J+Mourgeon
42
Hadamadenw ka hakɛw ye nin se suguyaw de ye minnu lakodɔnnen bɛ sariya fɛ hadamaden
kelen-kelen bɛɛ ye Hakɛw don minnu ni hadamadenya yɛrɛ taalan ye ɲɔgɔn ye A bɛ mɔgɔ
kelen-kelen bɛɛ bolo kabini a bangedon wa u bɛɛ brsquoa dɛmɛ krsquoa ka hadamadenya hɔrɔnya
sabati O la sa hadamaden ka hakɛw ye tigiya bɛrɛbɛrɛw ye diɲɛ bɛnkanw don tilabaliw
don
Hadamaden ka hakɛw
Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se ka fisaya minnu sɔrɔ I bɛ bange ni hakɛ minnu ye don
diɲɛ bɛnkanhakɛw don ani tigiya bɛrɛbɛrɛw fana don A ka ca a la u bɛ lakodɔn sariyaw ni
masalabolow kɔnɔ minnu sariyasunnama don O misali ɲɛnama dɔ ye Hadamaden ka Hakɛw
Dantigɛlisɛbɛn ye min tara san 1789 Tubabukan Daɲɛgafe
b Hakilila bangesira
Hadamaden lakanani ni hakɛ sariyamaw ye o hakilila ka kɔrɔ San 1215 Angilɛjamana kan
Bɛnkansɛbɛnba (Maɲa KaritaMagna carta) min yrsquoa jira ko hadamaden ka kan ni yɛrɛtigiya
ye o yrsquoa sɛbɛnw na kɔrɔlenbaw dɔ ye O waati kelen na Afiriki tilebinyanfan na Manden
walima ldquoKURUKANFUGA bɛnkanrdquo ye jamanadenw cɛsiraw dantigɛ ka sinsin ladamuya
jɔsenw kan bɛn sabatili kama Angilɛjamana kan san 1215 Bɛnkansɛbɛnba bɛ dafa ni hakɛw
makasilisɛbɛn ye min labɛnna san 1628 ( o ye maramɔgɔw ka yɛrɛtigiya wulibali dakunw
dantigɛ masakɛ ye) ani san 1689 sariya min tɔgɔ ye ldquoBill of Rightsrdquo angilɛkan na
Sankɛmɛ XVI nan yɛlɛmasen kura senfɛ Kaliwɛn ka porotɛsitantisimuya ye hadamaden bɛɛ
damakɛɲɛni Ala ɲɛkɔrɔ jɔsen dantigɛ Gorotiyusi fana porotɛsitanya sariyadɔnniyatigi don
ale yrsquoa jira san 1625 ko tiɲɛ don kɛtaw bɛ hadamaden na nka hakɛ wulibaliw fana brsquoa bolo O
kɔfɛ Angilɛjamana yɛlɛmabaw ye ɲɛbilabaara jɔnjɔn kɛ hakilila in labɛnni na a kɛra
dantigɛliw ye o walima san 1660 seginnifanga angilɛdepitebulon ye wote kɛ ka sariya min ta
san 1679 nrsquoa bɛ wele angilɛkan na ldquohabeas corpusrdquo o ye kanagɛlɛnyaminɛni suguya bɛɛ
kɔn
Angilɛjamana na yɛlɛmaba tɛ taa sariyabatojamanaya min kɔ o fangayara krsquoa daminɛ san
1688 na
Yeelenw karamɔgɔbaw yrsquoa bolomadahakilila labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenya la J Lɔki a ka sɛbɛn
kɔnɔ siwiligɔfɛrɛnaman kan ale yrsquoa jira ko fanga yamaruyalen tɛ yen fo min sigira
maramɔgɔw ka fɔkabɛn kɔnɔ ani fana mɔgɔw ka hakɛ fɔlɔw ka dansigi jamana fanga taabolo
kɔnɔ
43
Sankɛmɛ XVIII nan bɛɛ lajɛlen kɔnɔ a kɛra Lamerikɛnjamana ka yɛrɛmahɔrɔnya
dantigɛlisɛbɛn ye o san 1776 ani Faransi lajɛkɛlaw ka dantigɛlisɛbɛn san 1789 utikalo tile
26 ninnu bɛɛ ye yɛrɛtigiya di hadamaden ma San 1789 dantigɛlisɛbɛn laɲini tun ye
hadamadenw sago ka kɛ u yɛrɛ la anrsquou bolofɛnw hakililatigɛ kɔnɔ jamana bɛ min lakana
Olu ye ldquoHakɛw yerdquo minnu bɛ wele sɔrɔ kɛcogo labilalen sɛrɛ fɔlɔ hakɛw
Sɛrɛ filanan ldquohakɛw yerdquo (baarako siratigɛ ye ani seko ni dɔnkohellip) olu ye hakɛ jurumaw ye
minnu bɛ boli baara dɔw kɛli kan minnu tɛ taa jamana ka jɔyɔrɔfa kɔ krsquou lakana O hakɛw
labɛnna sosiyalisimu hakilila kɔnɔ
Bi kuma bɛ hakɛw sɛrɛ sabanan kan i nrsquoa fɔ sigida nrsquoa lamini ɲuman sɔrɔli hakɛ bɛn sɔrɔli
hakɛ ɲɔgɔndɛmɛ sɔrɔli hakɛ
Hadamadenw ka hakɛ ninnu hakilila labɛnni ju bɔra tilebin nansarala la Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ
jɛ ye a yrsquoo jira nka o nana ni sɔnbaliyaw fana ye ka bɔ larabujamanaw yɔrɔ ani
Siniwajamana Silamɛya ka dantigɛlisɛbɛn hadamadenw ka hakɛw kan ani Afiriki jamanaw ka
dantigɛlisɛbɛn hadamaden ka hakɛw kan a brsquoi ko olu dilanna o hukumu kɔnɔ Nka o nrsquoa ta
bɛɛ diɲɛ dantigɛlisɛbɛn min tara san 1948 hadamaden ka hakɛw kan diɲɛbɛɛjɛhakilila min
brsquoo jɔsenw kɔnɔ bɛn kɛlen brsquoo kan yɔrɔ caman
ldquoSan 1325 bɛnkansɛbɛn tun kɛra jigiyaba ye a tawaati ndash cakɛminɛn ɲɛnama sɔrɔli jigiya min
brsquoa to taabolo min laɲini ye tilennenya ni damakɛɲɛni donni ye cɛ ni muso cɛ fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli la o ka sigi senkan tigitigi koɲuman
Diɲɛ lakana kolatigɛjɛkulu Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kɔnɔ o ye bɛnkansɛbɛn
1820 nan min ta 1888 nan ani 1889 nan nrsquou bɛɛ bɛ muso ka hakɛw jateliko ɲuman kofɔ bɛn
ni lakana ɲinini na jigiya in brsquoo ju lardquo4
HADAMADEN KA HAKƐ ANI LAADALAHAKƐ AFIRIKI KƆNƆ
Krsquoa miiri ko Afiriki hadamadenjɛkulu tɛmɛnenw tun tɛ hadamaden ka hakɛkow kalama o ye
fili ye Hadamaden ka hakɛw tun bɛ laada kɔrɔw kɔnɔ Afiriki Afiriki kɔrɔlen na hadamaden
ka hakɛ tun brsquoi nrsquoa fɔ sariya min bɛ ɲinifɛn dɔ lafasa walima krsquoa diyagoya Hakɛ ni lakanani
hakilila ni kɛta hakilila tɛ se ka fara ka bɔ ɲɔgɔn na (Keba Nbayi ka fɔ la) Afiriki kɔnɔ
mɔgɔkɔrɔba dɔ mana sa o ye gafemaraso dɔ (dɔnniya jiginɛ ni hakilimaya) jeninen ye
Maninkaw brsquoa fɔ ko ldquojɔn sennɔ ni hɔrɔn sennɔ tɛ dɔn ka bɔ ɲɔgɔn nardquo
Laadalahakɛ jatelen don i nrsquoa fɔ laadaw ni fasiyaw bɔbolola nrsquou laɲɛnamayali kuntilenna ni
tɛmɛsira ka ɲɛsin diɲɛlatigɛ bilali ma hadamadenya sira kan ani Afiriki yiriwali a bɛ muso ka
wolobagaya jɔyɔrɔ di a ma ka ni lakanani nrsquoa kɔlɔsili di cɛ ma ka denmisɛnnin kɛ ni baloli
nrsquoa lakurayali taamasiyɛn ye ani ka maakɔrɔ kɛ jo ni sabaliya taamasiyɛn ye
4 Sayidi Jiniiti sekeretɛri zenerali ka ciden kɛrɛnkɛrɛnnen Afiriki tilebinyanfan na
44
cDanfara min bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ
Sariya sira kan danfara bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ hadamaden ka hakɛ siratigɛ la
- Dantigɛlisɛbɛn bɛ jɔsenw jira ani ka saratiw pereperelatigɛ diɲɛ tɔnba dɔ
tɔndenjamanaw bɛ bɛn min kan min ka kan ka gɔfɛrɛnamanw bilasira ani krsquou sɔn
hakili la Sariyalako diyagoyalen tɛ wa a tɛ di jamana si ma krsquoa bolonɔbila walima krsquoa
lakodɔn A ka ca a la bɛn bɛ kɛ a kan ni jamana bɛɛ ka diɲɛ ye
- Bɛnkansɛbɛn (walima saratikan) hadamaden ka hakɛw kan o ye diɲɛ jamanaw ka
bɛnkansɛbɛn ye min bɛ sariyalako diyagoyalenw ladan bɛnkanjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
A bɛ di jamanaw ma u krsquoa bolonɔbila krsquoa lakodɔn Bɛnkansɛbɛn bolili bɛ yamaruya
nrsquoa kelen-kelen fɛn o fɛn lakodɔnjamana hakɛ bolodalenw yrsquou ka baara kɛ A
waleyalicogo labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw brsquoa kɔnɔ
d Dakun minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma
Tali (Bɛn-a-kan-ni) o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ diɲɛ ni bɛnkan kɔnɔko ye u ŋaniya
la
Bolonɔbilali o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ bɛnkansɛbɛn lakodɔn jamana bɛ bolonɔ
sigi a kan krsquoa ŋaniya jira krsquoa brsquoa yɛrɛminɛ ka waleya kɛ min bɛ sɛbɛn in labɛnw sɔsɔ
Bolonɔbila in bɛ se ka kɛ jamana ka ciden fangabatigi dɔ fɛ
laquo Bɛnkan bolonɔbilali walima a bolofara dɔw o bɛ bɛn ɲɛbilasɔnni ma a ma O tɛ na ni a
diyagoyawaleyali ye nka a bɛ jamana ŋaniya jira krsquoa sɛgɛsɛgɛ krsquoa lakodɔnni boloda Hali nrsquoo
yrsquoa sɔrɔ bolonɔbilali in tɛ lakodɔnni layidu talen ye a bɛ jamana kan di a kana waleyaw kɛ
minnu bɛ bɛnkan in kuntilennaw sɔsɔ walima a labɛnkun raquo5
Lakodɔnni o bɛ jamana ka kandi kofɔ ka kɛ bɛnkan tigilamɔgɔw dɔ ye o brsquoa diyagoya ka
sariyaminɛn labɛnw waleya Tuma dɔw lakodɔnni bɛ kɛ fasojama ka cidenw fɛ nrsquoo ye
depitebulon ye O baara bɛ ɲɛbila ni sɛgɛsɛgɛli ye krsquoa dɔn nrsquoa ni sariyasunba bɛ ɲɔgɔn ta O
baaraw brsquoa to ni jamana brsquoa fɛ ka sigannako dɔw dajira a ka se krsquoo kɛ
laquo Lakodɔnni walima donni kɔrɔ ye ko jamana sɔnna ka siri Bɛnkan labɛnw na sariya sira kan
Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ donni ni lakodɔnni bɛɛ bɛ wolo wale suguya kelen na u kɛcogow tɛ kelen ye
Lakodɔnni na jamana bɛ bɛnkan bolonɔbila fɔlɔ ka sɔrɔ krsquoa lakodɔn o kɔfɛ Donni kɛli ye siɲɛ
kelen pewu ye bolonɔbilali tɛ kɛ krsquoa ɲɛbila
Lakodɔnni walima donni kɛcogow fangasira fɛ bɛ yɛlɛma ka kɛɲɛ ni jamana sariyasigi
taabolo ye A ka ca a la sanni ka bɛnkan lakodɔn walima ka don a la jamana brsquoa sɛgɛsɛgɛ
5 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
45
nrsquoa sariyasigi nrsquoa ka labɛnw bɛ ɲɔgɔn ta ani ka dabaliw pereperelatigɛ a ka kan ka minnu tigɛ
walasa krsquoa waleya koɲuman raquo6
Janto Jamana bɛ se ka bɛnkan lakodɔn ka sigannakow dajira labɛn kɛrɛnkɛrɛnnen dɔw kan
Waleyali yamaruyali o ye waati ye min kɔfɛ baara bɛ se ka kɛ ni diɲɛ bɛnkan ye krsquoa kɛ
bolominɛkala ye A ka a la lakodɔnni hakɛ jate dɔnnen dɔ ɲininen don walasa waleyali
yamaruyali ka daminɛ
Waleyali yamaruyalen kɔfɛ sariyaw bilaɲɔgɔnɲɛ kɛcogo bɛ na i jɔ
Jamana fanba kɔnɔ sariya baju fɔlɔ ye sariyasunba ye Nka jɔsen fila de ka kan ka jate ka
ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma
laquo Monisimumonisme raquo (Kelenya sariyako siratigɛ la) brsquoa jira ko diɲɛjɛsariya tɛ dunan
ye jamanakɔnɔsariya ma O kosɔn diɲɛjɛsariya bolili sariyaw labatoli bɛ diyagoya yɔrɔnin
kelen jamana kan U bɛ don jamana sariya kɔnɔ mɔgɔw bɛ se krsquou sinsin u kan krsquou yɛrɛ
lafasa ni dankarili kɛra laquo Mɔgɔ minnu sinsinnen bɛ kelenya kan sariyako siratigɛ la
laquo monisimu raquo olu ka jate la ni jamana tɛ yen anrsquoa ka dundugumaya nrsquoa ka fangabatigiya olu
ɲɛ tɛ sariya la u ɲɛ tɛ sarati yamaruyalenw na walima olu fɛ laquo sariya o sariya raquo tara
fangabonda wɛrɛ fɛ min tɛ jamana ye o tɛ sariya ye a kɛra cogo o cogo fo nrsquoa bɔra jamana
sariya de kɔnɔ raquo7
laquo Diyalisimudualisme raquo (filaya sariyako siratigɛ la) o ka jate la diɲɛ tɔgɔlasariya ni
jamakɔnɔsariya tɛ kelen ye cogoya si la O brsquoa jira ko diɲɛ tɔgɔlasariya tɛ se ka don
jamanakɔnɔsariya kɔnɔ pepewu ka kɛ a dɔ ye fo ni sariya tara o koɲɛ kunkan
A ka kan o la ni karamɔgɔ brsquoa fɛ ka lafaamuyaliwalew kɛ ka ɲɛsin a ka kalandenkulu ma a
krsquoa ɲini u fɛ u ka baara kɛ fɛnw kan minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ
tɔgɔlasariya ma
2 Hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolow diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani
jamana kelen o kelen cakɛminɛnw ni fɛɛrɛw
Sinsin kɛra Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kan min tara san 1948 ka sariya jɔnjɔnw
labɛn diɲɛ kɔnɔ ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ sariyalako diyagoyalen
tɛ a ye dawula ni fanga min sɔrɔ o yrsquoa jɔyɔrɔ bonya jira kɛwalew la diɲɛ fan tan ni naani
kɔnɔ
6 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
7 httpwwwgip-recherche-justicefrIMGpdfAO_pluralisme_juridiquepdf a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
46
Ale kɔfɛ bɛnkan caman labɛnna diɲɛ kɔnɔ hadamadenw ka hakɛw kunkan diɲɛ tɔnbaw bɛ
hadamadenw ka hakɛw lakana nrsquoolu ye
Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn min labɛnna san 1948 ONIONU fɛ (Jamana
yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba)
San 1945 awirilikalo la jamana 48 ka cidenw ye lajɛ kɛ ka Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba sigi senkan (ONIONU) ni bɛnkansɛbɛn labɛnni ye ONIONU sigira senkan walasa ka
kɛlɛw ban jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani ka bɛn sabatilikɛnɛ dɔ bila jamanaw ka bolo kan
kumaɲɔgɔnya kama
ONIONU laquo jamana fangama dɔw raquo tun trsquoa fɛ tiɲɛ yɛrɛ la ka hakilifalenw kɛ hadamaden ka
hakɛw kan U tun ma da a la krsquoa fɔ jamana brsquoa denw ka kow ɲɛnabɔ cogo min jamana wɛrɛw
(diɲɛ kunkankofɔjama) sen bɛ se ka don o la U tun hakili la o bɛ ɲɛnabɔ u ka
jamanakɔnɔpolitiki taabolo dɔrɔn de kɔnɔ Nka jamana fangantan dɔw ni lamerikɛnjamana
ka dɛmɛ ye bɛnkanɲini pasalenw senfɛ yrsquou jilaja laquo hadamaden ka hakɛw raquo ka sɛbɛn
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba bɛnkansɛbɛn ɲɛsɛbɛn kɔnɔ Nka kɔrɔ min bɛ
hadamaden ka hakɛ ninnu na o ma jira sɛbɛn in kɔnɔ wa hakililatigɛ si fana ma di min brsquoa
jira ko jamana bɛɛ lajɛlen bɛna diɲɛ ni hakɛ ninnu ye
Hadamaden ka hakɛw Baarakɛjɛkulu (bi a bɛ fɔ a ma kolatigɛjɛkulu) ale sigira senkan ka
sɛbɛn labɛn min bɛ hadamaden ka hakɛw ɲɛfɔ bɛɛ ka kan ka min labato diɲɛ fan bɛɛ diɲɛ
bɛ se ka ni min ye an ka dugukolo in kan Baarakɛjɛkulu in tun ɲɛmɔgɔya bɛ Eleyanɔri
Urusiwɛliti bolo a ye fɛn labɛn min laban kɛra Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn ye
walima DeyideyasiDUDH
Dantigɛlisɛbɛn ye sɛbɛn ye min bɛ saratiw sigi senkan walasa a ka sɛmɛntiya jamanaw fɛ
sariya sira kan diyagoyalako tɛ sariya sira kan
DeyideyasiDUDH ye hadamaden ka hakɛw sariyasen 30 kafolen ye Sariyasenw tilalen don
ka kɛ kuluw ye
Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu ye hakɛw ni yɛrɛtigiyaw ye
minnu bɛ hadamadenw lakana jamana ka fangatigiya dantɛmɛwalew ma ani ka
hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa
Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan hakɛ minnu
bɛ lakana sabati sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko sira kan
47
Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn ɲɛsɛbɛn ka fɔ la ka hadamaden ka hakɛw lakana o bɛ
na ni yɛrɛtigiya ye sariyalabato ani bɛn diɲɛ kɔnɔ o hakɛ ninnu bɛ hadamaden lakana fanga
jugu ni tɔɲɔni ma ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati hadamaden bɛɛ ye
Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu bɛ mɔgɔw lakana jamana ka setigiyajiraw
ma ani ka hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa U sɛbɛnnen bɛ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 4
nan 5 nan 6 nan 7 nan 8 nan 9 nan 10 nan 11 nan 12 nan 14 nan 15 nan 18 nan 19
nan 20 nan ani 21 nan
Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan olu bɛ sɔrɔ ni seko ni
dɔnko lakanani lafasa U bɛ sɔrɔ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 22 nan 23 nan 24 nan 25 nan
26 nan ani 27 nan
Danbe minnu bɛ DeyideyasiDUDH jukɔrɔmadon olu ye yɛrɛdɔn ye damakɛɲɛni yɛrɛtigiya
tilen ani ɲɔgɔnbonya hadamadenw ni ɲɔgɔn cɛ
Hadamadenw ka hakɛw sɛbɛnbaga cɛ ni muso
Erene Kasɛn Sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Faransi
Pɛngi-sun Sangi Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Siniwajamana kan ɲɛmɔgɔ
dankan
Eleyanɔri Urusiwɛliti ka bɔ Lamerikɛnjamana kan ɲɛmɔgɔ (muso don)
Walantɛn Tepilikɔwu diɲɛ sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Irisijamana kan
Sarili Maliki Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Liban
Dɔkutoratigi Hosa Neheta Ladamuni Karamɔgɔ don ka bɔ Ɛndijamana kan (muso don)
Diɲɛ cakɛminɛnw ye bɛnkan labɛnnenw ye minnu bolonɔbilala ani krsquou lakodɔn
jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ walima fancamanjamanacɛbɛnkan U bɛ diyagoyalako dɔw
labɛn sariyako sira kan ka ɲɛsin tɔn jamanaw ma
An bɛ se ka bɛnkan kulu caman faranfasi ka bɔ ɲɔgɔn na hadamadenw ka hakɛ kan Olu brsquoa
to nrsquoa hakilila kɛnɛ bonya hakɛ bɛ dɔn
Bɛnkan kunbabaw ye fɔlɔ ye olu ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen kafolen ye walima a kulu
ɲɛnama dɔ o bɛnkanw ye bɛnkanbajuw ye
1 Diɲɛ hukumu kɔnɔ (ONIONU) o ye bɛnkan fila ye minnu bɛ hakɛw lafasa minnu kofɔlen bɛ
hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kɔnɔ min bɛ siwiliw ka yɛrɛtigiya ni hadamadenyako
hakɛw bolo don ɲɔgɔn bolo krsquou kɛ bakuruba kelen ye damakɛɲɛ kɔnɔ
Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin siwiliw ka hakɛw ma ani politikikow ani saratikan minnu brsquoa
kunkan
48
Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin sɔrɔ hakɛw ma ani hadamadenyasiraw ni seko ni dɔnko
hakɛw
2 Fankelenfɛjamana hukumu kɔnɔ
Bɛnkanw bɛ hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolo dafa diɲɛ kɔnɔ O fankelenfɛjamana
fɛɛrɛ tigɛlen ninnu bɛ sɔrɔ Erɔpu Ameriki gunw kɔnɔ ani Afiriki anrsquou kɔlɔsili fangabondaw
Afiriki kɔnɔ Hadamaden ani Fasojamaw ka Hakɛw Bɛnkansɛbɛn de ko don ( min tara san
1981) nrsquoa kɔlɔsilen bɛ Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu fɛ Afiriki kiiribulon hadamaden
ani fasojamaw ka hakɛw kama o fana bɛ baara la ka hadamaden ka hakɛw layiriwa ani krsquou
lafasa Afiriki kɔnɔ
Bɛnkansɛbɛn dɔ fana bɛ yen muso ka hakɛ kan o ma ta fɔlɔ nka baara bɛ ka kɛ nrsquoa ye
kosɛbɛ Afiriki Kelenyatɔnba fɛ Afiriki Denmisɛnw ka Hakɛw nrsquou ka Diɲɛlatigɛ latɛmɛko
ɲuman Bɛnkansɛbɛn min tara san 1990 fana bɛ yen
SedeyawoCEDEAO fanfɛ bɛnkan ɲɛnamaw bɛ yen i nrsquoa fɔ misali la
- Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn min tara san 1999 bɛnko kan ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
- san 2001 farankanbɛnkan mara kɛcogo ɲuman kan
- bɛnkan mɔgɔw ka donkabɔ kan jamanaw kɔnɔ u sago la dagayɔrɔko ni sigiyɔrɔko
hakɛ min tara san 1979
- bɛnkan min bɛ boli tɔn fasodenya sariya kan san 1982
Bɛnkansɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw bɛ kulu filanan kɔnɔ u labɛnkun ye hadamaden ka hakɛ
kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ ye min bɛ boli silatunukɛlɛ kan kɛlɛ kojugubakɛw ani kojugubakɛw ka
ɲɛsin hadamadenya ma jɔnya hadamadenfeere diyagoyabaara kunkalifa
hadamadenyasira lakanani ɲangatali ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima minɛkojuguyaw
mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan minnu bɛ hadamadenya jaasi
Misali la
Bɛnkansɛbɛn silatunukɛlɛ ko juguw ɲɛsigili nrsquou kɛlɛli kan
Bɛnkansɛbɛn siyako fisamanciya suguya bɛɛ kɛlɛli kan krsquou ban pewu
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin ɲangatali kɛlɛli ma ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima
minɛkojuguyaw mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan walima minnu bɛ
hadamadenya jaasi
Bɛnkansɛbɛn minnu ɲɛsinnen bɛ kululakanani ma olu bɛ kulu sabanan kɔnɔ u bɛ boli
hadamadenkulu dantigɛlen dɔ mako kɛrɛnkɛrɛnnen kan kunkalifadenw ni fasontanw
dunanw tungarankew baarakɛlaw musow denmisɛnw lujuratɔw misaliw
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin denmisɛn ka hakɛw ma
49
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ
Diɲɛ bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin tungalabaarakɛla bɛɛ anrsquou ka denbayaw ka hakɛw
lakanani ma
Kuma laban na bɛnkansɛbɛn minnu bɛ boli fisamanciya kan olu laɲini ye siyako
fisamanciya kɛlɛli ye min sinsinnen bɛ cɛya walima musoya kan kalanko fisamanciya kɛlɛli
ani fisamanciya min bɛ kɛ baarako ni sarako O bɛnkansɛbɛn kelen-kelen bɛɛ bɛ kandi
ɲɛfɔlenko ɲumanw ɲɛbila jamanaw ye ani waleyalifɛɛrɛ dɔ kɔlɔsili kɛcogo caman bɛ min
kɔnɔ
Bɛnkansɛbɛn fanba bɛ laselisɛbɛn dilanni kɛcogo dɔ sigi senkan jamanaw brsquou kandi
ka min jira waati dantigɛlen kɛɲɛnenw kɔnɔ u ka dabali tigɛlenw kan ɲɛtaa sɔrɔlenw
bɛnkan hakɛ lakodɔnnenw labatoli la O laselisɛbɛnw bɛ sɛgɛsɛgɛ ani krsquou kiimɛ diɲɛ
mɔgɔ faamuyalenbaw ka baarakɛjɛkulu dɔ fɛ (misali la Hadamaden ka hakɛw
baarakɛjɛkulu min sigira Bɛnkan fɛ min bɛ boli siwiliw ka hakɛw ni politikiko kan) O
mɔgɔ faamuyalenbaw bɛ kɔlɔsiliw kɛ walima sɛgɛsɛgɛliw ka komagɛlɛyaliw kɛ ani u
bɛ se ka ɲɛfɔliko jɔnjɔnw ɲini jamana dɔ fɛ jamanadenw ka hakɛ lakodɔnnenw
waleyali nrsquou waleyalibaliya cogoya kan jamadenw ka kan krsquou diyabɔ minnu na
Nka o bɛɛ la diɲɛ tɔnbaw ta fanfɛla la mɔgɔw walima jamanaw ka makasiliw nrsquou ka ɲininiw
ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw sɔsɔliw lakarili ma jateminɛni fɛɛrɛw bɛ yen
Kabini san 2007 Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati (EPUEPU ) o ye lataamacogo
fɛɛrɛ kura ye min brsquoa to ni hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu (gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ
fangabonda min ka baara ɲɛsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw ma) bɛ hadamaden ka hakɛw
cogoya sɛgɛsɛgɛ jamana kelen-kelen kɔnɔ O ye san 4 o san 4 ONIONU jamana 193 ka
laselisɛbɛn sɛgɛsɛgɛtɔla krsquou dɛmɛ ka hadamaden ka hakɛw cogoya laɲɛ u kelenkelenna
kɔnɔ ani ka dusu don u kɔnɔ u krsquou bolo di ɲɔgɔn ma o siratigɛ la ani krsquou ka waleya ɲumanw
falen ɲɔgɔn ma A kuntilenna ye ka ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya don jamanaw cɛ walasa ka
bɛnkanfangabondaw ka baaraw dafa a kana kɛ baarafilakɛ ye u fɛ8
8 Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15
httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm
Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15
httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm
50
3 Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan
Sariya diyagoyabonyali jamana ka kan krsquoa yɛrɛ minɛ sendonni na hakɛw diyabɔli la Misali
la
- Lakanani diyagoyali jamana ka kan ka hakɛw sɔsɔli ɲɛsigi minnu bɛ kɛ mɔgɔ tɔw fɛ
misali la musow ka hakɛ jɔnjɔnw lakanani ka ɲɛsin laada dɔw kɔlɔlɔ juguw ma
- Waleyali diyagoyali jamana ka kan ka sariyasigi labɛnw mara labɛnw sariyatigɛ
labɛnw ani baarakɛnafoloko labɛnw sabati hadamadenw ka hakɛw layiriwali nrsquou
waleyali tɛ taa minnu kɔ
Nin diyagoyalakow waleyalibaliya ye hakɛ kofɔlen ninnu sɔsɔli ye
4 Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la
Walasa ka demokarasi sinsin hadamadenjɛkulu kɔnɔ fo hadamadenw ka hakɛw waleyali
tigitigi ka kɛ bɛɛ ka bila la
Hadamadenw ka hakɛw waleyali jɔnjɔn tɛ taa dabali minnu tigɛli kɔ jamanaw ka kan krsquoo bɛɛ
kɛ Hakɛ waliyali ka se a dan na tɛ taa baarakɛminɛn ni nafolo fɛn o fɛn kɔ jamana kelen-
kelen ka kan krsquoolu ɲɛsigi ani krsquou di A ka kan krsquoa janto kojugukɛlaw nɔbɔli la krsquou bila u krsquou ka
tiɲɛniw nɔ dilan ka ɲɛsin mɔgɔ tɔɲɔnenw ma ka ɲangilibaliya kɛlɛ ni sariya kɛrɛnkɛrɛnnenw
tali ye
Jamana fanga sigibolow bɛ yen hadamaden ka hakɛw lakanani kan olu bɛ makasiliw ni
ɲininiw jateminɛ kasɔrɔ tɛmɛ ma kɛ kiiritigɛfanga fɛ
5 Jamana sariyaw bɛrɛbɛnni hadamadenw ka hakɛw ma
Jamanaw ka kan krsquou ka sariyaw bɛrɛbɛn diɲɛ taamasiyɛn sugandilenw ma hadamaden ka
hakɛw siratigɛ la
Bɛnkan minnu tara hadamaden ka hakɛw kunkan ye bɛɛ kunko ye bawo u laɲini ye ka hakɛ
lakodɔnnen bɛɛ lajɛlen lafasa tigitigi O tuma a ka kan fɛɛrɛw ka sɔrɔ ka di jamana ni
fasodenw ma minnu brsquoa to u bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa
Waleya min bɛ ta ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw yiriwali ma ka kan ka bɛn hadamaden ka
hakɛw lafasalikuluw ma wulikajɔlaw walima tɔnw minnu bɛ kɛlɛ la walasa layidu talenw ani
kandiw ka kɛ tiɲɛw ye minnu bɛ ye mɔgɔ kelen-kelen ka don o don kɛwalew la
51
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛw
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw
kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw
taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw
ka hakɛw bonyali kama
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo
la diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
- Ka sinsinni kɛ hadamadenkulu suguya caman ka dɛmɛw kan ka waleyalifɛɛrɛw
layiriwa minnu bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw taabolo la diɲɛ kɔnɔ
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw taabolo ma
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw taabolo ma diɲɛ kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Kuntaala lɛrɛ 22
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Fotow
- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman
52
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka hadamadenw ka hakɛw
hakililaw nrsquou jɔsenw ɲɛfɔ
Hakililaw ani kɔnɔfɛn minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛw taabolo la
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani
jamana kelen o kelen kɔnɔ
Gafe ni sɛbɛnw sɛgɛsɛgɛli
Kolabɛnɲɛɲinibaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
Kolabɛnɲɛɲinibaara ani
gafesɛgɛsɛgɛ
ɲɔgɔlɔnninw
Lɛrɛ2
2
Ka hadamadenw ka hakɛw
minɛnw nrsquou ka lakanani kɛcogo
fɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn
Hadamadenw ka hakɛw minɛnw nrsquou
lataamacogo fɛɛrɛw lajɛlen jamanaw
tɔgɔ la fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ
Lɛrɛ 2
3
Ka diɲɛ diyagoyalakow jamanaw
kan ɲini krsquou dɔn
Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan
hadamadenw ka hakɛw sira kan
4
Ka masalabolow bɛrɛbɛnni
ɲɔgɔn ma nafa jira u waleyali
kama sigida hukumu kɔnɔ
Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka
hakɛw sira kan
Lɛrɛ 4
5
Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi
hadamadenw ka hakɛw yiriwali
ma
Degeli minnu bɛ boli kɛcogoyaw
layiriwali kan minnu ka ɲi
hadamadenw ka hakɛw yiriwali nrsquou
bonyali ma
Lɛrɛ 4
6
Ka hadamadenw ka hakɛw
bonyalibaliya gɛlɛya dɔw ɲɛnabɔ
Fɔɲɔgɔnkɔw dalasali fɛɛrɛw waleyali
ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw
bonyalibaliya ma
Lɛrɛ 2
7 Ka hadamadenw ka hakɛw
lafasali nrsquou bonyali hakilila sɔrɔ
krsquou waleya
Kɛcogo ɲumanw layiriwa minnu
kunsinnen don hadamadenw ka
hakɛw lafasali nrsquou bonyali ma
Jama labɔliwalew
ɲɔgɔlɔnninw
Lɛrɛ 2
8 Ka hadamadenw ka hakɛw don
kalanbaaraw labɛnni walewi
kɔnɔ
- kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw nrsquou
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- kalandegeli kalansenbolo bolofara
baara waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
53
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Hadamadenw ka hakɛw
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
ani jamana kelen-kelen kɔnɔ
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw
taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw
ka hakɛw bonyali kama
Kalan degeli kuntilenna
Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo la
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu hakɛw ɲinini
Koɲɛdɔn layiriwataw
Kuntaala lɛrɛ 2
KOɲƐDƆNW
Kalanw Dɔnni sira kan
Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan
Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
- Ka hadamadenw ka hakɛw suguyaw
ɲini krsquou dɔn
- Ka hakilila sirilenw hadamadenw ka
hakɛw la ɲɛfɔ
- Ka mɔgɔ tɔw ka hakɛw bonya
- Krsquoi ka kɛtaw kɛ
- Ka hadamadenw hakɛw minɛnw dantigɛ
minnu ka kan krsquoa to ni waleya kɛlen dɔw bɛ
faamuya ani krsquou ɲɛnabɔ
- ka waleya dɔ sɛgɛsɛgɛ min bɛ tali kɛ
hadamadenw ka hakɛw lakodɔnni na
54
Minɛn Dɛmɛnanw
Diɲɛ banguw ani fankelenfɛjamanaw ka baarakɛminɛnw (bɛnkansɛbɛnw ) jamana
sariyasunba sariyaw ani kiiritigɛsɛbɛn wɛrɛw Jaw fotow ani dɛmɛnan latɛmɛnan lamɛnta ni
filɛta wɛrɛw (Siti wɛbuw)
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛman ni musoman ka
dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka
seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Bɛ ɲininkaliw
Jaabi
- Jaabi ɲuman
sugandilli
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Ka waleya dɔ dajira
Foto dɔ min bɛ jamalajɛŋaniyajira
dɔ kan Sɛbɛnniwalan labɛnnenw
bɛ ŋaniyajiralaw bolo minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛ dɔw ɲini
Yɛrɛsagofɔ yamaruyali kalan sɔrɔli
hakɛ baara sɔrɔli hakɛ
danfarabinni Berew ndolaw ani
farakuruw bɛ ŋaniyajirala dɔw bolo
Cikan
- Ka foto in ɲɛfɔ
- Ka hakɛ ɲininenw ɲini krsquou dɔn ani
ka hadamadenw ka hakɛw dafa
dantigɛ krsquoarsquo sinsin bolokɔrɔgafew ni
sɛbɛnw kan
- Arsquo ye tɛmɛsira wɛrɛw dajira
ŋaniyajiralaw la kojugukɛ tɛ minnu
na walasa u ka se krsquou hakɛw sɔrɔ
- Ka minɛn jɔnjɔnw masalabolow
kelen-kelen di kulu kelenkelenna
bɛɛ ma
bɛ ɲininkaliw jaabi
bɛ foto ɲɛfɔ
ɲininkaliw nrsquou
jaabiw
Jɛkabaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn
Bɛ lasuli kɛ kumafalenfalenw kɛli
la
Bɛ lakaliliw labɛn
- Bɛ foto sɛgɛsɛgɛ
- Bɛ cikanw waleya
Hakililafalen
Gɛlɛya ɲɛnabɔlifɛɛrɛ
Hakililaw nafawsinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
Bɛ hakililafalen labɛn
Bɛ kuma kolomaw latɔmɔni labɛn
Brsquou ka jaabiw labɛn nin dakun ninnu kan
hakɛw kuluw tangaliminɛnw tangalifɛɛrɛw
Hakililafalen
Kuma kolomaw
latɔmɔni
Kiimɛnibaara kɛlenw
bakurubajateminɛ
Bɛ dalaɲininkaliw walima ɲininkali
sɛbɛnnenw kɛ yaasa ka dɔnniya
sɔrɔlenw sɛgɛsɛgɛ
Bɛ ɲininkaliw jaabi
Kelennabaara
55
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Bɛ waleya dɔ dajira
Arsquo ka kalanyɔrɔ la arsquo ka
kunnafonisɛbɛn sɛbɛnnijɛkulu
ɲɛmɔgɔ gɛnna lakɔliso ɲɛmɔgɔw fɛ
hakilila jɛngɛnen dɔ sɛbɛnni kosɔn
Hadamaden ka hakɛw lafasalitɔn
min brsquoarsquo ka lakɔli la ye labɛnw kɛ
walasa krsquoa kɔkɔrɔmadon
Arsquo ye tɛmɛsira in ɲɛfɔ ani ka
misaliw di a kan krsquoarsquo sinsin
minɛnw ni fɛɛrɛ dɔnnenw kan
Bɛ tɛmɛsira dajira ani sariyasen minnu brsquoa
misaliya
Kulubaara
Ladegeli
ɲɔgɔlɔnbɔ
56
MASALAKUN BOLOFARA 2 HADAMADENW KA HAKƐW
JƆSENW U SARIYAW ANrsquoU COGOYAW
Se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa
ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw kan
- Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ma
Kɔnɔkow
1 Jɔsen minnu faralen don hadamadenw ka hakɛw kan
Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiyabɛrɛbɛrɛya hadamadenw ka hakɛw ye diɲɛ bɛɛ jɛ ye wa
u tigiyabɛrɛbɛrɛya tɛ se ka latiɲɛn Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se krsquoa nafa
sɔrɔ diɲɛ fan bɛɛ Mɔgɔ si tɛ se krsquoa dabɔ a kama ka diɲɛ u kɔ wa mɔgɔ si tɛ se
ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw bɔsi a la
Tilalibaliya hadamadenw ka hakɛw tɛ se ka fara-fara ka bɔ ɲɔgɔn na Siwiliya
politiki sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko hakɛw ni hadamaden danbe bɛ
taa ni ɲɔgɔn ye Hakɛ bɛɛ danbe ye kelen ye wa u tɛ se ka kulusigi ka dɔ bila
dɔ sanfɛ cogoya si la
Dulonɲɔgɔnna ani jɛɲɔgɔnya hakɛ dɔ waleyali bɛ bɔ tuma caman na hakɛ
wɛrɛw dafali walima u fan dɔ waleyali la
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya hadamaden bɛɛ lajɛlen bɛ se ka hakɛ
bɛɛ nafa sɔrɔ krsquoa sɔrɔ fisamanciya si trsquoa la i nrsquoa fɔ siko farikolo ɲɛko cɛya ni
musoyako siyako si hakɛko kanko diinɛko bɔyɔrɔjamanako walima
hadamadensuguyako lujuratɔyako nafoloko wolosirako walima cogoya wɛrɛ
i nrsquoa fɔ a pereperelatigɛra cogo min hadamaden ka hakɛw minɛnw kɔnɔ
57
Sendonni ani bɛɛ sendonni sendonni kɛnɛman sariya bɛ hadamaden ni
fasojama bɛɛ bolo sendonni labilalen nafama ani sariya brsquou bolo ka u sen don
siwili hakɛw diyabɔli la sɔrɔ hakɛw hadamadenya hakɛw seko ni dɔnko hakɛw
ani politikiko hakɛw minnu kɔnɔ hamamaden ka hakɛw anrsquoa ka yɛrɛtigiya bajuw
bɛ se ka waleya
Dantigɛli waajibiyali ani sariya bilali fɛn bɛɛ ɲɛ jamanaw ani hakɛko jɔyɔrɔtigi
wɛrɛw ka kan krsquou dantigɛ krsquoa jira u bɛ ka hadamaden ka hakɛw lataama cogo
min Nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u tɛ ka sariya saratiw labato minnu bɛ hadamaden ka hakɛw
minɛnw kɔnɔ mɔgɔ minnu ka josariyaw lagosilen don olu bɛ se krsquou wele kiiri
la kiiritigɛso dɔ la walima sariyaboliso wɛrɛ ka kɛɲɛ ni sariyaw nrsquou tɛmɛsira
dantigɛlenw ye
2- Hadamadenw ka hɛkɛw cogoyaw
- hadamadenw ka hakɛw ni hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ taa ni ɲɔgɔn ye wa diɲɛ
bɛɛ jɛ don hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ bange nrsquou ye
- u sinsinnen bɛ hadamaden bɛɛ lajɛlen ka yɛrɛdɔn jɔnjɔn nrsquou ka bɛɛjɛdanbe kan
- u dama ka kan tilafɛnw tɛ wa u tɛ ɲɛ ɲɔgɔn kɔ
- diɲɛ tɛ se ka kɛ u kɔ walima ka diɲɛ nrsquoa ye a ka bɔsi mɔgɔ la
- u bɛ diyagoyalakow sigi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw ni forobamɔgɔ cɛsirilen
cɛmanmusomanw kan minnu bɛ tali kɛ waleya kɛlen na walima ɲinɛnkɔw
- u lakananen don diɲɛ tɔnbaw ni jamanaw fɛ
- u lakananen don sariyakunda
- u bɛ mɔgɔw lakana ani jamakuluw
3- Hadamadenw ka hakɛw saratiw olu labɛnnenw don diɲɛ fankelenfɛjamanaw ani jamana
kelen-kelen sariyako taabolow kɔnɔ Labaaracogo ani jogo saratiw don minnu brsquoa to
jɔyɔrɔtigi minnu ye jamana fangabondaw ye olu bɛ se krsquou dantigɛ
Jamanaw ka kandi diɲɛ kunkankow kan o bɛ kɔlɔsi mɔgɔ faamuyalenbaw ka
baarakɛjɛkuluw fɛ gɛrɛntɛ tɛ minnu kan nrsquou bɛ wele laquo bɛnkanw kɔlɔsili fangabondaw
walima bɛnkanfangabondaw raquo
4- Gɛlɛyaw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la
Fɔɲɔgɔnkɔw cayali an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Dankarilibaw hadamadenw ka hakɛw la fɔɲɔgɔnw senfɛ
Politikiŋaniyasiribaliya fangaɲɛmɔgɔw fɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw
bonyali nrsquou lakanani ma
Hadamaden ka hakɛw labaarasɛbɛnw nrsquou sariyaw dɔnbaliya
Jamanaw sariyakow ni diɲɛ seleke naani taw bɛrɛbɛnbaliya ɲɔgɔn ma
58
Jamadenw ka faantanya ani damakɛɲɛbaliya hadamadenya sira kan9
5- Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan ani lakalanni hadamadenw la
Hadamadenw ka hakɛw sigilen don jɔsen minnu kan olu bɛ porogaramu bɛɛ lajɛlen dantigɛ u
labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni siratigɛw la
Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ sinsin jɔsenw kan minnu bɛ
jamanadenw ka jɔyɔrɔfa kofɔ anrsquou ka kɔlɔsili jɔnjɔnw yiriwali taabolow la porogaramuw
labɛnni dakunw na i nrsquoa fɔ sɛgɛsɛgli baarabolodali waleyali kɔlɔsili ani kiimɛni
Forobafanga ni yiriwali bɛ latilen o la koɲuman waati kuntaala jan kɔnɔ ani ka ɲɛsin
kuntilennaw waleyali ma hadamadenw ka hakɛw sira kan Taabolo sabatili ma ni baaraw ye
minnu nafabɔli bɛ mɛɛn senna damakɛɲɛ kɔnɔ
Yiriwali fɛɛrɛw a politikiw anrsquoa kɛcogow diliw donnen don diɲɛ sariyaw nrsquoa diyagoyalakow
taabolo dɔ kɔnɔ u ni min ka kan nrsquoa sigira sen kan diɲɛ bɛnkansariyaw fɛ
Bi-bi in na jateminɛ bɛ ka kɛ krsquoa ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba fangabulonw bɛ ka
faamuyalicogo kelen ta ka ɲɛsin bolodiɲɔgɔnma taabolo ma yiriwali sira kan min sinsinnen bɛ
hadamaden ka hakɛw kan Fasodenw bɛna kalan hadamaden ka hakɛw la walasa u ka se
krsquou sendon forobafanga taabolo labɛnni na minnu brsquou ka diɲɛlatigɛ kɛcogo dannatigɛ don
bɛɛ
Ni ko brsquoa cogo la sarati saba brsquoa to janto ka kɛ ko dɔ la forobafanga tigilamɔgɔw fɛ Ni nin
sarati saba ninnu dafara a ka ca la janto bɛ kɛ ko dɔ la kolatigɛlaw fɛ
Ko walima gɛlɛya in nafaba bɛ se bɛɛ lajɛlen ma
Jama hakɛ min tɛ se ka tigɛnsonya yrsquoa wajibiya waleya dɔ ka kɛ
A ko nafa ka bon forobacakɛda bolo a dajirala min na wa fana o ka kɛ
cakɛda yamaruyalen ye a ɲɛnabɔli la
9 Sit iwɛbu nafama dɔwwwwamnestyorgfr ka tugu juru kɔ laquo Connaicirctre les droits de l rsquohommeka
hadamadenw ka hakɛw dɔn raquowwwunorgpubs cyberschoolbus nin sit i dabɔra denmisɛnw ni
funankɛw kama walasa u ka hadamadenw ka hakɛw dɔn wwwohchrorgfr ka tugu juru kɔ laquo vos droits
de l rsquohomme Aw ka hadamaden ka hakɛw dɔn raquo walasa ka kunnafoniw sɔrɔ hadamaden ka hakɛw minɛnw
kan diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ Ka tugu juru kɔ laquo les organes des droits de l rsquohomme Hadamadenw ka
hakɛw fangabondaw raquo kunnafoniko la baarakɛ jɛkuluw kan minnu bɛ hadamaden ka hakɛw waleyal i kɔ lɔsi
Aw bɛ se krsquoa dɔn fana jamana jumɛnw yrsquou bolonɔbila minɛnw na ani ka jamana caman ka lasel isɛbɛnw
lasɔrɔ
59
Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou
cogoyaw
Kolatigɛlaw tɛ se ka mɔgɔ kelen-kelen walima jamakuluw kunko lakodɔnnen bɛɛ jate minɛ
Baara bolodalen ka ca fo krsquoa damatɛmɛ wa jamakulu kɛrɛnkɛrɛnnen caman fana bɛ krsquou ka
ɲinitaw lafasa ka taa a fɛ O cogo la cu-cu bɛ se ka kɛ politikiko kolatigɛlaw kɔ U ka doni bɛ
girinya ka tɛmɛ u dan kan politikikalankaramɔgɔw brsquoa fɔ min ma u ka laquo donitase hakɛraquo O
laban bɛ kɛ gɛrɛntɛyɔrɔ ye min fanga bɛ bonya ka taa fɛ kolatigɛli taabolo la Ni donbaara
bolodalenw ye kolatigɛlaw ɲɛkɔrɔse ni krsquoa kɛ ko jigitigɛ bɛ ka fasodenw tɔɔrɔ mɔgɔ minnu bɛ
kodɔn nrsquou fɛɛrɛ ka bon kosɛbɛ taabolo ɲɛnabɔli la olu dɔrɔn de bɛ se ka fura sɔrɔ ko
laɲininen ninnu na Forobafangaw tɛ se ka gɛlɛya kelen-kelen ɲɛnabɔ minnu nafa ka bon
jamakulu dɔ bolo O bɛɛ la forobaporogaramuw de ye taamasiyɛnw jateminɛyɔrɔ ye
kolatigɛlaw fɛ krsquou ka baaraw kɛ ani krsquou ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ Kunnafonidilanw ni
fasodenw de ye forobaporogaramu jɔbaga jɔnjɔnw ye
Ka sew layiriwa minnu brsquoa to fasodenw brsquou ka hadamadenya hakɛw nrsquou ka kɛtaw waleyali
dantigɛ forobaporogaramu kɔnɔ
O la a ka ɲi kalandenw ka bila degeli hukumu jɔnjɔn kɔnɔ min brsquoa to u brsquou ɲɛsin forobakow
ɲɛnabɔli ma minnu bɛ tali kɛ u nrsquou ka dugulamɔgɔw ka diɲɛlatigɛ taabolo la ka o forobako
ninnu lafasa ka fura ɲini u la forobafangaw fɛ minnu ka baara ye u ɲɛnabɔli ye10
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo
Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa
ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la
10 Project Citizen An Introduction Margaret S Branson (ɛntɛrnɛti kan ) gafeɲɛ filɛlenw san 2012
kalo 6nan tile 15 http wwwcivicedorg papers articles_ branson 99
60
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw
kan u sariyaw anrsquou cogoyaw
- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ma
Kuntaala lɛrɛ 18
MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Jaw
- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Koɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka jɔsenw ni sariyaw ɲɛfɔ minnu
bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw
la
Jɔsenw ani sariyaw
Hakililaɲini
sɛbɛn ɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
ɛntɛrɛnɛti kan)
Hakililafalen
Hakililaɲɛfɔ
Kulubaara
Kelennabaara
Sɛgɛsɛgɛli
Degeli kɔlɔsitaw
Ladegeli
ɲɔgɔlɔnbɔw
Taamasiyɛnsigihellip
lɛrɛ 2
2 Ka hadamadenw ka hakɛw
cogoya jɔnjɔnw labɔ
Hadamadenw ka hakɛw cogoya
jɔnjɔnw
lɛrɛ 2
3
Ka waleyalifɛɛrɛw labɛn walasa ka
hadamadenw ka hakɛ jɔnjɔnw
layiriwa
Hadamadenw ka hakɛw taabolo
lɛrɛ 4
4
Ka taabolow ta minnu ka ɲi
hadamaden ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali ma
Taabolow layiriwali degeli minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali kofɔ
lɛrɛ 4
61
5
Ka jɔsenw sariyaw ani cogoyaw
matarafa kalanbaaraw waleyaliw
kɔnɔ
- Kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- kalansenbolo bolofaraw
kalandegeli waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
lɛri 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2 Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu Hadamadenw ka hakɛw layiriwali
Se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalan degeli kuntilenna
Ka jɔsenw baju ani sariya minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw la sɛbɛkɔrɔ faamu
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanw sira kan
Jogow sira kan
Fɛɛrɛw sira kan
- jɔsen ni sariya baju minnu bɛ
tali kɛ hadamadenw ka hakɛw
la krsquoolu ɲini krsquou dɔn
- Ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw
bonya
- Krsquoi ka kɛtaw kɛ
- Ka hadamadenw ka hakɛw
labaaraliminɛnw dantigɛ cogoya
dajiralen dɔw faamuyali nrsquou
ɲɛnabɔli tɛ taa minnu kɔ
Kuntaala lɛrɛ 4
62
Minɛnw Dɛmɛnanw
Diɲɛ banguw fankelenfɛjamanaw ani jamanaw ka baarakɛminɛnw fan dɔw (i nrsquoa fɔ
demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman farankanbɛnkan bolofara 1ɔlɔ ni 7nan) ani makoɲɛsɛbɛn
fɛn o fɛn bɛ tali kɛ a la dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw adw
Kalansenbolo bolofara kalan degeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman musoman Kalanden cɛmanw
musomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnni
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛmanw
musomanw ka dɔnta ni kɛta
hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka seko ni
dɔnko ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Bɛ ɲininkaliw jaabi
- Jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Baara kɛta 1 Ka kalanden
cɛmanw musomanw bila ka
ɲɔgɔlɔnbɔ kɛ hadamadenw ka
hakɛw lakodɔnnenw kelen kan
walima damadɔ dankarila
minminnu na (Hadamaden ka
hakɛw dantigɛlisɛbɛn) ani krsquou
ɲininka u ka hakɛw labɔ
dankarila minnu na
Brsquoa ɲɔgɔlɔnbɔ ani ka
hakɛ kofɔlen ninnu
labɔ
ɲɔgɔlɔnbɔ
Kulubaara
Baara kɛta 2 nan Karamɔgɔ
cɛmanmusoman bɛ
baarakuluw sigi ani krsquoa ɲini u ka
dɔnniyamasabolo kalan min bɛ
boli hadamaden ka hakɛw
dantigɛlisɛsɛn ɲɛsɛbɛn kan
Cikan ka kalan kɛ ani ka
ɲininkaliw jaabi minnu bɛ tali kɛ
hadamadenw ka hakɛw jɔsen
bajuw nrsquou sariyaw kan
brsquou bila ka tɛmɛ ni kalan ye
kɛrɛnkɛrɛnnenya la sariyasen
1ɔlɔ 4nan 18nan 23nan o kɔ
brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u krsquoa ɲini krsquoa dɔn
u kelenkelenna bɛ
kalan kɛ walima u
kululama ani ka jaabi
di karamɔgɔ
cɛmanmusoman ka
ɲininkali kɛlenw na
Ladegeli
Hakiliyuguba
Jaabiw kafoli
Dɔnniyamasalabolo
kalanni nrsquoa
sɛgɛsɛgɛli ka
ɲininkaliw ni jaabiw
tugu a la
63
hadamadenw ka hakɛw cogoya
minnu brsquou kɔnɔ
Kulukɔnɔbaara
kalan Kulu ka
baaraw
kɔmaseginni
Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn
Bɛ kumafalenw nɔgɔyada jira
Bɛ dantigɛliw labɛn
Brsquou ka jaabi sɔrɔlenw
di dantigɛliwaati senfɛ
karamɔgɔ cɛman
musoman bɛ min
laɲaga
Hakililafalen
dantigɛliwaati sen
fɛ
Hakilila ɲumanw
lajɛyafɛɛrɛ
Hakililaw nafaw
sinsinni ni kuma
kolomaw latɔmɔni
- bɛ kalanden cɛmanw
musomanw dɛmɛ krsquou ka
kunnafoni sɔrɔlenw sigi ɲɔgɔn
kan ka ɲɛ ni krsquou basigi ani krsquou
jiidi
- Bɛ hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw
kuma kolomaw
latɔmɔni labɛn krsquou fara
ɲɔgɔn kan
bakurubakatimu dɔ
kɔnɔ
Bakurubakatimu
Kiimɛni
Bakurubajateminɛ
- bɛ kiimɛni cogoya dɔ dajira
dankarili kan hadamaden ka
hakɛw dɔ la min ka kan ka
ɲɛnabɔ
- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔ
Kelennabaara
Latɛmɛni dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- bɛ kalanden cɛmanw
musomanw dɛmɛ ka
hadamaden ka hakɛw layiriwali
nrsquoa lafasali tɔnw sigi sen kan
- bɛ wulikajɔ boloda
ani ka hadamaden ka
hakɛw layiriwali nrsquou
lafasatɔnw sigi
senkan ani ka
sɔrɔnadonni kɛ
Hadamadenya
wulikajɔ donni
Sigilitɔnsigi
ɲɛmɔgɔyabaara
ɲɔgɔdɛmɛ
64
San ba kelenna dantigɛli fan dɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba san 2000
desanburukalo san bakelenna dantigɛli
Hadamaden ka hakɛw demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman
An brsquoan se bɛɛ kɛ ka demokarasi layiriwali ni ka sariyabato sinsin ani ka hadamaden ka hakɛ
bɛɛ lajɛlen bonya ani yɛrɛtigiya baju lakodɔnnenw diɲɛ kɔnɔ yiriwali sɔrɔli hakɛ fana sen brsquoa
la
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn bonya ani krsquoa waleya ka se a dan na
- Krsquoa ɲini jamana bɛɛ kɔnɔ ka mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ka jamanadenya hakɛw ani politikiko
sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko hakɛw yiriwali nrsquou lakanani dafalen sabati
- Ka sew sinsin jamana bɛɛ kɔnɔ demokarasi jɔsenw nrsquoa waleyaliw tɛ taa minnu kɔ ani
hadamaden ka hakɛw bonyali jamakulu fan dɔgɔmanw ka hakɛw fana sen brsquoa la
- Ka musow ɲangatali suguya bɛɛ kɛlɛ ani ka jamanaw ka bɛnkan waleya min ɲɛsinnen bɛ
danfara binni ma cɛw ni musow cɛ
- Ka dabaliw tigɛ tungarankew tungalabaarakɛlaw anrsquou ka denbayaw ka hakɛ bajuw bonyali
anrsquou lakanani sinsinni kama walasa ka siyawoloma ni dunanjuguya ban dɔ bɛ ka fara
minnu kan jamakulu caman kɔnɔ ka bɛrɛbɛnɲɔgɔnma ɲɛnama ani ɲɔgɔnmakoto ɲɛnama
sabati diɲɛ jamakulu bɛɛ kɔnɔ
- Ka jɛ ka baara kɛ bɛn ka kɛ mɔgɔw damakɛɲɛni kan politikiko taabolow la jamana bɛɛ
kɔnɔ min brsquoa to fasoden bɛɛ sen bɛ don a ɲɛma politiki baara la
- Ka kunnafonidilanw ka hakɛ sinsin u krsquou jɔyɔrɔ jɔnjɔn fa ani jama ka hakɛ kunnafoni sɔrɔli
la
Ka kulu fangantanw lakana
An brsquoan se bɛɛ kɛ denmisɛnw ani siwili jamakulu minnu bɛ damatɛmɛ degun na kasaaraw
kɔlɔlɔw fɛ silatununiwalew maramafɛnnakɛlɛw ani hadamadenyasira ko goni wɛrɛw olu ka
dɛmɛ ni lakana ɲuman sɔrɔ walasa u ka se ka segin teliya la ɲɛnamaya kɛcogo ɲuman na
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka siwiliw lakanani caya ni krsquou sinsin ko ɲɛnabɔta teli gɛlɛnw senfɛ ka kɛɲɛ ni diɲɛ
tɔgɔlasariya ye hadamadenya sira kan
65
- Ka bolodiɲɔgɔnma sinsin jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ jamana minnu ye kunkalifadenw bisimila
krsquoolu dɛmɛ o doni tali la fana sen brsquoa la ani ka hadamadenya ɲɔgɔndɛmɛ labɛnko ɲuman
sabati ani ka kunkalifadenw ni sigidabilala bɛɛ dɛmɛ u ka se ka segin u sigiyɔrɔ la u yɛrɛ
ma lakana kɔnɔ ani hɔrɔnya u nrsquou ka yɔrɔlamɔgɔw ka se ka jɛ sigi la a cogoya kɔrɔ la hɛrɛ
la
- Ka dɛmɛ kɛ min bɛ denmisɛnninw ka hakɛw bɛnkansɛbɛn lakodɔnni nrsquoa waleyali mumɛ
sinsin anrsquoa bɛnkan diyagoyabali minnu bɛ boli denmisɛnninw sendonni kan
maramafɛnnakɛlɛw la denmisɛnninw feereli denmisɛnnin ka yɛrɛkunfeere ani
julajuguyaganseliwale denmisɛnninw sen bɛ don min na
Ka Afiriki mako kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲɛnabɔ
An bɛ demokarasi sinsinni senkɔrɔmadon Afiriki kɔnɔ ani krsquoa jamanadenw dɛmɛ u ka kɛlɛ la
bɛn ni yiriwali kuntaala jan sabatili la ani ka faantanya ban walasa ka Afiriki gun dilidon diɲɛ
sɔrɔko la
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka demokarasi sigilen kuraw politikijɛkuluw nrsquou fangabulonw sɛbɛkɔrɔ dɛmɛ Afirki kɔnɔ
- Ka fankelenfɛjamanaw ni fankelenfɛjamana bolofaraw ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili fɛɛrɛw ani
politiki basigili sabatili sinsin ni krsquou lafasa ani ka bɛn sinsinniwulikajɔ minnu bɛ kɛ Afiriki gun
kan nafolo bɔ a ɲɛma
- Ka fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw tigɛ walasa ka gɛlɛyaw wuli i nrsquoa fɔ faantanya kɛlɛli ani yiriwali
kuntaala jan sabatili Afirki kɔnɔ juru binni sen brsquoo la suguw lasɔrɔliko ɲuman forobadɛmɛ
jiidili ka ɲɛsin yiriwali ma (ApedeAPD) ani basigi sabatiliwale nafolobɔ teliman caman
sɔrɔli ka bɔ dɛmɛbagaw yɔrɔ ani dɔnniyaw latɛmɛni fana
- Ka Afiriki dɛmɛ ka se ɲɛnamaw sɔrɔ ka sida banajuguba in banakisɛ in (VIHSIDA) ani
farikololafubana wɛrɛw jɛnsɛnni kunbɛn diɲɛ kɔnɔ
GAFE LAJƐLENW
- AZI Mariki AGI Marc Hadamaden ka hakɛw hakilila sinti bɔli diɲɛ bɛɛ lajɛlen hakililaw
kɔnɔ ka tali kɛ Erene Kasɛn ka ɲɛnamaya nrsquoa gafe sɛbɛnnenw kan Antibu Gafedilanyɔrɔ
AlprsquoAZUR san 1980De lrsquoideacutee drsquouniversaliteacute comme fondatrice du concept des Droits de
lrsquoHomme drsquoapregraves la vie et lrsquooeuvre de Reacuteneacute Cassin Antibes Editions AlprsquoAZUR 1980
66
- KABA Sidiki Hadamaden ka hakɛw Sɛnɛgali jamana kɔnɔ Gafesɛrɛ Xaam saa yoon san
1997 Les droits de lrsquohomme au Seacuteneacutegal Collection Xaam saa yoon 1997
- SƐKI Siyɛki Yerimu Keba Nbayi SECK Cheikh Yeacuterim Keacuteba Mbaye Kiiritigɛlaba dɔ ka
baaraw nrsquoa ka kɛlɛw (Orobɛri Badɛntɛri ka ɲɛbiladantigɛli Amadu Matari Nbo ka ɲɛbila )
Karitala Pari san 2009 parcours et combats drsquoun grand juge (avant-propos de Robert
Badinter preacuteface drsquoAmadou Mahtar Mbow) Karthala paris 2009
WƐBU LAJƐLENW
Siti nafama damadɔ
wwwamnestyorgfr ɛntɛrɛnɛti sira laquo connaitre les droits humains raquo
wwwunorgpubscyberschoolbus nin siti dabɔra denmisɛnninw ni funankɛw kama
ka hadamadenw ka hakɛw dɔn
wwwohchrorgfr ka ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo vos droits de lrsquohomme raquo ka
kunnafoniw sɔrɔ diɲɛ tɔgɔlabaarakɛminɛnw kan ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw ma Ka
ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo les organes des droits de lrsquohomme raquo kunnafoniko la komitew
kan minnu bɛ hadamadenw ka hakɛw waleyali kɔlɔsi Aw bɛ se fana krsquoa dɔn jamana minnu
ye hadamadenw ka hakɛw minɛnw lakodɔn ani ka se ka jamanaw ka laselisɛbɛnw lasɔrɔ
67
FARANKANW
Farankan 1ɔlɔ
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan bolodali kɔnɔ
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
AbedeyasiABDH bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw
hakililaw faamuyaliko ɲuman kan anrsquoa waleyaliko
ɲuman minnu bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba laselisɛbɛnw kɔnɔ kɔrɔfɔw sɛbɛnw ni gafew
ani porozew
AbedeyasiABDH laɲini ye ka jamanaw yiriwali
dɛmɛbaaw ka dɛmɛ siri hadamaden ka hakɛw bonyali
la
AbedeyasiABDH ka baara ye wulikajɔw labɛnni nrsquou
waleyali ye ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw lafasali
ma
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
Labɛn hukumu dɔ don min brsquoa to sababu minnu bɛ
ka hadamaden ka hakɛw waleyali bali olu bɛ
faamu minnu sinsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw
diɲɛbɛɛjɛsariyaw nrsquou jɔsenw kan ani a brsquoa ɲini ka
dɔ fara hakɛtigiw ka sew kan u ka se krsquou ka hakɛw
ɲini ani ldquoPCrdquo ka se krsquou kɛtaw waleya
A bɔra CCAUNDA 2007 kɔnɔ ɲɛ 14
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
Yiriwali taabolo brsquoi sinsin hadamaden ka hakɛw
sariyaw nrsquou jɔsenw kan diɲɛ bɛɛ bɛnna minnu kan
A bɛ hadamadenw lakodɔn hakɛtigiw ye ani ka
kɛtaw pereperelatigɛ kolatigɛlaw tɔgɔ la
A brsquoa fanga digi bolokɔfɛmɔgɔw kan ani ɲɛnatɔmɔni
bolila minnu kan
A laɲini ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen waleyali
ye ka da-da ɲɔgɔn kan
Yiriwali waleyali nrsquoa taabolo nafa kɛɲɛnen don a bolo
Munna taabolo sinsinnen bɛ ta hadamaden ka
hakɛw kan ka yiriwali kɛ
A nafa lakika kosɔn
A nafa kosɔn ka ɲɛsin yiriwali fɛɛrɛw ma
Fangabulonw sinsinni kosɔn - Jamana
Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba danbe
sinsinni kosɔn
68
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka faamuyacogo kelen ka
ɲɛsin AbeyasiABDH ma
- KUN Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun
ka kan ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a
dantigɛlen don cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ
hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka
sariyaminɛn wɛrɛw
- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw anrsquoa
jɔsenw bɛ sira don bolodiɲɔgɔnma ani bolodali bɛɛ kɔrɔ
bolodali bolofara nrsquoa dakun bɛɛ lajɛlen yiriwali kama
- WALEYALI Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ
farali kan kolatigɛlaw ka sew kan walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa
ani walasa hakɛtigiw krsquou ka hakɛw ɲini
Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun ka kan
ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a
dantigɛlen bɛ cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ
hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka
sariyaminɛn wɛrɛw hadamaeden ka hakɛw kan
- KUN Yiriwali porogaramuw bɛɛ kun laban ye
hadamaden ka hakɛw waleyali ye
AbedeyasiABDH nɔ bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw
ka Tɔnba haminanko gɛlɛnw lakodɔnni na ani
dɛmɛbaa wɛrɛw taw minnu ye taabolo in sugandi
Bolodali bɛ kunnafoni ta Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw
ka Tɔnba fangabondaw nrsquoa lataamacogo fɛɛrɛw
komagɛlɛyaliw kɔnɔ
Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw bɛ sira don
bolodiɲɔgɔnma ni bolodali bɛɛ kɔrɔ bolodali bolofara nrsquoa
dakun bɛɛ lajɛlen na ka ɲɛsin yiriwali taabolo ma
- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw
bɛ dɔ fara waleyaliw ni taabolo ɲɛcogoya kan
Hadamaden ka hakɛw sariyaw bɛ yiriwali laquo kɛnɛ raquo danw
bɔ
Hadamaden ka hakɛw jɔsenw bɛ yiriwali taabolo
laquo baara kɛcogo sariyaw raquo dantigɛ
Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw donni bolodali taabolo
dakunw bɛɛ la hellip
Kiimɛni sɛgɛsɛgɛli
Kɔlɔsili ni kiimɛni Haminnanko gɛlɛnw
pereperelatigɛli
Porogaramu labɛnni nrsquoa
baarabolodali Waleyali
69
Hadamaden ka hakɛw sariya
Hakɛ kɔnɔko dɔgɔyalenba
ɲininiw suguya dɔgɔyalenba
minnu kofɔlen don sariya fɛ
waleyali la
Bolodali senfɛ sariyaw bɛ sira don ni waleyaw kɔrɔ
hellip yiriwali gɛlɛyaw lakodɔnni i nrsquoa fɔ hadamaden ka
hakɛw koɲɛw (Kiimɛni)
hellip hakɛtigiw ni kolatigɛlaw jɔyɔrɔw nrsquou ka sew
sɛgɛsɛgɛli
hellip yiriwali kuntilennaw pereperelatigɛli
hellip taamaseerew ni jiralan bɛnnenw labɛnni
Hadamaden ka hakɛw jɔsenw
Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiya bɛrɛbɛrɛ
Tilalibaliya
Siriɲɔgɔnna ani kalansoɲɔgɔnna
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya
Sendonni ani bɛɛ sendonni
Waleɲumandɔn ani fanga dili sariya ma
AbedeyasiABDH tɛ sirasɔrɔ seko ni dɔnko
bɛrɛɲɔgɔnmayaba kɔ
Diinɛkow ani danbɛw faamuyali bɛ AbedeyasiABDH
waleyali nɔgɔya
Seko ni dɔnko bɛrɛbɛnɲɔnma brsquoa to jamakuluw ka
porogaramuw sɛbɛkɔrɔ faamu
Nka laadaw ɲininiw tɛ se ka kɛ bolominɛkala ye ka
dankari hadamaden ka hakɛw la
Seko ni dɔnko waleya dɔw bɛ se ka kɛ ɲinifɛnw ye
hadamaden ka hakɛw hukumu kɔnɔ
SedɛfuCEDEF bɛ seko ni dɔnko misali dɔw ani
laadalako dɔw yɛlɛmani wajibiya nrsquou bɛ kɛ sababu ye ka
na ni damakɛɲɛnibaliya ye cɛ ni muso cɛ
Yiriwali bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ farali kan kolatigɛlaw
ka sew sinsinni na walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa aniwalima walasa
hakɛtigiw ka u ka hakɛw ɲini
- WALEYALI fanga bɛ digi hadamaden kelen-kelen ni jamana
cɛsiraw kan (ɲininiw ndashdiyagoyalakow)
Ka bɔ baarakɛsarala hukumu kɔnɔ o min ye yiriwali ntuloma
ye ka se sew sinsinni ma walasa ka hadamaden ka hakɛw ɲini
ani krsquou waleya
Jamanaw mako bɛ sew la walasa krsquou ka lakana taabolow
sinsin ani krsquou ka kɛtaw bɔ a sira fɛ
70
Sew sinsinni jɔyɔrɔ
Sew yiriwali sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan
Hakɛw ɲinini a
nrsquou waleyali
Diyagoyalakow
waleyali
Hadamaden ka hakɛw
waleyali ani hadamadenya
yiriwali kuntilennaw
Sew fanga
dɔw dili kama
Sew
waleɲumandɔnn
i kama
NATION
AL
RE
GIO
NA
LL
RE
GIO
NA
LL
NATION
AL
71
Hakɛtigiw ani kolatigɛlaw
Hakɛtigiw Mɔgɔ dɛmɛtaw
Mɔgɔ 6652595567
Mɔgɔ kelen-kelen cɛ muso ni
denmisɛn si bɛɛ siyakulu bɛɛ u bɛ hadamadenya
dakun o dakun na focogo wɛrɛ la kuluw
Kolatigɛlaw u man ca kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw
cogoya dɔw la mɔgɔ diyagoyalako kɛrɛnkɛrɛnkɛrɛnnenw
bɛ mɔgɔ dɔw bolo
Ko sinti jɔyɔrɔtigiya bɛ mɔgɔw ani kɛnyɛrɛyekuluw dɔw
bolo ka ɲɛsin jamakuluw ma walasa tɔw ka hakɛw ka
bonya
72
Tilabaliya ani kalansoɲɔgɔnna jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw tilabaliya anrsquou kalansoɲɔgɔnna brsquoa wajibiya
Hadamaden ka hakɛw lakodɔnni nrsquou lakanani
Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolo la Kiiritigɛko hukumuw
man kan ka hakɛw dɔw lakanani fisaya dɔw ye
Jamanaw ka politikiw ka kan
Krsquou sinsin yiriwali gɛlɛyaw bakurubasɛgɛsɛgɛli kan ni ka jaabi dafalenw di minnu bɛ boli baara suguya caman kan
Jamana fangabulonw
Ka fangabulonw ni ɲɔgɔncɛ siraw ɲɛnabɔli sabati baara suguya caman na
Ka fangabulonw sendon minnu ka baara ɲɛsinnen bɛ lakanani ma kɔlɔsili ani waleɲumandɔnni
Diɲɛbɛɛjɛya ni tigiya bɛrɛbɛrɛ jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw diɲɛbɛɛjɛya jɔsenw brsquoa wajibiya ko
mɔgɔ si tɛ bin ka bɔ hadamaden hakɛw la walima krsquoa gɛn
Sendonniw hadamaden ka hakɛw lakanani taabolow la
Ninnu ka kan ka sɔrɔ jamanaw politikiw nrsquoa porogramuw
kɔnɔ
Jateda labɛnnenw walasa ka gɛnni ni kɛrɛfɛdɛn gɛlɛnw
lakodɔn
Fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw o ɲɛnabɔli kama
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya jɔsenw
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya bɛ jamanaw
wajibiya
ka fisamanciya ban pewu kiiriko la fangabulonko
mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ko ani cakɛdako
Senndonniw jamanaw ka lakanani taabolow la
Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka hellip
Jamana fangabulonw ka kan ka sabatili kɛhellip
Jamanaw ka politikiw ka kan kahellip
Sendonni jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw sendonni jɔsenw bɛ sendonni
labilalen lafoninen kɔrɔ bɛ min na bɛɛ sen bɛ min na
wajibiya
Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolow la
Politikiw taabolow ani tɛmɛsiraw ka kan ka ninnu di
Nɔgɔyadaw sendonni ka se ka kɛ bolodali ni yiriwali la
Kunnafoni koloma lasɔrɔli
Sew dili kɛrɛfɛdɛnw ma walasa u ka se krsquou fɛlaw jira
Fangabulonw lataamafɛɛrɛw tun ka kan
73
Waleɲumandɔnni jɔsen
Waleɲumandɔn jɔsen brsquoa wajibiya jamanw ani kolatigɛla
tɔw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lafasali ɲɛmɔgɔw ye
Farankan 2
Hadamadenw ka hakɛw taabolow diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani jamanaw
kelen-kelen kɔnɔ
Waleɲumandɔn jɔsen
Waleɲumandɔnni jɔsen bɛ
bolomada lataamafɛɛrɛw nrsquoa lataamasiraw wajibiya
minnu lasɔrɔ ka di u nafa ka bon nrsquou sirlen tɛ fɛn na
Bɛ sendonniw wajibiya hadamaden ka hakɛw
lakanani taabolow la
Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka
Ka bɛrɛbɛn ni hadamaden ka hakɛw sariyaw ye
Ka cogoyaw sigi sen kan taabolow ani lataamafɛɛrɛ
hadamaden ka hakɛw kama walasa jaabiw sɔrɔ kɛtaw
la
Jamana ka polikiw ka kan ka
Fɛɛrɛw tigɛ ka da-da ɲɔgɔn kan walasa ka
waleɲumandɔnni taabolow fɛgɛnmanyɔrɔw ladilan
Ka jamana ka kɛtaw waleya hadamaden ka hakɛw
siratigɛ la faaba marabolo ani sigida kɔnɔ
Waleɲumandɔn jɔsen
Waleɲumandɔnni jɔsen brsquoa wajibiya
kunnafonidilan labilalenw ka kɛ yen minnu sirilen tɛ fɛn na
ani hadamaden ka hakɛw lafasalijɛkulu olu minnu bɛ cɛw
musow ani kɛrɛfɛdɛnw ni bolokɔfɛmɔgɔw jɔyɔrɔ fa
Sendonniw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lakanani taabolo
baaraw la
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ka kan
Krsquoa kɔlɔsili ni jamana bɛ krsquoa ka kɛtaw kɛ ka kɛɲɛ ni
hadamaden ka hakɛw waleyali ye
ka jamanadenw haminankow dalabɛn ani ka hadamadenya
taamasen yɛlɛmaniko ɲuman komagɛlɛya
Ka kunnafoniw di ani laselisɛbɛnsinawi hadamaden ka
hakɛw lataamanifɛɛrɛw kan diɲɛ kɔnɔ
Hadamaden ka hakɛw kɔrɔ ye mun ye
Kiiriko ɲuman hakililatigɛw diɲɛ hadamadenya ni ladamuni
ɲinifɛnw
fasodenyaw politikikowsɔrɔkowhadamadenyakow ani sekow
ni dɔnkow
Ka hadamadenya danbew lakana (hɔrɔnya damakɛɲɛni
yɛrɛdɔn) minnu bɛ mɔgɔ kelen-kelen tɔgɔ la ani mɔgɔkuluw
tuma dɔw ka kɛɲɛ ni diɲɛ sariyaw ye
Kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka jamanaw kandi sariya hukumu kɔnɔ
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba
Fankelenfɛjamanaw taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka
hakɛw ma
Minɛnw
Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan
Lataamafɛɛrɛw
Afiriki baarakɛjɛkulu hadamaden ka hakɛw kan ani fasojamaw
Afiriki Kiiribulon Hadamaden ka Hakɛw kan ani Fasojama
Sedeyawo Kiiritigɛbulon
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
74
Sira minnu bɛ lakanani taabolow ni ɲɔgɔn cɛ jamanaw
fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ
Diɲɛ tɔnbaw
ni fankelenfɛjamanaw Diɲɛ tɔnbaw ni fankelenfɛjamanaw
ka lakananiw ye ɲɔgɔndafalanw ye ka sariyaw ka kan ka
waleya jamanaw
Diɲɛ tɔnbaw ni kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw ka
lakananiw bɛ kɛ ni jamanaw
ka fɛɛrɛ tigɛlenw dɛsɛra
Jamanaw sariyaw
ka kan ka bɛrɛbɛn ni diɲɛ tɔnbaw
ni fankelenfɛjamanaw taw ye
Kunnafoni bɔyɔrɔ jamanayɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba
Jamanaw kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka
hakɛw lakanani ma
Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw
Fangabulon ɲɛnamanw ( Depitebulon
GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlaw Mara
forobacakɛdaw
Hadamaden ka hakɛw tɔnw nrsquoa jɛkuluw)
Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw
hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan
Labilalenw
Kunnafoni bɔyɔrɔ jamana yɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba
Jamana kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw
lakanani ma
Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw
Fangabulon ɲɛnamaw ( Depitebulon
GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlawMara forobacakɛdaw
Hadamaden ka hakɛw tɔnw ni jɛkuluw)
Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw
hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan
labilalenw
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba
75
KALANBOLO3 FASODENYA ANI FASODENɲUMANYA
laquo Sannrsquoi krsquoa wajibiya mɔgɔ tɔw ka ɲɛ i yɛrɛ ka ɲɛ fɔlɔ raquo11
11 Fasodenya ani fasodenɲumanya CIQ de lrsquoEtang de lrsquoOlivier ka siti [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012http
ciqetangolivieristresover-blogfr ɲɛ lajɛlen civisme_et_ citoyennete-212670html
76
FASODENYA ANI
FASODENɲUMANYA
1- Fasodenya
2- Fasodenɲumanya
ɲƐBILA
Mɔgɔ tɛ wolo ni fasodenya ye i bɛ krsquoa ye de Fasodenya ye kalan kuntaala jan ye cɛsiri
kuntaala jan don ani cɛsiri banbali sanga ni waati bɛɛ kɛlɛ don Jamakulu min ka hɔrɔnya
brsquoa bolo walasa o ka ɲɛnamaya ka sabati o ka kan krsquoa sinsin a ka fasoden cɛman ni
musoman ka dɔnni baaraɲɛdɔn mɔgɔyasira dɔnniya waleyaliɲɛdɔn ani jogoɲumanya kan
O hukumu kɔnɔ fasodenɲumanyakalan kun ye ka fasoden senkola nrsquoa faamuyalenw
demokarasi nafaw nrsquoa jɔsenw na krsquoolu sendonni sabati politikiko sɔrɔko hadamadenyako
ani seko ni dɔnko baara la
Fɔɲɔgɔnkɔw bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn jamana caman kɔnɔ
Demokarasi gɛlɛyaw bɛ fara o kan minnu sababu wotew kɔfɛgɛlɛyaw ye ani jamanadenw
sendonni fanga dɔgɔya o min bɛ sɔrɔ ni hadamadenya yiriwali bali ani bɛn sabatili kuntaala
jan sedeyawojamanaw kɔnɔ
O tiɲɛ in hukumu de kɔnɔ kalanbologafe min bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan o
nafaba bɛ dɔn
O la ko kolomayɔrɔ ye min ye an ka jɛ sigi la an ni mɔgɔ wɛrɛw ka jɛ sigi la sigidaw walima
fankelenfɛjamanaw laadaw labatoli hukumu kɔnɔ ani sariyaw hukumu kɔnɔ fana minnu bɔra
bɛnkansɛbɛn talenw na hɔrɔnya la
77
Kalanbolo se
Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya ani fasodenya la jɛkasigi
hukumu kɔnɔ
Kalanbolo masalakun bolofara
1 Fasodenya
2 Fasodenɲumanya
78
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenya la jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
1 Ka fasodenya danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fasodenya jɔsenw faamuya kosɛbɛ
3 Ka fasodenya kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya
4 Ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta
Kɔnɔkow
1 Fasodenya kɔrɔw
Fasodenya Fasoden jogo don Fasoden ye ldquo mɔgɔ ye min brsquoa ka fasodenya nrsquoa ka politikiko
hakɛw diyabɔ a faso kɔnɔ i ko wote hakɛ rdquo12
Fasodenya ye fasoden cogoya walima a jogo ye A brsquoa to hadamaden bɛ lakodɔn
jamakulu dɔ mɔgɔ ye duguba dɔ mɔgɔ lawale la walima jamana dɔ mɔgɔ bi-bi in na ani a brsquoa
to a krsquoa sendon forobako la ani politikiko
Fasodenya brsquoa to i ka politikiko hakɛ bɛɛ lajɛlen sɔrɔ ani a brsquoi ka kɛtaw fana dantigɛ minnu brsquoa
to i ka i sen don jamakulu dɔ walima politikikulu dɔ ka fasodenɲumanyabaaraw la
Fasoden sariya bɛ boli mɔgɔ min kan nrsquoa ba ka fasodenya hakɛw nrsquoa ka politikiko hakɛw
diyabɔ ni kɛta dɔw bɛ wajibiya a kan ka ɲɛsin a ka jamana ma Bi-bi in na fasoden ye mɔgɔ
ye min bɛ jamana dɔ ka lakana nrsquoa ka fanga kɔnɔ a ye min den ye A bɛ fasodenya ni
politikiko hakɛw sɔrɔ anrsquoa ka kan ka kɛta dɔw waleya ka ɲɛsin jamana ma ( misali la ka
nisɔngɔ sara ka sariyaw bato krsquoa ka sɔrɔdasiya kɛtaw dafa krsquoa ka wote hakɛ waleya hellip )
Krsquoi kɛ fasoden ye o sirilen bɛ i lakodɔnni na jamana den ye Jamadenya bɛ sɔrɔ
bangebagasira fɛ ani jamanadenya kura sɔrɔli sira fɛ A krsquoa sɔrɔ fana i balikuyara
Fasodenya hadamadenw ka hakɛw taabolo sinsinnen sira fɛ
12
Tubabukan daɲɛgafe Larusi Larousse (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241
79
Taabolo min sinsinnen bɛ hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ fasodenya siri forobafangaw
labɛnni tɛmɛsira la O hukumu kɔnɔ fasodenya bɛ ɲɛfɔ ka kɛɲɛ ni fasoden ka se nrsquoa ka cɛsiri
ye krsquoa sen don jamana taabolo dakun bɛɛ lajɛlen labɛnni na u waleyali anrsquou kiimɛni13
Kalan hukumu kɔnɔ a ka ɲi wa a bɛ bɛn hakililafalenw ka kɛ
- Nin hakilila kolomaw kan minnu bɛ tali kɛ fasodenya la
Fangatigiya jɛlen jamana ka sagotigiyafanga walima jama ka sagotigiyafanga
Mɔgɔ bɛɛ ni mɔgɔ kelen-kelen ka hakɛw ni jɔyɔrɔw ɲɛfɔli
Hadamadenyasira fasodenw jamakulu
Mɔgɔ wɛrɛ ka hakɛw bonyali
Sendonni demokarasi taabolo la ani jɔyɔrɔfali
Hadamadenya bɛn ani sigi bɛn
Fasoden lakodɔnjɔda
Bɛɛwasajamana
Seko ni dɔnko suguya caya bonyali
Sariya batoli anrsquoa waleyali
Fasodenya hakililafalen
- Cɛsirilakow ni kunbalanw i nrsquoa fɔ
Demokarasi fangabulonw fɛgɛnyali
Dannayabaliya ka ɲɛsin forobafangaw ma
Mara kɛcogo gɛlɛya
Fasodenya faamubaliya mɔgɔw fɛ
ɲɔgɔndɛmɛ fanga dɔgɔyali jamana kɔnɔ
Politikiko bolocaya nrsquoa donɲɔgɔnna faamuyako jugu
Ladamubaliya fasodenɲumanya sira kan
Mɔgɔw ladamunbaliya ka ɲɛsin fasodenyako ma demokarasi kɔnɔ
Fasodenya danbew tununi walima a kɔrɔ faamuyabaliya
Dɔ farali sariyabatobaliya kan ka taa a fɛ
Jama kunnafonifalenkɛnɛsigi cayabaliya
Jama ka fasojɔhakili ɲuman dɔgɔyali
Fasojɔcɛsiri fanga dɔgɔyali (sendonnise hakililafɔse hakilijagabɔse ani kolatigɛse)
13
Inɛsiko poroze baarakɛlɛnw ndash Likizanburu 548 RAF 3000 Kalan ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma fasodenya ani
sigidademokarasi Sɛnɛgali Mali ani Burukinafaso kɔnɔ (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15O62012
httpunesdocunescoorgimages00180018131813181306fopdf
80
2 Fasodenya ni jamana yiriwali
Fasoden ani fasodenya faamuyali jamana kɔnɔ o brsquoa wajibiya pereperelatigɛliw ka kɛ fasoden
hakilila faamuyacogo kan min ɲɛfɔra ka tɛmɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye sagotigiyafanga fan
dɔ bɛ min bolo politiki sira kan o kɔrɔ ye min bɛ dɛmɛ kɛ ka sariya bolili latilen ka jamana
politiki baara ni hadamadenya waleyali taabolow dantigɛ Jamakulu o jamakulu o bɛɛ brsquoa ɲini
ka yiriwa ka taa ɲɛ ani ka hɛrɛ sɔrɔ walasa krsquoa ka diɲɛlatigɛko ɲuman sabati O la sa
fasojama kɔnɔ fo fasoden bɛɛ lajɛlen ka cɛsiri ni wulikajɔ sinsinnenw kɛ
Fasodenya demokarasi kɔnɔ o ye hakɛ ni kɛta ye fasoden bɛɛ bolo krsquoa da don
forobahakliilalafalen na walasa ka jama ka hɛrɛ dantigɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye min ka
hakilijakabɔjanto bɛ boli fanga bɛɛ kan Fasoden bɛ sariya bato bawo a labɛnna demokarasi
hukumu kɔnɔ ka bɛn a kan jɛkafɔ kɔnɔ (depitew fɛ)
Fasojɔcɛsiri kɔnɔna na fasodenw ka kan ka walew kɛ hadamadenjɛkulu dakun caman na
sigida la marabolo kɔnɔ jamana ni diɲɛ kɔnɔ ani ka se krsquou dantigɛ hadamadenyako ni
politikiko kunkobaw kan
O nrsquoa ta bɛɛ fasoden kelen-kelen ka hakɛ dɔ ɲinini ye a ka kɛta fana dɔ waleyali ye o cogo
kelen na a ka kɛta dɔ waleyali yrsquoa ka hakɛ dɔ fana ɲinini ye Fɛn o fɛn ye fasoden dɔ ka hakɛ
ye o ye fasoden wɛrɛ fana ta ye wa o hukumu kɔnɔ mɔgɔ kelen-kelen ka kan ka tɔw ka
hakɛw latanga ani krsquou dɔn
Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la
O hakilila bɛ fasoden cɛman ani fasoden musoman jɔyɔrɔ jira jamana sɔrɔ yiriwali la
Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la kalanni ka kan ka yiriwa min ni fasodenɲumanya kɛtaw bɛ
tali kɛ ɲɔgɔn na olu minnu bɛ hakɛw kɔfalen
O ye ka mɔgɔw sɔn hakili la lanpo saalen ni wusuru wɛrɛw sarali la ldquoO fasodenɲumanya
lanposarardquo ye ka fasoden bila lanpo ni wusuru wɛrɛw sarali la jamana ye walasa a ka se ka jɔ
a yɛrɛ kolo la nafoloko la ani ka se a lataamani nrsquoa yiriwali musakaw kɔrɔ koɲuman
2 Jamana ani fankelenfɛjamanaw jɔliko gɛlɛyaw SEDEYAWO jamanaw kɔnɔ fasoden jɔyɔrɔ
caya ɲɛnabɔli la jamana kelen-kelen kɔnɔ ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sabatili
81
Sigi kunni i fasodenɲɔgɔnw fɛ u ka danfaraw kɔnɔ se sɔrɔli ani ka sɔn ka jɛ sigi la u fɛ olu ye
fasodenya jogo ɲumanbaw ye O bɛ na ni fasojamanako hakilila faamuyaliko ɲuman ye
hadamadenjɛ dɔnniya sabatili hukumu kɔnɔ
Nrsquoi ye jamana jɔliko gɛlɛya kuma dabɔ Afiriki farafinjamanaw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la
Sedeyawojamanaw tubabuw ka walifasomara bolila jamana kan cogo min a bɛ lajɛ nrsquoo
hakilila de ye
Dancɛ cilenw tubabuw ka walifasomara waati kɔnɔ (tubabutile) bi jamanaw dugukolow tigɛra
ka bɛn nrsquoolu minnu ye yɔrɔ caman na olu ye ldquo siyakulurdquo kelen ldquofasojamardquo kelen ldquo kabilardquo
kelen ani ldquofasojamanardquo kelen tila jamana caman ni ɲɔgɔn cɛ hellip
Afiriki bi ldquofasojamanawrdquo sigira diyagoya la kɔkanjamana fangatigibaw fɛ u ma sigi Afiriki
maaya taabolo kɔrɔ kan wa u bɛnnen tɛ Afiriki ɲɔgɔncɛsirakow lataamacogo kɔrɔ ma walima
Afiriki ka diɲɛlatigɛ kɛcogo O tuma fasolafasa hakilila kuraw tali gɛlɛya bɛ da kɛnɛ kan
Sedeyawojamanaw kɔnɔ a jamana kelen-kelen kɔnɔ anrsquoan ka fankelenfɛjamanw kɔnɔ
O kosɔn lataamani kɛcogo kuraw ka kan ka siyaw caya jate minɛ diyagoya la ani ɲɔgɔndɛmɛ
kuntaala jan ni ɲɔgɔndɛmɛ kɔtigɛbali minnu kɛra wajibi ye politikiko ani sɔrɔko jɛkabaara kɔnɔ
Afiriki jamana caman kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Sedeyawojamanaw
Fɔɲɔgɔnkɔw ni ɲɔgɔnsɔsɔko minnu bɛ faamuyacogow ni jogow taabolo ni ɲɔgɔn cɛ seko ni
dɔnko sira kan fo ka olu ɲɛnabɔ ani krsquou bɛrɛbɛn ɲɔgɔn ma
Seko ni dɔnko kɛrɛnkɛrɛnnenw yiriwali ani ldquojamana ka kelenyardquo sinsinni olu bɛnni ɲɔgɔn ma
walasa ka jamanaw tilatilali bali o gɛlɛya bɛ jamanaw kan bi ldquoCaya ani politiki donɲɔgɔnna
ɲɛnabɔli bɛ tɛmɛ jagoya la damakɛɲɛni tilennenya ani foroba hɛrɛsɔrɔ jɔsenw bonyali fɛ
hadamadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ fasojamana kɔnɔrdquo A brsquoa ɲini fana bɛɛ fɛ ldquo i krsquoi gan ko kunna min
brsquoa to i tɛ mɔgɔ si tigɛnsɔnya a tigilamɔgɔ mana kɛ dakun o dakun na hadamadenya siratigɛ la
walima politikiko walima krsquoa tigɛnsɔnya krsquoa sababu kɛ siyako ye anrsquoa ka politikiko hakililaw
Politiki min kuntilenna ye kofalenfalenw yiriwali ye jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ bɛ se ka kɛ
jamanadenw ka seko ni dɔnko jiidili sababu ye sanni a ka u fara-fara
Caya ɲɛnabɔli sinsinnen bɛ a ɲɛma kumaɲɔgɔnya kan bɛɛ sen bɛ don min na politiki kɛbaga
cɛman ni musoman ni ɲɔgɔn cɛ ɲɔgɔnbonya kɔnɔ ani fasojamana min nrsquoan brsquoa la krsquoa jɔ o ka
nafa sankɔrɔtalen kama
Mɔgɔkelennafa ka tɛmɛ o kan krsquoi ɲɛsin jama ka nafa ɲinini nrsquoa lakanani ma olu ye jɔyɔrɔfa
fasodenya sigibaju ye anrsquoa kɛnɛkanjirali
82
Karamɔgɔ cɛmanw musomanw bɛ se ka fasolafasako ɲɛfɔ anrsquoa kunkankow ani ka
hakilijagabɔw kɛ kosɛbɛ u kan kalandenw fɛ U bɛ se ka dusu don kalandenw kɔnɔ u ka
ɲininiw kɛ ka sɛbɛnw ni pɔritifoliyow labɛn krsquou jira jama na misali la ka Afiriki
telebinyanfanjamanaw fɔɲɔgɔnkɔw sɛgɛsɛgɛ
83
KALANBOLO BOLOFARA BAARABOLODALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
Masalakun bolofara 1 Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenya sabatili ma
2 Ka fasodenya jɔsenw faamu
3 Ka kalanbaara dɔw labɛn ani krsquou waleya ka ɲɛsin fasodenya ma
4 ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta
Kuntaala lɛrɛ 16
Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Jaw
- Sɛbɛn wɛrɛw
Baara bolodalikatimu
84
Kalansenbolow
SeKoɲɛdon
layiriwataw
Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka fasodenya jɔsen
dɔn
Dɔnniyaw danbew anrsquoa
hakililawa ka ɲɛsin
fasodenya ma
Sɛbɛnɲini
(minnu sɛbɛnna
mansin na ani minnu
bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
kolabɛnɲɛɲininibaara
Jamana cogoya
sɛgɛsɛgɛli
ɲɔgɔlɔnbɔ
hakililafalenw hellip
Lɛrɛ 3
Ka jɔsenw faamu
minnu sirilen bɛ
fasodenya la
Fasodenya jɔsenw nrsquoa
walew
Lɛrɛ 3
2
Ka waleyaw dajira
fasodenya yiriwali
kama
- jɔyɔrɔfa jogo
- bɛɛ kelen-kelen krsquoi
cɛsiri ani krsquoI sendon
fasodenjɛkuluw la
- dɛmɛniwalew ka ɲɛsin
sigidalamɔgɔw ma
Adwhellip
Lɛrɛ 4
3
Ka fasodenya
masalakun don
kalanbaaraw la
- kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw nrsquou
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli -
kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- kalan ni degeli
kalansenbolo bolofara
labɛnni nrsquou waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
85
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilenna ka fasoden jɔyɔrɔfala taabolo ta
Kalansen tɔgɔ Degeli hukumu Fasodenya jɔsenw nrsquoa walew
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanw (Dɔnni) sira kan Jogow ( taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan
- ka fasodenya jɔsenw ɲini krsquou
dɔn
- Ka fasodenya walew ɲini krsquou
dɔn
- ka mɛri pereperelatigɛ ani
komini ka se sigida kɔnɔ
- ka fasoden cɛman musoman
jɔyɔrɔfala taabolow ta
- krsquoi sen don sigida komini ani
jamana baara la
- ka fasodenya baara nafa ɲɛfɔ
sigida la ani jamana kɔnɔ
- ka fasojɔ ni fasodenya baara
siri ɲɔgɔn na
Kuntaala lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ani kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw fotow ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛta wɛrɛw
- Sɛbɛnw ni gafew ani masalabolo suguya caman minnu bɛ fasodenya ni fasodenɲumanya
ɲɛfɔ
- Siti wɛbu ka ɲɛsin fasodenya ni fasodenɲumanya ma anrsquou kalanni
- Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
86
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW
Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
karamɔgɔ musoman kalanden musomanw
Labɛn kɔrɔdɔnni kura
sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛmanw ni kalanden
musomanw ka dɔnta ni kɛta
fɛsɛfɛsɛ ani u ka seko ni dɔnko
hakɛ ka ɲɛsin sendonni hakilila
ma fasodenya baaraw la
- Bɛ ɲininkaliw jaabi
- Bɛ kuma ani
hakililafalen kɛ
ɲininkaliw kan ka ɲɛsin
sendonni ma fasodenya
baaraw la
- jaabi ɲuman sugandli
- Kelennabaara
-Hakililaɲini
- Hakililafalen fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Bɛ cogoya dɔ dajira ka fasoden
cɛman musoman jira min brsquoa
mako bɔ komini baara la
Misali Teri fila tɛmɛtɔ merida la
u ye ɲamancɛcakɛda tiɲɛnenba
ani ɲaman tonnen lakɔlɔsi
Fɔlɔ yrsquoa kanto
- Ne bɛ n yɛrɛ ɲininka meri bɛ
wari min fara ɲɔgɔn kan don bɛɛ
o bɛ taa min
Filanan yrsquoa jaabi
- N teri ne wotera meri ɲɛmɔgɔw
ye a tɔ tɛ n ka sira ye
Karamɔgɔba bɛ karamɔgɔya
kalandenw bila krsquoa cogoya
ɲɛnabɔ ni hakililaw ni waleyaw
ye ka jaabi di teri fɔlɔ ka
haminankow la ani ka hakili di
filanan ma a krsquoa sen don komini
baara la
- Kulu ni kulu bɛ
hakililaw ani kunnafoniw
ɲini sɛbɛn ni gafe
dilenw kɔnɔ anrsquou yɛrɛw
ka kɛlen kɔrɔw la krsquoa
cogoya ɲɛnabɔ
- Sɛbɛnɲini
( minnu sɛbɛnna
mansin na ani minnu
bɛ bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
_ kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw kɔmaseginni
Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
kalanden musomanw fɛ u krsquou ka
baara kɛlenw jira kulu ni kulu
- Brsquou fɛlaw fɔ ka da u ka
ɲininiw jaabiw kan anrsquou
diɲɛlatigɛ taabolow kan
- Kɔmaseginni
dantigɛliwaati senfɛ ani
hakililafalen
- Gɛlɛya ɲɛnabɔli
87
Hakililaw
nafawsinsinni ni
kuma kolomaw
latɔmɔni
- Bɛ fɛɛrɛw dajira minnu bɛ
komini jɔyɔrɔw anrsquoa nafasɔrɔsiraw
dantigɛ ani fana a ka sew sigida
kɔnɔ
Brsquou bila ka jaabi sɔrɔlenw kuma
kolomaw latɔmɔ ani ka hakililaw
nafaw labɔ ko tɛ ɲɛ minnu kɔ
- Kulu dɔ ka hakililaɲɛfɔ
senfɛ ani hakililafalen
sinsinnen kalandenkulu
- brsquoa gɛlɛya ɲɛnabɔli
fɛɛrɛ labɛn
- bɛ hakilila sinsinnenw
ani kunnafoniw di teri
fila ma
- bɛ kuma kolomaw
labɛn ka bɛn nin
bolodalifɛɛrɛ ma
Fasodenya jɔsenw
komini jɔyɔrɔfa nrsquoa sew
sigida kɔnɔ
fasodenya walew ka
fara wote kɛli kan
sendonni jɔyɔrɔ
fasodenya baaraa
komini ani jamana kɔnɔ
- Hakililaɲɛfɔ
- Hakililafalen
sinsinnen
- Hakililaɲini
- Kulubaara
- Jɛkabaara
- Mɔgɔw kelen-kelen ni
ɲɔgɔn cɛ hakililafalenw
Kiimɛni
bakurubajateminɛ
Bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔta dɔ dajira
walasa ka kalansen kiimɛ
- Mɔgɔw kelen-kelen bɛ
donɲɔgɔnna baara
ɲɛnabɔ
- Bɛ segin ka kɔnɔfɛn
jɔnjɔnw fɔ ka ɲɛsin
fasodenya jɔsenw nrsquoa
walew ma cogo dɔ la
ani sendonni fasodenya
baara la komini ani
jamana kɔnɔ cogoya
wɛrɛ la
Kelennabaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Brsquoa dajira ka baara kɛta dɔw
boloda kalanyɔrɔ kɔnɔna na
minnu brsquoa to ni kalandenw brsquou
sendon kalanyɔrɔ koɲɛnabɔ la
Bɛ baara bolodalenw waleyali
kɔlɔsili ɲɛnabɔ
- Bɛ baara kɛta dɔw
sugandi
Bɛ kɛta dɔw boloda
minnu na tɔnw bɛ
kalanyɔrɔ ɲɛmɔgɔyaso
ka waleyaw kɔlɔsi
walima dugu mɛri taw
lakɔliw ka nafa kama
(lakɔliso ani
- Cidenw sugandiliwote
- ɲɔgɔnfaamuyakulu
sigili sen kan
ɲɛmɔgɔyaso ka jɛ kɔnɔ
_ ɲɔgɔlɔnbɔ
ɲɔgɔlɔnninw sɛbɛnni
nrsquou bɔli
88
lakɔlilamɔgɔw)
- Bɛ o baara kɛtaw
boloda lakɔlisan
kuntaala kɔnɔ
89
MASALAKUN BOLOFARA 2 nan FASODENɲUMANYA
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma
- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔn
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la
- Ka fasodenɲumanya jogow ta
Kɔnɔkow
1 Fasodenɲumanya
Kɔrɔw
Fasodenɲumanya ldquo jogo don min bɛ cɛsiri jira fasodenjama ani fangabulonw kunkankow
la ani sendonni a ɲɛma o baaraw la kɛrɛnkɛrɛnnenya la krsquoi ka wote hakɛw waleyardquo
ldquo Jamana ka nafaw kɛli fasoden fɛ a ka haminanko gɛlɛn ye ka tɛmɛ a yɛrɛ taw kanrdquo4
Mɔgɔbonya ldquo Sigi taabolo bonyali hadamadenjɛ la ladamunenya wageya rdquo14
A ka ca a la fasodenɲumanya ye yɛrɛdi ye jama ka nafa kama ldquoforobafɛnrdquo kama O la
fasodenɲumanya tɛ taa ldquo politiki faamuyaliko ɲuman hakilirdquo kɔ wa a bɛ hakɛw dɔnni kofɔ
ka da a ka fasodenya kan anrsquoa ka kɛtaw krsquoa ɲɛsin sigidalamɔgɔw ma Fasodenɲumanya ye
fasoden kɛcogo ye min brsquoa ka hakɛw ni kɛtaw bato
2 Danbe minnu bɛ fasodenɲumanya kɔnɔ
ldquo Fasokanurdquo
Forobafɛn minɛko ɲuman
4 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscivisme20 14
Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisciviliteacute
90
Sariyabatolaadiriya tilennenya
Jɔyɔrɔfa
Sendonni forobako la
Yafa
Jama ka nafa ni forobafɛn sabatili
ɲɔgɔndɛmɛ
Fasoden ka kɔlɔsili ka ɲɛsin forobabaara ma
3 Hakilila koloma minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya la
Fasodenɲumanya ani fasodenya bɛ waleyaliyɔrɔ min kofɔ o ye jamana ni fasojamana
ye nrsquoolu hakilila ɲɛfɔli ye wajibi ye
31- Jamana a tubabukan ye ldquoEtardquo ye (o fana bɔra latɛnkan ldquostatussitatusirdquo la min
kɔrɔ ye gɔfɛrɛnaman)
Jamakulu labɛnnen politiki sira kan a dagalen don dugukolo kan min dantigɛlen
don dancɛw fɛ A mɔgɔw ka surun ɲɔgɔn na jogo ni seko ni dɔnko sira kan U
maralen bɛ fanga fɛ sariya dantigɛlenw kɔnɔ (Sariyasunba hukumu kɔnɔ ldquoEtardquo
jamana ye sariyalajamakulu ye sariyaladugukolo don forobasariya kɔnɔ min
bɛ fasojamana jɔyɔrɔ fa sariya sira kan nrsquoa sago brsquoa yɛrɛ la kɔnɔna na ani diɲɛ
kɔnɔ ni se brsquoa kelen bolo ka gɛrɛntɛ sigi jamanaden bɛɛ kan fasoko la)
Mara cakɛdabaw forobafanga mumɛ minnu ni fasodenw tɛ kelen ye15
ldquoEtajamanardquo ye foroba sariyalajamakulu ye min bɛ jɛkulu fasojama walima fasojamana jɔyɔrɔ
fa sariya sira kan Fangaba brsquoale de bolo walima sagotigiyafanga dugukolo dantigɛlen dɔ kan
ani ka ɲɛsin jamana tɔw ma
Hadamadenya ani politiki sira kan ldquoEtajamanardquo ye jɛkasigi taabolo labɛnnen bɛɛ la ɲuman ye
hadamadenjɛkulu dɔ fɛ A brsquoa ka fanga boli gɔfɛrɛnaman ka sira fɛ Dundugumaya damadɔw
bɛ ldquoEtardquojamana bolo minnu sirilen brsquoa ka sagotigiyafanga la i nrsquoa kɛlɛbolo ani gɛrɛntɛsigi
yamaruyalen adw
Nrsquoi ko i brsquoa kɔrɔ bɛɛ lajɛlen tardquoEtajamanardquo ye fangabulonw ni cakɛda bɛɛ lajɛlen ye minnu brsquoa
to ni fanga bɛ boli ani ka jamana mara
15
Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisEtat3131831250
91
ldquoEtajamanardquo ka kɛta ye ka tɛmɛ forobacakɛdaw fɛ ka jamanadenw lakana ani krsquou mako bɛɛ
ɲɛnabɔ (kalanko la kɛnɛyako jiko ni kuranko ani sigida nrsquoa lamini sanimanko la adw) ni
fanga kafoli sira ye cakɛdaw bɔbɔɲɔgɔnna sira walima desantaralizasɔn sira
Jamana kunkankow ɲɛnabɔli jɛlenya la ani jamana musakako ɲɛfɔli ye diyagoya ye jamana
kan
Sagotigiyafangajamana bɛ labɛnw sabati dɔnniya jɛlenw kan krsquoa ka sariyasunba ni sariya tɔw
sigi sen kan
Jamana fasojamanalama o ye hakilila ye min kɔnɔ jamana ni fasojamana bɛ bɛn ɲɔgɔn ma
a lakodɔnnen don ni tabiya suguya kelen ye min brsquoa ka yamaruyalenya sɛmɛntiya
Bɛɛwasajamana brsquoa fanga digi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamana nafolow tilaliko ɲuman kan sɔrɔ
ɲɛnabɔko ɲuman ani dɛmɛ ka ɲɛsin jigintanw ma ani forobamakoɲɛfɛnw bilali jama ka bolo
kan
Jamana caman bɛ se ka jɛ ka kɛ tɔnba kelen ye min bɛ jamanaw sanfɛ nrsquoa bɛ lataama i ko
jamana kelen SEDEYAWO brsquoo cogoya la O sigilen don ni tɔndenjamanaw ye ani
bɛnkansɛbɛn min bɛ sariyasunba jɔyɔrɔ fa ani fangabondaw minnu yrsquoa fanga sigibolow ye
32- Fasojamana a tubabukan ye Nasiyɔn ye (o fana bɔra latɛnkan Natiyo -
onisiNatio -onis la)
Hadamadenkulu min sigilen don dugukolo kelen kan minnu jɛlen don buruju la tariki
seko ni dɔnko laadakow kan kelen na tuma dɔ ani minnu ye
politikimara jamakulu kelen ye
Kunnabisigiyɔrɔ don jamajɛ don ani tilabali min danfaralen don ka bɔ a kɔnɔmɔgɔw
kelen-kelen na ni sagotigiyafanga brsquoa bolo7
O la ldquonasɔnfasojamanardquo ye jamakulu ye min hakili yrsquoa minɛ krsquou lakodɔnnen don ni tariki
kelen ye seko ni dɔnko kanko walima diinɛko
Politikijɛkuluya sira kan fasojamana ye jamakulu ye min dɔnnen don nrsquoa halaladugukolo ye a
labɛnnen krsquoa kɛ jamana ye Sariyalajamakulu sigilen don mɔgɔw fɛ sariyasunba kelen bɛ
minnu ɲɛnabɔ
Fasojamanako hakilila bɛ danbew taabolo fana kofɔ min bɛ bakurubafɔ tuma dɔ kalikan na ni
krsquoa sinsin hadamadenyasigi bɛnkan bisigilen kan fasojamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ
Hadamadenyako dɔnniya karamɔgɔba dɔw ka jate la sarati jɔnjɔn kelen min bɛ fasojamanako
la o bɛ ta fɛla jate kan fo jamakulu mɔgɔw ka sɔn a ma krsquou bɛɛ ye fasoba kelen denw ye
Fasojamana bɛɛ labɛnnen tɛ ka kɛ Etajamana ye
7 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisnation
92
Kanfɔjamakulu dɔw walima kanfɔjamakulu bolofara dɔw walima siya dɔw sɔnnen brsquoa ma krsquou
bɛɛ ye fasojamana kelen mɔgɔw ye nka ka da tariki cogoya kan u tila-tilalen don bi jamanaw
ni ɲɔgɔn cɛ (Misali la Maninkaw Yorubaw Fulaw)
33- Fasojama a tubabukan ye PeuplePepulu ye (o fana bɔra latɛnkan PopulusiPopulus
la)
ldquo Mɔgɔ jɛlen minnu bɛ hadamadenyasigi la dugukolo kelen kan nrsquou jɛlen don seko ni dɔnko
siraw la politikifangabulonw Faransi fasojama (Fasojama ye jamana sigibolo saba
dɔ la kelen ye ka fara dugukolo ani politikitɔn kan)rdquo8
KALANBOLO BOLOFARA BOLODALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenɲumanya ani fasodenya
Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma
- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔnni sinsin
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la
- Ka fasodenɲumanya jogow ta
Kuntaala lɛrɛ 14
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka Misaligafe
- Filimuw jaww ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw
- Sɛbɛn suguya caman minnu bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan
8 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispeuple
93
- Siti wɛbu krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma anrsquoa kalan
Baara bolodakatimu
Kalansenbolo
Sekoɲɛdɔn
layiriwataw
Kɔnɔko
Farankanw
Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka fasodenɲumanya
bajuw dɔn
Etajamanako
Nasɔnfasojamanako
hakɛko ni kɛtako ani
fasodenɲumanya
hakililaw hakɛw ni kɛtaw
suguya sangaɲɔgɔnma
Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na
ani minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
Kolabɛnɲɛɲinibaara
Jamana cogoya
sɛgɛsɛgɛli
Lɛrɛ 4
2
Ka hakilijakabɔ
taabolo dɔw dajira
walasa sendonni ka
caya fasojɔbaaraw la
Faso jɔli gɛlɛyaw
- Jamana kɔnɔ
ɲɔgɔndɛmɛ
- Siyaw ni diinɛw cɛ
kumaɲɔgɔnya
- Seko ni dɔnko caya
sabatili
- Seko ni dɔnkow ka
badenya layiriwali
Lɛrɛ 4
3
Ka
laquo fasodenɲumanya raquo
masalakun don
kalanbaaraw la
- Kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- Kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
labɛnni nrsquou waleyali
- Kalansenbolo bolofaraw
kalansen misɛnnin
sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
94
Masalakun bolofara 2 Fasodenɲumanya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilenna
Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoa kɛtaw dɔn
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Faso jɔli gɛlɛyaw Siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDONW
Kalanw (dɔnniw) sira kan Jogow (taabolow) sira kan
Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan
- Ka siya kulubaw dantigɛ
- Ka diinɛbaw lakodɔn
- Ka siyaw ni diinɛw caya
jɔyɔrɔ dantigɛ faso jɔli la
- Ka siyaw ni diinɛw caya
bonya
- Ka jamana kɔnɔ
donɲɔgɔnna baara kɛ
- Ka siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani
diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ
kumaɲɔgɔnya sinsin
- Ka siraw don siya ni ɲɔgɔn
cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ
- Ka siyaw ni diinɛw caya
jɔyɔrɔ ɲɛfɔ
- Ka sira don jamana jɔli ni
siyaw caya ni diinɛw caya cɛ
- Ka lafasalikumaw fɔ diinɛw
ni ɲɔgɔn cɛ ani siyaw ni
ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya
sabatili kama
Kuntaala lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ani kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw jaw ani dɛmɛnan wɛrɛw lamɛntaw ni filɛtaw
- Sɛbɛn minnu bɛ boli diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow kan ani faso jɔli
Siti wɛbu ka ɲɛsin diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow ma ani faso jɔli
95
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
Musoman musomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnni kɔrɔw
sɛgɛsɛgɛli
- Bɛ kaladen cɛmanw
kaladen musomanw ka dɔnta
ani seko ni dɔnko hakɛ
fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin siyaw ni
diinɛw caya hakililaw ma
- Bɛ ɲininkaliw jaabi
Bɛ kuma ani ka hakililafalenw
kɛ gɛlɛyaw kan ka ɲɛsin
siyaw ni diinɛw caya ma
- jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
- Hakililaɲini
- Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- Bɛ cogoya dɔ dajira min bɛ
du fila cogoya jira minnu tɛ
siya kelen ye u tɛ diinɛ kelen
na u kɔdonnen don ɲɔgɔn
na diinɛ seliko dɔ la
Misali Noyɛliseli don cɛnin
dɔ Mohamɛdi Kane ni silamɛ
don maninka don ye welela
tilelafanadun a terikɛ fɛ Alɛn
Seri o ye kereciyɛn ye wa
bete don Nka Mohamɛdi
Kane fa ma sɔn krsquoa denkɛ
yamaruya ka taa wele jaabi
Seri fa ye delili kɛ nka
Mohamɛdi fa tora a kumakan
kan
Karamɔgɔ bɛ karamɔgɔya
kalandenw bila ka nin ko in
ɲɛɲini u ka lafasalikumaw
ɲini jamana jɔli gɛlɛyaw kɔnɔ
walasa ka Mohamɛdi fa lasɔn
a ka diɲɛ ni siyaw ni diinɛw
caya ye
- Mɔgɔ 4 walima 5 kuluw
kɔnɔ kalanden cɛmanw
(musomanw) bɛ
lafasalikumaw ɲini ka ɲɛsin
siyaw ni diinɛw caya ma
sɛbɛnw ni gafew kɔnɔ minnu
brsquou ka bila la
- Sɛbɛnɲini
(minnu sɛbɛnna
mansin na ani
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw kalan
kuluw ka baara
kɔmaseginni
- Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
kalanden musomanw fɛ u krsquou
ka baara kɛlenw jira kulu ni
kulu
- Brsquou sinsin u ka ɲininiw
jaabiw anrsquou ka diɲɛlatigɛ kan
ka hakilila dɔw dajira
- Kɔmaseginni ni
hakililafalen
dantigɛliwaati
kɔnɔ
- Gɛlɛya ɲɛnabɔli
96
Hakililaw nafaw sinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
- Bɛ labɛn dɔ dajira min bɛ
siyaw ni diinɛw dantigɛ u
cɛsiraw nrsquou jɔyɔrɔ jamana jɔli
la
- Brsquou bila ka dɔnta sɔrɔlenw
kuma kolomaw latɔmɔ ani ka
hakilila nafamaw fara o kan
minnu ka kan
Kulu dɔ ka kumaɲɛfɔ senfɛ
ani hakililafalen sinsinnen
kalandenkulu
- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔli fɛɛrɛ
labɛn
- bɛ kuma sinsinnenw fɔ ka
ɲɛsin Mohamɛdi lafasali ma
- bɛ kuma kolomaw latɔmɔni
ɲɛnabɔ ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in
ye
diinɛbaw ni siyabaw
ɲɔgɔnsɔrɔyɔrɔw siyaba
kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ ani
diinɛba kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ
Siyaw ni diinɛw caya jɔyɔrɔ
jamana jɔli la
- Hakililajira
- Hakililafalen
sinsinnen
- Hakililaɲini
- Kulubaara
- Jɛkabaara
- Mɔgɔw kelen-
kelen ni ɲɔgɔn cɛ
kumafalenw
Kiimɛni
bakurubajateminɛ
- Bɛ ko ɲɛnabɔta dajira
walasa ka kalansen kiimɛ
- Bɛ ko ɲɛnabɔta ɲɛnabɔ u
kelenkelenna
Sira min bɛ siyaw caya ni
diinɛw caya ni jamana jɔli cɛ
o kɔnɔko jɔnjɔnw ka segin
olu kan krsquou bakurubafɔ
Kelennabaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- Brsquoa ɲini ka baara dɔw
boloda minnu bɛ donɲɔgɔnna
sabati kalanyɔrɔ la siyako ni
diinɛko la
- Bɛ baara bolodalenw kɔlɔsili
waleyali ɲɛnabɔ
- Bɛ baara kɛtaw sigi sen
kan ni krsquou waleyalicogo
fɛɛrɛw boloda lakɔlisan
kuntala kɔnɔ
- Diinɛw
faraɲɔgɔnkantɔnw
sigili sen kan
- ɲɔgɔlɔnbɔ
ɲɔgɔlɔnninw
sɛbɛnni nrsquou
waleyali
97
DEMOKARASI ANI
KALANBOLO 4 MARA KƐCOGO ɲUMAN
laquo Demokarasi faamuyalen ka ɲɛ o tɛ fanga ye min bɛ manamana damakɛɲɛni sigi
nkalon kan mɔgɔw cɛ sugandili lafɛrɛlen taabolo don min tɛ dan wɛrɛ sigi mɔgɔ ka
taaɲɛ hadamadenya kɔnɔ nrsquoa yɛrɛ ka baara nrsquoa ka cɛsiri tɛ raquo 1
1Tubabukan fɔlenw Eduwari HeriyoEdouard Herriot [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwcitations-francaisfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html
98
DEMOKARASI ANI
MARA KƐCOGO ɲUMAN
1-Demokarasi
2 ndashMara kɛcogo ɲuman
ɲƐBILA
Yiriwaliko gɛlɛya caman minnu kɔlɔsira Afiriki tilebinyanfan jamanaw na i nrsquoa fɔ
yuruguyurugu jamana basigibaliya politikiko sira kan adw o bɛ demokarasiko ni mara
kɛcogo dɛsɛ jira Demokarasi ye laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ
baara kɛ fasojama ye raquo nkrsquoa ka kan mɔgɔ krsquoi yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ laquo fasojama raquo labɛnnen
don ka nin baara in kɛ nrsquoo tɛ mɔgɔ minnu bɛ ka fanga boli bi laquo fasojama tɔgɔ raquo la olu jogow
nrsquou ka ladamuya bɛ kɛ mun ye jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi kɔnɔ o min ye
Sedeyawojamanaw ka politiki taabolow ye
O kɔfɛ a ka kan mɔgɔ krsquoa ɲini krsquoa dɔn ni se bɛ fasoden fanba ye dɔnniw ladamuw sennakow
ani jogow sira kan minnu brsquoa to u krsquou sendon ka ɲɛ forobabaaraw la walasa krsquou ka hakɛw
lafasa krsquou ka kɛtaw kɛ ani ka demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabati Demokarasi ni mara
kɛcogo ɲuman kalanbolo labɛnna o laɲini in sabatili kama
Kalanbolo se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili
kama
Masalakun bolofaraw
1- Demokarasi
2- Mara kɛcogo ɲuman
99
MASALAKUN BOLOFARA 1 DEMOKARASI
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi sabatili kama
Kalan degeli kuntilennaw
1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu
2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu
wɛrɛw ka danbew bɛ jate min na
3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲ demokarasi
sigili nrsquoa yiriwali ma
4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma
Kɔnɔkow
Hakilila kɔrɔw
Demokarasi daɲɛ bɔra gɛrɛkikan demosdemɔsi la nrsquoo ye fasojama ye ani kratos karatɔsi
nrsquoo ye fanga ye mara yamaruyalenya A kɔrɔ ye i nrsquoa fɔ Abarahamu Lɛnkɔlini ka kɔrɔfɔ
dawulama brsquoa jira cogo min laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fɛ fasojama fɛ min bɛ
baara kɛ fasojama ye raquo 2
Demokarasi bɛ ɲɛfɔ fana i ko
ldquo gɔfɛrɛnaman min bɛ sigi ni fasojama ka diɲɛ yerdquo
laquo gɔfɛrɛnaman taabolo min ka fanga sannada bɛ fasojama bolo raquo
laquo Gɔfɛrɛnaman dɔ min kɔnɔna na fanga kɔlɔsili bɛ kɛ fasoden bɛɛ fɛ sira tilennen fɛ walima
ka tɛmɛ fasodenw ka lasigiden fɛ minnu sugandira wote senfɛ raquo
laquo Demokarasi ye taabolo ye min kɔnɔ mɔgɔw bɛ se ka u ka ɲɛmɔgɔw falen nɔgɔya la ani
min kɔnɔ sariya bɛ gɔfɛrɛnaman bolo ka fanga boli bawo fasojama yrsquoo yamaruya di a ma raquo
Krsquoa faamuya nin yɔrɔ la ko fasojama ye jamana dɔ jamanaden mumɛ ye u bɛ se ka kɛ
fangabolibagaw ye cogo min fanga bɛ se ka boli u kan ten fana3
2 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi 3 ASE(ACE) Demokarasi ɲɛfɔli (ɛntɛrɛnɛti kan) ( ɲɛ filɛlen 15062012 )
httpaceprojectorgmainfranccedilaisvevec05b01htm
100
Demokarasi bolili fasojama fɛ fasojamademokarasi fasojoma nɔnabilademokarasi A jujɔn
na gɛrɛsijamana kɔrɔlen na demokarasi tun ye fasojamademokarasi ye o kɔrɔ ye ko
fasoden bɛɛ (krsquoa bɔ musow denmisɛnw ani jɔnw na ) tun bɛ lajɛrɛ fɛrɛkɛnɛ laquo Agora raquo kan
walasa ka kolatigɛliw kɛ fasoden mumɛ sendonni demokarasi don fasodenw sen bɛ don
kolatigɛli baaraw la u labɛnni fo ka se u waleyali ma
Bi politiki taabolo fanba la demokarasi caman ye fasojama nɔnabilademokarasi ye o kɔrɔ
ye ko fasojama yɛrɛ tɛ fanga boli nkrsquoa bɛ dan a nɔnabilaw sigili ma minnu bɛ fanga boli a
tɔgɔ la
Demokarasi danbew a jɔsenw anrsquoa sigibajuw
Demokarasi politiki taabolo cogoya dɔnnen don ni danbe jɔsen fanga sigibolo waleya ani
seko ni dɔnko dɔw ye adw minnu yrsquoa bajuw ye O cogoya fanba jɛlen don yɛrɛtigiya
damakɛɲɛni kalafili lafɛrɛlenw tilennenw ani jɛlenw fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na adw O
nrsquoa ta bɛɛ demokarasi sabatiliko madalen dɔw bɛ yen minnu ka kan ka labato nkrsquou ma
sɛbɛn krsquou kɛ sariyaw ye ka baara kɛ nrsquou ye (nrsquoi binna wote la ka diɲɛ nrsquoo ye kojugukɛ kɔnni
adw)
Demokarasi danbew
Demokarasi cogoya dɔnnen don nrsquoa danbe jɔnjɔn fila ye yɛrɛtigiya ani damakɛɲɛni O
danbe kofɔlen ninnu bɛ hakɛw dantigɛlisɛbɛnw bɛɛ kɔnɔ san 1789 walima san 1948 ta
Danbe wɛrɛw nana fara u kan i ko ɲɔgɔnmakoto ɲɔgɔnbonya bolodiɲɔgɔnma caya ni
kotoɲɔgɔntala diɲɛni danfara ma ɲɔgɔndɛmɛ bɛn adw
Demokarasi jɔsenw
kalafili ani jamanaden yamaruyalen bɛɛ sendonniwote o ye wote ye min bɛ se
damakɛɲɛnen di mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ma ka yɛlɛma don kolatigɛlibaw taabolo la
nrsquou ka wote setigiya ye
Jama ka sagotigiyafanga fanga bɛ fasojama bolo wa jɔyɔrɔtigiya bɛ di gɔfɛrɛnaman
ma fasojama fɛ
Jamakulu fanba ka sariya ani jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw fanga bɛ boli
jamakulu fanba fɛ nka jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw ka kan ka lakana
Sariyasunbabato gɔfɛrɛnaman ka fangaw anrsquoa ka fanga danyɔrɔw bɛ dantigɛ
sariyasunba kɔnɔ min bɛ fasoden bɛɛ ka hakɛw lakana Sariyaw ka sariyasunbabato
kɔlɔsili ye wajibi ye sariyasunba labɛnw sinsinni kama
Fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na (sariyatafanga sariyalataamafanga ani kiiritigɛfanga)
min bɛ sariyaw ta (sariyatafanga walima depitebulon) ale tɛ se ka sariyaw waleya
101
min bɛ sariyaw waleya o ye (sariyalataamafanga walima gɔfɛrɛnaman) ye bolo
sabanan bɛ yen min ka kan ka sariyaw lataamaniko ɲuman kɔlɔsi (kiiritigɛfanga)
Sariyako ni tilennenya gɔfɛrɛnaman ka kolatigɛliw ka kan ka kɛ sariya ani
tilennenya kɔnɔ
Kiiritigɛko taabolo min brsquoa yɛrɛ sago la kiiriko taabolo ka kan ka sigi tilennenya kan
krsquoa fara ka bɔ gɔfɛrɛnaman ka fangabulon tɔw la
Hakililafalenfalen lafɛrɛlenw kumalabila hakɛ sɔrɔli hakililalabila kunnafonidilabila
tɔnkolabila
Kɛlɛbolow bilali siwilifanga ka mara kɔnɔ ka da a kan sɔrɔdasi jalabatigiw tɛ mɔgɔ
sugandilenw ye wote senfɛ o la siwilimara ka kan ka boli u kan
Politikitɔn caya ani wote labilalenw ni tilennenw kalafiliw tɔncamanko don u
labilalen don u lafɛrɛlen don u bɛ kɛ u kɛwaatiw la u bɛ kɛ jɛlenya la
Forobafɛn min ka ɲi jamakulu bɛɛ ma o yiriwali
Sendonniko fasodenw brsquou sen don u yɛrɛma fasodenya baaraw la
Sariyabatojamana sariya bɛ boli forobafangaw o bɛ na ni dan sigili ye u ka fanga
la O la kolatigɛli bɛɛ ka kan ka kɛ ka bɛn sariyasunba ma jamana ka kandiw diɲɛ
kɔnɔ ani sariyaw
Fanga bɔbɔɲɔgɔnkɔrɔ laɲini ye demokarasi kɔnɔ forobakow ɲɛnabɔli ka bɔ-bɔ
ɲɔgɔn kɔrɔ politikitɔnw fɛ minnu tɛ kelen ye
Fasoden ka kɔlɔsili fanga ka kan ka di fasoden ma a yɛrɛ walima a ka nɔnabilaw
ka ldquojamana ka jɔyɔrɔfa (hellip) nrsquoa waleyali kɛcogordquo kɔlɔsi ani ka fanga di jamakulu bɛɛ
lajɛlen ma u ka ldquoɲɛfɔli ɲini forobacakɛdaw baarakɛla mɔgɔ kelen-kelen fɛ u baara
kanrdquo o la fasoden ni jamakulu bɛ se krsquou jɔyɔrɔw fa forobafɛnw kɔlɔsili la ani wuli
joona u ladilanni fɛ
Adw
Demokarasi labɛnw a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw
Demokarasi bɛ se ka dɔn fana a labɛncogow a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw fɛ minnu
ka ca
- Fankelenfɛjamanaw kɔnɔ misali la ninnu bɛ se ka kofɔ Afiriki kiiritigɛbulon
hadamaden ka hakɛw kan Sedeyawo kiiritigɛbulon demokarasi ani mara kɛcogo
farankanbɛnkan
- Jamana kɔnɔ sariyatafanga nrsquoo ye depitebulon ye o ye jɔyɔrɔfalaw ka
bɛnkandemokarasi fangabulonw la nafamaba dɔ ye Forobafangabulon wɛrɛw
fana bɛ yen i nrsquoa fɔ Jamana Fokabɛnna Hadamaden ka hakɛw Hakililaɲinijɛkulu
102
Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu jamana kɔnɔ adw ninnu bɛ se ka yɛlɛma
ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen taabolo ye
- Sariyasunba bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa ni ka dan sigi dɔw sigi
fangatigilamɔgɔw ka sew la
- Kiiritigɛfanga ka kan ka se krsquoa ka baara kɛ a sago la o de ye demokarasi kɛnɛman
taamasiyɛn ye
- Sigida la misali la sigidaw tɔgɔlabulonw cikɛduguw kɔnsayiw kafow kɔnsayiw
meriw kɔnsayiw sigida mɔgɔ sugandilenw bɛ baara kɛ yɔrɔ minnu na
- Jɛrɛjɛkulu Fangalatilennifanga brsquoa bolo nka a bɛ se fana ka kɛ fɔkabɛnna ye ni
fɔɲɔgɔnkɔ donna politikimɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ
- Kunnafonidilanw ka kan ka labila u jɔyɔrɔbaw dɔ la kelen ye ka kunnafoni di
jamanadenw ni jamanaɲɛmɔgɔw ma foroba politikiko gɛlɛyaw kan
- Jama hakililaɲiniwote (ereferandɔmu) ye tɛmɛsira ye min senfɛ wotekɛlaw bɛ se
ka wote politikiko dɔ kelen pewu kan sariyasunbako dɔ walima sariyatako
kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ
- Sendonni baarakɛnafoloko la a kunw ye jɛkakoɲɛnabɔ ni jɛkakolatigɛ ye
Demokarasi gɛlɛyaw an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Demokarasi yiriwali nrsquoa sinsinni Sedeyawojamanaw kɔnɔ bɛ balan gɛlɛyaba dɔw la o dɔw ye
- Kalanbaliya mɔgɔw kalannen hakɛ dɔgɔya Sedeyawojamana caman kɔnɔ o bɛ
fasodenw bali krsquou ka hakɛw dɔn ani krsquou ɲinini ani fana krsquou sendon forobabaaraw
la O kosɔn a tɛ ɲɛ fewu fo jamanaw ka dɔ fara kalanko musakanafolow kan
demokarasi jsabatili kama an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ kɔ
- Kabilafasa ni siyalafasa a ka ɲi hakili ka to sigida sekow ni dɔnkow bonyali la
ka seko ni dɔnko donɲɔgɔnna layiriwa ani ɲɔgɔnfaamuya ɲinini mɔgɔ tɔw fɛ
ladamuni senfɛ bɛn sabatili ani fɔɲɔngɔkɔw ɲɛnabɔli la
- sigiyɔrɔ danbew jateli fanga dɔgɔya dankari kɛlen don o danbew la krsquoa sababu
diɲɛsokelenyali taabolo ye A ka kan sisan u ka lakana i ko forobafɛnw seko ni
dɔnko siratigɛ la
- sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta) fanga tali sɔrɔdasiw fɛ o kɔdonnen don
sariyasunba labɛnw ma demokarasi kɔnɔ A ka kan ka ɲangi sira bɛɛ kan ani krsquoa
kɛlɛ bawo fasojama kelen pewu de ka kan ka yɛlɛma don fanga taabolo la
demokarasi kɔnɔ
103
- fanga karabali ni sariyasunba ye nrsquoo ye sariyasunba kɔnɔko dɔw yɛlɛmani ye fan
kelen mɔgɔw fɛ u ka nafa kama
- faantanya ye gɛlɛya ye demokarasi badaa badaa sigili nrsquoa sinsinni na bawo a bɛ
kalan sɔrɔli bali sendonni forobabaara la a brsquoo bali ani ka yuruguyurugu jiidi
- a ka ca a la hadamadenyako ni politikiko girigara minnu sirilen don wotew la bɛ
dankari jamanaw ka basigi la ni ka kɛ kɔnɔgan sun ye Sedeyawo fasojamaw bolo
- forobafangabulonw fanga dɔgɔya dannaya tiɲɛni krsquoa ɲɛsin forobafangabulonw
ma ka da yuruguyurugu kan o ye garan jugu ye demokarasiko la Dannaya ka
kan ka lasegin fangabulonw ma krsquoa sababu kɛ politiki sira jɛyali ye ani jatew dali
kɛnɛ kan
- Setigiyajira hadamadenw ka hakɛw batobaliya sariyasunba kɔnɔko bayɛlɛmani (
ldquo sorobaɲagamirdquo) fangajira damatɛmɛ hellip
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara 1 Demokarasi
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu
2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu
wɛrɛw ka danbew bɛ jate minnu na
3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲi demokarasi
sigili yiriwali ma
4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma
Kuntaala lɛrɛ 18
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
104
- Filimuw Jaw ani nataliyew
- Sɛbɛn suguya caman
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
Bolofara
Sew
layiriwataw
Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka danbew ni
dɔnniyaw
hakililaw ɲɛfɔ
Demokarasi danbew a
jɔsenw nrsquoa sigibajuw
- Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan )
- Kulubaara
- hakililaɲini
- sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafaleni
-
Kolabɛnɲɛɲinibaara
- ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- Sifilɛlikalan
lɛrɛ 3
2
Ka demokarasi
minɛnw a
fɛɛrɛw a
saratiw nrsquoa
latamacogo
sariyaw
faamuya
kosɛbɛ
Demokarasi
baarakɛfɛɛrɛw a
fangabulonw anrsquoa
baarakɛminɛnw
lɛrɛ 3
3
Ka gɛlɛyaw ni
degunw
lakodɔn
Demokarasi gɛlɛyaw
jamanaw kelen-kelenna
kɔnɔ anrsquoan ka
fankelenfɛjamanaw
kɔnɔ
lɛrɛ 2
4
Ka waleyaw
dajira
demokarasi
sabatili kama
- Kunnafonidilanw
jɔyɔrɔ demokarasi
sabatili jɔnjɔn kosɔn
- Sariyaw bonyali
- hakililafalen ka dan
sigi politikitɔnw hakɛ la
- Wotew taabolo basigili
anrsquou kɛli jɛlenya la
- Adw
lɛrɛ 4
5
Ka demokarasi
masalakun
don
kalanbaaraw
la
- Kalan dakun
danfaralenw
kalankɛminɛnw ani
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- Kalan dakunw
dɔnnikɛminɛw ni
kalanbaaraminɛnw
lɛrɛ 6
105
sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- Kalan degeli
kalansenbolow labɛnni
nrsquou waleyali
- Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Wote taabolo
Kalan degeli kuntilenna
Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi sabatili ma
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
106
Dɔnniyaw sira kan Jogow sira kan Sennakow sira kan
- Ka wote taabolo dakunw
lakodɔn
- Ka demokarasi waleyali
sariyaw batobaliya kɔlɔlɔw
sɛgɛsɛgɛ
- Ka sɔn wote jaabiw ma
- Ka wote sariya bato
- Ka jɛlenya ni tilennenya
sariyaw bato
- Ka faamuyalihakili layiriwa
Ka wote taabolo dɔ sɛgɛsɛgɛ
Kuntaala lɛrɛ 4
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
Wote sariya lataamanisariya lakɔli ka kunnafonidisɛbɛn cakɛda kunnafonidisɛbɛn
kɛrɛnkɛrɛnnen ani cakɛda yamaruyalisɛbɛn fotow ani wote baaraw jaw wotekɛminɛnw
(wotekɛsuw wotelisɛbɛn woteli ɲɛfɔsɛbɛn labɛnnen gundo sonin sɛbɛnnikɛlan tanpɔn min
brsquoa jira ko ldquoi woterardquo dabaji nɔtununbali lɛtiriforokow wotekɛgafew farasu walanba adw )
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
karamɔgɔ musoman kalanden musomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Karamɔgɔ cɛman walima
karamɔgɔ musoman
- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka
kalanden cɛman ani kalanden
musoman ka dɔnta ani seko ni
dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ krsquoa ɲɛsin
hakilila kalantaw ma
Kalanden cɛmanw kalanden
musomanw
- bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman sugandili
- kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
- bɛ sɛbɛngafe fan dɔ jira min bɛ
tali kɛ wote kɔfɛgɛlɛya ferekelen
dɔ la
- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw
sɛbɛngafe kɔnɔkow kan
- bɛ filɛli kɛ krsquoa lasa
brsquou fɛla fɔ cogoya jiralen kan
- Kelennabaara
107
Kulukɔnɔbaaraw
Kalan kuluw ka
Baaraw kɔmaseginni
- bɛ kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw tila krsquou kɛ
kulu fitiniw ye
- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw fɛ u ka wote
taabolo dɔ ɲɛfɔ
- brsquou bila ka wote kɔfɛwaleyaw
sɛgɛsɛgɛ ( girigaraw u kunw anrsquou
kɔlɔlɔw )
- brsquou bila krsquoo tiɲɛniw ɲɛnabɔcogo
dɔw dajira
- bɛ baara kɛlenw ɲɛfɔli ɲɛnabɔ
- bɛ wote taabolo ɲɛfɔ ( kulu
fitiniw fɛ )
sanni wotew ka kɛ
( labɛnw )
wotew senfɛ (wote)
wotew kɔfɛ
- bɛ wotew kɔfɛgirigaraw kunw
nrsquou kɔlɔlɔw sɛgɛsɛgɛ
- brsquou hakililafalenw kɛ
- bɛ hakilila dɔw fɔ u ɲɛnabɔli
taabolo dɔw kan
- bɛ ɲɛnabɔli dɔw boloda
Kulubaara o kɔfɛ
dantigɛliwaati
- Danbew lajɛyali fɛɛrɛ
- ɲɔgɔlɔnbɔ
Hakililaw nafaw
Sinsinni ni kuma
Kolomaw latɔmɔni
- bɛ segin krsquoa pereperelatigɛ ani
krsquoa dafa
- hakilila kolomaw ɲɛfɔliw
- wote taabolo dakun saba
- bɛ kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw dɛmɛ ka
wote kɔfɛgirigaraww kunw nrsquou
kɔlɔlɔw lakodɔn
- brsquou dɛmɛ ɲɛnabɔliko ɲumanw
laseli sira kan wote tilennenw ni
basigilenw kɛli kama
- brsquou bila krsquoa kuma kolomaw
latɔmɔ krsquou sigi katimu kɔnɔ
- brsquou bila krsquoa sɛbɛn
- bɛ nin hakililaw ɲɛfɔ
hakilila kolomaw
wote taabolo dakun saba
- bɛ wote kɔfɛgirigaraw kunw ni
kɔlɔlɔw lakodɔn
- brsquoolu sɛgɛsɛgɛ
bɛ hakililafalenw kɛ
- bɛ wote taabolo dakun bajuw w
to u hakili la
- brsquou ka sɛbɛnniw lakali
Jɛkabaara
Gɛlɛya ɲɛnabɔcogo fɛɛrɛ
Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni bakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ
u ka kalata tεmεsira dakunw
ɲɛfɔ
u ka gɛlɛyaw dantigɛ minnu bε
se ka siri u kelen-kelen na
u ka u ɲεnabɔli fεεrεw dajira
- bɛ cikan waleya ( ka kɛɲɛ ni
hakililafalenw ni kunnafoniw ye
minnu bɛ kalansenbolo tɛmɛnen
na)
Kelennabaara
Latɛmɛni dɔnniya
sɔrɔlen waleyali
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fε u ka ganselikan
suguyaw caman labɛn minnu ka
ɲi ka ɲɛsin
-kalata kanpaɲiw mahellip
- kalataw mahellip
-kalata kɔfɛ kojugukɛbaliyaw ma
-bɛ ganselikanw labεn ka ɲɛsin
kalataw kɛli ma bɛn tilennenya
ani jɛlenya kɔnɔ
Kelennabaara
108
Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ mara kɛcogo ɲuman kan
109
2-ka mara kɛcogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛ danbew la ani
jamakulu wɛrɛw taw la
3-ka kalanbaaraw labεn ani lakɔli koɲɛ dɔw walasa ka mara kɛcogo ɲuman sinsin
4-ka taabolow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma
kɔnɔkow
Gɛlɛyaw sɛgɛsɛgɛli minnu sirilen don yuruguyurugu olu la brsquoa jira ko gɛlɛyabaw bε
sariyabatojamanako waleyali la sedeyawojamanaw kɔnɔO gɛlɛya ninnu bε sɔrɔ mara kɛcogo
ɲuman siratigɛ fɛgɛnyali fɛ mara kɛcogo ɲuman hakilila bɔra angilosakisɔni jamana na (Angilɛ
minnu bɔra Alimanw na) sɔrɔ dakunba ni mara dɔnniya bolomadahakilila kɔnɔ A jɛsɛnna san
1990 kɔnɔnaw na diɲɛ waribonba fɛ krsquoa jira krsquoa fɔ fɛɛrɛ don yiriwali tɛ taa min kɔ
Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ
A tɛ krsquoa fɔ nin ye mara kɛcogo ɲuman ɲεfɔli ye ka se a dan na (walima mara kɛcogo
demokarasi sira kan) an bε se krsquoa fɔ ka da ko nrsquoa kɛcogo kan ko mara kɛcogo ɲuman ye sira
ye fangabolibaaw ni jamanadenw cε forobakow ɲɛnabɔli la minnu bɛ nin kow sɛmɛntiya
-demokarasi fanga sigibolow sigilen don senkan
- o fanga sigibolo ninnu lataamacogo bɛnnen bɛ sariyaw faamuyacogo nrsquou kɔnɔkow ma
-fasodenw sendonni minnu faamuyalenba don demokarasi fasodenɲumanya taabolo la ani
demokarasi bolili sariyaw batoli
laquo Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ ye fɛɛrɛ ni sariya bɛɛ lajɛlen ye minnu bɛ ta kolatigɛli kunnafonini
ani kɔlɔsili fangabondaw fɛ ka jamana lataamako ɲuman nrsquoa kɔlɔsili sabati fanga sigibolonw
wali jɛkuluw Olu kɛra foroba ye wo wali kɛnyɛrɛye fankelenfɛjamana taw jamana kelen
walima diɲɛ bɛɛ jɛraquo
Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw
Mara kɛcogo demokarasi sira sinsinnen bɛ jɔsen naani kan Olu ye
-Jɔyɔrɔfa o ye forobafangaw ni fasodenw ka ko ye Sedeyawo jamanaw yrsquou ka sariyaw bεn
hadamaden ka hakεw bεnkansεbεnw ma diɲɛ kɔnɔ I nrsquoa fɔ Hadamadenw ka hakεw
dantigεsεbεn ani diɲε bεnkansεbεn wɛrɛw O nrsquoa ta bεε halibi gεlεyaw dɔw sirilen bɛ
yuruguyurugu la ani sariyabatojamanaya bonyali fanga dɔgɔya O kɔrɔ ye ko mara kɛcogo
110
demokarasi kan gεlεyaw tε se ka ɲεnabɔ ni demokarasi fanga sigibolo sigilen ye senkan dɔrɔn
fɔcogo wɛrɛ la fanga sigibolow sigili o dɔrɔn tɛ se ka mara kɛcogo ɲuman sabati
ɲεmɔgɔw ka kan krsquou jɔyɔrɔ fa jamana kɔnɔ ani sigida la krsquou janto sariyaw ka labato a ɲɛma
damakɛɲɛni ka kɛ kiiritigɛ la kiiritigɛlaw ka baara kɛ tiɲɛ kan u sago la ka kɛɲɛ ni jamana
sariyasunba labatoli ye
Fasodenw ka kan krsquoa faamuya ko jamakulu ka ɲinini nrsquoa ka gɛrɛntɛsigi senfɛ gɔfεrεnaman kan
walima sigida lakodɔnnenw jateminɛ ka kan ka kɛ forobasɔrɔw se danw na mɔgɔkow la
labɛnw sabatilikow ani nafolokow la O jɔyɔrɔfako in tɛ se ka kɛ yɔrɔninkelen girinkajɔ nɔkun ye
walima dakanko a ka kan ka kalan de dɔnniyafɛn kɔnɔ baaraɲɛdɔn ani mɔgɔyasira dɔnniya
kɔnɔ
Walasa o ka se ka kɛ fasoden ka kan ka fasodenɲumanya jogo sabatilen ta ani krsquoa don mɔgɔ
wɛrɛw la Fasodenɲumanya jogo sabatili bɛ se ka ɲεfɔ i nrsquo a fɔ laquo Dannayaw dankaniyaw diɲɛ
faamuyalicogow ani waleyaw kafolenw ye minnu sɔrɔla hadamadenyajɛkulu ka tariki kɔnɔ
cogo la fo u bɛ kɛ suguya caman faralen ye ɲɔgɔn kan ka kɛ fɛnba kelen yeraquo ka bɔ ZPɛrisɔri
yɔrɔ Barosigi senfɛ Siwatisi Mɛkisiko duguba kɔnɔ san 1990 sɛtanburukalo laJ Pershoor
confeacuterence Civitas Mexico City Septembre 1999
Jɔyɔrɔba ka kan ka fa jɛrɛjɛkulu fɛ A ka kan ka dɛmɛ ɲɛnama kɛ ka sariyabatojamanaya
laɲɛnamaya ka fasodenɲumanya ladamuni hadamaden ka hakɛw bɛn ani demokarasi
sabati A ka kan ka dɛmɛ kɛ fana ka ɲɛsin kunnafoniw jɛnsɛnni ma ka damatɛmɛw kɛlɛ ani
ɲangilibaliya dakun bɛɛ la ka don dɛsɛbagatɔw ni bololankolonw jigi kɔrɔ ani krsquou lafasa
- Jɛlenya A sigilen bɛ kunnafonidi mununmununko ɲuman kan Mɔgɔ minnu mako don olu bɛ
se yɔrɔnin kelen ka kunnafoni lasɔrɔ ani kunnafonidicakɛdaw wa kunnafoni bɛ sɔrɔ min
dafalen don walasa i ka se krsquoi ka ɲinitaw faamu ani krsquou kɔlɔsili sabati Jamana brsquoa sendon a dɔ
la ka sugu ko latilen ka lɛnpo wusuru ani salensarako sariya lataama ani ka jamanadenw ka
diɲɛlatigɛko ɲuman sabati
Walasa ka nafa camanba sɔrɔ a ka baara la gɔfεrεnaman ka kan krsquoi jija ka kunnafoni di tuma
bɛɛ a ka kolatigɛlenw kan jɛlenya hami kosɔn ani walasa jamanadenw ka se ka kolatigɛlen
ninnu kɔlɔsi wa u sen ka don fana jamana politikiw sabatili baara la bawo o tɛ se ka sira sɔrɔ
u kɔ
- Sariyabatojamana damakɛɲɛni ka kan ka kɛ kiiritigɛko taabolow la ani sariyasεbεnw ka
kan ka waleya tilennenya la kɛrɛnkɛrɛnnenya la hadamaden ka hakɛw sariyaw
111
-Sendonni cɛ ni muso bɛɛ tun ka kan ka kumada sɔrɔ u yɛrɛ tɔgɔ la ni kolatigɛliw bɛ kɛ
walima fanga sigibolo lakodɔnnen minnu brsquou ka nafa lakana ka kuma u tɔgɔ la
Sendonniba sinsinnen bɛ tɔn sigili ni tɔnnadon yamaruyali kan a sinsinnen bɛ fana hakililafɔ
yamaruyali kan wa fana a sinsinnen bɛ sew sɔrɔli kan min brsquoa to i bɛ se krsquoi sendon kolatigɛliw
labɛnni na Misali la fasodenw brsquo u faraɲɔgɔn kan krsquou kε digidigilijɛkuluw walima
konɔgɔyalijεkulu ye walasa ka forobafangaw karaba ka jamana ka politiki gεlεyaw ɲεnabɔ
minnu brsquoolu kunkan aniwalima krsquou dεmε gεlεya ninnu ɲεnabɔli la Nin baara bε se ka kε ni
dεmεdonjεkuw ka dɛmɛ ye
Mara kɛcogo ɲuman gεlεyaw an ka fankelenfεjamanaw kɔnɔ
Sedeyawo ye bɛnkansɛbɛn ɲɛnamaw labɛn walasa ka mara kɛcogo ɲuman kɔlɔsi an ka
fankenfεjamanaw kɔnɔ
- Bεnkansεbεn ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan farankanbɛnkan min
ɲɛsinnen don fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou banni lataamafɛɛrɛ ma ani bɛn ni lakana
sinsinni ma5165555
-Bɛnkansɛbɛn hadamadenw ka donkabɔ kan u sago la sigiyɔrɔko hakɛ ani dagayɔrɔko hakɛ
min tara san 1979
-Bɛnkansɛbɛn min bε Sedeyawo fasodenya sariya kan min tara san 1982
Nka nin labɛnw nrsquou ta bɛɛ an ka ko dɔw kɔlɔsi halisa
Yuruguyurugu dagalen don halibi a bɛ jamanaw kɔnɔ halisa yurukuruku kɛli nrsquoa kunni bɛ ye
sɔrɔko ni hadamdenyako kɔnɔ ani jamana jɔsenw ni demokarasi waleyali taaboloko fana
kɔnɔ Misali la
5 Bɛnkan A εsipi 1 12 01 demokarasi ni fangabolicogo ɲuman kan farakanbɛnkan ka [a bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan] (lajɛlen15062012)httpwwwcommecowasintecfrprotocolesprotocole-
additionel-sur-la-Bonne-gouvernance-et-la-democpdf
112
-fJamanafabaara kɛkojuguyalenw cakɛdaw fɛ minnu tɛ baara bolodalenw bɛnkansariyaw
musakakow labato Olu bɛ na ni farankanmusakaw ye minnu bε sara jamanaden lɛnposaralaw
fε
-Jamana ka kalanso karamɔgɔ min tɛ krsquoa kalansen bolodalenw laban nrsquoa ka kalandenw ye
barisa a bε taa kɛnyɛrɛye kalansow laA ka kalandenw dun ka kan ka kiimɛni labεn san laban
na
-Walima fana diɲɛlatigɛ gɛlɛyali ka da yuruguruguw juguyali kan min bɛna ni fεnw sɔngɔw
yɛlɛnni ye waati caman
-Fanga latɛmɛni sigida lakodɔnnenw ma ni desantaralisɔn waleyali gɛlɛyaw faralen jɛlenya ani
mara kɛcogo ɲuman dɛsɛ kan
- Forobafɛn minɛko ɲuman hakilila nrsquoa bonyali dɔgɔyali
Gɛlɛya minnu sirilen don mɔgɔw nrsquo u bolofεnw donkanbɔli la o donkanbɔ gɛlɛyaw ye
koɲɛnabɔli sɛgɛnw ye jamanaw dancεw la hali u kɔnɔnaw na fana mɔgɔw nrsquo u bolofɛnw
lakanani ma sabati
Gɛlɛya wεrεw bɛ mara kɛcogo la minnu ka kan ka jateminɛ Olu ye
- dɛnkɛrɛfɛ politikikow la
-jɛlenya ntanya
-kɔlɔsili kɛbaliya ani sɛbɛn dɔw ɲɛnaboliko lasumayali an fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
-kunnafoni dibaliya kɔnti kan
-sariyabatojamanaya fanga dɔgɔyali walima a ntanya
- gɛlɛya misɛnninw jamanaw dancɛw la
-adw
O nrsquoa ta bεɛ Sedeyawo ye jamanaw ka donɲɔgɔnya misali dɔ ye min ɲɛna kosɛbɛ Min don
sisan o ye ka fangaw sinsin ka se ka mara kɛcogo ɲuman sigi sedeyawojamana bɛɛ kɔnɔ
fasodenyako ani fasojamaw ka donɲɔgɔnna sira kan
113
KALANSENLABƐNSƐBƐN
Kalanbolo 4 nan Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na
2-ka fangabolicogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛw danbew la ani
jamakulu wɛrɛw taw la
3-ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya walasa ka mara kɛcogo ɲuman
sinsin
4-ka jogow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma
Kuntaala Lεri 18
MinεnDɛmɛnanw Sεbεnw
-Kalasen bolodalenw ni kalansen baju kalanminεnw
-Sedeyawo ka misaligafe
-Filimuw
-Jaw ni nataliyew
-Gafew ni sεbεnw ani masalabolo suguya caman
-Ɛntɛrɛnɛti
114
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
ka dɔnniyaw danbew ani
hakililaw ɲεfɔ Mara kɛcogo ɲuman danbew
jɔsenw nrsquoa bajuw
- sɛbɛnɲiniw (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na ani minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-Kulubaara
-Hakililaɲini
-Sɛgɛsɛgɛli
-Hakilafalen
-Mɔgɔ faamuyalenw ni
jɛkuluw hakililaw ɲinini
-kolabɛnɲɛɲinibaara
-Ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
-ɲɛjiralikalan
-Sifilɛlikalan
Lɛrɛ 2
2
Ka mara kɛcogo ɲuman
minɛnw lataamafɛɛrɛ
saratiw ani lataamacogo
sariyaw ɲini krsquou dɔn krsquou
faamuya kosɛbɛ
-Demokarasi minɛnw fanga
sigibolow nrsquo a waleyaliminεnw
-Mara kɛcogo ɲuman
lahalayaw nrsquoa cogoyaw
Lɛrɛ 4
3
Ka kunbalanw ni gɛlɛyaw
ɲini krsquou dɔn
Demokarasi gɛlɛyaw jamana
kɔnɔ anrsquoan ka
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Lɛrɛ 2
4 Ka waleya dɔw dajira
Mara kɛcogo ɲuman
sabatili kama
-Hakililaw ɲɛfɔli
-Mara kɛcogo ɲuman walew
suguyaw kalan
-adw
Lɛrɛ 4
5
-Ka mara kɛcogo ɲuman
masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
-kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw ni
Kalankɛminɛnw sɛgɛsɛgɛli
-Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
-Kalandegeli kalansenbolo
bolofaraw labɛnni nrsquou waleyali
-Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
115
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw a bajuw nrsquoa gɛlɛyaw
Kalandegeli kuntilenna
Ka hakililaw danbew ani jɔsenw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na
Koɲεdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow sira kan Fɛɛrɛw sira kan
-Ka jɔsenw ni bajuw dɔn
-Ka mara kɛcogo ɲuman
gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
-Ka fanga bolili cogoya dɔ
sɛgɛsɛgɛ
-Ka tilennenya waleya dɔ jira
-Ka faamuyalihakili sɔrɔ
-Ka sɛbɛnjira gεlεn kε
-Ka tilennenya jɔsenw bonya
-Ka mara kɛcogo jugu gɛlɛya dɔ
ɲɛnabɔ
-Ka mara kɛcogo ɲuman jɔsenw
sigisigicogoja dɔ labɛn
-Ka gɛlɛya dɔnnenw furaw dajira
Kuntaala lɛrɛ 2
116
Jamana kalanko minisiriso bulon baarakɛlaw tɔgɔw
Jamu ni tɔgɔ Jɔyɔrɔ Kalan Cɛ
muso
Ekuwe Abiyola Minisiribulon ɲɛmɔgɔba
Sekeretɛri Zenerali
Ciw ɲɛmɔgɔ
DAFUDAF
Minisiribulon ɲɛmɔgɔ
Mobilibolila
Batakiko ni sɛbɛn cilenw ɲɛmɔgɔ
Sekeretɛri kɛrɛnkɛrɛnnen
ENA Sereeyasɛbɛn brsquoa bolo Cɛ
Cɛ
Cɛ
Muso
Muso
Cɛ
Cɛ
Muso
Ekuwe Nɛsitɔri Lɛnpokow Ɛnsipɛkitɛri
zenerali
Kofi Gereguwari Seereyasɛbɛn
DeyɛsɛsiDESS brsquoa bolo ka
ɲɛsin baarakɛlaw ɲɛnabɔli
ma
Ekuwe Alimatu Tarikiw ni jamanakalan
karamɔgɔba
Ekuwe Kosiwa
Demisɛnnin fitininw
ladamuyɔrɔ ɲɛmɔgɔ
Kamara Tofa Mobiliboli yamaruyasɛbɛn brsquoa
bolo KategoriCat B
Jɛngi Hanri Iniwɛrisite kalanden
TɛsiThegravese ɲinina
Wala Hanriyɛti Mɔgɔlabɛn seereyasɛbɛn brsquoa
bolo
117
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalanni
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔdɔnnen kɔrɔ
sɛgɛsɛgɛli karamɔgɔ cɛman walima musoman
-bɛ ɲininkaliw kɛ kalandenw krsquou ka
faamuyaliw nrsquou ka dɔnniyaw sɛgɛsɛgɛ
hakililaw kalantaw kan
Kalanden cɛmanw musomanw
-bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ nin cogoya in dajira kalanden
cɛmanmusomanw na
ldquoDɔgɔkun fila(2) Minisirilajɛ tɛmɛnen
kɔ jamanakuntigi ka yamaruya kɔnɔ
kalanko Minisiri Ekuwe Hasani Izolaha
yrsquo a ka bulon baarakɛlaw tɔgɔ di
(gafedɛmɛnan lajɛ)
- Tɔgɔw sɛbɛn in bɔlen kɔ Minisiri ye
ɲɛfɔlibataki sɔrɔ ka bɔ
Minisiriɲɛmɔgɔso la krsquoa ɲini a fɛ a krsquoa
yɛrɛ ɲɛfɔrdquo
-Bɛ jaabi di walima ka kalandenw bila
ka jaabiw di faamuyaɲini ɲininkali
kɛlenw kan minnu kɛra kalandenw fɛ
-bɛ tɔgɔw sɛbɛn in koladɔn ani krsquo u jate-
minɛ
- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw kɛ
Kuluw lajɛlen
(Dantigɛliwaati)
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
-bɛ kalandenw tila kulu 5 walima 6 ye
- bɛ baara dilenw cikanw dajira
-ka tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ krsquoa jateminɛ
ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnmani kɛra kalanko
lajɔdako ani tilennenyako jɔyɔrɔw tilali
la baarakɛlaw ni ɲɔgɔn cɛ
-Ka minisiriɲɛmɔgɔ ka jiginna
sɛmɛntiya
-ka ɲɛnabɔli tɛmɛsira dɔw dajira
-u bɛ tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ kulu ni
kulu
-bɛ gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
-bɛ ɲɛnabɔlii tɛmɛsiraw dɔw dajira
Jɛkabaara
(dangɛliwaati kɔnɔ
o kɔfɛ kulu kelen-
kelen fɛ)
118
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
-bε kulubaaraw ka lakalili ɲɛnabɔ
-bɛ kalanden ka kunnafoni dilenw dafa
-bɛ cogoya damadɔ wɛrɛw di dɔɔnin-
dɔɔnin ka taa mara kɛcogo jugu kan
minnu tali kɛ ninnu na
- mara kɛcogo hadamadenya sira kan
- mara kɛcogo sɔrɔko kan
- mara kɛcogo politikiko kan
-fasodenw sendonni ldquoforobakowrdquo
ɲɛnabɔli la
-brsquou bila ka dɔnniya sɔrɔlen kuraw kuma
kolomaw latɔmɔ minnu bɛ tali kɛ ninnu
na
mara kɛcogo ɲuman ɲɛfɔli
mara kɛcogo ɲuman lahalaw nrsquoa
cogoyaw ɲɛfɔli
mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw
-bɛ kulubaaraw ka baara jaabiw jira
ninnu kan
mara kɛcogo jugu (balimalafisaya
hakɛlabato labatobaliya hadamadenw
nafa donbaliya da lahellip)
a dɔ la fɛn minnu bɛ se ka kɛ mara
kɛcogo jugu kɔlɔlɔw ye
- nrsquoolu de tun ye minisiri ye u tun bɛ
min kɛ krsquoo dajira
-bɛ ɲininkaliw jaabi mara kɛcogo jugu
sugua wɛrɛw kan
-brsquou sendon don dɔnniya sɔrɔlenw
kuma kolomaw latɔmɔni na
-jεkabaara (
kulubaw ani kulu
fitininw kɔnɔ)
Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛniBakurubajateminɛ
Brsquou bila ka kalanyɔrɔ ka kɛnɛyako
komite mɔgɔw dajira (walima komite dɔ
walima baarakɛjɛkulu dɔ)
-brsquoa ɲini kalanden kelen-kelen fɛ u ka
ɲɔgɔn ka sugandili kun ɲɛfɔ
-bɛ kalanyɔrɔ ka komite mɔgɔw dajira
min tali kɛ kalanyɔrɔ kɔnɔnasariya
labɛnw na
Kelennabaara
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
-bɛ katimu dajira kalandenw na u ka
mara kɛcogo jugu suguyaw sɛbɛn a
kɔnɔ dɔɔnin-dɔɔnin ka taa U ye minnu
kɔlɔsi u sigiyɔrɔ la (du kɔnɔ
baaradegekalanso la kin kɔnɔ
kominiPerefɛkitiri marabolo ani
jamana kɔnɔ) u brsquoolu labɔ kalo saba
kuntaala kɔnɔ( cogoyaw tɔgɔw sɛbɛn u
kunw anrsquou kɔlɔlɔw) anrsquoolu yɛrɛw tun
bɛna minnu kɛ ka ɲɛsin cogoya
jateminɛnenlagosilen kelen-kelen ma
-bɛ baara dilen waleya
-krsquou jaabiw di kalo saba kɔfɛ
Kelennabaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
ladegeli
119
Kalanbolo wɛbu lajɛlenw Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi
Hakilila kɔrɔw
-http wwwuniversalisfrencyclopediedemocratie
-http aceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm
Masakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
-http wwwcommecowas intsecfrprotocolesprotocole-additionnel-sur-la-Bonne-
gouvernance-et-la-democpdf
Demokarasi
(Daniyɛli Gazi ka masalabolo Politikiko dɔnniya karamɔgɔba don Pari 1Iniwɛrisite la
Panteyɔn-SɔribɔniPanteacuteon-Sorbonne)
Demokarasi ye politiki labɛn suguya dɔ ye min bɛ ɲɛfɔ ka kɔrɔ ni Abarahamu Lɛnkɔlini ka
hakilila ye nrsquoo ye laquoFasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ baara kɛ fasojama
ye raquo O cogo la politiki taabolo bɛɛ la laquo fasojama raquo ye fasodenw kafolen ye dugukolo dɔ kan
u bɛ mara min kan Demokarasi dɔnnen bɛ ni taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen min ye o ye fanga bɛ
boli minnu kan krsquoolu jate i nrsquoa fɔ fanga bolibagaw krsquou sendon kolatigɛli jɔnjɔnw labɛnni na ka
ɲɛsin dugu ka ɲɛnamaya sabatili ma O kosɔn an bɛ se krsquoa fɔ ko fasojama ye maramɔgɔ ye
(fanga bɛ boli min kan) nka sagotigiya fana bolo (o fanga kelen in tigi fana don) bawo a jatelen
don ko demokarasiw taabolow ye ka baara kɛ fasojama ka nafa kama
ɲininkali bɛ kɛ cogo di ani sira jumɛn fɛ fasojama sen bɛ don a yɛrɛ maraliko la o de ye ko
kolomayɔrɔ ye politikikow taabolo la demokarasi kɔnɔ
Krsquoa ta lawale la Gɛrɛkiw fɛ yen fo ka se sankɛmɛ 19 nan ma fanga kelen dɔrɔn de tun bɛ jate
demokarasi ye O bɛ wele bi demokarasi dirɛkiti O kɔnɔ hakilafalenw tun bɛ kɛ sariyaw kan
ka bɛn u kan wote senfɛ fasodenw fɛ sariyabulon kɔnɔ nrsquoo ye (EkilɛziyaEkklegravesia) ye
120
Fanga bolibaaw sugandili kalata senfɛ ka fanga kɛrɛnkɛrɛn mɔgɔ damadɔw ye kasɔrɔ a tun
ka kan ka dayɛlɛ bɛɛ ye o tun jatelen don i nrsquoa fɔ mɔgɔbasifanga taaboloTaalen ɲɛfɛ
bɛnkangɔfɛrɛnaman (nrsquoo ye laquo fasojama raquo ka mɔgɔ sugandilenw ka gɔfɛrɛnaman ye minnu
sigira wote fɛ) o nana lakodɔn i nrsquoa fɔ fanga kɛrɛnkɛrɛnnen ka tila krsquoa jate i nrsquoa fɔ demokarasi
suguya kelen min bɛ diɲɛ kɔnɔ Diɲɛ bilama fanga minnu bɛ sigi wote fɛ jama jɔyɔrɔfalaw ka
bɛnkan kɔnɔ a jatelen don krsquoolu bɛɛ ye demokarasifangaw ye ani fana krsquoa bɔ suwisijamana
kafo damadɔ la demokarasi bɛɛ jatelen don bi jama jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi ye
Demokarasi sigilen bɛ fanga sigibolow kan sariyasɛbɛnw waleyaliw seko ni dɔnko ani politiki
taabolow hakilila caman O hakililaw sigilen bɛ sariyaw kan ( ka da a kan u bɛ saratiw dantigɛ
minnu ka kan ka labato walima krsquou waleya ka se a dan na) U bɛ yamaruyalenya sɛmɛntiya
(ka da a kan u bɛ politikifanga sɛmɛntiya ka bonyaba da a kan Olu de tɔgɔ la politiki wulikajɔ
caman bɛ kɛ walasa ka politiki taabolo lakana walima ka yɛlɛma don a la Dɔnniya
lakodɔnnenba minnu bɛ tali kɛ hakɛko ni bakurubadɔnni kan olu sinsinnen brsquoo sariyalako
ninnu fanga sigiboloko ninnu nrsquoo hakililako ninnu tɛrɛmɛni nrsquou sankɔrɔtali kan Hakilijagabɔ
lakodɔnnenbaw bɛ demokarasi waleyalen jɔnjɔnw seko danw nrsquou dɛsɛkow jateminɛ ka
yɛlɛmasen suguya caman boloda u ye minnu brsquou kɛ demokarasi lakikaw ye Hadamadenya
dɔnniyakalanw hakilila min bɛ ta an fɛ gafe in kɔnɔ o trsquoa ɲini ka demokarasi jalaki walima krsquoa
lafasa a brsquoa ɲini de krsquoa lataamacogo fɛɛrɛw faamuya ani krsquou ɲɛfɔ Nin masala in kɔfɛ an bɛ bi
tile demokarasi lataamacogo fɛɛrɛw cogoyaw dɔw jateminɛ nka u bɛɛ tɛ O hakilila kɔnɔ
fanga bolisiraw brsquoa to ka demokarasi taabolo tiɲɛw nrsquoa hakilila sanga ɲɔgɔn ma u bɛ kɛ
sinsinnan ye o sɛgɛsɛgɛli kama O la faamuyalihakiliba bɛ se ka bɔ hadamadenya
dɔnniyakalanw ɲinini ninnu kɔnɔ nka u bɛ se fana ka mɔgɔ o mɔgɔ nrsquoi brsquoa fɛ ka demokarasi
taabolow ni demokarasi hakilila gɛrɛ ɲɔgɔn na krsquoo sɔn hakili la 6
6 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi
121
Kalanbolo 5 Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen
ani yiriwali
Ja(photo)
laquoWajibi don jamanaw ni jamakuluw kan ka ɲangata dalenw musow kan dantigɛ hakɛ la min
bɛ tɛmɛ ɲangilikɛlaw ɲangiliw dama kan A ɲɛni sirilen bɛ sariyabatojamanaya sabatili la ani
politiki ni hadamadenya taabolo ɲuman Nrsquoo tɛ bɛn kuntaala jan tɛ se ka sabati
Jamakulu minnu bɔra kɛlɛw la nrsquou bɛ krsquou yɛrɛ sɔrɔ sisan ɲangilibaliya brsquoolu jɔsen fanga
dɔgɔya ka ko jugu ni damakɛɲɛbaliya sɛmɛntiya A bɛ basigibaliya ni tɔɲɔni sinsin ani ka
musow labila kɛlɛ daminɛniko kura siranɲɛkow ɲɛ raquo
Elɛni Jɔnisɔni-Sirilifu (Muso fɔlɔ jamanakuntigiya la Liberiya ani Afiriki)
rdquoHakɛlabatoko faamuyali fɔɲɔgɔnkɔkow la jɔyɔrɔ ka bon walasa bɛn sabatili nrsquoa sinsinni
taabolow nafaw ka bonya kosɛbɛ waati kuntaala jan kɔnɔrdquo
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
122
Hakɛlabato Bɛn laɲini bolodalen
ani Yiriwali
1-Hakɛlabato taabolo
2- Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
ɲɛbila
Hakɛlabato bɛ faamu waati dɔ la i nrsquo a fɔ hakilila min bɛ musow kunkow dɔrɔn ɲɛnabɔ Gafe
minnu kumana hakɛlabato kan diɲɛ kɔnɔ a hakilila faamucogo jɛngɛnnen tɛrɛmɛnen brsquoo
caman kɔnɔ
Hakɛlabato ye hadamadenyako hakilila ye min bɛ danfaraw dantigɛ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ni
musoko la kuludɔgɔmanko nafasɛrɛko sihakɛko adw A bɛɛ bilaɲɔgɔnɲɛ don kuluw ni ɲɔgɔn
cɛ fanga sira kan Hakɛlabato laɲini ye hadamadenya sabatili nrsquoa yiriwali ye ka ɲɛsin bɛɛ
lajɛlen ma ani ka hadamadeya sew don da la anrsquoan kelen-kelen ka mɔgɔya jɔsenw bɛn
kuntaala jan sabatili kama
O bɔlen kɔ yen fɔɲɔgɔnkɔw nɔgɔyali kɔlɔsira san laban ninnu na o nrsquoa ta bɛɛ lakana ni bɛn
sabatili de ye haminankoba ye halibi Afiriki tilebinyanfan na Bɛn ɲɛsigili ni fɔkabɛn ani kɛlɛw
ɲɛnaboliko ɲuman jamana jɔliko kura bɛn sinsinni demokarasi sinsinni ani mara kɛcogo
ɲuman jamanaw kɔnɔ kɛlɛw tun bɛ minnu kɔnɔ olu ye bɛn ɲinibaga cɛmanw ni musomanw ka
baaraw kolomayɔrɔw ye
Hali ni fɛn caman bɛ laquo Hakɛlabato hakilila kɔnɔ ldquokɛlɛw mɔgɔ tɔɲɔnenbaw ye musow ni
denmisɛnw ye Bɛnko jɛkabaaraw ɲɛni sirilen don u ka sew la ka musow ni denmisɛn ninnu
sendon bɛn sabatili lardquoBɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma Sedeyawojamanaw
kɔnɔ (ƐRƐSIPEFEKORESPFECO) ka jateminɛ a ka baaradaminɛ baarasigi labɛnnisɛbɛn
Ja
123
kɔnɔ min kɛra Abijan san 2009 kɔnɔ ye musow sendonniba bɛn sinsinni ni fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli taabolow la gɛlɛyada dajira
O nrsquoa ta bɛɛ ni muso kɛra bolokɔfɛmɔgɔ ye krsquoa jɔyɔrɔ dɔgɔya nrsquoa makoɲɛkow nrsquoa nafasɔrɔsira
kolomaw ma don da la a jɛlen don krsquoa tɛ se krsquoa jɔyɔrɔ fa kosɛbɛ sɔrɔko ni hadamadenya
yiriwali la O la sa sɔn kɛlen musow sendonniba nafa ma bɛn ni lakanako la
SedeyawoCEDEAO ka Cakɛda Hakɛlabato Yiriwali kama (SesedezeCCDG) ye bɛn ni
lakana jate krsquou kɛ a ka waleyalifɛɛrɛ taabolo jɔnjɔn ye O ŋaniya in bɛ taabolow ni jogow tali
sɛmɛntiya kosɛbɛ kalangafe in kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn sabatili ma a bɛ ldquoHAKƐLABATO bɛn ni
yiriwali gɛlɛyaw wulili kamardquo kalanbolo tali fana sɛmɛntiya
Nin kalanbolo in tilalen don masalakun bolofara fila ye
Hakɛlabato taabolo
Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw ni jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma bɛn ni yiriwali
sinsinni hukumu kɔnɔ
Masalakun bolofaraw
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara 2 Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalandegeli kuntilennaw
1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ
jate
3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
124
Kɔnɔkow
Hakilila kolomaw kɔrɔ
Hakɛlabato
Tubabukan na a bɛ fɔ hakɛlabato ma ldquo GenreZanri rdquo O ldquoGenreZanrirdquo fana bɔra Angilɛkan
ldquogender Zandɛri rdquo de la Sɛgɛsɛgɛli hukumu kɔnɔ laquo zanrigenre raquo nrsquoo ye hakɛlabato ye kɔrɔ
ye sira minnu bɛ cɛw ni musow cɛ sigidajama cɛla ani fana o sira ninnu sigira senkan cogo
min na hadamadenya siratigɛ la ani seko ni dɔnko Danfara dɔnnenw cɛw ni musow cɛ ni
yɛlɛma bɛ se ka don u la waati kɔnɔ olu bɛ se ka yɛlɛma seko ni dɔnko kelen kɔnɔ ani ka bɔ
jamakulu dɔ la ka taa dɔ wɛrɛ la
Cɛya ni musoya farikolo cogoya fɛ o ye fɛn ye i bɛ bange ni min ye nrsquoa tɛ yɛlɛma
dancogo kɔni sira fɛ
Cɛya ni musoya hadamadenya sira fɛ o ye hadamadenyajɛ ko dilannen ye min bɛ se
ka laɲɛ ni krsquoa lataa ɲɛ yɛlɛmayɛlɛmafɛn don waati ani yɔrɔ kɔnɔ
Hakɛlabato damakɛɲɛni o bɛ tali kɛ cɛ ni muso garijɛgɛ kɛɲɛni na jamana sɔrɔfɛnw ani
yiriwali tɔnɔw lasɔrɔli nrsquou kɔlɔsili la
Hakɛlabato tilennenya o ye ɲɛni ni tilennenya jogow ye ka ɲɛsin cɛ ni muso hakɛlabato
sabatili ma
Hakɛlabato kɛɲɛni damakɛɲɛni dafalen cɛw ni musow cɛ u damakɛɲɛni sendonni na
kalanko taabolo dakun bɛɛ la nin yɔrɔ la cɛ ni muso hakɛ damakɛɲɛni de ko don
Hakɛlabato fisamanciyadanfarali o ye tilenbaliya ye walima damakɛɲɛbaliya ye ka
ɲɛsin cɛ dɔ walima muso dɔ ma ka da hakɛlabato faamuyalikojuguhakili kan
Hakɛlabato faamuyalikojuguyahakiliw olu ye dankaniyaw ye daliluya tɛ minnu na u bɛ
kɛcogoyaw ni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw di cɛ walima muso ma U brsquoa ɲini ka cɛw ka se sɛmɛntiya
musow kan kasɔrɔ u ma jateminɛ kɛ jamakulu labɛncogo kan fo krsquoa jira ten krsquoo ye musow ni
cɛw dacogo yɛrɛ de ye
Fanga sɔrɔli senyɛrɛkɔrɔ fanga sendonni sugandili ni fɔkabɛn sew ani yɛrɛmara
taabolow sinsinnihellipJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sɛbɛnw bɛ
anpowɛrimɛntiempowerment ɲɛfɔ tuma dɔw ko musow ka waleyalifanga jiidili Senyɛrɛkɔrɔ o
fana yrsquoa fɔcogo dɔ ye
Hakɛlabato taabolo
laquo Hakɛlabato taabolo raquo brsquoa ɲini ka jateminɛ kɛ cɛw ni musow ka garijɛgɛ sɔrɔlenw na ani jɔyɔrɔ
minnu bolodara u ye hadamadenyakow la ani sira minnu brsquou ni ɲɔgɔn cɛ O ye ko kolomaw ye
125
minnu jɔyɔrɔ ka bon jamakulu yiriwali taabolow la ani politikikow porogaramuw ni diɲɛ
fangabondaw ni jamanaw ka porozew ka sirasɔrɔ la
Hakɛlabato sɛbɛkɔrɔ sirilen don mɔgɔw ani jamakuluw ka don o don sɔrɔ cogoyaw ni
hadamadenyako fan bɛɛ la ale min bɛ mɔgɔ kelen-kelen (cɛw ni musow) jɔyɔrɔ
kɛrɛnɛkɛrɛnnenw jira lsquorsquo FawoFAO ka fɔ la Hakɛlabato ni koɲɛɲinijateminɛ ani cikɛ koɲɛw
danni kunkan (san 2001)
Hakɛlabato taabolo tariki
San 50 nan kɛra yɔrɔw jɔli kura san ye ni diɲɛ wariko tɔnbaw (ƐfƐMIFMI BƐMUBM) ka
hakilila ye ani lakurayali hakilila O waati bɛnna kɛlɛban ma diɲɛ kɛɲɛkayanfan fɛ a kɛra
yɛrɛmahɔrɔnya ɲinini wulikajɔjɛkuluw sigili senkan waati fana ye ani 1945 baarakɛjɛkulu
sigira senkan ka ɲɛsin musow ka ɲɛnamaya sabatili ma
San 60 waatiw daminɛ bɛnna sariyako hakɛw ɲinini ma ani fana wulikajɔ cayara diɲɛ fan bɛɛ
dakun caman na
Hadamadenya latɛmɛko ɲuman taabolo
Ka taabolo kuraw ta ka musow kɛ yiriwali kɛbaaw ye
Musow dorogoli yiriwali baaraw la FƐDIFED ani
FƐDIFED (muso ni yiriwali) warisɔrɔbaaraw bɛ layiriwa
Musow dorogoli yiriwali baaraw la jaabiw (IyɛfudeIFD) danfaraw bɛ cɛw ni musow cɛ
yiriwaliko sira kan O kosɔn dɛmɛ fanga ka kan sinsin ka ɲɛsin musow ma anrsquou ka
faamulicogow
Musow ni yiriwali jaabiw (FɛdiFED) fɛɛrɛw tigɛli ka ɲɛsin musow mako kɛrɛnkɛrɛnnenw
ɲɛnabɔli ma dakun bɛɛ lajɛlen na ka o porozew kunsin waleyaw ɲɛnabɔli ma minnu
nafasɔrɔbagaw ye musow de ye
Musow sera u yɛrɛ kɔrɔ ko caman na nka ko jugu wɛrɛw sera u ma minnu sababu bɔra cɛw
ka baaratiɲɛ na
laquoHakɛlabatoraquo taabolo nrsquoo kɔrɔ ye sɛgɛsɛgɛli ni jateli ye hadamadenya sira bɛɛ lajɛlen kan
musow ni cɛw cɛ o jɔyɔrɔ ka bon kosɛbɛ kelenya kuntilennaw sabatili la ka kɛɲɛ ni
hadamadenw ka hakɛw ye ani fɛɛrɛw laɲɛniko ɲuman sinsinni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan
ma
126
San 90 waatiw la yiriwali kuntaala jan min laɲini tun ye ka yiriwali sababuw bɛrɛbɛn ɲɔgɔn
ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔfɛnw hadamadenyako sɔrɔko ani seko ni dɔnko o sinsinna yiriwali
kɛbaga cɛman ni musomanw sendonni sabatili kan yiriwali baaraw la ani cɛw ni musow
damakɛɲɛni o baaraw la
San 1995 Pekɛn lajɛ musow jɔyɔrɔ sariyasigi kan ye kunnafoniw di hakɛlabato taabolo ni
yiriwali kan (ZeyedeGED) O kun tun ye ka fura sɔrɔ cɛ ni muso mako kɛrɛnkɛrɛnnenw na ka
ɲɛsin musow ka senyɛrɛkɔrɔ sabatili ma ani ka tali kɛ dukɔnɔna ni hadamadenya
fisamanciyaw la
Hakɛlabato taabolo ani yiriwali (ZeyedeGED) ye danfaraw taabolo kura ye minnu bɛ cɛw ni
musow cɛ ani cɛmanninw ni musomanninw
Talikɛɲɔgɔnnaya mɛnisitirimingi (mainstreaming)
Cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ka talikɛɲɔgɔnna walima fɔcogo wɛrɛ la donɲɔgɔnna taabolo kɛɲɛni
u damakɛɲɛni sabatili kama fɛɛrɛ ɲumanw ye
A bɛ hakililajigin kɛ tuma bɛɛ ka ɲɛsin damakɛɲɛni sinsinni ma musow ni cɛw cɛ politikikow la
ani fɛɛrɛw ni baaraw yiriwali kama Talikɛɲɔgɔnna min bɛ cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn
cɛ kɔrɔ tɛ krsquoa fɔ dɔrɔn ka tigɛ a kan ko musow sen bɛ don yiriwaliporogaramu dɔ labɛnnen na u
ye ka bila A laɲini ye fana ka hakililatigɛ di min brsquoa jira ko cɛ fara muso kan ninnu bɛɛ de brsquou
bolo di ɲɔgɔn ma ka laɲiniw pereperelatigɛ krsquou waleyali boloda walasa yiriwali ka musow ni
cɛw haminanko gɛlɛnw nrsquou makow don jatew la
Jɔyɔrɔw ni hadamadenya cɛsiraw tilatilali jamakulu kɔnɔ
Hakɛlabato jɔyɔrɔw
Sɔrɔko la Bangeko la Sigida mɔgɔw fanfɛ
nafolomafɛnw ni baaraw sira
kan kalan kalalisamarakala
-nimaya ni seko ni dɔnko sira
kan
-ka denw bange
-ɲɛnajɛw
-Kalan ni baaradegekalan
- hadamadenya baaraw nrsquoa
cakɛdaw labɛnni jama fɛ
- sigidaw politiki baaraw
- sendonni hadamadenya
sabatilijɛkuluw la
- hadamadenkow ɲɛnabɔli
- sigidalamɔgɔw ka koɲɛnabɔhellip
127
- Lafaamuyali Hakililasɔn (hakɛlabato taabolo) ko dɔ tɛ se ka yɛlɛma fo ni politikimɔgɔ minnu
yrsquoa sigi senkan olu krsquoa don bala koɲuman O ko kelen in kunkan min don ka fɛɛrɛ tigɛ ka
yɛlɛma sira don seko ni dɔnko jɔyɔrɔfako hakilijagabɔcogo taabolow kɔrɔ kumalasurunya la
ka yɛlɛma don misali ladegetaw la O brsquoa jira ko ko in ka kan ka lajɛ kɔsɛbɛ seko ni dɔnko sira
fɛ ni fɛɛrɛ sugandilenw ye cɛ ni muso cɛsirilenw fɛ yɔrɔ bɛɛ nrsquoa ta ka kɛɲɛ ni sigidaw
kɛcogoya kɛrɛkɛrɛnnenw ye
rdquoHadamadenya siraw cɛya ni musoya kow kan ani jɔyɔrɔ minnu dira musow ni cɛw ma ( ani du
ma) olu caman sirilen bɛ sɔrɔ labɛndaw jamana fanga suguya anrsquoa ka hadamadenyakow
kuntilennaw na diinɛko ani seko ni dɔnko O sira ninnu fana bɛ se ka yɛlɛma Misali la
jamana bɛ se ka cɛw ni musow damakɛɲɛbaliya kɛ fanga sigibolo ye krsquoa lakolokolo ni sariyaw
ye ani taabolow minnu bɛ boli furuko kan furusa bangebagaw jɔyɔrɔ denw lamarali tigiya
ani hadamadenya dɛmɛnisira taabolowrdquo1
-Hakɛlabato sabatili minɛnw
Diɲɛ lajɛbaw krsquoa ta Mɛkisiko la ka se Bezingi
1 Masan Dalemeyida ka bɔ laquoHakɛlabato waleyali kɔnɔ ka hakɛlabato hakilila faamuyaraquo
san 2007 Awirilikalo [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san
20120615httpwwwgenreenactionnetspipphparticle5514
128
Diɲɛ lajɛbaw musow kan (Sun InifɛmuUNIFEM ka sira minɛ ka taa Bezingi)
A bɔra A A bɔra laquoSɛnɛgali Hakɛlabato ni Ladamu kɔnɔ ɔrizɛnisiORGENS sɛbɛnko filanan san 2008raquo
-Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ lakana sabatili ma o ka
bɛnkanw Afiriki tilebinyanfan jamanaw kɔnɔ
Bɛnkan 1325 musow kan bɛn ani lakana
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara ka ɲɛsin lakana sabatili ma o ka bɛnkan 1325
tara tɔndenw bɛɛ ka yamaruya kɔnɔ san 2000 O ye sariya ni politiki taabolo kɔrɔmaba ye min
bɛ musow sendonni nafa ani hakɛlabato taabolo matarafali lakodɔn bɛn ɲɛnabɔliw la
hadamaden lahinɛni bolodaliko bɛn sabatili wulikajɔw bɛn sinsinni ani mara kɛcogo fɔɲɔgɔnkɔ
kɔfɛ
Mɛkisiko san 1975
AyiyɛfuAIF kɛnɛ kan
Diɲɛ lajɛba fɔlɔ musow
kunkankow kan san 1975 ka ta
zuwɛnkalo tilen 15 krsquoa ta bila
zuluyekalo tile 2
1975
1976
Masalakun jɔnjɔnw
kelenya yiriwali
Muso tɔgɔlasan diɲɛ kɔnɔ
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
tɔnba ka santanbaara ka ɲɛsin muso
ma
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Kopenagi san 1980
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Nayirobi san 1985 lajɛba
Musow tɔgɔlasantanbaara
kuncɛli Fɛɛrɛw tigɛli
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Bezingi san 1995
Diɲɛ lajɛba waleyali kan bɛnkan tali
jɔyɔrɔ kan krsquoa ta san 1995
sɛtanburukalo tile 4 ka se a tile 15 ma
129
Bɛnkan 1325 tilalen don waleyalidakun jɔnjɔn 4 ye
1 Musow sendonni kolatigɛli dakun bɛɛ lajɛlen na i nrsquoa fɔ
fanga sigibolow jamanaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani diɲɛ kɔnɔ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔlɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw
bɛnko fɔkabɛnw
basigi sabatiliwalew ka kɛ sɔrɔdasimusow ye polisimusow ani siwilimusow krsquou
sendon jamana basigiliwalew la
ka kɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba sekeretɛri zenerali ka ciden
kɛrɛnkɛrɛnnenw ye
2 Musow ni musomanninw lakanani krsquo u kisi cɛnimusoya ɲangataw ma ani ko jugu minnu
bɛ hakɛlabatoko kunkan i nrsquo a fɔ
koɲɛnabɔta teliw ka ɲɛsin hadamaden lahinɛni ma i nrsquo a fɔ kunkalifadenw dagayɔrɔ
kɔnɔ
ni bɛn sabatili wulikajɔ baara kɛbagaw kalanni ye musow ni npogotigiw ka hakɛ la anrsquou
lakanani kɛcogo ɲuman sanni u ka na kɛlɛdaw la
3 Ko jugu ɲɛsinnenw musow ma ɲɛsigili ni musow ka hakɛw sabatili ye sɔnni sariyaw
ma ani sariyaw waleyali sen brsquoo la
kɛlɛ ko jugubaw kɛbagaw silatunukɛlɛ wulibagaw ani hadamadenya danbetiɲɛ ko
juguw kɛbagaw ani dankariliw diɲɛ sariyaw wɛrɛw la nɔminɛni
kunkalifadenw dagayɔrɔ bonyali krsquoa dɔn siwiliw ka yɔrɔ ye ani hadamadenw lahinɛyɔrɔ
cɛnimusoya kojugukɛw senbɔli nɔminɛbaliya bɛnkanw na bawo u bɛ se ka jate i nrsquoa fɔ
hadamadenya danbetiɲɛ ko juguw kɛlɛ ko jugubaw walima silatunukɛlɛ
muso ka hakɛw sinsinni ka kɛɲɛ ni jamana ka sariyako ye
Waleyaw dɛmɛni minnu tara musow fɛ ka ɲɛsin bɛn sabatili ma ani fɔɲɔgɔnkɔw
dalasali tɛmɛsiraw u ka sigida la
4 Hakɛlabato taabolo donni bɛn sabatiliwulikajɔw tɛmɛsiraw kɔnɔ i nrsquo a fɔ
kɛrɛnkɛrɛnnenya la
ka laadibagaw sigi hakɛlabatoko la jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ka bɛn
sabatili wulikajɔ bɛɛ kɔnɔ
ka jateminɛ kɛ ka ɲɛsin musow ni musomanninw mako kɛrɛnɛkɛnɛnnenw ma politikow
labɛnni
nrsquo u waleyali senfɛ dakun bɛɛ lajɛlen na
ka musojɛkuluw ka laɲini bolodalenw dɛmɛw ni dɔnniyaw don politikiw ni
porogaramuw kɔnɔ u labɛntɔ
130
Bɛnkansɛbɛn 1820 ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛw ma kɛlɛw kɔnɔ
Bɛnkan 1820 ( san 2008 ) bɛ kɛlɛ kɔnɔ cɛnimusoya kojugukɛw jate i nrsquoa fɔ bɛn ni lakanako
haminankow diɲɛ kɔnɔ Bɛnkan in brsquoa ɲini
maramafɛn tabaga cɛmanmusoman fɛ u ka cɛnimusoya kojugukɛw dabila ka ɲɛsin
siwiliw ma u brsquoo minnu kɛ fɛɛrɛw ye walasa krsquou ka laɲiniw sabati
kɛlɛ kɛbaga bɛɛ ka ɲangilibaliya kɛlɛ ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛlaw ma ani ka
siwiliw ka lakana sabati
jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ni bɛn sabatili wulikajɔ kɛbagaw fɛ u ka cɛni-
musoya kojugukɛw ɲɛsigili fɛɛrɛw labɛn ani ka ɲangiliw boloda ka ɲɛsin ko jugu in
kɛbagaw ma
- Bɛnkanw
Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ (SedɛfuCDEF)
Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakɛw kan min ɲɛsinnen bɛ musow
ka hakɛw ma bɛnkan
Maputo bɛnkan
- Sedeyawo ka baara bolodafɛɛrɛ ka ɲɛsin jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara
lakana kama ka bɛnkan 1325 ni 1828 waleyali ma Afiriki tilebinyafanjamanaw kɔnɔ
- Jamanafɛɛrɛw ka ɲɛsin hakɛlabato tilennenya ni damakɛɲɛni sabatili ma
KALANBOLO BAARA BOLODALI
Masalakun bolofara Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalan degeli kuntilennaw
1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ
jate
3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
131
Kuntaala Lɛri 14
MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Filimuw
-Jaw
-Gafew ni sɛbɛnw lajɛlenw ani masalabolo suguya caman
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la
(TISETICE)
Kalanbolo baara bolodali
Kalansenbolo
bolofara
Koɲɛdɔnw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka hakɛlabato hakililaw nrsquo
a taabolo ɲɛfɔ
-Hakilila minnu sirilen don
hakɛlabato hakililaw la
hakɛlabato damakɛɲɛni
hakɛlabato
tilennenyahakɛlabato kɛɲɛni
- hakɛlabato taabolo
Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na ani
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan)
-Kulubaara
- sɛbɛnɲiniw (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na animinnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-hakililaɲini
-sɛgɛsɛgɛli
-hakililafalen
Lɛrɛ 2
2 Ka hakɛlabato taabolo
bajuw faamuya kosɛbɛ
Jɔsen sirilenw hakɛlabato
taabolo la
Lɛrɛ 2
3 Ka gɛlɛyaw ni cɛsiriko
minnu sirilen bɛ
hakɛlabato taabolo la
lakodɔn
gɛlɛya ni cɛsiriko minnu sirilen
bɛ hakɛlabato taabolo
waleyali la
Lɛrɛ 2
4
Ka hakɛlabato taabolo
sinsinni waleyaw labɛn
Waleyawhakɛlabato taabolo
sabatiliwalew senyɛrɛkɔrɔ
anpowɛrimɛntiempowerment
(muso sendonni kosɛbɛ
yiriwali baaraw la ani
kolatigɛliw tali) lakana ni
yiriwali kuntaala jan ko jugu
hakɛlabato na
Lɛrɛ 2
132
5
Ka hakɛlabato taabolo
masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
Dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
- kalanbaarasɛbɛnw labɛnni
- kalansenbolo bolofaraw
kalandegeli labɛnni nrsquou
waleyali
-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
-kolabɛnɲɛɲinibaara
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato jamakulu kɔnɔ
Kalandegeli kuntilennaw
Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
koɲɛdɔn minnu ka kan ka layiriwa
KOɲƐDƆNW
Kalanwdɔnniyawdɔnni sira
kan
Jogow mɔgɔyasira dɔnniya
sira kan
fɛɛrɛw baaraɲɛdɔn sira kan
133
-ka hakɛlabato ni cɛ ni muso
dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na
- ka hakɛlabato taabolo
hakilila jiidili ɲɛfɔ
-ka hakɛlabato tilennenya nrsquoa
damakɛɲɛni jɔsenw labato
Ka ɲinini kɛcogo dɔ waleya
hakɛlabato taabolo hakililaw
kan
Kuntaala Lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
-Sedeyawo ka misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-sɛbɛn suguya caman
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la
(TISETICE)
Kalanbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ Kalanden cɛmanw
cɛmanmusoman musomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw kɔlɔsili
bɛ kalanden cɛman ni musoman
ka dɔnta ni kɛta hakɛ nrsquoa ka seko
ni dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin
hakilila kalantaw ma
- bɛ ɲininkaliw jaabi - jaabi ɲuman sugan-
dili
-kelennabaara
Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ cogoya dɔ jira ka kɛɲɛ ni - bɛ baara kɛ Kulubaara
134
hakɛlabato gɛlɛya dɔ ye Misali la
cɛw ni musow ka tile baara kɛtaw
sangali ɲɔgɔn ma
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ u ka sɛbɛn dɔ kɛ
baaraw bɛ minnu kɔnɔU bɛ
baaraw sugandi krsquou kun ɲɛfɔ
minnu ye cɛbaaraw ye ani minnu
ye muso dɔrɔn ka baaraw ye
kulukɔnɔbaaraw kalan
ani sɛgɛsɛgɛli
-bɛ kulu ka baaraw kɛlenw laseli
labɛn
-bɛ kalanden cɛman ni
musomanw ka kunnafoni dafa
-brsquoi sinsin nin kɔnɔko ninnu kan
cɛ ni muso farikolo cogoya sira
kan cɛya ni musoya
hadamadenya hakɛlabato
damakɛɲɛni hakɛlabato
tilennenya hakɛlabato kɛɲɛni
hakɛlabato fisamanciya nrsquoa
danfarali hakɛlabato
faamuyalikojuguyahakili
hakɛlabato taabolo tariki
hadamadenya latigɛko ɲuman
hakɛlabato musow dorogoli
yiriwali la hakɛlabato taabolo
Talikɛɲɔgɔnna
senyɛrɛkɔrɔlafaamuyalilasɔnni
(hakɛlabato taabolo) Jɔyɔrɔw tilali
ani hadamadenya siraw jamakulu
kɔnɔ
-bɛ kuluw ka baara kɛlenw
jaabiw dajira
-jaabiw fɛsɛfɛsɛli kulu
bɛɛ fɛ
Kuma kolomaw latɔmɔni
walima hakilila nafamaw
-brsquo u bila ka kunnafoniw kuma
kolomaw latɔmɔ
-bɛ Kuma kolomaw latɔmɔni
labɛn ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in
ye
-hakilila kolomaw ɲɛfɔli
-jaabiw kafoli
dantigɛliwaati la
walasa ka kunnafoni
sɔrɔlenw basigi
135
-hakɛlabato taabolo tariki
kiimɛni
bakurubajateminɛ
-bɛ kalanden cɛmanw ni
musomanw bila baara la hakilila
caman kan ani krsquo a ɲini u fɛ u ka
dɔw sugandi minnu ɲɛsinnen don
hakɛlabato ani walima cɛya ni
musoya ma
-brsquo u bila ka dɛmɛnan dɔ labɛn
hakɛlabato sabatili kan (ganseli
nataliye walima masalabolo dɔ)
-bɛ ɲininkaliw jaabi
-bɛ dɛmɛnan dɔ labɛn
-kelennabaara
-fililatilen
latɛmɛnidɔnniya sɔrɔlen
waleyali
brsquo a ɲini kalanden cɛmanw nrsquo a
musomanw fɛ u ka don baaraw
tilatilali labɛnnen kura dajira ka
ɲɛsin hakɛlabato ma
- brsquo a ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ u ka gɔfɛrɛnaman
dɔ labɛn minisiri 25 bɛ min kɔnɔ u
ka janto kɛ hakɛlabatoko la
-bɛ don baaraw tilatilali labɛnni
kura kɛ kalanso kɔnɔ
-bɛ gɔfɛrɛnaman dɔ labɛn ka
kɛɲɛ ni karamɔgɔ cɛman ni
musoman cikan ye
-kelennabaara
-baara kɛlen sɛbɛnni
-ladegeli
-ɲɔgɔlɔnbɔ
Masalakun bolofara filanan (2) Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn yiriwali sabatili ma
Kalandegeli kuntilenna
1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye
2-Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo
jateli ma
4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
136
Kɔnɔkow
Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli
Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli ye waleya bolodalen fɛn o fɛn tara ka ɲɛsin musow ni cɛw ma krsquoolu
nɔw kiimɛ i nrsquoa a fɔ sariyataliko sira kan poiltikiko ani porogaramukow u kɛra cakɛda o cakɛda
la ani dakun o dakun O ye baaraminɛn dɔ ye min bɛ gɛlɛyaw dantigɛ ka kunnafoniw
sɛgɛsɛgɛ ani ka fɛɛrɛw labɛn dakun ni dakun walasa ka musow ni cɛw jɔyɔrɔ nrsquou sendonni jiidi
yɔrɔ bɛɛ la
O ye fɛɛrɛ ye ka ɲɛsin musow ni cɛw ka haminankow nrsquo u ka dɔnniyaw donni ma politikikow ni
porogaramuw labɛnni na anrsquou waleyali nrsquou kɔlɔsili ani kiimɛni dakun bɛɛ walasa musow ni
cɛw ka nafaw bɛ damakɛɲɛ ani damakɛɲɛbaliya kana se ka banban
Jɔn bɛ mun kɛ mun bɛ jɔn bolo jɔn mako bɛ mun na fɛɛrɛw ni taabolow jumɛnw bɛ se krsquoa to
ni danfara bɛ dɔgɔya cɛw ni musow cɛ makoɲɛfɛnko la ani laɲiniko adw olu ka kan ka dajira
ani krsquou sɛgɛsɛgɛ walasa ka cogoya ninnu bɛɛ lajɛlen ɲɛfɔ katimu dɔ kɔnɔO bɛ se krsquoa to dɛsɛw
ka lakodɔn (Fɛn minnu tɛ yen) ani danfaraw (min tɛ labɔli kɛ)
Hakɛlabato jateliko ɲuman porogaramu bɛɛ daminɛko ɲuman jɔnjɔn ye hakɛlabatoko
sɛgɛsɛgɛliba ye Poroze dakun kelen-kelen bɛɛ la hakɛlabato taabolo brsquo a ɲini i ka ɲininkali
jɔnjɔn dɔw kɛ i yɛrɛ la
-Jɔn bɛ mun kɛ
-Anrsquoo bɛ kɛ ni sɔrɔfɛn jumɛnw ye
-Jɔn brsquou tɔnɔw sɔrɔ
-Cɛw ni musow ka makow nrsquo u ka nafaw ye jumɛnw ye ani munna
-Jɔn bɛ sɔrɔfɛnw ni tɔnɔw ɲɛnabɔ
-Yɛlɛma ɲininenw ye waleya kɛbaga jɔnw fɛko ye
-Jɔnw ye ɲɛtaa balibagaw ye
Bɛnko ni yiriwaliko gɛlɛyaw hakɛlabato siratigɛ la
Oni ONU ka jate la hakɛlabato hakilila bɛ tali kɛ jɔyɔrɔw ni hadamadenyasiraw kan cɛw ni
musow cɛ cɛmanninw ni musomanninw cɛ minnu tɛ kelen ye O jɔyɔrɔw ye
137
hadamadenyasiraw ka ko labɛnnenw ye ani seko ni dɔnkow sɔrɔkow ani politikikow Mɔgɔw
ka laɲiniw ani ko minnu diyagoyalen bɛ u kan sigi la olu bɛ se ka laban ka kɛ
maramafɛnnakɛlɛw wulili sababu ye kuluw ni ɲɔgɔn cɛ
Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn (FasiFAS) ka ɲinini jirala san 2009 laquohakɛlabato ni ko juguw
kɛli kan musow la kɛlɛdaw kɔnɔ raquo Cɛzi LENOWA la (Jalatigibakalanso) Sɛnɛgalijamana
kɔnɔ O ɲinini in yrsquoa jira ko kalan kɛlenw kɔfɛ ani sariyasɛbɛn labɛnnenw diɲɛ kɔnɔ hakɛlabato
jateli sira kan bɛn sabatili wulikajɔw koɲɛnabɔliw la (OyɛmupeOMP) halibi musow jɔyɔrɔw ka
dɔgɔ o baaraw la sedeyawojamanaw kɔnɔ
Sariyasɛbɛnw labɛnni dɔrɔn tɛ se ka hakɛlabato jateli sabati fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquo u dalasali
baaraw la Jogo yɛlɛmani bɛna kɛ ni mɔgɔw kalanni ye o min bɛ kɛ lafaamuyali kan
kunnafonidi ani ladamuni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw U bɛ tali kɛ
Tɔɲɔniwalew (kɛrɛfɛdɛn kɛɲɛnibaliyaadw) laquo I trsquoa dɔn ko tɔɲɔni ka jugu fo nrsquoa sera i
yɛrɛ ma raquo O hakilila fɔra an ye Piyɛri Nikola fɛ ka bɔ a ka gafe kɔnɔ min bɛ wele
laquo Hadamadenya siraw raquo
Kojugukɛw (ko jugu minnu ye hakɛlabatobaliyaw ye kɛlɛw kɔnɔ damatɛmɛwalew kɛli
denmisɛnninw na anrsquou ɲangatali cɛnimusoya sira kan adw) Ko jugu ye forobakuma
ye min bɛ kɛlɛtigɛsɔn jira ani bɛnbaliya sabalibaliya kɛlɛ jugu fɔcogo wɛrɛ la
baganmadegun don min bɛ na ni dimi ni tɔɔrɔ ye laquo Ko jugu min bɛ tali kɛ hakɛlabato
kan o ɲɛsinnen bɛ cɛw ni musow ma nka a ka ca a la digi bɛ kɛ musow de la A bɛ
sɔrɔ damakɛɲɛbaliyaw fɛ cɛw ni musow cɛ fanga sira kan Ko jugu bɛ ɲɛsin muso ma
ka da a ka musoya yɔrɔ kan walima ko jugu bɛ da musow kan min damatɛmɛnen bɛ
kojugu ka tɛmɛ u ka kɛlen kan Nrsquoan ko an brsquoa bɛɛ fɔ o ko juguw ye binkanniw ka
ɲɛsin farikolo ma cɛnimusoya ani hakili Ko jugu minnu bɛ kɛ musow la o dɔw fana bɛ
kɛ jamana fɛ walima jamana brsquoi ɲɛtugu u kan raquo [Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba
bolofara ka ɲɛsin diɲɛ kɔnɔ mɔgɔw ma (UNFP) Hakɛlabato masalakun
labɛnjɛkulukulu]
FasiFAS ka ɲinini hakɛlabato ni ko juguw kɛli kan musow la kɛlɛdaw la kɛra sababu ye
Krsquoa jira ko kɛlɛ bɛ se ka yɛlɛma don cogo min na mɔgɔw cɛsiraw la o cogo kelen na a
bɛ se ka na ni cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw fana cɛw ni musow cɛ ani musomanninw ni
cɛmanninw cɛ
Ka faamuyali ɲuman di sɔrɔdasiw ma bɛnko kan u krsquoa dɔn krsquoa fɔ u ka waleyaw kɔlɔlɔw
bɛ se ka se cɛw musow musomanninw ani cɛmanninw ma
Ka hakililafalen kɛ cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw kɔlɔlɔw kan anrsquou labɛnw
138
Ka janto kɛ seko ni dɔnko la o la sa mɔgɔ minnu sen bɛ don bɛn sabatili wulikajɔ
ɲɛnabɔliw la olu ka kan krsquoa dɔn u ka baara bɛ kɛ hukumu min kɔnɔ seko ni dɔnko
siratigɛ la bawo cɛ ni muso cɛ gɛlɛyaw ni seko ni dɔnko sirilen don ɲɔgɔn na kosɛbɛ
Laadalako cɛjuguw (Misali la musow ka nɛgɛkɔrɔsigi ɲɛsinnen bɛ musomanninw ma
minnu si ma se lakɔliladon ye walima nrsquou bɛ kalanso fitinin na)
Jamanaw ka bɛnkansariyaw bɛrɛbɛnbaliya diɲɛ taw ma anrsquou waleyalibaliya olu tɛ se
krsquoa to jamanaw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa a ɲɛma kojugukɛko kunkan O brsquoa to ni cɛnimusoya
kojugukɛw ani dantɛmɛwale wɛrɛw bɛ sinsin musow de ye o kow mɔgɔ tɔɲɔnen fɔlɔw
ye (denmisɛnw aniwalima balikuw) ani ɲangiliw kɛɲɛni tiɲɛni hakɛ ma ko jugu ninnu
kɛbagaw kama
hakɛlabatoko jateminɛni politikikow ni waleyalikow kɔnɔ forobapolitikikow ɲɛfɔli nrsquou
waleyali damakɛɲɛnenw koɲuman politiki min bɛ hakɛlabatoko don ba la o ye jɔsenw
faralen ye ɲɔgɔn kan minnu bɛ danfaraliw ni damakɛɲɛbaliya balicogo sigi senkan
minnu sababu bɔra hadamadenya ni seko ni dɔnko danfaraw labɛnnenw na cɛw ni
musow cɛ
Waleya ni jogo sirilenw hakɛlabato la minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali sabatili ma
Politiki min bɛ janto kɛ hakɛlabatoko la o brsquoa ɲini ka furaw sɔrɔ hadamadenya
damakɛɲɛbaliya wale kɔrɔlenw na olu minnu bɛ hakɛlabatow bilaɲɔgɔnɲɛ ju la Olu bɛ
musow ka sekow yiriwali dan sira la o cogoya kelen na balanw don musow ka
hadamadenya hakɛ bajuw waleyali la A bɛ fɔ ko politiki bɛ janto kɛ hakɛlabato na nrsquoo
yrsquoa sɔrɔ a bɛ yiriwaliporoze labɛncogo dantigɛ ka sɔrɔta laɲininenw pereperelatigɛ -
kunw ni fɛɛrɛw dantigɛli ani kɔlɔsili jateminɛnanw bakurubafɔ la poroze taabolo bɛɛ
lajɛlen
Musomannin ni cɛmannin ladamuni sɛmɛntiyalen don kalan taabolo fɛ min bɛ janto kɛ
hakɛlabato dakun bɛɛ la a bɛ janto kɛ kalanko taabolow ni kalansen bolodalenw na
ani kalanso koɲɛw ɲɛnabɔli O ye ka baara kɛbaga cɛman ni musoman ani kalanyɔrɔw
sigiyɔrɔw dantigɛ O bɛ kɛ baara kɛbaga cɛman ni musoman ani baara kɛbaga suguya
cɛman ni musoman ka waleya kunsinnenw waleyali kama ka se ka kalanso ɲɛnamaw
bila o la u ka bolokan Ka janto kɛ hakɛlabato la kalandegeli hukumuw kɔnɔ o bɛ se
ka taabolow ni jogow sinsin minnu ka ɲi tilenneya ni damakɛɲɛni ma
- Kalan ɲɛnamaya kuntaala kɔnɔ
- Hadamadenya ni seko ni dɔnko waleya minnu bɛ janto kɛ musow ni cɛw ka nafa suguya
dafaralenw na
139
- Musow ni cɛw sendonni damakɛɲɛnen yiriwali taabolo la
Lakana ni bɛn gɛlɛyaw sedeyawojamajanaw kɔnɔ
Kow cayali sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ yɛlɛma don kosɛbɛ cɛsirikow la ka ɲɛsin bɛn ni
yiriwali gɛlɛya ma Olu cɛsirikow la an da bɛ se ninnu ma
Kalata minnu bɛ na ni fɔɲɔgɔnkɔw ye sirabilako jugu ani politiki gɛlɛyabaw jujɔn
Demokarasi sigili nrsquoa sinsinni gɛlɛyaw
Jama ka wulikajɔkɛlɛw ani hakililalafasa dantɛmɛ wulikajɔ kunbɔliw
Hadamaden cayaliba ani jamanaden fanba ye denmisɛn ye ((denmisɛn minnu si tɛ san
20 bɔ olu ka ca ni mɔgɔ 50 ye kɛmɛ o kɛmɛ la Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ)
Kalan baaradegekalan ani baara lasɔrɔli gɛlɛyaw
Kalanden minnu mana tila kalan na dɔnniya minnu brsquoolu la ani jamanadenw mako bɛ
baara minnu kɛbagaw la olu tɛ ɲɔgɔn ta Bɛn sabatili ni donɲɔgɔnna ani tilennenyako
ni damakɛɲɛniko jateli mako ma jɔ olu fɛɛrɛw tali la
Faantanya hakɛ damatɛmɛnen don Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi duuru bɛ faantanya
jukɔrɔ (50) Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi wɔɔrɔ ni kɔ bɛ balo kasɔrɔ dolariwari dɔrɔmɛ 1
trsquoa bolo (60)
Mɔgɔw ka sigiyɔrɔyɛlɛma balakacaya minnu sababu ye politiki ni sɔrɔdasikɛlɛw ye
Mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka taama u sago la sedeyawojamanaw kɔnɔ o kɛra sababu ye ka
banaw jɛnsɛn ani mɔgɔ dogokafeere ani jagofɛn kɔnnen jago jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Maramafɛn misɛnw ka munumunu jamanaw kɔnɔ
Forobapolitikiw ɲɛbaliya
Siyakokɛlɛw
Kunmayɛlɛmafuraw (dɔrɔguw) yuruguyurugufeere
Maramafɛnnakɛlɛw dagali
Waleya fɛn o fɛn ɲɛsinnen bɛ nin cɛsiriko ninnu ɲɛnabɔli ma wajibi don cogoyasɛgɛsɛgɛ ka kɛ
walasa ka hakɛlabato taabolo don u kɔnɔ
KALANBOLO BAARA BOLODALI
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn yiriwali sabatili ma
140
Kalandegeli kuntilenna
1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye
2- Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo
jateli ma
4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
Kuntaala Lɛrɛ 12
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
-Sedeyawo ka Misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-Sɛbɛnw ani masalabolo suguyaw
Baara bolodalikatimu
KALANSENBOLO
BOLOFARA
KOɲƐDƆNW KƆNƆKO FARANKANW FƐƐRƐW KUNTAALA
1 Ka hakɛlabato
taabolo
sɛgɛsɛgɛlikɛminɛnw
ɲini krsquou dɔn ani
faamuya kosɛbɛ
Fanga tali sɛgɛsɛgɛli
sɛgɛsɛgɛlikatimu
GAMUGAM(hakɛlabato
sɛgɛsɛgɛlikatimu baju)
-kalanko taabolo
sɛgɛsɛgɛli katimu ka kɛɲɛ
ni hakɛlabato ye
-sɛbɛnw ɲinini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin nawalima
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan)
-Kulubaara
-hakililaɲini
-Sɛgɛsɛgɛli
Lɛrɛ 2
2 Ka hakɛlabato
sɛgɛsɛgɛli taabolo
sɛbɛkɔrɔfaamuya
-dakun suguya minnu bɛ
sɛgɛsɛgɛli la
-dɔnniya farankanw
Lɛrɛ 2
141
3
Ka bɛn ni yiriwali
fɛɛrɛw labɛn ka kɛɲɛ
ni hakɛlabato
taabolo ye
-laquohakɛlabatoraquo politikiw
waleyali labɛnw
-laquohakɛlabatoraquo politikiw
waleyali minɛnw
-Hakililafalen
-kolabɛnɲɛbilabaara
Lɛrɛ 2
4
Ka hakɛlabato
taabolo don
kalanbaaraw kɔnɔ
- dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli
-kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni ka hakɛlabato
don a kɔnɔ
- kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
labɛnni nrsquoa waleyali
-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato Bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw kama
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn ni yiriwali sabatili ma
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato taabolo sɛgɛsɛgɛli fɛɛrɛw
Kalandegeli kuntilenna
Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanwdɔnni sira kan Jogow mɔgɔyasira dɔnniya sira kan fɛɛrɛwbaaraɲɛdɔn sira kan
142
-Ka waleyaw ani jogo
ɲumanw ni jugumanw nɔ
sɛgɛsɛgɛ minnu sirilen don
cɛ ni muso fila (2) ka
diɲɛnatigɛ cogoyaw la
-ka labɛn koloma dɔw kɛ
minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
ma ka janto kɛ hakɛlabatoko
la (ka kɛɲɛ ni musow ka
senyɛrɛkɔrɔ ye lakana ni
yiriwali kuntaala jan ani
kojugu minnu bɛ tali kɛ
hakɛlabatobaliya kan)
-Ka hakɛlabato tilennenya ni
damakɛɲɛni bonya waleyaw sigili la
senkan minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
sabatili ma
-Ka waleya kɛ ka se ka hakɛlabato don
walew kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
sabatili ma
(anpowɛrimiempowermentɛntsendonni
kolatigɛw labɛnni na)
-Ka yiriwali ni bɛn baara dɔw
sigi senkan sigida kɔnɔ ka
kɛɲɛ ni hakɛlabato taabolo ye
-Ka dɛmɛ kɛ ka ɲɛsin waleya
kɔrɔ ɲumanw lataa ɲɛ ma
hakɛlabatokow kan
-Ka se ka musow ni cɛw
sendon yiriwali taabolo la ani
bɛn sinsinni damakɛɲɛ kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Masalabolo
-Kalansen bolodalenw ni kalandengafew
-Sedeyawo misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-Sɛbɛn suguya wɛrɛw
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛtikunnafonidi ni kunnafonifalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la (TISETICE
Ni musow bɛnna a kan krsquo u sigi krsquou bolo fila da u senkan
Nin tun ye masajamana dɔ ye min ni masajamana caman wɛrɛw tun bɔlen de ɲɔgɔn fɛ
143
Masakɛ kelen masamuso kelen sɔrɔdasiw cikɛlaw ani baarakɛla wɛrɛw tun brsquoa kɔnɔ O nrsquo
a ta bɛɛ sariya tun tɛ musow bolo ka bɔ u ka duw kɔnɔ ani ka baara wɛrɛw kɛ minnu tɛ
musoyabaaraw ye
Sɔgɔma cɛw bɛ bɔ ka taa baara la ka segin wulw fɛ U mana na u bɛ dumuni ɲininkali kɛ ka
tila krsquou fara ɲɔgɔn kan terimaw ka marasibɔ kɛ walima dominobɔ Musow kɛra hɛrɛ la o u
ma kɛ hɛrɛ la o o trsquou ka sira ye Don dɔ la musow sera u danna Cɛw hakilila ko mun don
Nrsquou donna so dɔrɔn u ɛ fangatigiya jira u bɛ pɛrɛn an kun ani krsquoan tɔɔrɔCɛw mrsquoa faamu
halibi krsquoanw musow ka baara fanga ka bon Muso dɔ ko o la cɛw bɛ tan de koyi Anw de
brsquoan janto denmisɛnninw na ka du ladon ka fini nɔgɔw ko ka ɲɔ susu ni krsquoa bunte ka
dumuni tobi ani baara caman wɛrɛ fana Olu ta bɛnnen bɛ dominobɔ dɔrɔn ma krsquoan
datugulen to sow kɔnɔ yen O la muso jɛra krsquoa fɔ -An ka gɛrɛwu kɛ (baarabila) O cogo de
la musow ye baara bila Cɛw bɔlen foro la anrsquou ka baarɛyɔrɔw la u dabali bɛɛ banna
Dumuni tun ma tobi Finiw tun ma ko Musow tun tɛ so fana Baw balimamusow
kanimɛmusow furumusow maminɛmusow olu bɛɛ tun bɔra ka taa U tun taara u faraɲɔgɔn
duba dɔ kɔnɔ firiyatɔ dɔ fɛ yen dominobɔ ni marasibɔ la Hali masakɛmuso tun brsquoo kɛnɛ kan
Cɛ kelen si ma se krsquoa muso lasegin so
Cɛw tun yrsquoa fɔ u ni ɲɔgɔn cɛ ko Ɛ musow bɛ segin ka na so hali a tɛ mɛɛn Musow ko an tɛ
segin so fo aw ka hakili sɔrɔ O waati kɔnɔ cɛw yrsquoa ɲini ka musow ka baaraw kɛ nka o ma
ɲɛ kosɛbɛ U ye finiw ɲɛw tiɲɛ u kotɔla Denw tun tɛ ka kasi dabila Dumuniw tun bɛ sisi u
bolohellip ani u tora u kelen na O waati kelen na dugu musow ma sɔn ka segin u kɔ Cɛw bɛ
na an ɲini nin bɛɛ kɔ u yrsquoan tɔɔrɔliba min kɛ krsquoo yafa ɲini an fɛ Fa tun bɛ ɲini ka don cɛw
la U tun yrsquo u ka baara jɔ krsquou janto so la bawo musow tun ye u bolow bɔ baaraw la Dugu
cɛw nana a faamu kelen-kelen dɔɔnin dɔɔnin ko musow ka baaraw tun ka gɛlɛn U ma se ka
bɔ nin kalama cogo di fo sisan Musow tun bɛ u ka laɲini sɔrɔli sira kanhellipnka ko balalen dɔ
nana kɛ Ka cɛw ɲɛgannento sokɔnɔbaara jiriforow tun brsquoa la ka ja Baganw kɛra
yɛrɛmabilaw ye Alikama tun bɛ ka dɛsɛ masajamana kɔnɔ ani dumuniw fana Ko bɛɛ tun
yɛlɛmana ka kɛ kojugu ye Musow ni cɛw bɛnnrsquoa kan o la ka fɛɛrɛ dɔ tigɛ ka gɛlɛya in
ɲɛnabɔ Mɔgɔ kelen sugandira fan kelen-kelen bɛɛ la fɔkabɛn kama
Cɛw ye masakɛ sugandi musow ye masamuso di
Kulu fila jɛra ka ɲɔgɔnye kɛ yɔrɔ kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ la jiritu la dala kɛrɛfɛU tun diminen don
u nisɔn tun ka go Masamuso yrsquoi kanto - aw tun brsquoan datugu so kɔnɔ An tun brsquoarsquo lakana
dɔrɔn de kɛnɛmana kow ma Masakɛ yrsquoa jaabi ten Arsquo brsquoan kɛ I ko jɔw masamuso yrsquoi sinsin
o kan Jɔw wa hun An tun bɛ baara kɛ aw ye i nrsquoa fɔ baganw o kɛra masamuso ka jaabi
144
ye Anw fana dun Aw brsquoaw taw dɔn aw trsquoa fɛ krsquoanw taw dɔn Laɲini dɔw brsquoan fɛ krsquou dajira arsquo
la U filɛ nin ye Musow brsquoa ɲini yamaruya ka di u ma u ka to ka bɔ anrsquou ka se ka baara
wɛrɛw dege Dɔw tun brsquoa fɛ ka kɛ sɛnɛkɛlaw ye sojɔlaw bololabaarakɛlaw saripancew
fɔlikɛlaw kumalasurunya la baara suguya caman Masakɛ yrsquoa ɲɛ ɲugu krsquoi miiri dɔɔnin An
sɔnna nrsquoarsquo bɛ o de fɛ o bɛ kɛ arsquo ye A banna wa Masamuso yrsquoa ɲɛ kɔmi ka tɛmɛ ni kuma
ye - Ko wɛrɛ bɛ yen cɛw ka kan krsquo u sendon sokɔnɔbaaraw la Cogo di O kɔni Abada
Masamuso girinna ka wuli krsquoa ka finiba ta ka sira minɛ krsquo a bɛ taa I jɔ i jɔ A ka ɲi hellip An
sɔnnahellipAn bɛna sokɔnɔbaaraw kɛ Nka arsquo brsquoan dɛmɛ kanniw na masakɛ yrsquoo dajira a la
Masamuso sɔnna A tun ma dabɔ dɔ ka se sɔrɔ dɔ kan O de la ɲinifɛnw sɛgɛsɛgɛra kosɛbɛ
kelen-kelen ani ka hakililafalen kɛ u kan Sɔn kɛra dɔw ma dɔw latilenna walasa bɛɛ ka
wasa Bɛnkanɲini bannen masakɛ nrsquoa muso yrsquou ka masayabanfilaw don ani krsquou kuntilenna
kɛ kelen ye
Kalansenbolo bolofara kanlan degeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli -Ka kalanden cɛmanw ni musomanw ka
dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka kɛɲɛ ni
gɛlɛya dajiralen ye
- bɛ ɲininkaliw jaabi ani krsquou ɲɛfɔbrsquou ka
faamuyali fɔ gɛlɛya in kan
ɲininkaliw
jaabiwɲinini
cikanwbaaraw
waleyali
Bilali kalan hukumu kɔnɔ Baara kɛta1
Koɲɛnabɔta
bɛ diɲɛlatigɛ don o don ko dɔ dajira min
kɔnɔ baaraw danfaralen don cɛw ni
musow cɛ
bɛ ko in sɛgɛsɛgɛ ani ka hakililafalen kɛ
jɔyɔrɔw kan
Kelennabaara
Kulukɔnɔbaaraw kalan
ani sɛgɛsɛgɛli -Brsquoa ɲini u fɛ ka masalabolo kalan min
tɔgɔ ye laquoNi musow bɛnna a kan krsquou sigi
krsquou bolo fila da u senkanraquo
-bɛ kulubaaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin
cikan ninnu ye
1-Musow ni cɛw ka baaraw tun ye mun
ye yanni fɔɲɔgɔnkɔ cɛ
2-Fɔɲɔgɔnkɔ sababu bɔra mun na
bɛ masalabolo kalan
brsquou ka baara jaabiw dajira
Kulu 1 bɛ ɲininkali jaabi minnu bɛ tali
kɛ musow ni cɛw ka baaraw kan
Kulu 2 bɛ fɔɲɔgɔnkɔ kun sɛgɛsɛgɛ
Kulu 3 bɛ bɛn sɔrɔlen nafaw dantigɛ
minnu bɛ masajamana mɔgɔw ka
hadamadenyako ni sɔrɔko kan
Kulubaara
145
3- Fɔɲɔgɔnkɔ in ɲɛnabɔra wa
4-Bɛn nɔkun kɛra mun ye masajamana
mɔgɔw kan
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
bɛ kuluw ka ɲininiw ni kunnafoni
sɔrɔlenw kafoli labɛn
-brsquoa ɲini kulu kelen-kelen bɛɛ fɛ u krsquou
baara kuma kolomaw latɔmɔ krsquou kɛ
masalabolo ye katimu walima nataliye
min bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔlen bakurubafɔ
-Bɛ dalikunnafoni damadɔw di krsquoa ka
hakilila sɛmɛntiya ni waleyaw ye minnu
bɛ tali kɛ don o don kow kan ani
donkibaruya
bɛ baara kɛlɛnw dajira ani krsquou
walanwalan
kuma koloma latɔmɔnenw bɛ kɛ katimu
ye nataliyew ani masalabolow ka kɛɲɛ
ni se walanwalannenw ye
Jɛkabaara
Hakililafalenfalen
Dantigɛliwaati
kiimɛniBakurubajateminɛ
-brsquou bila u krsquou yɛrɛ ka baara kɛlenw nrsquou
ka kunnafoni walanwalannenw
sɛgɛsɛgɛ kalanni (taabolo kɔnɔkow
sɛbɛkɔrɔ faamuyali kiimɛni
dɛmɛnanwminɛn) Degeli (baara kɛtaw
lakikaya kɔnɔkow kalanden
cɛmanmusoman taabolow ni jogow
sɛbɛkɔrɔ faamuyali hakɛ)
Kuma kɛra ko minnu kan u bɛ olu
bakurubafɔ nrsquou yɛrɛ ka daɲɛw
nataliyew walima katimu ye
Kelennabaara
Kuluw ka baara
Hakililafalenfalen
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Ka ɲɔgɔlɔnba dɔ labɛn krsquoa waleya min
bɛ masalabolo danfara kɔnnenw filiw
latilenni cogoyaw ɲɛfɔ
Bɛ ɲɔgɔlɔnba labɛn ani krsquoa bɔ Kulubaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
146
KALANBOLO 6 FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI
ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN
laquoYɔrɔ saniyali ka di bɛɛ ye nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲaman cɛ raquo1
1 Zan YanniJean Yanne [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ jajɛra 15062012 httpscalettsansrhettwardpresscom
20090530tout-le-monde-veut-saver-la-planete-mais-personne-ne-veut-descendre-les-poubelles
147
FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI
ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN
1 Forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa lamini
2 Yiriwali kuntaala jan
ɲɛbila
Sigida nrsquoa lamini hakɛ danfɛnkanɲinini ladamu taabolow yiriwali kɛnɛya ani bɛn sɔrɔli hakɛ
olu minnu sinsinnen bɛ damakɛɲɛni ni fisamanciyabaliya jɔsen baju kan u sirilen tɛ
hadamaden kelen dɔrɔn na jamakulu kɔnɔ nka u bɛ tali kɛ fana bunadama kan ka da a ka
danfɛnya yɔrɔ kan O la sa Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan bɛ
hakililajigin kɛ krsquoa jira ko laquo fasojama bɛɛ ka kan ni sigida nrsquoa lamini mumɛ anrsquoa ɲuman sɔrɔli
hakɛ ye min brsquou ka ɲɛnamaya sabatiraquo
O nrsquoa taa bɛɛ yɔrɔ minnu na ni dɔnbaliya ani mɔgɔlafilikunnafoni bɛ se ka kojugu lase mɔgɔ
ma diɲɛlatigɛ kɔnɔ forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini sabatili kuntaala jankow ye ko
kolomayɔrɔba ye o yɔrɔw la sango Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɛrɛnkɛrɛnnenya
Afiriki tilebinyanfanjamanaw
Sedeyawo bɛnkan ka ɲɛsin demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman ma brsquoa jira ko demokarasi
bɛn politiki basigi ani hadamadenjɛ tilennenya tɛ se ka sira sɔrɔ mara kɛcogo ɲuman sariyaw
kɔ
O sira kelen in kan diɲɛ ɲɛmɔgɔw bɛnna a kan krsquoa jira jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba
ka lajɛ senfɛ san 2002 sɛtanburukalo la sanbakelennako kunkan ko laɲini ninnu ka don
bakuruba kuntilennaw kɔnɔ minnu bɛ se ka kiimɛ ani minnu kuntaala danbɔlen don krsquoo tɔgɔ
da sanbakelenna kuntilennaw yiriwali kama (OyɛmudeOMD)
Afirikitilebinyanfan jamanaw bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa yiriwaliko la kɛnɛya laseli bɛɛ ma jamana
sɔrɔfɛnw tilako ɲuman sigi bɛn ani demokarasi sinsinni na nrsquou ye fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛ ka
faantanya kɛlɛ fiɲɛbanaba ni fiɲɛbana ani sɔrɔko dɛnkɛrɛfɛ olu minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw
lajuguyali ani basigibaliya ju la
148
Haminankoba min bɛ gɛlɛya in kɔnɔ o ye politiki kisɛmaw ani nafamaw labɛnni nrsquou waleyali ye
minnu brsquoa to forobakɛnɛya gɛlɛyaw bɛ ɲɛnabɔ ani ka janto kɛ sigida nrsquoa lamini kɛnɛman ani
kuntaala janko la
O hakilila dantigɛlen in hukumu kɔnɔ sedeyawo jamana kelen-kelen ka kalanko taabolo ka
kan ka tali kɛ hakilila fɔlen ninnu na krsquou don kalan kirikilɔmuw kɔnɔ ani baaradegekalan
taabolow ka ɲɛsin karamɔgɔ cɛman musomanw ma kalanden kɔrɔbaw ani lakɔlidenw
O sira kelen kan masalakun in ɲɛsinnen bɛ forobakɛnɛya ma anrsquoa ni sigida nrsquoa lamini bɛ tali
kɛ ɲɔgɔnna cogo min yiriwali kuntaala jan sabatili bolodaliko ɲuman hukumu kɔnɔ
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako
ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama
Kalanbolo masalakun bolofaraw
1Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
2Yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako
ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw dɔn
Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw dɔn
Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ
Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyaw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ
Ka sigida nrsquoa lamini marali walew ani forobakɛnɛya lakana yiriwa
Ka wale ɲumanw kɛ ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw kɛlɛli ma
Kɔnɔkow
1 Forobakɛnɛya
149
aKɔrɔ
Forobakɛnɛya bɛ se ka ɲɛfɔ cogoya caman na A bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ laquo Forobakɛnɛya ɲɛnini
farikolow hadamadenya hakiliko ani seko ni dɔnko sira kan cogo dɔ la ani cogo wɛrɛ la ni
waleyaw ye minnu bɛ se ka jamanadenw ka kɛnɛya sabatiraquo Forobakɛnɛya ɲɛnini bɛ se ka
jate fana i nrsquoa fɔ mɔgɔ kelen-kelen jamakulu ani jamanaden bɛɛ ka kɛnɛya sabatili krsquoa
sababu kɛ u ka kɛnɛyako matarafali wulikajɔw ye
An bɛ se ka hakililajigin kɛ ɲɛfɔli kɔrɔ dɔ kan min bɔra Sarili Eduwari Winsilo ka
dɔnniyaɲɛninigafe kɔnɔ san 1920 laquo Forobakɛnɛya ye dɔnniya ni fɛɛrɛw ye ka banaw kunbɛn
ka diɲɛlatigɛ kuntaala janya ka kɛnɛya sabati ani ka farikolo to ɲumanya la ni sigidalamɔgɔw
ka jɛkabaara labɛnnenw ye sigida nrsquoa lamini saniyali kama banakisɛw sɛgɛsɛgɛli jɛkuluw
kɔnɔ hadamaden ka ladamu a yɛrɛ ka kɛnɛya taabolow kan kɛnɛya cakɛdaw ni dɔgɔtɔrɔw
labɛnni walasa ka kɔn ka banaw ɲɛnini ani krsquou furakɛli ɲɛsigi Ka hadamadenya sabatilifɛɛrɛw
sigi senkan minnu bɛ basigi lase hadamaden kelen-kelen bɛɛ ma krsquou ka kɛnɛya sabati Nin
bɛɛ kɛkun ye hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se cogo min krsquoa ka hakɛw nafaw bɔ minnu bɛ
tali kɛ a ka kɛnɛyakow ni si kuntaala jan sɔrɔli la
O de la diɲɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ kɛnɛyako ma o
ka baarakɛjɛkulu senfɛ san 1953 o yrsquoa jira ko jɔyɔrɔ min ka kan ka di mɔgɔ kelenkelenna ni
jamakulu ma ladamuni baaraw la kɛnɛyako siratigɛ la o nafa ka bon Nka min jateminɛna
kosɛbɛ baarakɛjɛkulu in fɛ o ye hakililaw lafɛrɛli ye minnu bɛ tali kɛ forobakɛnɛyako
ɲɛnabɔcogo la O lafɛrɛli brsquoa wajibiya ka kɛnɛyako wale bolofara bɛɛ don ɲɔgɔnna ka kɛ
taabolo kelen pewu ye saniyako banaw ɲɛsigili banabaatɔw furakɛli ani nɔgɔyabaatɔw
tɔpɔtɔli
Kabini o waati la sɔn kɛra a ma ko furakɛliw labɛnni fana ye forobakɛnɛya baara jɔnjɔnw dɔ
ye
O nrsquoa ta bɛɛ a ka kan ka pereperelatigɛ ko forobakɛnɛyako bɛ ka danfara don a ni banafurakɛ
dɔnniya ɲɛɲini cɛ sira fila kan kɛrɛnkɛrɛnnenya la
- A brsquoi banban kosɛbɛ banakunbɛn kan ka tɛmɛ furakɛli kan
- A bɛ jamakulu ka kɛnɛyako sabatili bila hadamaden kelen-kelen ta ɲɛ
b Forobakɛnɛya gɛlɛyaw Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɔnɔ
150
OmɛsiOMS ye sɛbɛn dɔ labɛn min bɛ tali kɛ laquoAfirki jamanaden miliyɔn 738raquo17 ka kɛnɛyako la
san 2006 nowanburukalo tile 20 na
Bi-bi in na Afiriki gunkanjamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 1073487000 ye
Sedeyawo jamana 15 jamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 322990000 ye⁵
OmɛsiOMS yrsquoa pereperelatigɛ a ka laselisɛbɛn kɔnɔ ko laquoAfirikiraquo jamana minnu bɛ Tɔn kɔnɔ
olu ka sɔrɔ yiriwali bɛ kɛ ni jamanadenw ka kɛnɛya ɲuman ye bawo a dilanbaaw yrsquoa jira kolaquo
kɛnɛyabaliya bɛ na ni jamanadenw ka faantanya banbali ye basigibaliya faantan sinsinni
mɔgɔ sata cayali sɔrɔtaw dɔgɔyalihellipraquo
O nrsquoa ta bɛɛ Afiriki kɔnɔ forobakɛnɛya gɛlɛyaw ka ca kosɛbɛ O ko fanba bɛ tali kɛ banakisɛw
jɛsɛnni gɛlɛyaba kan i nrsquoa fɔ sida banakisɛ sumaya ani sɔgɔsɔgɔninjɛ olu minnu bɛ mɔgɔ
miliyɔn 3 ni kɔ faga san o san O mɔgɔ sataw la denɲɛrɛnin ni denmisɛnnin ka ca krsquoa sababu
maramafɛnnakɛlɛw ni kɛnɛyako gɛlɛyaw ye
c Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma
Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoa to kalanden cɛman ni kalanden musoman ka dɔnniyaw
ni jogow sɔrɔ minnu bɛ kɛ sababu ye u ka se
Ka ko dɔ juguyali bali
Krsquou yɛrɛ lakana
Ka dɛmɛ don mɔgɔ wɛrɛ ma
3Lomɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20[ ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ
lajɛlen 15062012
httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1
4Omɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ
lajɛlen 15062012
httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1
5Censusgov People and householdInternational programsmain dataInternational data basesan
2012 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidre gionphp
151
Ka hakilijagabɔ sabati
Ka se ka sugandili kolomaw kɛ
krsquou yɛrɛ ta
Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoi sinsin tɛmɛsira kunbaw kan minnu labɛnnen don ka kɛ
kalansen koloma wolonwula (7) ye
Saniya
Dumuni kɛko ɲuman ladamu ani farikololabaraliw sinsinni
Lakalanni baloko ɲuman na ani farikolon sinsinni
Ladamu ka ɲɛsin cɛnimusoya bangekɔlɔsi fɛɛrɛw sɔrɔli ani tangali sida ni kafoɲɔgɔnya
banaw ɲangataw ma
Janto-n-yɛrɛ-la matarafali
Faratikow dabilali
Dɛmɛ ka ɲɛsin binkanni kunbɛnni nrsquoa kɛlɛli ma
Degun ɲɛsigili
Lakalanni jɔyɔrɔfa la ka ɲɛsin faratikow ma (lakalanni dɛmɛ kunfɔlɔw la)
II-Sigia nrsquoa lamini
a Kɔrɔ
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani
yiriwali kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
Ne jamanakalankaramɔgɔ bolo sigida nrsquoa lamini bɛ jate hadamadenyako dɔnniya fɛ min bɛ
hadamadenya kɛ a ka laɲini bakolo ye O de kosɔn hadamadenyako dɔnniya la janto ka kan
ka kɛ sira la min bɛ tali kɛ mɔgɔw ni sigida fɛnw na (fiɲɛ ji farakuruw jiri ni dugukolo
fɛnɲɛnamakuluw)
Siraw ninnu ɲagaminen don bawo u brsquoa jira krsquou donnen don ɲɔgɔn na a mɛɛna i nrsquoa fɔ
jamakuluw ni kungow
152
Hadamadenw sigicogo dugukolo kan o ye an fɛ dɔnniya koloma ye min brsquoa wajibiya miiri ka
kɛ daɲɛw ani hakililakuluw kan i nrsquoa fɔ nimafɛn sugu cayali daminɛwaati falenfɛnw walima
hamadenw sigicogo kɔlɔlɔ18
Tariki dɔnniya jɔyɔyɔ ka bon sigida nrsquoa lamini kow cɛla
jamanakalankaramɔgɔw fana ye tarikikalankaramɔgɔw ye Sigiyɔrɔ kɛnɛ hakɛ fana jɔyɔyɔrɔ ka
bon kosɛbɛ jamanakalankaramɔgɔw bolo Ka baara kɛ sigida nrsquoa lamini kan o fana ye ka
sigiyɔrɔ kɛnɛ labɛnniko anrsquoa yiriwali ɲɛnabɔ Kumalasurunya la sigida nrsquoa laminiko bɛ hakilila
koloma naani de bolo
Hakilijagabɔ kɛli sigida sɔrɔw kan minnu nafa dɔnna sigida nrsquoa lamini labɛnni nrsquoa
labaarali la
Yɔrɔw cogoyaw bɛ se ka kɛ gɛlɛya ye kɛnɛw labaarali la
Faratiw
Kɛnɛ nrsquoa kanfɛnw anrsquou tigiyako
Hakilila fɔlen ninnu bɛ boli fɔɲɔgɔnkɔw anrsquou waleyabaaraw kan An bolo jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
siraw jɔyɔrɔba bɛ sigida nrsquoa lamini masalakun kɔnɔ
b- Sigida nrsquoa lamini kalan
Hakilila kɔrɔw
laquoKalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o ye danbew lakodɔnni ni hakililaw fɛsɛfɛsɛli tɛmɛsira ye
minnu bɛ sew ni jogow yiriwa ka mɔgɔw cɛsiraw faamuya u ka seko ni dɔnkow anrsquou dacogo
Ladamu ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o bɛ tali kɛ fana bɛnkan tali ni jogo yɛrɛ degeli taasira
la ka bɛn sigida nrsquoa lamini ɲuman ma raquo (IyuseniIUSN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin kungo lakanani
ma san 1971)
18Mɔgɔw sigicogo yɔrɔw lalaquotɛmɛsira min fɛ hadamadenjɛkuluw bɛ sigida nrsquoa lamini fɛn dalenw
bayɛmɛma walima krsquou labɛn(kungo fɛnw tiɲɛnibangamaradugubaw sigiliw nrsquou bonyaliw ani izinibaara
olu ye mɔgɔw sigicogo yɔrɔw la kun kolomaw dɔw ye)raquo
Sun Daɲɛw kɔrɔw tubabukan na gafe ba nrsquoa tɔgɔ Lawurusi[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwlarousefrdictionnairesfrancaisanthropisation2o
153
laquo Kalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini yiriwali kuntaala jan ma o ye kalan ye min bɛ danbew fɔlɔ
bila ɲɛ Lakalanni kalansen bolofara minnu bɛna labɛn an fɛ olu ka kan krsquoa to an krsquoa faamuya
ko dugukolo ye bɛɛ nafalan ye an ka kan krsquoan janto min na O kalan in ka kan ka na ni
senyɛrɛkɔrɔ ye min brsquoa to mɔgɔ kelen o kelen krsquoi hakilijagabɔ ka ŋaniya ta ani ka waleya kɛ a
yɛrɛ ma A ka kan ka na ni jɔyɔrɔfa ye min brsquoan bila o waleyaw kɛli la anrsquoa ka kan ka
jamanaden bɛɛ kɛ demokarasi danbew matarafabaaw ye ani wulikajɔ kɛbaaw sanga ni waati
bɛɛraquo19
Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw
Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw ye ka hadamadenkuluw ni hadamaden kelen-kelen dɛmɛ
- Ka faamuyali ɲuman sɔrɔ sigida nrsquoa lamini kan ani gɛlɛya minnu dulonnen brsquoa la krsquou
lafaamuyali nɔgɔya ko ninnu kan
- Ka faamuyali ɲuman suguya caman ni dɔnniya koloma sɔrɔ sigida nrsquoa lamini nrsquoa gɛlɛyaw
kan
- Ka danbew kɔrɔ dɔ dɔn ani ŋaniya ɲuman dɔw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma walasa olu bɛ se
krsquou sendon kɔsɛbɛ sigida nrsquoa lamini yiriwali la anrsquo a lakanani na
- Ka sew dɔn minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini ɲɛfɔli ma ani sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wulili ma
- Ka waleyaw kɛ ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wuli
Kalanbolo bolodali
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati
19 Dɛmɛjɛkulu PlanetrsquoEre ka gafefitinin[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwplanetereorgancien-sitetelech-docplaqette-ongpdf
154
Kalandegeli kuntilennaw
Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn
Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ
Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyafɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ
Ka sigida nrsquoa lamini marali waleyaw ani forobakɛnɛya lakana yiriwa
Ka jogo kolomaw ta ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw ma
Kuntaala lɛrɛ 14
Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw
Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
gɛlɛyaw ma
Baara bolodalikatimu
kalansenbolow Sewkoɲɛdɔnw kɔnɔkow fɛɛrɛw Kuntaala
1 -Ka hakililaw ɲini krsquou dɔn ani
krsquou faamuya
Sigida nrsquoa lamini
forobakɛnɛya
Dɔnniyaw ni hakililaw
sirilenw Sigida nrsquoa
lamini ni forobakɛnɛya
la
-Sɛbɛnw ɲinini
(minnu
sɛbɛnnen don
mansin na
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-Kulubaara
-hakilila
fɛsɛfɛsɛli
lɛrɛ 2
2 Ka Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw
suguyaw ɲini krsquou dɔn
Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw
lɛrɛ 2
3 Ka sira don Sigida nrsquoa
lamini ni forobakɛnɛyako
gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ
-Hadamaden ka tiɲɛni
waleyaw sigida nrsquoa
lamini kan
lɛrɛ 2
155
-sigida nrsquoa lamini tiɲɛni
kɔlɔlɔw forobakɛnɛya
kan
- hakililaɲini
-hakililafalen
sinsinnen
4 Ka yiriwalifɛɛrɛ dɔw labɛn
ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
lasaniyali ani forobakɛnɛya
taabolo ɲumanw ma
forobakɛnɛya ɲuman dɔ
sinsinni fɛɛrɛw waleya
dɔ
lɛrɛ 2
5 Ka Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya masalakunw
don kalanbaara la
- kalansow bolofaraw
dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
dilanni
-Kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
kɛli
-Kalansenninw kiimɛni
- Kalansenlabɛnsɛbɛn
bɛrɛbɛnnenw labɛnni
lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati
Kalansen tɔgɔkalan hukumu kɔnɔ Sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw
Kalandegeli kuntilennaw
-Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
156
-Ka sira don Sigida nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ
Kɔɲɛdɔn layiriwataw
Koɲɛdɔnw
Kalanw(Dɔnniw) sira kan Jogow(taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow)sira kan
-Ka forobakɛnɛya ɲɛfɔ
-Ka sigida nrsquoa lamini hakilila
ɲɛfɔ
-Ka jogo ɲumanw ani
taabolow ta ka ɲɛsin sigida
nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya
ma
-Ka sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw ɲɛfɔ
-Ka sira don sigida nrsquoa lamini
ni forobakɛnɛya cɛ
-Ka sigida nrsquoa lamini saniyali
lafasa
Kuntaala Lɛrɛ 3
Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw
Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
gɛlɛyaw ma
Kalan degeli kalansenbolo bolofara walanwalanni
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛman ni Kalanden cɛmanw ni
musomanw ɔ musomanw
labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Kakalanden cɛmanw
musomanw ka dɔntaw hakɛ
dɔn sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya siratigɛw la
-Bɛ ɲininkaliw jaabi
-Bɛ gɛlɛyaw fɔ ani ka
sɔsɔli kɛ u kan
- Jaabi ɲuman
sugandili
-Kulubaara
-Hakililafalen
kuluw ni ɲɔgɔn cɛ
-Hakililaɲini
Bilali kalan hukumu 1- kalanden cɛmanw -Kuluw kelenkelenna bɛɛ -Hakililaɲini
157
kɔnɔ musomanw ka sigida cogoya
ɲɛfɔli kɔfɛ yɔrɔ dɔ walima jaw
ni fotow dɔw lajɛli minnu bɛ
tali kɛ sigida nrsquoa lamini cogo
suguyaw kan karamɔgɔ
cɛman karamɔgɔ musoman
bɛ ɲininkaliw kɛ
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u ka sigida nrsquoa
lamini gɛlɛyaw latɔmɔ o kɔfɛ
a bɛ ɲininkali damadɔ labɛn
minnu bɛ tali kɛ sigida nrsquoa
lamini lakanani kan ani sira
min brsquoo ni forobakɛnɛya cɛ
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u ka gɛlɛyabaw
ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali kɛ
sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya la
2- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ kalanden
cɛmanw musomanw tila kulu
4 ye ka bɛn ni masalakun 4
ma
-ɲɛfɔli ni sigida ladonko ɲuman
-lakana latanga ani ladamu ka
ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma
-sira donni forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini cɛ
-forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa
lamini gɛlɛyaw jamana kelen-
kelen ani diɲɛ kɔnɔ
brsquoa ka dɔntaw fɔ sigida
nrsquoa lamini ani
forobakɛnɛya gɛlɛyaw nrsquou
kan
-Karamɔgɔ cɛman
karamɔgɔ musoman ka
dɛmɛ kɔnɔ ye kalanden
cɛmanw musomanw bɛ
ɲininkaliw ɲini krsquou dɔn
minnu bɛ tali kɛ
forobakɛnɛya ani sigida
nrsquoa lamini kan
-Sɛbɛnw dilenw lajɛli ani
sɔsɔli senfɛ kuluw kɔnɔ
kalanden cɛmanw
musomanw bɛ ɲininkaliw
dilenw jaabiw sɛbɛn ani
krsquou ɲɛfɔ
-Kulubaara
-Lasali
ɲininkaliw-jaabiw
-sɛbɛnw ɲinini
(minnu sɛbɛnnen
don mansin na ani
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
Hakililafalenw
kuluw kɔnɔ
158
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw
kɔmaseginniHakililafa
len
- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ waati dɔ dantigɛ
kulu saba ninnu kelen-kelen
bɛɛ ye u krsquou ka jaabiw ɲɛfɔ
Kulu kelenkelenna brsquoa ka
baara kɛlen ɲɛfɔ ka kulu
tɔw ka ɲininkaliw jaabi
- Dantigɛliwaati
hakililafalen
- Hakilifalen
sinsinnen
Sinsinni ani kuma
koloma latɔmɔnenw
bakurubafɔ
- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ sɔnni kɛ
bɛnkanhakililaw ma ka ɲɛsin
masalakun kalannen ma ani bɛ
farakanhakililaw di
O la sa
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ nin hakililaw
basigi
- Hakilila kolomaw minnu
sirilen bɛ forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini na
-sigida labɛnni nrsquoa lakanani
baaraw anrsquou nafaw
- sigida nrsquoa lamini lakanani
fɛɛrɛw jamana kelen-kelen bɛɛ
kɔnɔ sedeyawojamanaw kɔnɔ
ani diɲɛ kɔnɔ
-sira donni sigida nrsquoa lamini
forobakɛnɛya ani yiriwali cɛ
-danbe sirilenw sigida nrsquoa
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ jaabi
sɔrɔlenw sinsin ani ka
dɔnniya kuraw kuma
kolomaw latɔmɔ krsquou
bakurubafɔ
-Hakilila koloma minnu bɛ
tali kɛ forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini kan
-Sigida labɛnni nrsquoa
lakanani baaraw anrsquou
nafaw
- sigida nrsquoa lamini
lakanani fɛɛrɛw jamana
kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ
sedeyawojamanaw kɔnɔ
ani diɲɛ kɔnɔ
-Sira donni sigida nrsquoa
lamini forobakɛnɛya ani
yiriwali cɛ
-Danbe sirilenw sigida nrsquoa
lamini na
-hakililafalen kuluw
ni ɲɔgɔn cɛ
159
lamini na
-ladamuni nafa ka ɲɛsin
forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa
lamini ma min jatelen don i nrsquoa
fɔ hadamadenw ka hakɛw dɔ
-Ladamuni nafa ka ɲɛsin
forobakɛnɛya ani sigida
nrsquoa lamini ma min jatelen
don i nrsquoa fɔ hadamadenw
ka hakɛw dɔ
Kiimɛnibakurubajate
minɛ
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ baaraw kiimɛni
dajira nin cogow la
-ɲininkali datugulenw
(jaabikelenma) ɲininkali jaabi-
ɲumansugandilama
- fɛɛrɛ nɔgɔw sigili senkan ka
kalanden ka kalandenw ka
dɔntaw sɛgɛsɛgɛ sigida nrsquoa
lamini nafaw kan krsquoa ɲini krsquoo
dɔn forobakɛnɛya ni danbew
cɛsiraw fɛ
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ jaabiw
sɛbɛn kuluw kɔnɔ anrsquou
kelen kelen
ɲininkaliw-jaabiw
Kelennabaara
walima kulubaara
Dɔnniya sɔrɔlenw
latɛmɛni waleyali
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman
-bɛ kalandencɛmanw
musomanw dɛmɛ ka
kɛnɛya tɔgɔlatɔn sigi senkan
ani kungoko tɔgɔlatɔn
-brsquoa ɲini ka sigida nrsquoa lamini
ani forobakɛnɛya masalakun
sɛbɛn seko ni dɔnkow tɔn dɔw
ka baaraw kɔnɔ
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ
kɛnɛyako ni kungoko
tɔgɔlatɔn sigi senkan u
ka kalanyɔrɔ walima u ka
sigida la
-ɲɔgɔnye
- Hakililafalen
-ɲɔgɔlɔnbɔ
160
Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin
Kalandegeli kuntilennaw
Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε
Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ
Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ
Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali
kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ
Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma
Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ
Kɔnɔkow
Yiriwali kuntaala jan
aKɔrɔ
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
laquo Yiriwali kuntaala jan bɛ na ni siga-siga hakilila dɔw ye
Fɔlɔ n bεna hakililajigin kε ko yiriwali kuntaala jan ye hakilila miirilen ye kungolakanajεkuluw fε krsquoa
daminε san 1970 kɔnɔnaw na ka da dugukolo ni jamakuluw maracogo kɔlɔlɔw kan yanni
Burunditilandi bεnkansεbεn ka ta Sinsin kɛra kasaara juguw jateminɛni kan ka taabolo in labɛn
Filanan jogo ɲumanko bε yiriwali kuntaala jan hakilila yεrε cεma kan kungoko sɔrɔko ni
hadamadenyako O ye ka damakɛɲɛbaliya kɛlɛ ka tilennenya sinsin mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛTaabolo brsquoi
sinsin baju saba kan kungoko sɔrɔko ani hadamadenyako
Sabanan a tɛ se ka fɔ ko yiriwali kuntaala jan ye dɔnniya ɲinini kεyɔrɔ ye ka da a kan dɔnniya
jiralanw trsquoa kɔnɔ A labɛnni bɛ to senna waati bɛɛ la wa a bɛ tali kɛ politikiko kan ka tɛmɛ dɔnniya
kan Kabini san 1980 labanw na hakilila in yɛrɛ jɛnsɛnni kɔfɛ kɔrɔ bi naani sɔrɔla a la Olu tun bɛ tali
161
kɛ taabolow la ka kɛɲɛ kɛnyɛrɛyehakilila ma
Naaninnan yiriwali kuntaala jan bε se ka na ni taabolo danfaralenw ye setigijamanaw kɔnɔ ani
faantajamanaw kɔnɔ Setigijamanaw kɔnɔ dɔnnikɛlaw ni ɲininikɛlaw bɛ ɲininkali kɛ ni yiriwali
taabolo min bɛ senna nrsquoo bɛ to a cogo la Sariyaw ka caya o kan yɔrɔw bεε la Diɲεlatigɛ kεko
ɲuman ba hakilila (bakurubafɔ la ɲɛtaa sabatili dugukolo kan) faamuya ka di jamanadenw fɛ wa o ko
bɛ ka don ba la ladamu siratigɛw la
Yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ sɔrɔko taabolo sugandili ɲininkali bε kεYala an ka an ka yiriwali
taabolo yεlεma wa Yala an bε se ka sɔn a ma ko mobili bε siniwa mɔgɔ mliyari 1 ni murumuru 3 bεε
bolo wa Yala an krsquoa ɲini jamanadenw makow ka ɲεnabɔ kasɔrɔ an ni yiriwali min kan o ɲɛ ma
sɔrɔ Diɲɛ jamanaw tɔgɔlagɔfɛrɛnaman sigili senkan min brsquoi janto dugukolo ni dantanfɛnw na yala o
bɛ faamuya wa O de bε na ni jamanadenw ka dɔnɲɔgɔnya ni mara kɛcogo ɲuman hakilila ye
Yiriwali kuntaala jan i nrsquoa fɔ a fɔra cogo min na setigijamanaw kɔnɔ o bε na ni gεlεya ye
yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ dantanfɛnw latangali hami wulili o bɛ na ni ɲininiw sigili ye senkan
minnu ɲɛsinnen bɛ yamaruyasɛbɛnw labɛnni ma ka tɛmɛ hadamadenw lakanani kan mɔgɔdalaɲini
nasiraw la ni laquo maraliko kura raquo dogolen tɛ hakilila in kɔfɛYiriwali kuntaala jan bε sendonni kofɔ min
ma yamaruya O de ye setigijamanaw mɔgɔ cεsirilenw dɔw ka laɲini ye ka faantanjamanaw ma
walasa ka dantanfɛnw lakana
O de la n sigalen tε kosεbε bawo n sɔnnen don hakilila in kɔnɔko dɔw ma O nrsquoa ta bεε n ka
kɔsannaɲininiw brsquoa to n ka n janto n yɛrɛ laraquo
b Yiriwali kuntaala jan kalan
Yiriwali kuntaala jan kalan (EDEDEEDD) brsquoa to diɲε ferekecogo ka faamu dɔnniya mɔgɔya
taabolo ɲuman ani fasodenɲumanya nasiraw la Yiriwali kuntaala jan kalan bɛ kalansen
bolodalenw kɔnɔ
Sigida nrsquoa lamini kow sɔrɔkow hadamadenya ni seko ni dɔnko kow ni ɲɔgɔn cε siraw
faamuyali o bɛ kalanden cεmanw ni musomanw dεmε nin ko ninnu faamuyali la kosεbε
Hadamadenjεkuluw siriɲɔgɔnna
Jogo ɲumanw tali minnu bε damakεɲεni ninnu don ba la
Nafa min bɛ ɲɔgɔndɛmɛ na diɲɛ kɔnɔ
Yiriwali kuntaala jan kalan laɲini jɔnjɔn ye ka fεεrεw di jamanaden nataw ma u ka se ka
sugandiliw ni kɛ ka hakilijagabɔw kε yiriwali kuntaala jan gεlεw kan minnu brsquoa to u bɛ se ka
kolatigɛliw kɛ ani ka baara kɛ ni hakili ye krsquou yɛrɛ ani jamana nafa
162
Kalanbolo baara bolodalen
Masalakun bolofara 2 Yiriwali kuntaala jan
Masakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin
Kalandegeli kuntilennaw
Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε
Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ
Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ
Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali
kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ
Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma
Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ
Masalakun bolofara 2nan Yiriwali kuntaala jan
Kuntaala Lεrɛ 16
163
MinεnDɛmɛnanwSεbεnw
Sedeyawo misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara
dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan
jamanaw ni diɲε sariyaboliminεnw Afiriki bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin hadamaden ni fasojamaw ka
hakεw ma min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda 21nan
bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo kan
jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw kana
ladon Afiriki kɔnɔ adw
Baara bolodalisεbεn
Kalansenbolo
bolofara
SeKoɲεdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fεεrεw Kuntaala
1 Ka yiriwali kuntaala jan
hakililaw dantigε
Hakilila minnu bε tali kε yiriwali kuntaala
jan ani sigida nrsquoa lamini na
- Sεbεnɲiniwi (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na ani minnu bε
εntεrɛnεti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛsɛli
- Hakililafalen
Lεrɛ2
2
Ka gεlεyaw ɲini krsquou dɔn
minnu bε yiriwali
kuntaala jan bali ka
waleya
Sigida nrsquoa lamini gɛlɛya minnu bɛ boli
yiriwali kuntaala jan kan
Lεrɛ 2
3
Ka sigida nrsquoa lamini
gεlεyaw ni yiriwali
kuntaala jan waleyali siri
ɲɔgɔn na
Sigida nrsquoa lamini tiɲεni kɔlɔlɔw yiriwali
kuntaala jan kan
Lεrɛ2
4 Ka yiriwali kuntaala jan
ɲεtaa fεεrεw tigε
Yiriwali kuntaala jan waleyali sabatili
fεεrεw
Lεrɛ 4
5
Ka yiriwali kuntaala jan
gɛlɛya don kalan baara
kεtaw kɔnɔ
- Kalan dakun bεε dɔnnikεminεnw ni
kalanbaaraminɛnw sεgεsεgεli
- Kalansensεbεnw labεnni
- Kalansenbolo bolofara kalandegeli
waleyali
- Kalansenbolo bolofara kalan
bolofaranin kiimεni
- Kalansenlabεnsεbεn mabɛnnen dilanni
Lεrɛ6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2nan Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
164
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli
ma yiriwali kuntaala jan sabatili kama
KalanDegeli kuntilennaw
Ka baara kεtaw bolodasɛbɛn dɔ labɛn yiriwali kuntaala jan sabatili kama
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Yiriwali kuntaala jan sabatili
Koɲεdɔn layiriwataw
KOɲɛDƆN
Kalan sira kan Jogo sira kan Fεεrεw sira kan
- Ka yiriwali kuntaala jan ɲεfɔ
- Krsquoi ka yɔrɔ sigida nrsquoa lamini
gεlεyaw ɲini krsquou dɔn
Ka fasodenɲumanya jogo ta
sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli la
- Ka yiriwali kuntaala jan cogoyaw dantigε
- Ka i ka yɔrɔ ladonni anrsquoa lasaniyali baaraw
kε
Kuntaala Lεrɛ 6
MinεnDɛmɛnanw
Sedeyawo ka misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara
dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan
jamanaw ni diɲε sariyasɛbɛnw Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakεw
lafasali kan min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda
21nan bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo
kan jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi Bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw
kana ladon Afiriki kɔnɔ adw
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
165
Karamɔgɔ cεmanmusoman Kalanden cεmanwmusomanw
Labɛn
kɔrɔdɔnnen kɔrɔ
sɛgɛsɛgɛli
bɛ kalanden cɛmanmusoman sendonni
anlsquoa ka seko ni dɔnko hakε sɛgɛsɛgɛ ka
ɲεsin hakilila kalantaw ma
bε ɲininkaliw jaabi
bε yiriwali kuntaala jan kuma fɔ ka ɲɔgɔn
fɛla ɲini a kan
- jaabi ɲuman
sugandili
-Kelennabaara
- Hakililaɲini
- Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
- bɛ waleya dɔ kɛli dajira walima ka jaw
ni nataliye dɔw sɛbɛkɔrɔ lajɛ
- brsquoa ɲini kalanden cεmanmusomanw fε
u krsquoa jira ko hadamaden sabatili tɛ sira
sɔrɔ sigida nrsquoa lamini sabatili kɔ
- Karamɔgɔ cεmanmusoman bε sigida
nrsquoa lamini kunnafonisεbεnw bila
kalanden cεmanwmusomanw ka bolo
kan (yɔrɔ saniyalen yɔrɔ nɔgɔlen
ɲεfɔli ɲεnamaya cogoya fanga bε se ko
minnu kɔrɔ hellip) ani yiriwali kuntaala jan
kan ka laban krsquoa ɲini u fε u ka sigida
nrsquoa lamini ɲεfɔ ani ka yiriwali kuntaala
jan cogoyaw dantigε
- Kalanden cεmanmusomanw bε ko in
waleya walima ka ɲεgεnw ni jaw sɛbɛkɔrɔ
lajε
- brsquoa jira ko sigida nrsquoa lamini sabatili tɛ sira
sɔrɔ jama ka kεnεya sabatili kɔ
- Kalanden cεmanmusomanw bε sεbεnw
lajε ka ɲininkaliw jaabi
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- Kɔlɔsiliw
Hakililaɲini
- Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw
kɔmaseginni
bɛ dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw
kulusigili la ka kɛɲɛ ni cakɛminɛnw ye
(dɛmɛnanw)
Kulu kelenkelenna ka kumalasela bɛ
baara kɛlenw dajira ninnu kan
- Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
ɲɛfɔli
- Hadamadenw makoɲεfεnw sɛbɛnni
dumuni fiɲε saniman sigida nrsquoa lamini
saniman
- U ka sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala
jan gεlεyaw
- Sɔrɔfɛnw tɔpɔtɔli
- Sigida nrsquoa lamini tiɲɛni sababu anrsquoa
kɔlɔlɔw
- Fɛn min bɛ sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan siri ɲɔgɔn na
Hakililafalen ani
kulubaaraw
sɛmɛntiyali
dantigɛlikɛnɛsigi
Hakililaw
nafawsinsinni ni
kuma kolomaw
latɔmɔni
Karamɔgɔ cεmanmusoman bε kuluw
ka jaabiw lamɛn kunnafoni minnu brsquou ka
hakililaw jε krsquoolu fara u kan ka fɔlenw
sεmεntiya ani krsquou dεmε u ka kuma
koloma labanw latɔmɔni na
Kalanden cεmanwmusomanw
- Ko minnu ye tiɲε ye ani nrsquou bε se ka kε u
brsquou hakili to olu la u ka sigida yiriwali
kuntaala jan kundon yiriwali kuntaala jan
sɔrɔli gεlεya bεε furakεli kɔrɔ
- U brsquou kundon yiriwali kuntaala jan ɲɛtaa
kɔrɔ
- Jεkabaara
Bakurubafɔkati-
mu dɔ labɛnni
Kiimεnibaaraw
bakuruba jateminε
bɛ baara dɔw kiimεnisɛbɛn labɛn min bɛ kɛ
sababu ye ka waleyaw kɛ ka dɔ bɔ sigiyɔrɔ
gɛlɛyaw la
Baarakɛkuluw kɔnɔ kalanden
cɛmanwmusomanw bɛ kunnafoniw
ɲini u ka sigida nrsquoa lamini tiɲɛw kan
-Kalandenw bɛ baarabolodalisɛbɛn
dilan
Sɛbɛnw dilanni
Kulubaara
166
Kalanbolo gafe lajɛlen Forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
Kalanbolo wɛbu lajɛlen forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Forobakεnεya
Hakilila kɔrɔ
- httpwwwlaroussefrencyclopediediverssansA9_publique90008
- httpwwwintellegofrsoutien-scolaire-1ere-st2s-aide-scolaire-sciences-sanitaires-et-socialessante-sante-publique15558
httpwwwlegifancegouvfraffichTextedocidTexte=JORFTEXT000000227015εtdateTexte
- httpwwwdestinationsantecoml-oms-penchee-sur-les-africainshtml
Sigida nrsquoa lamini
Hakilila kɔrɔ
- httpwwwtechno-sciencenet onglet=Glossaireεtdefinition=3469
- httpreseauecoleetnatureorg
- httpwwwiucnorgfr
Yiriwali kuntaala jan
Ladamuni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan ma httpwwwmeirieucomECHANGESlepripdf
httpreseauecoleetnatureorg
httpwwwiucnorgfr
KALANBOLO 7NAN FANKELENFƐJAMANAW
KA DONɲƆGƆNNA
LatεmεniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Karamɔgɔ cεmanmusoman
bε kalandenw bila ka baarabolodalisɛbɛn dɔ
labɛn (baara kεtaw u kεminɛnw)
waatiboloda dεmεbaaw kɔlɔsili ani kiimεni
walasa ka yεlεma ɲuman don u ka sigida nrsquoa
lamini cogoya la ka kεɲε ni yiriwali kuntaala
jan ye
167
laquo A ɲuman ye ka fanga ni jɔsen ɲεnamaw di Sedeyawo ma minnu bɛ jamanaw taw sanfɛ
walasa a ka se ka ko latigɛlenw waleya ani ka bɛnɲɔgɔnmaya sabati politikiko siratigɛ la
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ raquo
1 Wansεsilasi Sakere Kεri MɔnzalaMenceslas sacreacute Cœur Monzala Afiriki tilebinyanfan jamanaw ka donɲɔgɔnna
hakililaw Sedeyawo fangabulonw sεgεsεgεli san 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajεra 15062012
httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-afrique-de-louest-
analyse-du-cadre-institutionne17html
FANKELENFƐJAMANAW
KA DONɲƆGƆNNA
1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Dantigεli
168
abini yεrεmahɔrɔnya sɔrɔla jamana minnu bε fan kelen fε Afiriki tilebinyanfan
kɔnɔ olu yrsquoa ɲini ka fara ɲɔgɔn kan u marabaa kɔrɔw ye dancε minnu ci u ni
ɲɔgɔn cε walasa krsquoolu bin ka bɔ yen U laɲini tun ye ka ɲɔgɔnhakililajiginkεnε sigi
u jɛlen bɛ kuntilenna minnu na yiriwali sira kan olu waleyali kama ani ka fanga jɔnjɔn sɔrɔ krsquou
ka ɲɔgɔndεmε sigi senkan ani krsquoa sinsin O hakilila in kεra fankelenfεjamanaw ka
bolodiɲɔgɔnma waleyalisira ye san tan laban in kɔnɔ
Walasa ka donɲɔgɔnna nafa don jamanadenw ka ɲεnamaya kɔnɔ ani u krsquoa faamuya kosɛbɛ
Sedeyawo jamanakuntigiw bɛnna laɲini dɔ kan min ka kan ka waleya sanni san 2020 cε
jamanaw ka Sedeyawo ka bɔ o la krsquoa kɛ jamanadenw ta ye
Fankelenfεjamanaw ka tɔnw sigili ani sigidajamanaw ka tɔnw i nrsquoa fɔ Afiriki
tilebinyanfanfεjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn (Sedeyawo) Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ
yiriwali ani wariko tɔn (Imowa UEMOA) Sɛnɛgali Ba labaarali jamanaw ka tɔn
(OyεmuweyεsiOMVS ) Sahelijamanaw ka jakεlεtɔn (SilisiCILSS ) Joliba Ba fala donni ba la
(AbeyεfuyεniABFN ) adw Nin bεε bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka cɛsiri jira ka baara kε
ɲɔgɔn fε ani krsquou kan di donɲɔgɔnna jɔnjɔn sabatili kama
Kalanbolo se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fankelenfεjamanaw ka
donɲɔgɔnna sinsinni ma
Masalakun bolofara fila bε kalanbolo in kɔnɔ
1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
K
169
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo ka kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kalandegeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara la
170
2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara
waleyali
3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka
baara waleyali
4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kɔnɔkow
Sedeyawo jirali
Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwali tɔnba (Sedeyawo) ye fankelenfεjamana tan ni
duuru ka jεkulu ye min sigira senkan san 1975 A ka baara ye sɔrɔ donɲɔgɔnna sabatili ye
laquo sɔrɔ sira bεε kan i nrsquoa fɔ iziniko taamakow kunnafonidikow kuranko sεnεko kungo
sɔrɔfɛnko jagoko ni nafolokow hadamadenyakow ani seko ni dɔnko hellipraquo
San 1993 Sedeyawo fanga bonyara segin kɛlen bεnkansεbεn kan krsquoa kalan ni bɛn ni lakana
jateli ye Afiriki tilebinyanfan fε O hakilila in kεra sababu ye ka bεnkansεbɛn dɔ bolonɔbila san
1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogo kan u ɲɛnabɔli u banni ani bɛn ni lakana sabatili
Jamana 15 bε Sedeyawo kɔnɔ bi (Benεn Burukina Faso Kapuwεri Kɔnɔwari Ganbi Gana
Gine Konakiri Gine Bisawo Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn ani Togo)
Moritani yrsquoa yεrε fosi ka bɔ Sedeyawoko la san 2000
ƐfεmiFMI ka fɔ la Sedeyawo tɔnjamanaw ka jamanakɔnɔsɔrɔ mumɛ labugunda (PeyibePIB)
hakɛ bakuruba anrsquou ka sanni se kɛɲɛni (PepeyaPPA) hakɛ bakuruba bɛ bɛn
Lamerikɛndolariwari miliyari 56486 ma o yrsquoa bila sɔrɔko setigiya jɔyɔrɔ 25 nan na diɲε kɔnɔ
Sedeyawo jamanaw dugukolo kɛnɛ mumɛ bɛ bɛn kilomεtεrεkare miliyɔn 51 ma a jamanaden
hakɛ mumɛ ye miliyɔn 299 ɲɔgɔnna ye
Sedeyawo tariki anrsquoa jujɔn
Afiriki tilebinyanfan tɔnba sigili hakilila sɔrɔla kabini san 1964 A bɔra Liberiya jamanakuntigi
kɔrɔ Wiliyamu Tubumani na O siratigε la bεnkan dɔ bolonɔbilala Kɔnɔwari Gine Konakiri
Liberiya ani Saralɔn cε san 1965 nka o ma sira sɔrɔ San 1972 awirilikalo la Nizeriya
jamanakuntigi Zenerali Gowɔni ni Togo jamanakuntigi Zenerali Eyadema yrsquou cɛsiri poroze in
171
waleyali la U ye hakilila dɔw fara ɲɔgɔn kan ka jamana 12 yaala krsquoolu ka dɛmɛ ɲini krsquoa ta san
1973 zuluyekalo la ka se a utikalo ma Lajε dɔ labɛnna Lome walasa ka bɛnkan dajiralen
sɛgɛsɛgɛ
Mɔgɔ faamuyalenbaw ni sariyatigiw ka lajε dɔ kεra Akara san 1974 zanwuyekalo la ani
minisiriw ka lajε dɔ Mɔrɔbiya san 1975 zanwuyekalo la O lajε fila bεε ye bɛnkansɛbɛn dajiralen
in sɛbɛkɔrɔ sɛgɛsɛgɛ A laban na Afiriki tilebinyanfan jamana 15 yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn
in na ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔko yiriwali tɔnba sigi senkan (Legɔsi bεnkan)
san 1975 mεkalo tile 28 Labɛnlajɛ minnu yɛrɛ nana ni Sedeyawo sigili ye olu bolonɔbilala
Lome Togo san 1976 nowanburukalo tile 5 Walasa ka sɔrɔw donɲɔgɔnna sennateliya ani ka
barika don bolodiɲɔgɔnma na politikiko nasira la yεlεma donna bεnkansεbεn na krsquoa bolonɔbila
san 1993 zuluyekalo la
Sedeyawo lakodɔnna Afiriki sɔrɔko AyeseAEC yiriwali ntuloma duuru dɔ ye
KomesaCOMESA SeeyasiCEEAS IgadiIGAD SadɛkiSADC ani SedeyawoCEDEAO Olu
yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn na min bɛ bolodiɲɔgɔnma sinsin AyeseAEC ni SeyeyεriCER cε
san 1998 feburuyekalo la
Sedeyawo kuntilennaw anrsquoa jɔsenw
Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔnba kuntilenna ye bolodiɲɔgɔnma ani
donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko la walasa o ka bange
sɔrɔkelenya ni warikelenya la ni tɔnjamanaw ka sɔrɔ mumɛ don ɲɔgɔn na O donɲɔgɔnna in
ka kan ka kε sababu ye ka jamanadenw ka diɲɛlatigɛ nɔgɔya ka sɔrɔ labugunni sabati ka
tɔnjamanaw cɛsira sinsin ani ka kε sababu ye ka Afiriki bɛɛ lajɛlen ka ɲεtaa ni yiriwali sabati
Segin kɛlen bɛnkansɛbɛn in kan krsquoa kalan san 1993 o tun ka kan ka barika don tɔnjamanaw
cɛ bolodiɲɔgɔnma na sɔrɔ ni politikiko siratigɛ la O bɛnkansɛbɛn in yrsquoa dantigɛ ko sɔrɔko laɲini
ye ka jɛ sugufiyɛ kelen na ani wari suguya kelen Politikiko nasira la laɲini ye ka
depitebulonba kelen sigi senkan Afiriki tilebinyanfanjamanaw tɔgɔ la ka sɔrɔko ni
hadamadenya yiriwalibulon kelen sigi senkan ani ka Sedeyawo ka kiiritigεbulon kelen sigi min
bɛ kiiriso kɔrɔ nɔnabila ka tɔn ka kolatigɛlenw waleya O bεnkan in bε Sedeyawo yamaruya a
krsquoa jɔyɔrɔ fa ka Afiriki tilebinyanfan fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi ani krsquou ban
Sedeyawo brsquoa ka wale sinsin nin jɔsen jɔnjɔnw kan
172
Tɔnjamanaw damakεɲεni anrsquou ka makoɲεɲɔgɔnma
Jamanaw ka ɲɔgɔndεmε ani u kafolen senyεrεkɔrɔ
Bolodiɲɔgɔnma jamanaw ni ɲɔgɔn cε
Politikiw bɛrɛbεnni ɲɔgɔn ma ani porogaramuw donni ɲɔgɔn na
Jεlenya tilennenya sɔrɔko ni hadamadenyako la
Tɔnjamanaw ka kɛlɛbinbaliya ɲɔgɔn kan
Bɛn sabatili basigi ani lakana
Fɔɲɔgɔnkɔw banni nɔgɔya la
ɲɔgɔnbonya ani hadamaden ka hakεw layiriwali nrsquou lakanani
Demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni
Sedeyawo fangabulonw
Walasa a ka se krsquoa ka baaraw kε Sedeyawo ye nin fangabulon ninnu sigi senkan
Jamanakuntigiw ni gɔfɛrɛnamankuntigiw ka lajε
Waleyali sekeretariya
Tɔn depitebulon
Tɔn kiiritigεbulon
Sɔrɔ ni hadamadenya sabatibulon (o ka kan ka sigi)
Sedeyawo ka yiriwalinafolobɔ ni yiriwali banki (BeyideseBIDC)
Sedeyawojamanaw yiriwali nafolobɔda (FeyɛrideseFRDC)
Sedeyawojamanaw ka baarabaw kεli banki (BeyɛriseBRIC)
Afiriki tilebinyanfan warikocakεda (AmawoAMAO)
Afiriki tilebinyanfan ka wariko ɲεɲinicakɛda (ImawoIMAO)
Afiriki tilebinyanfan kεnεyako sabatilitɔn (OwasiOOAS)
Baarakεjɛkulu kεrεnkεrεnnenw (olu ye fɛɛrɛko baarakɛjɛkulu kɛrɛnkɛrɛnnen 6 ye)
Baarakɛcogo fɛɛrɛ min tara san 1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli u banni bɛn ni
lakana kama Jɛkulu minnu sigilen bɛ fɛɛrɛwaleya kama fanga tigilamɔgɔw brsquoo kɔnɔ
wale kɛbaga sekeretɛri laadibaa fɔkabɛn kama ani tɔnjamana tan lakana tigilamɔgɔw
(Burukina Faso Gana Gine Konakiri Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn
Togo)
Kuntilenna baara ani danbe bajuw
173
Sedeyawo kuntilenna
Ka marabolo sigi dancɛw tɛ min kɔnɔ min
yiriwalen bɛn ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnma bɛ min
kɔnɔ a sinsinnen bɛ mara kɛcogo ɲuman
kan sɔrɔfɛn camanba bɛ se ka lasɔrɔ
jamanadenw fɛ min kɔnɔ krsquoo sɔrɔfɛnw don
ba la ni sababulada ye walasa yiriwali
kuntaala jan ka sabati ani sigida nrsquoa lamini
tangali
Sedeyawo ka baara
Ka bolodiɲɔgɔnma ani donɲɔgɔnna sabati
olu minnu bɛ na ni jɛ ye sɔrɔko la Afiriki
tilebinyanfan fɛ walasa ka jamanadenw ka
diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati ka sɔrɔ
basigili sinsin ani krsquoa jiidi ka tɔnjamanaw
cɛsira layiriwa ani ka kɛ sababu ye ka
Afiriki ka yiriwali ɲɛtaa sabati
Sedeyawo danbe bajuw
Kisɛya
Kisɛya waleyali tangali nrsquoa sinsinni kɛra
sababu ye diɲɛ bɛɛ ka sɔn krsquoa kɛ misali ye
jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la sɔrɔko
ni wariko la
Bonya
Ka ɲɔgɔnbonya sabati Sedeyawo
baarakɛlaw nlsquoa jamanadenw cɛ ani ka
kodilanse bonya kuradilan ani kunnafoni
munumunucogo ɲuman
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Suguya caya
Ka jamanacamanko siyacamanko ani
seko ni dɔnkocamanko lakodɔn krsquoolu
faamuya ani krsquoo hakililaw jiidi krsquou bonya
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Hɔrɔnya
Krsquoi cɛsiri kosɛbɛ walasa baara sariya
jɔnjɔnw ka labato ka jama ka dannaya
sɔrɔ anrsquoa ka bonya ka da an ka waleyaw
kɛcogo kan
Sendonni kow la
Ka jama sendonni ɲini krsquoa don ba la
lafaamuyali bɛ kɛ min kan min bɛ kɛ
Sedeyawojamanaw ka baaracamankɛko
dugucamanko ani seko ni dɔnkocamanko
hukumu kɔnɔ politiki ni kolatigɛli dakun bɛɛ
lajɛlen na
Tilennenya
Tilennenya ani kuma ɲuman fɔli i
jamanadenɲɔgɔnw ye krsquoo hakilila don
Sedeyawo mɔgɔ bɛɛ kun na ani
fangabulonw kɔnɔ ka kɛɲɛ ni Afiriki
tilebinyanfan jɔsen jɔnjɔnw ye
Jɛlenya
174
Ka baara kɛ ni baara kɛcogo fɛɛrɛ jɛlenw
ye walasa lafaamuyali kɛra kolatigɛlen
minnu kan ani politiki labɛnni taabolow ka
sabatii
Baaraɲɛdɔn
Ka baaraɲɛdɔn jira ani cɛsiri diɲɛ
tɔgɔlabaaraw ɲɛni na anrsquou waleyaliko
ɲumanw ani ka jogo ɲumanw ta ani waso
Afiriki tilebinyanfan baarakɛyɔrɔw la
Laadiriya
Ka ɲɔgɔnlafaamuya latigɛliw kɛ kasɔrɔ i
ma da mɔgɔ kɔkan tilennenya la laadiriya
ani kɛɲɛni
Sɛbɛkɔrɔɲɛni
Ka sariya gɛlɛn sigi senkan teliya la min
baaraw tɛ jɔ ka ɲɛsin mɔgɔw jamanaw
Afiriki tilebinyanfan ani diɲɛ tɔgɔlalaɲiniw
sabatili ma
175
Donɲɔgɔnna ntulomaw
Afiriki tilebinyanfan sɔrɔfɛnw layiriwali (mɔgɔw sekow layiriwali cɛ ni muso
damakɛɲɛni sigida nrsquoa lamini ɲuman) fasodenya kelen
Bɛn ni basigi Afiriki tilebinyanfan bɛnni nrsquoa basigili fɔɲɔgɔnkɔw karatukaratu ani
kɛrɛfɛdɛn tɛ min kɔnɔ
Mara kɛcogo ɲuman mara kɛcogo ɲuman politikiko ni sɔrɔko sira kan jɛlenya ni
jɔyɔrɔfa forobafɛnw labaaracogo la ani hadamadenw ka hakɛw lakanani koɲuman
Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna (jago sugu wari sɔrɔfɛnw yɔrɔw politiki) Afiriki
tilebinyanfan jɛli sugu kelen na wari suguya kelen na wari jurudonbaaraw ani u juru
saracogo ɲuman ɲɛnabɔlen bɛ min kɔnɔ
Kɛnyɛrɛye cakɛda yiriwali Jɛɲɔgɔnya kolo gɛlɛn ani gɔfɛrɛnamankunda ni
kɛnyɛrɛyekunda ka faraɲɔgɔnkan o ye labɛn ye min ka fisa forobacakɛdaw ni
kɛnyɛrɛyecakɛdaw labugunni ma
Bɛn lakana ani mara kɛcogo ɲuman
Bolodiɲɔgɔnma layiriwali
Sɔrɔko kɛɲɛni ni ɲɔgɔndan jɛlenya sira kan
Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna
Fanga sigibolo se
Lakikaya bakuruba
176
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara 1lɔ se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali
KalanDegeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara la
2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara
waleyali
3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka
baara waleyali
4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kuntaala Lɛrɛ 12
MinɛnDɛmɛnansɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw ani jamana
sariyasigisɛbɛn
- Sedeyawo ka misaligafe
- Jaw
177
- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
SeKoɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka Sedeyawo kuntilenna
nrsquoa ka baara ɲini krsquou dɔn
Hakilila minnu bɛ tali kɛ
Sedeyawo kuntilenna a ka baara
anrsquoa danbew la
- Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bε
εntεrɛnεti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Lɛrɛ 2
2 Ka Sedeyawo jɔsenw anrsquoa
danbe bajuw lajɛya
Jɔsenw ani danbe bajuw Lɛrɛ 4
3
Ka masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
Kalansenlabɛnsɛbɛn labɛnni
Kalandegeli kalanbolo bolofara
dɔ labɛnni krsquoa waleya
Kiimɛni
Lɛrɛ 2
4
Baara minnu ka ɲi
Sedeyawo kuntilenna nrsquoa
ka baara sabatili ma
layiriwali
Waleyalifɛɛrɛ minnu ka ɲi
Sedeyawo kuntilenna sabatili ma
anrsquoa ka baara waleyali
Lɛrɛ 4
178
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1lɔ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Sedeyawo kuntilenna a ka baara anrsquoa danbe bajuw
KalanDegeli kuntilennaw
Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
la Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆN
KalanDɔnni sira kann Jogobaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛMɔgɔyasira
dɔnniya sira kan
- Ka kɔrɔ di Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara ma
- Ka Sedeyawo danbe bajuw ɲɛfɔ
- Ka jogo ta min ni danbe bajuw bɛ ɲɔgɔn
ta
- Ka sɔn jamanacamanko seko ni
dɔnkocamanko ani siyacamanko ma
- Ka jatigiya kɔrɔ walanwalan
Ka Sedeyawo danbe
bajuw sɛgɛsɛgɛ
Kuntaala Lɛrɛ 2
179
MinɛnDɛmɛnanSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw jamana sariyasigi
- Sedeyawo ka misaligafe
- Jaw
- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo BAARA KƐTAW Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn
kɔrɔdɔnnen
kɔrɔ sɛgɛsɛgɛli
Ka kalanden cεmanmusoman
sendonni nrsquoa ka seko ni dɔnko
hakε dɔn ka ɲεsin hakilila
kalantaw ma
U bε ɲininkaliw jaabi
jaabi ɲuman sugandili
Kelennabaara
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
kalanden cɛmanwmusomanw
ɲininka u ka Sedeyawojamana
dɔw danbejɔkanw fɔ
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
hakililafalenfalen kɛ danbejɔkanw
kan walasa ka bɔɲɔgɔnfɛyɔrɔw ni
ɲɔgɔndafayɔrɔw labɔ u kɔnɔ
- Hakililafalen
- Hakililaɲini
- Sεbεnɲini (minnu sɛbɛnnen
don mansin na ani minnu bε
εntεrɛnεti kan) Ka ɲɛsin
Sedeyawo bɛnkansɛbɛn ma min
tara san 1993 zuluyekalo la ani
jamana sariyasunba
- Kulubaara
180
- Kɔlɔsili
- ɲininkaliw nlsquou jaabiw
Kulukɔnɔbaaraw
sɛgɛsɛgɛli nrsquou
lakaleli ani
hakililafalenw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
danbe baju damadɔ dajira minnu
bɔra Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara anrsquoa danbe bajuw
masalabolo kɔnɔ
- bɛ nin cikan ninnu di kulubaara
kama
- danbe minnu kofɔlen don
masalabolo kɔnɔ aw kelen-kelen
anrsquoaw lajɛlen krsquoolu kalan krsquou ɲɛfɔ
ka jɛya
- ka Sedeyawo ka baara ɲɛfɔ ka
jɛya
- ka katimu dɔ ci ka Sedeyawo
danbew sanga don o don danbew
ni kɛwalew ma
Kalandenkulu kelen-kelen ka
kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔw
jaabiw lase tɔw ma
- Kulubaaraw ka hakililafɔ
- Hakililafalen kalanden
cɛmanwmusomanw ni ɲɔgɔn cɛ
dantigɛlikɛnɛ kan
- ɲɔgɔlɔnbɔ
Dɔnniya kura
sɔrɔlenw
labɛnniSinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw
farali la ɲɔgɔn kan ani krsquou kulusigi
ka na ni kunnafoniw ye minnu bɛ
kumakoloma latɔmɔnenw dafa
Kalanden cɛmanwmusomanw brsquou
jilaja ka kɔnɔko basigilenw fara
ɲɔgɔn kan kuluw kɛlen kɔ ka
hakililafalenw kɛ
Hakililaw faraɲɔgɔnkan
Kiimεni
Bakuruba-
jateminε
Karamɔgɔ cɛmanmusoman brsquoa
ɲini kalanden cɛmanmusomanw
fɛ u ka Sedeyawo danbew kɛ
sɛbɛn ye ka kɛɲɛ ni jamanaw
cogoyaw ye walasa krsquou ka
dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛ o kan
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
baarakɛjɛkuluninw sigi-sigi o sɛbɛn
dilanni kama
Kelennabaara
181
Latεmεni
Dɔnniya
sɔrɔlenw
waleyali
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
dɛmɛ don tile kelen
lafaamuyalibaara labɛnni na seko
ni dɔnko jiralidɔgɔkun kɔnɔ walasa
siya wɛrɛw ni jamana wɛrɛw krsquou
danbew jira ɲɔgɔn na
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
tile kelen lafaamuyali kɛ lakɔli la
walima u ka kin kɔnɔ
- ɲɔgɔlɔnbɔ ɲɔgɔlɔnba ɲɔgɔlɔn
fitinin
- ɲɔgɔnye
182
Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ka ɲɛtaa ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
Kɔnɔkow
Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou taabolow
Politiki ni sariyalako donɲɔgɔnna
- Ka sedeyawo sariyaw bila jamanayaw taw sanfɛ ko latigɛlenw waleyali la
- Cakɛdaw dɔw sigili senkan minnu bɛ jamana taw sanfɛ nrsquou bɛ tali kɛ kɔlɔsili ni ko latigɛlenw
jalatigɛli la kiiritigɛbulon depitebulon sɔrɔ ni hadamadenyako sabatilibulon
- Bolodiɲɔgɔnma politikiko siratigɛ la
- Mɔgɔw ka taamaw u sago la sɔn kɛra porogaramu min ma san 1978 mɛkalo lajɛ senfɛ
dakun saba (3) brsquoo kɔnɔ
- Wizaw (visas) binni
- Dagayɔrɔko hakɛ
- Sigiyɔrɔko hakɛ
183
Sɔrɔko ni wariko (sugufiyɛ kelen wari suguya kelen izini dugujukɔrɔfɛnw kɛnyɛrɛye
sɛnɛ hellip)
- Sedeyawo ka porogaramuw labonyali ka baara suguya wɛrɛw don u kɔnɔ misali la sɔrɔ
taabolow bɛrɛbɛnni ɲɔgɔn ma
- Fangabulonw ka baarakɛnafolo sɔrɔli Sedeyawo yɛrɛ fɛ wari dɔ tigɛli jamanaw kun 05
wusuru binni jamana wɛrɛw kan u ka minɛnw donni kunkɔrɔ Sedeyawo kɔnɔ walasa ka Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna musaka sɔrɔ
Bolodiɲɔgɔnma duwaɲɛko la
- Jagofɛnw falenfalenni labilali porogaramu o min bɛ kɛ sababu ye ka duwaɲɛsokelenya
sigi senkan dɔɔnin-dɔɔnin Sedeyawojamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
- O duwaɲɛsokelenya bɛna ni duwaɲɛwari ni wusuruw wulili ye pewupewu ka bɔ
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ anrsquoolu ɲɔgɔnnaw ani binkanniwusuru minnu bɛ sara jamanaw
dancɛw tɛmɛni na krsquoolu wuli ani ka wusuru suguya kelen sigi Sedeyawojamana bɛɛ tɔgɔ
la nrsquoo bɛ wele TeyeseTEC Wusuru min bɛ sara dancɛw tɛmɛni na ni sɔrɔfɛn
bayɛlɛmabaliw ye jamana tan ni fila (12) yrsquoo wuli ka bɔ u ni ɲɔgɔn cɛ Benɛn Burukina
Faso Kɔnɔwari Ganbi Gana Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn
Saralɔn ani Togo
- Ka duwaɲɛsow ka baara kɛlenw kunnafoni fɛsɛfɛsɛliko ɲuman taabolo minɛn dɔ sigi
senkan nrsquoo ye SidoniyaSYDONIA ye walasa ka dɔ faracogo ɲini tɔnjamanaw
duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ kan
Bolodiɲɔgɔnma jagoko sira kan
- Ka lozisiyɛli ErotarasiEUROTRACE sigi senkan kɔkanjago jatew sɛgɛsɛgɛli kama
Sedeyawo ka bolofɛnjirasuguw labɛnni jago nasira la
- Bɛnkan tara jamana wolonwula fɛ san 2000 marisikalo la ka dancɛw bin ka bɔ u ni ɲɔgɔn
cɛ Benɛn Burukina Faso Gana Mali Nizɛri Nizeriya ani Togo
184
Hadamadenya ani seko ni dɔnko donɲɔgɔnna (kalanko suguya caya denmisɛnya
kɛnɛya turisimu adw)
- O taaboloi dantigɛlen in nafa bɛ sɔn ka bonya nrsquoa bɛɛ ye sabula yan de jamanadenw bɛ
sɔn ka diɲɛ nrsquoa ye krsquou ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ Jamanadenw sɔnni o ma o bɛ sɔrɔ u dali la
a la krsquou bɛɛ ye yɔrɔ kelen mɔgɔw ye A kɛra donɲɔgɔnna ye o walima ladamuni bɛn kama
nin taasira bɛɛ sinsinnen bɛ hadamaden de kan
- A ka ca a la nin donɲɔgɔnna in waleyali seko ni dɔnko sira kan o bɛ kɛ kɔrɔlen ni
fɛsitiwaliw sugu ani jamanaw ka ɲɔgɔnsɔrɔko wɛrɛw labɛnni ye
Nka nin ko ninnu waleyali bɛ se ka bali ni mɔgɔw yrsquou ban ɲɔgɔn ta la ani ka ban ɲɔgɔn na
sira caman fɛ fo nrsquoa kɛra dɔnkiliko ye Hakilila in sera ka waleya kosɛbɛ dɔnkɔliko sira kan
sabula danyɔrɔ tɛ dɔnkili la Nka a ka ca a la o brsquoa sɔrɔ dɔnkilidala bɛ ka dɔnkili da jama min
ye nrsquoo brsquoa ka kanfɔta mɛn o ye jamana fila ni kɔ mɔgɔw ye
Bolofɛnjirasugu min sigira senkan san 2011 o kun tun ye ka Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna
ani jagoko layiriwali sabati tɔnjamanaw cɛ A masalakun tun ye laquo ka dɔ fara jago fanga kan
tɔnjamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ ni jɛɲɔgɔnya ye gɔfɛrɛnaman ni kɛnyɛrɛye cɛ raquo
- Fura min tun ka kan ka sɛgɛsɛgɛ kosɛbɛ o tun ye lakɔlikalan kalansen bolodalenw
bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma O bɛrɛbɛnni in kana faamu kalan suguya kelen kɛli ye nka a ka
faamu fangafaraɲɔgɔnkan sira fɛ kalanko la
- O siratigɛ la misali kelen min bɛ se ka dajira tɔw cɛla o ye fɛsitiwali dɔ labɛnni ye
kalandenw fɛ (bawo sinsin ka kan ka kɛ denmisɛnsɛrɛw de kan) min na
kalandenɲɛnajɛkuluw a farikoloɲɛnajɛkuluw tɛna bila ɲɔgɔn na jamana ni jamana nka u bɛ
fara ɲɔgɔn kan ka kɛ Sedeyawo jamanaw ka denmisɛnkulu lajɛlenw ye baaraɲɛdɔn bɛ
falenfalen minnu kɔnɔ nka fangafaraɲɔgɔnkan hukumu kɔnɔ kasɔrɔ a ma kɛ ni ɲɔgɔndan
ye Ntolatankuluw tɛ kɛ fadenw ye nka u bɛ kɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna
labɛnyɔrɔw ye ɲɔgɔndan in tɛna kɛ fadenkɛnɛ ye farikoloɲɛnajɛkuluw cɛ nka a bɛ kɛ
jamanaw ka ɲɔgɔndɛmɛ kalanso ye
ɲɔgɔlɔnba tɛ jamana kelen ka seko ni dɔnko jira bilen a bɛ kɛ hadamadenya
ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya kalansoba ye
185
- Ni donɲɔgɔnna hakilila faamuyara jamanaw fanfɛ i nrsquoa fɔ a jiralen bɛ cogo min na
sanfɛmisali kɔnɔ hakilila min bɛ jamanaw taw sanfɛ hakɛlabatoko la o fana ka kan ka dajira
O la ni jamana caman ɲɔgɔndankuluw bɛ sigi jateminɛ ɲɛnama bɛ kɛ ka hakɛlabato
taabolow don ba la
- Sedeyawo ye sɔrɔko jɛkulu ye a man kan krsquoa to fili krsquoa sɔrɔ baara taabolo la fili min brsquoa bali
a ka faamuya ko a ka sugu diyalifɛɛrɛ ka kan ka tɛmɛ sira min fɛ o ye jamanadenw ka
sigiɲɔgɔnya taabolo labɛnni ye
O la walasa ka jamanaden wɛrɛ ka siranɲɛ bɔ mɔgɔw la siranɲɛ min ye faciyɛn ye fo baara
ka kɛ sinsinnan fila kan
- denmisɛnnin
- koɲɛɲinihakili ani ɲinini diyanye
Denmisɛnnin ka kan ka lasu a ka ɲɛbɔ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ danfara dɔnniya ɲɛɲinini fɛ ni
ɲɔgɔnkunbɛnw ni hakililafalen ɲɛnamaw cayali ye o kɛnɛw kan baliku (mansa) ka kan krsquoa
yɛrɛ minɛ a ka faya jirako jugu la ka ɲɛsin laquo dɔ diyɔrɔ ani dɔ sɔrɔyɔrɔ ko labɛnnenw ma raquo
A bɛ se ka mɔgɔ dabali ban min tɛ jateminɛ kɛ nin kow la ko Ala ye mɔgɔw da a mrsquou kɛ
kelen ye ka laban ka dɔ ɲɛrɔcin (bila) o ka bin dɔ kan u ka kɛlɛ ka ɲɔgɔn tiɲɛ
A bɛ se ka kɛ mɔgɔ min ma da ko la o trsquoa dɔn ko mɔgɔw tɛ kelen ye O cɛ in sago don krsquoo
cogoya in misali dɔ ye a ɲɛ A bɛ hakili sɔrɔ nrsquoa bɛna taa taama na ka maramafɛn ta krsquoa
yɛrɛ lakana krsquoa ɲini fana a ni mɔgɔ ka taa ɲɔgɔn fɛ nrsquoa bɛ don krsquoa da a bɛ da sɔgɔ a yɛrɛ
dala A brsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ a yɛrɛ ka so kɔnɔ kasɔrɔ a brsquoa dɔn ko sariyaw bɛ yen
gɔfɛrɛnaman ka lakanabaaw bɛ yen maramafɛnw bɛ minnu bolo ka mɔgɔw ɲangi minnu ka
tɔɔrɔ bɛna se a ma A krsquoa yɛrɛ ɲininka hakilila jumɛn brsquoa la ka ɲɛsin a jamanadenɲɔgɔnw ma
nrsquoa bɛ taa taama na ni maramafɛn ye a bɛ jogo jumɛn miiri nrsquoa dugudenɲɔgɔnw ye tuma min
na a brsquoa ka soda tugu krsquoa denw nrsquoa ka baaradenw ka daw tugu ani krsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ
A fɔ a tɛ ka diɲɛmaa bisigi ni waleya dɔ ye i nrsquoa fɔ ne fana brsquou bisigi ni n ka kumaw ye cogo
min na Nka hadamaden dancogo Ala fɛ ale ni ne si tɛ krsquoo jalaki ni fosi ye Hadamaden
nege anrsquoa diyanyeko olu trsquou dama jurumu ye Ko minnu yɛrɛ brsquoa bila a diyanyekow la olu
fana tɛ jurumuw ye ni mɔgɔw tɛ sariyaw dɔn minnu brsquou kɔn wa mɔgɔw fana tɛ sariya dɔn ko
186
la min ma deli ka kɛ sariya fosi fana tɛ se ka sigi ni mɔgɔw ma bɛn a kan ka dɔ sugandi ka
bila a sigili la HobɛsiHOBBES2
Jɔlifɛnko la (kuranko telefɔniko duguma taamako sanfɛtaamako ani jikantaamako)
- Enɛriziko
- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1982 jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ Afiriki
tilebinyanfan gazitɛmɛsirako poroze kan Sedeyawo ka laɲini kɔnɔ diɲɛ waribonba ye Afiriki
tilebinyanfan gazitɛmɛsira baaraw kɛli ɲɛbilajateminɛ daminɛ
- O siratigɛ la Benɛn Gana Nizeriya ani Togo olu bɛnna a kan ka gazitɛmɛsira dɔ labɛn
Nizeriya dugujukɔrɔgazi lasɔrɔli la enɛrizi labaarali kama
- Enɛrizi sɔrɔkɛminɛnw yiriwali ani tɔnjamanaw kuransow kalansoli dantigɛlisɛbɛnba labɛnni
- Kurandisoba kelen sigili senkan Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la min bɛ wele Afiriki tilebinyanfan
Powɛripulu laquo Power Pool Ouest Africain raquo
- Kunnafonifalensirako
- Sɔn kɛra porogaramu min ma jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ san 1979 nrsquoo ye
ɛntɛlikɔmu fɔlɔINTELCOM I ye Tɔnjamanaw ɲɔgɔnsɔrɔli telefɔni na telɛkisi fɛ ani fakisi fɛ
ɛntɛlikɔmu filananINTELCOM II Telefɔnici sɔrɔcogow lakurayali baaraw jateminɛni Ka
bɛnɲɔgɔnmaya saratiw dafa nɔgɔya donni kama telefɔniko la
- Siraw bɔli ka Afiriki tilebinyanfan jamanaw bila ɲɔgɔn na
- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1980 desanburukalo lajɛ fɛ Lome ka bɔ Nuwakisɔti ka
se Legɔsi o furancɛ kilomɛtɛrɛ 4560 la kilomɛtɛrɛ 3800 dilanna o ye 83 kɛlen ye
- Ka bɔ Dakaro ka se Njamena o kilomɛtɛrɛ 4460 la kilomɛtɛrɛ 3894 dilanna o ye 88
kɛlen ye
2 HobɛsiHOBBES Bibili dɔ don A dakun 13nan [ ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra 15062012
httpwwwiterevapfdisciplinesphiloEnseignement20de20la20philosophiebulletinsBulletin5Hobbeshtm
187
Sira minnu ka kan ka bɔ ka jamanaw sɔgɔ ɲɔgɔn na o janya mumɛ ye kilomɛtɛrɛ 11423 ye
kilomɛtɛrɛ 7653 dilanna o la o ye 67 kɛlen ye
- Dugumataamako nɔgɔyali
- Sedeyawo ye kariti finmannama dɔ dilan mɔbilitigiw kama Jamana 12 yrsquoo kariti in tali
yamaruya Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri
Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo
- Minɛnw ni mɔgɔw donkabɔ bɛnkan jamanaw kɔnɔ sirabakantaama senfɛ o dabɔra ka
jagofɛnw donni nɔgɔya ani krsquoa teliya tɔnjamanaw kɔnɔ Jamana 5 bɛ krsquoo bɛnkan in waleya
Benɛn Kɔnɔwari Mali Nizɛri ani Togo
- Mɔgɔw ni minɛnw ka taakaseginko ɲuman ani taamaw porogaramu kɔlɔsilijɛkulu sigili
jamanaw kɔnɔ O jɛkuluw sigira jamana 12 kɔnɔ Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana
Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo
Sigida nrsquoa lamini minɛcogo taabolo sira kan
- Waleyali porogaramu labɛnnen ni SilisiCILSS ka dɛmɛ ye Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la
- Jilafalenfɛn fogontaw kɛlɛli (Jilabaganin)
- Jakungu kɛlɛli
- Dɔ farali jamanaw metewocakɛdaw fanga kan
Bɛn ni lakanako sira kan
- Jamanaw ka binkannibaliya ɲɔgɔn kan o bɛnkan tali san 1978
- Jamanaw ka ɲɔgɔnmagɛn lakana sira kan o bɛnkan tali san 1981
- Sedeyawo jɔsenw politikiko la o bɛnkan tali san 1991 zuluyekalo la Dantigɛlisɛbɛn min
bɔra o kɔnɔ o bɛ lafasalifɛɛrɛw kan ka ɲɛsin demokarasi jɔsenw sabatili ma
- EkomɔguECOMOG (Sedeyawo ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu) Ale sigira bɛnkan fɛ min tara san
1990 lajɛ senfɛ
- Liberiya kɛlɛban wulikajɔw
188
- Sedeyawo tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Burukina Faso Ganbi Gana
Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali ani Saralɔn
- Jamana wɛrɛw Uganda Tanzani
- Saralɔn kɛlɛban wulikajɔw
- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Gana Gine Konakiri Mali Nizeriya Sɛnɛgali
- Gine Bisawo kɛlɛban wulikajɔw
- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Ganbi Nizɛri ani Togo
- Wulikajɔ min kɛra Jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ Gine Konakiri ani Sɛnɛgali fɛ
- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili anrsquou ɲɛnabɔli fɛɛrɛ sɔn kɛra olu ma san 1998 lajɛ senfɛ Sɛbɛn
bakuruba dajiralen fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ɲɛmadali ni kɔlɔsili fɛɛrɛ sigili senkan ani
fangabondaw walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa
- Kɔlɔsili kɛyɔyɔ 4 Kotonu Wagadugu Banjulu ani Mɔrɔbiya
- ɲɛmadali ni kɔlɔsili cakɛda sekeretariya la Abuja
- Fɔkabɛn ni lakanajɛkulu dɔ sigili senkan tɔnjamana 9 mɔgɔ bɛ min kɔnɔ
- Sabalibagaw ka jɛkulu dɔ sigili senkan
- Bilankɔrɔkɛlɛbolo dɔ sigili senkan
- Bɛnkan tali ka dan sigi maramafɛn misɛnninw sanni na ka don nrsquou ye anrsquou dilanni Sɔn kɛra
o bɛnkan ma san 1998 ɔkutɔburukalo lajɛ senfɛ
-Baarabolodalisɛbɛn ani jɛkoɲumanya sariya dɔ tali ka bɛn o kan
- Bɛn sabatili layiriwali
- Sɔrɔdasiw ni lakanabaa tɔw kalanni
- Maramafɛn misɛnninw jateminɛni dancɛw la
189
- Kunnafonikafoyɔrɔ dɔ ni Afiriki tilebinyanfan jatebɔsɛbɛn dɔ sigili senkan maramafɛn
misɛnninkow kunkan
- Maramafɛnw hakɛ lakodɔnnenw kantaw kafoli nrsquou tiɲɛni (Liberiya ni Mali yrsquoo kɛ)
- kumaɲɔgɔnya nɔgɔyali ni maramafɛnw dilanbaaw nrsquou feerebaaw ye Jɛkoɲumanya sariya
sigili
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna kolomayɔrɔw nrsquoa nafaw (+ sɛmɛntiyali)
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnnako lakurayali o bɛ na ni fɛɛrɛ kɛnɛman ye mɔgɔ ka kan ka da
min na walasa ka yiriwali gɛlɛyaw ɲɛnabɔ Sedeyawo kɔnɔ o gɛlɛya sababu bɔra jamana
kelen-kelen ka sɔrɔfɛnw nrsquoa ka sɔrɔ cogoya wɛrɛw hakɛ dɔgɔyali la Sira wɛrɛ fɛ ka da Afiriki
jamanaw suguw koronni kan fangafaraɲɔgɔnkan ani taabolo kisɛmaw tali olu bɛ se ka kɛ
sababu ye ka sɔrɔ labugunni sennateliya ka fura sɔrɔ sɔrɔfɛnw dɔgɔyali ani yiriwalinafolobɔ
ni falenw hakɛ dɔgɔyali la
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna nafaw ye jumɛnw ye
Sugunin minnu brsquoa la ka cakɛdaw ni porozew ka se dɔgɔya olu bɛna fara ɲɔgɔn kan
walasa ka jɔyɔrɔ sɔrɔ ɲɔgɔndanw kɛnɛ kan O la cakɛda kisɛmaw na se ka yiriwa
Sugufiyɛw bonyali bɛ se ka kɛ sababu ye ka yiriwalinafolobɔ labugun ka sɔrɔ kɛta
lataa ɲɛ ani ka dɔnniyaw ni fɛɛrɛw falenfalenni ɲɔgɔn ma nɔgɔya
Donɲɔgɔnna bɛ se fana ka dannaya ni sɔrɔ yiriwali yɛlɛmasen kuraw lataa ɲɛ O bɛ
ka bange sɔrɔ jiidili la sariyabatojamana bonyali hukumu kɔnɔ ani tigiya hakɛw
sariya taabolo ɲumanya ani fanga bolili jɛlenya la
Krsquoa sababu kɛ Afiriki tilebinyanfan fɛɛrɛ tigɛlenw ye tɔnjamanaw bɛ se ka dɔ fara u ka
bɛnkanɲini fanga kan diɲɛ kɔnɔ u bɛna se krsquoo kɛ u jɛkululama O tɛ sira sɔrɔ tuma
bɛɛ krsquoa sababu kɛ jamanaw kelen-kelen ka nafaɲini ye U hakilila tun tɛ kelen ye o la
Jamana fitininw bɛ se ka nafaba sɔrɔ tɔn kɔnɔ bolodiɲɔgɔnma sababu la ni sɔrɔfɛnw
kafoli ye walima u tilali tɔn kɔnɔ nrsquou bolofɛnw farali ye ɲɔgɔn kan walima sɔrɔfɛnw
tilali u ni ɲɔgɔn cɛ
Donɲɔgɔnna bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw dɔgɔya ka na ni dannaya ye ani ka jɛkabaara
sinsin lakananiko la
190
Nin nafa sɔrɔta ninnu bɛ tali kɛ donɲɔgɔnna hakɛ la ka kɛɲɛ ni gɛlɛyaw ni kosɔgɔbɛsɔgɔbɛw
wulili ye dancɛw la (sɛbɛnɲɛnabɔw ani jamanaw ka sɔrɔfɛnw saratiw danfaraw) Nin nafa
ninnu bɛ tali kɛ o la layidu ni dannaya fanga cogoya la tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna musakaw (kunkow)
Nrsquoi ye nafaw fɔ yɔrɔ min na o brsquoa jira ko musakaw fana bɛ yen
Dɔbɔli wusuru sarataw hakɛw la o bɛ sɔn ka na ni kɔmunu ye falenw cogoya la
Jamana minnu tɛ tɔn kɔnɔ krsquoolu ka sɔrɔfɛn da nɔgɔw nɔnabila ni tɔnjamanaw ta
da gɛlɛnw ye jamana caman na
Donɲɔgɔnna dabali tigɛlenw bɛ se ka dɔ bɔ duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ la
ka di gɔfɛrɛnaman ma O binni musaka cogoya bɛ tali kɛ jamanaw ka se la ka
fɛɛrɛw dantigɛ minnu bɛ se ka nafolosɔrɔsira wɛrɛw dayɛlɛ u ye
Donɲɔgɔnna bɛ se ka jamana ka yɛrɛmahɔrɔnya minɛ a la walima krsquoa danbe dɔw
tila a la seko ni dɔnko siratigɛ la nka a mana bɔ da o da fɛ donɲɔgɔnna nafa ka
bon nrsquoa musakaw ye
Gɛlɛyaw ani cɛsirikow
Gɛlɛyaw
Kanw
Fasolafasafasolafasa sanfɛda
Mara kɛcogo jugu
Faamuyali fanga dɔgɔyahakili
Sariya labatobaliya ka ɲɛsin mɔgɔw nrsquou ka sɔrɔfɛnw donkabɔ u sago la tɔnjamanaw
kɔnɔ
Lakanabaliya kunkankow
Taama ani kunnafonifalenfalenko saraw
Faantanya
Fanga sigibolow fɛgɛnya
Basigibaliya politikiko la ani mara kɛcogo jugu sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta)
cayali jamana dɔw kɔnɔ o bɛ fiɲɛ bila politikiko la Afiriki tilebinyanfan fɛ
191
Jamanaw ka sɔrɔ fanga dɔgɔya Afiriki tilebinyanfan mɔgɔ kelen ka sɔrɔ hakɛ tɛ tɛmɛ
Lamerikɛndolariwari 410 kan
Jamanaw ka sɔrɔw suguya dɔgɔyali
Sɛnɛfɛnw ani dugukolojukɔrɔfɛnw de ye Sedeyawojamanaw ka sɔrɔ baju ye Afiriki
tilebinyanfanjamanaw dun tɛ se krsquoolu labaara ka nafa sɔrɔ u la
Makoɲɛfɛndilan iziniw ma yiriwa ka se ka fɛnw dilan minnu bɛ jago layiriwa
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Jɔlifɛn ɲɛnamaw ntanya sirabako kunnafonifalenfalenko ani enɛriziko siratigɛ la
- Sira man ca wa u cogoya man ɲi
- Telefɔni tɛ labɔli kɛ a dun da ka gɛlɛn
- Kuran dita tɛ labɔli kɛ kuransara fana ka ca
Faamasigiyɔrɔ ka ca siraw kan yuruguyuruguwariw bɛ minɛ yɔrɔ minnu na balan ka
sira kan ndash sɛbɛnko sɔgɔbɛsɔgɔbɛ fana ka ca
Jamanaw trsquou niyɔrɔw di a ɲɛma Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ka
baarakɛnafolo la
Cɛsirikow
Sarati fɔlɔ minnu ka kan ka dafa tɔnjamanaw fɛ
Politiki basigicogo sigili senkan
Kiiritigɛfɛɛrɛ ɲuman ani sariya jɛlenw sigili senkan
Bololabaarakɛla ɲɛnamaw sebaga caman kalanni
Baara minnu ka kan ka kɛ jamanaw kɔnɔ
Politiki basigicogo sigili senkan
Mara kɛcogo ɲuman kɛrɛnkɛrɛnnenya la ni demokarasi sinsinni ye ani yɛlɛmasen
kuraw donni sɔrɔ dakunbaw ni kolabɛnnidaw la
Dakun kɛrɛnkɛrɛnnen minnu bɛ sɔrɔko donɲɔgɔnna kɔnɔ
- ka mɔgɔw ka donkabɔ nɔgɔya tɔnjamanaw kɔnɔ
192
- Ka dɔ bɔ faamasigiyɔrɔw la (balanw) jamanaw cɛ sirabaw kan
- Ka Sedeyawo tɔgɔlataamasɛbɛn dilan ani ka baara kɛ nrsquoa ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ
- Ka tɔnjamana polisicakɛdaw ka bolodiɲɔgɔnma sabati
- Jagofɛnw taakasegin
Ka duwaɲɛsɛbɛn bɛrɛbɛnnen tɔnjamanaw ma labɛn krsquou don nɛgɛ la ka baara kɛ nrsquou
ye
- Dilanyɔrɔ seereyasɛbɛn
- Duwaɲɛya walew tɔgɔw
- Jamanaw cɛ sirabakanboli karinɛ
- Ka dantigɛlisɛbɛn don jamana jɔsenw latilenni porogaramu PasiPAS kɔnɔ
- Duwaɲɛsokelenya Ka jamanaw donni labɛn duwaɲɛtɔnba kelen na ni dɔ bɔli ye jagofɛnw
ladonsara hakɛw la
- Sɔrɔ dakunbaw bɛnɲɔgɔnmaya
- Ka jamanaw donni labɛn Sedeyawojamanaw warikotɔnba la
- Ka sɔrɔ labaarako ɲumanw sabati walasa ka se ka bɛnɲɔgɔnmaya sarati
dantigɛlenw labato
- Ka kɔlɔsilijɛkulu sigi tɔnjamana kelen-kelen kɔnɔ
- Ka bɛnɲɔgɔnmaya saratiw don PasiPAS kɔnɔ
- Sedeyawo ka baara kɛtaw musakali
- Ka bɛnkan waleya min bɛ boli wari tigɛta hakɛ kan jamanaw kun
- Ka bɛnkan lakodɔn
- Ka wari tigɛta jamanaw kun don san baarakɛnafolo sariya kɔnɔ
- Ka wari tigɛtaw dalajɛ krsquou bila Sedeyawo ka kɔnti kɔnɔ
- Fangabulonw ka dɛmɛdɛmɛnilabɛnw
193
- Ka minisiriso sigi senkan jamana kelen-kelen kɔnɔ ka ɲɛsin sɔrɔko donɲɔgɔnna ma Afiriki
tilebinyanfan na
- Ka minisirisow ka baarakɛjɛkulu dɔ sigi senkan Sedeyawo ka kolatigɛlenw kɔlɔsili kama
min bɛ ɲɔgɔnye kɛ waati ni waati dantigɛlenw na
- Jɛɲɔgɔnyasiraw taamani nafolobɔlaw fɛ ka Sedeyawo haminankoporogaramuw jateli fɔ
nafolobɔlaw ye kɛrɛnkɛrɛnnenya la SeyeyaCEA BadiBAD ɛfɛmiFMI Diɲɛ waribonba ani
Erɔpu jamanaw ka tɔnba
Baara minnu ka kan ka kɛ Afiriki tilebinyanfan na
- Politikiko nasira la
- Ka ninnu waleyali kɔlɔsili sabati
- Binbaliya ɲɔgɔn kan bɛnkan bɛn kɛra min kan san 1981
- ɲɔgɔnmagɛn bɛnkan lakananiko la
- Sedeyawo politikiko jɔsenw bɛn kɛra minnu kan san 1991 zuluyekalo la
- Politiki ani porogaramuko nasira la ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ baara kɛta la
- Falenw labilali
- Kɔkan sɔngɔwalan kelen (duwaɲɛkelenya)
- Sɔrɔ dakunba bɛnɲɔgɔnmaya
- Dɛmɛ donni jatekow la
- Ka hakilijagabɔ kɛ falenw labilali jateminɛsɛbɛn kan baara bɛ se ka kɛ ni min ye ni
wasa ye
- Misali la ka dantigɛlisɛbɛn don PasiPAS kɔnɔ walima sɔrɔ yɛlɛmasen kura
porogaramu
- Sedeyawo sekeretɛriya ni AmawoAMAO nrsquoo ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka
wariko tɔnba ye olu bɛ tɔnjamana kelen-kelen ka se hakɛ kiimɛ ka ɲɛsin
bɛnɲɔgɔnmaya sarati waleyali ma
- Ka nafolo tigɛta tɔnjamanaw kun bɛnkan waleyali kɔlɔsi
- Fanga sigibolow labɛnw
- Ka fanga sigibolow mabɛn kokura (Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ani
nafolobɔda)
194
- Ka baarakɛla faamuyalenba laadiriw ta ka bila fangabulonw kunna (ka jamana bɛɛ ka
mɔgɔ bɔta hakɛko bɔ a la)
- Ka Sedeyawo tɔgɔlakiiribulon sigi
195
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ baloɲɔgɔnkanko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanw kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 18
DɛmɛnanSɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn latilennen san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔn sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn wɛrɛw faamuyalicogo ɲuman
kalangafe jamanaw ka sariyasigisɛbɛnw
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
SewKoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka danbew ni hakilila minnu
bɛ tali kɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna na faamuya
kosɛbɛ
Danbew ni hakilila minnu bɛ tali
kɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna na
Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bε εntεrɛnεti
kan)
- Kulubaara
- Tɔnbaara fɛn o
fɛn ka fisa
donɲɔgɔnna
Lɛrɛ 2
2 Ka waleyaw sigi senkan Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
sabatili kama
Waleyalifɛɛrɛw Afiriki
tilebinyanfanjamanaw ka
donɲɔgɔnna sabatili kama
Lɛrɛ 2
3 Ka gɛlɛyaw dantigɛ Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
waleyali la
Gɛlɛyaw ni balan minnu bɛ Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
waleyali la
Lɛrɛ 2
Ka Afiriki tilebinyanfan Dɔnnikɛminɛnw ni
196
4 donɲɔgɔnna masalakun don
kalanbaaraw la
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
kalan dakun bɛɛ la
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- Kalandegeli kalansenbolo
bolofaraw waleyali
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
sabatili ma
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalenw
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanw kɔnɔ
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew
197
Koɲɛdɔn layiriwataw
Koɲɛdɔn
Kalan dɔnni sira kann JogoBaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛwMɔgɔya dɔnniya sira
kan
- Ka donɲɔgɔnna kuntilennaw
faamuya kosɛbɛ
- Ka donɲɔgɔnna sendonkow sɛbɛkɔrɔ
faamuya ka ɲɛsin jamanadenw ma
- Ka Afiriki tilebinyanfan fangabulonw
bonya
- Ka sɔn ɲɔgɔn na
- Ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ
Ka jogow ta minnu bɛ
donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli
Kuntaala Lɛrɛ 4
198
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
labɛn kɔrɔw
dɔnnen kɔrɔw
kɔlɔsili
bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalanden
cɛmanw ni musomanw ka dɔnta ni kɛta
hakɛ kiimɛ anrsquou ka seko ni dɔnko hakɛ
ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma
bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
bɛ masalabolo dɔ kalan kalanden
cɛman ni musoman ye Sedeyawo
jamanaden dɔ ka gɛlɛya sɔrɔlen kan
kiiriko ni hadamadenyako la a ka
jamana kɔkan an ka fankelenfɛjamana
in dɔ la a brsquou hakilila ɲini ni baro sigili
ye gɛlɛya in kan
Kumafalenfalenw kɔnɔna na u
brsquou hakililaw di gɛlɛya dajiralen
in kan
- Hakililafalen
- Hakililaɲini
- Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na ani
minnu bε εntεrɛnεti
kan) Sedeyawo
bɛnkansɛbɛn min tara
san 1993 zuluyekalo la
ani jamana sariyasunba
- Kulubaara
- Kɔlɔsili
- ɲininkaliw nrsquou jaabiw
Kulukɔnɔbaaraw
kalan
- nrsquoa bɛ se ka ɲɛ bɛ taa mɔgɔw nrsquou
bolofɛnw donkabɔ jateminɛ dancɛ dɔ la
ani ka ɲininkaliw kɛ kalandenw na u ye
fɛn minnu kɔlɔsi
- bɛ ɲininkalisɛbɛn dɔ dajira Afiriki
tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna
kuntilennaw kan ani mɔgɔw nrsquou
bolofɛnw ka donkabɔ
- bɛ Kalanden cɛmanw ni musomanw
bila ka sɛbɛn dɔ kalan u tilalen ka kɛ
kulu misɛnninw ye walasa u ka se
bɛ mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka
donkabɔ jateminɛ dancɛ la ka
ɲininkaliw jaabi
u kɛlen ka kuluw sigi mɔgɔ 4
walima 5 bɛ minnu kɔnɔ u bɛ
ɲininkaliw jaabi (bɛnkan ni
sariyasunba sariyasen min bɛ
tali kɛ bolodiɲɔgɔnma kan
jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani
Sedeyawo labɛncogo kalanni
199
- ka donɲɔgɔnna tariki nrsquoa kunw labɔ
- ka donɲɔgɔnna waleyaw kulusigi ka
kɛɲɛ nrsquou suguyaw ye anrsquou kɛcogoya
- ka kolomayɔrɔw cɛsirikow ani balan
minnu bɛ donɲɔgɔnna na ka fura sɔrɔ
olu la ani ka kuma Sedeyawo kan
nrsquou sɛgɛsɛgɛli kɛli ɲɔgɔn fɛ)
Sɛgɛsɛgɛli
sinsinni ni kuma
kolomaw latɔmɔni
- bɛ waati di jɛkulu kelen-kelen ma u krsquou
ka hakilijagabɔ jaabiw dajira
- bɛ dɛmɛdon u ka kunnafoni sɔrɔlenw
sigisigicogo la anrsquou tocogo la hakili la
bɛ dafalikunnafoniw di ka kumakoloma
latɔmɔnen dilan o sira kan
- Kalanden cɛman ni musoman
ka kulu kelen-kelen ka
kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔ
jaabiw lase tɔw ma
- kɔnɔko basigilen minnu sɔrɔla
hakilijagabɔ senfɛ kuluw ka
hakililafalenw kɔnɔ u brsquou
banban olu farali la ɲɔgɔn kan
- Sedeyawo jamanaden nakun
bɛ sɛmɛntiya ka kɛɲɛ ni Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
kuntilennaw ye i nrsquoa fɔ san
1993 bɛnkan yrsquoa dantigɛ cogo
min na
- Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou
kɛcogoyaw
- Sedeyawo fangabulonw nrsquou
baarakɛcogo
- Donkabɔ tɔnjamanaw kɔnɔ i
sago la
- Kulubaaraw ka
hakililaɲɛfɔ
- Hakililafalen kalanden
cɛman ni musoman cɛ
dantigɛlikɛnɛ kan
- Kɔlaseginni jɛkabaara
kɔnɔ
Kiimεni
Bakurubajateminε
brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ balan minnu bɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna ɲɛ u ka sɛgɛsɛgɛlinin krsquoo
kan u ka sigida la
bɛ kulu fitininw sigi krsquoo
sɛgɛsɛgɛli kɛ
- Sɛgɛsɛgɛlisɛbɛn
Latεmεni
dɔnniya sɔrɔlenw
bɛ dɛmɛdon tile kelen lafaamuyali
labɛnni na seko ni dɔnko jirali dɔgɔkun
kɔnɔ walasa ka siya wɛrɛw walima
bɛ tile kelen lafaamuyali kɛ
- ɲɔgɔnye
- ɲɔgɔlɔnbɔ
200
waleyali jamana wɛrɛw danbew di ɲɔgɔn ma lakɔliso la walima kin kɔnɔ - ɲɔgɔlɔnnin adw
Kalanbolo wɛbu lajɛlen Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
- httpwwwecowasint
- httpwwwcommecowasintsecindexphpid=about_aɛtlang=fr
- httpwwwpsychologie-socialecomreps1pdf
- httpwwwgouvsnspipphparticle491
- httpwwwrepubicoftogocomToutes-les-rubriquesCedeaoLa-Foire-de-lacedeao-se-deroulera-a-Lom
- httpwwwredpsycominfipsycompetitionhtml
201
Donɲɔgɔnna Baarafɛɛrɛko gɛlɛya nrsquoa kunpanw
LAZARI KI ZƐRIBO (JƐɲƆGƆNKULU MƆGƆ DON MARA TAABOLO KAN BURUKINA
FASO)
Nin masalabolo in ye Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna tɛmɛsira kiimɛni daminɛbaara dɔ ye
San bi naani dɔnniya sɔrɔlen kɔfɛ jamanaw ka donɲɔgɔnnako sira kan jaabiw bɛ filanfilan
na Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔn caman ma nɔ bɔ wa u ma se ka fangafaraɲɔgɔnkan
layiriwa u cɛ Jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa ka bon minnu kan ka tɛmɛ tɔw kan
(sankadunnaw dancɛw sigida lakodɔnnenw olu ma jate gɔfɛrɛnamanw ka politikiw kɔnɔ
donɲɔgɔnna siratigɛ la O de la nin gɛlɛya min bɛ donɲɔgɔnna na Afiriki kɔnɔ o dɔ bɛ da
mara kɛcogow kun o brsquoa jira ko gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ka donɲɔgɔnna ka kan ka labɛn kura
ye teliya la O labɛn kura kɛyɔrɔ dɔ ye ɲɔgɔnfaamuyakɛnɛw sigili ye senkan hadamadenya
sabatilijɛkuluw ani baarakɛjɛkuluw bɛ ɲɔgɔn sɔrɔ minnu na politiki minnu bɛ senna krsquoolu
sɛbɛnw hakilijagabɔkalan ani krsquou fɛlaw dajira
I Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna Baara kɛbagaw ka bila baara cɛma
Jateminɛ suguya minnu kɛra sɛgɛsɛgɛliw ani kiimɛniw olu bɔra ni nin ko ninnu ye
Fanga sigibolow ka nɔbɔbaliya nrsquoi yrsquou ta kelen-kelen kɛrɛnkɛrɛnnenya la koɲɛnabɔ
siratigɛ la
Fangafaraɲɔgɔnkan ani ɲɔgɔndafa fanga dɔgɔyali fanga sigibolow ni ɲɔgɔn cɛ
Politikiw nɔ ni fɛɛrɛ tigɛlenw fanga dɔgɔya nrsquoi yrsquou sanga baara kɛbagaw ka laɲini
sirilenw ma fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hukumu kɔnɔ
Komagɛlɛyaliw tun bɛ to ka kɛ
Baara kɛbagaw ani jɛkuluw ka nin cogoyajira ninnu bɛ ɲɔgɔn dafa gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ani
jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow kan
An bɛ se krsquoo fanga sigibolow ɲɛmɔgɔw ani politikiɲɛmɔgɔw ka gɛlɛya nrsquou ka sentanya kɔlɔsi
kolatigɛw bolodali la ani fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛli krsquou waleya fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
hukumu kɔnɔ Afiriki politiki waleyali ŋaniyasiri ma tali kɛ jɛmukanbaw la minnu ɲɛsinnen bɛ
202
sɔrɔ taabolow waleyali ma Fɛɛrɛ minnu tigɛra fankelenfɛjamanaw ka lajɛw senfɛ olu ma don
jamanaw ka politikiw kɔnɔ
O sentanya ninnu fanba bɛ bɔ nin sababu ninnu na
A ka ca a la minisirisow ka fɛɛrɛtigɛw la u bɛ jɔrɛ ni jamana taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen
lafasali de ye (jamana sigicogo taabolo) walima tuma dɔw mɔgɔkelennafa dɔw ten
Jamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan bɛnkanlabɛnw waleyali gɛlɛyaw krsquoa sababu kɛ
mara cakɛdaw lataamacogo ye jamanaw kɔnɔ (girinya)
Yɛrɛɲɛnabɔ fanga dɔgɔya sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogo la anrsquou lasɔrɔcogo la jama fɛ
Fangabonda minnu bɛ tɔn kunna olu baarakɛlaw ka sehakɛw ani ɲangili min ka kan
ka da u kan nrsquou ka baara ma ɲɛolu tɛ tali kɛ ɲɔgɔn na
Gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw OyizeOIG tiɲɛsirayali anrsquou ka fangafaraɲɔgɔnkan nɔbɔli ɲɛnama
kama nɔkun suguya caman bɛ bɔ o kɔnɔ minnu bɛ nafa kolo gɛlɛn sigilen caman bɔ u
cogoya la
Miiri ni taasi mana kɛ donɲɔgɔnna taabolow kan jɛngɛnni tɛ se ka kɛ nin ɲininkaliw ma
Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa bɛ se tigitigi baara kɛbaga jumɛnw ma Jɔnw bɛ se ka
baara taabolow ta koɲuman (fɛɛrɛw labɛnni u waleyacogo baaraw sigili senkan janto kɛli
fɛɛrɛ bolodalenw ka se ka waleya) O ɲininkaliw jaabiw jɛlen don sigida lakodɔnnenw
(kɛrɛnkɛrɛnnenya la minnu bɛ dancɛw la) nrsquou sigira senkan desantaralizasɔn hukumu kɔnɔ
olu ma se halibi ka donɲɔgɔnna ko dajiralenw nrsquoa poroggaramuw sɛmɛntiya ani krsquou waleya u
taabolow kɔnɔ olu minnu tun ka kan krsquou ka donɲɔgɔnnako wulikajɔw sinsin san tan caman
tiɲɛni politiki dadalen ɲɔgɔn kan ninnu nrsquou ta bɛɛ
Halisa o donɲɔgɔnna kɛbaaw selen tɛ ka minɛyɔrɔ sɔrɔ donɲɔgɔnna taabolow la u yrsquou ta kɛ
kɔrɔfɔw lamɛnni ye desantaralizasɔn kan ka laban krsquoa kɔlɔsi o waati kelen na krsquoa waleyali
fɛɛrɛw tigɛli senna ka suma walima minnu yɛrɛ tigɛra olu caman tɛ ka waleya
A ɲuman ye ka se di o donɲɔgɔnna kɛbaaw ma jɛkulu suguya minnu sigira senkan kaban ka
fanga don olu la walima ka jɛkulu kuraw sigi minnu bɛna se ka donɲɔgɔnna taabolow kuru
krsquou don u sagolakow dafɛ
203
II Walasa donɲɔgɔnna kɛbaaw jɔyɔrɔ ka don ba la dugumada la
Kɔrɔfɔ minnu kɛra donɲɔgɔnna kan fo bi o fanba danna fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw taw ma A
kuntilenna a senna ka fara a dɛmɛdɛmɛnilabɛnw kan i nrsquoa fɔ donɲɔgɔnna kɛbaaw
haminankow yrsquoa jira cogoya min na ɲɔgɔnfaamuya sinsinnen si ma kɛ olu kan O tɛ kabako
ye bawo fankelenfɛjamanaw ka politikiw labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni ni jamana kelen-
kelen taw olu bɛɛ kɛra cogoya kelen na
Afiriki yiriwali gɛlɛya o tuma anrsquoa ka donɲɔgɔnna gɛlɛya sababu dɔ bɛ da mara kɛcogow ka
dɛsɛw kun
Fo bi komagɛlɛyaliw bɛ ka ta fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw de ka dabada ma ka fara diɲɛ
jamana yiriwalenbaw ka mɔgɔ faamuyalenbaw kan ani an ka jamanaw baarakɛla kunbaba
damadɔnin jate tɛ ta minnu hakilila kan O kɛcogo in trsquoa to donɲɔgɔnna nafa ka bon a baara
kɛbaa minnu kan yiriwali sabatili la olu haminankow ka jate yɔrɔnin kelen A tɔ tora sisan ka
kɛlɛ kɛ ka demokarasi sabaticogo kura sigi senkan nlsquoo ma kɛ politiki yɛlɛmaw bɛna bange
jaabi fanfilama sidɔnbaliw de la
A ɲuman ye ka baara kɛ miiricogow ni waleyalicogow ka yɛlɛma ka fɛɛrɛw labɛnni u
waleyali nrsquou kiimɛni kɛcogoyaw don baara kɛbaaw bolo
Laɲini ye ka mara kɛcogo kɔrɔ bila fɛɛrɛ minnu bɛ senna ka baara kɛbaaw bila olu cɛma
O bɛ wulikajɔw kofɔ dakun caman na
Fangabulonw ka mara kɛcogo O brsquoa ɲini mɔgɔ minnu tɛ gɔfɛrɛnamanbaara kɛbaaw
ye olu sen ka don kosɛbɛ fangabulonw koɲɛnabɔli la u hakilila ka ɲini fɔlɔ sanni
komagɛlɛyaliw ka ta (politiki labɛnni koɲɛnabɔli)
Sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogoyaw senyɛrɛkɔrɔ jiidili u lasɔrɔli nɔgɔyali jama fɛ ani
ɲangiliw waleyali
Jamanaw ni gɔfɛrɛnamancakɛdaw (duwaɲɛsow ni dancɛlapolisisow) minnu bɛ sariya
waleyali jɔnjɔn latiɲɛ walima klsquoa bali ka olu weleli ani u nɔminɛni sira surunya ani krsquou
kɛ tiɲɛ kan
O ye cɛsirikow ye minnu ka kan ka kɛ waati mankan kɔnɔ ɲɛsigi ka kan ka kɛ u ma kabini
sisan sisan
204
III Walasa ka jujɔnniko kura sira don Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔnw kɔrɔ
Dakun fila dajirala
1) Sigikafɔ hadamadenya sabailijɛkuluw fɛ ani sigida (kɛrɛnkɛrɛnnenya la marabolow ani
sigida lakodɔnnenw)
O sigikafɔ ɲɛsinnen bɛ nin kuntilennaw ma ka baara kɛbaaw bila u ka donɲɔgɔnna waleya
kɛlenw sɛgɛsɛgɛ ka faamuyaw sɔrɔ u la krsquou fɛlaw dajira ni kura doncogo la anrsquou yɛrɛw
jɔyɔrɔw
Donɲɔgɔnna sabatisababu caman bɛ sigida lakodɔnnenw bolo ani dɔnniyaw minnu bɛ sɔrɔ u
sigicogow fɛ anrsquou ka baarakɛcogow kɔnɔ Ka kɛɲɛ ni hakililaw ye u bɛ minnu ta ani
donɲɔgɔnna sabatilisababu minnu bɛ u fɛ yen politikisiraw brsquou bolo minnu bɛ se ka mabɛn
ka wolo forobapolitikiw sigili la senkan Fɛlaw brsquou fɛ fana baara kɛcogo fɛɛrɛw labɛnni kan
minnu brsquoa to u da bɛ se ka don fanga sigibolow koɲɛnabɔfɛɛrɛ labɛnni dakunw na
O hakilila kelen na baarakɛjɛkuluw (jagokɛlaw taamabolifɛntigiw kɛnyɛrɛye baarakɛlaw
baaradatigiw sankadunnaw mara kɛcogo ɲuman hellip) olu de bɛ sisan politikiw ani laɲiniw
kɛnɛkanko cogoya dɔn
O baara kɛbaa ninnu bɛna sisan bolodiɲɔgɔnma politikiw kiimɛ gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw
dɛmɛni kama donɲɔgɔnna taabolow sabatili la
U ka hakilijagabɔ jaabi ka kan ka bɔ sira jateminɛtaw kan ani fɛɛrɛw walasa ka donɲɔgɔnna
taabolo sigi senkan ani nafolobɔlaw ka kan krsquou jɔ jɔda min na
A nafa ka bon kosɛbɛ baara kɛlenw jatebɔli ani taasira kolomaw labɛnni ka kɛ cakɛda fɛ min
jɔlen don a kolo la ni dannaya brsquoa kan min jɔyɔrɔ bɛ kɛ hakilijagabɔ nɔgɔyali ye
Jatebɔli laban bɔlen kɔ yen min don o ye jɛrɛjɛkuluw ka to ka se krsquou fɛla fɔ gɔfɛrɛnamanw cɛ
tɔnw baarakɛcogo kan sisan porogaramu minnu bɛ senna anlsquoolu labɛncogo krsquou fɛlaw fɔ o
kan Cɛsirikoba min ka kan ka kɛ nin baara in na o ye ka baara kolomaw dajira minnu brsquoa to
taa bɛ kɛ mara kɛcogo fan fɛ min bɛ fanga lakika di jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ma
(donɲɔgɔnna fɛɛrɛw labɛnni na a waleyali kɔlɔsili la a sɛgɛsɛgɛliw kɔlɔsili la) A bɛ mɔgɔ
nisɔndiya waati taamasiyɛn krsquoa ye klsquoa fɔ Afiriki tilebinyanfanjamana baaradatigiw (REAO) ka
205
jɛkulu sababu la waleyakoniw kɔlɔsilicakɛda dɔ sigili senkan baara ka daminɛ Labɛn kura
ɲɛnamaw bɛ sigi senkan nin hakilila suguya in de kɔnɔ
Jɛkuluw ani tɔnw fankelenfɛjamanaw tɔgɔ la bɛ yen kaban a kɛra sɛnɛkɛjɛkuluw ye o
baaradatigiw ka jɛkuluw walima baarakɛjɛkulu suguya wɛrɛw A bɛ bɛn olu minnu bɛ yen
kaban sinsin ka kɛ olu kan ka hakilijagabɔba daminɛ Fɛn min ye baara kɛbaa tɔw ye
hakilijagabɔcogo wɛrɛ bɛ se ka jateminɛ olu ye jamana fan bɛɛ ani
ɲɔgɔnsɛgɛsɛgɛhakilijagabɔ ni jiidilihakilijagabɔ fankelenfɛjamana bɛɛ kɔnɔ
2) Fɛlaw sɛgɛsɛgɛli ani fanga sigibolow taabolo u waleyalifɛɛrɛw nrsquou labɛnw sabatili
Ka kɛɲɛ nrsquoo sigikafɔ in jaabiw ye baara bɛna kɛ
Ka fangasigibolow mabɛnni kokura fɛlaw labɛn
Ka politikiw ni fɛɛrɛw labɛn sango u waleyalicogo jɔnjɔn
Nin ɲɛsigiw kɔnɔ labɛn minnu ka kan krsquoa to baara kɛbaabajuw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa olu bɛ
pereperelatigɛ kunnafoni dicogo ɲuman ani sew sinsinni politiki labɛnni brsquoo la ani jɛrɛjɛkuluw
kɛli jɛɲɔgɔnkulu ye lafasali baara kɛcogo ɲuman jɛɲɔgɔnkulu
Nafolobɔlaw i nrsquoa fɔ jamanaw olu minnu ye sendonni ni mara kɛcogo ɲuman kɔrɔfɔw kɛ u
bolominɛkala ye O siratigɛ la fɛla minnu bɔra jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ka hakilijagabɔ
kɔnɔ olu ka kan ka yɛlɛma ka kɛ kandiw ye krsquou bonya jamanaw fɛ ani nafolobɔlaw 3
GAFE LAJƐLENW
3 Lazari Ki Zɛribo Afiriki ka donɲɔgɔnna Ka donɲɔgɔnna baara kɛbaaw bila a cɛma [ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012
httpbaseafrique-gouvernancenetfrcorpus_bipintfiche-bipint-56html
206
Gafe kunbaba lajɛlenw
AKANI-HɔNWO Adiriyɛn ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna dancɛw nɔw ani
sɔrɔw ka yiriwali bɛnɲɔgɔnmaya walima bɛnbaliɲɔgɔnmayardquo Marabolo ni yiriwali 17
(2003) 109-143
BEKOLO-EBE Birino ldquofankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna Afiriki kɔnɔ cogoyaw
gɛlɛyaw ni laɲini bolodalenwrdquo Diɲɛ yiriwali sira kan 3 (2001) 81-88
BIYO-GURA S ldquoSedeyawo TEYESETEC anrsquou kɔlɔlɔw fankelenfɛjamanaw ka
donɲɔgɔnnako kan ani APE ka bɛnɲiniw kanrdquo 2006
BUNDU Abasi ldquoSedeyawo ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sininama Afiriki
tilebinyanfan fɛrdquo
KIPERE Piyɛri Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna ani cikɛduguyɔrɔ Afiriki
tilebinyanfan fɛ SidiSides 2006
LANBɛRI Aɲɛsi ldquoJagokɛlaw ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnardquo Sɛnɛgali nrsquoa
sigiɲɔgɔnjamanaw Dakaro Yɔrɔ - Waati (1994)
- LAWɛRIɲI R (Sdir) Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki
tilebinyanfan fɛ Pari Karitala gafedilanso SeyɛrideziCRDJ (1996) 41-62
LAWɛRIɲI Ereyali P Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki
tilebinyanfan fɛ Karitala gafedilanso Otawa SeyɛrideyiCRDI 1996
PETITEWILI Faranki ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow diɲɛ taabolo
daboloyɛlɛma sababu rdquo Diɲɛ kunkanko jateminɛw 283 (1997)
WƐBU LAJƐLENW
207
InɛsikoUNESCO An ka bɛn sabati [ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ lajɛra 15062012
httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
InɛsikoUNESCO OniONU ka sɛnsɛnni kun fɔlɔ laselisɛbɛn bɛn sabatili kan
[ɛntɛrɛnɛti kan] san 1998 ɲɛ lajɛra 15062012
httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12nan bɛ [ɛntɛrɛnɛti
kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchintroductorypdf
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bɛn ni ladamu buruju [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) Kalanbolo 2nan ɲɛ 5nan
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
Edehasi (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) kalanbolo 2nan ɲɛ 8nan [ɛntɛrɛnɛti
kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
Alɛn MUSU hadamaden ka hakɛw diɲɛtaya lajɛba kan ɔsilo - san 2010
ɔkutɔburukalo tile 21 ni 22 A daminɛnikɔrɔfɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpforumoslofedeorgtextesfrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf
SEZARI NTANGU LIHO OniONU sekeretɛri zenerali ka laselisɛbɛn kuntilennaw
sɛbɛn hadamaden ka hakɛw burujali kan Kongo Demokaratiki jamana na 2001
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
208
httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-bibliogrphique-des-Rapports-du-
Secretaire-General-de-lOnu-sur-les-viola0html
Z Muruzɔn Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kow daɲɛgafe [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛtlpg=PA123ɛtdq=J+Mourgeon
InisɛfuUNICEF Bɛnkan ka ɲɛsin denmisɛnnin ka hakɛw ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra 15062012
httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html
Fasodenɲumanya ni fasodenya Oliwiye ka jilatɔnyɔrɔ CIQ siti kan [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra 15062012
httpciqetangolivieristresover-blogfrpagesCivisme_et_citoyennete-212670html
Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241
InɛsikoUNESCO ka poroze faralen ɲɔgɔn kan ndash Ligisanburugu 548 RAF 3000 Kalan
hadamadenw ka hakɛw kan fasodenya kan ani sigida demokarasiko kan Sɛnɛgali
Mali ani Burukina Faso [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpunesdocunescoorgimages0018001813181306fopdf
- Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisCivisme20
Tubabukan kofɔliw Eduwari Heriyo [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
209
httpwwwcitations-francaisesfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-
artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-
limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html
Gakisi Daniyɛli laquo Demokarasi raquo Diɲɛ daɲɛgafeba kɔnɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopediedemocratie
AseACE Demokarasi kɔrɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpaceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm
Bɛnkan ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan O ye farankan ye
bɛnkan na
Ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli bɛn basigili ani lakana ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwcommecowasintsecfrprotocoles-Protocole-additionnel-sur-la-bonne-gouvernance-et-la-democpdf
laquo Bɛɛ brsquoa fɛ ka tile nɔfɛdoolo kisi nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲamankɛminɛnw lajigin Zan
Yani [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpscarlettsansehettwordpresscom20090530tout-le-monde-veut-sauver-la-planete-mais-personne-ne-veut-
descende-les-poubelles
Safiri yiriwali Dɛmɛni forobakɛnɛyako la [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpsaphirdeveloppementorgdomaine-competencesassistance-sante-publiquehtml
OyɛmɛsiOMS ɲɛsinnen Afiriki mɔgɔw ma Nowanburukalo tile 20 san 2006
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
210
httpwwwdestinationsantecomfr_depechephpid_rubrique=26ɛtid_article=19917ɛtcat=1
Censusgov peole and household Internation programs main data International
data base 2012 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidbregionphp
Demɛdonjɛkulu Pilanetɛri Ere ka gafenin [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwplanetereorgancien_sitetelech_docplaquette_ongpdf
Wɛnsɛsilasi Sakerekɛri MɔnzalaWenceslas Sacreacute Coeur Monzala
Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila Afiriki tilebinyanfan fɛ Sedeyawo
fangabulonw sɛgɛsɛgɛli 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-Afrique-de-lOuest--analyse-
du-cadre-institutionne17html
FARANKANW
Kalanbaaraw taabolo
211
1 Ka ɲɛsin sekalan taabolow ma
Sisan kalan cɛmancɛdakun kalansen bolodalenw bɛ kalan ka kɛɲɛ ni gafe kɔnɔko ye
Karamɔgɔ ka baara yrsquoo la ka dɔnniya sɛbɛnni don kalandenw kun na O hakilila in na
haminanko pereperelatigɛlen tɛ ka o dɔnniya sɔrɔlenw bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ
ɲɛnabɔli dafɛ A dun yera krsquoa fɔ bi klsquoa jɛya ko ka gafe caman dɔnniyaw don i kun na o trsquoa
sɛmɛntiya krsquoo dɔnniyaw bɛ se ka bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ ɲɛnabɔli dafɛ
Nin dɛsɛlako jateminɛnenw bolodali kɛcogo in brsquoa sɛmɛntiya baara ka daminɛ sekalan
hukumu kɔnɔ O taabolo in bɛ donɲɔgɔnna kalanbaara sɛmɛntiya o min bɛ kalanden bila a
ka wulikajɔ kɛ kosɛbɛ krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw don kokɛta gɛlɛnw ɲɛnabɔli dafɛ ka kɛɲɛ ni
ɲɛnamaya taabolow ye Se o tɛ dɔwɛrɛ ye laquo ni kokɛɲɛdɔn tɛraquo Min sinsinnen bɛ kalanden ka
se kan krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw wuli ka jɔ krsquou matarafa ani krsquou latɛmɛ
Sekalan taabolo sinsinnen bɛ bolomadahakili fila kan
Fɔlɔ ye laquodɔnniyasɔrɔwaleraquo hakilila ye o hukumu kɔnɔ dɔnniya tɛ jate dɔnniya ye fo nrsquoa jɔra
baara kɛlenw seereyaw kan Kalanden ka kan krsquoa ka dɔnniya jɔ ko kɛlenw suguya caman
kan
Filanan nrsquoo bɛ wele laquomɔgɔko dɔnniyasɔrɔwaleraquo (o bɔra fɔlɔ kɔnɔ) O sinsinnen bɛ
mɔgɔyasira kan ka dɔnniya sɔrɔ Kalanden brsquoa ka dɔnniya sɔrɔ a mɔgɔɲɔgɔnw fɛ sigi kɔnɔ
Munna kalan ka kan ka kɛ sekalan taabolo hukumu kɔnɔ
Fɔlɔ sekalan taabolo brsquoa jira jɛlenya la kalanden ka kan ka se minnu sɛbɛkɔrɔ faamuya
tigitigi karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ kalanjɛ min kɛ kakɔrɔ sinsin tɛ krsquoo kan bilen
212
Filanan kunnasiriko min bɛ kalanko la nrsquoa bɛ kalandenw bila krsquou yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u
bɛ ka min kalan nrsquoo bɛɛ bɛ fɛn ɲɛ u ye tɛmɛ ka kan ka krsquoo kan sisan O la sekalan taabolo
brsquoa to kalan ka tali kɛ fɛnw na tuma bɛɛ minnu brsquou makow ɲɛ ani krsquou ka dɔnniya sɔrɔlenw
waleya kow ɲɛnabɔli la
O la sa sekalan taabolo bɛ kalanden ka kalan sɔrɔlenw sɛmɛntiya makoɲɛko jɔnjɔnw
ɲɛnabɔli sira kan a tɛ sɛmɛntiya bilen dɔnniya hakɛ sɔrɔlen ni koɲɛdɔn sira kan kalanden bɛ
kɔn ka ɲinɛ minnu kɔ teliya la tuma dɔw ani a trsquoa dɔn yɛrɛ fana a bɛ min kɛ nrsquou ye diɲɛlatigɛ
kɔnɔ
2 Kalansoli kalanbaara ka bila (sekalan taabolo kan)
Sekalan taabolo baju ye donɲɔgɔnna kalanbaara kɛcogoya ye
Kalansoli kalanbaara bɛ ɲɛfɔ cogo di taasira don min tɛ dan kalanden kun fali ma
ni dɔnniya ni koɲɛdɔn ye nka a bɛ kalanden bila wulikajɔw la ni dɔnniya sɔrɔlenw ye
ka koɲɛnabɔtaw ɲɛnabɔ minnu nafa bɛ se a ma
FOLIW NI TANUNIW
INƐSIKOUNESCO
Labɛn ni kɔlɔsili la
IDO Yawo
213
EDPSD bolofara ɲɛmɔgɔ Inɛsiko-Bereda
la
Sɛnɛgali
Email yydounescoorg
Telefɔni (+221)77 529 45 77
GISE Papa Banga
Fankelenfɛjamanaw ka poroze kolabɛnna
Inɛsiko-Bereda la
Sɛnɛgali
Email pbguisseunescoorg
Telefɔni (+221) 77 728 83 86
Sedeyawo
A ka kuntigiya la
ADIRIYƐNI Yande Jɔpu
Hakɛlabato ani hadamadenya yiriwali
ɲɛmɔgɔ
Sedeyawo
Sɛnɛgali
MAGA Abudulayi
Kalanko ɲɛmɔgɔ dɔnko dɔnni ni
fɛɛrɛkalan
Ekowasi
Email amagaecowasint
NIKIYEMA Jedone
EkuwasiEcowas bɛn ɲinini koɲɛnabɔla
SedeyawoCEDEAO ABUJA
Nizeriya
Email wendbarkayahoofr
Telefɔni (+234) 812 912 53 14
(+234) 813 538 00 09
OGUBE Arasɛli
Kalanko porogaramu ɲɛmɔgɔ
SEDEYAWO ABUJA
Nizeriya
Email rachelogbegmailcom
Telefɔni (+234) 808 320 10 59
WAKU Orolan
Dɔnniya ni fɛɛrɛ bolofara ɲɛmɔgɔ
SedeyawoAbuja
Nizeriya
Email rkouakouecowasint
Telefɔni (+224) 706 800 44 76
MƆGƆ FAAMUYALENBAW
u ka dɛmɛ na fɛɛrɛko la
AGULO Jɔni
Lome Iniwɛrisite karamɔgɔba
Togo
Email johnaglotgreferorg
Telefɔni (+228) 90 12 41 36
ADENIYI Eliyasi Ola
ɲinini karamɔgɔba
Nizeriya
Email elisaden76yahoocom
Telefɔni (+234) 803 598 36 75
ADOTEWI Adote Ba
TTISSA ɲɛmɔgɔ
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email Abadoteviunescoorg
Telefɔni (+221) 33 849 23 19
214
AJIBEWA Aderemi
Sedeyawo baarakɛjɛkulu
Nizeriya
Email remiajibewayahoococom
Telefɔni (+234) 703 410 3880
ANSA Samuyɛli
Karamɔgɔkalan ɲɛmɔgɔ
Gana
Email samansah54yahoocom
Telefɔni 02 44 11 28 02
A WORIBI Nangi Manboburu Kɔri Zakɔbu
Kirikilɔmu ɲɛɲinini ɲɛmɔgɔ
Gana
Email korjacob313yahoocom
Telefɔni 02 44 79 85 21
Ba Fatimata
Kalanso kun fɔlɔw ni kun filananw ɲɛmɔgɔ
IneyadiINEADE
Sɛnɛgali
Email fatiba_ngyahoofr
Telefɔni (+221) 77 536 25 07
BADINIKabere Alimata
Seko ni dɔnko sigida nrsquoa lamini ani
jamanadenko ni fasodenya kalan ɲɛmɔgɔ
DeyasɛmupeseDEACEMPC
Burukina Faso
Email alimata_badiniyahoofr
Telefɔni (+226) 78 21 40 55
(+226) 70 71 47 78
BA Laliya Ibarahima
AdeyaADEA
BARI Fatumata Binta
Dubereka lakɔlikaramɔgɔkalanyɔrɔ
ɲɛmɔgɔ (Ekɔli nɔrɔmali karamɔgɔba)
Gine Konakiri
Email bintacamara83yahoofr
Telefɔni (+224) 62 42 22 24
(+224) 65 29 15 99
BATIYONO Zan Kulodi
Kudugu lakɔlikaramɔgɔya kalansoba
ɲɛmɔgɔ
EyɛnisikaENSK
Burukina Faso
Email jclaude_bationoyahoofr
Telefɔni +226 7005 11 95
BOZARI Ibarahimu Arabi
DGINDRAPMENAPLN
Nizɛri
Email Bsoli1yahoofr
(+227) 96 98 15 70
KAMARA Musa
Karamɔgɔ-ɲininikɛla ISSEG bolofara
ɲɛmɔgɔ
Gine Konakiri
Email mousjairyahoofr
Telefɔni (+224) 60 61 87 43
(+224) 62 95 81 18
KƆNPAWORE Pamusa
Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔ
DEP
215
Burukina Faso
Email compaf2002yahoofr
Telefɔni (+226) 76 47 93 01
KƆNDE Fode
Lakɔli nɔrɔmali karamɔgɔba
ENIICINDIA kalanw ɲɛmɔgɔba
ENI
Gine Konakiri
Email focond57yahoofr
Telefɔni (+224) 62 97 80 18
(+224) 69 01 42 83
KULUBALI Hayidara Tɛnɛn Natɔgɔma
Kalan dakun filanan sɛgɛsɛgɛbaa
Kɔnɔwari
Email tnhaidarayahoofr
Telefɔni (+225) 01 33 95 87
DAWUDA Abudurahamani
Kalanw ni bolodali ɲɛmɔgɔ
Nizɛri
Email daouda0708gmailcom
Telefɔni (+227) 97 97 49 08
(+227) 96 96 72 83
DA Kuna Pasikowali
ENS ɲɛmɔgɔ dankan Ciko Te
ENSTT
Gine Bisawo
Email pacoregasyahoocom
Telefɔni (+245) 667 04 77 (+245) 525
42 95
DANTISEYI Kofi Edinamu
Sɛnɛ ni sigida nrsquoa lamini
ɛnzeniyɛriDɛmɛbaa kolabɛnna dankan
kɔrɔ PNUE poroze Biyo sekirite la Afiriki
tɔgɔ la Nayirobi
Togo
Email koffidantseyyahoofr
Telefɔni (+228) 90 94 59 53
JA Mamadu NJayi
InɛsikoUNESCO baarajɛkulu bolofara
ɲɛmɔgɔ
Sɛnɛgali
Email dadeissa82yahoofr
Telefɔni (+221) 776 33 81 70
JABUGA Yɔnbo Poli
Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔba
DEP
Burukina Faso
Email ydiabougayahoofr
Telefɔni (+226) 70 75 40 11
JAɲI Usumani Dudu Mati
IneyadeINEADE
Sɛnɛgali
Email odmdfryahoofr
Telefɔni (+221) 776592636
JARA Abu
Karamɔgɔba
Mali
Email aboudiarranetcourriercom
Telefɔni (+223) 76 20 01 72
DIKENU Kuwami Kirisitɔfu
216
Jogoɲumanyakalan karamɔgɔba
Jogoɲumanyakalan
Masitɛri ɲɛmɔgɔ Lome iniwɛrisite la
Togo
Email kdikenoutgreferorg
Telefɔni (+228) 90 08 19 33
DUMƆNGE Juma
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlakalan
ɲɛmɔgɔba
Togo
Email doumongue2006yahoofr
Telefɔni (+228) 90 05 62 98 22 21 21
29
EJIME Poli
Ekowasi kunnafoniko PO
Email paulejimegmailcom
Telefɔni (+234) 80 72 88 13 91
EKUWE Yawowi
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlaNotisɛ
lakɔlikaramɔgɔw kalanyɔrɔ dirɛkitɛri
Togo
Email victorekoueyyahoofr
Telefɔni (+228) 90 22 35 01
ƐLI Umurani Lala K
Afiriki denmisɛnw nrsquoa balikuw ka kalanko
bɛnkan Dɛmɛbaa
Mali
Email lakhadeijagmailcom
Telefɔni (+223) 73 33 43 37
ESE Dominiki
Kalanw ni degeli kiimɛni cakɛda ɲɛmɔgɔ
Kalanbaara sɛgɛsɛgɛli ɲɛmɔgɔso la
MEMP
Benɛn
Email esdak77hotmailfr
Telefɔni (+229) 95 49 64 74
(+229) 96 80 94 48
FAYI Magati
PorozerdquoCapEFArdquo kolabɛnna
InɛsikoUNESCO
Togo
Email mafayeunescoorg
Tel (+228) 90 83 76 98
GABA K Mawuze
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛla
kalankow ɲɛmɔgɔso la a bɛ lafiɲɛbɔ la
Togo
Email gabeliabyahoofr
Telefɔni (+228) 90 36 33 03
GAYIFƆRI Zawu B
Karamɔgɔba Liberiya Iniwɛrisite la Liberiya
Email zawubgayfloryahoocom
Telefɔni (+231) 886415176
GOWABuGA Emaniyɛli W
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
sekeretɛri zenerali
Burukina Faso
GEYI Isaka
IneyadiINEADE Sɛnɛgali
Email gueyeeissakhayahoofr
Tel (+221) 775727207
217
II MARA Faseli
ɲɛmɔgɔ dankan fasodenɲumanya
ladamuni ɲɛmɔgɔso
Gine Konakiri
Email donfas02yahoofr
Tel (+224) 68 24 21 36 64 28 80 70
JALO Mohamɛdi BS
Bolodali ɲɛmɔgɔ
Ganbi
Email msjallowganetgm
KABA Asita
Kalanko minisiriso kirikilɔmu karamɔgɔba
Liberiya
Email assakaniyahoocom
Tel (+231) 88 06 22 722
KABOREWedarawogo Ziliyɛti
ɲinini kalan ani baaradegekalan yɛlɛma
kuraw ɲɛmɔgɔba
DGRIEFBurukina Faso
Email kabouedhotmailcom
Telefɔni (+226) 70 35 64 72
KALƆN Mohamɛdi Pɛpusi
Firitawuni Lakɔlikaramɔgɔkalanso ɲɛmɔgɔ
Saralɔn
Email pepskayyahoocom
Telefɔni (+232) 76 73 25 48
KANI Sumayila
Cakɛda ɲɛmɔgɔ
DPFC
Kɔnɔwari
Email somailakaneyahoofr
Tel (+225) 01 85 06 98
(+225) 07 69 18 22
KARINGIBI Liweyi Dawu
Kalanko minisiriso ɲɛmɔgɔ dɔ
Liberiya
Email ikarngbaeyahoocom
Telefɔni (+231) 76 34 63 55
(+231) 776346355
KƐRIKULA Petɛri L
Liberiya Iniwɛrisite lakɔlikaramɔgɔba
Liberiya
Email plibertykerkulayahoocom
Telefɔni (+231) 654 35 58
KONANJI Yusufu
CDPSDNPMEAPLN
Mali
Email youssoufkonandjiyahoofr
Telefɔni (+223) 66 71 83 17
KƆNƐTarawele Natali
FASCAOWACSOF ɲɛmɔgɔ dankan
Email nathaliekone05yahoofr
Telefɔni (+225) 08 27 95 48
(+225) 22 41 53 73
KUGUBILENU Akowete
Inɛsiko baarakɛjɛkulu sekeretɛri zenerali
Togo
Email akougble55yahoofr
Telefɔni (+228) 90 20 63 47
LANDIMU KOREYIYA Uruyi
INDE ɲɛmɔgɔba
218
Gine Bisawo
Email landimruiyahoocom
Telefɔni (+245) 524 23 37
LANKOWANDE Emaniyɛli
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
LANTOMEYI Kofi Ubuyɛnalɛ
ɲɛmɔgɔba lakɔliɲɛbilakalan ani kalan kun
fɔlɔ ɲɛmɔgɔso la
Togo
Email lantomeylucienyahoofr
Telefɔni (+228) 90 07 52 55
(+228) 22 22 13 37
LO SISE Ndeyi Fama
ɲininikɛla
INEADE Sɛnɛgali
Email mamefamalogmailcom
Telefɔni (+221) 76 689 83 03
MANSAREYI Imɛlida Ani Mari
Firitawuni lakɔlikaramɔgɔw ka kalanyɔrɔ
ɲɛmɔgɔ
Saralɔn
Email imeldamansarayyahoocom
Telefɔni (+232) 76 53 09 64
NBAYI Amikole
Kalan kun fɔlɔ ani kalan kun filanan
ɲɛmɔgɔ
Ganbi
Email mbayeamieyahoocouk
Tel (+220) 990 94 00
MƐNSA Felikisi
Kirikilaw Karamɔgɔba CSFMEMP la
Benɛn
Email mensahfelixyahoofr
Telefɔni (+229) 97 87 93 95
MƐNSA -PIYƐRUSI Coco Mariselini
ɲɛmɔgɔba demokarasi ani
fasodenɲumanya kalan ɲɛmɔgɔso la
Togo
Email tchomacym2yahoofr
Tel (+228) 91 42 4270
NASURI Seyidu
ɲɛmɔgɔba kalan kun fɔlɔ lakɔlikaramɔgɔw
ka lakɔli nɔrɔmali la Lunbila
ENEP Burukina Faso
Email snassouri2001yahoofr
Telefɔni (+226) 70 23 70 13
NJAYI Bala
INEADE
Sɛnɛgali
Email ndiayebalahtmaimfr
Telefɔni (+221) 77 544 53 05
NJAYI Beyi Kadi
Sekeretɛri zenerali ndash Bolodali ani labɛnni
ɲɛmɔgɔso la Kalanko Minisiriso la
Sɛnɛgali
Email Khady12001yahoofr
Telefɔni (+221) 775 38 30 63
NDƆNBI Kirisitiyan
Marabolo laadibaa CLT
219
Inɛsiko ndashBereda
Sɛnɛgali
Email cndombiunescoorg
Telefɔni (+221) 33 849 23 23
NDO Isatu
Kalan ɲɛmɔgɔ
Ganbiya kolɛzi la
Ganbi
Email isatoundwyahoocouk
Telefɔni (+220) 990 88 26 (+220) 448
30 62
NZAWU Muteta Zinɛti
BADBAD lasigiden Burukina Faso
Email mnzauafdborg
ONOKOKO Gasipari
GRAREDEP
Sɛnɛgali
Email gaspanoyahoofr
Telefɔni (+221) 77 553 08 57
WATARA Kurubiye Modibo
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
OLUTAYO Olusegun
Sedeyawo baarakɛjɛkulu
Email olutayosegungmailcom
Telefɔni (+228) 66 04 15 23
WEDARAWOGO Zɔngo Eleyonɔri J
GTENFADEA baarakɛjɛkulu balikukalan
kan
Burukina Faso
Email zongoeloyahoofr
Telefɔni (+226) 50 36 58 45 70 23 96 94
PAKODI T Baritelemi
CNU
Burukina Faso
SAKANUDI Kuwame Benuwa
Karamɔgɔ - ɲininikɛla
ENS Kɔnɔwari
Email sacanouhotmailfr
Telefɔni (+225) 07 25 80 96
SAMU Kuwibila
Sɛgɛsɛgɛliw ani kalanbaara degeli
ɲɛmɔgɔba
DGIFP
Burukina Faso
Email samkuil20gmailcom
Telefɔni (+226) 70 74 97 94
SAMA Tinka
Kalan sɛgɛsɛgɛlikɛla ka ɲɛsin
lakɔliɲɛbilakalan ma
Togo
Email batoli3yahoofr
Tel (+228) 90 09 30 95
Email sacanoudhotmailfr
Telefɔni (+225) 07 25 80 96
SARI Abudu
IADakaro
Sɛnɛgali
220
Email Sarrabdou70yahoofr
Tel (+221) 77 379 34 21
SAWADOGO S Inosan
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
SIBI Mari
Kalanko Minisiriso Bulon
Sɛnɛgali
Email koundasyahoofr
Telefɔni (+221) 776312357
SULAMA Baba Ahamɛdi
Sekeretɛri zenerali Inɛsiko baarakɛjɛkulu
la
CNU
Burukina Faso
Email ahmsoulamagmailcom
Telefɔni (+226) 70 26 49 85
SIWEDARAWOGO Agati
CCCD kolabɛnna Pilan Burukina na
Burukina Faso
Email syagatheplan-internationalorg
agatheyahoofr
TALI Bubakari
Dɛmɛbaa INEADE
Jamana Koɲɛɲinini ni waleyali cakɛda
Sɛnɛgali
Email boubacartallgmailcom
Telefɔni (+221) 775 49 17 62
TURE Birama
INEADE
Sɛnɛgali
Email biramatouregmailcom
Telefɔni (+221) 77 550 34 95
TURE Camu Marema
SHS bolofara ɲɛmɔgɔ
InɛsikoUNESCO
Sɛnɛgali
Email mtoure-thiamunescoorg
Tel (+221) 77 6379 615
TURE Musitafa
Waleyali sekeretɛri
CEBDPRE
Sɛnɛgali
Email amedytoureyahooca
Telefɔni (+221) 77 534 17 31
TARAWELE BIKABA B Madelɛni
Hadamadenw ka hakɛw minisiriso
Burukina Faso
Email bicmadoyahoofr
Telefɔni (+226) 70 39 44 04
TARAWELE Isiyaka
CNU
Burukina Faso
TARAWELE Mamadu
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
UGUWUNZE Guloriya
ɲinini cakɛda
SedeyawoAbuja
221
Nizeriya
Email gugwunzeecowasint
Telefɔni (+234) 80 55 60 50 25
WANDAWOGO Isa
Jamana Kalanko ani Balikukalan Minisiriso
Burukina Faso
WƐNMƐNGA Siyasan
CNU
Burukina Faso
ZAGIRE Patirisiya
CNU
Burukina Faso
ZAN Eli
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
Ɛnfɔrimatikibaara sira kan
JUFU Asani
Ɛnfɔrimatiki baarakɛla
InɛsikoUNESCO
Sɛnɛgali
Email adcreamediayahoofr
Telefɔni (+221) 77 570 53 59
Dɛmɛbaa musomanw
BONBO Wiwiyani
Sekeretɛri kanfilamɛnna
SedeyawoAbuja
Nizeriya
Email viebombogmailcom
vbomboahouecowasint
Telefɔni (+234) 706 423 10 90
GANDIZIYƆN Oliwiya
Baaradegela
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email oliviagandzionhotmailfr
GARISIYA Nina
Baaradegela
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email ninagarciagmailcom
KANI Mamu Jara
Dɛmɛbaa
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email mdkane unescoorg
Telefɔni (+221) 77 193 26 71
1
LADAMUNI KA ɲƐSIN BƐN HADAMADENW KA HAKƐW FASODENYA DEMOKARASI
ANI FANKELENFƐJAMANAW KA DONɲƆGƆNNA SABATILI MA
SEDEYAWOCEDEAO KA MISALIGAFE
KA ɲƐSIN KARAMƆGƆ CƐMAN NI MUSOMANW MA
INƐSIKO
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko Dɔnniya ani Seko ni
Dɔnko Sabatili ma
Dakaro Biro
Afiriki marabolobiro ka ɲɛsin kalanko ma
2
KƆNƆKO DAKUNW
1- Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
2- Hadamaden ka hakɛw
3- Fasodenya ni fasodenɲumanya
4- Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman
5- Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwali
6- Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan
7- Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
3
KƆNƆKO
ɲɛbiladantigɛli helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou
ɲɛnabɔlihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Bɛn hakilila sabatili
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen o kelen
Masalakun bolofara 2 nan Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ni fasodenɲumanyahelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Fasodenya
Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya
Kalanbolo 4 nan Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Demokarasi
Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman
Kalanbolo 5 nan Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwalihelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Hakɛlabato tɛmɛsira
Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Kalanbolo 6 nan Forobakɛnɛya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara 1lɔ Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan
4
Kalanbolo 7 nan Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnahelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ SedeyawoCEDEAO kuntilenna nrsquoa ka baara
Masalakun bolofara 2 nan SedeyawoCEDEAO kɛli jamanadenw ta ye
Gafe lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wɛbu lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Farankanwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
5
FƆCOGO SURUNW NrsquoU KƆRƆW
AMAYOAMAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka wariko Cakɛda
BADIBAD Afiriki Yiriwali Banki
BEYIDESEBIDC SEDEYAWOCEDEAO ka Nafolobɔ ni Yiriwali Banki
BERƐYISE BRIC SEDEYAWOCEDEAO ka Yiriwalinafolobɔbanki a jamanaw kama
BƐMUBM Diɲɛ Waribonba
SESEDEZECCDG SEDEYAWOCEDEAO ka Cakɛda Hakɛkɛɲɛ Yiriwali kama
SEYACEA Afiriki Sɔrɔko Tɔnba
SEYAKICEEAC Afiriki Cɛmancɛyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
SEDEYAWOCEDEAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
SEDƐFUCEDEF Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara suguya bɛɛ binni ma cɛw ni musow
cɛ
SƐNISADICEN-SADI Saheli ni Saharajamanaw ka Tɔnba
SEYƐRICER Fankelenfɛjamanaw ka sɔrɔko Tɔnba
SEYISEYƐRICICR Diɲɛ jamanaw ka kuruwaruzi komiteba
SILISICILSS Sahelijamanaw ka jakɛlɛtɔn
SƐMUSECMS Fɔkabɛn ni kana sabatilijɛkulu
SEYƐNIDEDECNDD Jamana jɛkulu Demokarasi ni Yiriwali sabatili kama
KOMESACOMESA Afiriki kɔrɔnyanfan nrsquoa Woroduduguyanfan Jamanaw ka Suguba
SEPESESECPC Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili Bɛnkan
SEPEYICPI Diɲɛ kiiritigɛbulonba
SEPƐLIPECPLP Pɔritigɛkanfɔjamanaw ka Tɔnba
6
SEPƐSICPS Bɛn ni lakana Jɛkulu
DEWUDEYASIDUDH Hadamadenw ka hakɛw Dantigɛlisɛbɛn
EKOMƆGUECOMOG SEDEYAWOCEDEAO ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu
EKUWASIECOWAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
ENOYAENOA Jamana Jalatigiba Kalanso
EPUEPU Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati
FAWOFAO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Baloko ni Sɛnɛko
maDiɲɛ Baloko ni Sɛnɛko Tɔnba
FASIFAS Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn
FƐDIFED Muso ni Yiriwali
ƐFƐMIFMI Diɲɛ Wariko ɲɛnabɔli Tɔnba
ƐFƐRIDESEFRDC Sedeyawojamanaw Yiriwali Nafolobɔda
IYƐFUDEIFD Musow Sendonnicakɛda Yiriwali la
IGADIIGAD Gɔfɛrɛnamanw Tɔgɔlajɛkulu Yiriwali kama
IMAWOIMAO Afiriki tilebinyanfan Wariko ɲɛnabɔlicakɛda
IYUSƐNIIUCN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin Kungo Lakanani ma
ƐMUZƐFUMGF Musow ka Nɛgɛkɔrɔsigi
OYIYƐFUOIF Tubabukanfɔjamanaw ka Tɔnba
OYƐMUDEOMD San Bakelennan laɲiniw Yiriwali Kama
OYƐMƐSIOMS Diɲɛ Kɛnɛyako Tɔnba
OYƐMUWEYƐSIOMVS Sɛnɛgali Ba Labaarali Jamanaw ka Tɔn
OYƐNIZEONG Dɛmɛdonjɛkulu
7
ONIONU Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
OYASIOOAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Kɛnɛyako Tɔn
OYIYAOUA Afiriki ka Kelenyatɔnba
PINIDIPNUD Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara Yiriwali Kama
ƐRƐSIPEFEKORESPFECO Bɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
SADƐKISADC Afiriki Woroduguyanfanjamanaw ka Yiriwalitɔn
UYAUA Afiriki Kelenyatɔnba
UYEUE Erɔpu Kelenyatɔnba
IMOWA UEMOA Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwali ani Wariko Tɔn
INƐSIKOUNESCO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko
Dɔnniya ani Seko ni Dɔnko Sabatili ma
FINIYAPUFNUAP Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin
Diɲɛkɔnɔmɔgɔw ma
INIFƐMUUNIFEM Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Dɛmɛdonnafolo ka ɲɛsin
Musow ɲɛtaa ma
INODƐKIUNODC Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Cakɛda ka ɲɛsin Dɔrɔgu ani
ko jugubaw kɛlɛli ma
INOWAUNOWA Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Afiriki
Tilebinyanfanjamanaw ma
8
ɲƐBILA
SedeyawoCEDEAO ka misaligafe ka ɲɛsin karamɔgɔw ma A bɛ boli bɛn sabatili kan
hadamadenw ka hakɛw fasodenya demokarasi ani Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna
Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn (SedeyawoCEDEAO) sigira senkan bɛnkan
fɛ min tara san 1975 mɛkalo tile 28 Legosi Nizeriya faaba la A kuntilenna jɔnjɔn ye ka
bolodiɲɔgɔnma ni donɲɔgɔnna sinsin sɔrɔ yiriwali siratigɛ la walasa ka kelenya sabati sɔrɔ ni
wariko siratigɛ la jamanadenw ka ɲɛnamaya ka sankɔrɔta ka sɔrɔ labugunni sinsin tɔn
jamanaw kɔnɔ krsquou cɛsiraw laɲɛnamaya u ka se krsquou jeniyɔrɔ fin Afiriki ka ɲɛtaa anrsquoa yiriwali
la
San damadɔ tɛmɛnen kɔ yɛlɛmaw nana don o kuntilenna fɔlɔ in na krsquoa sababu kɛ diɲɛ
sokelenya nrsquoa taabolo kuraw ye krsquoa sababu kɛ fana tɔn jamana 15 cɛsiraw caya ye minnu
sinsinnen bɛ kelenya siriɲɔgɔnna bolodiɲɔgɔnma ɲɔgɔndɛmɛ ani yɛrɛmara kanTɔn jɔsen
jɔnjɔn tɔw ye jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma ka binkannibaliya
sinsin u cɛ ka bɛn basigi ani lakana sinsin u cɛ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ fɔkabɛn kɔnɔ fo
ka se hadamadenw ka hakɛw bonyali nrsquou layiriwali ma demokarasi ni mara bolicogo ɲuman
layiriwali nrsquou sinsinni ka jɔn-ko-Ala fɔli kɛ wajibi ye ni dɛsɛ nana ani sariya labatoli sɔrɔ ni
hadamadenya walew la
Nin kuntilennaba in waleyali an ka jamanaw kɔnɔ siga si trsquoa la o tɛ ko nɔgɔ ye ka da siyaw
ni seko ni dɔnkow caya kan ani olu sinsinnen bɛ sɔrɔ ni hadamadenya taabolo minnu kan
Nka a hakilisigiyɔrɔ ye min ye SedeyawoCEDEAO lakodɔnnen don bi diɲɛ sɔrɔ yiriwalijɛkulu
jɔnjɔn ye dannaya bɛ min kan krsquoa kɛ taamaseere ye jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la Ala
nrsquoa sintibagaw ka hakiliɲumantigiya anrsquoa jamanakuntigiw ka don o don cɛsiri ani mɔgɔ o
mɔgɔ hami ye Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna baara bolodalenw sabatili ye
Walasa ka bɛn ni basigi sabati politikiko sira kan an ka fankelenfɛjamana ɲagaminenw kɔnɔ
tɔn ye ɲɔgɔnlafaamufɛɛrɛ caman sigi senkan ka fɔɲɔgɔnkɔw kunbɛn walima ka bɛn diyagoya
ladon yɔrɔ dɔw la nrsquoa brsquoa kun bɔ O dɔw ye san 1999 bɛnkan ye min ɲɛsinnen bɛ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli u dalasali ani bɛn ni lakana sabatili ani san 2001
farankanbɛnkan min ɲɛsinnen bɛ demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili ma ani
Sedeyawo ka bɛnkan min tara san 2008 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ani Sedeyawo ka bɛnkan
9
wɛrɛ kalan ni baaradegekalanko kan min tara san 2003 Sedeyawo ka o san 37 ɲɛnamaya
kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la san tan fila fɔlɔ kɔnɔ nin sariya talenw ka fara politiki hakililaw
kan latigɛliw ni fɛɛrɛw ani wulikajɔ kisɛma suguya caman wɛrɛw olu kɛra sababu ye ka
mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw sigidaw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw kabilaw ni ɲɔgɔn cɛ
fɔɲɔgɔnkɔw jamakɔnɔkɛlɛw fo ka taa se jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛw ma olu ka ɲɛnabɔ
koɲuman
Tɔn depitebulon a kiiritigɛbulon anrsquoa kɛlɛbolo labɛnnen ka bila olu ye labɛnw ye minnu sigira
senkan a jamanakuntigiw nrsquoa gɔfɛrɛnamanw ka lajɛw fɛ walasa ka sariya talenw ni bɛn ni
kana sabatilanw sinsin
Ni bɛn sinsinni ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli ye tɔn ka fɛɛrɛ jɔnjɔnw ye wulikajɔw man
kan ka kɔtigɛ fana ka ɲɛsin jamanaw ka donɲɔgɔnna gɛlɛya kuraw ni haminanko gɛlɛnw
wulili ma O bɛ kɛ ni kiimɛniw cayali ani taabolow bɛrɛbɛnniw walima fɛɛrɛ kuraw waleyali ye
walasa fura ɲumanw ka sɔrɔ u la O hakilila in de yrsquoa to ni ladamuni anrsquoa waleyali jɔyɔrɔ
dɔnna krsquou kɛ bɛn sabatili cakɛminɛn ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka da a kan an ka jamanaw kɔnɔ jamanaden
fanba ye denmisɛnw ye A ka kan bɛn sabatili hakilila ka don olu la (olu minnu ye sini
ɲɛmɔgɔw ye) o kalan in ka kan ka labɛn koɲuman ka jamanaw ka kalanko taabolo kɛ a
labaaraliminɛn lakika ye
SedeyawoCEDEAO ka misaligafe in labɛnna o hakilila in de hukumu kɔnɔ krsquoa ɲɛsin
karamɔgɔw kalanbagaw ma A labɛnna ni yiriwaliko dɛmɛɲɔgɔnw ka magɛn ye fɛɛrɛko ni
nafoloko siratigɛ la Olu ye INƐSIKO-BEREDAUNESCO-BREDA ye ale dagalen bɛ Dakaro
ani Afiriki Yiriwali Banki (BADIBAD)
Kunnafoniɲini ani hakililaɲini caman kɛra walasa ka nin kalangafe in labɛn A baaraw
daminɛna kabini san 2006 Afiriki tilibinyanfanjamanaw kɔnɔ Sinsin kɛra mɔgɔ
faamuyalenbaw ka dɔnniyaw kan minnu ka baaraw bɛ boli bɛn sabatili kan ka bɔ Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ jamana wɛrɛw ani INƐSIKO la Mɔgɔ o mɔgɔ ka laɲini ye bɛn
sabatili ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ nafaba sɔrɔ nin kalangafe in na
Kalanbolo wolonwula bɛ kalangafe in kɔnɔ minnu bɛ boli bɛn sabatili kan ani fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli hadamaden ka hakɛw fasodenya ni fasodenɲumanya demokarasi ni mara
10
kɛcogo ɲuman hakɛyali ni yiriwali jamanadenw ka kɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali
kuntaala jan ani fankelefɛjamanaw ka donɲɔgɔnnako Masalabolo bolofaraw bɛ kalanbolo
kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ ɲɛbilaw brsquoa kɔnɔ sɛbɛnseerew ani kuntilennabaw Olu dabɔkun ye ka
karamɔgɔ dɛmɛ a ka baaraw la Kalanbaaraw katimuw fana brsquoa dɛmɛ olu bɛ se ka yɛlɛma
ka kɛɲɛ ni Sedeyawo jamana bɛɛ ka kalanko cogoyaw ye O cogoya kelen na karamɔgɔ
minnu bolo bɛna don baara in na kalangafe in bɛ se ka mabɛn krsquoa bɛrɛbɛn olu ma u kɛra
lakɔlisow karamɔgɔ ye wo walima fasokannakalan kalansow taw u mana kɛ kalan dakun o
dakun na
Kalangafe in labɛnkun jɔnjɔnba ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ kodilannaw ka se ka kalan a
kɔnɔkow la Dɔnniya minnu brsquoa kɔnɔ u ka faamuya ɲɛnama sɔrɔ olu la wulikajɔ hakilila
minnu brsquoa kɔnɔ hadamadenya sabatili hakililaw danbe ni jogo hakililaw minnu bɛ kɛ sababu
ye ka bɛn ɲɔgɔnmakoto ani sigiɲɔgɔnya sabati u ka se krsquoolu bɛɛ faamuya
SedeyawoCEDEAO ka nin kalangafe in nrsquoa bɛ boli bɛn sabatili kan hadamadenw ka
hakɛw fasodenya demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman dajirala karamɔgɔw kalanbaga
caman na walasa tɔn jamana minnu bɛ yen ni nin ɲɔgɔnna porogaramu trsquou bolo u ka dɔ dilan
krsquou bɛrɛbɛn a ma A ɲɔgɔnna porogaramu mana kɛ minnu fana bolo kaban olu krsquoa jiidi nrsquou ka
dɔnniyaw ye krsquoa kɛɲɛ u yɛrɛ ma
Kadere Dezire Wedarawogo
SedeyawoCEDEAO Baarakɛjɛkulu Peresidan
______________________________
Foli ni tanuni
_________________________________________________________
SedeyawoCEDEAO ka foli ni tanuni bɛ ka taa BADIBAD ni INƐSIKOUNESCO ma u ka
dɛmɛ sinsinnen na ka ɲɛsin misaligafe in labɛnni ma Baaraw senfɛ u ka cɛsiri nrsquou ka
jɛkabaara ma kɔtigɛ abada ɲininiw ni sɛbɛnniw na
Sedeyawojamanaw mɔgɔ faamuyalenba minnu sen donna nin baara ɲɛnama in waleyali la
foli ni tanuni bɛ lase olu fana ma
11
An ka foli kɛrɛnkɛrɛnnen bɛ ka taa Sedeyawojamanaw ɲɛmɔgɔw ma politiki ni mara sira kan
olu minnu ye gafe in labɛnni baaraw kɛli nɔgɔya an bolo sanga ni waati bɛɛ Dakaro Lome
Wagadugu ani Abuja
An ka jamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila tɔgɔ la an bɛɛ bɛnnen brsquoo min ka kan nrsquoan bɛ krsquoa
waleya an ka jamanadenw ye Sedeyawo fasojamaw an ka tanuni ni waleɲumandɔn bɛ ka
taa dɛmɛbaga ninnu bɛɛ ma
12
DANTIGƐLI
Hakilila min nana ni Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn sigili ye senkan o
hakilila in kɛra kogobolo ye ka don an ka jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ni fara-farali cɛ Kabini
Legɔsi Bɛnkan tawaati san 1975 mɛkalo tile 28 Afiriki tilebinyanfanjamana 15 fɛ walasa ka
tɔn sigi u ka sɔrɔko yiriwali kama Afiriki ka donɲɔgɔnna tufaden fɔlɔ dara
Laɲini ye min ye ka kɛnɛ fɛrɛ sɔrɔko siratigɛ la krsquoa fɛrɛ hadamadenya ani seko ni dɔnko ni
politikiko siratigɛ la O ye wale bololadalen ɲɛnama ye min bɛ jamanadenyakelenya hakilila
sinsin Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
SedeyawoCEDEAO ye kuntilenna min di a yɛrɛ ma o ye donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko
siratigɛ la (suguba kelen ani wari suguya kelen) politikiko (depitebulonba kelen sɔrɔ ni
hadamadenya baarakɛjɛkulu ani kiiritigɛbulonba kelen) ani kana ni sɔrɔdasiko siratigɛ la
(EKOMƆGUECOMOG sigira senkan san 1999)
Tɔnba in brsquoa ka waleyaw sinsin jɔsen ɲɛnama minnu kan olu la a ka kan ninnu ka dɔn
hadamaden ka hakɛw bonyali u layiriwali anrsquou lakanani
demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni
politiki taabolow bɛrɛbɛnni ani yiriwali porogaramuw donɲɔgɔnna
O nrsquoa ta bɛɛ gɛlɛya caman dalen bɛ donɲɔgɔnna in sabatili ɲɛ bɛnbaliya minnu bɛ tɔn
jamanaw kɔnɔ ka da politikiko basigibaliya kan ani mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ka da
faantanya ni lakana sabatili gɛlɛyaw kan krsquoa sababu kɛ kɛlɛw dagali ye tɔn jamanaw kɔnɔ
Gɛlɛya wɛrɛ minnu bɛ se ka fara nin gɛlɛya kofɔlen ninnu kan olu ye an ka jamanaw kɔnɔ
sɔrɔ fanga dɔgɔyali nrsquoa kɔlɔlɔw nrsquoo bɛ na ni fanga sigibolow fɛgɛnyali ye ani jamanaw ka
yɛrɛmakaran krsquoo fara sariyasiraw labatobaliya kan ka ɲɛsin mɔgɔw ka donkabɔw ma u sago
la an ka jamanaw kɔnɔ nrsquou bolofɛnw ye
Walasa ka fura sɔrɔ kɛlɛw banbaliya la mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ani dankarili
hadamaden ka hakɛw la a ka kan an ka yɛlɛma don an ka yecogow la krsquou bɛrɛbɛn an ka
kɛtaw ma Walasa o ka sira sɔrɔ fo sinsin ka kɛ lakɔli kan ale min ka kan ka kɛ donɲɔgɔnna
faamuyali jiidiyɔrɔ ye ani danbew ni jogow ni tabiyaw ani layiduw sabatiliyɔrɔ ɲuman ye
13
Sedeyawo ka misaligafe ka mɔgɔw ladamu bɛn sabatili hadamadenw ka hakɛw fasodenya
demokarasi ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan o ye gafe ye min labɛnna
INƐSIKO ka Biro bolofara ka kɔlɔsili kɔnɔ min bɛ Dakaro (BEREDABREDA) jɛkabaara kɔnɔ
Afiriki Yiriwali Banki fɛ (BADIBAD)
Cakɛminɛn don ka ɲɛsin Sedeyawo jamana bɛɛ ma A sɛbɛnna tubukan angilɛkan ani
pɔritigɛkan na
A ɲɛsinnen bɛ karamɔgɔ bɛɛ lajɛlen ma cɛman ni musomanw A ɲɛsinnen bɛ
karamɔgɔyadegekalansow karamɔgɔw nrsquou kalanden cɛman ni musomanw ma lakɔlikalan
taw ani fasokannakalan taw
Misaligafe don o hukumu kɔnɔ a bɛ gafe kɔnɔkow taabolo jira ani kalan latɛmɛcogo
kunnafoniw Krsquoa fɔ krsquoa bɛ kɔnɔko bɛɛ ɲɛfɔ krsquoa jɛya o tɛ sango ka kalanbaaraw taabolo bɛɛ
lajɛlen dafalen jira
Karamɔgɔ cɛmanmusoman ye ɲininikɛla de ye a bɛ se ka sinsinnaw sɔrɔ misaligafe in kɔnɔ
min brsquoa bilasira a ka se ka dɔ fara dɔnniya laseta kan a sago la min bɛ se ka yɛlɛma don
jogow la kalanbolow waleyali hukumu kɔnɔ
Laɲini ye min ye ka mɔgɔ caman sɔrɔ cɛ ni muso Sedeyawo jamanaw kɔnɔ minnu
faamuyalen don bolodiɲɔgɔnma senyɛrɛkɔrɔ ani jamabaara siratigɛw la O bɛ kɛ sababu ye
ka tabiyaw ni jogow ta minnu brsquoa to u bɛ se ka bɛn sabati badaa-badaa an ka
fankelenfɛjamana in kɔnɔ ka kɛlɛw ban pewu ka yiriwali kuntaala jan sababu jɔnjɔnw
sɛbɛkɔrɔ penpen ni sigida nrsquoa lamini lakanani ni danbe jɔnjɔnw ani danfaraw bonyali ye O
ka kɛ wulikajɔw kɔnɔ mɔgɔ si tɛ to kɔ minnu na bɛɛ lajɛlen sen bɛ don minnu na Afiriki
fasodenya sabatili kama
Misaligafe in labɛnna ka kalanbolo wolonwula (7) kɛ a kɔnɔ Kalanbolo kelen-kelen bɛ boli
se kelen kan Kalanbolow tilalen don masalabolo bolofara fila ye Masalabolo bolofara fila
ninnu kelen-kelen bɛ walanwalan ka kɛ se kelen ye ka kalan kuntilennaw dantigɛ a kɔnɔ
Kunnafoniw bɛ di kɔnɔkow kan kalan kɛcogo taabolow bɛ dajira o bɛɛ kɔfɛ gafew bɛ
karamɔgɔ cɛman ni musomanw bolo wa u bɛ ɛntɛrɛnɛti fana yaala nin bɛɛ brsquoa to u ka
dɔnniya sɔrɔlenw bɛ jiidi
14
Kalansenbolow labɛncogow ani kalanbolow bolodalikatimu olu fana ɲɛsigilen bɛ gafe in
kɔnɔ O bɔlen kɔ yen kalansenlabɛnsɛbɛn dɔ bolodara ka ɲɛsin masalakun bolofara kelen-
kelen bɛɛ ma krsquou kɛ misali ye A ɲininen bɛ karamɔgɔ cɛman ni musoman kelen-kelen bɛɛ fɛ
u ka o sɛbɛn in bɛrɛbɛn u ka kalan cogoya ma krsquoa kɛɲɛ nrsquou bolokɔrɔminɛnw ye
Kalanbolo 1ɔlɔ ka se 7 nan na olu bɛ se jolen saba kofɔ
- Ka bolodiɲɔgɔnma kɛ hadamadenya sira kan walasa mɔgɔw ka jɛ krsquou laɲiniw kɛ kelen ye
yiriwali sira kan ani mɔgɔya sabatili kuntaala jan Sedeyawo jamanaw kɔnɔ
Laɲinita
Sedeyawo fasoden cɛsirilen Sedeyawo poroze waleyali fɛ laquo Jɛkasigi ka kɛ bɛɛ ŋaniya ye raquo
ani sigiɲɔgɔn ni mɔgɔ tɔw ŋɛɲɛ kunni ka kɛɲɛ ni donɲɔgɔnna kuntilennaw ye
- Krsquoa ka fasodenya jira ni hakilijagabɔ ye walasa ka fɛɛrɛw tigɛ ka se krsquoi jɔ a yɛrɛ kolo la ka
se a yɛrɛ kɔrɔ
Laɲinita
Fasoden brsquoa ka kunnafoni sɔrɔlenw kiimɛ krsquou tiɲɛ ni nkalon bɔ ɲɔgɔn na ka jɔsen kelen ta
krsquoa ka Sedeyawo fasodenyajɔyɔrɔw fa
- Krsquoi sendon jamana taabolow labɛnni baaraw la u waleyali anrsquou kiimɛni ka ɲɛsin i ka
hadamadenya hakɛw lafasali ma ani hakɛ wɛrɛw fasoden tɔw fɛ cɛw ni musow
Laɲinita
Fasoden bɛ Sedeyawo taamasiyɛnw nrsquoa ka cakɛdaw ka baarakɛcogo fɛɛrɛw dɔn krsquou kɛ a ta
ye krsquoa jɔyɔrɔ fa hadamaden ka hakɛw lafasali la ani demokarasi ni bɛn sabatili fasobaara
ani Sedeyawojamanaw ka baaraw kɔnɔ olu bɛ kɛ jɛkabaara hukumu kɔnɔ ani
ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya fosodenya janto tɛ taa minnu kɔ ka ɲɛsin jɛlenya ni mara kɛcogo
ɲuman kɔlɔsili ma
Sedeyawo jamana kelen-kelen bɛɛ kan ka misaligafe in bɛrɛbɛn a taabolow ma krsquoa sinsin
gafe in kɔnɔkow kan krsquou dafa nrsquoa ka dɔntaw ye A ka ɲi fana Sedeyawo jamanaw krsquou sinsin u
ka kalanbaara bolodalenw kan krsquoo baaraw kɛ A mana kɛ cogo o cogo fo u ka tali kɛ
15
kalanbaara kura suguya damadɔ la i nrsquoa fɔ degeliw ɲɔgɔlɔnbɔw kolabɛnniɲɛɲiniw adw
Kumalaban na fo u krsquou cɛsiri ka Sedeyawo ka yecogow sankɔrɔta anrsquoa ka baaraw waleyali
Anni Tɛrɛsi NDƆNGI-JATA
INƐSIKO Cakɛdaɲɛmɔgɔ Dakaro
16
KALANBOLO 1
BƐN SABATILI FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI NrsquoU ɲƐNABƆLI
laquo Kɛlɛw ŋaniya bɛ ta hadamadenw hakili de la bɛn sabatili lafasali fana ka kan ka labɛn o
hakili kelen in de lahellip raquo
Nin bɔra INƐSIKOUNESCO sigilisɛbɛn kɔnɔ san 1945
17
BƐN SABATILI
FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI
NrsquoU ɲƐNABƆLI
1- Bɛn sabatili
2- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
ɲɛbila
Bɛn ye hadamadenya ko labɛnnen de ye hadamaden ma da ni min ye Fɔlɔ Ɔrɔmu min ye
kɛlɛ caman kɛ ka yɔrɔ caman mara o ye bɛn ni kɛlɛ siri ɲɔgɔn na U ka kuma kɔrɔ dɔ brsquoa jira
ko ldquonrsquoi bɛ bɛn ɲini i Iabɛn kɛlɛ kamardquo Nka bɛn sabatili hakilila tɛ nin kuma kɔrɔ fɔlen in
tiɲɛtigiya bawo ale ye hakilimaya tiɲɛ dɔ de ye
O sabali tiɲɛ in hali nrsquoa sɔnnen brsquoa ma ko fɔɲɔgɔnkɔw ye hadamadenya taalan ye ka da
sababu caman kan (laadaw sababuw politikiko sababuw sɔrɔ cogoya ni hadamadenya
sababuw siko ni siyakow sababuw diinɛkow sababuw adw) ale brsquoa jate ko an ka kan krsquoan
yɛrɛ dege min na o ye ka fɔɲɔgɔnkɔw ban ni sabaliɲɔgɔnkɔrɔ ye walasa bɛn kuntaala jan ka
sabati ani krsquoa tanga O de yrsquoa to kalanbolo in kɔnɔ bɛn sabatili ni fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la olu kalansora ɲɔgɔn na
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw jogow ani fɛɛrɛw matarafa minnu brsquoa to bɛn sabatili ani fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli taabolow bɛ faamuya kosɛbɛ
Kalanbolo masalakun bolofara
1 - Bɛn sabatili
2 - Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
18
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn minnu bɛ tali kɛ hadamadenkulu kelen-kelen ka
hakililaw kan
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma
Kɔnɔkow
Bɛn hakilila
Bɛn hakilila bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ tɛmɛsira min brsquoa to i bɛ danbew dɔn ka dɔnniya sɔrɔ ani ka
taabolow ta sew ani jogow walasa i nrsquoi yɛrɛkun ka bɛn i ni mɔgɔw ka bɛn i ni sigida nrsquoa
lamini ka bɛn
Bɛn kɔrɔw
Tubabukan na ldquoPaixPɛrdquo bɛn Bamanankan na o daɲɛ in bɔra latɛnkan laquopakisipax raquo ani
laquo pasisipacis raquo de la1
- jamana cogoya minnu tɛ kɛlɛ la krsquoi cɛsiri bɛn sabatili la diɲɛ kɔnɔ
- kɛlɛko banni kɛlɛɲɔgɔn fila walima caman cɛ ka fɔkabɛn ɲini
- sɔnɲɔgɔnye ni bɛnkan jamanadenw cɛ hadamadenkuluw cɛ sigi kɛlɛntanya a
girigarantanya sigi lafiya
- jamakulu cogoya minnu tɛ kɛlɛ la u tɛ fɔɲɔgɔnkɔ la ka jɛ sigiɲɔgɔnw fɛ bɛn kɔnɔ
- mɔgɔ hakili sigili nrsquoa lafiyali
- mɔgɔ min cogoya brsquoa jira krsquoa kɔnɔgannen tɛ a ni lafiyalen don A hakili lafiyalen don
1 httpwwwlaroussefrdictionnairesfranccedilaispaix
19
- sugubalintanya ni mankanntanya yɔrɔ la kaburudo sumayacogo
Bɛn suguyaw
Bɛn basigilen o ye bɛn ye ko jugu ni fɔɲɔgɔnkɔ tɛ min kɔnɔ
Bɛn lafoninen o ye bɛn ye wulikajɔw bɛ kɛ min kɔnɔ walasa sigi ka nɔgɔya bɛɛ ma ko
juguntanya ni fɔɲɔgɔnkɔntanya dɔrɔnw tɛ Bɛn lafoninen labɛnni bɛ jogo dɔw wajibiya i nrsquoa fɔ
- yafa
- ɲɔgɔnlamɛn
- kunnafonifalen
- diɲɛni laɲini bolodalenw ni fɛlaw ma minnu tɛ kelen ye ko dɔ kan
- hakɛlabato
- bilakasuma tɛ ko minnu na olu ɲɛnabɔli gɛlɛyabaw waati la
- bolodiɲɔgɔnma
- kofaamuyalihakili
- hadamadenya jɔyɔrɔfa
Nka o nrsquoa ta bɛɛ nin jogo ninnu ka kan ka sinsin ni kalan ye
Bɛn sabatili
Bɛn sabatili
laquo Taabolo don min bɛ dannaya ni bolodiɲɔgɔnma sabati fasojamaw ni jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
O taabolo in ye lakalanni ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔlicogo la nɔgɔya kɔnɔ fɔɲɔgɔnkɔ minnu bɛ
se ka don fasojamaw ni ɲɔgɔn cɛ walima jamanaw sango krsquoo kɛ ni kuma ye ani
kumaɲɔgɔnya a kana kɛ ni maramafɛnw ye ani kojugukɛhellipBɛn sabatili kɔrɔ tɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw
ban cogoya bɛɛ la a kɔrɔ ye de ka fɛɛrɛw tigɛ minnu brsquoa to u bɛ ɲɛnabɔ kasɔrɔ ko jugu ma ta
ka mɔgɔ sɛgɛrɛ O la bɛn sabatili bɛ min ɲini o ye hadamaden ka hakɛw lakanani sabatili
ye ɲɔgɔnmakoto ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli koɲuman fo ka taa se hadamaden yɛrɛ yiriwali
ma ani sigida 1raquo
1 Agora kulu Dɛmɛnan ka ɲɛsin kalanbaara waleyali ma Gafefeereyɔrɔ Sɛn PoliSaint-Paul Dakaro
2011
20
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka ɲɛfɔli la bɛn sabatili ye danbe caman faralen ye
ɲɔgɔn kan kɛcogow jogow ani diɲɛlatigɛ latɛmɛcogow minnu bɛ ko jugu kɔn ka fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigi nrsquou diliw tigɛli ye ni kumaɲɔgɔnya ni fɔkabɛn ye mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ kuluw ani
jamanaw (Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka bɛnkansɛbɛnw dakun ARES5213 bɛn
sabatili ani A53243 Dantigɛlisɛbɛn ani baaraw porogaramu bɛn sabatili kan)2
laquo Bɛn sabatili ye hadamaden sigada ani fanga sigibolo taabolo yɛlɛmani tɛmɛsira ye Bɛn
sabatili bɛ bange hadamadenw dusukun nrsquou kɛwalew la wa a bɛ taa ɲɛ jamana kelen-kelen
kɔnɔ ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen ka tariki ye a ka hadamadenya a ka seko ni dɔnko ani
a ka sɔrɔ taabolo ye Bɛn sabatili bɛ min laɲini o ye ka taabolo ɲuman don danbew kɔrɔ
kɛcogow ani jogow walasa bɛn ni kojugukɛbaliya bɛ yiriwaraquo3
Ladamuni bɛn kama
Ka ladamuni kɛ bɛn kama o ye ka fasoden kalan a krsquoa mɔgɔɲɔgɔn dɛmɛ a krsquoa jɔ a jɔyɔrɔ la
a ka sɔn tɔw ka seko ni dɔnko ma a ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ hɔrɔnya kɔrɔ dɔn min bɛ
hadamadenya danbe bonya ani danfaraw min bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi walima krsquou
ɲɛnabɔ ni kojugukɛbaliya siraw ye4
I nrsquoa fɔ bɛn sabatili bɛ cogo min na ladamuni bɛn kama fana bɛ tali kɛ jamana kelen-kelen ka
tariku taabolow la a ka hadamadenya ni seko ni dɔnko ani sɔrɔ cogoyaw A bɛ se ka jate ko
ladamuni bɛn kama o buruju ye kɛlɛlasawalew ye diɲɛ sariya fɔlɔ min tara nrsquoa bɛ kɛlɛ kɔn o
kɛra Bɛnkan bakuruba ye min yrsquoa jira ko kɛlɛ jateli jamana politiki cakɛminɛn ye o ka
dabilaO Bɛnkan in dɔnnen don ni tɔgɔ min ye o ye san 1928 bɛnkan ye min bɛ wele
angilɛkan na ldquo Pacte Briand-Kellogrdquo5 O kɔrɔ ye bamanankan na ko ldquoBiriyan Kelɔgi ka
Bɛnkanrdquo
2 INƐSIKOUNESCO AN KA BƐN SABATI [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012 0615)
httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
3 INƐSIKOUNESCO ONIONU ka kuma koloma latɔmɔnenw kunfɔlɔ bɛn sabatili kan san 1998 laselisɛbɛn [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A
lajɛra san 2012 0615) httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
4Dantigɛlilisɛbɛn ani wale caman donɲɔgɔnna ka ɲɛsin kalanko ni bɛn sabatili ma hadamaden ka hakɛw ani demokarasi
InɛsikoUnesco pariparis san 1995 615)
5 EDH(An ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12 nan[Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012
0615)httpwwwehlorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintroductionpdf
21
O bɔlen kɔ yen Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sigira senkan san 1945 walasa ka
diɲɛmɔgɔ nataw kisi kɛlɛ balawu ma (hellip) ka sariya labatoli kɛcogow labɛn ani kɛta
diyagoyalen minnu bɛ diɲɛ bɛnkanw kɔnɔ krsquoolu lafasa (hellip) ka hamadenya lataaɲɛ don ba la
ani ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo ɲuman sabati hɔrɔnya fɛrɛlen kɔnɔhelliprdquo (Jamana
Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bɛnkan ɲɛbilakuma)
O bɛɛ kɔfɛ bɛn sabatili brsquoa to ldquofaamuyali bɛ na yafa ani teriya jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
siyakuluw ani diinɛkuluwrdquo A brsquoa to fana ldquoJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka walew ka
ɲɛsin bɛn sabatili ma bɛ o ka sira sɔrɔrdquo (Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn Sariyasen 26
nan) O la bɛn sabatili ye Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba nrsquoa tɔndenjamanaw ka
baaraw la nafamaba dɔ ye
Krsquoa sababu kɛ hadamadenya sabatilisiraw donni ye kalan ni degeli taabolow la bɛn sabatili
karamɔgɔw brsquou jilaja ka hadamadenya danbe dankarilakow kɛlɛ minnu sababu ye faantanya
ye jugusɔnw ɲɛnawolomani binkanni kojugukɛ ani kɛlɛ A daminɛ na ladamuni bɛn kama
dabɔkun tun ye ka diɲɛ halakili bali krsquoa sababu kɛ mugujugubakɛlɛ ye nka bi a kuntilenna
jiidira krsquoa kɛ bɛn sabatili hakilila jɛnsɛnni ye6
Bɛn donni gɛlɛyaw nrsquoa cɛsirikow
Bɛn lasɔrɔli bɛ se ka gɛlɛya krsquoa sababu kɛ
- kumaɲɔgɔnya kɛbaliya
- hadamaden ka hakɛw labatobaliya
- sigida nrsquoa lamini minɛkojuguya
- hakɛlabatobaliya
- mara kɛcogojuguya
- ko tɛmɛnenw jateminɛbaliya
- demokarasi jɔsenw labatobaliya
- lakanabaliya
- hadamaden mako fɔlɔw ɲɛnabɔlibaliya
- ɲangilibaliya
6 United Nations Peace Education The origins [ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra san 20120615 http
wwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
22
- koɲɛnabɔta teliw ɲɛnabɔliko juguya adw
Nka fɛn min kɔni ye Sedeyawojamanaw ka cɛsirikoba ye bɛn sɔrɔli la o ye kojugukɛw ni
ŋaniyajuguyawalew wulili ye minnu bɛ na ni cɛw musow ani denmisɛnw ni tiɲɛni ye ani
jɔlifɛnw fana tiɲɛni dankarili farikolo la hadamadenya yoboyabali siran jigitigɛtɔɲɔni
Bɛn sabatili yiriwafɛɛrɛw walew
Bɛn sabatili layiriwali bɛ ko minnu gɛlɛya Sedeyawo jamanaw ma olu ye
- sariya sigilen min ka kan ka boli jamanaden bɛɛ kan
- dɛmɛ ka ɲɛsin tɔnw ma minnu ka baara ye bɛn sabatili ye i nrsquoa fɔ jɛkuluw ni
dɛmɛdonjɛkuluw jamanaw taw walima diɲɛ taw ani Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba tɔgɔlacakɛdaw
- demokarasi sigibolow lafasali jamana kɔnɔ ani diɲɛ bɛnkansɛbɛn bolonɔbilalenw
labatoli
- sariyaw ni sariyasɛbɛnw labatoli
- sigida nrsquoa lamini lakanani ni hadamaden nrsquoa ka sigida nrsquoa lamini cɛ jɛkoɲumanya
badaabadaayali ye
- sekow ni dɔnniyaw kalan kɛli ka bɛn ni fɔkabɛn kɛcogo ɲuman sinsin walasa
diɲɛlatigɛ la hadamaden nrsquoa yɛrɛkun ka bɛn a ni mɔgɔ tɔw fana ka bɛn
- hadamadenw ka hakɛw yiriwali
Afiriki tilebinyanfan tɔnw na minnu cɛsirilen bɛ bɛn ni kanako la kosɛbɛ ka tɛmɛ tɔw kan
Sedeyawo yrsquoolu dɔ ye A ye bɛn sabatili baaraw kɛ cogo min na Sedeyawo jamanaw kɔnɔ
(Liberiya Saralɔn Gine Bisawo Kɔnɔwari) a ye fɛɛrɛ caman nrsquou lataamacogo ɲuman
minɛnw fana sigi senkan diɲɛ tɔgɔ la o cogo kelen na ka kɛɲɛ o wale ninnu ma Misali la
bɛnkan ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogow ma ani bɛn ni lakana sabaticogow
(min tara san 1999 desanburukalo la) nrsquoa dafara ni farankanbɛnkan ye ka ɲɛsin demokarasi
ni mara kɛcogo ɲuman ma (min tara san 2001 desanburukalo la) o min ye fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigili laɲini nrsquou dalasali bolo don ɲɔgɔn bolo
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
23
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn krsquoi sinsin hadamadenkulu kelen-kelen ka hakililaw
kan
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma
Kuntaala Lɛrɛ 14
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalankɛminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Fotow jaw nataliyew
- Gafew ni masalabolo nafamabaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
- Ka bɛn sabatili hakilila kolomaw
ɲɛfɔ
- ka bɛn suguyaw dɔn ka bɔ
ɲɔgɔn na
- Danbew ni hakilila minnu sirilen bɛ
bɛn sabatili la
- Bɛn suguyaw
Sɛbɛnw ɲininii (minnu
sɛbɛnna mansin na minnu
bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Lɛrɛ 2
2
Ka se minnu bɛ tali kɛ bɛn na
krsquoolu ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya
kosɛbɛ
Bɛn sabatili taabolow nrsquoa tɛmɛsiraw Lɛrɛ 2
3 Ka bɛn sabatili gɛlɛyaw nrsquoa
cɛsirikow ɲini krsquou dɔn
Gɛlɛya ni cɛsirilako minnu sirilen bɛ
bɛn donni na
Lɛrɛ 2
4 Ka bɛn sabatili yiriwalifɛɛrɛw
labɛn
Bɛn sabatili layirwali fɛɛrɛw Lɛrɛ 2
Ka bɛn sabatili don kalan na
Janto krsquoi janto bɛn sabatili donni
- Dɔnnikɛminɛn ni kalanbaaraminɛn
minnu bɛ yen
24
5
na misali la kalanbaara taabolow
la ka hakɛyali hakilila ta ka dusu
don kalanden cɛman ni
musoman kɔnɔ u krsquou cɛsiri a
waleyali fɛ u ka yɔrɔ la
(sigidacakɛda yɛrɛbɔdenya
adw)
- kalansenlabɛnsɛbɛnw
- Kalandegeli kalansenw
waleyalicogo
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
- Kolabɛnniɲɛɲinibaara
- Ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- ɲɛjiralikalan
- Sifilɛlikalan
Lɛrɛ 5
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
Kalansen tɔgɔkalan cogoya
Bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
- Ka bɛn ɲɛfɔ
- Ka bɛn danbew ɲini krsquou dɔn
- Ka mɔgɔw lafaamuya u ka bɛn
- Ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔlen dɔw kɛcogo
ɲɛɲini krsquou dɔn sigida la
- Ka kɛcogo ni jogo minnu ka ɲi bɛnko
ma dɔw ɲɛɲini krsquou dɔn
- ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ mɔgɔ tɔw bonya
- Ka sigi mɔgɔ tɔw fɛ bɛn ni lafiya kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 2
MinɛnwDɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Foto minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw walima kɛlɛw cogoya caman jira minnu kɛra diɲɛ fan dɔ la
- Foto minnu bɛ ɲɔgɔndɛmɛ ɲɔgɔnfaamuya ani tulonnatilen adw cogoyaw jira
25
- Sedeyawo jamanaw ka kirikilɔmuw
- Sedeyawo jamanaw ka kalangafew
- Kunnafonisɛbɛn baabu tigɛlen
- Bɛn taamasiyɛn nataliye (kalanden kelen nataliye kelen)
- Jaw ni foto suguya wɛrɛw
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
- bɛ kalanden cɛmanmusoman ka
dɔnta ni kɛta hakɛ sɛgɛsɛgsɛ anrsquou seko
ni dɔnko ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma
- bɛ ɲininkali sɛbɛnnenw aniwalima
dalafɔlenw jaabi
- bɛ bɛn sabatiliko hakililaw fɔ ani ka
ɲɔgɔn fɛla ɲini a kan
- Kelennabaara
- Hakililaɲini
-Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- bɛ bɛn taamasiyɛn ɲɛgɛn jira (ka
farankangafew lajɛ)
- brsquoa ɲini ka bɛn cogoya dɔw labɔ ka
kɛɲɛ ni ɲɛgɛn in hakilila ye
- kulu kelen-kelen bɛ bɛn cogoya dɔ jira
Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
- bɛ sɔrɔ ka kalan cogoya nafabɔli fɛɛrɛ
labɛn
- brsquoa ɲini kalandenw fɛ u ka ganselikan
dɔw labɛn minnu bɛ boli bɛn kan
-bɛ cogoya sɛgɛsɛgɛ
- bɛ danbew ni hakililaw labɔ minnu bɛ
tali kɛ bɛn kan
- bɛ ganselikanw labɛn
- Kulubaara
- Hakililafalen
sinsinnen
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
- bɛ kunnafoni dɔw di ka kuluw ka
baaraw dafa nrsquoolu ye
- brsquou ka baaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin
taabolo in ye
-hakilila ni danbe minnu bɛ tali kɛ bɛn
kan olu ɲɛfɔli
- kɛcogo minnu bɛ fisaya bɛn ma
- lafaamuyalibaaraw bɛn kan
-adw
Jɛkabaara
KiimɛniBakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalandenw fɛ
ka ɲɛgɛn bolo 7nan lafa
bɛn cogoya 6 minnu bɛ bɛn ɲɛgɛn
kɔnɔ ka masalabo sira 10 sɛbɛn olu
dɔlakelen kan walima ka nataliye dɔ
dilan walima ka ganselikan dɔ labɛn
minnu brsquoolu kofɔ
kelen-kelen bɛ cikan in waleya
Kelennabaara
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
krsquoa ɲini yɛrɛsagolabaara dɔ ka kɛ
sɛbɛn masalabolo bɛ min kɔnɔ ja
walima fotow makoɲɛkow kan minnu
bɛ bɛn sankɔrɔta
bɛn cikanw ka lase jamakulu suguya
caman ma min brsquoa ɲini u fɛ u ka bɛn
sabatili baaraw kɛ ka ɲɛsin u yɛrɛbakun
ma ani mɔgɔ tɔw
- bɛ sɛbɛn labɛn
- bɛ taabolow baara porogaramu labɛn
- brsquou ka taabololafaamuyali baaraw
porogaramu labɛn
- Kulubaara
- Gafe ni
sɛbɛnɲini
Sɛgɛsɛgɛli
ɲɔgɔlɔnbɔ
26
- brsquoa dajira ka jɛkasigi yiriwali kanpaɲi
dɔ labɛn duguba kɔnɔ
Ladegeli
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔnkɔw ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔcogo taabolow
faamuya kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka dɔnniya ni hakilila minnu tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida
danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou
dalasali
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
Kɔnɔkow
Fɔɲɔgɔnkɔ
Fɔɲɔgɔnkɔ ye bɛnbaliya ye ko dɔ kan min bɛ se ka na ni gɛlɛyaw ye nisɔn hakili walima
farikolo cogoyaw la
Bɛnbaliya don kɔdonɲɔgɔnma ɲɔgɔnfaamubaliya ko dɔ kan hakililaw fɛlaw yecogow
diinɛkow nafaw siyakow kabilakow sikow ani hadamaden makokow Krsquoa fɔ an brsquoan tanga
a ma o tɛ se ka kɛ bawo mɔgɔya taalan don a bɛ mɔgɔya sigibolo bɛɛ kɔnɔ
- du
- gɔfɛrɛnamanw
- fanga sigibolow
- tɔnw
27
- adw
Kɛlɛ suguyaw
Kɛlɛ suguya caman bɛ yen
Maramafɛnnakɛlɛw i nrsquoa fɔ
- diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba (jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ) ani
- maramafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye (Jamanakɔnɔkɛlɛ)
Diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba walima jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ don jamana
fila walima caman ni ɲɔgɔn cɛ
Marafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye walima jamanakɔnɔkɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ kɛ jamana
kɛlɛbolo ni jɛkulu dɔw ka kɛlɛbolow cɛ walima jɛkulu damaw ka kɛlɛbolow ni ɲɔgɔn cɛ
Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔw
Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔ walima mɔgɔ ni mɔgɔ ka fɔɲɔgɔnkɔ o ye mɔgɔ fila cɛ
ɲɔgɔnfaamuyabaliya gɛlɛn ye (a sababu ye mɔgɔ ka ko dɔgɔyali ye a mɔgɔ ɲɔgɔn bolo
bisigiliw kumaɲɔgɔnya fanga dɔgɔyali adw) A bɛ se ka kɛ fana i nrsquoi yɛrɛbakun bɛ fɔɲɔgɔnkɔ
la (jiginnyɛrɛla)7
Fɔɲɔgɔnkɔw kunw sababuw Sunw
A ka ca a la fɔɲɔgɔnkɔw kunw ye
- bisigiliw ye (Farikolokow sira fɛ diinɛkow hakilikow siyakowkabilakow adw)
- gɛnni ye ani fisamanciya (jugusɔnw siyawoloma binkanni yafabaliya kɛrɛfɛdɛn
hakɛkɛɲɛ fisamanciya fisamanciya ka ɲɛsin muso ma walima cɛ siyakofisayaw
dunanjuguya diinɛwɛrɛjuguya dansagonmɔgɔya tilenbaliya damakɛɲɛbaliya tɔɲɔni
hellip)
- hadamaden sɔn kolonw (hɔrɔnkolonya ɲɛngoya siganna nogomaya nata sinaya
natafabaliya kɔnɔnanjuguya dannayabaliya fangakofa jɔrɛ siran binkanni
kojugukɛhellip)
7 EDH (An ka hadamadenya hakɛw ɲini krsquou dɔn) kalanbolo 2 nan ɲɛ 5[ ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ in lajɛra san 2012
06 15) httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
28
- hakililako bɛnbaliyaw (bɛnbaliya dusutiɲɛkow)
- kumaɲɔgɔnya dɛsɛli (bisigilihakililankalon bɛnbaliyaɲɔgɔnfaamubaliyahellip)
- mara kɛcogo jugu ani demokarasi dɛsɛli (yuruguyurugu kɛli jamana taabolo ye
ɲangibaliya jamana sariyantan faantanya taɲinikɛlɛhellip)
- Jamana burujali
- Kɛɲɛkɛya min bɛ jamana kelen kunkan ani min bɛ jamanaw kunkan nrsquoa brsquou ka
dancɛw sagon ani kɛlɛ kɔlɔlɔsɔrɔ yiriwali
Kɛlɛ suguyaw
- Politikikɛlɛw
- Hadamadenya kɛlɛw
- Seko ni dɔnko kɛlɛw
- Sɔrɔko kɛlɛw
- Diinɛko kɛlɛw
- Siyako kabilakosiko kɛlɛw
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquou ɲɛsigili fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw
Bɛn waati la mɔgɔ bɛ se krsquoa bɛrɛbɛn fɔɲɔgɔnkɔw fɛsigi ma ni ɲɛni hakili ye nrsquoa ye
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli fɛɛrɛw nrsquoa tɛmɛsiraw kalandegeli kɛ lakɔliso walima baaradegekalanso
la O fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw bɛ jogo kɛcogo ani sennako dɔw don mɔgɔ la i nrsquoa fɔ hakililatigɛ
koɲɛdɔn hɔrɔnya bolodiɲɔgɔnma kɛcogo ɲuman tilennenya kunnafonifalen ɲuman ani
ɲɔgɔnfaamuyako ɲuman
Marafɛnnakɛlɛw ni fɔɲɔgɔnkɔw yɔrɔninkelenkɔlɔlɔw ka ca nitiɲɛ ni bolofɛntiɲɛ
hadamadenya juru tigɛli hakiliɲagami farafaralihakili jamanatilahakili kojugubakɛ
hakiliyɛlɛmafuraw damatɛmɛtali ani kɛɲɛkɛya sigida nrsquoa lamini tiɲɛni ani jɔlifɛnw mɔgɔw ka
sigiyɔrɔbila banaw diyagoyakafoɲɔgɔnya ani kafoɲɔgɔnya damatɛmɛnen hadamadenya
sabatilicakɛdaw ɲagamini misali la lakɔlisow dɔgɔtɔrɔsow adw
Kɛlɛ waati la diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoa bɛ wele DeyihasiDIH o
de bɛ fɔɲɔgɔnkɔw jalatigɛ Kɛlɛ bɛ hadamaden minnu kan DeyihasiDIH ka laɲini ye krsquoolu ni
kisi anrsquou danbe ani ka dansigi u ka ɲangataw la minnu sababu yrsquoo kɛlɛ ye Diɲɛ sariyaw don
minnu bɛ kɛlɛ jɔsenw nrsquoa fɛɛrɛw tiɲɛ ka mɔgɔw lakana minnu sen tɛ kɛlɛw la walima minnu
29
yrsquou senbɔ u la Kɛrɛnkɛrɛnnenya la DeyihasiDIH labɛnna ka ɲɛsin maramafɛnnakɛlɛw
ɲɛnabɔli ma a tɛ se ka bila hadamaden ka hakɛw nɔ na krsquoolu jɔyɔrɔ fa Hadamaden ka
hakɛw bɛ boli waati bɛɛ Nin sariya filaw bɛ ɲɔgɔn dafa
Diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoo ye DeyihasiDIH ye o faamuyali kalan
bolodalisɛbɛn bɛ yen min labɛnna Kuruwaruzi komiteba fɛ diɲɛ kɔnɔ nrsquoa bɛ wele
SeyiseyɛriCICR O kalan bolodalisɛbɛn in bɛ wele laquoAn ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou
dɔn DeyihasiDIH raquo
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili o ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kuntilennaba dɔ ye i nrsquoa fɔ a
bɛnkansɛbɛn sariyasen 1ɔlɔ brsquoa jira cogo min naO nrsquoa ta bɛɛ kabini san 1980 laban na
fɔɲɔgɔnkɔw siya sɛbɛkɔrɔ yɛlɛmana Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ nɔnabilala ni jamanaw yɛrɛ
kɔnɔ kɛlɛw ye O la jamanadenw bɛ coron tasuma fila ni ɲɔgɔn cɛ min ka jugu kosɛbɛ a
dɔw la ko jugu bɛ ta ka ɲɛsin olu fɔlɔ de ma
San 1990 daminɛwaatiw la fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ye taabolo kura ta krsquoa sababu kɛ porogaramu
kura sigili ye senkan min bɛ wele Angilɛkan na laquo An Agenda for Peace raquo (San bolodasɛbɛn
bɛn kama) O labɛnna sekeretɛri zenerali Butɔrɔsi Butɔrɔsi-Gali fɛ Sinsin kɛra min kan o ye
ka laquo dipulomasi ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma raquo O bɛ ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ labɛn minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigi kɛlɛɲɔgɔnw ni ɲɔgɔn cɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw bali u ka juguya ka kɛ kɛlɛw ye ani krsquou
jɛnsɛnni dan sira la nrsquou wulila8
Koɲɛsigidipulomasi kuntilenna ye ka ko bilenw funteni bɔ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw lasa nɔgɔya la
tɔn jamana dɔ kɔnɔ walima tɔn jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ni hakiliɲumantigiw ka wulikajɔ ye
fɔkabɛn kɔnɔ bɛnɲini minnu bɛ sinsin kumaɲɔgɔnya kan sigikafɔ ani jalatigɛli ka ɲɛsin
fɔɲɔgɔnkɔ ma min ma wuli fɔlɔ nkrsquoa bɛ ɲini ka wuli Koɲɛsigi dipulomasi bɛ se ka waleya
fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli waati la a dalasali waati ani bɛn sabatili waati
San 1997 baarakɛjɛkulu min bɛ wele KarineziCarnegie nrsquoa sigira senkan mɔgɔfagaba
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama o ye danfara nafama don ɲɛsigili waleyata ni ɲɛsigili labɛnda cɛ9
8 Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalen ka Tɔnba sekeretɛri zenerali An Agenda for Peace (San bolodasɛbɛn bɛn sabatili
kama) UN Doc A47277-S24111 7 Juin 1992 Dakun 20 nan) 9 Baarakɛjɛkulu KareneziCarnegie mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
Laselisɛbɛn laban (Niyɔriku KarineziCarnegie corporation of New York 1997)
30
Sedeyawojamanaw kɔnɔ ɲɛsigili waleyata bɛ taamaseere ni wale kɛrɛnkɛrɛnnenw ye minnu
tara ka ɲɛsin gɛlɛya kunbɔlen dɔ ɲɛnabɔli ma lasɔmini joona sen brsquoo la fɔkabɛn bɛnɲini
ɲɛsigimaramafɛnbɔsi ani ɲɛsigikankanni ni ɲɔgɔnmagɛnfɛɛrɛw ye i nrsquoa fɔ
hakiliɲumantigiyawalew ani Sedeyawo ka bilankɔrɔkɛlɛbolo
ɲɛsigili labɛnda bɛ boloda tuma caman bɛn hakililaw kɔnɔ a labɛnkun ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun
jɔnjɔn dogolenw kɛlɛ yɛlɛmasen kura donni politiki ni fanga sigibolo taabolow la (mara
kɛcogo ɲuman) sen brsquoo la ani yɛlɛmasen kura donni yiriwali taabolow la sew jiidili ani bɛn
sabatili lafasali10
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la wulikajɔw bɛ se ka kɛ krsquoa sababu kɛ koɲɛsigi dipulomasi ye -
sɛgɛsɛgɛlibaaraw suturaladipulomasi gɛrɛntɛsigidipulomasi ani fɔkabɛn
A ka kan diɲɛ tɔnbaw ani fankelenfɛjamanaw ka tɔnbaw jamanaw gɔfɛrɛnamanw
(tɔndenjamanaw) ani dɛmɛdonjɛkuluw olu ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw don u ka baara
bolodalenw kɔnɔ A ka kan fana o fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛsigilifɛɛrɛw ka waleya ɲɛsigilibaara
kɛbagajɛkulu fɛ baarakɛla suguya caman bɛ min kɔnɔ
Nin dakun ninnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogow la nkrsquoa bɛɛ trsquoo ye
- (a) kunnafonidibaaraw ani kɔlɔsiliw diinɛɲɛmɔgɔw fɛ laadalaɲɛmɔgɔw mɔgɔba
kɔrɔtalenw sigida hakiliɲumantigiw walasa ka ko cogoya jɔnjɔnw jateminɛ ani ka
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw ɲini (hakililafalensigi gɛlɛyaw dalasali kan ni
kunkankofɔjama bɛɛ ye)
- (b) cɛfɔli
- (c) fɔkabɛn
- (d) bɛnɲini min bɛ na ni kumaɲɔgɔnyasiraw dayɛlɛli ye fadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ
- (e) koɲɛsigi kankanni
- (f) dannayawalew
Sedeyawojamanaw ka wale kɛlen jɔnjɔnw misaliw la ninnu brsquoa la
- (a) Bɛn ni lakana labɛnw sigira senkan krsquou sinsin politikiko bɛnɲɔgɔnmaya jɔsen
dantigɛlenw kan
10
Sedeyawo fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili bɛnkanRegMSCREG10108paragraphe 19)
31
- (b) Fankelenfɛjamanaw lasɔmini joona fɛɛrɛ waleyata jɛkabaara tɔn jamanaw
ɲɛjɔyɔrɔw ni jɛkuluw fɛ kunnafoniw kafoli la anrsquou sɛgɛsɛgɛli (EKOWARINIECOWARN
Yɔrɔw Birow)
- (c) Sabalibagaw ka jɛkulu ni SedeyawoCEDEAO peresidan ka ciden ka
fɔkabɛnwalew
- (d) Mɔgɔba kɔrɔtalenw ka hakiliɲumantigiyawalew ciden kɛrɛnkɛrɛnnenw fɔkabɛnba
dɔ kama
- (e) Saratiw sigili senkan ka kɛɲɛ ni SedeyawoCEDEAO ka Bɛnkan sigilen ye
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan (SepeseseCPCC)
- (f) Fanga sigibolo minnu bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa Sedeyawojamanaw kɔnɔ
yuruguyurugu kɛlɛli fanga sigibolow tɔn minnu bɛ wotekow labɛn ani politikitɔnw
nɔgɔyasiraw dayɛlɛli olu ye walasa krsquou ka sew jiidi
SedeyawoCEDEAO bɛ ka fɔkabɛn dɛmɛni cakɛdabolofara dɔ sigi senkan (MSD) walasa ka
ɲɛsigilidipulomasi tɔnbolofaraw dɛmɛ i nrsquoa fɔ sabalibagaw ka jɛkulu ani peresidan ka ciden
kɛrɛnkɛrɛnnenw O kun ye ka hakilila sinsin min brsquoa jira ko fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili (ɲɛsigili
labɛnda fara ɲɛsigili waleyata kan) sedeyawojamanaw kɔnɔ laɲininen don kosɛbɛ wa a nafa
fana ka bon waati kuntaala jan kɔnɔ
Fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali kɛcogow
Fɔɲɔgɔnkɔ sunw bugunnatigɛ
A ka kan fɔɲɔgɔnkɔ sunw ka dɔn fɔlɔ Sababu kelen walima caman bɛ se ka kɛ fɔɲɔgɔnkɔ la
minnu brsquoa lawuli (Fɔɲɔgɔnkɔw KunwSababuw Sunw lajɛ)
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogo suguyaw nafa nrsquou baasimakow sɛgɛsɛgɛli
Nin dakun filanan in na fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali taabolo bɛ boli mɔgɔw ka dɔntaw kan
u bɛ minnu waleya walasa ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔ ani krsquoa dalasa badaa-badaa U ka o kɛcogo
kelen-kelen nafa nrsquoa baasimakow bɛ sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni ninnu ye
- kɔlɔsili kɛlɛɲɔgɔn fila fɛ walima a kɛbaliya
- bolodiɲɔgɔnma kɛlɛɲɔgɔn fila cɛ walima a kɛbaliya
- fɔɲɔgɔnkɔ dalasali walima a kɛbaliya
32
- n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ walima n bɛ bin i bɛ bin walima n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin
- yɛrɛfaamu ani tɔw faamuyali
- kofaamuyalihakili waleyali ani sennakow ka ɲɛsin gɛlɛyaw ɲɛnabɔli ma
- bɛnkansɛbɛn waleyalibaara cɛsiraw sabatili kama
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow la an bɛ se ka nin dakun ninnu lasa
- fanga mara (ɲɔgɔnsɔrɔ) Fan kelen ka faamuyacogo bɛ diyagoya fan dɔ kan A bɛ kɛ
se bɛ min ye o de sago bɛ kɛ n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin o tɛ fura sɔrɔlen ye gɛlɛya la
dɛ
- sariyasirakanjodi o bɛ sinsin sariyasira kan min bɛ ka labato jamanamɔgɔw fɛ
Sariyatigɛla brsquoa latigɛ - kelen bɛ se sɔrɔ tɔ kelen dɔ bɛ bin ndash sinsin bɛ kɛ sariya kan
- jalatigɛli o ye ni fan fila bɛnna a kan ka mɔgɔ yeleke dɔ sugandi min brsquou ka ko
jalatigɛ wa u bɛ diɲɛ fana nrsquoa ka dantigɛli ye Minɛ bɛ kɛ mɔgɔ yeleke in ka fɔta de
ma
- bɛnkanɲini o ye ni fan fila bɛnna a kan ka sigi ka kuma krsquou ka danfaraw lakodɔn O
taabolo in bɛ hakilila min fisaya o ye laquo n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ raquo
- fɔkabɛn o ye fɔkabɛn nɔgɔyalen ye min kɔnɔ fan fila bɛ bɛn a kan krsquou cɛ fɔɲɔgɔnkɔ
ɲɛnabɔ badaa-badaa nrsquou ka ŋaniya sirilenw ye Fɔkabɛnna ka baara bɛ kɛ dɔrɔn krsquou
bilasira Fɔkabɛn bɛ hakilila min fisaya o ye laquo fan fila bɛɛ ka wasa sɔrɔ raquo Fɔkabɛnna
bɛ wele fana laquo nɔgɔyalikɛbaga raquo
- bɛnɲini o ye ni jaabi kuntaala jan bɛ gɛlɛya la Ni bɛn lakika labugunni daminɛna
tuma min na
- dalasali o ye fan fila ka fɛɛrɛ ye ka gɛlɛya ɲɛnabɔ fo yɛlɛma ɲuman bɛ don u cɛsiraw
la O kɔrɔ tɛ ko tɛmɛ kɛra nisɔn jirali waati kan kaban
- bayɛlɛmani o ye fan fila cɛ jɛkabaara sankɔrɔtalen ye Fan fila bɛ bɛn a kan ni hakili
ye krsquou cɛsiraw yɛlɛma krsquou lakuraya krsquou ɲɛ
Bɛnkanɲini fɔkabɛn bɛnɲini dalasali ani bayɛlɛmani olu ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow
ye minnu nafa ka bon kosɛbɛ kɛlɛɲɔgɔnw kan
Dakun tan walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la
33
1 Arsquo yrsquoa lajɛ fɔɲɔgɔnkɔ minnu lawulili sababu bɔra aw yɛrɛ la krsquoolu ɲini krsquou dɔn nkrsquoaw
kana dimi Arsquo yrsquoa ɲini krsquoa dɔn fana arsquo kɛwalew la jumɛnw de bɛ mɔgɔw ladimi
2 Arsquo yrsquoarsquo ka mɔgɔlamɛn sew kolokolo ndash ka kunnafoni ɲini arsquo ye ɲininkaliw kɛ
3 Arsquo yrsquoarsquo ka nafa dogolenw ɲini krsquou dɔn ndash arsquo ye danfara don a ka nafa jɔnjɔnw nrsquoa ka
daladiyakumaw cɛ walima a ka jɔsen kɔrɔ talenw
4 Arsquo yrsquoarsquo fanga digi gɛlɛya kun dɔnni kan arsquo kana arsquo sinsin mɔgɔw kan ko bɛ minnu
yɛrɛw kunkan
5 Arsquo ye ɲɛnabɔli suguya caman bisigi- ldquoɲɛnabɔcogo ɲuman jumɛn bɛ gɛlɛya la aw fɛ rdquondash
arsquo ye hakililaw ɲini kasɔrɔ a ma kiiri tigɛ fɔɲɔgɔnkɔbagaw ni ɲɔgɔn cɛ
6 Arsquo ye baara kɛ ni sarati lakikaw ye walasa ka ɲɛnabɔli jate minɛnenw kiimɛ - ldquo Mɔgɔ
wɛrɛw yrsquoa kɛ cogo di nin suguya kelen ninnu ɲɔgɔnnaw nardquo
7 Arsquo ye ɲɛnabɔliw lakodɔn minnu bɛ bɛn fɔɲɔgɔnkɔbaga bɛɛ ma
8 Arsquo ye bɛn ɲɛnabɔliko ɲuman kan
9 Arsquo ye bɛn a kan ka sigi bɛnkanɲini tabali la ni ɲɛnabɔli bolodalen ma bɛn sen ma
10 Arsquo yrsquoarsquo cɛsiraw sinsinnen to
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka dɔnniya ni hakilila faamuya minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida
danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye
- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou
dalasali
34
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
(ɲɔgɔnmakoto ni bɛn)
Kuntaala lɛrɛ 16
MinɛnwDɛmɛnawSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw fotow misalijaw nataliyew
- Gafew ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw hakililaw ɲɛfɔ
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw suguyaw nrsquou
kɛcogoyaw dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na
u kunw nrsquou nɔw
Fɔɲɔgɔnkɔ maramafɛnnakɛlɛw
kunw kɔlɔlɔw ani fɔɲɔgɔnkɔw
suguyaw
- Sɛbɛnw ɲinini (minnu
sɛbɛnnen don mansin na ani
ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Sɛbɛnw kalanni
Kolabɛnniɲɛɲinibaara
Kalansenlabɛnsɛbɛnw
hakilila ɲinini a labɛnni anrsquoa
waleyali
Baarasigi (ateliye) labɛnni
fɔɲɔgɔnkɔko dɛmɛɲɔgɔn tɔw
fɛ
Lɛrɛ 4
2
Kunbalan minnu sirilen bɛ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la u ɲɛnabɔli
anrsquou dalasali krsquoolu ɲini krsquou dɔn
Kunbalanw koɲɛnabɔtaw ani gɛlɛya
minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
la u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
Lɛrɛ 2
3
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali sababuw
nrsquou waleyaminɛnw ɲini krsquou dɔn
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou
dalasali kɛcogoyawwaleyaliminɛnw
Lɛrɛ 2
4
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali kɛcogow
sanga
Gafe ni sɛbɛn minnu bɛ tali kɛ
marabolo taabolo la politikiko sira kan
Lɛrɛ 2
5
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw don
kalanbaara kɔnɔ
- Dɔnnikɛminɛn ni kalankɛminɛn
minnu bɛ yen
- kalansenlabɛnsɛbɛnw
- Kalandegeli kalansenw
waleyalicogo
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
35
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya
kosɛbɛ
Kalansen tɔgɔkalan cogoya
Bɛn yafa ani ɲɔgɔndɛmɛ
Kalandegeli kuntilenna
- Dɔnniya ni hakilila minnu bɛ tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya kosɛbɛ
- Krsquoi sendon fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali waleyaw la
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
Ka fɔɲɔgɔnkɔw kunw nrsquou nɔw ɲini krsquou
dɔn ani krsquou kɛcogoyaw jira
Krsquoi jɔyɔrɔ fa gɛlɛyaw ɲɛnabɔli siraw
ɲinini na hakililafalenfalen senfɛ bɛn
kɔnɔ O hakililafalenfalenw bɛ se ka kɛ
a yɛrɛyɛrɛ ye walima a ladege
Ka fɔɲɔgɔnkɔw jaw latɛmɛnanw danfara dɔn
krsquou sɛgɛsɛgɛCogoya minnu tali kɛ fɔɲɔgɔn
cogoya dɔw kan
Minɛnw ni sɛbɛnw
- Waleya 6 jaw minnu bɛ boli fali 2 fila ka maana kan
- Jamana sariyasunba masalabolo
- Kalanyɔrɔ lataamasariya
Kuntaala Lɛrɛ 2
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
BAARA KƐTAW
36
KALANSENBOLO Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
FƐƐRƐW
Labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Karamɔgɔ cɛman musoman
- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalandenw
ka dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ani u ka
seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Kalandenw
- bɛ ɲininkaliw jaabi
- bɛ kuma ɲininkaliw kan minnu bɛ boli
hakilila kalantaw kan krsquou hakili jagabɔ
u kan
- Jaabi ɲuman
sugandilli
- Kelennabaara
Hakililaɲini
Hakililafalen fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- bɛ ja wɔɔrɔ (6) jira walima ka mɔgɔ
bila krsquou jira minnu bɛ boli fali (2) ka
maana kan
- bɛ sɔrɔ ka kalan kɛcogo fɛɛrɛw labɛn
- bɛ kalan kɛlen nafabɔ (kuluw ka
baara kɔnɔ) ka sɔrɔ krsquou yɛrɛ ka
faamuyata dajira
Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
- bɛ kalangafe kɔnɔko lasecogo a fɛ
labɛn
- bɛ dɔnniya latɛmɛni nrsquoa sɔrɔli
taakasegin kɛcogow labɛn kunnafoni
nafamaw faamuyali la
- bɛ walanwalanniw kɛ minnu ka kan
walasa sigannako si kana ye a la
-bɛ ɲininkaliw jaabi
- bɛ baara dilen waleya ja dilen kan
Kulubaara
Hakililaw nafawsinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
- bɛ ɲɛfɔli nɔgɔman kɛ ja kelen-kelen
kɔnɔ gɛlɛya kan ka sinsin kulubaaraw
ka lakalili kan
- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ
ka ja ɲɛfɔlen ninnu kɔnɔkow sanga
diɲɛlatigɛ kow ma (du kɔnɔ jamakuluw
kɔnɔ adw)
- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ u krsquou hakili jagabɔ u ni ɲɔgɔn cɛ u ka
kulu kɔnɔ krsquou fɛla jira minnu bɛ se ka
kɛ sababu ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun dɔn
u siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ u
ka se ka waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw
jira minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔnkɔ juguyali
fɛ
- bɛ ja ɲɛfɔlenw kɔnɔkow sanga
diɲɛlatigɛ kow ma
- brsquou fɛlaw labɛn minnu bɛ se ka kɛ
sababu ye fɔɲɔgɔnkɔw kun ka dɔn u
siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
- bɛ waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw jira
minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔn juguyali fɛ
Kelennabaara o
kɔfɛ jɛkabaara
Dɔnniya sɔrɔlenw Kiimɛni
ani bakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ ka depiliyanw dilan sɛbɛn nɔrɔtaw
fini sɛbɛnnenw lafaamuyaliwalanw
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan
- bɛ cikan waleya hakilila lasecogo
min bɛ bɛn a yɛrɛ ma ka tɛmɛ tɔw kan
krsquoo sugandi
Kelennabaara
walima kulubaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- brsquoa ɲini sɛbɛn ka labɛn fɔɲɔgɔnkɔ
bisigilen dɔ walima jɔnjɔn dɔ kunw kan
a kɛcogoyaw a kɔlɔlɔw anrsquoa dalasali
fɛɛrɛw
- bɛ seko ni dɔnko baaraw yiriwa
minnu tɛ kalansen bolodalenw kɔnɔ
(ɲinini tɔn dɔw sigili senkan minnu ka
kan ka kalandenw don ɲɔgɔn na ka
jamana seko ni dɔnko don ɲɔgɔn na
ani jamana wɛrɛw seko ni dɔnko dɔnni
- bɛ sɛbɛnw labɛn (kulu ni kulu)
- brsquou sendon tɔn (w) ka baaraw la
- Kulubaara
- Gafeɲini
-
Kolabɛnɲɛɲinibaara
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- ɲininitɔnw sigili
senkan ka
kalandenkulu
kuntilenna
sugandilenw ta o
37
ka dɔnko dilanni layiriwa (ja kumamaw
ni kumantaw dilanni poyiw
sɛbɛnnihellip)
- bɛ barosigiw ni seko ni dɔnko
taamaw ani dɔwɛrɛw labɛn tɔn ka
baaraw hukumu kɔnɔ adw
fɛ
Kalanbolo 1ɔlɔ wɛbu lajɛlenw Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
_______________________________________________________________________
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Bɛn hakilila
- httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispaix
Bɛn sabatili
- httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
- httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
Ladamuni bɛn kama
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintrductorypdf
- httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
Maramafɛnnakɛlɛw
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdf
Jogow walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ ani krsquou ɲɛsigi fɔɲɔgɔnkɔw fɛɛrɛw nrsquou tɛmɛsira
dantigɛlenw
httpwwwehlicrcorgindexphpoption=com_contentɛtsectionid=15ɛttask=viewɛthid
emanmenu=1ɛtid=548
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdfpage
2
Poyi Bɛn kan
38
Nrsquoi dalen brsquoa la ko muguri fanga ka bon ni maramafɛn ye
Nrsquoi dalen bɛ tɛgɛdi fanga la
Nrsquoi dalen brsquoa la ko fɛn min bɛ mɔgɔw kafo o ka ca ni min brsquou fara ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko mɔgɔw cɛ danfara ye nafa de ye ko jugu tɛ
Nrsquoi bɛ se krsquoi mɔgɔɲɔgɔn lajɛ ni kanu dɔɔnin ye
Nrsquoi bɛ se ka jigi fisaya ni siganna ye
Nrsquoe ka jate la e de ka kan ka sendaɲɛ fɔlɔ kɛ ka ɲɛsin i mɔgɔɲɔn ma
Ni denmisɛnnin ka filɛli bɛ se krsquoe dusu faga
Nrsquoi sigiɲɔgɔn ka nisɔndiya brsquoi fa
Nrsquoe fɛ dunan ye balima ye min cira i ma
Nrsquoi bɛ se ka waati dɔɔnin kɛ baara la fu kanu kama
Nrsquoi bɛ se ka diɲɛ nrsquoa ye mɔgɔ ka mako ɲɛ i ye
Nrsquoi brsquoi ka dumuni tila i ni mɔgɔw cɛ krsquoa kɛ ni dusukunjɛya ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko yafa nafa ka bon ni tajurusara ye
Nrsquoi bɛ se ka mɔgɔ tɔw ka hɛrɛ dɔnkilida ka dɔn kɛ u ka nisɔndiyakoba la
Nrsquoi bɛ se ka jɔ jalaki kɔrɔ ka nafalan bɔ a la kasɔrɔ i ma ban a ma ani krsquoi yɛrɛ lafasa
Nrsquoe fɛ i mɔgɔɲɔgɔn tɛ dɔwɛrɛ ye i balima kɔ
Nrsquoe fɛ dusubaya ye dɛsɛ de ye fangatigiyajira tɛ
Nrsquoe bɛ diɲɛ nrsquoa ye i ka tɔɲɔ nkrsquoi tɛ mɔgɔ wɛrɛ tɔɲɔ
Nrsquoi dalen brsquoa la ko kanu
dɔrɔn ye kankarida ɲɛnama ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko bɛn bɛ se ka kɛ
O la bɛn bɛna sabati
Piyɛri GilibɛriPierre Guilbert
anouslesamiescenterblognetrub-Textes-beaux-texteshtml
39
KALANBOLO 2 HADAMADENW KA HAKƐW
Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ ta ye hadamadenya ka ɲɛtaa jɔsen o kɔdonnen don dakanko ma ani
latigɛ O la hakililajigin na nimaya sinti sariya jatew la mɔgɔw kɛfɛnw ye kelen ye ka se
999 ma o hukumu kɔnɔ sa hadamaden kelen-kelen bɛɛ yehellip mɔgɔ suguya kelen ye
Alɛn Musu
Diɲɛ dɛmɛdonjɛkuluw ka kolatigɛjɛkulu ɲɛmɔgɔ dankan Ɔsilo ɔkutɔburukalao tile 21-221
1 Alɛn Musu Diɲɛ tɔgɔlalajɛ hadamaden ka hakɛw kan
Ɔsilo ɔkutɔburukalo tile 21-22 san 2010 lajɛ dayɛlɛlikɔrɔfɔ [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 0615
httpforumoslofedeorgtextefrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf
40
HADAMADENW KA HAKƐW
1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ɲɛbila
Bi-bi in na diɲɛ labilalen don kɛlɛ caman ye gun dɔw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Afiriki
silatununikɛlɛw kabilakokɛlɛw ni siyakokɛlɛw bɛ ka dankari yɔrɔ min tuma bɛɛ bɛn na ani
basigi jamanaw kɔnɔ
O la a yera krsquoa fɔ ko a ka kan bɛn sabatili waleyali fɛɛrɛw ka sigi senkan ka taa a fɛ
Sedeyawojamanaw kɔnɔ walasa o ka sira sɔrɔ fo taabolow ka yɛlɛma jamanaw kɔnɔ ani
jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw lakananiko ɲuman ma
Kalanbolo se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa walasa ka hadamadenw ka hakɛw
minɛnw nrsquou fɛɛrɛw u jɔsenw u saratiw nrsquou cogoyaw layiriwa diɲɛ tɔnbaw taabolow kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw taw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen taw kɔnɔ
Kalanbolo 2 nan masalakun bolofaraw
1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o
kelen kɔnɔ
2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu bɛ fisaya diɲɛ tɔnbaw
taabolow yiriwali ma fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow ka
ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw bonyali ma
41
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw
ka hakɛw kan dɔnniya ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya
- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw
ka hakɛkow la waleyalifɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka
danbew la
- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli diɲɛ tɔnbaw taabolow kan
fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw ka
hakɛkow la
- Ka jogow ta minnu ka ɲi diɲɛ tɔnbaw taabolow ma hadamadenw ka hakɛkow la
minnu ka ɲi fankelenfɛjamanaw taabolow ma ani jamana kelen-kelen taabolow
Kɔnɔkow
1 Kunnafoni bakurubaw
a Kɔrɔw
Hadamadenw ka hakɛw
Hadamadenw ka hakɛw ye hakɛw ye minnu bɛ hadamaden kelen-kelen bolo a yɛrɛ tɔgɔ la ka
da a kan hadamaden don ldquo Hakililatigɛ hakɛw don minnu bɔra diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ
minnu bɛ hadamadenw ni hadamadenkuluw tanga waleya bɛɛ lajɛlen ma waleya minnu bɛ
dankari yɛrɛtigiya baju la ani hadamaden ka hɔrɔnyardquo2
Sariyadɔnniyatigi J Murizɔn ka fɔ la hadamaden ka hakɛw ye ldquo fisayaw ye minnu bɛ
hadamaden bolo a yɛrɛ tɔgɔ la sariya bɛ minnu dannatigɛ ka ɲɛsin a ni mɔgɔ wɛrɛ cɛw ma
ani ka ɲɛsin a ni fanga cɛ mardquo3
Hadamadenw ka hakɛw ye bitile politikiko ladamuya jujɔn jɔnjɔn ye
Hakɛ ye se ye ka ko dɔ kɛ ka ban ko dɔ kɛli ma ka fɛn dɔ sɔrɔ krsquoa diyabɔ walima ka ko dɔ
diyagoya mɔgɔ dɔ kan A lakodɔnnen bɛ sariya fɛ
2 Sezari NTANGU LIHO ONIONU sekeretɛri Zenerali ka laselisɛbɛnw hadamaden ka hakɛw sɔsɔli kan Kongo
demokaratiki jamana kɔnɔ kuma lamɛnnenw ni gafe lajɛlenw taabolow sira kan San 2001 [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra san 2012 0615 httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-
bibliographie-des-rapports-du-secretaire-general-de-lOnu-sur-les-viola0html 3 J Murizɔn Daɲɛgafe diɲɛ ɲininkaliw kan [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san 2012 0615
httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛdq=J+Mourgeon
42
Hadamadenw ka hakɛw ye nin se suguyaw de ye minnu lakodɔnnen bɛ sariya fɛ hadamaden
kelen-kelen bɛɛ ye Hakɛw don minnu ni hadamadenya yɛrɛ taalan ye ɲɔgɔn ye A bɛ mɔgɔ
kelen-kelen bɛɛ bolo kabini a bangedon wa u bɛɛ brsquoa dɛmɛ krsquoa ka hadamadenya hɔrɔnya
sabati O la sa hadamaden ka hakɛw ye tigiya bɛrɛbɛrɛw ye diɲɛ bɛnkanw don tilabaliw
don
Hadamaden ka hakɛw
Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se ka fisaya minnu sɔrɔ I bɛ bange ni hakɛ minnu ye don
diɲɛ bɛnkanhakɛw don ani tigiya bɛrɛbɛrɛw fana don A ka ca a la u bɛ lakodɔn sariyaw ni
masalabolow kɔnɔ minnu sariyasunnama don O misali ɲɛnama dɔ ye Hadamaden ka Hakɛw
Dantigɛlisɛbɛn ye min tara san 1789 Tubabukan Daɲɛgafe
b Hakilila bangesira
Hadamaden lakanani ni hakɛ sariyamaw ye o hakilila ka kɔrɔ San 1215 Angilɛjamana kan
Bɛnkansɛbɛnba (Maɲa KaritaMagna carta) min yrsquoa jira ko hadamaden ka kan ni yɛrɛtigiya
ye o yrsquoa sɛbɛnw na kɔrɔlenbaw dɔ ye O waati kelen na Afiriki tilebinyanfan na Manden
walima ldquoKURUKANFUGA bɛnkanrdquo ye jamanadenw cɛsiraw dantigɛ ka sinsin ladamuya
jɔsenw kan bɛn sabatili kama Angilɛjamana kan san 1215 Bɛnkansɛbɛnba bɛ dafa ni hakɛw
makasilisɛbɛn ye min labɛnna san 1628 ( o ye maramɔgɔw ka yɛrɛtigiya wulibali dakunw
dantigɛ masakɛ ye) ani san 1689 sariya min tɔgɔ ye ldquoBill of Rightsrdquo angilɛkan na
Sankɛmɛ XVI nan yɛlɛmasen kura senfɛ Kaliwɛn ka porotɛsitantisimuya ye hadamaden bɛɛ
damakɛɲɛni Ala ɲɛkɔrɔ jɔsen dantigɛ Gorotiyusi fana porotɛsitanya sariyadɔnniyatigi don
ale yrsquoa jira san 1625 ko tiɲɛ don kɛtaw bɛ hadamaden na nka hakɛ wulibaliw fana brsquoa bolo O
kɔfɛ Angilɛjamana yɛlɛmabaw ye ɲɛbilabaara jɔnjɔn kɛ hakilila in labɛnni na a kɛra
dantigɛliw ye o walima san 1660 seginnifanga angilɛdepitebulon ye wote kɛ ka sariya min ta
san 1679 nrsquoa bɛ wele angilɛkan na ldquohabeas corpusrdquo o ye kanagɛlɛnyaminɛni suguya bɛɛ
kɔn
Angilɛjamana na yɛlɛmaba tɛ taa sariyabatojamanaya min kɔ o fangayara krsquoa daminɛ san
1688 na
Yeelenw karamɔgɔbaw yrsquoa bolomadahakilila labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenya la J Lɔki a ka sɛbɛn
kɔnɔ siwiligɔfɛrɛnaman kan ale yrsquoa jira ko fanga yamaruyalen tɛ yen fo min sigira
maramɔgɔw ka fɔkabɛn kɔnɔ ani fana mɔgɔw ka hakɛ fɔlɔw ka dansigi jamana fanga taabolo
kɔnɔ
43
Sankɛmɛ XVIII nan bɛɛ lajɛlen kɔnɔ a kɛra Lamerikɛnjamana ka yɛrɛmahɔrɔnya
dantigɛlisɛbɛn ye o san 1776 ani Faransi lajɛkɛlaw ka dantigɛlisɛbɛn san 1789 utikalo tile
26 ninnu bɛɛ ye yɛrɛtigiya di hadamaden ma San 1789 dantigɛlisɛbɛn laɲini tun ye
hadamadenw sago ka kɛ u yɛrɛ la anrsquou bolofɛnw hakililatigɛ kɔnɔ jamana bɛ min lakana
Olu ye ldquoHakɛw yerdquo minnu bɛ wele sɔrɔ kɛcogo labilalen sɛrɛ fɔlɔ hakɛw
Sɛrɛ filanan ldquohakɛw yerdquo (baarako siratigɛ ye ani seko ni dɔnkohellip) olu ye hakɛ jurumaw ye
minnu bɛ boli baara dɔw kɛli kan minnu tɛ taa jamana ka jɔyɔrɔfa kɔ krsquou lakana O hakɛw
labɛnna sosiyalisimu hakilila kɔnɔ
Bi kuma bɛ hakɛw sɛrɛ sabanan kan i nrsquoa fɔ sigida nrsquoa lamini ɲuman sɔrɔli hakɛ bɛn sɔrɔli
hakɛ ɲɔgɔndɛmɛ sɔrɔli hakɛ
Hadamadenw ka hakɛ ninnu hakilila labɛnni ju bɔra tilebin nansarala la Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ
jɛ ye a yrsquoo jira nka o nana ni sɔnbaliyaw fana ye ka bɔ larabujamanaw yɔrɔ ani
Siniwajamana Silamɛya ka dantigɛlisɛbɛn hadamadenw ka hakɛw kan ani Afiriki jamanaw ka
dantigɛlisɛbɛn hadamaden ka hakɛw kan a brsquoi ko olu dilanna o hukumu kɔnɔ Nka o nrsquoa ta
bɛɛ diɲɛ dantigɛlisɛbɛn min tara san 1948 hadamaden ka hakɛw kan diɲɛbɛɛjɛhakilila min
brsquoo jɔsenw kɔnɔ bɛn kɛlen brsquoo kan yɔrɔ caman
ldquoSan 1325 bɛnkansɛbɛn tun kɛra jigiyaba ye a tawaati ndash cakɛminɛn ɲɛnama sɔrɔli jigiya min
brsquoa to taabolo min laɲini ye tilennenya ni damakɛɲɛni donni ye cɛ ni muso cɛ fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli la o ka sigi senkan tigitigi koɲuman
Diɲɛ lakana kolatigɛjɛkulu Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kɔnɔ o ye bɛnkansɛbɛn
1820 nan min ta 1888 nan ani 1889 nan nrsquou bɛɛ bɛ muso ka hakɛw jateliko ɲuman kofɔ bɛn
ni lakana ɲinini na jigiya in brsquoo ju lardquo4
HADAMADEN KA HAKƐ ANI LAADALAHAKƐ AFIRIKI KƆNƆ
Krsquoa miiri ko Afiriki hadamadenjɛkulu tɛmɛnenw tun tɛ hadamaden ka hakɛkow kalama o ye
fili ye Hadamaden ka hakɛw tun bɛ laada kɔrɔw kɔnɔ Afiriki Afiriki kɔrɔlen na hadamaden
ka hakɛ tun brsquoi nrsquoa fɔ sariya min bɛ ɲinifɛn dɔ lafasa walima krsquoa diyagoya Hakɛ ni lakanani
hakilila ni kɛta hakilila tɛ se ka fara ka bɔ ɲɔgɔn na (Keba Nbayi ka fɔ la) Afiriki kɔnɔ
mɔgɔkɔrɔba dɔ mana sa o ye gafemaraso dɔ (dɔnniya jiginɛ ni hakilimaya) jeninen ye
Maninkaw brsquoa fɔ ko ldquojɔn sennɔ ni hɔrɔn sennɔ tɛ dɔn ka bɔ ɲɔgɔn nardquo
Laadalahakɛ jatelen don i nrsquoa fɔ laadaw ni fasiyaw bɔbolola nrsquou laɲɛnamayali kuntilenna ni
tɛmɛsira ka ɲɛsin diɲɛlatigɛ bilali ma hadamadenya sira kan ani Afiriki yiriwali a bɛ muso ka
wolobagaya jɔyɔrɔ di a ma ka ni lakanani nrsquoa kɔlɔsili di cɛ ma ka denmisɛnnin kɛ ni baloli
nrsquoa lakurayali taamasiyɛn ye ani ka maakɔrɔ kɛ jo ni sabaliya taamasiyɛn ye
4 Sayidi Jiniiti sekeretɛri zenerali ka ciden kɛrɛnkɛrɛnnen Afiriki tilebinyanfan na
44
cDanfara min bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ
Sariya sira kan danfara bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ hadamaden ka hakɛ siratigɛ la
- Dantigɛlisɛbɛn bɛ jɔsenw jira ani ka saratiw pereperelatigɛ diɲɛ tɔnba dɔ
tɔndenjamanaw bɛ bɛn min kan min ka kan ka gɔfɛrɛnamanw bilasira ani krsquou sɔn
hakili la Sariyalako diyagoyalen tɛ wa a tɛ di jamana si ma krsquoa bolonɔbila walima krsquoa
lakodɔn A ka ca a la bɛn bɛ kɛ a kan ni jamana bɛɛ ka diɲɛ ye
- Bɛnkansɛbɛn (walima saratikan) hadamaden ka hakɛw kan o ye diɲɛ jamanaw ka
bɛnkansɛbɛn ye min bɛ sariyalako diyagoyalenw ladan bɛnkanjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
A bɛ di jamanaw ma u krsquoa bolonɔbila krsquoa lakodɔn Bɛnkansɛbɛn bolili bɛ yamaruya
nrsquoa kelen-kelen fɛn o fɛn lakodɔnjamana hakɛ bolodalenw yrsquou ka baara kɛ A
waleyalicogo labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw brsquoa kɔnɔ
d Dakun minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma
Tali (Bɛn-a-kan-ni) o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ diɲɛ ni bɛnkan kɔnɔko ye u ŋaniya
la
Bolonɔbilali o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ bɛnkansɛbɛn lakodɔn jamana bɛ bolonɔ
sigi a kan krsquoa ŋaniya jira krsquoa brsquoa yɛrɛminɛ ka waleya kɛ min bɛ sɛbɛn in labɛnw sɔsɔ
Bolonɔbila in bɛ se ka kɛ jamana ka ciden fangabatigi dɔ fɛ
laquo Bɛnkan bolonɔbilali walima a bolofara dɔw o bɛ bɛn ɲɛbilasɔnni ma a ma O tɛ na ni a
diyagoyawaleyali ye nka a bɛ jamana ŋaniya jira krsquoa sɛgɛsɛgɛ krsquoa lakodɔnni boloda Hali nrsquoo
yrsquoa sɔrɔ bolonɔbilali in tɛ lakodɔnni layidu talen ye a bɛ jamana kan di a kana waleyaw kɛ
minnu bɛ bɛnkan in kuntilennaw sɔsɔ walima a labɛnkun raquo5
Lakodɔnni o bɛ jamana ka kandi kofɔ ka kɛ bɛnkan tigilamɔgɔw dɔ ye o brsquoa diyagoya ka
sariyaminɛn labɛnw waleya Tuma dɔw lakodɔnni bɛ kɛ fasojama ka cidenw fɛ nrsquoo ye
depitebulon ye O baara bɛ ɲɛbila ni sɛgɛsɛgɛli ye krsquoa dɔn nrsquoa ni sariyasunba bɛ ɲɔgɔn ta O
baaraw brsquoa to ni jamana brsquoa fɛ ka sigannako dɔw dajira a ka se krsquoo kɛ
laquo Lakodɔnni walima donni kɔrɔ ye ko jamana sɔnna ka siri Bɛnkan labɛnw na sariya sira kan
Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ donni ni lakodɔnni bɛɛ bɛ wolo wale suguya kelen na u kɛcogow tɛ kelen ye
Lakodɔnni na jamana bɛ bɛnkan bolonɔbila fɔlɔ ka sɔrɔ krsquoa lakodɔn o kɔfɛ Donni kɛli ye siɲɛ
kelen pewu ye bolonɔbilali tɛ kɛ krsquoa ɲɛbila
Lakodɔnni walima donni kɛcogow fangasira fɛ bɛ yɛlɛma ka kɛɲɛ ni jamana sariyasigi
taabolo ye A ka ca a la sanni ka bɛnkan lakodɔn walima ka don a la jamana brsquoa sɛgɛsɛgɛ
5 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
45
nrsquoa sariyasigi nrsquoa ka labɛnw bɛ ɲɔgɔn ta ani ka dabaliw pereperelatigɛ a ka kan ka minnu tigɛ
walasa krsquoa waleya koɲuman raquo6
Janto Jamana bɛ se ka bɛnkan lakodɔn ka sigannakow dajira labɛn kɛrɛnkɛrɛnnen dɔw kan
Waleyali yamaruyali o ye waati ye min kɔfɛ baara bɛ se ka kɛ ni diɲɛ bɛnkan ye krsquoa kɛ
bolominɛkala ye A ka a la lakodɔnni hakɛ jate dɔnnen dɔ ɲininen don walasa waleyali
yamaruyali ka daminɛ
Waleyali yamaruyalen kɔfɛ sariyaw bilaɲɔgɔnɲɛ kɛcogo bɛ na i jɔ
Jamana fanba kɔnɔ sariya baju fɔlɔ ye sariyasunba ye Nka jɔsen fila de ka kan ka jate ka
ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma
laquo Monisimumonisme raquo (Kelenya sariyako siratigɛ la) brsquoa jira ko diɲɛjɛsariya tɛ dunan
ye jamanakɔnɔsariya ma O kosɔn diɲɛjɛsariya bolili sariyaw labatoli bɛ diyagoya yɔrɔnin
kelen jamana kan U bɛ don jamana sariya kɔnɔ mɔgɔw bɛ se krsquou sinsin u kan krsquou yɛrɛ
lafasa ni dankarili kɛra laquo Mɔgɔ minnu sinsinnen bɛ kelenya kan sariyako siratigɛ la
laquo monisimu raquo olu ka jate la ni jamana tɛ yen anrsquoa ka dundugumaya nrsquoa ka fangabatigiya olu
ɲɛ tɛ sariya la u ɲɛ tɛ sarati yamaruyalenw na walima olu fɛ laquo sariya o sariya raquo tara
fangabonda wɛrɛ fɛ min tɛ jamana ye o tɛ sariya ye a kɛra cogo o cogo fo nrsquoa bɔra jamana
sariya de kɔnɔ raquo7
laquo Diyalisimudualisme raquo (filaya sariyako siratigɛ la) o ka jate la diɲɛ tɔgɔlasariya ni
jamakɔnɔsariya tɛ kelen ye cogoya si la O brsquoa jira ko diɲɛ tɔgɔlasariya tɛ se ka don
jamanakɔnɔsariya kɔnɔ pepewu ka kɛ a dɔ ye fo ni sariya tara o koɲɛ kunkan
A ka kan o la ni karamɔgɔ brsquoa fɛ ka lafaamuyaliwalew kɛ ka ɲɛsin a ka kalandenkulu ma a
krsquoa ɲini u fɛ u ka baara kɛ fɛnw kan minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ
tɔgɔlasariya ma
2 Hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolow diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani
jamana kelen o kelen cakɛminɛnw ni fɛɛrɛw
Sinsin kɛra Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kan min tara san 1948 ka sariya jɔnjɔnw
labɛn diɲɛ kɔnɔ ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ sariyalako diyagoyalen
tɛ a ye dawula ni fanga min sɔrɔ o yrsquoa jɔyɔrɔ bonya jira kɛwalew la diɲɛ fan tan ni naani
kɔnɔ
6 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
7 httpwwwgip-recherche-justicefrIMGpdfAO_pluralisme_juridiquepdf a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
46
Ale kɔfɛ bɛnkan caman labɛnna diɲɛ kɔnɔ hadamadenw ka hakɛw kunkan diɲɛ tɔnbaw bɛ
hadamadenw ka hakɛw lakana nrsquoolu ye
Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn min labɛnna san 1948 ONIONU fɛ (Jamana
yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba)
San 1945 awirilikalo la jamana 48 ka cidenw ye lajɛ kɛ ka Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba sigi senkan (ONIONU) ni bɛnkansɛbɛn labɛnni ye ONIONU sigira senkan walasa ka
kɛlɛw ban jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani ka bɛn sabatilikɛnɛ dɔ bila jamanaw ka bolo kan
kumaɲɔgɔnya kama
ONIONU laquo jamana fangama dɔw raquo tun trsquoa fɛ tiɲɛ yɛrɛ la ka hakilifalenw kɛ hadamaden ka
hakɛw kan U tun ma da a la krsquoa fɔ jamana brsquoa denw ka kow ɲɛnabɔ cogo min jamana wɛrɛw
(diɲɛ kunkankofɔjama) sen bɛ se ka don o la U tun hakili la o bɛ ɲɛnabɔ u ka
jamanakɔnɔpolitiki taabolo dɔrɔn de kɔnɔ Nka jamana fangantan dɔw ni lamerikɛnjamana
ka dɛmɛ ye bɛnkanɲini pasalenw senfɛ yrsquou jilaja laquo hadamaden ka hakɛw raquo ka sɛbɛn
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba bɛnkansɛbɛn ɲɛsɛbɛn kɔnɔ Nka kɔrɔ min bɛ
hadamaden ka hakɛ ninnu na o ma jira sɛbɛn in kɔnɔ wa hakililatigɛ si fana ma di min brsquoa
jira ko jamana bɛɛ lajɛlen bɛna diɲɛ ni hakɛ ninnu ye
Hadamaden ka hakɛw Baarakɛjɛkulu (bi a bɛ fɔ a ma kolatigɛjɛkulu) ale sigira senkan ka
sɛbɛn labɛn min bɛ hadamaden ka hakɛw ɲɛfɔ bɛɛ ka kan ka min labato diɲɛ fan bɛɛ diɲɛ
bɛ se ka ni min ye an ka dugukolo in kan Baarakɛjɛkulu in tun ɲɛmɔgɔya bɛ Eleyanɔri
Urusiwɛliti bolo a ye fɛn labɛn min laban kɛra Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn ye
walima DeyideyasiDUDH
Dantigɛlisɛbɛn ye sɛbɛn ye min bɛ saratiw sigi senkan walasa a ka sɛmɛntiya jamanaw fɛ
sariya sira kan diyagoyalako tɛ sariya sira kan
DeyideyasiDUDH ye hadamaden ka hakɛw sariyasen 30 kafolen ye Sariyasenw tilalen don
ka kɛ kuluw ye
Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu ye hakɛw ni yɛrɛtigiyaw ye
minnu bɛ hadamadenw lakana jamana ka fangatigiya dantɛmɛwalew ma ani ka
hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa
Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan hakɛ minnu
bɛ lakana sabati sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko sira kan
47
Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn ɲɛsɛbɛn ka fɔ la ka hadamaden ka hakɛw lakana o bɛ
na ni yɛrɛtigiya ye sariyalabato ani bɛn diɲɛ kɔnɔ o hakɛ ninnu bɛ hadamaden lakana fanga
jugu ni tɔɲɔni ma ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati hadamaden bɛɛ ye
Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu bɛ mɔgɔw lakana jamana ka setigiyajiraw
ma ani ka hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa U sɛbɛnnen bɛ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 4
nan 5 nan 6 nan 7 nan 8 nan 9 nan 10 nan 11 nan 12 nan 14 nan 15 nan 18 nan 19
nan 20 nan ani 21 nan
Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan olu bɛ sɔrɔ ni seko ni
dɔnko lakanani lafasa U bɛ sɔrɔ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 22 nan 23 nan 24 nan 25 nan
26 nan ani 27 nan
Danbe minnu bɛ DeyideyasiDUDH jukɔrɔmadon olu ye yɛrɛdɔn ye damakɛɲɛni yɛrɛtigiya
tilen ani ɲɔgɔnbonya hadamadenw ni ɲɔgɔn cɛ
Hadamadenw ka hakɛw sɛbɛnbaga cɛ ni muso
Erene Kasɛn Sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Faransi
Pɛngi-sun Sangi Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Siniwajamana kan ɲɛmɔgɔ
dankan
Eleyanɔri Urusiwɛliti ka bɔ Lamerikɛnjamana kan ɲɛmɔgɔ (muso don)
Walantɛn Tepilikɔwu diɲɛ sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Irisijamana kan
Sarili Maliki Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Liban
Dɔkutoratigi Hosa Neheta Ladamuni Karamɔgɔ don ka bɔ Ɛndijamana kan (muso don)
Diɲɛ cakɛminɛnw ye bɛnkan labɛnnenw ye minnu bolonɔbilala ani krsquou lakodɔn
jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ walima fancamanjamanacɛbɛnkan U bɛ diyagoyalako dɔw
labɛn sariyako sira kan ka ɲɛsin tɔn jamanaw ma
An bɛ se ka bɛnkan kulu caman faranfasi ka bɔ ɲɔgɔn na hadamadenw ka hakɛ kan Olu brsquoa
to nrsquoa hakilila kɛnɛ bonya hakɛ bɛ dɔn
Bɛnkan kunbabaw ye fɔlɔ ye olu ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen kafolen ye walima a kulu
ɲɛnama dɔ o bɛnkanw ye bɛnkanbajuw ye
1 Diɲɛ hukumu kɔnɔ (ONIONU) o ye bɛnkan fila ye minnu bɛ hakɛw lafasa minnu kofɔlen bɛ
hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kɔnɔ min bɛ siwiliw ka yɛrɛtigiya ni hadamadenyako
hakɛw bolo don ɲɔgɔn bolo krsquou kɛ bakuruba kelen ye damakɛɲɛ kɔnɔ
Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin siwiliw ka hakɛw ma ani politikikow ani saratikan minnu brsquoa
kunkan
48
Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin sɔrɔ hakɛw ma ani hadamadenyasiraw ni seko ni dɔnko
hakɛw
2 Fankelenfɛjamana hukumu kɔnɔ
Bɛnkanw bɛ hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolo dafa diɲɛ kɔnɔ O fankelenfɛjamana
fɛɛrɛ tigɛlen ninnu bɛ sɔrɔ Erɔpu Ameriki gunw kɔnɔ ani Afiriki anrsquou kɔlɔsili fangabondaw
Afiriki kɔnɔ Hadamaden ani Fasojamaw ka Hakɛw Bɛnkansɛbɛn de ko don ( min tara san
1981) nrsquoa kɔlɔsilen bɛ Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu fɛ Afiriki kiiribulon hadamaden
ani fasojamaw ka hakɛw kama o fana bɛ baara la ka hadamaden ka hakɛw layiriwa ani krsquou
lafasa Afiriki kɔnɔ
Bɛnkansɛbɛn dɔ fana bɛ yen muso ka hakɛ kan o ma ta fɔlɔ nka baara bɛ ka kɛ nrsquoa ye
kosɛbɛ Afiriki Kelenyatɔnba fɛ Afiriki Denmisɛnw ka Hakɛw nrsquou ka Diɲɛlatigɛ latɛmɛko
ɲuman Bɛnkansɛbɛn min tara san 1990 fana bɛ yen
SedeyawoCEDEAO fanfɛ bɛnkan ɲɛnamaw bɛ yen i nrsquoa fɔ misali la
- Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn min tara san 1999 bɛnko kan ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
- san 2001 farankanbɛnkan mara kɛcogo ɲuman kan
- bɛnkan mɔgɔw ka donkabɔ kan jamanaw kɔnɔ u sago la dagayɔrɔko ni sigiyɔrɔko
hakɛ min tara san 1979
- bɛnkan min bɛ boli tɔn fasodenya sariya kan san 1982
Bɛnkansɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw bɛ kulu filanan kɔnɔ u labɛnkun ye hadamaden ka hakɛ
kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ ye min bɛ boli silatunukɛlɛ kan kɛlɛ kojugubakɛw ani kojugubakɛw ka
ɲɛsin hadamadenya ma jɔnya hadamadenfeere diyagoyabaara kunkalifa
hadamadenyasira lakanani ɲangatali ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima minɛkojuguyaw
mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan minnu bɛ hadamadenya jaasi
Misali la
Bɛnkansɛbɛn silatunukɛlɛ ko juguw ɲɛsigili nrsquou kɛlɛli kan
Bɛnkansɛbɛn siyako fisamanciya suguya bɛɛ kɛlɛli kan krsquou ban pewu
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin ɲangatali kɛlɛli ma ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima
minɛkojuguyaw mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan walima minnu bɛ
hadamadenya jaasi
Bɛnkansɛbɛn minnu ɲɛsinnen bɛ kululakanani ma olu bɛ kulu sabanan kɔnɔ u bɛ boli
hadamadenkulu dantigɛlen dɔ mako kɛrɛnkɛrɛnnen kan kunkalifadenw ni fasontanw
dunanw tungarankew baarakɛlaw musow denmisɛnw lujuratɔw misaliw
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin denmisɛn ka hakɛw ma
49
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ
Diɲɛ bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin tungalabaarakɛla bɛɛ anrsquou ka denbayaw ka hakɛw
lakanani ma
Kuma laban na bɛnkansɛbɛn minnu bɛ boli fisamanciya kan olu laɲini ye siyako
fisamanciya kɛlɛli ye min sinsinnen bɛ cɛya walima musoya kan kalanko fisamanciya kɛlɛli
ani fisamanciya min bɛ kɛ baarako ni sarako O bɛnkansɛbɛn kelen-kelen bɛɛ bɛ kandi
ɲɛfɔlenko ɲumanw ɲɛbila jamanaw ye ani waleyalifɛɛrɛ dɔ kɔlɔsili kɛcogo caman bɛ min
kɔnɔ
Bɛnkansɛbɛn fanba bɛ laselisɛbɛn dilanni kɛcogo dɔ sigi senkan jamanaw brsquou kandi
ka min jira waati dantigɛlen kɛɲɛnenw kɔnɔ u ka dabali tigɛlenw kan ɲɛtaa sɔrɔlenw
bɛnkan hakɛ lakodɔnnenw labatoli la O laselisɛbɛnw bɛ sɛgɛsɛgɛ ani krsquou kiimɛ diɲɛ
mɔgɔ faamuyalenbaw ka baarakɛjɛkulu dɔ fɛ (misali la Hadamaden ka hakɛw
baarakɛjɛkulu min sigira Bɛnkan fɛ min bɛ boli siwiliw ka hakɛw ni politikiko kan) O
mɔgɔ faamuyalenbaw bɛ kɔlɔsiliw kɛ walima sɛgɛsɛgɛliw ka komagɛlɛyaliw kɛ ani u
bɛ se ka ɲɛfɔliko jɔnjɔnw ɲini jamana dɔ fɛ jamanadenw ka hakɛ lakodɔnnenw
waleyali nrsquou waleyalibaliya cogoya kan jamadenw ka kan krsquou diyabɔ minnu na
Nka o bɛɛ la diɲɛ tɔnbaw ta fanfɛla la mɔgɔw walima jamanaw ka makasiliw nrsquou ka ɲininiw
ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw sɔsɔliw lakarili ma jateminɛni fɛɛrɛw bɛ yen
Kabini san 2007 Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati (EPUEPU ) o ye lataamacogo
fɛɛrɛ kura ye min brsquoa to ni hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu (gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ
fangabonda min ka baara ɲɛsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw ma) bɛ hadamaden ka hakɛw
cogoya sɛgɛsɛgɛ jamana kelen-kelen kɔnɔ O ye san 4 o san 4 ONIONU jamana 193 ka
laselisɛbɛn sɛgɛsɛgɛtɔla krsquou dɛmɛ ka hadamaden ka hakɛw cogoya laɲɛ u kelenkelenna
kɔnɔ ani ka dusu don u kɔnɔ u krsquou bolo di ɲɔgɔn ma o siratigɛ la ani krsquou ka waleya ɲumanw
falen ɲɔgɔn ma A kuntilenna ye ka ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya don jamanaw cɛ walasa ka
bɛnkanfangabondaw ka baaraw dafa a kana kɛ baarafilakɛ ye u fɛ8
8 Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15
httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm
Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15
httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm
50
3 Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan
Sariya diyagoyabonyali jamana ka kan krsquoa yɛrɛ minɛ sendonni na hakɛw diyabɔli la Misali
la
- Lakanani diyagoyali jamana ka kan ka hakɛw sɔsɔli ɲɛsigi minnu bɛ kɛ mɔgɔ tɔw fɛ
misali la musow ka hakɛ jɔnjɔnw lakanani ka ɲɛsin laada dɔw kɔlɔlɔ juguw ma
- Waleyali diyagoyali jamana ka kan ka sariyasigi labɛnw mara labɛnw sariyatigɛ
labɛnw ani baarakɛnafoloko labɛnw sabati hadamadenw ka hakɛw layiriwali nrsquou
waleyali tɛ taa minnu kɔ
Nin diyagoyalakow waleyalibaliya ye hakɛ kofɔlen ninnu sɔsɔli ye
4 Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la
Walasa ka demokarasi sinsin hadamadenjɛkulu kɔnɔ fo hadamadenw ka hakɛw waleyali
tigitigi ka kɛ bɛɛ ka bila la
Hadamadenw ka hakɛw waleyali jɔnjɔn tɛ taa dabali minnu tigɛli kɔ jamanaw ka kan krsquoo bɛɛ
kɛ Hakɛ waliyali ka se a dan na tɛ taa baarakɛminɛn ni nafolo fɛn o fɛn kɔ jamana kelen-
kelen ka kan krsquoolu ɲɛsigi ani krsquou di A ka kan krsquoa janto kojugukɛlaw nɔbɔli la krsquou bila u krsquou ka
tiɲɛniw nɔ dilan ka ɲɛsin mɔgɔ tɔɲɔnenw ma ka ɲangilibaliya kɛlɛ ni sariya kɛrɛnkɛrɛnnenw
tali ye
Jamana fanga sigibolow bɛ yen hadamaden ka hakɛw lakanani kan olu bɛ makasiliw ni
ɲininiw jateminɛ kasɔrɔ tɛmɛ ma kɛ kiiritigɛfanga fɛ
5 Jamana sariyaw bɛrɛbɛnni hadamadenw ka hakɛw ma
Jamanaw ka kan krsquou ka sariyaw bɛrɛbɛn diɲɛ taamasiyɛn sugandilenw ma hadamaden ka
hakɛw siratigɛ la
Bɛnkan minnu tara hadamaden ka hakɛw kunkan ye bɛɛ kunko ye bawo u laɲini ye ka hakɛ
lakodɔnnen bɛɛ lajɛlen lafasa tigitigi O tuma a ka kan fɛɛrɛw ka sɔrɔ ka di jamana ni
fasodenw ma minnu brsquoa to u bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa
Waleya min bɛ ta ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw yiriwali ma ka kan ka bɛn hadamaden ka
hakɛw lafasalikuluw ma wulikajɔlaw walima tɔnw minnu bɛ kɛlɛ la walasa layidu talenw ani
kandiw ka kɛ tiɲɛw ye minnu bɛ ye mɔgɔ kelen-kelen ka don o don kɛwalew la
51
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛw
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw
kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw
taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw
ka hakɛw bonyali kama
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo
la diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
- Ka sinsinni kɛ hadamadenkulu suguya caman ka dɛmɛw kan ka waleyalifɛɛrɛw
layiriwa minnu bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw taabolo la diɲɛ kɔnɔ
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw taabolo ma
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw taabolo ma diɲɛ kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Kuntaala lɛrɛ 22
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Fotow
- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman
52
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka hadamadenw ka hakɛw
hakililaw nrsquou jɔsenw ɲɛfɔ
Hakililaw ani kɔnɔfɛn minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛw taabolo la
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani
jamana kelen o kelen kɔnɔ
Gafe ni sɛbɛnw sɛgɛsɛgɛli
Kolabɛnɲɛɲinibaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
Kolabɛnɲɛɲinibaara ani
gafesɛgɛsɛgɛ
ɲɔgɔlɔnninw
Lɛrɛ2
2
Ka hadamadenw ka hakɛw
minɛnw nrsquou ka lakanani kɛcogo
fɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn
Hadamadenw ka hakɛw minɛnw nrsquou
lataamacogo fɛɛrɛw lajɛlen jamanaw
tɔgɔ la fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ
Lɛrɛ 2
3
Ka diɲɛ diyagoyalakow jamanaw
kan ɲini krsquou dɔn
Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan
hadamadenw ka hakɛw sira kan
4
Ka masalabolow bɛrɛbɛnni
ɲɔgɔn ma nafa jira u waleyali
kama sigida hukumu kɔnɔ
Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka
hakɛw sira kan
Lɛrɛ 4
5
Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi
hadamadenw ka hakɛw yiriwali
ma
Degeli minnu bɛ boli kɛcogoyaw
layiriwali kan minnu ka ɲi
hadamadenw ka hakɛw yiriwali nrsquou
bonyali ma
Lɛrɛ 4
6
Ka hadamadenw ka hakɛw
bonyalibaliya gɛlɛya dɔw ɲɛnabɔ
Fɔɲɔgɔnkɔw dalasali fɛɛrɛw waleyali
ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw
bonyalibaliya ma
Lɛrɛ 2
7 Ka hadamadenw ka hakɛw
lafasali nrsquou bonyali hakilila sɔrɔ
krsquou waleya
Kɛcogo ɲumanw layiriwa minnu
kunsinnen don hadamadenw ka
hakɛw lafasali nrsquou bonyali ma
Jama labɔliwalew
ɲɔgɔlɔnninw
Lɛrɛ 2
8 Ka hadamadenw ka hakɛw don
kalanbaaraw labɛnni walewi
kɔnɔ
- kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw nrsquou
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- kalandegeli kalansenbolo bolofara
baara waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
53
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Hadamadenw ka hakɛw
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
ani jamana kelen-kelen kɔnɔ
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw
taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw
ka hakɛw bonyali kama
Kalan degeli kuntilenna
Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo la
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu hakɛw ɲinini
Koɲɛdɔn layiriwataw
Kuntaala lɛrɛ 2
KOɲƐDƆNW
Kalanw Dɔnni sira kan
Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan
Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
- Ka hadamadenw ka hakɛw suguyaw
ɲini krsquou dɔn
- Ka hakilila sirilenw hadamadenw ka
hakɛw la ɲɛfɔ
- Ka mɔgɔ tɔw ka hakɛw bonya
- Krsquoi ka kɛtaw kɛ
- Ka hadamadenw hakɛw minɛnw dantigɛ
minnu ka kan krsquoa to ni waleya kɛlen dɔw bɛ
faamuya ani krsquou ɲɛnabɔ
- ka waleya dɔ sɛgɛsɛgɛ min bɛ tali kɛ
hadamadenw ka hakɛw lakodɔnni na
54
Minɛn Dɛmɛnanw
Diɲɛ banguw ani fankelenfɛjamanaw ka baarakɛminɛnw (bɛnkansɛbɛnw ) jamana
sariyasunba sariyaw ani kiiritigɛsɛbɛn wɛrɛw Jaw fotow ani dɛmɛnan latɛmɛnan lamɛnta ni
filɛta wɛrɛw (Siti wɛbuw)
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛman ni musoman ka
dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka
seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Bɛ ɲininkaliw
Jaabi
- Jaabi ɲuman
sugandilli
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Ka waleya dɔ dajira
Foto dɔ min bɛ jamalajɛŋaniyajira
dɔ kan Sɛbɛnniwalan labɛnnenw
bɛ ŋaniyajiralaw bolo minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛ dɔw ɲini
Yɛrɛsagofɔ yamaruyali kalan sɔrɔli
hakɛ baara sɔrɔli hakɛ
danfarabinni Berew ndolaw ani
farakuruw bɛ ŋaniyajirala dɔw bolo
Cikan
- Ka foto in ɲɛfɔ
- Ka hakɛ ɲininenw ɲini krsquou dɔn ani
ka hadamadenw ka hakɛw dafa
dantigɛ krsquoarsquo sinsin bolokɔrɔgafew ni
sɛbɛnw kan
- Arsquo ye tɛmɛsira wɛrɛw dajira
ŋaniyajiralaw la kojugukɛ tɛ minnu
na walasa u ka se krsquou hakɛw sɔrɔ
- Ka minɛn jɔnjɔnw masalabolow
kelen-kelen di kulu kelenkelenna
bɛɛ ma
bɛ ɲininkaliw jaabi
bɛ foto ɲɛfɔ
ɲininkaliw nrsquou
jaabiw
Jɛkabaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn
Bɛ lasuli kɛ kumafalenfalenw kɛli
la
Bɛ lakaliliw labɛn
- Bɛ foto sɛgɛsɛgɛ
- Bɛ cikanw waleya
Hakililafalen
Gɛlɛya ɲɛnabɔlifɛɛrɛ
Hakililaw nafawsinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
Bɛ hakililafalen labɛn
Bɛ kuma kolomaw latɔmɔni labɛn
Brsquou ka jaabiw labɛn nin dakun ninnu kan
hakɛw kuluw tangaliminɛnw tangalifɛɛrɛw
Hakililafalen
Kuma kolomaw
latɔmɔni
Kiimɛnibaara kɛlenw
bakurubajateminɛ
Bɛ dalaɲininkaliw walima ɲininkali
sɛbɛnnenw kɛ yaasa ka dɔnniya
sɔrɔlenw sɛgɛsɛgɛ
Bɛ ɲininkaliw jaabi
Kelennabaara
55
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Bɛ waleya dɔ dajira
Arsquo ka kalanyɔrɔ la arsquo ka
kunnafonisɛbɛn sɛbɛnnijɛkulu
ɲɛmɔgɔ gɛnna lakɔliso ɲɛmɔgɔw fɛ
hakilila jɛngɛnen dɔ sɛbɛnni kosɔn
Hadamaden ka hakɛw lafasalitɔn
min brsquoarsquo ka lakɔli la ye labɛnw kɛ
walasa krsquoa kɔkɔrɔmadon
Arsquo ye tɛmɛsira in ɲɛfɔ ani ka
misaliw di a kan krsquoarsquo sinsin
minɛnw ni fɛɛrɛ dɔnnenw kan
Bɛ tɛmɛsira dajira ani sariyasen minnu brsquoa
misaliya
Kulubaara
Ladegeli
ɲɔgɔlɔnbɔ
56
MASALAKUN BOLOFARA 2 HADAMADENW KA HAKƐW
JƆSENW U SARIYAW ANrsquoU COGOYAW
Se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa
ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw kan
- Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ma
Kɔnɔkow
1 Jɔsen minnu faralen don hadamadenw ka hakɛw kan
Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiyabɛrɛbɛrɛya hadamadenw ka hakɛw ye diɲɛ bɛɛ jɛ ye wa
u tigiyabɛrɛbɛrɛya tɛ se ka latiɲɛn Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se krsquoa nafa
sɔrɔ diɲɛ fan bɛɛ Mɔgɔ si tɛ se krsquoa dabɔ a kama ka diɲɛ u kɔ wa mɔgɔ si tɛ se
ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw bɔsi a la
Tilalibaliya hadamadenw ka hakɛw tɛ se ka fara-fara ka bɔ ɲɔgɔn na Siwiliya
politiki sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko hakɛw ni hadamaden danbe bɛ
taa ni ɲɔgɔn ye Hakɛ bɛɛ danbe ye kelen ye wa u tɛ se ka kulusigi ka dɔ bila
dɔ sanfɛ cogoya si la
Dulonɲɔgɔnna ani jɛɲɔgɔnya hakɛ dɔ waleyali bɛ bɔ tuma caman na hakɛ
wɛrɛw dafali walima u fan dɔ waleyali la
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya hadamaden bɛɛ lajɛlen bɛ se ka hakɛ
bɛɛ nafa sɔrɔ krsquoa sɔrɔ fisamanciya si trsquoa la i nrsquoa fɔ siko farikolo ɲɛko cɛya ni
musoyako siyako si hakɛko kanko diinɛko bɔyɔrɔjamanako walima
hadamadensuguyako lujuratɔyako nafoloko wolosirako walima cogoya wɛrɛ
i nrsquoa fɔ a pereperelatigɛra cogo min hadamaden ka hakɛw minɛnw kɔnɔ
57
Sendonni ani bɛɛ sendonni sendonni kɛnɛman sariya bɛ hadamaden ni
fasojama bɛɛ bolo sendonni labilalen nafama ani sariya brsquou bolo ka u sen don
siwili hakɛw diyabɔli la sɔrɔ hakɛw hadamadenya hakɛw seko ni dɔnko hakɛw
ani politikiko hakɛw minnu kɔnɔ hamamaden ka hakɛw anrsquoa ka yɛrɛtigiya bajuw
bɛ se ka waleya
Dantigɛli waajibiyali ani sariya bilali fɛn bɛɛ ɲɛ jamanaw ani hakɛko jɔyɔrɔtigi
wɛrɛw ka kan krsquou dantigɛ krsquoa jira u bɛ ka hadamaden ka hakɛw lataama cogo
min Nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u tɛ ka sariya saratiw labato minnu bɛ hadamaden ka hakɛw
minɛnw kɔnɔ mɔgɔ minnu ka josariyaw lagosilen don olu bɛ se krsquou wele kiiri
la kiiritigɛso dɔ la walima sariyaboliso wɛrɛ ka kɛɲɛ ni sariyaw nrsquou tɛmɛsira
dantigɛlenw ye
2- Hadamadenw ka hɛkɛw cogoyaw
- hadamadenw ka hakɛw ni hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ taa ni ɲɔgɔn ye wa diɲɛ
bɛɛ jɛ don hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ bange nrsquou ye
- u sinsinnen bɛ hadamaden bɛɛ lajɛlen ka yɛrɛdɔn jɔnjɔn nrsquou ka bɛɛjɛdanbe kan
- u dama ka kan tilafɛnw tɛ wa u tɛ ɲɛ ɲɔgɔn kɔ
- diɲɛ tɛ se ka kɛ u kɔ walima ka diɲɛ nrsquoa ye a ka bɔsi mɔgɔ la
- u bɛ diyagoyalakow sigi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw ni forobamɔgɔ cɛsirilen
cɛmanmusomanw kan minnu bɛ tali kɛ waleya kɛlen na walima ɲinɛnkɔw
- u lakananen don diɲɛ tɔnbaw ni jamanaw fɛ
- u lakananen don sariyakunda
- u bɛ mɔgɔw lakana ani jamakuluw
3- Hadamadenw ka hakɛw saratiw olu labɛnnenw don diɲɛ fankelenfɛjamanaw ani jamana
kelen-kelen sariyako taabolow kɔnɔ Labaaracogo ani jogo saratiw don minnu brsquoa to
jɔyɔrɔtigi minnu ye jamana fangabondaw ye olu bɛ se krsquou dantigɛ
Jamanaw ka kandi diɲɛ kunkankow kan o bɛ kɔlɔsi mɔgɔ faamuyalenbaw ka
baarakɛjɛkuluw fɛ gɛrɛntɛ tɛ minnu kan nrsquou bɛ wele laquo bɛnkanw kɔlɔsili fangabondaw
walima bɛnkanfangabondaw raquo
4- Gɛlɛyaw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la
Fɔɲɔgɔnkɔw cayali an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Dankarilibaw hadamadenw ka hakɛw la fɔɲɔgɔnw senfɛ
Politikiŋaniyasiribaliya fangaɲɛmɔgɔw fɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw
bonyali nrsquou lakanani ma
Hadamaden ka hakɛw labaarasɛbɛnw nrsquou sariyaw dɔnbaliya
Jamanaw sariyakow ni diɲɛ seleke naani taw bɛrɛbɛnbaliya ɲɔgɔn ma
58
Jamadenw ka faantanya ani damakɛɲɛbaliya hadamadenya sira kan9
5- Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan ani lakalanni hadamadenw la
Hadamadenw ka hakɛw sigilen don jɔsen minnu kan olu bɛ porogaramu bɛɛ lajɛlen dantigɛ u
labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni siratigɛw la
Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ sinsin jɔsenw kan minnu bɛ
jamanadenw ka jɔyɔrɔfa kofɔ anrsquou ka kɔlɔsili jɔnjɔnw yiriwali taabolow la porogaramuw
labɛnni dakunw na i nrsquoa fɔ sɛgɛsɛgli baarabolodali waleyali kɔlɔsili ani kiimɛni
Forobafanga ni yiriwali bɛ latilen o la koɲuman waati kuntaala jan kɔnɔ ani ka ɲɛsin
kuntilennaw waleyali ma hadamadenw ka hakɛw sira kan Taabolo sabatili ma ni baaraw ye
minnu nafabɔli bɛ mɛɛn senna damakɛɲɛ kɔnɔ
Yiriwali fɛɛrɛw a politikiw anrsquoa kɛcogow diliw donnen don diɲɛ sariyaw nrsquoa diyagoyalakow
taabolo dɔ kɔnɔ u ni min ka kan nrsquoa sigira sen kan diɲɛ bɛnkansariyaw fɛ
Bi-bi in na jateminɛ bɛ ka kɛ krsquoa ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba fangabulonw bɛ ka
faamuyalicogo kelen ta ka ɲɛsin bolodiɲɔgɔnma taabolo ma yiriwali sira kan min sinsinnen bɛ
hadamaden ka hakɛw kan Fasodenw bɛna kalan hadamaden ka hakɛw la walasa u ka se
krsquou sendon forobafanga taabolo labɛnni na minnu brsquou ka diɲɛlatigɛ kɛcogo dannatigɛ don
bɛɛ
Ni ko brsquoa cogo la sarati saba brsquoa to janto ka kɛ ko dɔ la forobafanga tigilamɔgɔw fɛ Ni nin
sarati saba ninnu dafara a ka ca la janto bɛ kɛ ko dɔ la kolatigɛlaw fɛ
Ko walima gɛlɛya in nafaba bɛ se bɛɛ lajɛlen ma
Jama hakɛ min tɛ se ka tigɛnsonya yrsquoa wajibiya waleya dɔ ka kɛ
A ko nafa ka bon forobacakɛda bolo a dajirala min na wa fana o ka kɛ
cakɛda yamaruyalen ye a ɲɛnabɔli la
9 Sit iwɛbu nafama dɔwwwwamnestyorgfr ka tugu juru kɔ laquo Connaicirctre les droits de l rsquohommeka
hadamadenw ka hakɛw dɔn raquowwwunorgpubs cyberschoolbus nin sit i dabɔra denmisɛnw ni
funankɛw kama walasa u ka hadamadenw ka hakɛw dɔn wwwohchrorgfr ka tugu juru kɔ laquo vos droits
de l rsquohomme Aw ka hadamaden ka hakɛw dɔn raquo walasa ka kunnafoniw sɔrɔ hadamaden ka hakɛw minɛnw
kan diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ Ka tugu juru kɔ laquo les organes des droits de l rsquohomme Hadamadenw ka
hakɛw fangabondaw raquo kunnafoniko la baarakɛ jɛkuluw kan minnu bɛ hadamaden ka hakɛw waleyal i kɔ lɔsi
Aw bɛ se krsquoa dɔn fana jamana jumɛnw yrsquou bolonɔbila minɛnw na ani ka jamana caman ka lasel isɛbɛnw
lasɔrɔ
59
Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou
cogoyaw
Kolatigɛlaw tɛ se ka mɔgɔ kelen-kelen walima jamakuluw kunko lakodɔnnen bɛɛ jate minɛ
Baara bolodalen ka ca fo krsquoa damatɛmɛ wa jamakulu kɛrɛnkɛrɛnnen caman fana bɛ krsquou ka
ɲinitaw lafasa ka taa a fɛ O cogo la cu-cu bɛ se ka kɛ politikiko kolatigɛlaw kɔ U ka doni bɛ
girinya ka tɛmɛ u dan kan politikikalankaramɔgɔw brsquoa fɔ min ma u ka laquo donitase hakɛraquo O
laban bɛ kɛ gɛrɛntɛyɔrɔ ye min fanga bɛ bonya ka taa fɛ kolatigɛli taabolo la Ni donbaara
bolodalenw ye kolatigɛlaw ɲɛkɔrɔse ni krsquoa kɛ ko jigitigɛ bɛ ka fasodenw tɔɔrɔ mɔgɔ minnu bɛ
kodɔn nrsquou fɛɛrɛ ka bon kosɛbɛ taabolo ɲɛnabɔli la olu dɔrɔn de bɛ se ka fura sɔrɔ ko
laɲininen ninnu na Forobafangaw tɛ se ka gɛlɛya kelen-kelen ɲɛnabɔ minnu nafa ka bon
jamakulu dɔ bolo O bɛɛ la forobaporogaramuw de ye taamasiyɛnw jateminɛyɔrɔ ye
kolatigɛlaw fɛ krsquou ka baaraw kɛ ani krsquou ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ Kunnafonidilanw ni
fasodenw de ye forobaporogaramu jɔbaga jɔnjɔnw ye
Ka sew layiriwa minnu brsquoa to fasodenw brsquou ka hadamadenya hakɛw nrsquou ka kɛtaw waleyali
dantigɛ forobaporogaramu kɔnɔ
O la a ka ɲi kalandenw ka bila degeli hukumu jɔnjɔn kɔnɔ min brsquoa to u brsquou ɲɛsin forobakow
ɲɛnabɔli ma minnu bɛ tali kɛ u nrsquou ka dugulamɔgɔw ka diɲɛlatigɛ taabolo la ka o forobako
ninnu lafasa ka fura ɲini u la forobafangaw fɛ minnu ka baara ye u ɲɛnabɔli ye10
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo
Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa
ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la
10 Project Citizen An Introduction Margaret S Branson (ɛntɛrnɛti kan ) gafeɲɛ filɛlenw san 2012
kalo 6nan tile 15 http wwwcivicedorg papers articles_ branson 99
60
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw
kan u sariyaw anrsquou cogoyaw
- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ma
Kuntaala lɛrɛ 18
MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Jaw
- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Koɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka jɔsenw ni sariyaw ɲɛfɔ minnu
bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw
la
Jɔsenw ani sariyaw
Hakililaɲini
sɛbɛn ɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
ɛntɛrɛnɛti kan)
Hakililafalen
Hakililaɲɛfɔ
Kulubaara
Kelennabaara
Sɛgɛsɛgɛli
Degeli kɔlɔsitaw
Ladegeli
ɲɔgɔlɔnbɔw
Taamasiyɛnsigihellip
lɛrɛ 2
2 Ka hadamadenw ka hakɛw
cogoya jɔnjɔnw labɔ
Hadamadenw ka hakɛw cogoya
jɔnjɔnw
lɛrɛ 2
3
Ka waleyalifɛɛrɛw labɛn walasa ka
hadamadenw ka hakɛ jɔnjɔnw
layiriwa
Hadamadenw ka hakɛw taabolo
lɛrɛ 4
4
Ka taabolow ta minnu ka ɲi
hadamaden ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali ma
Taabolow layiriwali degeli minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali kofɔ
lɛrɛ 4
61
5
Ka jɔsenw sariyaw ani cogoyaw
matarafa kalanbaaraw waleyaliw
kɔnɔ
- Kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- kalansenbolo bolofaraw
kalandegeli waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
lɛri 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2 Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu Hadamadenw ka hakɛw layiriwali
Se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalan degeli kuntilenna
Ka jɔsenw baju ani sariya minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw la sɛbɛkɔrɔ faamu
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanw sira kan
Jogow sira kan
Fɛɛrɛw sira kan
- jɔsen ni sariya baju minnu bɛ
tali kɛ hadamadenw ka hakɛw
la krsquoolu ɲini krsquou dɔn
- Ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw
bonya
- Krsquoi ka kɛtaw kɛ
- Ka hadamadenw ka hakɛw
labaaraliminɛnw dantigɛ cogoya
dajiralen dɔw faamuyali nrsquou
ɲɛnabɔli tɛ taa minnu kɔ
Kuntaala lɛrɛ 4
62
Minɛnw Dɛmɛnanw
Diɲɛ banguw fankelenfɛjamanaw ani jamanaw ka baarakɛminɛnw fan dɔw (i nrsquoa fɔ
demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman farankanbɛnkan bolofara 1ɔlɔ ni 7nan) ani makoɲɛsɛbɛn
fɛn o fɛn bɛ tali kɛ a la dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw adw
Kalansenbolo bolofara kalan degeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman musoman Kalanden cɛmanw
musomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnni
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛmanw
musomanw ka dɔnta ni kɛta
hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka seko ni
dɔnko ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Bɛ ɲininkaliw jaabi
- Jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Baara kɛta 1 Ka kalanden
cɛmanw musomanw bila ka
ɲɔgɔlɔnbɔ kɛ hadamadenw ka
hakɛw lakodɔnnenw kelen kan
walima damadɔ dankarila
minminnu na (Hadamaden ka
hakɛw dantigɛlisɛbɛn) ani krsquou
ɲininka u ka hakɛw labɔ
dankarila minnu na
Brsquoa ɲɔgɔlɔnbɔ ani ka
hakɛ kofɔlen ninnu
labɔ
ɲɔgɔlɔnbɔ
Kulubaara
Baara kɛta 2 nan Karamɔgɔ
cɛmanmusoman bɛ
baarakuluw sigi ani krsquoa ɲini u ka
dɔnniyamasabolo kalan min bɛ
boli hadamaden ka hakɛw
dantigɛlisɛsɛn ɲɛsɛbɛn kan
Cikan ka kalan kɛ ani ka
ɲininkaliw jaabi minnu bɛ tali kɛ
hadamadenw ka hakɛw jɔsen
bajuw nrsquou sariyaw kan
brsquou bila ka tɛmɛ ni kalan ye
kɛrɛnkɛrɛnnenya la sariyasen
1ɔlɔ 4nan 18nan 23nan o kɔ
brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u krsquoa ɲini krsquoa dɔn
u kelenkelenna bɛ
kalan kɛ walima u
kululama ani ka jaabi
di karamɔgɔ
cɛmanmusoman ka
ɲininkali kɛlenw na
Ladegeli
Hakiliyuguba
Jaabiw kafoli
Dɔnniyamasalabolo
kalanni nrsquoa
sɛgɛsɛgɛli ka
ɲininkaliw ni jaabiw
tugu a la
63
hadamadenw ka hakɛw cogoya
minnu brsquou kɔnɔ
Kulukɔnɔbaara
kalan Kulu ka
baaraw
kɔmaseginni
Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn
Bɛ kumafalenw nɔgɔyada jira
Bɛ dantigɛliw labɛn
Brsquou ka jaabi sɔrɔlenw
di dantigɛliwaati senfɛ
karamɔgɔ cɛman
musoman bɛ min
laɲaga
Hakililafalen
dantigɛliwaati sen
fɛ
Hakilila ɲumanw
lajɛyafɛɛrɛ
Hakililaw nafaw
sinsinni ni kuma
kolomaw latɔmɔni
- bɛ kalanden cɛmanw
musomanw dɛmɛ krsquou ka
kunnafoni sɔrɔlenw sigi ɲɔgɔn
kan ka ɲɛ ni krsquou basigi ani krsquou
jiidi
- Bɛ hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw
kuma kolomaw
latɔmɔni labɛn krsquou fara
ɲɔgɔn kan
bakurubakatimu dɔ
kɔnɔ
Bakurubakatimu
Kiimɛni
Bakurubajateminɛ
- bɛ kiimɛni cogoya dɔ dajira
dankarili kan hadamaden ka
hakɛw dɔ la min ka kan ka
ɲɛnabɔ
- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔ
Kelennabaara
Latɛmɛni dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- bɛ kalanden cɛmanw
musomanw dɛmɛ ka
hadamaden ka hakɛw layiriwali
nrsquoa lafasali tɔnw sigi sen kan
- bɛ wulikajɔ boloda
ani ka hadamaden ka
hakɛw layiriwali nrsquou
lafasatɔnw sigi
senkan ani ka
sɔrɔnadonni kɛ
Hadamadenya
wulikajɔ donni
Sigilitɔnsigi
ɲɛmɔgɔyabaara
ɲɔgɔdɛmɛ
64
San ba kelenna dantigɛli fan dɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba san 2000
desanburukalo san bakelenna dantigɛli
Hadamaden ka hakɛw demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman
An brsquoan se bɛɛ kɛ ka demokarasi layiriwali ni ka sariyabato sinsin ani ka hadamaden ka hakɛ
bɛɛ lajɛlen bonya ani yɛrɛtigiya baju lakodɔnnenw diɲɛ kɔnɔ yiriwali sɔrɔli hakɛ fana sen brsquoa
la
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn bonya ani krsquoa waleya ka se a dan na
- Krsquoa ɲini jamana bɛɛ kɔnɔ ka mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ka jamanadenya hakɛw ani politikiko
sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko hakɛw yiriwali nrsquou lakanani dafalen sabati
- Ka sew sinsin jamana bɛɛ kɔnɔ demokarasi jɔsenw nrsquoa waleyaliw tɛ taa minnu kɔ ani
hadamaden ka hakɛw bonyali jamakulu fan dɔgɔmanw ka hakɛw fana sen brsquoa la
- Ka musow ɲangatali suguya bɛɛ kɛlɛ ani ka jamanaw ka bɛnkan waleya min ɲɛsinnen bɛ
danfara binni ma cɛw ni musow cɛ
- Ka dabaliw tigɛ tungarankew tungalabaarakɛlaw anrsquou ka denbayaw ka hakɛ bajuw bonyali
anrsquou lakanani sinsinni kama walasa ka siyawoloma ni dunanjuguya ban dɔ bɛ ka fara
minnu kan jamakulu caman kɔnɔ ka bɛrɛbɛnɲɔgɔnma ɲɛnama ani ɲɔgɔnmakoto ɲɛnama
sabati diɲɛ jamakulu bɛɛ kɔnɔ
- Ka jɛ ka baara kɛ bɛn ka kɛ mɔgɔw damakɛɲɛni kan politikiko taabolow la jamana bɛɛ
kɔnɔ min brsquoa to fasoden bɛɛ sen bɛ don a ɲɛma politiki baara la
- Ka kunnafonidilanw ka hakɛ sinsin u krsquou jɔyɔrɔ jɔnjɔn fa ani jama ka hakɛ kunnafoni sɔrɔli
la
Ka kulu fangantanw lakana
An brsquoan se bɛɛ kɛ denmisɛnw ani siwili jamakulu minnu bɛ damatɛmɛ degun na kasaaraw
kɔlɔlɔw fɛ silatununiwalew maramafɛnnakɛlɛw ani hadamadenyasira ko goni wɛrɛw olu ka
dɛmɛ ni lakana ɲuman sɔrɔ walasa u ka se ka segin teliya la ɲɛnamaya kɛcogo ɲuman na
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka siwiliw lakanani caya ni krsquou sinsin ko ɲɛnabɔta teli gɛlɛnw senfɛ ka kɛɲɛ ni diɲɛ
tɔgɔlasariya ye hadamadenya sira kan
65
- Ka bolodiɲɔgɔnma sinsin jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ jamana minnu ye kunkalifadenw bisimila
krsquoolu dɛmɛ o doni tali la fana sen brsquoa la ani ka hadamadenya ɲɔgɔndɛmɛ labɛnko ɲuman
sabati ani ka kunkalifadenw ni sigidabilala bɛɛ dɛmɛ u ka se ka segin u sigiyɔrɔ la u yɛrɛ
ma lakana kɔnɔ ani hɔrɔnya u nrsquou ka yɔrɔlamɔgɔw ka se ka jɛ sigi la a cogoya kɔrɔ la hɛrɛ
la
- Ka dɛmɛ kɛ min bɛ denmisɛnninw ka hakɛw bɛnkansɛbɛn lakodɔnni nrsquoa waleyali mumɛ
sinsin anrsquoa bɛnkan diyagoyabali minnu bɛ boli denmisɛnninw sendonni kan
maramafɛnnakɛlɛw la denmisɛnninw feereli denmisɛnnin ka yɛrɛkunfeere ani
julajuguyaganseliwale denmisɛnninw sen bɛ don min na
Ka Afiriki mako kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲɛnabɔ
An bɛ demokarasi sinsinni senkɔrɔmadon Afiriki kɔnɔ ani krsquoa jamanadenw dɛmɛ u ka kɛlɛ la
bɛn ni yiriwali kuntaala jan sabatili la ani ka faantanya ban walasa ka Afiriki gun dilidon diɲɛ
sɔrɔko la
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka demokarasi sigilen kuraw politikijɛkuluw nrsquou fangabulonw sɛbɛkɔrɔ dɛmɛ Afirki kɔnɔ
- Ka fankelenfɛjamanaw ni fankelenfɛjamana bolofaraw ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili fɛɛrɛw ani
politiki basigili sabatili sinsin ni krsquou lafasa ani ka bɛn sinsinniwulikajɔ minnu bɛ kɛ Afiriki gun
kan nafolo bɔ a ɲɛma
- Ka fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw tigɛ walasa ka gɛlɛyaw wuli i nrsquoa fɔ faantanya kɛlɛli ani yiriwali
kuntaala jan sabatili Afirki kɔnɔ juru binni sen brsquoo la suguw lasɔrɔliko ɲuman forobadɛmɛ
jiidili ka ɲɛsin yiriwali ma (ApedeAPD) ani basigi sabatiliwale nafolobɔ teliman caman
sɔrɔli ka bɔ dɛmɛbagaw yɔrɔ ani dɔnniyaw latɛmɛni fana
- Ka Afiriki dɛmɛ ka se ɲɛnamaw sɔrɔ ka sida banajuguba in banakisɛ in (VIHSIDA) ani
farikololafubana wɛrɛw jɛnsɛnni kunbɛn diɲɛ kɔnɔ
GAFE LAJƐLENW
- AZI Mariki AGI Marc Hadamaden ka hakɛw hakilila sinti bɔli diɲɛ bɛɛ lajɛlen hakililaw
kɔnɔ ka tali kɛ Erene Kasɛn ka ɲɛnamaya nrsquoa gafe sɛbɛnnenw kan Antibu Gafedilanyɔrɔ
AlprsquoAZUR san 1980De lrsquoideacutee drsquouniversaliteacute comme fondatrice du concept des Droits de
lrsquoHomme drsquoapregraves la vie et lrsquooeuvre de Reacuteneacute Cassin Antibes Editions AlprsquoAZUR 1980
66
- KABA Sidiki Hadamaden ka hakɛw Sɛnɛgali jamana kɔnɔ Gafesɛrɛ Xaam saa yoon san
1997 Les droits de lrsquohomme au Seacuteneacutegal Collection Xaam saa yoon 1997
- SƐKI Siyɛki Yerimu Keba Nbayi SECK Cheikh Yeacuterim Keacuteba Mbaye Kiiritigɛlaba dɔ ka
baaraw nrsquoa ka kɛlɛw (Orobɛri Badɛntɛri ka ɲɛbiladantigɛli Amadu Matari Nbo ka ɲɛbila )
Karitala Pari san 2009 parcours et combats drsquoun grand juge (avant-propos de Robert
Badinter preacuteface drsquoAmadou Mahtar Mbow) Karthala paris 2009
WƐBU LAJƐLENW
Siti nafama damadɔ
wwwamnestyorgfr ɛntɛrɛnɛti sira laquo connaitre les droits humains raquo
wwwunorgpubscyberschoolbus nin siti dabɔra denmisɛnninw ni funankɛw kama
ka hadamadenw ka hakɛw dɔn
wwwohchrorgfr ka ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo vos droits de lrsquohomme raquo ka
kunnafoniw sɔrɔ diɲɛ tɔgɔlabaarakɛminɛnw kan ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw ma Ka
ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo les organes des droits de lrsquohomme raquo kunnafoniko la komitew
kan minnu bɛ hadamadenw ka hakɛw waleyali kɔlɔsi Aw bɛ se fana krsquoa dɔn jamana minnu
ye hadamadenw ka hakɛw minɛnw lakodɔn ani ka se ka jamanaw ka laselisɛbɛnw lasɔrɔ
67
FARANKANW
Farankan 1ɔlɔ
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan bolodali kɔnɔ
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
AbedeyasiABDH bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw
hakililaw faamuyaliko ɲuman kan anrsquoa waleyaliko
ɲuman minnu bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba laselisɛbɛnw kɔnɔ kɔrɔfɔw sɛbɛnw ni gafew
ani porozew
AbedeyasiABDH laɲini ye ka jamanaw yiriwali
dɛmɛbaaw ka dɛmɛ siri hadamaden ka hakɛw bonyali
la
AbedeyasiABDH ka baara ye wulikajɔw labɛnni nrsquou
waleyali ye ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw lafasali
ma
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
Labɛn hukumu dɔ don min brsquoa to sababu minnu bɛ
ka hadamaden ka hakɛw waleyali bali olu bɛ
faamu minnu sinsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw
diɲɛbɛɛjɛsariyaw nrsquou jɔsenw kan ani a brsquoa ɲini ka
dɔ fara hakɛtigiw ka sew kan u ka se krsquou ka hakɛw
ɲini ani ldquoPCrdquo ka se krsquou kɛtaw waleya
A bɔra CCAUNDA 2007 kɔnɔ ɲɛ 14
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
Yiriwali taabolo brsquoi sinsin hadamaden ka hakɛw
sariyaw nrsquou jɔsenw kan diɲɛ bɛɛ bɛnna minnu kan
A bɛ hadamadenw lakodɔn hakɛtigiw ye ani ka
kɛtaw pereperelatigɛ kolatigɛlaw tɔgɔ la
A brsquoa fanga digi bolokɔfɛmɔgɔw kan ani ɲɛnatɔmɔni
bolila minnu kan
A laɲini ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen waleyali
ye ka da-da ɲɔgɔn kan
Yiriwali waleyali nrsquoa taabolo nafa kɛɲɛnen don a bolo
Munna taabolo sinsinnen bɛ ta hadamaden ka
hakɛw kan ka yiriwali kɛ
A nafa lakika kosɔn
A nafa kosɔn ka ɲɛsin yiriwali fɛɛrɛw ma
Fangabulonw sinsinni kosɔn - Jamana
Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba danbe
sinsinni kosɔn
68
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka faamuyacogo kelen ka
ɲɛsin AbeyasiABDH ma
- KUN Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun
ka kan ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a
dantigɛlen don cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ
hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka
sariyaminɛn wɛrɛw
- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw anrsquoa
jɔsenw bɛ sira don bolodiɲɔgɔnma ani bolodali bɛɛ kɔrɔ
bolodali bolofara nrsquoa dakun bɛɛ lajɛlen yiriwali kama
- WALEYALI Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ
farali kan kolatigɛlaw ka sew kan walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa
ani walasa hakɛtigiw krsquou ka hakɛw ɲini
Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun ka kan
ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a
dantigɛlen bɛ cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ
hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka
sariyaminɛn wɛrɛw hadamaeden ka hakɛw kan
- KUN Yiriwali porogaramuw bɛɛ kun laban ye
hadamaden ka hakɛw waleyali ye
AbedeyasiABDH nɔ bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw
ka Tɔnba haminanko gɛlɛnw lakodɔnni na ani
dɛmɛbaa wɛrɛw taw minnu ye taabolo in sugandi
Bolodali bɛ kunnafoni ta Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw
ka Tɔnba fangabondaw nrsquoa lataamacogo fɛɛrɛw
komagɛlɛyaliw kɔnɔ
Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw bɛ sira don
bolodiɲɔgɔnma ni bolodali bɛɛ kɔrɔ bolodali bolofara nrsquoa
dakun bɛɛ lajɛlen na ka ɲɛsin yiriwali taabolo ma
- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw
bɛ dɔ fara waleyaliw ni taabolo ɲɛcogoya kan
Hadamaden ka hakɛw sariyaw bɛ yiriwali laquo kɛnɛ raquo danw
bɔ
Hadamaden ka hakɛw jɔsenw bɛ yiriwali taabolo
laquo baara kɛcogo sariyaw raquo dantigɛ
Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw donni bolodali taabolo
dakunw bɛɛ la hellip
Kiimɛni sɛgɛsɛgɛli
Kɔlɔsili ni kiimɛni Haminnanko gɛlɛnw
pereperelatigɛli
Porogaramu labɛnni nrsquoa
baarabolodali Waleyali
69
Hadamaden ka hakɛw sariya
Hakɛ kɔnɔko dɔgɔyalenba
ɲininiw suguya dɔgɔyalenba
minnu kofɔlen don sariya fɛ
waleyali la
Bolodali senfɛ sariyaw bɛ sira don ni waleyaw kɔrɔ
hellip yiriwali gɛlɛyaw lakodɔnni i nrsquoa fɔ hadamaden ka
hakɛw koɲɛw (Kiimɛni)
hellip hakɛtigiw ni kolatigɛlaw jɔyɔrɔw nrsquou ka sew
sɛgɛsɛgɛli
hellip yiriwali kuntilennaw pereperelatigɛli
hellip taamaseerew ni jiralan bɛnnenw labɛnni
Hadamaden ka hakɛw jɔsenw
Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiya bɛrɛbɛrɛ
Tilalibaliya
Siriɲɔgɔnna ani kalansoɲɔgɔnna
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya
Sendonni ani bɛɛ sendonni
Waleɲumandɔn ani fanga dili sariya ma
AbedeyasiABDH tɛ sirasɔrɔ seko ni dɔnko
bɛrɛɲɔgɔnmayaba kɔ
Diinɛkow ani danbɛw faamuyali bɛ AbedeyasiABDH
waleyali nɔgɔya
Seko ni dɔnko bɛrɛbɛnɲɔnma brsquoa to jamakuluw ka
porogaramuw sɛbɛkɔrɔ faamu
Nka laadaw ɲininiw tɛ se ka kɛ bolominɛkala ye ka
dankari hadamaden ka hakɛw la
Seko ni dɔnko waleya dɔw bɛ se ka kɛ ɲinifɛnw ye
hadamaden ka hakɛw hukumu kɔnɔ
SedɛfuCEDEF bɛ seko ni dɔnko misali dɔw ani
laadalako dɔw yɛlɛmani wajibiya nrsquou bɛ kɛ sababu ye ka
na ni damakɛɲɛnibaliya ye cɛ ni muso cɛ
Yiriwali bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ farali kan kolatigɛlaw
ka sew sinsinni na walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa aniwalima walasa
hakɛtigiw ka u ka hakɛw ɲini
- WALEYALI fanga bɛ digi hadamaden kelen-kelen ni jamana
cɛsiraw kan (ɲininiw ndashdiyagoyalakow)
Ka bɔ baarakɛsarala hukumu kɔnɔ o min ye yiriwali ntuloma
ye ka se sew sinsinni ma walasa ka hadamaden ka hakɛw ɲini
ani krsquou waleya
Jamanaw mako bɛ sew la walasa krsquou ka lakana taabolow
sinsin ani krsquou ka kɛtaw bɔ a sira fɛ
70
Sew sinsinni jɔyɔrɔ
Sew yiriwali sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan
Hakɛw ɲinini a
nrsquou waleyali
Diyagoyalakow
waleyali
Hadamaden ka hakɛw
waleyali ani hadamadenya
yiriwali kuntilennaw
Sew fanga
dɔw dili kama
Sew
waleɲumandɔnn
i kama
NATION
AL
RE
GIO
NA
LL
RE
GIO
NA
LL
NATION
AL
71
Hakɛtigiw ani kolatigɛlaw
Hakɛtigiw Mɔgɔ dɛmɛtaw
Mɔgɔ 6652595567
Mɔgɔ kelen-kelen cɛ muso ni
denmisɛn si bɛɛ siyakulu bɛɛ u bɛ hadamadenya
dakun o dakun na focogo wɛrɛ la kuluw
Kolatigɛlaw u man ca kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw
cogoya dɔw la mɔgɔ diyagoyalako kɛrɛnkɛrɛnkɛrɛnnenw
bɛ mɔgɔ dɔw bolo
Ko sinti jɔyɔrɔtigiya bɛ mɔgɔw ani kɛnyɛrɛyekuluw dɔw
bolo ka ɲɛsin jamakuluw ma walasa tɔw ka hakɛw ka
bonya
72
Tilabaliya ani kalansoɲɔgɔnna jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw tilabaliya anrsquou kalansoɲɔgɔnna brsquoa wajibiya
Hadamaden ka hakɛw lakodɔnni nrsquou lakanani
Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolo la Kiiritigɛko hukumuw
man kan ka hakɛw dɔw lakanani fisaya dɔw ye
Jamanaw ka politikiw ka kan
Krsquou sinsin yiriwali gɛlɛyaw bakurubasɛgɛsɛgɛli kan ni ka jaabi dafalenw di minnu bɛ boli baara suguya caman kan
Jamana fangabulonw
Ka fangabulonw ni ɲɔgɔncɛ siraw ɲɛnabɔli sabati baara suguya caman na
Ka fangabulonw sendon minnu ka baara ɲɛsinnen bɛ lakanani ma kɔlɔsili ani waleɲumandɔnni
Diɲɛbɛɛjɛya ni tigiya bɛrɛbɛrɛ jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw diɲɛbɛɛjɛya jɔsenw brsquoa wajibiya ko
mɔgɔ si tɛ bin ka bɔ hadamaden hakɛw la walima krsquoa gɛn
Sendonniw hadamaden ka hakɛw lakanani taabolow la
Ninnu ka kan ka sɔrɔ jamanaw politikiw nrsquoa porogramuw
kɔnɔ
Jateda labɛnnenw walasa ka gɛnni ni kɛrɛfɛdɛn gɛlɛnw
lakodɔn
Fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw o ɲɛnabɔli kama
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya jɔsenw
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya bɛ jamanaw
wajibiya
ka fisamanciya ban pewu kiiriko la fangabulonko
mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ko ani cakɛdako
Senndonniw jamanaw ka lakanani taabolow la
Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka hellip
Jamana fangabulonw ka kan ka sabatili kɛhellip
Jamanaw ka politikiw ka kan kahellip
Sendonni jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw sendonni jɔsenw bɛ sendonni
labilalen lafoninen kɔrɔ bɛ min na bɛɛ sen bɛ min na
wajibiya
Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolow la
Politikiw taabolow ani tɛmɛsiraw ka kan ka ninnu di
Nɔgɔyadaw sendonni ka se ka kɛ bolodali ni yiriwali la
Kunnafoni koloma lasɔrɔli
Sew dili kɛrɛfɛdɛnw ma walasa u ka se krsquou fɛlaw jira
Fangabulonw lataamafɛɛrɛw tun ka kan
73
Waleɲumandɔnni jɔsen
Waleɲumandɔn jɔsen brsquoa wajibiya jamanw ani kolatigɛla
tɔw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lafasali ɲɛmɔgɔw ye
Farankan 2
Hadamadenw ka hakɛw taabolow diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani jamanaw
kelen-kelen kɔnɔ
Waleɲumandɔn jɔsen
Waleɲumandɔnni jɔsen bɛ
bolomada lataamafɛɛrɛw nrsquoa lataamasiraw wajibiya
minnu lasɔrɔ ka di u nafa ka bon nrsquou sirlen tɛ fɛn na
Bɛ sendonniw wajibiya hadamaden ka hakɛw
lakanani taabolow la
Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka
Ka bɛrɛbɛn ni hadamaden ka hakɛw sariyaw ye
Ka cogoyaw sigi sen kan taabolow ani lataamafɛɛrɛ
hadamaden ka hakɛw kama walasa jaabiw sɔrɔ kɛtaw
la
Jamana ka polikiw ka kan ka
Fɛɛrɛw tigɛ ka da-da ɲɔgɔn kan walasa ka
waleɲumandɔnni taabolow fɛgɛnmanyɔrɔw ladilan
Ka jamana ka kɛtaw waleya hadamaden ka hakɛw
siratigɛ la faaba marabolo ani sigida kɔnɔ
Waleɲumandɔn jɔsen
Waleɲumandɔnni jɔsen brsquoa wajibiya
kunnafonidilan labilalenw ka kɛ yen minnu sirilen tɛ fɛn na
ani hadamaden ka hakɛw lafasalijɛkulu olu minnu bɛ cɛw
musow ani kɛrɛfɛdɛnw ni bolokɔfɛmɔgɔw jɔyɔrɔ fa
Sendonniw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lakanani taabolo
baaraw la
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ka kan
Krsquoa kɔlɔsili ni jamana bɛ krsquoa ka kɛtaw kɛ ka kɛɲɛ ni
hadamaden ka hakɛw waleyali ye
ka jamanadenw haminankow dalabɛn ani ka hadamadenya
taamasen yɛlɛmaniko ɲuman komagɛlɛya
Ka kunnafoniw di ani laselisɛbɛnsinawi hadamaden ka
hakɛw lataamanifɛɛrɛw kan diɲɛ kɔnɔ
Hadamaden ka hakɛw kɔrɔ ye mun ye
Kiiriko ɲuman hakililatigɛw diɲɛ hadamadenya ni ladamuni
ɲinifɛnw
fasodenyaw politikikowsɔrɔkowhadamadenyakow ani sekow
ni dɔnkow
Ka hadamadenya danbew lakana (hɔrɔnya damakɛɲɛni
yɛrɛdɔn) minnu bɛ mɔgɔ kelen-kelen tɔgɔ la ani mɔgɔkuluw
tuma dɔw ka kɛɲɛ ni diɲɛ sariyaw ye
Kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka jamanaw kandi sariya hukumu kɔnɔ
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba
Fankelenfɛjamanaw taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka
hakɛw ma
Minɛnw
Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan
Lataamafɛɛrɛw
Afiriki baarakɛjɛkulu hadamaden ka hakɛw kan ani fasojamaw
Afiriki Kiiribulon Hadamaden ka Hakɛw kan ani Fasojama
Sedeyawo Kiiritigɛbulon
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
74
Sira minnu bɛ lakanani taabolow ni ɲɔgɔn cɛ jamanaw
fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ
Diɲɛ tɔnbaw
ni fankelenfɛjamanaw Diɲɛ tɔnbaw ni fankelenfɛjamanaw
ka lakananiw ye ɲɔgɔndafalanw ye ka sariyaw ka kan ka
waleya jamanaw
Diɲɛ tɔnbaw ni kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw ka
lakananiw bɛ kɛ ni jamanaw
ka fɛɛrɛ tigɛlenw dɛsɛra
Jamanaw sariyaw
ka kan ka bɛrɛbɛn ni diɲɛ tɔnbaw
ni fankelenfɛjamanaw taw ye
Kunnafoni bɔyɔrɔ jamanayɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba
Jamanaw kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka
hakɛw lakanani ma
Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw
Fangabulon ɲɛnamanw ( Depitebulon
GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlaw Mara
forobacakɛdaw
Hadamaden ka hakɛw tɔnw nrsquoa jɛkuluw)
Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw
hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan
Labilalenw
Kunnafoni bɔyɔrɔ jamana yɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba
Jamana kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw
lakanani ma
Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw
Fangabulon ɲɛnamaw ( Depitebulon
GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlawMara forobacakɛdaw
Hadamaden ka hakɛw tɔnw ni jɛkuluw)
Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw
hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan
labilalenw
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba
75
KALANBOLO3 FASODENYA ANI FASODENɲUMANYA
laquo Sannrsquoi krsquoa wajibiya mɔgɔ tɔw ka ɲɛ i yɛrɛ ka ɲɛ fɔlɔ raquo11
11 Fasodenya ani fasodenɲumanya CIQ de lrsquoEtang de lrsquoOlivier ka siti [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012http
ciqetangolivieristresover-blogfr ɲɛ lajɛlen civisme_et_ citoyennete-212670html
76
FASODENYA ANI
FASODENɲUMANYA
1- Fasodenya
2- Fasodenɲumanya
ɲƐBILA
Mɔgɔ tɛ wolo ni fasodenya ye i bɛ krsquoa ye de Fasodenya ye kalan kuntaala jan ye cɛsiri
kuntaala jan don ani cɛsiri banbali sanga ni waati bɛɛ kɛlɛ don Jamakulu min ka hɔrɔnya
brsquoa bolo walasa o ka ɲɛnamaya ka sabati o ka kan krsquoa sinsin a ka fasoden cɛman ni
musoman ka dɔnni baaraɲɛdɔn mɔgɔyasira dɔnniya waleyaliɲɛdɔn ani jogoɲumanya kan
O hukumu kɔnɔ fasodenɲumanyakalan kun ye ka fasoden senkola nrsquoa faamuyalenw
demokarasi nafaw nrsquoa jɔsenw na krsquoolu sendonni sabati politikiko sɔrɔko hadamadenyako
ani seko ni dɔnko baara la
Fɔɲɔgɔnkɔw bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn jamana caman kɔnɔ
Demokarasi gɛlɛyaw bɛ fara o kan minnu sababu wotew kɔfɛgɛlɛyaw ye ani jamanadenw
sendonni fanga dɔgɔya o min bɛ sɔrɔ ni hadamadenya yiriwali bali ani bɛn sabatili kuntaala
jan sedeyawojamanaw kɔnɔ
O tiɲɛ in hukumu de kɔnɔ kalanbologafe min bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan o
nafaba bɛ dɔn
O la ko kolomayɔrɔ ye min ye an ka jɛ sigi la an ni mɔgɔ wɛrɛw ka jɛ sigi la sigidaw walima
fankelenfɛjamanaw laadaw labatoli hukumu kɔnɔ ani sariyaw hukumu kɔnɔ fana minnu bɔra
bɛnkansɛbɛn talenw na hɔrɔnya la
77
Kalanbolo se
Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya ani fasodenya la jɛkasigi
hukumu kɔnɔ
Kalanbolo masalakun bolofara
1 Fasodenya
2 Fasodenɲumanya
78
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenya la jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
1 Ka fasodenya danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fasodenya jɔsenw faamuya kosɛbɛ
3 Ka fasodenya kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya
4 Ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta
Kɔnɔkow
1 Fasodenya kɔrɔw
Fasodenya Fasoden jogo don Fasoden ye ldquo mɔgɔ ye min brsquoa ka fasodenya nrsquoa ka politikiko
hakɛw diyabɔ a faso kɔnɔ i ko wote hakɛ rdquo12
Fasodenya ye fasoden cogoya walima a jogo ye A brsquoa to hadamaden bɛ lakodɔn
jamakulu dɔ mɔgɔ ye duguba dɔ mɔgɔ lawale la walima jamana dɔ mɔgɔ bi-bi in na ani a brsquoa
to a krsquoa sendon forobako la ani politikiko
Fasodenya brsquoa to i ka politikiko hakɛ bɛɛ lajɛlen sɔrɔ ani a brsquoi ka kɛtaw fana dantigɛ minnu brsquoa
to i ka i sen don jamakulu dɔ walima politikikulu dɔ ka fasodenɲumanyabaaraw la
Fasoden sariya bɛ boli mɔgɔ min kan nrsquoa ba ka fasodenya hakɛw nrsquoa ka politikiko hakɛw
diyabɔ ni kɛta dɔw bɛ wajibiya a kan ka ɲɛsin a ka jamana ma Bi-bi in na fasoden ye mɔgɔ
ye min bɛ jamana dɔ ka lakana nrsquoa ka fanga kɔnɔ a ye min den ye A bɛ fasodenya ni
politikiko hakɛw sɔrɔ anrsquoa ka kan ka kɛta dɔw waleya ka ɲɛsin jamana ma ( misali la ka
nisɔngɔ sara ka sariyaw bato krsquoa ka sɔrɔdasiya kɛtaw dafa krsquoa ka wote hakɛ waleya hellip )
Krsquoi kɛ fasoden ye o sirilen bɛ i lakodɔnni na jamana den ye Jamadenya bɛ sɔrɔ
bangebagasira fɛ ani jamanadenya kura sɔrɔli sira fɛ A krsquoa sɔrɔ fana i balikuyara
Fasodenya hadamadenw ka hakɛw taabolo sinsinnen sira fɛ
12
Tubabukan daɲɛgafe Larusi Larousse (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241
79
Taabolo min sinsinnen bɛ hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ fasodenya siri forobafangaw
labɛnni tɛmɛsira la O hukumu kɔnɔ fasodenya bɛ ɲɛfɔ ka kɛɲɛ ni fasoden ka se nrsquoa ka cɛsiri
ye krsquoa sen don jamana taabolo dakun bɛɛ lajɛlen labɛnni na u waleyali anrsquou kiimɛni13
Kalan hukumu kɔnɔ a ka ɲi wa a bɛ bɛn hakililafalenw ka kɛ
- Nin hakilila kolomaw kan minnu bɛ tali kɛ fasodenya la
Fangatigiya jɛlen jamana ka sagotigiyafanga walima jama ka sagotigiyafanga
Mɔgɔ bɛɛ ni mɔgɔ kelen-kelen ka hakɛw ni jɔyɔrɔw ɲɛfɔli
Hadamadenyasira fasodenw jamakulu
Mɔgɔ wɛrɛ ka hakɛw bonyali
Sendonni demokarasi taabolo la ani jɔyɔrɔfali
Hadamadenya bɛn ani sigi bɛn
Fasoden lakodɔnjɔda
Bɛɛwasajamana
Seko ni dɔnko suguya caya bonyali
Sariya batoli anrsquoa waleyali
Fasodenya hakililafalen
- Cɛsirilakow ni kunbalanw i nrsquoa fɔ
Demokarasi fangabulonw fɛgɛnyali
Dannayabaliya ka ɲɛsin forobafangaw ma
Mara kɛcogo gɛlɛya
Fasodenya faamubaliya mɔgɔw fɛ
ɲɔgɔndɛmɛ fanga dɔgɔyali jamana kɔnɔ
Politikiko bolocaya nrsquoa donɲɔgɔnna faamuyako jugu
Ladamubaliya fasodenɲumanya sira kan
Mɔgɔw ladamunbaliya ka ɲɛsin fasodenyako ma demokarasi kɔnɔ
Fasodenya danbew tununi walima a kɔrɔ faamuyabaliya
Dɔ farali sariyabatobaliya kan ka taa a fɛ
Jama kunnafonifalenkɛnɛsigi cayabaliya
Jama ka fasojɔhakili ɲuman dɔgɔyali
Fasojɔcɛsiri fanga dɔgɔyali (sendonnise hakililafɔse hakilijagabɔse ani kolatigɛse)
13
Inɛsiko poroze baarakɛlɛnw ndash Likizanburu 548 RAF 3000 Kalan ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma fasodenya ani
sigidademokarasi Sɛnɛgali Mali ani Burukinafaso kɔnɔ (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15O62012
httpunesdocunescoorgimages00180018131813181306fopdf
80
2 Fasodenya ni jamana yiriwali
Fasoden ani fasodenya faamuyali jamana kɔnɔ o brsquoa wajibiya pereperelatigɛliw ka kɛ fasoden
hakilila faamuyacogo kan min ɲɛfɔra ka tɛmɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye sagotigiyafanga fan
dɔ bɛ min bolo politiki sira kan o kɔrɔ ye min bɛ dɛmɛ kɛ ka sariya bolili latilen ka jamana
politiki baara ni hadamadenya waleyali taabolow dantigɛ Jamakulu o jamakulu o bɛɛ brsquoa ɲini
ka yiriwa ka taa ɲɛ ani ka hɛrɛ sɔrɔ walasa krsquoa ka diɲɛlatigɛko ɲuman sabati O la sa
fasojama kɔnɔ fo fasoden bɛɛ lajɛlen ka cɛsiri ni wulikajɔ sinsinnenw kɛ
Fasodenya demokarasi kɔnɔ o ye hakɛ ni kɛta ye fasoden bɛɛ bolo krsquoa da don
forobahakliilalafalen na walasa ka jama ka hɛrɛ dantigɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye min ka
hakilijakabɔjanto bɛ boli fanga bɛɛ kan Fasoden bɛ sariya bato bawo a labɛnna demokarasi
hukumu kɔnɔ ka bɛn a kan jɛkafɔ kɔnɔ (depitew fɛ)
Fasojɔcɛsiri kɔnɔna na fasodenw ka kan ka walew kɛ hadamadenjɛkulu dakun caman na
sigida la marabolo kɔnɔ jamana ni diɲɛ kɔnɔ ani ka se krsquou dantigɛ hadamadenyako ni
politikiko kunkobaw kan
O nrsquoa ta bɛɛ fasoden kelen-kelen ka hakɛ dɔ ɲinini ye a ka kɛta fana dɔ waleyali ye o cogo
kelen na a ka kɛta dɔ waleyali yrsquoa ka hakɛ dɔ fana ɲinini ye Fɛn o fɛn ye fasoden dɔ ka hakɛ
ye o ye fasoden wɛrɛ fana ta ye wa o hukumu kɔnɔ mɔgɔ kelen-kelen ka kan ka tɔw ka
hakɛw latanga ani krsquou dɔn
Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la
O hakilila bɛ fasoden cɛman ani fasoden musoman jɔyɔrɔ jira jamana sɔrɔ yiriwali la
Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la kalanni ka kan ka yiriwa min ni fasodenɲumanya kɛtaw bɛ
tali kɛ ɲɔgɔn na olu minnu bɛ hakɛw kɔfalen
O ye ka mɔgɔw sɔn hakili la lanpo saalen ni wusuru wɛrɛw sarali la ldquoO fasodenɲumanya
lanposarardquo ye ka fasoden bila lanpo ni wusuru wɛrɛw sarali la jamana ye walasa a ka se ka jɔ
a yɛrɛ kolo la nafoloko la ani ka se a lataamani nrsquoa yiriwali musakaw kɔrɔ koɲuman
2 Jamana ani fankelenfɛjamanaw jɔliko gɛlɛyaw SEDEYAWO jamanaw kɔnɔ fasoden jɔyɔrɔ
caya ɲɛnabɔli la jamana kelen-kelen kɔnɔ ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sabatili
81
Sigi kunni i fasodenɲɔgɔnw fɛ u ka danfaraw kɔnɔ se sɔrɔli ani ka sɔn ka jɛ sigi la u fɛ olu ye
fasodenya jogo ɲumanbaw ye O bɛ na ni fasojamanako hakilila faamuyaliko ɲuman ye
hadamadenjɛ dɔnniya sabatili hukumu kɔnɔ
Nrsquoi ye jamana jɔliko gɛlɛya kuma dabɔ Afiriki farafinjamanaw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la
Sedeyawojamanaw tubabuw ka walifasomara bolila jamana kan cogo min a bɛ lajɛ nrsquoo
hakilila de ye
Dancɛ cilenw tubabuw ka walifasomara waati kɔnɔ (tubabutile) bi jamanaw dugukolow tigɛra
ka bɛn nrsquoolu minnu ye yɔrɔ caman na olu ye ldquo siyakulurdquo kelen ldquofasojamardquo kelen ldquo kabilardquo
kelen ani ldquofasojamanardquo kelen tila jamana caman ni ɲɔgɔn cɛ hellip
Afiriki bi ldquofasojamanawrdquo sigira diyagoya la kɔkanjamana fangatigibaw fɛ u ma sigi Afiriki
maaya taabolo kɔrɔ kan wa u bɛnnen tɛ Afiriki ɲɔgɔncɛsirakow lataamacogo kɔrɔ ma walima
Afiriki ka diɲɛlatigɛ kɛcogo O tuma fasolafasa hakilila kuraw tali gɛlɛya bɛ da kɛnɛ kan
Sedeyawojamanaw kɔnɔ a jamana kelen-kelen kɔnɔ anrsquoan ka fankelenfɛjamanw kɔnɔ
O kosɔn lataamani kɛcogo kuraw ka kan ka siyaw caya jate minɛ diyagoya la ani ɲɔgɔndɛmɛ
kuntaala jan ni ɲɔgɔndɛmɛ kɔtigɛbali minnu kɛra wajibi ye politikiko ani sɔrɔko jɛkabaara kɔnɔ
Afiriki jamana caman kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Sedeyawojamanaw
Fɔɲɔgɔnkɔw ni ɲɔgɔnsɔsɔko minnu bɛ faamuyacogow ni jogow taabolo ni ɲɔgɔn cɛ seko ni
dɔnko sira kan fo ka olu ɲɛnabɔ ani krsquou bɛrɛbɛn ɲɔgɔn ma
Seko ni dɔnko kɛrɛnkɛrɛnnenw yiriwali ani ldquojamana ka kelenyardquo sinsinni olu bɛnni ɲɔgɔn ma
walasa ka jamanaw tilatilali bali o gɛlɛya bɛ jamanaw kan bi ldquoCaya ani politiki donɲɔgɔnna
ɲɛnabɔli bɛ tɛmɛ jagoya la damakɛɲɛni tilennenya ani foroba hɛrɛsɔrɔ jɔsenw bonyali fɛ
hadamadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ fasojamana kɔnɔrdquo A brsquoa ɲini fana bɛɛ fɛ ldquo i krsquoi gan ko kunna min
brsquoa to i tɛ mɔgɔ si tigɛnsɔnya a tigilamɔgɔ mana kɛ dakun o dakun na hadamadenya siratigɛ la
walima politikiko walima krsquoa tigɛnsɔnya krsquoa sababu kɛ siyako ye anrsquoa ka politikiko hakililaw
Politiki min kuntilenna ye kofalenfalenw yiriwali ye jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ bɛ se ka kɛ
jamanadenw ka seko ni dɔnko jiidili sababu ye sanni a ka u fara-fara
Caya ɲɛnabɔli sinsinnen bɛ a ɲɛma kumaɲɔgɔnya kan bɛɛ sen bɛ don min na politiki kɛbaga
cɛman ni musoman ni ɲɔgɔn cɛ ɲɔgɔnbonya kɔnɔ ani fasojamana min nrsquoan brsquoa la krsquoa jɔ o ka
nafa sankɔrɔtalen kama
Mɔgɔkelennafa ka tɛmɛ o kan krsquoi ɲɛsin jama ka nafa ɲinini nrsquoa lakanani ma olu ye jɔyɔrɔfa
fasodenya sigibaju ye anrsquoa kɛnɛkanjirali
82
Karamɔgɔ cɛmanw musomanw bɛ se ka fasolafasako ɲɛfɔ anrsquoa kunkankow ani ka
hakilijagabɔw kɛ kosɛbɛ u kan kalandenw fɛ U bɛ se ka dusu don kalandenw kɔnɔ u ka
ɲininiw kɛ ka sɛbɛnw ni pɔritifoliyow labɛn krsquou jira jama na misali la ka Afiriki
telebinyanfanjamanaw fɔɲɔgɔnkɔw sɛgɛsɛgɛ
83
KALANBOLO BOLOFARA BAARABOLODALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
Masalakun bolofara 1 Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenya sabatili ma
2 Ka fasodenya jɔsenw faamu
3 Ka kalanbaara dɔw labɛn ani krsquou waleya ka ɲɛsin fasodenya ma
4 ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta
Kuntaala lɛrɛ 16
Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Jaw
- Sɛbɛn wɛrɛw
Baara bolodalikatimu
84
Kalansenbolow
SeKoɲɛdon
layiriwataw
Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka fasodenya jɔsen
dɔn
Dɔnniyaw danbew anrsquoa
hakililawa ka ɲɛsin
fasodenya ma
Sɛbɛnɲini
(minnu sɛbɛnna
mansin na ani minnu
bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
kolabɛnɲɛɲininibaara
Jamana cogoya
sɛgɛsɛgɛli
ɲɔgɔlɔnbɔ
hakililafalenw hellip
Lɛrɛ 3
Ka jɔsenw faamu
minnu sirilen bɛ
fasodenya la
Fasodenya jɔsenw nrsquoa
walew
Lɛrɛ 3
2
Ka waleyaw dajira
fasodenya yiriwali
kama
- jɔyɔrɔfa jogo
- bɛɛ kelen-kelen krsquoi
cɛsiri ani krsquoI sendon
fasodenjɛkuluw la
- dɛmɛniwalew ka ɲɛsin
sigidalamɔgɔw ma
Adwhellip
Lɛrɛ 4
3
Ka fasodenya
masalakun don
kalanbaaraw la
- kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw nrsquou
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli -
kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- kalan ni degeli
kalansenbolo bolofara
labɛnni nrsquou waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
85
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilenna ka fasoden jɔyɔrɔfala taabolo ta
Kalansen tɔgɔ Degeli hukumu Fasodenya jɔsenw nrsquoa walew
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanw (Dɔnni) sira kan Jogow ( taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan
- ka fasodenya jɔsenw ɲini krsquou
dɔn
- Ka fasodenya walew ɲini krsquou
dɔn
- ka mɛri pereperelatigɛ ani
komini ka se sigida kɔnɔ
- ka fasoden cɛman musoman
jɔyɔrɔfala taabolow ta
- krsquoi sen don sigida komini ani
jamana baara la
- ka fasodenya baara nafa ɲɛfɔ
sigida la ani jamana kɔnɔ
- ka fasojɔ ni fasodenya baara
siri ɲɔgɔn na
Kuntaala lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ani kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw fotow ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛta wɛrɛw
- Sɛbɛnw ni gafew ani masalabolo suguya caman minnu bɛ fasodenya ni fasodenɲumanya
ɲɛfɔ
- Siti wɛbu ka ɲɛsin fasodenya ni fasodenɲumanya ma anrsquou kalanni
- Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
86
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW
Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
karamɔgɔ musoman kalanden musomanw
Labɛn kɔrɔdɔnni kura
sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛmanw ni kalanden
musomanw ka dɔnta ni kɛta
fɛsɛfɛsɛ ani u ka seko ni dɔnko
hakɛ ka ɲɛsin sendonni hakilila
ma fasodenya baaraw la
- Bɛ ɲininkaliw jaabi
- Bɛ kuma ani
hakililafalen kɛ
ɲininkaliw kan ka ɲɛsin
sendonni ma fasodenya
baaraw la
- jaabi ɲuman sugandli
- Kelennabaara
-Hakililaɲini
- Hakililafalen fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Bɛ cogoya dɔ dajira ka fasoden
cɛman musoman jira min brsquoa
mako bɔ komini baara la
Misali Teri fila tɛmɛtɔ merida la
u ye ɲamancɛcakɛda tiɲɛnenba
ani ɲaman tonnen lakɔlɔsi
Fɔlɔ yrsquoa kanto
- Ne bɛ n yɛrɛ ɲininka meri bɛ
wari min fara ɲɔgɔn kan don bɛɛ
o bɛ taa min
Filanan yrsquoa jaabi
- N teri ne wotera meri ɲɛmɔgɔw
ye a tɔ tɛ n ka sira ye
Karamɔgɔba bɛ karamɔgɔya
kalandenw bila krsquoa cogoya
ɲɛnabɔ ni hakililaw ni waleyaw
ye ka jaabi di teri fɔlɔ ka
haminankow la ani ka hakili di
filanan ma a krsquoa sen don komini
baara la
- Kulu ni kulu bɛ
hakililaw ani kunnafoniw
ɲini sɛbɛn ni gafe
dilenw kɔnɔ anrsquou yɛrɛw
ka kɛlen kɔrɔw la krsquoa
cogoya ɲɛnabɔ
- Sɛbɛnɲini
( minnu sɛbɛnna
mansin na ani minnu
bɛ bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
_ kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw kɔmaseginni
Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
kalanden musomanw fɛ u krsquou ka
baara kɛlenw jira kulu ni kulu
- Brsquou fɛlaw fɔ ka da u ka
ɲininiw jaabiw kan anrsquou
diɲɛlatigɛ taabolow kan
- Kɔmaseginni
dantigɛliwaati senfɛ ani
hakililafalen
- Gɛlɛya ɲɛnabɔli
87
Hakililaw
nafawsinsinni ni
kuma kolomaw
latɔmɔni
- Bɛ fɛɛrɛw dajira minnu bɛ
komini jɔyɔrɔw anrsquoa nafasɔrɔsiraw
dantigɛ ani fana a ka sew sigida
kɔnɔ
Brsquou bila ka jaabi sɔrɔlenw kuma
kolomaw latɔmɔ ani ka hakililaw
nafaw labɔ ko tɛ ɲɛ minnu kɔ
- Kulu dɔ ka hakililaɲɛfɔ
senfɛ ani hakililafalen
sinsinnen kalandenkulu
- brsquoa gɛlɛya ɲɛnabɔli
fɛɛrɛ labɛn
- bɛ hakilila sinsinnenw
ani kunnafoniw di teri
fila ma
- bɛ kuma kolomaw
labɛn ka bɛn nin
bolodalifɛɛrɛ ma
Fasodenya jɔsenw
komini jɔyɔrɔfa nrsquoa sew
sigida kɔnɔ
fasodenya walew ka
fara wote kɛli kan
sendonni jɔyɔrɔ
fasodenya baaraa
komini ani jamana kɔnɔ
- Hakililaɲɛfɔ
- Hakililafalen
sinsinnen
- Hakililaɲini
- Kulubaara
- Jɛkabaara
- Mɔgɔw kelen-kelen ni
ɲɔgɔn cɛ hakililafalenw
Kiimɛni
bakurubajateminɛ
Bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔta dɔ dajira
walasa ka kalansen kiimɛ
- Mɔgɔw kelen-kelen bɛ
donɲɔgɔnna baara
ɲɛnabɔ
- Bɛ segin ka kɔnɔfɛn
jɔnjɔnw fɔ ka ɲɛsin
fasodenya jɔsenw nrsquoa
walew ma cogo dɔ la
ani sendonni fasodenya
baara la komini ani
jamana kɔnɔ cogoya
wɛrɛ la
Kelennabaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Brsquoa dajira ka baara kɛta dɔw
boloda kalanyɔrɔ kɔnɔna na
minnu brsquoa to ni kalandenw brsquou
sendon kalanyɔrɔ koɲɛnabɔ la
Bɛ baara bolodalenw waleyali
kɔlɔsili ɲɛnabɔ
- Bɛ baara kɛta dɔw
sugandi
Bɛ kɛta dɔw boloda
minnu na tɔnw bɛ
kalanyɔrɔ ɲɛmɔgɔyaso
ka waleyaw kɔlɔsi
walima dugu mɛri taw
lakɔliw ka nafa kama
(lakɔliso ani
- Cidenw sugandiliwote
- ɲɔgɔnfaamuyakulu
sigili sen kan
ɲɛmɔgɔyaso ka jɛ kɔnɔ
_ ɲɔgɔlɔnbɔ
ɲɔgɔlɔnninw sɛbɛnni
nrsquou bɔli
88
lakɔlilamɔgɔw)
- Bɛ o baara kɛtaw
boloda lakɔlisan
kuntaala kɔnɔ
89
MASALAKUN BOLOFARA 2 nan FASODENɲUMANYA
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma
- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔn
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la
- Ka fasodenɲumanya jogow ta
Kɔnɔkow
1 Fasodenɲumanya
Kɔrɔw
Fasodenɲumanya ldquo jogo don min bɛ cɛsiri jira fasodenjama ani fangabulonw kunkankow
la ani sendonni a ɲɛma o baaraw la kɛrɛnkɛrɛnnenya la krsquoi ka wote hakɛw waleyardquo
ldquo Jamana ka nafaw kɛli fasoden fɛ a ka haminanko gɛlɛn ye ka tɛmɛ a yɛrɛ taw kanrdquo4
Mɔgɔbonya ldquo Sigi taabolo bonyali hadamadenjɛ la ladamunenya wageya rdquo14
A ka ca a la fasodenɲumanya ye yɛrɛdi ye jama ka nafa kama ldquoforobafɛnrdquo kama O la
fasodenɲumanya tɛ taa ldquo politiki faamuyaliko ɲuman hakilirdquo kɔ wa a bɛ hakɛw dɔnni kofɔ
ka da a ka fasodenya kan anrsquoa ka kɛtaw krsquoa ɲɛsin sigidalamɔgɔw ma Fasodenɲumanya ye
fasoden kɛcogo ye min brsquoa ka hakɛw ni kɛtaw bato
2 Danbe minnu bɛ fasodenɲumanya kɔnɔ
ldquo Fasokanurdquo
Forobafɛn minɛko ɲuman
4 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscivisme20 14
Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisciviliteacute
90
Sariyabatolaadiriya tilennenya
Jɔyɔrɔfa
Sendonni forobako la
Yafa
Jama ka nafa ni forobafɛn sabatili
ɲɔgɔndɛmɛ
Fasoden ka kɔlɔsili ka ɲɛsin forobabaara ma
3 Hakilila koloma minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya la
Fasodenɲumanya ani fasodenya bɛ waleyaliyɔrɔ min kofɔ o ye jamana ni fasojamana
ye nrsquoolu hakilila ɲɛfɔli ye wajibi ye
31- Jamana a tubabukan ye ldquoEtardquo ye (o fana bɔra latɛnkan ldquostatussitatusirdquo la min
kɔrɔ ye gɔfɛrɛnaman)
Jamakulu labɛnnen politiki sira kan a dagalen don dugukolo kan min dantigɛlen
don dancɛw fɛ A mɔgɔw ka surun ɲɔgɔn na jogo ni seko ni dɔnko sira kan U
maralen bɛ fanga fɛ sariya dantigɛlenw kɔnɔ (Sariyasunba hukumu kɔnɔ ldquoEtardquo
jamana ye sariyalajamakulu ye sariyaladugukolo don forobasariya kɔnɔ min
bɛ fasojamana jɔyɔrɔ fa sariya sira kan nrsquoa sago brsquoa yɛrɛ la kɔnɔna na ani diɲɛ
kɔnɔ ni se brsquoa kelen bolo ka gɛrɛntɛ sigi jamanaden bɛɛ kan fasoko la)
Mara cakɛdabaw forobafanga mumɛ minnu ni fasodenw tɛ kelen ye15
ldquoEtajamanardquo ye foroba sariyalajamakulu ye min bɛ jɛkulu fasojama walima fasojamana jɔyɔrɔ
fa sariya sira kan Fangaba brsquoale de bolo walima sagotigiyafanga dugukolo dantigɛlen dɔ kan
ani ka ɲɛsin jamana tɔw ma
Hadamadenya ani politiki sira kan ldquoEtajamanardquo ye jɛkasigi taabolo labɛnnen bɛɛ la ɲuman ye
hadamadenjɛkulu dɔ fɛ A brsquoa ka fanga boli gɔfɛrɛnaman ka sira fɛ Dundugumaya damadɔw
bɛ ldquoEtardquojamana bolo minnu sirilen brsquoa ka sagotigiyafanga la i nrsquoa kɛlɛbolo ani gɛrɛntɛsigi
yamaruyalen adw
Nrsquoi ko i brsquoa kɔrɔ bɛɛ lajɛlen tardquoEtajamanardquo ye fangabulonw ni cakɛda bɛɛ lajɛlen ye minnu brsquoa
to ni fanga bɛ boli ani ka jamana mara
15
Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisEtat3131831250
91
ldquoEtajamanardquo ka kɛta ye ka tɛmɛ forobacakɛdaw fɛ ka jamanadenw lakana ani krsquou mako bɛɛ
ɲɛnabɔ (kalanko la kɛnɛyako jiko ni kuranko ani sigida nrsquoa lamini sanimanko la adw) ni
fanga kafoli sira ye cakɛdaw bɔbɔɲɔgɔnna sira walima desantaralizasɔn sira
Jamana kunkankow ɲɛnabɔli jɛlenya la ani jamana musakako ɲɛfɔli ye diyagoya ye jamana
kan
Sagotigiyafangajamana bɛ labɛnw sabati dɔnniya jɛlenw kan krsquoa ka sariyasunba ni sariya tɔw
sigi sen kan
Jamana fasojamanalama o ye hakilila ye min kɔnɔ jamana ni fasojamana bɛ bɛn ɲɔgɔn ma
a lakodɔnnen don ni tabiya suguya kelen ye min brsquoa ka yamaruyalenya sɛmɛntiya
Bɛɛwasajamana brsquoa fanga digi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamana nafolow tilaliko ɲuman kan sɔrɔ
ɲɛnabɔko ɲuman ani dɛmɛ ka ɲɛsin jigintanw ma ani forobamakoɲɛfɛnw bilali jama ka bolo
kan
Jamana caman bɛ se ka jɛ ka kɛ tɔnba kelen ye min bɛ jamanaw sanfɛ nrsquoa bɛ lataama i ko
jamana kelen SEDEYAWO brsquoo cogoya la O sigilen don ni tɔndenjamanaw ye ani
bɛnkansɛbɛn min bɛ sariyasunba jɔyɔrɔ fa ani fangabondaw minnu yrsquoa fanga sigibolow ye
32- Fasojamana a tubabukan ye Nasiyɔn ye (o fana bɔra latɛnkan Natiyo -
onisiNatio -onis la)
Hadamadenkulu min sigilen don dugukolo kelen kan minnu jɛlen don buruju la tariki
seko ni dɔnko laadakow kan kelen na tuma dɔ ani minnu ye
politikimara jamakulu kelen ye
Kunnabisigiyɔrɔ don jamajɛ don ani tilabali min danfaralen don ka bɔ a kɔnɔmɔgɔw
kelen-kelen na ni sagotigiyafanga brsquoa bolo7
O la ldquonasɔnfasojamanardquo ye jamakulu ye min hakili yrsquoa minɛ krsquou lakodɔnnen don ni tariki
kelen ye seko ni dɔnko kanko walima diinɛko
Politikijɛkuluya sira kan fasojamana ye jamakulu ye min dɔnnen don nrsquoa halaladugukolo ye a
labɛnnen krsquoa kɛ jamana ye Sariyalajamakulu sigilen don mɔgɔw fɛ sariyasunba kelen bɛ
minnu ɲɛnabɔ
Fasojamanako hakilila bɛ danbew taabolo fana kofɔ min bɛ bakurubafɔ tuma dɔ kalikan na ni
krsquoa sinsin hadamadenyasigi bɛnkan bisigilen kan fasojamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ
Hadamadenyako dɔnniya karamɔgɔba dɔw ka jate la sarati jɔnjɔn kelen min bɛ fasojamanako
la o bɛ ta fɛla jate kan fo jamakulu mɔgɔw ka sɔn a ma krsquou bɛɛ ye fasoba kelen denw ye
Fasojamana bɛɛ labɛnnen tɛ ka kɛ Etajamana ye
7 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisnation
92
Kanfɔjamakulu dɔw walima kanfɔjamakulu bolofara dɔw walima siya dɔw sɔnnen brsquoa ma krsquou
bɛɛ ye fasojamana kelen mɔgɔw ye nka ka da tariki cogoya kan u tila-tilalen don bi jamanaw
ni ɲɔgɔn cɛ (Misali la Maninkaw Yorubaw Fulaw)
33- Fasojama a tubabukan ye PeuplePepulu ye (o fana bɔra latɛnkan PopulusiPopulus
la)
ldquo Mɔgɔ jɛlen minnu bɛ hadamadenyasigi la dugukolo kelen kan nrsquou jɛlen don seko ni dɔnko
siraw la politikifangabulonw Faransi fasojama (Fasojama ye jamana sigibolo saba
dɔ la kelen ye ka fara dugukolo ani politikitɔn kan)rdquo8
KALANBOLO BOLOFARA BOLODALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenɲumanya ani fasodenya
Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma
- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔnni sinsin
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la
- Ka fasodenɲumanya jogow ta
Kuntaala lɛrɛ 14
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka Misaligafe
- Filimuw jaww ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw
- Sɛbɛn suguya caman minnu bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan
8 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispeuple
93
- Siti wɛbu krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma anrsquoa kalan
Baara bolodakatimu
Kalansenbolo
Sekoɲɛdɔn
layiriwataw
Kɔnɔko
Farankanw
Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka fasodenɲumanya
bajuw dɔn
Etajamanako
Nasɔnfasojamanako
hakɛko ni kɛtako ani
fasodenɲumanya
hakililaw hakɛw ni kɛtaw
suguya sangaɲɔgɔnma
Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na
ani minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
Kolabɛnɲɛɲinibaara
Jamana cogoya
sɛgɛsɛgɛli
Lɛrɛ 4
2
Ka hakilijakabɔ
taabolo dɔw dajira
walasa sendonni ka
caya fasojɔbaaraw la
Faso jɔli gɛlɛyaw
- Jamana kɔnɔ
ɲɔgɔndɛmɛ
- Siyaw ni diinɛw cɛ
kumaɲɔgɔnya
- Seko ni dɔnko caya
sabatili
- Seko ni dɔnkow ka
badenya layiriwali
Lɛrɛ 4
3
Ka
laquo fasodenɲumanya raquo
masalakun don
kalanbaaraw la
- Kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- Kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
labɛnni nrsquou waleyali
- Kalansenbolo bolofaraw
kalansen misɛnnin
sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
94
Masalakun bolofara 2 Fasodenɲumanya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilenna
Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoa kɛtaw dɔn
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Faso jɔli gɛlɛyaw Siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDONW
Kalanw (dɔnniw) sira kan Jogow (taabolow) sira kan
Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan
- Ka siya kulubaw dantigɛ
- Ka diinɛbaw lakodɔn
- Ka siyaw ni diinɛw caya
jɔyɔrɔ dantigɛ faso jɔli la
- Ka siyaw ni diinɛw caya
bonya
- Ka jamana kɔnɔ
donɲɔgɔnna baara kɛ
- Ka siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani
diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ
kumaɲɔgɔnya sinsin
- Ka siraw don siya ni ɲɔgɔn
cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ
- Ka siyaw ni diinɛw caya
jɔyɔrɔ ɲɛfɔ
- Ka sira don jamana jɔli ni
siyaw caya ni diinɛw caya cɛ
- Ka lafasalikumaw fɔ diinɛw
ni ɲɔgɔn cɛ ani siyaw ni
ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya
sabatili kama
Kuntaala lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ani kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw jaw ani dɛmɛnan wɛrɛw lamɛntaw ni filɛtaw
- Sɛbɛn minnu bɛ boli diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow kan ani faso jɔli
Siti wɛbu ka ɲɛsin diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow ma ani faso jɔli
95
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
Musoman musomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnni kɔrɔw
sɛgɛsɛgɛli
- Bɛ kaladen cɛmanw
kaladen musomanw ka dɔnta
ani seko ni dɔnko hakɛ
fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin siyaw ni
diinɛw caya hakililaw ma
- Bɛ ɲininkaliw jaabi
Bɛ kuma ani ka hakililafalenw
kɛ gɛlɛyaw kan ka ɲɛsin
siyaw ni diinɛw caya ma
- jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
- Hakililaɲini
- Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- Bɛ cogoya dɔ dajira min bɛ
du fila cogoya jira minnu tɛ
siya kelen ye u tɛ diinɛ kelen
na u kɔdonnen don ɲɔgɔn
na diinɛ seliko dɔ la
Misali Noyɛliseli don cɛnin
dɔ Mohamɛdi Kane ni silamɛ
don maninka don ye welela
tilelafanadun a terikɛ fɛ Alɛn
Seri o ye kereciyɛn ye wa
bete don Nka Mohamɛdi
Kane fa ma sɔn krsquoa denkɛ
yamaruya ka taa wele jaabi
Seri fa ye delili kɛ nka
Mohamɛdi fa tora a kumakan
kan
Karamɔgɔ bɛ karamɔgɔya
kalandenw bila ka nin ko in
ɲɛɲini u ka lafasalikumaw
ɲini jamana jɔli gɛlɛyaw kɔnɔ
walasa ka Mohamɛdi fa lasɔn
a ka diɲɛ ni siyaw ni diinɛw
caya ye
- Mɔgɔ 4 walima 5 kuluw
kɔnɔ kalanden cɛmanw
(musomanw) bɛ
lafasalikumaw ɲini ka ɲɛsin
siyaw ni diinɛw caya ma
sɛbɛnw ni gafew kɔnɔ minnu
brsquou ka bila la
- Sɛbɛnɲini
(minnu sɛbɛnna
mansin na ani
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw kalan
kuluw ka baara
kɔmaseginni
- Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
kalanden musomanw fɛ u krsquou
ka baara kɛlenw jira kulu ni
kulu
- Brsquou sinsin u ka ɲininiw
jaabiw anrsquou ka diɲɛlatigɛ kan
ka hakilila dɔw dajira
- Kɔmaseginni ni
hakililafalen
dantigɛliwaati
kɔnɔ
- Gɛlɛya ɲɛnabɔli
96
Hakililaw nafaw sinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
- Bɛ labɛn dɔ dajira min bɛ
siyaw ni diinɛw dantigɛ u
cɛsiraw nrsquou jɔyɔrɔ jamana jɔli
la
- Brsquou bila ka dɔnta sɔrɔlenw
kuma kolomaw latɔmɔ ani ka
hakilila nafamaw fara o kan
minnu ka kan
Kulu dɔ ka kumaɲɛfɔ senfɛ
ani hakililafalen sinsinnen
kalandenkulu
- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔli fɛɛrɛ
labɛn
- bɛ kuma sinsinnenw fɔ ka
ɲɛsin Mohamɛdi lafasali ma
- bɛ kuma kolomaw latɔmɔni
ɲɛnabɔ ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in
ye
diinɛbaw ni siyabaw
ɲɔgɔnsɔrɔyɔrɔw siyaba
kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ ani
diinɛba kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ
Siyaw ni diinɛw caya jɔyɔrɔ
jamana jɔli la
- Hakililajira
- Hakililafalen
sinsinnen
- Hakililaɲini
- Kulubaara
- Jɛkabaara
- Mɔgɔw kelen-
kelen ni ɲɔgɔn cɛ
kumafalenw
Kiimɛni
bakurubajateminɛ
- Bɛ ko ɲɛnabɔta dajira
walasa ka kalansen kiimɛ
- Bɛ ko ɲɛnabɔta ɲɛnabɔ u
kelenkelenna
Sira min bɛ siyaw caya ni
diinɛw caya ni jamana jɔli cɛ
o kɔnɔko jɔnjɔnw ka segin
olu kan krsquou bakurubafɔ
Kelennabaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- Brsquoa ɲini ka baara dɔw
boloda minnu bɛ donɲɔgɔnna
sabati kalanyɔrɔ la siyako ni
diinɛko la
- Bɛ baara bolodalenw kɔlɔsili
waleyali ɲɛnabɔ
- Bɛ baara kɛtaw sigi sen
kan ni krsquou waleyalicogo
fɛɛrɛw boloda lakɔlisan
kuntala kɔnɔ
- Diinɛw
faraɲɔgɔnkantɔnw
sigili sen kan
- ɲɔgɔlɔnbɔ
ɲɔgɔlɔnninw
sɛbɛnni nrsquou
waleyali
97
DEMOKARASI ANI
KALANBOLO 4 MARA KƐCOGO ɲUMAN
laquo Demokarasi faamuyalen ka ɲɛ o tɛ fanga ye min bɛ manamana damakɛɲɛni sigi
nkalon kan mɔgɔw cɛ sugandili lafɛrɛlen taabolo don min tɛ dan wɛrɛ sigi mɔgɔ ka
taaɲɛ hadamadenya kɔnɔ nrsquoa yɛrɛ ka baara nrsquoa ka cɛsiri tɛ raquo 1
1Tubabukan fɔlenw Eduwari HeriyoEdouard Herriot [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwcitations-francaisfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html
98
DEMOKARASI ANI
MARA KƐCOGO ɲUMAN
1-Demokarasi
2 ndashMara kɛcogo ɲuman
ɲƐBILA
Yiriwaliko gɛlɛya caman minnu kɔlɔsira Afiriki tilebinyanfan jamanaw na i nrsquoa fɔ
yuruguyurugu jamana basigibaliya politikiko sira kan adw o bɛ demokarasiko ni mara
kɛcogo dɛsɛ jira Demokarasi ye laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ
baara kɛ fasojama ye raquo nkrsquoa ka kan mɔgɔ krsquoi yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ laquo fasojama raquo labɛnnen
don ka nin baara in kɛ nrsquoo tɛ mɔgɔ minnu bɛ ka fanga boli bi laquo fasojama tɔgɔ raquo la olu jogow
nrsquou ka ladamuya bɛ kɛ mun ye jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi kɔnɔ o min ye
Sedeyawojamanaw ka politiki taabolow ye
O kɔfɛ a ka kan mɔgɔ krsquoa ɲini krsquoa dɔn ni se bɛ fasoden fanba ye dɔnniw ladamuw sennakow
ani jogow sira kan minnu brsquoa to u krsquou sendon ka ɲɛ forobabaaraw la walasa krsquou ka hakɛw
lafasa krsquou ka kɛtaw kɛ ani ka demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabati Demokarasi ni mara
kɛcogo ɲuman kalanbolo labɛnna o laɲini in sabatili kama
Kalanbolo se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili
kama
Masalakun bolofaraw
1- Demokarasi
2- Mara kɛcogo ɲuman
99
MASALAKUN BOLOFARA 1 DEMOKARASI
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi sabatili kama
Kalan degeli kuntilennaw
1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu
2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu
wɛrɛw ka danbew bɛ jate min na
3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲ demokarasi
sigili nrsquoa yiriwali ma
4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma
Kɔnɔkow
Hakilila kɔrɔw
Demokarasi daɲɛ bɔra gɛrɛkikan demosdemɔsi la nrsquoo ye fasojama ye ani kratos karatɔsi
nrsquoo ye fanga ye mara yamaruyalenya A kɔrɔ ye i nrsquoa fɔ Abarahamu Lɛnkɔlini ka kɔrɔfɔ
dawulama brsquoa jira cogo min laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fɛ fasojama fɛ min bɛ
baara kɛ fasojama ye raquo 2
Demokarasi bɛ ɲɛfɔ fana i ko
ldquo gɔfɛrɛnaman min bɛ sigi ni fasojama ka diɲɛ yerdquo
laquo gɔfɛrɛnaman taabolo min ka fanga sannada bɛ fasojama bolo raquo
laquo Gɔfɛrɛnaman dɔ min kɔnɔna na fanga kɔlɔsili bɛ kɛ fasoden bɛɛ fɛ sira tilennen fɛ walima
ka tɛmɛ fasodenw ka lasigiden fɛ minnu sugandira wote senfɛ raquo
laquo Demokarasi ye taabolo ye min kɔnɔ mɔgɔw bɛ se ka u ka ɲɛmɔgɔw falen nɔgɔya la ani
min kɔnɔ sariya bɛ gɔfɛrɛnaman bolo ka fanga boli bawo fasojama yrsquoo yamaruya di a ma raquo
Krsquoa faamuya nin yɔrɔ la ko fasojama ye jamana dɔ jamanaden mumɛ ye u bɛ se ka kɛ
fangabolibagaw ye cogo min fanga bɛ se ka boli u kan ten fana3
2 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi 3 ASE(ACE) Demokarasi ɲɛfɔli (ɛntɛrɛnɛti kan) ( ɲɛ filɛlen 15062012 )
httpaceprojectorgmainfranccedilaisvevec05b01htm
100
Demokarasi bolili fasojama fɛ fasojamademokarasi fasojoma nɔnabilademokarasi A jujɔn
na gɛrɛsijamana kɔrɔlen na demokarasi tun ye fasojamademokarasi ye o kɔrɔ ye ko
fasoden bɛɛ (krsquoa bɔ musow denmisɛnw ani jɔnw na ) tun bɛ lajɛrɛ fɛrɛkɛnɛ laquo Agora raquo kan
walasa ka kolatigɛliw kɛ fasoden mumɛ sendonni demokarasi don fasodenw sen bɛ don
kolatigɛli baaraw la u labɛnni fo ka se u waleyali ma
Bi politiki taabolo fanba la demokarasi caman ye fasojama nɔnabilademokarasi ye o kɔrɔ
ye ko fasojama yɛrɛ tɛ fanga boli nkrsquoa bɛ dan a nɔnabilaw sigili ma minnu bɛ fanga boli a
tɔgɔ la
Demokarasi danbew a jɔsenw anrsquoa sigibajuw
Demokarasi politiki taabolo cogoya dɔnnen don ni danbe jɔsen fanga sigibolo waleya ani
seko ni dɔnko dɔw ye adw minnu yrsquoa bajuw ye O cogoya fanba jɛlen don yɛrɛtigiya
damakɛɲɛni kalafili lafɛrɛlenw tilennenw ani jɛlenw fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na adw O
nrsquoa ta bɛɛ demokarasi sabatiliko madalen dɔw bɛ yen minnu ka kan ka labato nkrsquou ma
sɛbɛn krsquou kɛ sariyaw ye ka baara kɛ nrsquou ye (nrsquoi binna wote la ka diɲɛ nrsquoo ye kojugukɛ kɔnni
adw)
Demokarasi danbew
Demokarasi cogoya dɔnnen don nrsquoa danbe jɔnjɔn fila ye yɛrɛtigiya ani damakɛɲɛni O
danbe kofɔlen ninnu bɛ hakɛw dantigɛlisɛbɛnw bɛɛ kɔnɔ san 1789 walima san 1948 ta
Danbe wɛrɛw nana fara u kan i ko ɲɔgɔnmakoto ɲɔgɔnbonya bolodiɲɔgɔnma caya ni
kotoɲɔgɔntala diɲɛni danfara ma ɲɔgɔndɛmɛ bɛn adw
Demokarasi jɔsenw
kalafili ani jamanaden yamaruyalen bɛɛ sendonniwote o ye wote ye min bɛ se
damakɛɲɛnen di mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ma ka yɛlɛma don kolatigɛlibaw taabolo la
nrsquou ka wote setigiya ye
Jama ka sagotigiyafanga fanga bɛ fasojama bolo wa jɔyɔrɔtigiya bɛ di gɔfɛrɛnaman
ma fasojama fɛ
Jamakulu fanba ka sariya ani jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw fanga bɛ boli
jamakulu fanba fɛ nka jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw ka kan ka lakana
Sariyasunbabato gɔfɛrɛnaman ka fangaw anrsquoa ka fanga danyɔrɔw bɛ dantigɛ
sariyasunba kɔnɔ min bɛ fasoden bɛɛ ka hakɛw lakana Sariyaw ka sariyasunbabato
kɔlɔsili ye wajibi ye sariyasunba labɛnw sinsinni kama
Fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na (sariyatafanga sariyalataamafanga ani kiiritigɛfanga)
min bɛ sariyaw ta (sariyatafanga walima depitebulon) ale tɛ se ka sariyaw waleya
101
min bɛ sariyaw waleya o ye (sariyalataamafanga walima gɔfɛrɛnaman) ye bolo
sabanan bɛ yen min ka kan ka sariyaw lataamaniko ɲuman kɔlɔsi (kiiritigɛfanga)
Sariyako ni tilennenya gɔfɛrɛnaman ka kolatigɛliw ka kan ka kɛ sariya ani
tilennenya kɔnɔ
Kiiritigɛko taabolo min brsquoa yɛrɛ sago la kiiriko taabolo ka kan ka sigi tilennenya kan
krsquoa fara ka bɔ gɔfɛrɛnaman ka fangabulon tɔw la
Hakililafalenfalen lafɛrɛlenw kumalabila hakɛ sɔrɔli hakililalabila kunnafonidilabila
tɔnkolabila
Kɛlɛbolow bilali siwilifanga ka mara kɔnɔ ka da a kan sɔrɔdasi jalabatigiw tɛ mɔgɔ
sugandilenw ye wote senfɛ o la siwilimara ka kan ka boli u kan
Politikitɔn caya ani wote labilalenw ni tilennenw kalafiliw tɔncamanko don u
labilalen don u lafɛrɛlen don u bɛ kɛ u kɛwaatiw la u bɛ kɛ jɛlenya la
Forobafɛn min ka ɲi jamakulu bɛɛ ma o yiriwali
Sendonniko fasodenw brsquou sen don u yɛrɛma fasodenya baaraw la
Sariyabatojamana sariya bɛ boli forobafangaw o bɛ na ni dan sigili ye u ka fanga
la O la kolatigɛli bɛɛ ka kan ka kɛ ka bɛn sariyasunba ma jamana ka kandiw diɲɛ
kɔnɔ ani sariyaw
Fanga bɔbɔɲɔgɔnkɔrɔ laɲini ye demokarasi kɔnɔ forobakow ɲɛnabɔli ka bɔ-bɔ
ɲɔgɔn kɔrɔ politikitɔnw fɛ minnu tɛ kelen ye
Fasoden ka kɔlɔsili fanga ka kan ka di fasoden ma a yɛrɛ walima a ka nɔnabilaw
ka ldquojamana ka jɔyɔrɔfa (hellip) nrsquoa waleyali kɛcogordquo kɔlɔsi ani ka fanga di jamakulu bɛɛ
lajɛlen ma u ka ldquoɲɛfɔli ɲini forobacakɛdaw baarakɛla mɔgɔ kelen-kelen fɛ u baara
kanrdquo o la fasoden ni jamakulu bɛ se krsquou jɔyɔrɔw fa forobafɛnw kɔlɔsili la ani wuli
joona u ladilanni fɛ
Adw
Demokarasi labɛnw a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw
Demokarasi bɛ se ka dɔn fana a labɛncogow a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw fɛ minnu
ka ca
- Fankelenfɛjamanaw kɔnɔ misali la ninnu bɛ se ka kofɔ Afiriki kiiritigɛbulon
hadamaden ka hakɛw kan Sedeyawo kiiritigɛbulon demokarasi ani mara kɛcogo
farankanbɛnkan
- Jamana kɔnɔ sariyatafanga nrsquoo ye depitebulon ye o ye jɔyɔrɔfalaw ka
bɛnkandemokarasi fangabulonw la nafamaba dɔ ye Forobafangabulon wɛrɛw
fana bɛ yen i nrsquoa fɔ Jamana Fokabɛnna Hadamaden ka hakɛw Hakililaɲinijɛkulu
102
Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu jamana kɔnɔ adw ninnu bɛ se ka yɛlɛma
ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen taabolo ye
- Sariyasunba bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa ni ka dan sigi dɔw sigi
fangatigilamɔgɔw ka sew la
- Kiiritigɛfanga ka kan ka se krsquoa ka baara kɛ a sago la o de ye demokarasi kɛnɛman
taamasiyɛn ye
- Sigida la misali la sigidaw tɔgɔlabulonw cikɛduguw kɔnsayiw kafow kɔnsayiw
meriw kɔnsayiw sigida mɔgɔ sugandilenw bɛ baara kɛ yɔrɔ minnu na
- Jɛrɛjɛkulu Fangalatilennifanga brsquoa bolo nka a bɛ se fana ka kɛ fɔkabɛnna ye ni
fɔɲɔgɔnkɔ donna politikimɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ
- Kunnafonidilanw ka kan ka labila u jɔyɔrɔbaw dɔ la kelen ye ka kunnafoni di
jamanadenw ni jamanaɲɛmɔgɔw ma foroba politikiko gɛlɛyaw kan
- Jama hakililaɲiniwote (ereferandɔmu) ye tɛmɛsira ye min senfɛ wotekɛlaw bɛ se
ka wote politikiko dɔ kelen pewu kan sariyasunbako dɔ walima sariyatako
kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ
- Sendonni baarakɛnafoloko la a kunw ye jɛkakoɲɛnabɔ ni jɛkakolatigɛ ye
Demokarasi gɛlɛyaw an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Demokarasi yiriwali nrsquoa sinsinni Sedeyawojamanaw kɔnɔ bɛ balan gɛlɛyaba dɔw la o dɔw ye
- Kalanbaliya mɔgɔw kalannen hakɛ dɔgɔya Sedeyawojamana caman kɔnɔ o bɛ
fasodenw bali krsquou ka hakɛw dɔn ani krsquou ɲinini ani fana krsquou sendon forobabaaraw
la O kosɔn a tɛ ɲɛ fewu fo jamanaw ka dɔ fara kalanko musakanafolow kan
demokarasi jsabatili kama an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ kɔ
- Kabilafasa ni siyalafasa a ka ɲi hakili ka to sigida sekow ni dɔnkow bonyali la
ka seko ni dɔnko donɲɔgɔnna layiriwa ani ɲɔgɔnfaamuya ɲinini mɔgɔ tɔw fɛ
ladamuni senfɛ bɛn sabatili ani fɔɲɔngɔkɔw ɲɛnabɔli la
- sigiyɔrɔ danbew jateli fanga dɔgɔya dankari kɛlen don o danbew la krsquoa sababu
diɲɛsokelenyali taabolo ye A ka kan sisan u ka lakana i ko forobafɛnw seko ni
dɔnko siratigɛ la
- sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta) fanga tali sɔrɔdasiw fɛ o kɔdonnen don
sariyasunba labɛnw ma demokarasi kɔnɔ A ka kan ka ɲangi sira bɛɛ kan ani krsquoa
kɛlɛ bawo fasojama kelen pewu de ka kan ka yɛlɛma don fanga taabolo la
demokarasi kɔnɔ
103
- fanga karabali ni sariyasunba ye nrsquoo ye sariyasunba kɔnɔko dɔw yɛlɛmani ye fan
kelen mɔgɔw fɛ u ka nafa kama
- faantanya ye gɛlɛya ye demokarasi badaa badaa sigili nrsquoa sinsinni na bawo a bɛ
kalan sɔrɔli bali sendonni forobabaara la a brsquoo bali ani ka yuruguyurugu jiidi
- a ka ca a la hadamadenyako ni politikiko girigara minnu sirilen don wotew la bɛ
dankari jamanaw ka basigi la ni ka kɛ kɔnɔgan sun ye Sedeyawo fasojamaw bolo
- forobafangabulonw fanga dɔgɔya dannaya tiɲɛni krsquoa ɲɛsin forobafangabulonw
ma ka da yuruguyurugu kan o ye garan jugu ye demokarasiko la Dannaya ka
kan ka lasegin fangabulonw ma krsquoa sababu kɛ politiki sira jɛyali ye ani jatew dali
kɛnɛ kan
- Setigiyajira hadamadenw ka hakɛw batobaliya sariyasunba kɔnɔko bayɛlɛmani (
ldquo sorobaɲagamirdquo) fangajira damatɛmɛ hellip
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara 1 Demokarasi
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu
2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu
wɛrɛw ka danbew bɛ jate minnu na
3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲi demokarasi
sigili yiriwali ma
4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma
Kuntaala lɛrɛ 18
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
104
- Filimuw Jaw ani nataliyew
- Sɛbɛn suguya caman
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
Bolofara
Sew
layiriwataw
Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka danbew ni
dɔnniyaw
hakililaw ɲɛfɔ
Demokarasi danbew a
jɔsenw nrsquoa sigibajuw
- Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan )
- Kulubaara
- hakililaɲini
- sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafaleni
-
Kolabɛnɲɛɲinibaara
- ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- Sifilɛlikalan
lɛrɛ 3
2
Ka demokarasi
minɛnw a
fɛɛrɛw a
saratiw nrsquoa
latamacogo
sariyaw
faamuya
kosɛbɛ
Demokarasi
baarakɛfɛɛrɛw a
fangabulonw anrsquoa
baarakɛminɛnw
lɛrɛ 3
3
Ka gɛlɛyaw ni
degunw
lakodɔn
Demokarasi gɛlɛyaw
jamanaw kelen-kelenna
kɔnɔ anrsquoan ka
fankelenfɛjamanaw
kɔnɔ
lɛrɛ 2
4
Ka waleyaw
dajira
demokarasi
sabatili kama
- Kunnafonidilanw
jɔyɔrɔ demokarasi
sabatili jɔnjɔn kosɔn
- Sariyaw bonyali
- hakililafalen ka dan
sigi politikitɔnw hakɛ la
- Wotew taabolo basigili
anrsquou kɛli jɛlenya la
- Adw
lɛrɛ 4
5
Ka demokarasi
masalakun
don
kalanbaaraw
la
- Kalan dakun
danfaralenw
kalankɛminɛnw ani
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- Kalan dakunw
dɔnnikɛminɛw ni
kalanbaaraminɛnw
lɛrɛ 6
105
sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- Kalan degeli
kalansenbolow labɛnni
nrsquou waleyali
- Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Wote taabolo
Kalan degeli kuntilenna
Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi sabatili ma
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
106
Dɔnniyaw sira kan Jogow sira kan Sennakow sira kan
- Ka wote taabolo dakunw
lakodɔn
- Ka demokarasi waleyali
sariyaw batobaliya kɔlɔlɔw
sɛgɛsɛgɛ
- Ka sɔn wote jaabiw ma
- Ka wote sariya bato
- Ka jɛlenya ni tilennenya
sariyaw bato
- Ka faamuyalihakili layiriwa
Ka wote taabolo dɔ sɛgɛsɛgɛ
Kuntaala lɛrɛ 4
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
Wote sariya lataamanisariya lakɔli ka kunnafonidisɛbɛn cakɛda kunnafonidisɛbɛn
kɛrɛnkɛrɛnnen ani cakɛda yamaruyalisɛbɛn fotow ani wote baaraw jaw wotekɛminɛnw
(wotekɛsuw wotelisɛbɛn woteli ɲɛfɔsɛbɛn labɛnnen gundo sonin sɛbɛnnikɛlan tanpɔn min
brsquoa jira ko ldquoi woterardquo dabaji nɔtununbali lɛtiriforokow wotekɛgafew farasu walanba adw )
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
karamɔgɔ musoman kalanden musomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Karamɔgɔ cɛman walima
karamɔgɔ musoman
- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka
kalanden cɛman ani kalanden
musoman ka dɔnta ani seko ni
dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ krsquoa ɲɛsin
hakilila kalantaw ma
Kalanden cɛmanw kalanden
musomanw
- bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman sugandili
- kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
- bɛ sɛbɛngafe fan dɔ jira min bɛ
tali kɛ wote kɔfɛgɛlɛya ferekelen
dɔ la
- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw
sɛbɛngafe kɔnɔkow kan
- bɛ filɛli kɛ krsquoa lasa
brsquou fɛla fɔ cogoya jiralen kan
- Kelennabaara
107
Kulukɔnɔbaaraw
Kalan kuluw ka
Baaraw kɔmaseginni
- bɛ kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw tila krsquou kɛ
kulu fitiniw ye
- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw fɛ u ka wote
taabolo dɔ ɲɛfɔ
- brsquou bila ka wote kɔfɛwaleyaw
sɛgɛsɛgɛ ( girigaraw u kunw anrsquou
kɔlɔlɔw )
- brsquou bila krsquoo tiɲɛniw ɲɛnabɔcogo
dɔw dajira
- bɛ baara kɛlenw ɲɛfɔli ɲɛnabɔ
- bɛ wote taabolo ɲɛfɔ ( kulu
fitiniw fɛ )
sanni wotew ka kɛ
( labɛnw )
wotew senfɛ (wote)
wotew kɔfɛ
- bɛ wotew kɔfɛgirigaraw kunw
nrsquou kɔlɔlɔw sɛgɛsɛgɛ
- brsquou hakililafalenw kɛ
- bɛ hakilila dɔw fɔ u ɲɛnabɔli
taabolo dɔw kan
- bɛ ɲɛnabɔli dɔw boloda
Kulubaara o kɔfɛ
dantigɛliwaati
- Danbew lajɛyali fɛɛrɛ
- ɲɔgɔlɔnbɔ
Hakililaw nafaw
Sinsinni ni kuma
Kolomaw latɔmɔni
- bɛ segin krsquoa pereperelatigɛ ani
krsquoa dafa
- hakilila kolomaw ɲɛfɔliw
- wote taabolo dakun saba
- bɛ kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw dɛmɛ ka
wote kɔfɛgirigaraww kunw nrsquou
kɔlɔlɔw lakodɔn
- brsquou dɛmɛ ɲɛnabɔliko ɲumanw
laseli sira kan wote tilennenw ni
basigilenw kɛli kama
- brsquou bila krsquoa kuma kolomaw
latɔmɔ krsquou sigi katimu kɔnɔ
- brsquou bila krsquoa sɛbɛn
- bɛ nin hakililaw ɲɛfɔ
hakilila kolomaw
wote taabolo dakun saba
- bɛ wote kɔfɛgirigaraw kunw ni
kɔlɔlɔw lakodɔn
- brsquoolu sɛgɛsɛgɛ
bɛ hakililafalenw kɛ
- bɛ wote taabolo dakun bajuw w
to u hakili la
- brsquou ka sɛbɛnniw lakali
Jɛkabaara
Gɛlɛya ɲɛnabɔcogo fɛɛrɛ
Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni bakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ
u ka kalata tεmεsira dakunw
ɲɛfɔ
u ka gɛlɛyaw dantigɛ minnu bε
se ka siri u kelen-kelen na
u ka u ɲεnabɔli fεεrεw dajira
- bɛ cikan waleya ( ka kɛɲɛ ni
hakililafalenw ni kunnafoniw ye
minnu bɛ kalansenbolo tɛmɛnen
na)
Kelennabaara
Latɛmɛni dɔnniya
sɔrɔlen waleyali
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fε u ka ganselikan
suguyaw caman labɛn minnu ka
ɲi ka ɲɛsin
-kalata kanpaɲiw mahellip
- kalataw mahellip
-kalata kɔfɛ kojugukɛbaliyaw ma
-bɛ ganselikanw labεn ka ɲɛsin
kalataw kɛli ma bɛn tilennenya
ani jɛlenya kɔnɔ
Kelennabaara
108
Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ mara kɛcogo ɲuman kan
109
2-ka mara kɛcogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛ danbew la ani
jamakulu wɛrɛw taw la
3-ka kalanbaaraw labεn ani lakɔli koɲɛ dɔw walasa ka mara kɛcogo ɲuman sinsin
4-ka taabolow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma
kɔnɔkow
Gɛlɛyaw sɛgɛsɛgɛli minnu sirilen don yuruguyurugu olu la brsquoa jira ko gɛlɛyabaw bε
sariyabatojamanako waleyali la sedeyawojamanaw kɔnɔO gɛlɛya ninnu bε sɔrɔ mara kɛcogo
ɲuman siratigɛ fɛgɛnyali fɛ mara kɛcogo ɲuman hakilila bɔra angilosakisɔni jamana na (Angilɛ
minnu bɔra Alimanw na) sɔrɔ dakunba ni mara dɔnniya bolomadahakilila kɔnɔ A jɛsɛnna san
1990 kɔnɔnaw na diɲɛ waribonba fɛ krsquoa jira krsquoa fɔ fɛɛrɛ don yiriwali tɛ taa min kɔ
Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ
A tɛ krsquoa fɔ nin ye mara kɛcogo ɲuman ɲεfɔli ye ka se a dan na (walima mara kɛcogo
demokarasi sira kan) an bε se krsquoa fɔ ka da ko nrsquoa kɛcogo kan ko mara kɛcogo ɲuman ye sira
ye fangabolibaaw ni jamanadenw cε forobakow ɲɛnabɔli la minnu bɛ nin kow sɛmɛntiya
-demokarasi fanga sigibolow sigilen don senkan
- o fanga sigibolo ninnu lataamacogo bɛnnen bɛ sariyaw faamuyacogo nrsquou kɔnɔkow ma
-fasodenw sendonni minnu faamuyalenba don demokarasi fasodenɲumanya taabolo la ani
demokarasi bolili sariyaw batoli
laquo Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ ye fɛɛrɛ ni sariya bɛɛ lajɛlen ye minnu bɛ ta kolatigɛli kunnafonini
ani kɔlɔsili fangabondaw fɛ ka jamana lataamako ɲuman nrsquoa kɔlɔsili sabati fanga sigibolonw
wali jɛkuluw Olu kɛra foroba ye wo wali kɛnyɛrɛye fankelenfɛjamana taw jamana kelen
walima diɲɛ bɛɛ jɛraquo
Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw
Mara kɛcogo demokarasi sira sinsinnen bɛ jɔsen naani kan Olu ye
-Jɔyɔrɔfa o ye forobafangaw ni fasodenw ka ko ye Sedeyawo jamanaw yrsquou ka sariyaw bεn
hadamaden ka hakεw bεnkansεbεnw ma diɲɛ kɔnɔ I nrsquoa fɔ Hadamadenw ka hakεw
dantigεsεbεn ani diɲε bεnkansεbεn wɛrɛw O nrsquoa ta bεε halibi gεlεyaw dɔw sirilen bɛ
yuruguyurugu la ani sariyabatojamanaya bonyali fanga dɔgɔya O kɔrɔ ye ko mara kɛcogo
110
demokarasi kan gεlεyaw tε se ka ɲεnabɔ ni demokarasi fanga sigibolo sigilen ye senkan dɔrɔn
fɔcogo wɛrɛ la fanga sigibolow sigili o dɔrɔn tɛ se ka mara kɛcogo ɲuman sabati
ɲεmɔgɔw ka kan krsquou jɔyɔrɔ fa jamana kɔnɔ ani sigida la krsquou janto sariyaw ka labato a ɲɛma
damakɛɲɛni ka kɛ kiiritigɛ la kiiritigɛlaw ka baara kɛ tiɲɛ kan u sago la ka kɛɲɛ ni jamana
sariyasunba labatoli ye
Fasodenw ka kan krsquoa faamuya ko jamakulu ka ɲinini nrsquoa ka gɛrɛntɛsigi senfɛ gɔfεrεnaman kan
walima sigida lakodɔnnenw jateminɛ ka kan ka kɛ forobasɔrɔw se danw na mɔgɔkow la
labɛnw sabatilikow ani nafolokow la O jɔyɔrɔfako in tɛ se ka kɛ yɔrɔninkelen girinkajɔ nɔkun ye
walima dakanko a ka kan ka kalan de dɔnniyafɛn kɔnɔ baaraɲɛdɔn ani mɔgɔyasira dɔnniya
kɔnɔ
Walasa o ka se ka kɛ fasoden ka kan ka fasodenɲumanya jogo sabatilen ta ani krsquoa don mɔgɔ
wɛrɛw la Fasodenɲumanya jogo sabatili bɛ se ka ɲεfɔ i nrsquo a fɔ laquo Dannayaw dankaniyaw diɲɛ
faamuyalicogow ani waleyaw kafolenw ye minnu sɔrɔla hadamadenyajɛkulu ka tariki kɔnɔ
cogo la fo u bɛ kɛ suguya caman faralen ye ɲɔgɔn kan ka kɛ fɛnba kelen yeraquo ka bɔ ZPɛrisɔri
yɔrɔ Barosigi senfɛ Siwatisi Mɛkisiko duguba kɔnɔ san 1990 sɛtanburukalo laJ Pershoor
confeacuterence Civitas Mexico City Septembre 1999
Jɔyɔrɔba ka kan ka fa jɛrɛjɛkulu fɛ A ka kan ka dɛmɛ ɲɛnama kɛ ka sariyabatojamanaya
laɲɛnamaya ka fasodenɲumanya ladamuni hadamaden ka hakɛw bɛn ani demokarasi
sabati A ka kan ka dɛmɛ kɛ fana ka ɲɛsin kunnafoniw jɛnsɛnni ma ka damatɛmɛw kɛlɛ ani
ɲangilibaliya dakun bɛɛ la ka don dɛsɛbagatɔw ni bololankolonw jigi kɔrɔ ani krsquou lafasa
- Jɛlenya A sigilen bɛ kunnafonidi mununmununko ɲuman kan Mɔgɔ minnu mako don olu bɛ
se yɔrɔnin kelen ka kunnafoni lasɔrɔ ani kunnafonidicakɛdaw wa kunnafoni bɛ sɔrɔ min
dafalen don walasa i ka se krsquoi ka ɲinitaw faamu ani krsquou kɔlɔsili sabati Jamana brsquoa sendon a dɔ
la ka sugu ko latilen ka lɛnpo wusuru ani salensarako sariya lataama ani ka jamanadenw ka
diɲɛlatigɛko ɲuman sabati
Walasa ka nafa camanba sɔrɔ a ka baara la gɔfεrεnaman ka kan krsquoi jija ka kunnafoni di tuma
bɛɛ a ka kolatigɛlenw kan jɛlenya hami kosɔn ani walasa jamanadenw ka se ka kolatigɛlen
ninnu kɔlɔsi wa u sen ka don fana jamana politikiw sabatili baara la bawo o tɛ se ka sira sɔrɔ
u kɔ
- Sariyabatojamana damakɛɲɛni ka kan ka kɛ kiiritigɛko taabolow la ani sariyasεbεnw ka
kan ka waleya tilennenya la kɛrɛnkɛrɛnnenya la hadamaden ka hakɛw sariyaw
111
-Sendonni cɛ ni muso bɛɛ tun ka kan ka kumada sɔrɔ u yɛrɛ tɔgɔ la ni kolatigɛliw bɛ kɛ
walima fanga sigibolo lakodɔnnen minnu brsquou ka nafa lakana ka kuma u tɔgɔ la
Sendonniba sinsinnen bɛ tɔn sigili ni tɔnnadon yamaruyali kan a sinsinnen bɛ fana hakililafɔ
yamaruyali kan wa fana a sinsinnen bɛ sew sɔrɔli kan min brsquoa to i bɛ se krsquoi sendon kolatigɛliw
labɛnni na Misali la fasodenw brsquo u faraɲɔgɔn kan krsquou kε digidigilijɛkuluw walima
konɔgɔyalijεkulu ye walasa ka forobafangaw karaba ka jamana ka politiki gεlεyaw ɲεnabɔ
minnu brsquoolu kunkan aniwalima krsquou dεmε gεlεya ninnu ɲεnabɔli la Nin baara bε se ka kε ni
dεmεdonjεkuw ka dɛmɛ ye
Mara kɛcogo ɲuman gεlεyaw an ka fankelenfεjamanaw kɔnɔ
Sedeyawo ye bɛnkansɛbɛn ɲɛnamaw labɛn walasa ka mara kɛcogo ɲuman kɔlɔsi an ka
fankenfεjamanaw kɔnɔ
- Bεnkansεbεn ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan farankanbɛnkan min
ɲɛsinnen don fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou banni lataamafɛɛrɛ ma ani bɛn ni lakana
sinsinni ma5165555
-Bɛnkansɛbɛn hadamadenw ka donkabɔ kan u sago la sigiyɔrɔko hakɛ ani dagayɔrɔko hakɛ
min tara san 1979
-Bɛnkansɛbɛn min bε Sedeyawo fasodenya sariya kan min tara san 1982
Nka nin labɛnw nrsquou ta bɛɛ an ka ko dɔw kɔlɔsi halisa
Yuruguyurugu dagalen don halibi a bɛ jamanaw kɔnɔ halisa yurukuruku kɛli nrsquoa kunni bɛ ye
sɔrɔko ni hadamdenyako kɔnɔ ani jamana jɔsenw ni demokarasi waleyali taaboloko fana
kɔnɔ Misali la
5 Bɛnkan A εsipi 1 12 01 demokarasi ni fangabolicogo ɲuman kan farakanbɛnkan ka [a bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan] (lajɛlen15062012)httpwwwcommecowasintecfrprotocolesprotocole-
additionel-sur-la-Bonne-gouvernance-et-la-democpdf
112
-fJamanafabaara kɛkojuguyalenw cakɛdaw fɛ minnu tɛ baara bolodalenw bɛnkansariyaw
musakakow labato Olu bɛ na ni farankanmusakaw ye minnu bε sara jamanaden lɛnposaralaw
fε
-Jamana ka kalanso karamɔgɔ min tɛ krsquoa kalansen bolodalenw laban nrsquoa ka kalandenw ye
barisa a bε taa kɛnyɛrɛye kalansow laA ka kalandenw dun ka kan ka kiimɛni labεn san laban
na
-Walima fana diɲɛlatigɛ gɛlɛyali ka da yuruguruguw juguyali kan min bɛna ni fεnw sɔngɔw
yɛlɛnni ye waati caman
-Fanga latɛmɛni sigida lakodɔnnenw ma ni desantaralisɔn waleyali gɛlɛyaw faralen jɛlenya ani
mara kɛcogo ɲuman dɛsɛ kan
- Forobafɛn minɛko ɲuman hakilila nrsquoa bonyali dɔgɔyali
Gɛlɛya minnu sirilen don mɔgɔw nrsquo u bolofεnw donkanbɔli la o donkanbɔ gɛlɛyaw ye
koɲɛnabɔli sɛgɛnw ye jamanaw dancεw la hali u kɔnɔnaw na fana mɔgɔw nrsquo u bolofɛnw
lakanani ma sabati
Gɛlɛya wεrεw bɛ mara kɛcogo la minnu ka kan ka jateminɛ Olu ye
- dɛnkɛrɛfɛ politikikow la
-jɛlenya ntanya
-kɔlɔsili kɛbaliya ani sɛbɛn dɔw ɲɛnaboliko lasumayali an fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
-kunnafoni dibaliya kɔnti kan
-sariyabatojamanaya fanga dɔgɔyali walima a ntanya
- gɛlɛya misɛnninw jamanaw dancɛw la
-adw
O nrsquoa ta bεɛ Sedeyawo ye jamanaw ka donɲɔgɔnya misali dɔ ye min ɲɛna kosɛbɛ Min don
sisan o ye ka fangaw sinsin ka se ka mara kɛcogo ɲuman sigi sedeyawojamana bɛɛ kɔnɔ
fasodenyako ani fasojamaw ka donɲɔgɔnna sira kan
113
KALANSENLABƐNSƐBƐN
Kalanbolo 4 nan Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na
2-ka fangabolicogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛw danbew la ani
jamakulu wɛrɛw taw la
3-ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya walasa ka mara kɛcogo ɲuman
sinsin
4-ka jogow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma
Kuntaala Lεri 18
MinεnDɛmɛnanw Sεbεnw
-Kalasen bolodalenw ni kalansen baju kalanminεnw
-Sedeyawo ka misaligafe
-Filimuw
-Jaw ni nataliyew
-Gafew ni sεbεnw ani masalabolo suguya caman
-Ɛntɛrɛnɛti
114
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
ka dɔnniyaw danbew ani
hakililaw ɲεfɔ Mara kɛcogo ɲuman danbew
jɔsenw nrsquoa bajuw
- sɛbɛnɲiniw (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na ani minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-Kulubaara
-Hakililaɲini
-Sɛgɛsɛgɛli
-Hakilafalen
-Mɔgɔ faamuyalenw ni
jɛkuluw hakililaw ɲinini
-kolabɛnɲɛɲinibaara
-Ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
-ɲɛjiralikalan
-Sifilɛlikalan
Lɛrɛ 2
2
Ka mara kɛcogo ɲuman
minɛnw lataamafɛɛrɛ
saratiw ani lataamacogo
sariyaw ɲini krsquou dɔn krsquou
faamuya kosɛbɛ
-Demokarasi minɛnw fanga
sigibolow nrsquo a waleyaliminεnw
-Mara kɛcogo ɲuman
lahalayaw nrsquoa cogoyaw
Lɛrɛ 4
3
Ka kunbalanw ni gɛlɛyaw
ɲini krsquou dɔn
Demokarasi gɛlɛyaw jamana
kɔnɔ anrsquoan ka
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Lɛrɛ 2
4 Ka waleya dɔw dajira
Mara kɛcogo ɲuman
sabatili kama
-Hakililaw ɲɛfɔli
-Mara kɛcogo ɲuman walew
suguyaw kalan
-adw
Lɛrɛ 4
5
-Ka mara kɛcogo ɲuman
masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
-kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw ni
Kalankɛminɛnw sɛgɛsɛgɛli
-Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
-Kalandegeli kalansenbolo
bolofaraw labɛnni nrsquou waleyali
-Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
115
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw a bajuw nrsquoa gɛlɛyaw
Kalandegeli kuntilenna
Ka hakililaw danbew ani jɔsenw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na
Koɲεdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow sira kan Fɛɛrɛw sira kan
-Ka jɔsenw ni bajuw dɔn
-Ka mara kɛcogo ɲuman
gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
-Ka fanga bolili cogoya dɔ
sɛgɛsɛgɛ
-Ka tilennenya waleya dɔ jira
-Ka faamuyalihakili sɔrɔ
-Ka sɛbɛnjira gεlεn kε
-Ka tilennenya jɔsenw bonya
-Ka mara kɛcogo jugu gɛlɛya dɔ
ɲɛnabɔ
-Ka mara kɛcogo ɲuman jɔsenw
sigisigicogoja dɔ labɛn
-Ka gɛlɛya dɔnnenw furaw dajira
Kuntaala lɛrɛ 2
116
Jamana kalanko minisiriso bulon baarakɛlaw tɔgɔw
Jamu ni tɔgɔ Jɔyɔrɔ Kalan Cɛ
muso
Ekuwe Abiyola Minisiribulon ɲɛmɔgɔba
Sekeretɛri Zenerali
Ciw ɲɛmɔgɔ
DAFUDAF
Minisiribulon ɲɛmɔgɔ
Mobilibolila
Batakiko ni sɛbɛn cilenw ɲɛmɔgɔ
Sekeretɛri kɛrɛnkɛrɛnnen
ENA Sereeyasɛbɛn brsquoa bolo Cɛ
Cɛ
Cɛ
Muso
Muso
Cɛ
Cɛ
Muso
Ekuwe Nɛsitɔri Lɛnpokow Ɛnsipɛkitɛri
zenerali
Kofi Gereguwari Seereyasɛbɛn
DeyɛsɛsiDESS brsquoa bolo ka
ɲɛsin baarakɛlaw ɲɛnabɔli
ma
Ekuwe Alimatu Tarikiw ni jamanakalan
karamɔgɔba
Ekuwe Kosiwa
Demisɛnnin fitininw
ladamuyɔrɔ ɲɛmɔgɔ
Kamara Tofa Mobiliboli yamaruyasɛbɛn brsquoa
bolo KategoriCat B
Jɛngi Hanri Iniwɛrisite kalanden
TɛsiThegravese ɲinina
Wala Hanriyɛti Mɔgɔlabɛn seereyasɛbɛn brsquoa
bolo
117
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalanni
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔdɔnnen kɔrɔ
sɛgɛsɛgɛli karamɔgɔ cɛman walima musoman
-bɛ ɲininkaliw kɛ kalandenw krsquou ka
faamuyaliw nrsquou ka dɔnniyaw sɛgɛsɛgɛ
hakililaw kalantaw kan
Kalanden cɛmanw musomanw
-bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ nin cogoya in dajira kalanden
cɛmanmusomanw na
ldquoDɔgɔkun fila(2) Minisirilajɛ tɛmɛnen
kɔ jamanakuntigi ka yamaruya kɔnɔ
kalanko Minisiri Ekuwe Hasani Izolaha
yrsquo a ka bulon baarakɛlaw tɔgɔ di
(gafedɛmɛnan lajɛ)
- Tɔgɔw sɛbɛn in bɔlen kɔ Minisiri ye
ɲɛfɔlibataki sɔrɔ ka bɔ
Minisiriɲɛmɔgɔso la krsquoa ɲini a fɛ a krsquoa
yɛrɛ ɲɛfɔrdquo
-Bɛ jaabi di walima ka kalandenw bila
ka jaabiw di faamuyaɲini ɲininkali
kɛlenw kan minnu kɛra kalandenw fɛ
-bɛ tɔgɔw sɛbɛn in koladɔn ani krsquo u jate-
minɛ
- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw kɛ
Kuluw lajɛlen
(Dantigɛliwaati)
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
-bɛ kalandenw tila kulu 5 walima 6 ye
- bɛ baara dilenw cikanw dajira
-ka tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ krsquoa jateminɛ
ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnmani kɛra kalanko
lajɔdako ani tilennenyako jɔyɔrɔw tilali
la baarakɛlaw ni ɲɔgɔn cɛ
-Ka minisiriɲɛmɔgɔ ka jiginna
sɛmɛntiya
-ka ɲɛnabɔli tɛmɛsira dɔw dajira
-u bɛ tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ kulu ni
kulu
-bɛ gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
-bɛ ɲɛnabɔlii tɛmɛsiraw dɔw dajira
Jɛkabaara
(dangɛliwaati kɔnɔ
o kɔfɛ kulu kelen-
kelen fɛ)
118
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
-bε kulubaaraw ka lakalili ɲɛnabɔ
-bɛ kalanden ka kunnafoni dilenw dafa
-bɛ cogoya damadɔ wɛrɛw di dɔɔnin-
dɔɔnin ka taa mara kɛcogo jugu kan
minnu tali kɛ ninnu na
- mara kɛcogo hadamadenya sira kan
- mara kɛcogo sɔrɔko kan
- mara kɛcogo politikiko kan
-fasodenw sendonni ldquoforobakowrdquo
ɲɛnabɔli la
-brsquou bila ka dɔnniya sɔrɔlen kuraw kuma
kolomaw latɔmɔ minnu bɛ tali kɛ ninnu
na
mara kɛcogo ɲuman ɲɛfɔli
mara kɛcogo ɲuman lahalaw nrsquoa
cogoyaw ɲɛfɔli
mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw
-bɛ kulubaaraw ka baara jaabiw jira
ninnu kan
mara kɛcogo jugu (balimalafisaya
hakɛlabato labatobaliya hadamadenw
nafa donbaliya da lahellip)
a dɔ la fɛn minnu bɛ se ka kɛ mara
kɛcogo jugu kɔlɔlɔw ye
- nrsquoolu de tun ye minisiri ye u tun bɛ
min kɛ krsquoo dajira
-bɛ ɲininkaliw jaabi mara kɛcogo jugu
sugua wɛrɛw kan
-brsquou sendon don dɔnniya sɔrɔlenw
kuma kolomaw latɔmɔni na
-jεkabaara (
kulubaw ani kulu
fitininw kɔnɔ)
Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛniBakurubajateminɛ
Brsquou bila ka kalanyɔrɔ ka kɛnɛyako
komite mɔgɔw dajira (walima komite dɔ
walima baarakɛjɛkulu dɔ)
-brsquoa ɲini kalanden kelen-kelen fɛ u ka
ɲɔgɔn ka sugandili kun ɲɛfɔ
-bɛ kalanyɔrɔ ka komite mɔgɔw dajira
min tali kɛ kalanyɔrɔ kɔnɔnasariya
labɛnw na
Kelennabaara
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
-bɛ katimu dajira kalandenw na u ka
mara kɛcogo jugu suguyaw sɛbɛn a
kɔnɔ dɔɔnin-dɔɔnin ka taa U ye minnu
kɔlɔsi u sigiyɔrɔ la (du kɔnɔ
baaradegekalanso la kin kɔnɔ
kominiPerefɛkitiri marabolo ani
jamana kɔnɔ) u brsquoolu labɔ kalo saba
kuntaala kɔnɔ( cogoyaw tɔgɔw sɛbɛn u
kunw anrsquou kɔlɔlɔw) anrsquoolu yɛrɛw tun
bɛna minnu kɛ ka ɲɛsin cogoya
jateminɛnenlagosilen kelen-kelen ma
-bɛ baara dilen waleya
-krsquou jaabiw di kalo saba kɔfɛ
Kelennabaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
ladegeli
119
Kalanbolo wɛbu lajɛlenw Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi
Hakilila kɔrɔw
-http wwwuniversalisfrencyclopediedemocratie
-http aceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm
Masakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
-http wwwcommecowas intsecfrprotocolesprotocole-additionnel-sur-la-Bonne-
gouvernance-et-la-democpdf
Demokarasi
(Daniyɛli Gazi ka masalabolo Politikiko dɔnniya karamɔgɔba don Pari 1Iniwɛrisite la
Panteyɔn-SɔribɔniPanteacuteon-Sorbonne)
Demokarasi ye politiki labɛn suguya dɔ ye min bɛ ɲɛfɔ ka kɔrɔ ni Abarahamu Lɛnkɔlini ka
hakilila ye nrsquoo ye laquoFasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ baara kɛ fasojama
ye raquo O cogo la politiki taabolo bɛɛ la laquo fasojama raquo ye fasodenw kafolen ye dugukolo dɔ kan
u bɛ mara min kan Demokarasi dɔnnen bɛ ni taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen min ye o ye fanga bɛ
boli minnu kan krsquoolu jate i nrsquoa fɔ fanga bolibagaw krsquou sendon kolatigɛli jɔnjɔnw labɛnni na ka
ɲɛsin dugu ka ɲɛnamaya sabatili ma O kosɔn an bɛ se krsquoa fɔ ko fasojama ye maramɔgɔ ye
(fanga bɛ boli min kan) nka sagotigiya fana bolo (o fanga kelen in tigi fana don) bawo a jatelen
don ko demokarasiw taabolow ye ka baara kɛ fasojama ka nafa kama
ɲininkali bɛ kɛ cogo di ani sira jumɛn fɛ fasojama sen bɛ don a yɛrɛ maraliko la o de ye ko
kolomayɔrɔ ye politikikow taabolo la demokarasi kɔnɔ
Krsquoa ta lawale la Gɛrɛkiw fɛ yen fo ka se sankɛmɛ 19 nan ma fanga kelen dɔrɔn de tun bɛ jate
demokarasi ye O bɛ wele bi demokarasi dirɛkiti O kɔnɔ hakilafalenw tun bɛ kɛ sariyaw kan
ka bɛn u kan wote senfɛ fasodenw fɛ sariyabulon kɔnɔ nrsquoo ye (EkilɛziyaEkklegravesia) ye
120
Fanga bolibaaw sugandili kalata senfɛ ka fanga kɛrɛnkɛrɛn mɔgɔ damadɔw ye kasɔrɔ a tun
ka kan ka dayɛlɛ bɛɛ ye o tun jatelen don i nrsquoa fɔ mɔgɔbasifanga taaboloTaalen ɲɛfɛ
bɛnkangɔfɛrɛnaman (nrsquoo ye laquo fasojama raquo ka mɔgɔ sugandilenw ka gɔfɛrɛnaman ye minnu
sigira wote fɛ) o nana lakodɔn i nrsquoa fɔ fanga kɛrɛnkɛrɛnnen ka tila krsquoa jate i nrsquoa fɔ demokarasi
suguya kelen min bɛ diɲɛ kɔnɔ Diɲɛ bilama fanga minnu bɛ sigi wote fɛ jama jɔyɔrɔfalaw ka
bɛnkan kɔnɔ a jatelen don krsquoolu bɛɛ ye demokarasifangaw ye ani fana krsquoa bɔ suwisijamana
kafo damadɔ la demokarasi bɛɛ jatelen don bi jama jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi ye
Demokarasi sigilen bɛ fanga sigibolow kan sariyasɛbɛnw waleyaliw seko ni dɔnko ani politiki
taabolow hakilila caman O hakililaw sigilen bɛ sariyaw kan ( ka da a kan u bɛ saratiw dantigɛ
minnu ka kan ka labato walima krsquou waleya ka se a dan na) U bɛ yamaruyalenya sɛmɛntiya
(ka da a kan u bɛ politikifanga sɛmɛntiya ka bonyaba da a kan Olu de tɔgɔ la politiki wulikajɔ
caman bɛ kɛ walasa ka politiki taabolo lakana walima ka yɛlɛma don a la Dɔnniya
lakodɔnnenba minnu bɛ tali kɛ hakɛko ni bakurubadɔnni kan olu sinsinnen brsquoo sariyalako
ninnu fanga sigiboloko ninnu nrsquoo hakililako ninnu tɛrɛmɛni nrsquou sankɔrɔtali kan Hakilijagabɔ
lakodɔnnenbaw bɛ demokarasi waleyalen jɔnjɔnw seko danw nrsquou dɛsɛkow jateminɛ ka
yɛlɛmasen suguya caman boloda u ye minnu brsquou kɛ demokarasi lakikaw ye Hadamadenya
dɔnniyakalanw hakilila min bɛ ta an fɛ gafe in kɔnɔ o trsquoa ɲini ka demokarasi jalaki walima krsquoa
lafasa a brsquoa ɲini de krsquoa lataamacogo fɛɛrɛw faamuya ani krsquou ɲɛfɔ Nin masala in kɔfɛ an bɛ bi
tile demokarasi lataamacogo fɛɛrɛw cogoyaw dɔw jateminɛ nka u bɛɛ tɛ O hakilila kɔnɔ
fanga bolisiraw brsquoa to ka demokarasi taabolo tiɲɛw nrsquoa hakilila sanga ɲɔgɔn ma u bɛ kɛ
sinsinnan ye o sɛgɛsɛgɛli kama O la faamuyalihakiliba bɛ se ka bɔ hadamadenya
dɔnniyakalanw ɲinini ninnu kɔnɔ nka u bɛ se fana ka mɔgɔ o mɔgɔ nrsquoi brsquoa fɛ ka demokarasi
taabolow ni demokarasi hakilila gɛrɛ ɲɔgɔn na krsquoo sɔn hakili la 6
6 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi
121
Kalanbolo 5 Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen
ani yiriwali
Ja(photo)
laquoWajibi don jamanaw ni jamakuluw kan ka ɲangata dalenw musow kan dantigɛ hakɛ la min
bɛ tɛmɛ ɲangilikɛlaw ɲangiliw dama kan A ɲɛni sirilen bɛ sariyabatojamanaya sabatili la ani
politiki ni hadamadenya taabolo ɲuman Nrsquoo tɛ bɛn kuntaala jan tɛ se ka sabati
Jamakulu minnu bɔra kɛlɛw la nrsquou bɛ krsquou yɛrɛ sɔrɔ sisan ɲangilibaliya brsquoolu jɔsen fanga
dɔgɔya ka ko jugu ni damakɛɲɛbaliya sɛmɛntiya A bɛ basigibaliya ni tɔɲɔni sinsin ani ka
musow labila kɛlɛ daminɛniko kura siranɲɛkow ɲɛ raquo
Elɛni Jɔnisɔni-Sirilifu (Muso fɔlɔ jamanakuntigiya la Liberiya ani Afiriki)
rdquoHakɛlabatoko faamuyali fɔɲɔgɔnkɔkow la jɔyɔrɔ ka bon walasa bɛn sabatili nrsquoa sinsinni
taabolow nafaw ka bonya kosɛbɛ waati kuntaala jan kɔnɔrdquo
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
122
Hakɛlabato Bɛn laɲini bolodalen
ani Yiriwali
1-Hakɛlabato taabolo
2- Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
ɲɛbila
Hakɛlabato bɛ faamu waati dɔ la i nrsquo a fɔ hakilila min bɛ musow kunkow dɔrɔn ɲɛnabɔ Gafe
minnu kumana hakɛlabato kan diɲɛ kɔnɔ a hakilila faamucogo jɛngɛnnen tɛrɛmɛnen brsquoo
caman kɔnɔ
Hakɛlabato ye hadamadenyako hakilila ye min bɛ danfaraw dantigɛ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ni
musoko la kuludɔgɔmanko nafasɛrɛko sihakɛko adw A bɛɛ bilaɲɔgɔnɲɛ don kuluw ni ɲɔgɔn
cɛ fanga sira kan Hakɛlabato laɲini ye hadamadenya sabatili nrsquoa yiriwali ye ka ɲɛsin bɛɛ
lajɛlen ma ani ka hadamadeya sew don da la anrsquoan kelen-kelen ka mɔgɔya jɔsenw bɛn
kuntaala jan sabatili kama
O bɔlen kɔ yen fɔɲɔgɔnkɔw nɔgɔyali kɔlɔsira san laban ninnu na o nrsquoa ta bɛɛ lakana ni bɛn
sabatili de ye haminankoba ye halibi Afiriki tilebinyanfan na Bɛn ɲɛsigili ni fɔkabɛn ani kɛlɛw
ɲɛnaboliko ɲuman jamana jɔliko kura bɛn sinsinni demokarasi sinsinni ani mara kɛcogo
ɲuman jamanaw kɔnɔ kɛlɛw tun bɛ minnu kɔnɔ olu ye bɛn ɲinibaga cɛmanw ni musomanw ka
baaraw kolomayɔrɔw ye
Hali ni fɛn caman bɛ laquo Hakɛlabato hakilila kɔnɔ ldquokɛlɛw mɔgɔ tɔɲɔnenbaw ye musow ni
denmisɛnw ye Bɛnko jɛkabaaraw ɲɛni sirilen don u ka sew la ka musow ni denmisɛn ninnu
sendon bɛn sabatili lardquoBɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma Sedeyawojamanaw
kɔnɔ (ƐRƐSIPEFEKORESPFECO) ka jateminɛ a ka baaradaminɛ baarasigi labɛnnisɛbɛn
Ja
123
kɔnɔ min kɛra Abijan san 2009 kɔnɔ ye musow sendonniba bɛn sinsinni ni fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli taabolow la gɛlɛyada dajira
O nrsquoa ta bɛɛ ni muso kɛra bolokɔfɛmɔgɔ ye krsquoa jɔyɔrɔ dɔgɔya nrsquoa makoɲɛkow nrsquoa nafasɔrɔsira
kolomaw ma don da la a jɛlen don krsquoa tɛ se krsquoa jɔyɔrɔ fa kosɛbɛ sɔrɔko ni hadamadenya
yiriwali la O la sa sɔn kɛlen musow sendonniba nafa ma bɛn ni lakanako la
SedeyawoCEDEAO ka Cakɛda Hakɛlabato Yiriwali kama (SesedezeCCDG) ye bɛn ni
lakana jate krsquou kɛ a ka waleyalifɛɛrɛ taabolo jɔnjɔn ye O ŋaniya in bɛ taabolow ni jogow tali
sɛmɛntiya kosɛbɛ kalangafe in kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn sabatili ma a bɛ ldquoHAKƐLABATO bɛn ni
yiriwali gɛlɛyaw wulili kamardquo kalanbolo tali fana sɛmɛntiya
Nin kalanbolo in tilalen don masalakun bolofara fila ye
Hakɛlabato taabolo
Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw ni jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma bɛn ni yiriwali
sinsinni hukumu kɔnɔ
Masalakun bolofaraw
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara 2 Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalandegeli kuntilennaw
1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ
jate
3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
124
Kɔnɔkow
Hakilila kolomaw kɔrɔ
Hakɛlabato
Tubabukan na a bɛ fɔ hakɛlabato ma ldquo GenreZanri rdquo O ldquoGenreZanrirdquo fana bɔra Angilɛkan
ldquogender Zandɛri rdquo de la Sɛgɛsɛgɛli hukumu kɔnɔ laquo zanrigenre raquo nrsquoo ye hakɛlabato ye kɔrɔ
ye sira minnu bɛ cɛw ni musow cɛ sigidajama cɛla ani fana o sira ninnu sigira senkan cogo
min na hadamadenya siratigɛ la ani seko ni dɔnko Danfara dɔnnenw cɛw ni musow cɛ ni
yɛlɛma bɛ se ka don u la waati kɔnɔ olu bɛ se ka yɛlɛma seko ni dɔnko kelen kɔnɔ ani ka bɔ
jamakulu dɔ la ka taa dɔ wɛrɛ la
Cɛya ni musoya farikolo cogoya fɛ o ye fɛn ye i bɛ bange ni min ye nrsquoa tɛ yɛlɛma
dancogo kɔni sira fɛ
Cɛya ni musoya hadamadenya sira fɛ o ye hadamadenyajɛ ko dilannen ye min bɛ se
ka laɲɛ ni krsquoa lataa ɲɛ yɛlɛmayɛlɛmafɛn don waati ani yɔrɔ kɔnɔ
Hakɛlabato damakɛɲɛni o bɛ tali kɛ cɛ ni muso garijɛgɛ kɛɲɛni na jamana sɔrɔfɛnw ani
yiriwali tɔnɔw lasɔrɔli nrsquou kɔlɔsili la
Hakɛlabato tilennenya o ye ɲɛni ni tilennenya jogow ye ka ɲɛsin cɛ ni muso hakɛlabato
sabatili ma
Hakɛlabato kɛɲɛni damakɛɲɛni dafalen cɛw ni musow cɛ u damakɛɲɛni sendonni na
kalanko taabolo dakun bɛɛ la nin yɔrɔ la cɛ ni muso hakɛ damakɛɲɛni de ko don
Hakɛlabato fisamanciyadanfarali o ye tilenbaliya ye walima damakɛɲɛbaliya ye ka
ɲɛsin cɛ dɔ walima muso dɔ ma ka da hakɛlabato faamuyalikojuguhakili kan
Hakɛlabato faamuyalikojuguyahakiliw olu ye dankaniyaw ye daliluya tɛ minnu na u bɛ
kɛcogoyaw ni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw di cɛ walima muso ma U brsquoa ɲini ka cɛw ka se sɛmɛntiya
musow kan kasɔrɔ u ma jateminɛ kɛ jamakulu labɛncogo kan fo krsquoa jira ten krsquoo ye musow ni
cɛw dacogo yɛrɛ de ye
Fanga sɔrɔli senyɛrɛkɔrɔ fanga sendonni sugandili ni fɔkabɛn sew ani yɛrɛmara
taabolow sinsinnihellipJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sɛbɛnw bɛ
anpowɛrimɛntiempowerment ɲɛfɔ tuma dɔw ko musow ka waleyalifanga jiidili Senyɛrɛkɔrɔ o
fana yrsquoa fɔcogo dɔ ye
Hakɛlabato taabolo
laquo Hakɛlabato taabolo raquo brsquoa ɲini ka jateminɛ kɛ cɛw ni musow ka garijɛgɛ sɔrɔlenw na ani jɔyɔrɔ
minnu bolodara u ye hadamadenyakow la ani sira minnu brsquou ni ɲɔgɔn cɛ O ye ko kolomaw ye
125
minnu jɔyɔrɔ ka bon jamakulu yiriwali taabolow la ani politikikow porogaramuw ni diɲɛ
fangabondaw ni jamanaw ka porozew ka sirasɔrɔ la
Hakɛlabato sɛbɛkɔrɔ sirilen don mɔgɔw ani jamakuluw ka don o don sɔrɔ cogoyaw ni
hadamadenyako fan bɛɛ la ale min bɛ mɔgɔ kelen-kelen (cɛw ni musow) jɔyɔrɔ
kɛrɛnɛkɛrɛnnenw jira lsquorsquo FawoFAO ka fɔ la Hakɛlabato ni koɲɛɲinijateminɛ ani cikɛ koɲɛw
danni kunkan (san 2001)
Hakɛlabato taabolo tariki
San 50 nan kɛra yɔrɔw jɔli kura san ye ni diɲɛ wariko tɔnbaw (ƐfƐMIFMI BƐMUBM) ka
hakilila ye ani lakurayali hakilila O waati bɛnna kɛlɛban ma diɲɛ kɛɲɛkayanfan fɛ a kɛra
yɛrɛmahɔrɔnya ɲinini wulikajɔjɛkuluw sigili senkan waati fana ye ani 1945 baarakɛjɛkulu
sigira senkan ka ɲɛsin musow ka ɲɛnamaya sabatili ma
San 60 waatiw daminɛ bɛnna sariyako hakɛw ɲinini ma ani fana wulikajɔ cayara diɲɛ fan bɛɛ
dakun caman na
Hadamadenya latɛmɛko ɲuman taabolo
Ka taabolo kuraw ta ka musow kɛ yiriwali kɛbaaw ye
Musow dorogoli yiriwali baaraw la FƐDIFED ani
FƐDIFED (muso ni yiriwali) warisɔrɔbaaraw bɛ layiriwa
Musow dorogoli yiriwali baaraw la jaabiw (IyɛfudeIFD) danfaraw bɛ cɛw ni musow cɛ
yiriwaliko sira kan O kosɔn dɛmɛ fanga ka kan sinsin ka ɲɛsin musow ma anrsquou ka
faamulicogow
Musow ni yiriwali jaabiw (FɛdiFED) fɛɛrɛw tigɛli ka ɲɛsin musow mako kɛrɛnkɛrɛnnenw
ɲɛnabɔli ma dakun bɛɛ lajɛlen na ka o porozew kunsin waleyaw ɲɛnabɔli ma minnu
nafasɔrɔbagaw ye musow de ye
Musow sera u yɛrɛ kɔrɔ ko caman na nka ko jugu wɛrɛw sera u ma minnu sababu bɔra cɛw
ka baaratiɲɛ na
laquoHakɛlabatoraquo taabolo nrsquoo kɔrɔ ye sɛgɛsɛgɛli ni jateli ye hadamadenya sira bɛɛ lajɛlen kan
musow ni cɛw cɛ o jɔyɔrɔ ka bon kosɛbɛ kelenya kuntilennaw sabatili la ka kɛɲɛ ni
hadamadenw ka hakɛw ye ani fɛɛrɛw laɲɛniko ɲuman sinsinni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan
ma
126
San 90 waatiw la yiriwali kuntaala jan min laɲini tun ye ka yiriwali sababuw bɛrɛbɛn ɲɔgɔn
ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔfɛnw hadamadenyako sɔrɔko ani seko ni dɔnko o sinsinna yiriwali
kɛbaga cɛman ni musomanw sendonni sabatili kan yiriwali baaraw la ani cɛw ni musow
damakɛɲɛni o baaraw la
San 1995 Pekɛn lajɛ musow jɔyɔrɔ sariyasigi kan ye kunnafoniw di hakɛlabato taabolo ni
yiriwali kan (ZeyedeGED) O kun tun ye ka fura sɔrɔ cɛ ni muso mako kɛrɛnkɛrɛnnenw na ka
ɲɛsin musow ka senyɛrɛkɔrɔ sabatili ma ani ka tali kɛ dukɔnɔna ni hadamadenya
fisamanciyaw la
Hakɛlabato taabolo ani yiriwali (ZeyedeGED) ye danfaraw taabolo kura ye minnu bɛ cɛw ni
musow cɛ ani cɛmanninw ni musomanninw
Talikɛɲɔgɔnnaya mɛnisitirimingi (mainstreaming)
Cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ka talikɛɲɔgɔnna walima fɔcogo wɛrɛ la donɲɔgɔnna taabolo kɛɲɛni
u damakɛɲɛni sabatili kama fɛɛrɛ ɲumanw ye
A bɛ hakililajigin kɛ tuma bɛɛ ka ɲɛsin damakɛɲɛni sinsinni ma musow ni cɛw cɛ politikikow la
ani fɛɛrɛw ni baaraw yiriwali kama Talikɛɲɔgɔnna min bɛ cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn
cɛ kɔrɔ tɛ krsquoa fɔ dɔrɔn ka tigɛ a kan ko musow sen bɛ don yiriwaliporogaramu dɔ labɛnnen na u
ye ka bila A laɲini ye fana ka hakililatigɛ di min brsquoa jira ko cɛ fara muso kan ninnu bɛɛ de brsquou
bolo di ɲɔgɔn ma ka laɲiniw pereperelatigɛ krsquou waleyali boloda walasa yiriwali ka musow ni
cɛw haminanko gɛlɛnw nrsquou makow don jatew la
Jɔyɔrɔw ni hadamadenya cɛsiraw tilatilali jamakulu kɔnɔ
Hakɛlabato jɔyɔrɔw
Sɔrɔko la Bangeko la Sigida mɔgɔw fanfɛ
nafolomafɛnw ni baaraw sira
kan kalan kalalisamarakala
-nimaya ni seko ni dɔnko sira
kan
-ka denw bange
-ɲɛnajɛw
-Kalan ni baaradegekalan
- hadamadenya baaraw nrsquoa
cakɛdaw labɛnni jama fɛ
- sigidaw politiki baaraw
- sendonni hadamadenya
sabatilijɛkuluw la
- hadamadenkow ɲɛnabɔli
- sigidalamɔgɔw ka koɲɛnabɔhellip
127
- Lafaamuyali Hakililasɔn (hakɛlabato taabolo) ko dɔ tɛ se ka yɛlɛma fo ni politikimɔgɔ minnu
yrsquoa sigi senkan olu krsquoa don bala koɲuman O ko kelen in kunkan min don ka fɛɛrɛ tigɛ ka
yɛlɛma sira don seko ni dɔnko jɔyɔrɔfako hakilijagabɔcogo taabolow kɔrɔ kumalasurunya la
ka yɛlɛma don misali ladegetaw la O brsquoa jira ko ko in ka kan ka lajɛ kɔsɛbɛ seko ni dɔnko sira
fɛ ni fɛɛrɛ sugandilenw ye cɛ ni muso cɛsirilenw fɛ yɔrɔ bɛɛ nrsquoa ta ka kɛɲɛ ni sigidaw
kɛcogoya kɛrɛkɛrɛnnenw ye
rdquoHadamadenya siraw cɛya ni musoya kow kan ani jɔyɔrɔ minnu dira musow ni cɛw ma ( ani du
ma) olu caman sirilen bɛ sɔrɔ labɛndaw jamana fanga suguya anrsquoa ka hadamadenyakow
kuntilennaw na diinɛko ani seko ni dɔnko O sira ninnu fana bɛ se ka yɛlɛma Misali la
jamana bɛ se ka cɛw ni musow damakɛɲɛbaliya kɛ fanga sigibolo ye krsquoa lakolokolo ni sariyaw
ye ani taabolow minnu bɛ boli furuko kan furusa bangebagaw jɔyɔrɔ denw lamarali tigiya
ani hadamadenya dɛmɛnisira taabolowrdquo1
-Hakɛlabato sabatili minɛnw
Diɲɛ lajɛbaw krsquoa ta Mɛkisiko la ka se Bezingi
1 Masan Dalemeyida ka bɔ laquoHakɛlabato waleyali kɔnɔ ka hakɛlabato hakilila faamuyaraquo
san 2007 Awirilikalo [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san
20120615httpwwwgenreenactionnetspipphparticle5514
128
Diɲɛ lajɛbaw musow kan (Sun InifɛmuUNIFEM ka sira minɛ ka taa Bezingi)
A bɔra A A bɔra laquoSɛnɛgali Hakɛlabato ni Ladamu kɔnɔ ɔrizɛnisiORGENS sɛbɛnko filanan san 2008raquo
-Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ lakana sabatili ma o ka
bɛnkanw Afiriki tilebinyanfan jamanaw kɔnɔ
Bɛnkan 1325 musow kan bɛn ani lakana
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara ka ɲɛsin lakana sabatili ma o ka bɛnkan 1325
tara tɔndenw bɛɛ ka yamaruya kɔnɔ san 2000 O ye sariya ni politiki taabolo kɔrɔmaba ye min
bɛ musow sendonni nafa ani hakɛlabato taabolo matarafali lakodɔn bɛn ɲɛnabɔliw la
hadamaden lahinɛni bolodaliko bɛn sabatili wulikajɔw bɛn sinsinni ani mara kɛcogo fɔɲɔgɔnkɔ
kɔfɛ
Mɛkisiko san 1975
AyiyɛfuAIF kɛnɛ kan
Diɲɛ lajɛba fɔlɔ musow
kunkankow kan san 1975 ka ta
zuwɛnkalo tilen 15 krsquoa ta bila
zuluyekalo tile 2
1975
1976
Masalakun jɔnjɔnw
kelenya yiriwali
Muso tɔgɔlasan diɲɛ kɔnɔ
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
tɔnba ka santanbaara ka ɲɛsin muso
ma
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Kopenagi san 1980
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Nayirobi san 1985 lajɛba
Musow tɔgɔlasantanbaara
kuncɛli Fɛɛrɛw tigɛli
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Bezingi san 1995
Diɲɛ lajɛba waleyali kan bɛnkan tali
jɔyɔrɔ kan krsquoa ta san 1995
sɛtanburukalo tile 4 ka se a tile 15 ma
129
Bɛnkan 1325 tilalen don waleyalidakun jɔnjɔn 4 ye
1 Musow sendonni kolatigɛli dakun bɛɛ lajɛlen na i nrsquoa fɔ
fanga sigibolow jamanaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani diɲɛ kɔnɔ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔlɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw
bɛnko fɔkabɛnw
basigi sabatiliwalew ka kɛ sɔrɔdasimusow ye polisimusow ani siwilimusow krsquou
sendon jamana basigiliwalew la
ka kɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba sekeretɛri zenerali ka ciden
kɛrɛnkɛrɛnnenw ye
2 Musow ni musomanninw lakanani krsquo u kisi cɛnimusoya ɲangataw ma ani ko jugu minnu
bɛ hakɛlabatoko kunkan i nrsquo a fɔ
koɲɛnabɔta teliw ka ɲɛsin hadamaden lahinɛni ma i nrsquo a fɔ kunkalifadenw dagayɔrɔ
kɔnɔ
ni bɛn sabatili wulikajɔ baara kɛbagaw kalanni ye musow ni npogotigiw ka hakɛ la anrsquou
lakanani kɛcogo ɲuman sanni u ka na kɛlɛdaw la
3 Ko jugu ɲɛsinnenw musow ma ɲɛsigili ni musow ka hakɛw sabatili ye sɔnni sariyaw
ma ani sariyaw waleyali sen brsquoo la
kɛlɛ ko jugubaw kɛbagaw silatunukɛlɛ wulibagaw ani hadamadenya danbetiɲɛ ko
juguw kɛbagaw ani dankariliw diɲɛ sariyaw wɛrɛw la nɔminɛni
kunkalifadenw dagayɔrɔ bonyali krsquoa dɔn siwiliw ka yɔrɔ ye ani hadamadenw lahinɛyɔrɔ
cɛnimusoya kojugukɛw senbɔli nɔminɛbaliya bɛnkanw na bawo u bɛ se ka jate i nrsquoa fɔ
hadamadenya danbetiɲɛ ko juguw kɛlɛ ko jugubaw walima silatunukɛlɛ
muso ka hakɛw sinsinni ka kɛɲɛ ni jamana ka sariyako ye
Waleyaw dɛmɛni minnu tara musow fɛ ka ɲɛsin bɛn sabatili ma ani fɔɲɔgɔnkɔw
dalasali tɛmɛsiraw u ka sigida la
4 Hakɛlabato taabolo donni bɛn sabatiliwulikajɔw tɛmɛsiraw kɔnɔ i nrsquo a fɔ
kɛrɛnkɛrɛnnenya la
ka laadibagaw sigi hakɛlabatoko la jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ka bɛn
sabatili wulikajɔ bɛɛ kɔnɔ
ka jateminɛ kɛ ka ɲɛsin musow ni musomanninw mako kɛrɛnɛkɛnɛnnenw ma politikow
labɛnni
nrsquo u waleyali senfɛ dakun bɛɛ lajɛlen na
ka musojɛkuluw ka laɲini bolodalenw dɛmɛw ni dɔnniyaw don politikiw ni
porogaramuw kɔnɔ u labɛntɔ
130
Bɛnkansɛbɛn 1820 ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛw ma kɛlɛw kɔnɔ
Bɛnkan 1820 ( san 2008 ) bɛ kɛlɛ kɔnɔ cɛnimusoya kojugukɛw jate i nrsquoa fɔ bɛn ni lakanako
haminankow diɲɛ kɔnɔ Bɛnkan in brsquoa ɲini
maramafɛn tabaga cɛmanmusoman fɛ u ka cɛnimusoya kojugukɛw dabila ka ɲɛsin
siwiliw ma u brsquoo minnu kɛ fɛɛrɛw ye walasa krsquou ka laɲiniw sabati
kɛlɛ kɛbaga bɛɛ ka ɲangilibaliya kɛlɛ ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛlaw ma ani ka
siwiliw ka lakana sabati
jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ni bɛn sabatili wulikajɔ kɛbagaw fɛ u ka cɛni-
musoya kojugukɛw ɲɛsigili fɛɛrɛw labɛn ani ka ɲangiliw boloda ka ɲɛsin ko jugu in
kɛbagaw ma
- Bɛnkanw
Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ (SedɛfuCDEF)
Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakɛw kan min ɲɛsinnen bɛ musow
ka hakɛw ma bɛnkan
Maputo bɛnkan
- Sedeyawo ka baara bolodafɛɛrɛ ka ɲɛsin jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara
lakana kama ka bɛnkan 1325 ni 1828 waleyali ma Afiriki tilebinyafanjamanaw kɔnɔ
- Jamanafɛɛrɛw ka ɲɛsin hakɛlabato tilennenya ni damakɛɲɛni sabatili ma
KALANBOLO BAARA BOLODALI
Masalakun bolofara Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalan degeli kuntilennaw
1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ
jate
3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
131
Kuntaala Lɛri 14
MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Filimuw
-Jaw
-Gafew ni sɛbɛnw lajɛlenw ani masalabolo suguya caman
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la
(TISETICE)
Kalanbolo baara bolodali
Kalansenbolo
bolofara
Koɲɛdɔnw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka hakɛlabato hakililaw nrsquo
a taabolo ɲɛfɔ
-Hakilila minnu sirilen don
hakɛlabato hakililaw la
hakɛlabato damakɛɲɛni
hakɛlabato
tilennenyahakɛlabato kɛɲɛni
- hakɛlabato taabolo
Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na ani
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan)
-Kulubaara
- sɛbɛnɲiniw (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na animinnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-hakililaɲini
-sɛgɛsɛgɛli
-hakililafalen
Lɛrɛ 2
2 Ka hakɛlabato taabolo
bajuw faamuya kosɛbɛ
Jɔsen sirilenw hakɛlabato
taabolo la
Lɛrɛ 2
3 Ka gɛlɛyaw ni cɛsiriko
minnu sirilen bɛ
hakɛlabato taabolo la
lakodɔn
gɛlɛya ni cɛsiriko minnu sirilen
bɛ hakɛlabato taabolo
waleyali la
Lɛrɛ 2
4
Ka hakɛlabato taabolo
sinsinni waleyaw labɛn
Waleyawhakɛlabato taabolo
sabatiliwalew senyɛrɛkɔrɔ
anpowɛrimɛntiempowerment
(muso sendonni kosɛbɛ
yiriwali baaraw la ani
kolatigɛliw tali) lakana ni
yiriwali kuntaala jan ko jugu
hakɛlabato na
Lɛrɛ 2
132
5
Ka hakɛlabato taabolo
masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
Dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
- kalanbaarasɛbɛnw labɛnni
- kalansenbolo bolofaraw
kalandegeli labɛnni nrsquou
waleyali
-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
-kolabɛnɲɛɲinibaara
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato jamakulu kɔnɔ
Kalandegeli kuntilennaw
Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
koɲɛdɔn minnu ka kan ka layiriwa
KOɲƐDƆNW
Kalanwdɔnniyawdɔnni sira
kan
Jogow mɔgɔyasira dɔnniya
sira kan
fɛɛrɛw baaraɲɛdɔn sira kan
133
-ka hakɛlabato ni cɛ ni muso
dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na
- ka hakɛlabato taabolo
hakilila jiidili ɲɛfɔ
-ka hakɛlabato tilennenya nrsquoa
damakɛɲɛni jɔsenw labato
Ka ɲinini kɛcogo dɔ waleya
hakɛlabato taabolo hakililaw
kan
Kuntaala Lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
-Sedeyawo ka misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-sɛbɛn suguya caman
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la
(TISETICE)
Kalanbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ Kalanden cɛmanw
cɛmanmusoman musomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw kɔlɔsili
bɛ kalanden cɛman ni musoman
ka dɔnta ni kɛta hakɛ nrsquoa ka seko
ni dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin
hakilila kalantaw ma
- bɛ ɲininkaliw jaabi - jaabi ɲuman sugan-
dili
-kelennabaara
Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ cogoya dɔ jira ka kɛɲɛ ni - bɛ baara kɛ Kulubaara
134
hakɛlabato gɛlɛya dɔ ye Misali la
cɛw ni musow ka tile baara kɛtaw
sangali ɲɔgɔn ma
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ u ka sɛbɛn dɔ kɛ
baaraw bɛ minnu kɔnɔU bɛ
baaraw sugandi krsquou kun ɲɛfɔ
minnu ye cɛbaaraw ye ani minnu
ye muso dɔrɔn ka baaraw ye
kulukɔnɔbaaraw kalan
ani sɛgɛsɛgɛli
-bɛ kulu ka baaraw kɛlenw laseli
labɛn
-bɛ kalanden cɛman ni
musomanw ka kunnafoni dafa
-brsquoi sinsin nin kɔnɔko ninnu kan
cɛ ni muso farikolo cogoya sira
kan cɛya ni musoya
hadamadenya hakɛlabato
damakɛɲɛni hakɛlabato
tilennenya hakɛlabato kɛɲɛni
hakɛlabato fisamanciya nrsquoa
danfarali hakɛlabato
faamuyalikojuguyahakili
hakɛlabato taabolo tariki
hadamadenya latigɛko ɲuman
hakɛlabato musow dorogoli
yiriwali la hakɛlabato taabolo
Talikɛɲɔgɔnna
senyɛrɛkɔrɔlafaamuyalilasɔnni
(hakɛlabato taabolo) Jɔyɔrɔw tilali
ani hadamadenya siraw jamakulu
kɔnɔ
-bɛ kuluw ka baara kɛlenw
jaabiw dajira
-jaabiw fɛsɛfɛsɛli kulu
bɛɛ fɛ
Kuma kolomaw latɔmɔni
walima hakilila nafamaw
-brsquo u bila ka kunnafoniw kuma
kolomaw latɔmɔ
-bɛ Kuma kolomaw latɔmɔni
labɛn ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in
ye
-hakilila kolomaw ɲɛfɔli
-jaabiw kafoli
dantigɛliwaati la
walasa ka kunnafoni
sɔrɔlenw basigi
135
-hakɛlabato taabolo tariki
kiimɛni
bakurubajateminɛ
-bɛ kalanden cɛmanw ni
musomanw bila baara la hakilila
caman kan ani krsquo a ɲini u fɛ u ka
dɔw sugandi minnu ɲɛsinnen don
hakɛlabato ani walima cɛya ni
musoya ma
-brsquo u bila ka dɛmɛnan dɔ labɛn
hakɛlabato sabatili kan (ganseli
nataliye walima masalabolo dɔ)
-bɛ ɲininkaliw jaabi
-bɛ dɛmɛnan dɔ labɛn
-kelennabaara
-fililatilen
latɛmɛnidɔnniya sɔrɔlen
waleyali
brsquo a ɲini kalanden cɛmanw nrsquo a
musomanw fɛ u ka don baaraw
tilatilali labɛnnen kura dajira ka
ɲɛsin hakɛlabato ma
- brsquo a ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ u ka gɔfɛrɛnaman
dɔ labɛn minisiri 25 bɛ min kɔnɔ u
ka janto kɛ hakɛlabatoko la
-bɛ don baaraw tilatilali labɛnni
kura kɛ kalanso kɔnɔ
-bɛ gɔfɛrɛnaman dɔ labɛn ka
kɛɲɛ ni karamɔgɔ cɛman ni
musoman cikan ye
-kelennabaara
-baara kɛlen sɛbɛnni
-ladegeli
-ɲɔgɔlɔnbɔ
Masalakun bolofara filanan (2) Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn yiriwali sabatili ma
Kalandegeli kuntilenna
1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye
2-Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo
jateli ma
4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
136
Kɔnɔkow
Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli
Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli ye waleya bolodalen fɛn o fɛn tara ka ɲɛsin musow ni cɛw ma krsquoolu
nɔw kiimɛ i nrsquoa a fɔ sariyataliko sira kan poiltikiko ani porogaramukow u kɛra cakɛda o cakɛda
la ani dakun o dakun O ye baaraminɛn dɔ ye min bɛ gɛlɛyaw dantigɛ ka kunnafoniw
sɛgɛsɛgɛ ani ka fɛɛrɛw labɛn dakun ni dakun walasa ka musow ni cɛw jɔyɔrɔ nrsquou sendonni jiidi
yɔrɔ bɛɛ la
O ye fɛɛrɛ ye ka ɲɛsin musow ni cɛw ka haminankow nrsquo u ka dɔnniyaw donni ma politikikow ni
porogaramuw labɛnni na anrsquou waleyali nrsquou kɔlɔsili ani kiimɛni dakun bɛɛ walasa musow ni
cɛw ka nafaw bɛ damakɛɲɛ ani damakɛɲɛbaliya kana se ka banban
Jɔn bɛ mun kɛ mun bɛ jɔn bolo jɔn mako bɛ mun na fɛɛrɛw ni taabolow jumɛnw bɛ se krsquoa to
ni danfara bɛ dɔgɔya cɛw ni musow cɛ makoɲɛfɛnko la ani laɲiniko adw olu ka kan ka dajira
ani krsquou sɛgɛsɛgɛ walasa ka cogoya ninnu bɛɛ lajɛlen ɲɛfɔ katimu dɔ kɔnɔO bɛ se krsquoa to dɛsɛw
ka lakodɔn (Fɛn minnu tɛ yen) ani danfaraw (min tɛ labɔli kɛ)
Hakɛlabato jateliko ɲuman porogaramu bɛɛ daminɛko ɲuman jɔnjɔn ye hakɛlabatoko
sɛgɛsɛgɛliba ye Poroze dakun kelen-kelen bɛɛ la hakɛlabato taabolo brsquo a ɲini i ka ɲininkali
jɔnjɔn dɔw kɛ i yɛrɛ la
-Jɔn bɛ mun kɛ
-Anrsquoo bɛ kɛ ni sɔrɔfɛn jumɛnw ye
-Jɔn brsquou tɔnɔw sɔrɔ
-Cɛw ni musow ka makow nrsquo u ka nafaw ye jumɛnw ye ani munna
-Jɔn bɛ sɔrɔfɛnw ni tɔnɔw ɲɛnabɔ
-Yɛlɛma ɲininenw ye waleya kɛbaga jɔnw fɛko ye
-Jɔnw ye ɲɛtaa balibagaw ye
Bɛnko ni yiriwaliko gɛlɛyaw hakɛlabato siratigɛ la
Oni ONU ka jate la hakɛlabato hakilila bɛ tali kɛ jɔyɔrɔw ni hadamadenyasiraw kan cɛw ni
musow cɛ cɛmanninw ni musomanninw cɛ minnu tɛ kelen ye O jɔyɔrɔw ye
137
hadamadenyasiraw ka ko labɛnnenw ye ani seko ni dɔnkow sɔrɔkow ani politikikow Mɔgɔw
ka laɲiniw ani ko minnu diyagoyalen bɛ u kan sigi la olu bɛ se ka laban ka kɛ
maramafɛnnakɛlɛw wulili sababu ye kuluw ni ɲɔgɔn cɛ
Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn (FasiFAS) ka ɲinini jirala san 2009 laquohakɛlabato ni ko juguw
kɛli kan musow la kɛlɛdaw kɔnɔ raquo Cɛzi LENOWA la (Jalatigibakalanso) Sɛnɛgalijamana
kɔnɔ O ɲinini in yrsquoa jira ko kalan kɛlenw kɔfɛ ani sariyasɛbɛn labɛnnenw diɲɛ kɔnɔ hakɛlabato
jateli sira kan bɛn sabatili wulikajɔw koɲɛnabɔliw la (OyɛmupeOMP) halibi musow jɔyɔrɔw ka
dɔgɔ o baaraw la sedeyawojamanaw kɔnɔ
Sariyasɛbɛnw labɛnni dɔrɔn tɛ se ka hakɛlabato jateli sabati fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquo u dalasali
baaraw la Jogo yɛlɛmani bɛna kɛ ni mɔgɔw kalanni ye o min bɛ kɛ lafaamuyali kan
kunnafonidi ani ladamuni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw U bɛ tali kɛ
Tɔɲɔniwalew (kɛrɛfɛdɛn kɛɲɛnibaliyaadw) laquo I trsquoa dɔn ko tɔɲɔni ka jugu fo nrsquoa sera i
yɛrɛ ma raquo O hakilila fɔra an ye Piyɛri Nikola fɛ ka bɔ a ka gafe kɔnɔ min bɛ wele
laquo Hadamadenya siraw raquo
Kojugukɛw (ko jugu minnu ye hakɛlabatobaliyaw ye kɛlɛw kɔnɔ damatɛmɛwalew kɛli
denmisɛnninw na anrsquou ɲangatali cɛnimusoya sira kan adw) Ko jugu ye forobakuma
ye min bɛ kɛlɛtigɛsɔn jira ani bɛnbaliya sabalibaliya kɛlɛ jugu fɔcogo wɛrɛ la
baganmadegun don min bɛ na ni dimi ni tɔɔrɔ ye laquo Ko jugu min bɛ tali kɛ hakɛlabato
kan o ɲɛsinnen bɛ cɛw ni musow ma nka a ka ca a la digi bɛ kɛ musow de la A bɛ
sɔrɔ damakɛɲɛbaliyaw fɛ cɛw ni musow cɛ fanga sira kan Ko jugu bɛ ɲɛsin muso ma
ka da a ka musoya yɔrɔ kan walima ko jugu bɛ da musow kan min damatɛmɛnen bɛ
kojugu ka tɛmɛ u ka kɛlen kan Nrsquoan ko an brsquoa bɛɛ fɔ o ko juguw ye binkanniw ka
ɲɛsin farikolo ma cɛnimusoya ani hakili Ko jugu minnu bɛ kɛ musow la o dɔw fana bɛ
kɛ jamana fɛ walima jamana brsquoi ɲɛtugu u kan raquo [Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba
bolofara ka ɲɛsin diɲɛ kɔnɔ mɔgɔw ma (UNFP) Hakɛlabato masalakun
labɛnjɛkulukulu]
FasiFAS ka ɲinini hakɛlabato ni ko juguw kɛli kan musow la kɛlɛdaw la kɛra sababu ye
Krsquoa jira ko kɛlɛ bɛ se ka yɛlɛma don cogo min na mɔgɔw cɛsiraw la o cogo kelen na a
bɛ se ka na ni cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw fana cɛw ni musow cɛ ani musomanninw ni
cɛmanninw cɛ
Ka faamuyali ɲuman di sɔrɔdasiw ma bɛnko kan u krsquoa dɔn krsquoa fɔ u ka waleyaw kɔlɔlɔw
bɛ se ka se cɛw musow musomanninw ani cɛmanninw ma
Ka hakililafalen kɛ cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw kɔlɔlɔw kan anrsquou labɛnw
138
Ka janto kɛ seko ni dɔnko la o la sa mɔgɔ minnu sen bɛ don bɛn sabatili wulikajɔ
ɲɛnabɔliw la olu ka kan krsquoa dɔn u ka baara bɛ kɛ hukumu min kɔnɔ seko ni dɔnko
siratigɛ la bawo cɛ ni muso cɛ gɛlɛyaw ni seko ni dɔnko sirilen don ɲɔgɔn na kosɛbɛ
Laadalako cɛjuguw (Misali la musow ka nɛgɛkɔrɔsigi ɲɛsinnen bɛ musomanninw ma
minnu si ma se lakɔliladon ye walima nrsquou bɛ kalanso fitinin na)
Jamanaw ka bɛnkansariyaw bɛrɛbɛnbaliya diɲɛ taw ma anrsquou waleyalibaliya olu tɛ se
krsquoa to jamanaw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa a ɲɛma kojugukɛko kunkan O brsquoa to ni cɛnimusoya
kojugukɛw ani dantɛmɛwale wɛrɛw bɛ sinsin musow de ye o kow mɔgɔ tɔɲɔnen fɔlɔw
ye (denmisɛnw aniwalima balikuw) ani ɲangiliw kɛɲɛni tiɲɛni hakɛ ma ko jugu ninnu
kɛbagaw kama
hakɛlabatoko jateminɛni politikikow ni waleyalikow kɔnɔ forobapolitikikow ɲɛfɔli nrsquou
waleyali damakɛɲɛnenw koɲuman politiki min bɛ hakɛlabatoko don ba la o ye jɔsenw
faralen ye ɲɔgɔn kan minnu bɛ danfaraliw ni damakɛɲɛbaliya balicogo sigi senkan
minnu sababu bɔra hadamadenya ni seko ni dɔnko danfaraw labɛnnenw na cɛw ni
musow cɛ
Waleya ni jogo sirilenw hakɛlabato la minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali sabatili ma
Politiki min bɛ janto kɛ hakɛlabatoko la o brsquoa ɲini ka furaw sɔrɔ hadamadenya
damakɛɲɛbaliya wale kɔrɔlenw na olu minnu bɛ hakɛlabatow bilaɲɔgɔnɲɛ ju la Olu bɛ
musow ka sekow yiriwali dan sira la o cogoya kelen na balanw don musow ka
hadamadenya hakɛ bajuw waleyali la A bɛ fɔ ko politiki bɛ janto kɛ hakɛlabato na nrsquoo
yrsquoa sɔrɔ a bɛ yiriwaliporoze labɛncogo dantigɛ ka sɔrɔta laɲininenw pereperelatigɛ -
kunw ni fɛɛrɛw dantigɛli ani kɔlɔsili jateminɛnanw bakurubafɔ la poroze taabolo bɛɛ
lajɛlen
Musomannin ni cɛmannin ladamuni sɛmɛntiyalen don kalan taabolo fɛ min bɛ janto kɛ
hakɛlabato dakun bɛɛ la a bɛ janto kɛ kalanko taabolow ni kalansen bolodalenw na
ani kalanso koɲɛw ɲɛnabɔli O ye ka baara kɛbaga cɛman ni musoman ani kalanyɔrɔw
sigiyɔrɔw dantigɛ O bɛ kɛ baara kɛbaga cɛman ni musoman ani baara kɛbaga suguya
cɛman ni musoman ka waleya kunsinnenw waleyali kama ka se ka kalanso ɲɛnamaw
bila o la u ka bolokan Ka janto kɛ hakɛlabato la kalandegeli hukumuw kɔnɔ o bɛ se
ka taabolow ni jogow sinsin minnu ka ɲi tilenneya ni damakɛɲɛni ma
- Kalan ɲɛnamaya kuntaala kɔnɔ
- Hadamadenya ni seko ni dɔnko waleya minnu bɛ janto kɛ musow ni cɛw ka nafa suguya
dafaralenw na
139
- Musow ni cɛw sendonni damakɛɲɛnen yiriwali taabolo la
Lakana ni bɛn gɛlɛyaw sedeyawojamajanaw kɔnɔ
Kow cayali sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ yɛlɛma don kosɛbɛ cɛsirikow la ka ɲɛsin bɛn ni
yiriwali gɛlɛya ma Olu cɛsirikow la an da bɛ se ninnu ma
Kalata minnu bɛ na ni fɔɲɔgɔnkɔw ye sirabilako jugu ani politiki gɛlɛyabaw jujɔn
Demokarasi sigili nrsquoa sinsinni gɛlɛyaw
Jama ka wulikajɔkɛlɛw ani hakililalafasa dantɛmɛ wulikajɔ kunbɔliw
Hadamaden cayaliba ani jamanaden fanba ye denmisɛn ye ((denmisɛn minnu si tɛ san
20 bɔ olu ka ca ni mɔgɔ 50 ye kɛmɛ o kɛmɛ la Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ)
Kalan baaradegekalan ani baara lasɔrɔli gɛlɛyaw
Kalanden minnu mana tila kalan na dɔnniya minnu brsquoolu la ani jamanadenw mako bɛ
baara minnu kɛbagaw la olu tɛ ɲɔgɔn ta Bɛn sabatili ni donɲɔgɔnna ani tilennenyako
ni damakɛɲɛniko jateli mako ma jɔ olu fɛɛrɛw tali la
Faantanya hakɛ damatɛmɛnen don Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi duuru bɛ faantanya
jukɔrɔ (50) Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi wɔɔrɔ ni kɔ bɛ balo kasɔrɔ dolariwari dɔrɔmɛ 1
trsquoa bolo (60)
Mɔgɔw ka sigiyɔrɔyɛlɛma balakacaya minnu sababu ye politiki ni sɔrɔdasikɛlɛw ye
Mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka taama u sago la sedeyawojamanaw kɔnɔ o kɛra sababu ye ka
banaw jɛnsɛn ani mɔgɔ dogokafeere ani jagofɛn kɔnnen jago jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Maramafɛn misɛnw ka munumunu jamanaw kɔnɔ
Forobapolitikiw ɲɛbaliya
Siyakokɛlɛw
Kunmayɛlɛmafuraw (dɔrɔguw) yuruguyurugufeere
Maramafɛnnakɛlɛw dagali
Waleya fɛn o fɛn ɲɛsinnen bɛ nin cɛsiriko ninnu ɲɛnabɔli ma wajibi don cogoyasɛgɛsɛgɛ ka kɛ
walasa ka hakɛlabato taabolo don u kɔnɔ
KALANBOLO BAARA BOLODALI
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn yiriwali sabatili ma
140
Kalandegeli kuntilenna
1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye
2- Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo
jateli ma
4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
Kuntaala Lɛrɛ 12
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
-Sedeyawo ka Misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-Sɛbɛnw ani masalabolo suguyaw
Baara bolodalikatimu
KALANSENBOLO
BOLOFARA
KOɲƐDƆNW KƆNƆKO FARANKANW FƐƐRƐW KUNTAALA
1 Ka hakɛlabato
taabolo
sɛgɛsɛgɛlikɛminɛnw
ɲini krsquou dɔn ani
faamuya kosɛbɛ
Fanga tali sɛgɛsɛgɛli
sɛgɛsɛgɛlikatimu
GAMUGAM(hakɛlabato
sɛgɛsɛgɛlikatimu baju)
-kalanko taabolo
sɛgɛsɛgɛli katimu ka kɛɲɛ
ni hakɛlabato ye
-sɛbɛnw ɲinini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin nawalima
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan)
-Kulubaara
-hakililaɲini
-Sɛgɛsɛgɛli
Lɛrɛ 2
2 Ka hakɛlabato
sɛgɛsɛgɛli taabolo
sɛbɛkɔrɔfaamuya
-dakun suguya minnu bɛ
sɛgɛsɛgɛli la
-dɔnniya farankanw
Lɛrɛ 2
141
3
Ka bɛn ni yiriwali
fɛɛrɛw labɛn ka kɛɲɛ
ni hakɛlabato
taabolo ye
-laquohakɛlabatoraquo politikiw
waleyali labɛnw
-laquohakɛlabatoraquo politikiw
waleyali minɛnw
-Hakililafalen
-kolabɛnɲɛbilabaara
Lɛrɛ 2
4
Ka hakɛlabato
taabolo don
kalanbaaraw kɔnɔ
- dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli
-kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni ka hakɛlabato
don a kɔnɔ
- kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
labɛnni nrsquoa waleyali
-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato Bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw kama
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn ni yiriwali sabatili ma
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato taabolo sɛgɛsɛgɛli fɛɛrɛw
Kalandegeli kuntilenna
Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanwdɔnni sira kan Jogow mɔgɔyasira dɔnniya sira kan fɛɛrɛwbaaraɲɛdɔn sira kan
142
-Ka waleyaw ani jogo
ɲumanw ni jugumanw nɔ
sɛgɛsɛgɛ minnu sirilen don
cɛ ni muso fila (2) ka
diɲɛnatigɛ cogoyaw la
-ka labɛn koloma dɔw kɛ
minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
ma ka janto kɛ hakɛlabatoko
la (ka kɛɲɛ ni musow ka
senyɛrɛkɔrɔ ye lakana ni
yiriwali kuntaala jan ani
kojugu minnu bɛ tali kɛ
hakɛlabatobaliya kan)
-Ka hakɛlabato tilennenya ni
damakɛɲɛni bonya waleyaw sigili la
senkan minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
sabatili ma
-Ka waleya kɛ ka se ka hakɛlabato don
walew kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
sabatili ma
(anpowɛrimiempowermentɛntsendonni
kolatigɛw labɛnni na)
-Ka yiriwali ni bɛn baara dɔw
sigi senkan sigida kɔnɔ ka
kɛɲɛ ni hakɛlabato taabolo ye
-Ka dɛmɛ kɛ ka ɲɛsin waleya
kɔrɔ ɲumanw lataa ɲɛ ma
hakɛlabatokow kan
-Ka se ka musow ni cɛw
sendon yiriwali taabolo la ani
bɛn sinsinni damakɛɲɛ kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Masalabolo
-Kalansen bolodalenw ni kalandengafew
-Sedeyawo misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-Sɛbɛn suguya wɛrɛw
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛtikunnafonidi ni kunnafonifalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la (TISETICE
Ni musow bɛnna a kan krsquo u sigi krsquou bolo fila da u senkan
Nin tun ye masajamana dɔ ye min ni masajamana caman wɛrɛw tun bɔlen de ɲɔgɔn fɛ
143
Masakɛ kelen masamuso kelen sɔrɔdasiw cikɛlaw ani baarakɛla wɛrɛw tun brsquoa kɔnɔ O nrsquo
a ta bɛɛ sariya tun tɛ musow bolo ka bɔ u ka duw kɔnɔ ani ka baara wɛrɛw kɛ minnu tɛ
musoyabaaraw ye
Sɔgɔma cɛw bɛ bɔ ka taa baara la ka segin wulw fɛ U mana na u bɛ dumuni ɲininkali kɛ ka
tila krsquou fara ɲɔgɔn kan terimaw ka marasibɔ kɛ walima dominobɔ Musow kɛra hɛrɛ la o u
ma kɛ hɛrɛ la o o trsquou ka sira ye Don dɔ la musow sera u danna Cɛw hakilila ko mun don
Nrsquou donna so dɔrɔn u ɛ fangatigiya jira u bɛ pɛrɛn an kun ani krsquoan tɔɔrɔCɛw mrsquoa faamu
halibi krsquoanw musow ka baara fanga ka bon Muso dɔ ko o la cɛw bɛ tan de koyi Anw de
brsquoan janto denmisɛnninw na ka du ladon ka fini nɔgɔw ko ka ɲɔ susu ni krsquoa bunte ka
dumuni tobi ani baara caman wɛrɛ fana Olu ta bɛnnen bɛ dominobɔ dɔrɔn ma krsquoan
datugulen to sow kɔnɔ yen O la muso jɛra krsquoa fɔ -An ka gɛrɛwu kɛ (baarabila) O cogo de
la musow ye baara bila Cɛw bɔlen foro la anrsquou ka baarɛyɔrɔw la u dabali bɛɛ banna
Dumuni tun ma tobi Finiw tun ma ko Musow tun tɛ so fana Baw balimamusow
kanimɛmusow furumusow maminɛmusow olu bɛɛ tun bɔra ka taa U tun taara u faraɲɔgɔn
duba dɔ kɔnɔ firiyatɔ dɔ fɛ yen dominobɔ ni marasibɔ la Hali masakɛmuso tun brsquoo kɛnɛ kan
Cɛ kelen si ma se krsquoa muso lasegin so
Cɛw tun yrsquoa fɔ u ni ɲɔgɔn cɛ ko Ɛ musow bɛ segin ka na so hali a tɛ mɛɛn Musow ko an tɛ
segin so fo aw ka hakili sɔrɔ O waati kɔnɔ cɛw yrsquoa ɲini ka musow ka baaraw kɛ nka o ma
ɲɛ kosɛbɛ U ye finiw ɲɛw tiɲɛ u kotɔla Denw tun tɛ ka kasi dabila Dumuniw tun bɛ sisi u
bolohellip ani u tora u kelen na O waati kelen na dugu musow ma sɔn ka segin u kɔ Cɛw bɛ
na an ɲini nin bɛɛ kɔ u yrsquoan tɔɔrɔliba min kɛ krsquoo yafa ɲini an fɛ Fa tun bɛ ɲini ka don cɛw
la U tun yrsquo u ka baara jɔ krsquou janto so la bawo musow tun ye u bolow bɔ baaraw la Dugu
cɛw nana a faamu kelen-kelen dɔɔnin dɔɔnin ko musow ka baaraw tun ka gɛlɛn U ma se ka
bɔ nin kalama cogo di fo sisan Musow tun bɛ u ka laɲini sɔrɔli sira kanhellipnka ko balalen dɔ
nana kɛ Ka cɛw ɲɛgannento sokɔnɔbaara jiriforow tun brsquoa la ka ja Baganw kɛra
yɛrɛmabilaw ye Alikama tun bɛ ka dɛsɛ masajamana kɔnɔ ani dumuniw fana Ko bɛɛ tun
yɛlɛmana ka kɛ kojugu ye Musow ni cɛw bɛnnrsquoa kan o la ka fɛɛrɛ dɔ tigɛ ka gɛlɛya in
ɲɛnabɔ Mɔgɔ kelen sugandira fan kelen-kelen bɛɛ la fɔkabɛn kama
Cɛw ye masakɛ sugandi musow ye masamuso di
Kulu fila jɛra ka ɲɔgɔnye kɛ yɔrɔ kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ la jiritu la dala kɛrɛfɛU tun diminen don
u nisɔn tun ka go Masamuso yrsquoi kanto - aw tun brsquoan datugu so kɔnɔ An tun brsquoarsquo lakana
dɔrɔn de kɛnɛmana kow ma Masakɛ yrsquoa jaabi ten Arsquo brsquoan kɛ I ko jɔw masamuso yrsquoi sinsin
o kan Jɔw wa hun An tun bɛ baara kɛ aw ye i nrsquoa fɔ baganw o kɛra masamuso ka jaabi
144
ye Anw fana dun Aw brsquoaw taw dɔn aw trsquoa fɛ krsquoanw taw dɔn Laɲini dɔw brsquoan fɛ krsquou dajira arsquo
la U filɛ nin ye Musow brsquoa ɲini yamaruya ka di u ma u ka to ka bɔ anrsquou ka se ka baara
wɛrɛw dege Dɔw tun brsquoa fɛ ka kɛ sɛnɛkɛlaw ye sojɔlaw bololabaarakɛlaw saripancew
fɔlikɛlaw kumalasurunya la baara suguya caman Masakɛ yrsquoa ɲɛ ɲugu krsquoi miiri dɔɔnin An
sɔnna nrsquoarsquo bɛ o de fɛ o bɛ kɛ arsquo ye A banna wa Masamuso yrsquoa ɲɛ kɔmi ka tɛmɛ ni kuma
ye - Ko wɛrɛ bɛ yen cɛw ka kan krsquo u sendon sokɔnɔbaaraw la Cogo di O kɔni Abada
Masamuso girinna ka wuli krsquoa ka finiba ta ka sira minɛ krsquo a bɛ taa I jɔ i jɔ A ka ɲi hellip An
sɔnnahellipAn bɛna sokɔnɔbaaraw kɛ Nka arsquo brsquoan dɛmɛ kanniw na masakɛ yrsquoo dajira a la
Masamuso sɔnna A tun ma dabɔ dɔ ka se sɔrɔ dɔ kan O de la ɲinifɛnw sɛgɛsɛgɛra kosɛbɛ
kelen-kelen ani ka hakililafalen kɛ u kan Sɔn kɛra dɔw ma dɔw latilenna walasa bɛɛ ka
wasa Bɛnkanɲini bannen masakɛ nrsquoa muso yrsquou ka masayabanfilaw don ani krsquou kuntilenna
kɛ kelen ye
Kalansenbolo bolofara kanlan degeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli -Ka kalanden cɛmanw ni musomanw ka
dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka kɛɲɛ ni
gɛlɛya dajiralen ye
- bɛ ɲininkaliw jaabi ani krsquou ɲɛfɔbrsquou ka
faamuyali fɔ gɛlɛya in kan
ɲininkaliw
jaabiwɲinini
cikanwbaaraw
waleyali
Bilali kalan hukumu kɔnɔ Baara kɛta1
Koɲɛnabɔta
bɛ diɲɛlatigɛ don o don ko dɔ dajira min
kɔnɔ baaraw danfaralen don cɛw ni
musow cɛ
bɛ ko in sɛgɛsɛgɛ ani ka hakililafalen kɛ
jɔyɔrɔw kan
Kelennabaara
Kulukɔnɔbaaraw kalan
ani sɛgɛsɛgɛli -Brsquoa ɲini u fɛ ka masalabolo kalan min
tɔgɔ ye laquoNi musow bɛnna a kan krsquou sigi
krsquou bolo fila da u senkanraquo
-bɛ kulubaaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin
cikan ninnu ye
1-Musow ni cɛw ka baaraw tun ye mun
ye yanni fɔɲɔgɔnkɔ cɛ
2-Fɔɲɔgɔnkɔ sababu bɔra mun na
bɛ masalabolo kalan
brsquou ka baara jaabiw dajira
Kulu 1 bɛ ɲininkali jaabi minnu bɛ tali
kɛ musow ni cɛw ka baaraw kan
Kulu 2 bɛ fɔɲɔgɔnkɔ kun sɛgɛsɛgɛ
Kulu 3 bɛ bɛn sɔrɔlen nafaw dantigɛ
minnu bɛ masajamana mɔgɔw ka
hadamadenyako ni sɔrɔko kan
Kulubaara
145
3- Fɔɲɔgɔnkɔ in ɲɛnabɔra wa
4-Bɛn nɔkun kɛra mun ye masajamana
mɔgɔw kan
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
bɛ kuluw ka ɲininiw ni kunnafoni
sɔrɔlenw kafoli labɛn
-brsquoa ɲini kulu kelen-kelen bɛɛ fɛ u krsquou
baara kuma kolomaw latɔmɔ krsquou kɛ
masalabolo ye katimu walima nataliye
min bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔlen bakurubafɔ
-Bɛ dalikunnafoni damadɔw di krsquoa ka
hakilila sɛmɛntiya ni waleyaw ye minnu
bɛ tali kɛ don o don kow kan ani
donkibaruya
bɛ baara kɛlɛnw dajira ani krsquou
walanwalan
kuma koloma latɔmɔnenw bɛ kɛ katimu
ye nataliyew ani masalabolow ka kɛɲɛ
ni se walanwalannenw ye
Jɛkabaara
Hakililafalenfalen
Dantigɛliwaati
kiimɛniBakurubajateminɛ
-brsquou bila u krsquou yɛrɛ ka baara kɛlenw nrsquou
ka kunnafoni walanwalannenw
sɛgɛsɛgɛ kalanni (taabolo kɔnɔkow
sɛbɛkɔrɔ faamuyali kiimɛni
dɛmɛnanwminɛn) Degeli (baara kɛtaw
lakikaya kɔnɔkow kalanden
cɛmanmusoman taabolow ni jogow
sɛbɛkɔrɔ faamuyali hakɛ)
Kuma kɛra ko minnu kan u bɛ olu
bakurubafɔ nrsquou yɛrɛ ka daɲɛw
nataliyew walima katimu ye
Kelennabaara
Kuluw ka baara
Hakililafalenfalen
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Ka ɲɔgɔlɔnba dɔ labɛn krsquoa waleya min
bɛ masalabolo danfara kɔnnenw filiw
latilenni cogoyaw ɲɛfɔ
Bɛ ɲɔgɔlɔnba labɛn ani krsquoa bɔ Kulubaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
146
KALANBOLO 6 FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI
ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN
laquoYɔrɔ saniyali ka di bɛɛ ye nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲaman cɛ raquo1
1 Zan YanniJean Yanne [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ jajɛra 15062012 httpscalettsansrhettwardpresscom
20090530tout-le-monde-veut-saver-la-planete-mais-personne-ne-veut-descendre-les-poubelles
147
FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI
ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN
1 Forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa lamini
2 Yiriwali kuntaala jan
ɲɛbila
Sigida nrsquoa lamini hakɛ danfɛnkanɲinini ladamu taabolow yiriwali kɛnɛya ani bɛn sɔrɔli hakɛ
olu minnu sinsinnen bɛ damakɛɲɛni ni fisamanciyabaliya jɔsen baju kan u sirilen tɛ
hadamaden kelen dɔrɔn na jamakulu kɔnɔ nka u bɛ tali kɛ fana bunadama kan ka da a ka
danfɛnya yɔrɔ kan O la sa Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan bɛ
hakililajigin kɛ krsquoa jira ko laquo fasojama bɛɛ ka kan ni sigida nrsquoa lamini mumɛ anrsquoa ɲuman sɔrɔli
hakɛ ye min brsquou ka ɲɛnamaya sabatiraquo
O nrsquoa taa bɛɛ yɔrɔ minnu na ni dɔnbaliya ani mɔgɔlafilikunnafoni bɛ se ka kojugu lase mɔgɔ
ma diɲɛlatigɛ kɔnɔ forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini sabatili kuntaala jankow ye ko
kolomayɔrɔba ye o yɔrɔw la sango Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɛrɛnkɛrɛnnenya
Afiriki tilebinyanfanjamanaw
Sedeyawo bɛnkan ka ɲɛsin demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman ma brsquoa jira ko demokarasi
bɛn politiki basigi ani hadamadenjɛ tilennenya tɛ se ka sira sɔrɔ mara kɛcogo ɲuman sariyaw
kɔ
O sira kelen in kan diɲɛ ɲɛmɔgɔw bɛnna a kan krsquoa jira jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba
ka lajɛ senfɛ san 2002 sɛtanburukalo la sanbakelennako kunkan ko laɲini ninnu ka don
bakuruba kuntilennaw kɔnɔ minnu bɛ se ka kiimɛ ani minnu kuntaala danbɔlen don krsquoo tɔgɔ
da sanbakelenna kuntilennaw yiriwali kama (OyɛmudeOMD)
Afirikitilebinyanfan jamanaw bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa yiriwaliko la kɛnɛya laseli bɛɛ ma jamana
sɔrɔfɛnw tilako ɲuman sigi bɛn ani demokarasi sinsinni na nrsquou ye fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛ ka
faantanya kɛlɛ fiɲɛbanaba ni fiɲɛbana ani sɔrɔko dɛnkɛrɛfɛ olu minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw
lajuguyali ani basigibaliya ju la
148
Haminankoba min bɛ gɛlɛya in kɔnɔ o ye politiki kisɛmaw ani nafamaw labɛnni nrsquou waleyali ye
minnu brsquoa to forobakɛnɛya gɛlɛyaw bɛ ɲɛnabɔ ani ka janto kɛ sigida nrsquoa lamini kɛnɛman ani
kuntaala janko la
O hakilila dantigɛlen in hukumu kɔnɔ sedeyawo jamana kelen-kelen ka kalanko taabolo ka
kan ka tali kɛ hakilila fɔlen ninnu na krsquou don kalan kirikilɔmuw kɔnɔ ani baaradegekalan
taabolow ka ɲɛsin karamɔgɔ cɛman musomanw ma kalanden kɔrɔbaw ani lakɔlidenw
O sira kelen kan masalakun in ɲɛsinnen bɛ forobakɛnɛya ma anrsquoa ni sigida nrsquoa lamini bɛ tali
kɛ ɲɔgɔnna cogo min yiriwali kuntaala jan sabatili bolodaliko ɲuman hukumu kɔnɔ
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako
ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama
Kalanbolo masalakun bolofaraw
1Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
2Yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako
ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw dɔn
Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw dɔn
Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ
Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyaw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ
Ka sigida nrsquoa lamini marali walew ani forobakɛnɛya lakana yiriwa
Ka wale ɲumanw kɛ ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw kɛlɛli ma
Kɔnɔkow
1 Forobakɛnɛya
149
aKɔrɔ
Forobakɛnɛya bɛ se ka ɲɛfɔ cogoya caman na A bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ laquo Forobakɛnɛya ɲɛnini
farikolow hadamadenya hakiliko ani seko ni dɔnko sira kan cogo dɔ la ani cogo wɛrɛ la ni
waleyaw ye minnu bɛ se ka jamanadenw ka kɛnɛya sabatiraquo Forobakɛnɛya ɲɛnini bɛ se ka
jate fana i nrsquoa fɔ mɔgɔ kelen-kelen jamakulu ani jamanaden bɛɛ ka kɛnɛya sabatili krsquoa
sababu kɛ u ka kɛnɛyako matarafali wulikajɔw ye
An bɛ se ka hakililajigin kɛ ɲɛfɔli kɔrɔ dɔ kan min bɔra Sarili Eduwari Winsilo ka
dɔnniyaɲɛninigafe kɔnɔ san 1920 laquo Forobakɛnɛya ye dɔnniya ni fɛɛrɛw ye ka banaw kunbɛn
ka diɲɛlatigɛ kuntaala janya ka kɛnɛya sabati ani ka farikolo to ɲumanya la ni sigidalamɔgɔw
ka jɛkabaara labɛnnenw ye sigida nrsquoa lamini saniyali kama banakisɛw sɛgɛsɛgɛli jɛkuluw
kɔnɔ hadamaden ka ladamu a yɛrɛ ka kɛnɛya taabolow kan kɛnɛya cakɛdaw ni dɔgɔtɔrɔw
labɛnni walasa ka kɔn ka banaw ɲɛnini ani krsquou furakɛli ɲɛsigi Ka hadamadenya sabatilifɛɛrɛw
sigi senkan minnu bɛ basigi lase hadamaden kelen-kelen bɛɛ ma krsquou ka kɛnɛya sabati Nin
bɛɛ kɛkun ye hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se cogo min krsquoa ka hakɛw nafaw bɔ minnu bɛ
tali kɛ a ka kɛnɛyakow ni si kuntaala jan sɔrɔli la
O de la diɲɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ kɛnɛyako ma o
ka baarakɛjɛkulu senfɛ san 1953 o yrsquoa jira ko jɔyɔrɔ min ka kan ka di mɔgɔ kelenkelenna ni
jamakulu ma ladamuni baaraw la kɛnɛyako siratigɛ la o nafa ka bon Nka min jateminɛna
kosɛbɛ baarakɛjɛkulu in fɛ o ye hakililaw lafɛrɛli ye minnu bɛ tali kɛ forobakɛnɛyako
ɲɛnabɔcogo la O lafɛrɛli brsquoa wajibiya ka kɛnɛyako wale bolofara bɛɛ don ɲɔgɔnna ka kɛ
taabolo kelen pewu ye saniyako banaw ɲɛsigili banabaatɔw furakɛli ani nɔgɔyabaatɔw
tɔpɔtɔli
Kabini o waati la sɔn kɛra a ma ko furakɛliw labɛnni fana ye forobakɛnɛya baara jɔnjɔnw dɔ
ye
O nrsquoa ta bɛɛ a ka kan ka pereperelatigɛ ko forobakɛnɛyako bɛ ka danfara don a ni banafurakɛ
dɔnniya ɲɛɲini cɛ sira fila kan kɛrɛnkɛrɛnnenya la
- A brsquoi banban kosɛbɛ banakunbɛn kan ka tɛmɛ furakɛli kan
- A bɛ jamakulu ka kɛnɛyako sabatili bila hadamaden kelen-kelen ta ɲɛ
b Forobakɛnɛya gɛlɛyaw Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɔnɔ
150
OmɛsiOMS ye sɛbɛn dɔ labɛn min bɛ tali kɛ laquoAfirki jamanaden miliyɔn 738raquo17 ka kɛnɛyako la
san 2006 nowanburukalo tile 20 na
Bi-bi in na Afiriki gunkanjamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 1073487000 ye
Sedeyawo jamana 15 jamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 322990000 ye⁵
OmɛsiOMS yrsquoa pereperelatigɛ a ka laselisɛbɛn kɔnɔ ko laquoAfirikiraquo jamana minnu bɛ Tɔn kɔnɔ
olu ka sɔrɔ yiriwali bɛ kɛ ni jamanadenw ka kɛnɛya ɲuman ye bawo a dilanbaaw yrsquoa jira kolaquo
kɛnɛyabaliya bɛ na ni jamanadenw ka faantanya banbali ye basigibaliya faantan sinsinni
mɔgɔ sata cayali sɔrɔtaw dɔgɔyalihellipraquo
O nrsquoa ta bɛɛ Afiriki kɔnɔ forobakɛnɛya gɛlɛyaw ka ca kosɛbɛ O ko fanba bɛ tali kɛ banakisɛw
jɛsɛnni gɛlɛyaba kan i nrsquoa fɔ sida banakisɛ sumaya ani sɔgɔsɔgɔninjɛ olu minnu bɛ mɔgɔ
miliyɔn 3 ni kɔ faga san o san O mɔgɔ sataw la denɲɛrɛnin ni denmisɛnnin ka ca krsquoa sababu
maramafɛnnakɛlɛw ni kɛnɛyako gɛlɛyaw ye
c Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma
Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoa to kalanden cɛman ni kalanden musoman ka dɔnniyaw
ni jogow sɔrɔ minnu bɛ kɛ sababu ye u ka se
Ka ko dɔ juguyali bali
Krsquou yɛrɛ lakana
Ka dɛmɛ don mɔgɔ wɛrɛ ma
3Lomɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20[ ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ
lajɛlen 15062012
httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1
4Omɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ
lajɛlen 15062012
httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1
5Censusgov People and householdInternational programsmain dataInternational data basesan
2012 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidre gionphp
151
Ka hakilijagabɔ sabati
Ka se ka sugandili kolomaw kɛ
krsquou yɛrɛ ta
Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoi sinsin tɛmɛsira kunbaw kan minnu labɛnnen don ka kɛ
kalansen koloma wolonwula (7) ye
Saniya
Dumuni kɛko ɲuman ladamu ani farikololabaraliw sinsinni
Lakalanni baloko ɲuman na ani farikolon sinsinni
Ladamu ka ɲɛsin cɛnimusoya bangekɔlɔsi fɛɛrɛw sɔrɔli ani tangali sida ni kafoɲɔgɔnya
banaw ɲangataw ma
Janto-n-yɛrɛ-la matarafali
Faratikow dabilali
Dɛmɛ ka ɲɛsin binkanni kunbɛnni nrsquoa kɛlɛli ma
Degun ɲɛsigili
Lakalanni jɔyɔrɔfa la ka ɲɛsin faratikow ma (lakalanni dɛmɛ kunfɔlɔw la)
II-Sigia nrsquoa lamini
a Kɔrɔ
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani
yiriwali kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
Ne jamanakalankaramɔgɔ bolo sigida nrsquoa lamini bɛ jate hadamadenyako dɔnniya fɛ min bɛ
hadamadenya kɛ a ka laɲini bakolo ye O de kosɔn hadamadenyako dɔnniya la janto ka kan
ka kɛ sira la min bɛ tali kɛ mɔgɔw ni sigida fɛnw na (fiɲɛ ji farakuruw jiri ni dugukolo
fɛnɲɛnamakuluw)
Siraw ninnu ɲagaminen don bawo u brsquoa jira krsquou donnen don ɲɔgɔn na a mɛɛna i nrsquoa fɔ
jamakuluw ni kungow
152
Hadamadenw sigicogo dugukolo kan o ye an fɛ dɔnniya koloma ye min brsquoa wajibiya miiri ka
kɛ daɲɛw ani hakililakuluw kan i nrsquoa fɔ nimafɛn sugu cayali daminɛwaati falenfɛnw walima
hamadenw sigicogo kɔlɔlɔ18
Tariki dɔnniya jɔyɔyɔ ka bon sigida nrsquoa lamini kow cɛla
jamanakalankaramɔgɔw fana ye tarikikalankaramɔgɔw ye Sigiyɔrɔ kɛnɛ hakɛ fana jɔyɔyɔrɔ ka
bon kosɛbɛ jamanakalankaramɔgɔw bolo Ka baara kɛ sigida nrsquoa lamini kan o fana ye ka
sigiyɔrɔ kɛnɛ labɛnniko anrsquoa yiriwali ɲɛnabɔ Kumalasurunya la sigida nrsquoa laminiko bɛ hakilila
koloma naani de bolo
Hakilijagabɔ kɛli sigida sɔrɔw kan minnu nafa dɔnna sigida nrsquoa lamini labɛnni nrsquoa
labaarali la
Yɔrɔw cogoyaw bɛ se ka kɛ gɛlɛya ye kɛnɛw labaarali la
Faratiw
Kɛnɛ nrsquoa kanfɛnw anrsquou tigiyako
Hakilila fɔlen ninnu bɛ boli fɔɲɔgɔnkɔw anrsquou waleyabaaraw kan An bolo jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
siraw jɔyɔrɔba bɛ sigida nrsquoa lamini masalakun kɔnɔ
b- Sigida nrsquoa lamini kalan
Hakilila kɔrɔw
laquoKalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o ye danbew lakodɔnni ni hakililaw fɛsɛfɛsɛli tɛmɛsira ye
minnu bɛ sew ni jogow yiriwa ka mɔgɔw cɛsiraw faamuya u ka seko ni dɔnkow anrsquou dacogo
Ladamu ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o bɛ tali kɛ fana bɛnkan tali ni jogo yɛrɛ degeli taasira
la ka bɛn sigida nrsquoa lamini ɲuman ma raquo (IyuseniIUSN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin kungo lakanani
ma san 1971)
18Mɔgɔw sigicogo yɔrɔw lalaquotɛmɛsira min fɛ hadamadenjɛkuluw bɛ sigida nrsquoa lamini fɛn dalenw
bayɛmɛma walima krsquou labɛn(kungo fɛnw tiɲɛnibangamaradugubaw sigiliw nrsquou bonyaliw ani izinibaara
olu ye mɔgɔw sigicogo yɔrɔw la kun kolomaw dɔw ye)raquo
Sun Daɲɛw kɔrɔw tubabukan na gafe ba nrsquoa tɔgɔ Lawurusi[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwlarousefrdictionnairesfrancaisanthropisation2o
153
laquo Kalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini yiriwali kuntaala jan ma o ye kalan ye min bɛ danbew fɔlɔ
bila ɲɛ Lakalanni kalansen bolofara minnu bɛna labɛn an fɛ olu ka kan krsquoa to an krsquoa faamuya
ko dugukolo ye bɛɛ nafalan ye an ka kan krsquoan janto min na O kalan in ka kan ka na ni
senyɛrɛkɔrɔ ye min brsquoa to mɔgɔ kelen o kelen krsquoi hakilijagabɔ ka ŋaniya ta ani ka waleya kɛ a
yɛrɛ ma A ka kan ka na ni jɔyɔrɔfa ye min brsquoan bila o waleyaw kɛli la anrsquoa ka kan ka
jamanaden bɛɛ kɛ demokarasi danbew matarafabaaw ye ani wulikajɔ kɛbaaw sanga ni waati
bɛɛraquo19
Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw
Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw ye ka hadamadenkuluw ni hadamaden kelen-kelen dɛmɛ
- Ka faamuyali ɲuman sɔrɔ sigida nrsquoa lamini kan ani gɛlɛya minnu dulonnen brsquoa la krsquou
lafaamuyali nɔgɔya ko ninnu kan
- Ka faamuyali ɲuman suguya caman ni dɔnniya koloma sɔrɔ sigida nrsquoa lamini nrsquoa gɛlɛyaw
kan
- Ka danbew kɔrɔ dɔ dɔn ani ŋaniya ɲuman dɔw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma walasa olu bɛ se
krsquou sendon kɔsɛbɛ sigida nrsquoa lamini yiriwali la anrsquo a lakanani na
- Ka sew dɔn minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini ɲɛfɔli ma ani sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wulili ma
- Ka waleyaw kɛ ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wuli
Kalanbolo bolodali
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati
19 Dɛmɛjɛkulu PlanetrsquoEre ka gafefitinin[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwplanetereorgancien-sitetelech-docplaqette-ongpdf
154
Kalandegeli kuntilennaw
Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn
Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ
Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyafɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ
Ka sigida nrsquoa lamini marali waleyaw ani forobakɛnɛya lakana yiriwa
Ka jogo kolomaw ta ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw ma
Kuntaala lɛrɛ 14
Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw
Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
gɛlɛyaw ma
Baara bolodalikatimu
kalansenbolow Sewkoɲɛdɔnw kɔnɔkow fɛɛrɛw Kuntaala
1 -Ka hakililaw ɲini krsquou dɔn ani
krsquou faamuya
Sigida nrsquoa lamini
forobakɛnɛya
Dɔnniyaw ni hakililaw
sirilenw Sigida nrsquoa
lamini ni forobakɛnɛya
la
-Sɛbɛnw ɲinini
(minnu
sɛbɛnnen don
mansin na
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-Kulubaara
-hakilila
fɛsɛfɛsɛli
lɛrɛ 2
2 Ka Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw
suguyaw ɲini krsquou dɔn
Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw
lɛrɛ 2
3 Ka sira don Sigida nrsquoa
lamini ni forobakɛnɛyako
gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ
-Hadamaden ka tiɲɛni
waleyaw sigida nrsquoa
lamini kan
lɛrɛ 2
155
-sigida nrsquoa lamini tiɲɛni
kɔlɔlɔw forobakɛnɛya
kan
- hakililaɲini
-hakililafalen
sinsinnen
4 Ka yiriwalifɛɛrɛ dɔw labɛn
ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
lasaniyali ani forobakɛnɛya
taabolo ɲumanw ma
forobakɛnɛya ɲuman dɔ
sinsinni fɛɛrɛw waleya
dɔ
lɛrɛ 2
5 Ka Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya masalakunw
don kalanbaara la
- kalansow bolofaraw
dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
dilanni
-Kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
kɛli
-Kalansenninw kiimɛni
- Kalansenlabɛnsɛbɛn
bɛrɛbɛnnenw labɛnni
lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati
Kalansen tɔgɔkalan hukumu kɔnɔ Sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw
Kalandegeli kuntilennaw
-Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
156
-Ka sira don Sigida nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ
Kɔɲɛdɔn layiriwataw
Koɲɛdɔnw
Kalanw(Dɔnniw) sira kan Jogow(taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow)sira kan
-Ka forobakɛnɛya ɲɛfɔ
-Ka sigida nrsquoa lamini hakilila
ɲɛfɔ
-Ka jogo ɲumanw ani
taabolow ta ka ɲɛsin sigida
nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya
ma
-Ka sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw ɲɛfɔ
-Ka sira don sigida nrsquoa lamini
ni forobakɛnɛya cɛ
-Ka sigida nrsquoa lamini saniyali
lafasa
Kuntaala Lɛrɛ 3
Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw
Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
gɛlɛyaw ma
Kalan degeli kalansenbolo bolofara walanwalanni
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛman ni Kalanden cɛmanw ni
musomanw ɔ musomanw
labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Kakalanden cɛmanw
musomanw ka dɔntaw hakɛ
dɔn sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya siratigɛw la
-Bɛ ɲininkaliw jaabi
-Bɛ gɛlɛyaw fɔ ani ka
sɔsɔli kɛ u kan
- Jaabi ɲuman
sugandili
-Kulubaara
-Hakililafalen
kuluw ni ɲɔgɔn cɛ
-Hakililaɲini
Bilali kalan hukumu 1- kalanden cɛmanw -Kuluw kelenkelenna bɛɛ -Hakililaɲini
157
kɔnɔ musomanw ka sigida cogoya
ɲɛfɔli kɔfɛ yɔrɔ dɔ walima jaw
ni fotow dɔw lajɛli minnu bɛ
tali kɛ sigida nrsquoa lamini cogo
suguyaw kan karamɔgɔ
cɛman karamɔgɔ musoman
bɛ ɲininkaliw kɛ
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u ka sigida nrsquoa
lamini gɛlɛyaw latɔmɔ o kɔfɛ
a bɛ ɲininkali damadɔ labɛn
minnu bɛ tali kɛ sigida nrsquoa
lamini lakanani kan ani sira
min brsquoo ni forobakɛnɛya cɛ
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u ka gɛlɛyabaw
ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali kɛ
sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya la
2- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ kalanden
cɛmanw musomanw tila kulu
4 ye ka bɛn ni masalakun 4
ma
-ɲɛfɔli ni sigida ladonko ɲuman
-lakana latanga ani ladamu ka
ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma
-sira donni forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini cɛ
-forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa
lamini gɛlɛyaw jamana kelen-
kelen ani diɲɛ kɔnɔ
brsquoa ka dɔntaw fɔ sigida
nrsquoa lamini ani
forobakɛnɛya gɛlɛyaw nrsquou
kan
-Karamɔgɔ cɛman
karamɔgɔ musoman ka
dɛmɛ kɔnɔ ye kalanden
cɛmanw musomanw bɛ
ɲininkaliw ɲini krsquou dɔn
minnu bɛ tali kɛ
forobakɛnɛya ani sigida
nrsquoa lamini kan
-Sɛbɛnw dilenw lajɛli ani
sɔsɔli senfɛ kuluw kɔnɔ
kalanden cɛmanw
musomanw bɛ ɲininkaliw
dilenw jaabiw sɛbɛn ani
krsquou ɲɛfɔ
-Kulubaara
-Lasali
ɲininkaliw-jaabiw
-sɛbɛnw ɲinini
(minnu sɛbɛnnen
don mansin na ani
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
Hakililafalenw
kuluw kɔnɔ
158
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw
kɔmaseginniHakililafa
len
- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ waati dɔ dantigɛ
kulu saba ninnu kelen-kelen
bɛɛ ye u krsquou ka jaabiw ɲɛfɔ
Kulu kelenkelenna brsquoa ka
baara kɛlen ɲɛfɔ ka kulu
tɔw ka ɲininkaliw jaabi
- Dantigɛliwaati
hakililafalen
- Hakilifalen
sinsinnen
Sinsinni ani kuma
koloma latɔmɔnenw
bakurubafɔ
- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ sɔnni kɛ
bɛnkanhakililaw ma ka ɲɛsin
masalakun kalannen ma ani bɛ
farakanhakililaw di
O la sa
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ nin hakililaw
basigi
- Hakilila kolomaw minnu
sirilen bɛ forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini na
-sigida labɛnni nrsquoa lakanani
baaraw anrsquou nafaw
- sigida nrsquoa lamini lakanani
fɛɛrɛw jamana kelen-kelen bɛɛ
kɔnɔ sedeyawojamanaw kɔnɔ
ani diɲɛ kɔnɔ
-sira donni sigida nrsquoa lamini
forobakɛnɛya ani yiriwali cɛ
-danbe sirilenw sigida nrsquoa
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ jaabi
sɔrɔlenw sinsin ani ka
dɔnniya kuraw kuma
kolomaw latɔmɔ krsquou
bakurubafɔ
-Hakilila koloma minnu bɛ
tali kɛ forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini kan
-Sigida labɛnni nrsquoa
lakanani baaraw anrsquou
nafaw
- sigida nrsquoa lamini
lakanani fɛɛrɛw jamana
kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ
sedeyawojamanaw kɔnɔ
ani diɲɛ kɔnɔ
-Sira donni sigida nrsquoa
lamini forobakɛnɛya ani
yiriwali cɛ
-Danbe sirilenw sigida nrsquoa
lamini na
-hakililafalen kuluw
ni ɲɔgɔn cɛ
159
lamini na
-ladamuni nafa ka ɲɛsin
forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa
lamini ma min jatelen don i nrsquoa
fɔ hadamadenw ka hakɛw dɔ
-Ladamuni nafa ka ɲɛsin
forobakɛnɛya ani sigida
nrsquoa lamini ma min jatelen
don i nrsquoa fɔ hadamadenw
ka hakɛw dɔ
Kiimɛnibakurubajate
minɛ
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ baaraw kiimɛni
dajira nin cogow la
-ɲininkali datugulenw
(jaabikelenma) ɲininkali jaabi-
ɲumansugandilama
- fɛɛrɛ nɔgɔw sigili senkan ka
kalanden ka kalandenw ka
dɔntaw sɛgɛsɛgɛ sigida nrsquoa
lamini nafaw kan krsquoa ɲini krsquoo
dɔn forobakɛnɛya ni danbew
cɛsiraw fɛ
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ jaabiw
sɛbɛn kuluw kɔnɔ anrsquou
kelen kelen
ɲininkaliw-jaabiw
Kelennabaara
walima kulubaara
Dɔnniya sɔrɔlenw
latɛmɛni waleyali
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman
-bɛ kalandencɛmanw
musomanw dɛmɛ ka
kɛnɛya tɔgɔlatɔn sigi senkan
ani kungoko tɔgɔlatɔn
-brsquoa ɲini ka sigida nrsquoa lamini
ani forobakɛnɛya masalakun
sɛbɛn seko ni dɔnkow tɔn dɔw
ka baaraw kɔnɔ
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ
kɛnɛyako ni kungoko
tɔgɔlatɔn sigi senkan u
ka kalanyɔrɔ walima u ka
sigida la
-ɲɔgɔnye
- Hakililafalen
-ɲɔgɔlɔnbɔ
160
Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin
Kalandegeli kuntilennaw
Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε
Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ
Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ
Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali
kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ
Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma
Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ
Kɔnɔkow
Yiriwali kuntaala jan
aKɔrɔ
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
laquo Yiriwali kuntaala jan bɛ na ni siga-siga hakilila dɔw ye
Fɔlɔ n bεna hakililajigin kε ko yiriwali kuntaala jan ye hakilila miirilen ye kungolakanajεkuluw fε krsquoa
daminε san 1970 kɔnɔnaw na ka da dugukolo ni jamakuluw maracogo kɔlɔlɔw kan yanni
Burunditilandi bεnkansεbεn ka ta Sinsin kɛra kasaara juguw jateminɛni kan ka taabolo in labɛn
Filanan jogo ɲumanko bε yiriwali kuntaala jan hakilila yεrε cεma kan kungoko sɔrɔko ni
hadamadenyako O ye ka damakɛɲɛbaliya kɛlɛ ka tilennenya sinsin mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛTaabolo brsquoi
sinsin baju saba kan kungoko sɔrɔko ani hadamadenyako
Sabanan a tɛ se ka fɔ ko yiriwali kuntaala jan ye dɔnniya ɲinini kεyɔrɔ ye ka da a kan dɔnniya
jiralanw trsquoa kɔnɔ A labɛnni bɛ to senna waati bɛɛ la wa a bɛ tali kɛ politikiko kan ka tɛmɛ dɔnniya
kan Kabini san 1980 labanw na hakilila in yɛrɛ jɛnsɛnni kɔfɛ kɔrɔ bi naani sɔrɔla a la Olu tun bɛ tali
161
kɛ taabolow la ka kɛɲɛ kɛnyɛrɛyehakilila ma
Naaninnan yiriwali kuntaala jan bε se ka na ni taabolo danfaralenw ye setigijamanaw kɔnɔ ani
faantajamanaw kɔnɔ Setigijamanaw kɔnɔ dɔnnikɛlaw ni ɲininikɛlaw bɛ ɲininkali kɛ ni yiriwali
taabolo min bɛ senna nrsquoo bɛ to a cogo la Sariyaw ka caya o kan yɔrɔw bεε la Diɲεlatigɛ kεko
ɲuman ba hakilila (bakurubafɔ la ɲɛtaa sabatili dugukolo kan) faamuya ka di jamanadenw fɛ wa o ko
bɛ ka don ba la ladamu siratigɛw la
Yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ sɔrɔko taabolo sugandili ɲininkali bε kεYala an ka an ka yiriwali
taabolo yεlεma wa Yala an bε se ka sɔn a ma ko mobili bε siniwa mɔgɔ mliyari 1 ni murumuru 3 bεε
bolo wa Yala an krsquoa ɲini jamanadenw makow ka ɲεnabɔ kasɔrɔ an ni yiriwali min kan o ɲɛ ma
sɔrɔ Diɲɛ jamanaw tɔgɔlagɔfɛrɛnaman sigili senkan min brsquoi janto dugukolo ni dantanfɛnw na yala o
bɛ faamuya wa O de bε na ni jamanadenw ka dɔnɲɔgɔnya ni mara kɛcogo ɲuman hakilila ye
Yiriwali kuntaala jan i nrsquoa fɔ a fɔra cogo min na setigijamanaw kɔnɔ o bε na ni gεlεya ye
yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ dantanfɛnw latangali hami wulili o bɛ na ni ɲininiw sigili ye senkan
minnu ɲɛsinnen bɛ yamaruyasɛbɛnw labɛnni ma ka tɛmɛ hadamadenw lakanani kan mɔgɔdalaɲini
nasiraw la ni laquo maraliko kura raquo dogolen tɛ hakilila in kɔfɛYiriwali kuntaala jan bε sendonni kofɔ min
ma yamaruya O de ye setigijamanaw mɔgɔ cεsirilenw dɔw ka laɲini ye ka faantanjamanaw ma
walasa ka dantanfɛnw lakana
O de la n sigalen tε kosεbε bawo n sɔnnen don hakilila in kɔnɔko dɔw ma O nrsquoa ta bεε n ka
kɔsannaɲininiw brsquoa to n ka n janto n yɛrɛ laraquo
b Yiriwali kuntaala jan kalan
Yiriwali kuntaala jan kalan (EDEDEEDD) brsquoa to diɲε ferekecogo ka faamu dɔnniya mɔgɔya
taabolo ɲuman ani fasodenɲumanya nasiraw la Yiriwali kuntaala jan kalan bɛ kalansen
bolodalenw kɔnɔ
Sigida nrsquoa lamini kow sɔrɔkow hadamadenya ni seko ni dɔnko kow ni ɲɔgɔn cε siraw
faamuyali o bɛ kalanden cεmanw ni musomanw dεmε nin ko ninnu faamuyali la kosεbε
Hadamadenjεkuluw siriɲɔgɔnna
Jogo ɲumanw tali minnu bε damakεɲεni ninnu don ba la
Nafa min bɛ ɲɔgɔndɛmɛ na diɲɛ kɔnɔ
Yiriwali kuntaala jan kalan laɲini jɔnjɔn ye ka fεεrεw di jamanaden nataw ma u ka se ka
sugandiliw ni kɛ ka hakilijagabɔw kε yiriwali kuntaala jan gεlεw kan minnu brsquoa to u bɛ se ka
kolatigɛliw kɛ ani ka baara kɛ ni hakili ye krsquou yɛrɛ ani jamana nafa
162
Kalanbolo baara bolodalen
Masalakun bolofara 2 Yiriwali kuntaala jan
Masakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin
Kalandegeli kuntilennaw
Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε
Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ
Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ
Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali
kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ
Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma
Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ
Masalakun bolofara 2nan Yiriwali kuntaala jan
Kuntaala Lεrɛ 16
163
MinεnDɛmɛnanwSεbεnw
Sedeyawo misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara
dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan
jamanaw ni diɲε sariyaboliminεnw Afiriki bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin hadamaden ni fasojamaw ka
hakεw ma min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda 21nan
bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo kan
jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw kana
ladon Afiriki kɔnɔ adw
Baara bolodalisεbεn
Kalansenbolo
bolofara
SeKoɲεdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fεεrεw Kuntaala
1 Ka yiriwali kuntaala jan
hakililaw dantigε
Hakilila minnu bε tali kε yiriwali kuntaala
jan ani sigida nrsquoa lamini na
- Sεbεnɲiniwi (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na ani minnu bε
εntεrɛnεti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛsɛli
- Hakililafalen
Lεrɛ2
2
Ka gεlεyaw ɲini krsquou dɔn
minnu bε yiriwali
kuntaala jan bali ka
waleya
Sigida nrsquoa lamini gɛlɛya minnu bɛ boli
yiriwali kuntaala jan kan
Lεrɛ 2
3
Ka sigida nrsquoa lamini
gεlεyaw ni yiriwali
kuntaala jan waleyali siri
ɲɔgɔn na
Sigida nrsquoa lamini tiɲεni kɔlɔlɔw yiriwali
kuntaala jan kan
Lεrɛ2
4 Ka yiriwali kuntaala jan
ɲεtaa fεεrεw tigε
Yiriwali kuntaala jan waleyali sabatili
fεεrεw
Lεrɛ 4
5
Ka yiriwali kuntaala jan
gɛlɛya don kalan baara
kεtaw kɔnɔ
- Kalan dakun bεε dɔnnikεminεnw ni
kalanbaaraminɛnw sεgεsεgεli
- Kalansensεbεnw labεnni
- Kalansenbolo bolofara kalandegeli
waleyali
- Kalansenbolo bolofara kalan
bolofaranin kiimεni
- Kalansenlabεnsεbεn mabɛnnen dilanni
Lεrɛ6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2nan Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
164
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli
ma yiriwali kuntaala jan sabatili kama
KalanDegeli kuntilennaw
Ka baara kεtaw bolodasɛbɛn dɔ labɛn yiriwali kuntaala jan sabatili kama
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Yiriwali kuntaala jan sabatili
Koɲεdɔn layiriwataw
KOɲɛDƆN
Kalan sira kan Jogo sira kan Fεεrεw sira kan
- Ka yiriwali kuntaala jan ɲεfɔ
- Krsquoi ka yɔrɔ sigida nrsquoa lamini
gεlεyaw ɲini krsquou dɔn
Ka fasodenɲumanya jogo ta
sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli la
- Ka yiriwali kuntaala jan cogoyaw dantigε
- Ka i ka yɔrɔ ladonni anrsquoa lasaniyali baaraw
kε
Kuntaala Lεrɛ 6
MinεnDɛmɛnanw
Sedeyawo ka misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara
dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan
jamanaw ni diɲε sariyasɛbɛnw Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakεw
lafasali kan min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda
21nan bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo
kan jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi Bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw
kana ladon Afiriki kɔnɔ adw
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
165
Karamɔgɔ cεmanmusoman Kalanden cεmanwmusomanw
Labɛn
kɔrɔdɔnnen kɔrɔ
sɛgɛsɛgɛli
bɛ kalanden cɛmanmusoman sendonni
anlsquoa ka seko ni dɔnko hakε sɛgɛsɛgɛ ka
ɲεsin hakilila kalantaw ma
bε ɲininkaliw jaabi
bε yiriwali kuntaala jan kuma fɔ ka ɲɔgɔn
fɛla ɲini a kan
- jaabi ɲuman
sugandili
-Kelennabaara
- Hakililaɲini
- Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
- bɛ waleya dɔ kɛli dajira walima ka jaw
ni nataliye dɔw sɛbɛkɔrɔ lajɛ
- brsquoa ɲini kalanden cεmanmusomanw fε
u krsquoa jira ko hadamaden sabatili tɛ sira
sɔrɔ sigida nrsquoa lamini sabatili kɔ
- Karamɔgɔ cεmanmusoman bε sigida
nrsquoa lamini kunnafonisεbεnw bila
kalanden cεmanwmusomanw ka bolo
kan (yɔrɔ saniyalen yɔrɔ nɔgɔlen
ɲεfɔli ɲεnamaya cogoya fanga bε se ko
minnu kɔrɔ hellip) ani yiriwali kuntaala jan
kan ka laban krsquoa ɲini u fε u ka sigida
nrsquoa lamini ɲεfɔ ani ka yiriwali kuntaala
jan cogoyaw dantigε
- Kalanden cεmanmusomanw bε ko in
waleya walima ka ɲεgεnw ni jaw sɛbɛkɔrɔ
lajε
- brsquoa jira ko sigida nrsquoa lamini sabatili tɛ sira
sɔrɔ jama ka kεnεya sabatili kɔ
- Kalanden cεmanmusomanw bε sεbεnw
lajε ka ɲininkaliw jaabi
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- Kɔlɔsiliw
Hakililaɲini
- Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw
kɔmaseginni
bɛ dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw
kulusigili la ka kɛɲɛ ni cakɛminɛnw ye
(dɛmɛnanw)
Kulu kelenkelenna ka kumalasela bɛ
baara kɛlenw dajira ninnu kan
- Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
ɲɛfɔli
- Hadamadenw makoɲεfεnw sɛbɛnni
dumuni fiɲε saniman sigida nrsquoa lamini
saniman
- U ka sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala
jan gεlεyaw
- Sɔrɔfɛnw tɔpɔtɔli
- Sigida nrsquoa lamini tiɲɛni sababu anrsquoa
kɔlɔlɔw
- Fɛn min bɛ sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan siri ɲɔgɔn na
Hakililafalen ani
kulubaaraw
sɛmɛntiyali
dantigɛlikɛnɛsigi
Hakililaw
nafawsinsinni ni
kuma kolomaw
latɔmɔni
Karamɔgɔ cεmanmusoman bε kuluw
ka jaabiw lamɛn kunnafoni minnu brsquou ka
hakililaw jε krsquoolu fara u kan ka fɔlenw
sεmεntiya ani krsquou dεmε u ka kuma
koloma labanw latɔmɔni na
Kalanden cεmanwmusomanw
- Ko minnu ye tiɲε ye ani nrsquou bε se ka kε u
brsquou hakili to olu la u ka sigida yiriwali
kuntaala jan kundon yiriwali kuntaala jan
sɔrɔli gεlεya bεε furakεli kɔrɔ
- U brsquou kundon yiriwali kuntaala jan ɲɛtaa
kɔrɔ
- Jεkabaara
Bakurubafɔkati-
mu dɔ labɛnni
Kiimεnibaaraw
bakuruba jateminε
bɛ baara dɔw kiimεnisɛbɛn labɛn min bɛ kɛ
sababu ye ka waleyaw kɛ ka dɔ bɔ sigiyɔrɔ
gɛlɛyaw la
Baarakɛkuluw kɔnɔ kalanden
cɛmanwmusomanw bɛ kunnafoniw
ɲini u ka sigida nrsquoa lamini tiɲɛw kan
-Kalandenw bɛ baarabolodalisɛbɛn
dilan
Sɛbɛnw dilanni
Kulubaara
166
Kalanbolo gafe lajɛlen Forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
Kalanbolo wɛbu lajɛlen forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Forobakεnεya
Hakilila kɔrɔ
- httpwwwlaroussefrencyclopediediverssansA9_publique90008
- httpwwwintellegofrsoutien-scolaire-1ere-st2s-aide-scolaire-sciences-sanitaires-et-socialessante-sante-publique15558
httpwwwlegifancegouvfraffichTextedocidTexte=JORFTEXT000000227015εtdateTexte
- httpwwwdestinationsantecoml-oms-penchee-sur-les-africainshtml
Sigida nrsquoa lamini
Hakilila kɔrɔ
- httpwwwtechno-sciencenet onglet=Glossaireεtdefinition=3469
- httpreseauecoleetnatureorg
- httpwwwiucnorgfr
Yiriwali kuntaala jan
Ladamuni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan ma httpwwwmeirieucomECHANGESlepripdf
httpreseauecoleetnatureorg
httpwwwiucnorgfr
KALANBOLO 7NAN FANKELENFƐJAMANAW
KA DONɲƆGƆNNA
LatεmεniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Karamɔgɔ cεmanmusoman
bε kalandenw bila ka baarabolodalisɛbɛn dɔ
labɛn (baara kεtaw u kεminɛnw)
waatiboloda dεmεbaaw kɔlɔsili ani kiimεni
walasa ka yεlεma ɲuman don u ka sigida nrsquoa
lamini cogoya la ka kεɲε ni yiriwali kuntaala
jan ye
167
laquo A ɲuman ye ka fanga ni jɔsen ɲεnamaw di Sedeyawo ma minnu bɛ jamanaw taw sanfɛ
walasa a ka se ka ko latigɛlenw waleya ani ka bɛnɲɔgɔnmaya sabati politikiko siratigɛ la
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ raquo
1 Wansεsilasi Sakere Kεri MɔnzalaMenceslas sacreacute Cœur Monzala Afiriki tilebinyanfan jamanaw ka donɲɔgɔnna
hakililaw Sedeyawo fangabulonw sεgεsεgεli san 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajεra 15062012
httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-afrique-de-louest-
analyse-du-cadre-institutionne17html
FANKELENFƐJAMANAW
KA DONɲƆGƆNNA
1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Dantigεli
168
abini yεrεmahɔrɔnya sɔrɔla jamana minnu bε fan kelen fε Afiriki tilebinyanfan
kɔnɔ olu yrsquoa ɲini ka fara ɲɔgɔn kan u marabaa kɔrɔw ye dancε minnu ci u ni
ɲɔgɔn cε walasa krsquoolu bin ka bɔ yen U laɲini tun ye ka ɲɔgɔnhakililajiginkεnε sigi
u jɛlen bɛ kuntilenna minnu na yiriwali sira kan olu waleyali kama ani ka fanga jɔnjɔn sɔrɔ krsquou
ka ɲɔgɔndεmε sigi senkan ani krsquoa sinsin O hakilila in kεra fankelenfεjamanaw ka
bolodiɲɔgɔnma waleyalisira ye san tan laban in kɔnɔ
Walasa ka donɲɔgɔnna nafa don jamanadenw ka ɲεnamaya kɔnɔ ani u krsquoa faamuya kosɛbɛ
Sedeyawo jamanakuntigiw bɛnna laɲini dɔ kan min ka kan ka waleya sanni san 2020 cε
jamanaw ka Sedeyawo ka bɔ o la krsquoa kɛ jamanadenw ta ye
Fankelenfεjamanaw ka tɔnw sigili ani sigidajamanaw ka tɔnw i nrsquoa fɔ Afiriki
tilebinyanfanfεjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn (Sedeyawo) Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ
yiriwali ani wariko tɔn (Imowa UEMOA) Sɛnɛgali Ba labaarali jamanaw ka tɔn
(OyεmuweyεsiOMVS ) Sahelijamanaw ka jakεlεtɔn (SilisiCILSS ) Joliba Ba fala donni ba la
(AbeyεfuyεniABFN ) adw Nin bεε bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka cɛsiri jira ka baara kε
ɲɔgɔn fε ani krsquou kan di donɲɔgɔnna jɔnjɔn sabatili kama
Kalanbolo se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fankelenfεjamanaw ka
donɲɔgɔnna sinsinni ma
Masalakun bolofara fila bε kalanbolo in kɔnɔ
1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
K
169
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo ka kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kalandegeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara la
170
2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara
waleyali
3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka
baara waleyali
4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kɔnɔkow
Sedeyawo jirali
Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwali tɔnba (Sedeyawo) ye fankelenfεjamana tan ni
duuru ka jεkulu ye min sigira senkan san 1975 A ka baara ye sɔrɔ donɲɔgɔnna sabatili ye
laquo sɔrɔ sira bεε kan i nrsquoa fɔ iziniko taamakow kunnafonidikow kuranko sεnεko kungo
sɔrɔfɛnko jagoko ni nafolokow hadamadenyakow ani seko ni dɔnko hellipraquo
San 1993 Sedeyawo fanga bonyara segin kɛlen bεnkansεbεn kan krsquoa kalan ni bɛn ni lakana
jateli ye Afiriki tilebinyanfan fε O hakilila in kεra sababu ye ka bεnkansεbɛn dɔ bolonɔbila san
1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogo kan u ɲɛnabɔli u banni ani bɛn ni lakana sabatili
Jamana 15 bε Sedeyawo kɔnɔ bi (Benεn Burukina Faso Kapuwεri Kɔnɔwari Ganbi Gana
Gine Konakiri Gine Bisawo Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn ani Togo)
Moritani yrsquoa yεrε fosi ka bɔ Sedeyawoko la san 2000
ƐfεmiFMI ka fɔ la Sedeyawo tɔnjamanaw ka jamanakɔnɔsɔrɔ mumɛ labugunda (PeyibePIB)
hakɛ bakuruba anrsquou ka sanni se kɛɲɛni (PepeyaPPA) hakɛ bakuruba bɛ bɛn
Lamerikɛndolariwari miliyari 56486 ma o yrsquoa bila sɔrɔko setigiya jɔyɔrɔ 25 nan na diɲε kɔnɔ
Sedeyawo jamanaw dugukolo kɛnɛ mumɛ bɛ bɛn kilomεtεrεkare miliyɔn 51 ma a jamanaden
hakɛ mumɛ ye miliyɔn 299 ɲɔgɔnna ye
Sedeyawo tariki anrsquoa jujɔn
Afiriki tilebinyanfan tɔnba sigili hakilila sɔrɔla kabini san 1964 A bɔra Liberiya jamanakuntigi
kɔrɔ Wiliyamu Tubumani na O siratigε la bεnkan dɔ bolonɔbilala Kɔnɔwari Gine Konakiri
Liberiya ani Saralɔn cε san 1965 nka o ma sira sɔrɔ San 1972 awirilikalo la Nizeriya
jamanakuntigi Zenerali Gowɔni ni Togo jamanakuntigi Zenerali Eyadema yrsquou cɛsiri poroze in
171
waleyali la U ye hakilila dɔw fara ɲɔgɔn kan ka jamana 12 yaala krsquoolu ka dɛmɛ ɲini krsquoa ta san
1973 zuluyekalo la ka se a utikalo ma Lajε dɔ labɛnna Lome walasa ka bɛnkan dajiralen
sɛgɛsɛgɛ
Mɔgɔ faamuyalenbaw ni sariyatigiw ka lajε dɔ kεra Akara san 1974 zanwuyekalo la ani
minisiriw ka lajε dɔ Mɔrɔbiya san 1975 zanwuyekalo la O lajε fila bεε ye bɛnkansɛbɛn dajiralen
in sɛbɛkɔrɔ sɛgɛsɛgɛ A laban na Afiriki tilebinyanfan jamana 15 yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn
in na ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔko yiriwali tɔnba sigi senkan (Legɔsi bεnkan)
san 1975 mεkalo tile 28 Labɛnlajɛ minnu yɛrɛ nana ni Sedeyawo sigili ye olu bolonɔbilala
Lome Togo san 1976 nowanburukalo tile 5 Walasa ka sɔrɔw donɲɔgɔnna sennateliya ani ka
barika don bolodiɲɔgɔnma na politikiko nasira la yεlεma donna bεnkansεbεn na krsquoa bolonɔbila
san 1993 zuluyekalo la
Sedeyawo lakodɔnna Afiriki sɔrɔko AyeseAEC yiriwali ntuloma duuru dɔ ye
KomesaCOMESA SeeyasiCEEAS IgadiIGAD SadɛkiSADC ani SedeyawoCEDEAO Olu
yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn na min bɛ bolodiɲɔgɔnma sinsin AyeseAEC ni SeyeyεriCER cε
san 1998 feburuyekalo la
Sedeyawo kuntilennaw anrsquoa jɔsenw
Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔnba kuntilenna ye bolodiɲɔgɔnma ani
donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko la walasa o ka bange
sɔrɔkelenya ni warikelenya la ni tɔnjamanaw ka sɔrɔ mumɛ don ɲɔgɔn na O donɲɔgɔnna in
ka kan ka kε sababu ye ka jamanadenw ka diɲɛlatigɛ nɔgɔya ka sɔrɔ labugunni sabati ka
tɔnjamanaw cɛsira sinsin ani ka kε sababu ye ka Afiriki bɛɛ lajɛlen ka ɲεtaa ni yiriwali sabati
Segin kɛlen bɛnkansɛbɛn in kan krsquoa kalan san 1993 o tun ka kan ka barika don tɔnjamanaw
cɛ bolodiɲɔgɔnma na sɔrɔ ni politikiko siratigɛ la O bɛnkansɛbɛn in yrsquoa dantigɛ ko sɔrɔko laɲini
ye ka jɛ sugufiyɛ kelen na ani wari suguya kelen Politikiko nasira la laɲini ye ka
depitebulonba kelen sigi senkan Afiriki tilebinyanfanjamanaw tɔgɔ la ka sɔrɔko ni
hadamadenya yiriwalibulon kelen sigi senkan ani ka Sedeyawo ka kiiritigεbulon kelen sigi min
bɛ kiiriso kɔrɔ nɔnabila ka tɔn ka kolatigɛlenw waleya O bεnkan in bε Sedeyawo yamaruya a
krsquoa jɔyɔrɔ fa ka Afiriki tilebinyanfan fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi ani krsquou ban
Sedeyawo brsquoa ka wale sinsin nin jɔsen jɔnjɔnw kan
172
Tɔnjamanaw damakεɲεni anrsquou ka makoɲεɲɔgɔnma
Jamanaw ka ɲɔgɔndεmε ani u kafolen senyεrεkɔrɔ
Bolodiɲɔgɔnma jamanaw ni ɲɔgɔn cε
Politikiw bɛrɛbεnni ɲɔgɔn ma ani porogaramuw donni ɲɔgɔn na
Jεlenya tilennenya sɔrɔko ni hadamadenyako la
Tɔnjamanaw ka kɛlɛbinbaliya ɲɔgɔn kan
Bɛn sabatili basigi ani lakana
Fɔɲɔgɔnkɔw banni nɔgɔya la
ɲɔgɔnbonya ani hadamaden ka hakεw layiriwali nrsquou lakanani
Demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni
Sedeyawo fangabulonw
Walasa a ka se krsquoa ka baaraw kε Sedeyawo ye nin fangabulon ninnu sigi senkan
Jamanakuntigiw ni gɔfɛrɛnamankuntigiw ka lajε
Waleyali sekeretariya
Tɔn depitebulon
Tɔn kiiritigεbulon
Sɔrɔ ni hadamadenya sabatibulon (o ka kan ka sigi)
Sedeyawo ka yiriwalinafolobɔ ni yiriwali banki (BeyideseBIDC)
Sedeyawojamanaw yiriwali nafolobɔda (FeyɛrideseFRDC)
Sedeyawojamanaw ka baarabaw kεli banki (BeyɛriseBRIC)
Afiriki tilebinyanfan warikocakεda (AmawoAMAO)
Afiriki tilebinyanfan ka wariko ɲεɲinicakɛda (ImawoIMAO)
Afiriki tilebinyanfan kεnεyako sabatilitɔn (OwasiOOAS)
Baarakεjɛkulu kεrεnkεrεnnenw (olu ye fɛɛrɛko baarakɛjɛkulu kɛrɛnkɛrɛnnen 6 ye)
Baarakɛcogo fɛɛrɛ min tara san 1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli u banni bɛn ni
lakana kama Jɛkulu minnu sigilen bɛ fɛɛrɛwaleya kama fanga tigilamɔgɔw brsquoo kɔnɔ
wale kɛbaga sekeretɛri laadibaa fɔkabɛn kama ani tɔnjamana tan lakana tigilamɔgɔw
(Burukina Faso Gana Gine Konakiri Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn
Togo)
Kuntilenna baara ani danbe bajuw
173
Sedeyawo kuntilenna
Ka marabolo sigi dancɛw tɛ min kɔnɔ min
yiriwalen bɛn ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnma bɛ min
kɔnɔ a sinsinnen bɛ mara kɛcogo ɲuman
kan sɔrɔfɛn camanba bɛ se ka lasɔrɔ
jamanadenw fɛ min kɔnɔ krsquoo sɔrɔfɛnw don
ba la ni sababulada ye walasa yiriwali
kuntaala jan ka sabati ani sigida nrsquoa lamini
tangali
Sedeyawo ka baara
Ka bolodiɲɔgɔnma ani donɲɔgɔnna sabati
olu minnu bɛ na ni jɛ ye sɔrɔko la Afiriki
tilebinyanfan fɛ walasa ka jamanadenw ka
diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati ka sɔrɔ
basigili sinsin ani krsquoa jiidi ka tɔnjamanaw
cɛsira layiriwa ani ka kɛ sababu ye ka
Afiriki ka yiriwali ɲɛtaa sabati
Sedeyawo danbe bajuw
Kisɛya
Kisɛya waleyali tangali nrsquoa sinsinni kɛra
sababu ye diɲɛ bɛɛ ka sɔn krsquoa kɛ misali ye
jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la sɔrɔko
ni wariko la
Bonya
Ka ɲɔgɔnbonya sabati Sedeyawo
baarakɛlaw nlsquoa jamanadenw cɛ ani ka
kodilanse bonya kuradilan ani kunnafoni
munumunucogo ɲuman
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Suguya caya
Ka jamanacamanko siyacamanko ani
seko ni dɔnkocamanko lakodɔn krsquoolu
faamuya ani krsquoo hakililaw jiidi krsquou bonya
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Hɔrɔnya
Krsquoi cɛsiri kosɛbɛ walasa baara sariya
jɔnjɔnw ka labato ka jama ka dannaya
sɔrɔ anrsquoa ka bonya ka da an ka waleyaw
kɛcogo kan
Sendonni kow la
Ka jama sendonni ɲini krsquoa don ba la
lafaamuyali bɛ kɛ min kan min bɛ kɛ
Sedeyawojamanaw ka baaracamankɛko
dugucamanko ani seko ni dɔnkocamanko
hukumu kɔnɔ politiki ni kolatigɛli dakun bɛɛ
lajɛlen na
Tilennenya
Tilennenya ani kuma ɲuman fɔli i
jamanadenɲɔgɔnw ye krsquoo hakilila don
Sedeyawo mɔgɔ bɛɛ kun na ani
fangabulonw kɔnɔ ka kɛɲɛ ni Afiriki
tilebinyanfan jɔsen jɔnjɔnw ye
Jɛlenya
174
Ka baara kɛ ni baara kɛcogo fɛɛrɛ jɛlenw
ye walasa lafaamuyali kɛra kolatigɛlen
minnu kan ani politiki labɛnni taabolow ka
sabatii
Baaraɲɛdɔn
Ka baaraɲɛdɔn jira ani cɛsiri diɲɛ
tɔgɔlabaaraw ɲɛni na anrsquou waleyaliko
ɲumanw ani ka jogo ɲumanw ta ani waso
Afiriki tilebinyanfan baarakɛyɔrɔw la
Laadiriya
Ka ɲɔgɔnlafaamuya latigɛliw kɛ kasɔrɔ i
ma da mɔgɔ kɔkan tilennenya la laadiriya
ani kɛɲɛni
Sɛbɛkɔrɔɲɛni
Ka sariya gɛlɛn sigi senkan teliya la min
baaraw tɛ jɔ ka ɲɛsin mɔgɔw jamanaw
Afiriki tilebinyanfan ani diɲɛ tɔgɔlalaɲiniw
sabatili ma
175
Donɲɔgɔnna ntulomaw
Afiriki tilebinyanfan sɔrɔfɛnw layiriwali (mɔgɔw sekow layiriwali cɛ ni muso
damakɛɲɛni sigida nrsquoa lamini ɲuman) fasodenya kelen
Bɛn ni basigi Afiriki tilebinyanfan bɛnni nrsquoa basigili fɔɲɔgɔnkɔw karatukaratu ani
kɛrɛfɛdɛn tɛ min kɔnɔ
Mara kɛcogo ɲuman mara kɛcogo ɲuman politikiko ni sɔrɔko sira kan jɛlenya ni
jɔyɔrɔfa forobafɛnw labaaracogo la ani hadamadenw ka hakɛw lakanani koɲuman
Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna (jago sugu wari sɔrɔfɛnw yɔrɔw politiki) Afiriki
tilebinyanfan jɛli sugu kelen na wari suguya kelen na wari jurudonbaaraw ani u juru
saracogo ɲuman ɲɛnabɔlen bɛ min kɔnɔ
Kɛnyɛrɛye cakɛda yiriwali Jɛɲɔgɔnya kolo gɛlɛn ani gɔfɛrɛnamankunda ni
kɛnyɛrɛyekunda ka faraɲɔgɔnkan o ye labɛn ye min ka fisa forobacakɛdaw ni
kɛnyɛrɛyecakɛdaw labugunni ma
Bɛn lakana ani mara kɛcogo ɲuman
Bolodiɲɔgɔnma layiriwali
Sɔrɔko kɛɲɛni ni ɲɔgɔndan jɛlenya sira kan
Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna
Fanga sigibolo se
Lakikaya bakuruba
176
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara 1lɔ se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali
KalanDegeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara la
2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara
waleyali
3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka
baara waleyali
4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kuntaala Lɛrɛ 12
MinɛnDɛmɛnansɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw ani jamana
sariyasigisɛbɛn
- Sedeyawo ka misaligafe
- Jaw
177
- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
SeKoɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka Sedeyawo kuntilenna
nrsquoa ka baara ɲini krsquou dɔn
Hakilila minnu bɛ tali kɛ
Sedeyawo kuntilenna a ka baara
anrsquoa danbew la
- Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bε
εntεrɛnεti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Lɛrɛ 2
2 Ka Sedeyawo jɔsenw anrsquoa
danbe bajuw lajɛya
Jɔsenw ani danbe bajuw Lɛrɛ 4
3
Ka masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
Kalansenlabɛnsɛbɛn labɛnni
Kalandegeli kalanbolo bolofara
dɔ labɛnni krsquoa waleya
Kiimɛni
Lɛrɛ 2
4
Baara minnu ka ɲi
Sedeyawo kuntilenna nrsquoa
ka baara sabatili ma
layiriwali
Waleyalifɛɛrɛ minnu ka ɲi
Sedeyawo kuntilenna sabatili ma
anrsquoa ka baara waleyali
Lɛrɛ 4
178
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1lɔ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Sedeyawo kuntilenna a ka baara anrsquoa danbe bajuw
KalanDegeli kuntilennaw
Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
la Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆN
KalanDɔnni sira kann Jogobaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛMɔgɔyasira
dɔnniya sira kan
- Ka kɔrɔ di Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara ma
- Ka Sedeyawo danbe bajuw ɲɛfɔ
- Ka jogo ta min ni danbe bajuw bɛ ɲɔgɔn
ta
- Ka sɔn jamanacamanko seko ni
dɔnkocamanko ani siyacamanko ma
- Ka jatigiya kɔrɔ walanwalan
Ka Sedeyawo danbe
bajuw sɛgɛsɛgɛ
Kuntaala Lɛrɛ 2
179
MinɛnDɛmɛnanSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw jamana sariyasigi
- Sedeyawo ka misaligafe
- Jaw
- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo BAARA KƐTAW Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn
kɔrɔdɔnnen
kɔrɔ sɛgɛsɛgɛli
Ka kalanden cεmanmusoman
sendonni nrsquoa ka seko ni dɔnko
hakε dɔn ka ɲεsin hakilila
kalantaw ma
U bε ɲininkaliw jaabi
jaabi ɲuman sugandili
Kelennabaara
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
kalanden cɛmanwmusomanw
ɲininka u ka Sedeyawojamana
dɔw danbejɔkanw fɔ
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
hakililafalenfalen kɛ danbejɔkanw
kan walasa ka bɔɲɔgɔnfɛyɔrɔw ni
ɲɔgɔndafayɔrɔw labɔ u kɔnɔ
- Hakililafalen
- Hakililaɲini
- Sεbεnɲini (minnu sɛbɛnnen
don mansin na ani minnu bε
εntεrɛnεti kan) Ka ɲɛsin
Sedeyawo bɛnkansɛbɛn ma min
tara san 1993 zuluyekalo la ani
jamana sariyasunba
- Kulubaara
180
- Kɔlɔsili
- ɲininkaliw nlsquou jaabiw
Kulukɔnɔbaaraw
sɛgɛsɛgɛli nrsquou
lakaleli ani
hakililafalenw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
danbe baju damadɔ dajira minnu
bɔra Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara anrsquoa danbe bajuw
masalabolo kɔnɔ
- bɛ nin cikan ninnu di kulubaara
kama
- danbe minnu kofɔlen don
masalabolo kɔnɔ aw kelen-kelen
anrsquoaw lajɛlen krsquoolu kalan krsquou ɲɛfɔ
ka jɛya
- ka Sedeyawo ka baara ɲɛfɔ ka
jɛya
- ka katimu dɔ ci ka Sedeyawo
danbew sanga don o don danbew
ni kɛwalew ma
Kalandenkulu kelen-kelen ka
kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔw
jaabiw lase tɔw ma
- Kulubaaraw ka hakililafɔ
- Hakililafalen kalanden
cɛmanwmusomanw ni ɲɔgɔn cɛ
dantigɛlikɛnɛ kan
- ɲɔgɔlɔnbɔ
Dɔnniya kura
sɔrɔlenw
labɛnniSinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw
farali la ɲɔgɔn kan ani krsquou kulusigi
ka na ni kunnafoniw ye minnu bɛ
kumakoloma latɔmɔnenw dafa
Kalanden cɛmanwmusomanw brsquou
jilaja ka kɔnɔko basigilenw fara
ɲɔgɔn kan kuluw kɛlen kɔ ka
hakililafalenw kɛ
Hakililaw faraɲɔgɔnkan
Kiimεni
Bakuruba-
jateminε
Karamɔgɔ cɛmanmusoman brsquoa
ɲini kalanden cɛmanmusomanw
fɛ u ka Sedeyawo danbew kɛ
sɛbɛn ye ka kɛɲɛ ni jamanaw
cogoyaw ye walasa krsquou ka
dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛ o kan
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
baarakɛjɛkuluninw sigi-sigi o sɛbɛn
dilanni kama
Kelennabaara
181
Latεmεni
Dɔnniya
sɔrɔlenw
waleyali
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
dɛmɛ don tile kelen
lafaamuyalibaara labɛnni na seko
ni dɔnko jiralidɔgɔkun kɔnɔ walasa
siya wɛrɛw ni jamana wɛrɛw krsquou
danbew jira ɲɔgɔn na
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
tile kelen lafaamuyali kɛ lakɔli la
walima u ka kin kɔnɔ
- ɲɔgɔlɔnbɔ ɲɔgɔlɔnba ɲɔgɔlɔn
fitinin
- ɲɔgɔnye
182
Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ka ɲɛtaa ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
Kɔnɔkow
Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou taabolow
Politiki ni sariyalako donɲɔgɔnna
- Ka sedeyawo sariyaw bila jamanayaw taw sanfɛ ko latigɛlenw waleyali la
- Cakɛdaw dɔw sigili senkan minnu bɛ jamana taw sanfɛ nrsquou bɛ tali kɛ kɔlɔsili ni ko latigɛlenw
jalatigɛli la kiiritigɛbulon depitebulon sɔrɔ ni hadamadenyako sabatilibulon
- Bolodiɲɔgɔnma politikiko siratigɛ la
- Mɔgɔw ka taamaw u sago la sɔn kɛra porogaramu min ma san 1978 mɛkalo lajɛ senfɛ
dakun saba (3) brsquoo kɔnɔ
- Wizaw (visas) binni
- Dagayɔrɔko hakɛ
- Sigiyɔrɔko hakɛ
183
Sɔrɔko ni wariko (sugufiyɛ kelen wari suguya kelen izini dugujukɔrɔfɛnw kɛnyɛrɛye
sɛnɛ hellip)
- Sedeyawo ka porogaramuw labonyali ka baara suguya wɛrɛw don u kɔnɔ misali la sɔrɔ
taabolow bɛrɛbɛnni ɲɔgɔn ma
- Fangabulonw ka baarakɛnafolo sɔrɔli Sedeyawo yɛrɛ fɛ wari dɔ tigɛli jamanaw kun 05
wusuru binni jamana wɛrɛw kan u ka minɛnw donni kunkɔrɔ Sedeyawo kɔnɔ walasa ka Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna musaka sɔrɔ
Bolodiɲɔgɔnma duwaɲɛko la
- Jagofɛnw falenfalenni labilali porogaramu o min bɛ kɛ sababu ye ka duwaɲɛsokelenya
sigi senkan dɔɔnin-dɔɔnin Sedeyawojamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
- O duwaɲɛsokelenya bɛna ni duwaɲɛwari ni wusuruw wulili ye pewupewu ka bɔ
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ anrsquoolu ɲɔgɔnnaw ani binkanniwusuru minnu bɛ sara jamanaw
dancɛw tɛmɛni na krsquoolu wuli ani ka wusuru suguya kelen sigi Sedeyawojamana bɛɛ tɔgɔ
la nrsquoo bɛ wele TeyeseTEC Wusuru min bɛ sara dancɛw tɛmɛni na ni sɔrɔfɛn
bayɛlɛmabaliw ye jamana tan ni fila (12) yrsquoo wuli ka bɔ u ni ɲɔgɔn cɛ Benɛn Burukina
Faso Kɔnɔwari Ganbi Gana Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn
Saralɔn ani Togo
- Ka duwaɲɛsow ka baara kɛlenw kunnafoni fɛsɛfɛsɛliko ɲuman taabolo minɛn dɔ sigi
senkan nrsquoo ye SidoniyaSYDONIA ye walasa ka dɔ faracogo ɲini tɔnjamanaw
duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ kan
Bolodiɲɔgɔnma jagoko sira kan
- Ka lozisiyɛli ErotarasiEUROTRACE sigi senkan kɔkanjago jatew sɛgɛsɛgɛli kama
Sedeyawo ka bolofɛnjirasuguw labɛnni jago nasira la
- Bɛnkan tara jamana wolonwula fɛ san 2000 marisikalo la ka dancɛw bin ka bɔ u ni ɲɔgɔn
cɛ Benɛn Burukina Faso Gana Mali Nizɛri Nizeriya ani Togo
184
Hadamadenya ani seko ni dɔnko donɲɔgɔnna (kalanko suguya caya denmisɛnya
kɛnɛya turisimu adw)
- O taaboloi dantigɛlen in nafa bɛ sɔn ka bonya nrsquoa bɛɛ ye sabula yan de jamanadenw bɛ
sɔn ka diɲɛ nrsquoa ye krsquou ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ Jamanadenw sɔnni o ma o bɛ sɔrɔ u dali la
a la krsquou bɛɛ ye yɔrɔ kelen mɔgɔw ye A kɛra donɲɔgɔnna ye o walima ladamuni bɛn kama
nin taasira bɛɛ sinsinnen bɛ hadamaden de kan
- A ka ca a la nin donɲɔgɔnna in waleyali seko ni dɔnko sira kan o bɛ kɛ kɔrɔlen ni
fɛsitiwaliw sugu ani jamanaw ka ɲɔgɔnsɔrɔko wɛrɛw labɛnni ye
Nka nin ko ninnu waleyali bɛ se ka bali ni mɔgɔw yrsquou ban ɲɔgɔn ta la ani ka ban ɲɔgɔn na
sira caman fɛ fo nrsquoa kɛra dɔnkiliko ye Hakilila in sera ka waleya kosɛbɛ dɔnkɔliko sira kan
sabula danyɔrɔ tɛ dɔnkili la Nka a ka ca a la o brsquoa sɔrɔ dɔnkilidala bɛ ka dɔnkili da jama min
ye nrsquoo brsquoa ka kanfɔta mɛn o ye jamana fila ni kɔ mɔgɔw ye
Bolofɛnjirasugu min sigira senkan san 2011 o kun tun ye ka Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna
ani jagoko layiriwali sabati tɔnjamanaw cɛ A masalakun tun ye laquo ka dɔ fara jago fanga kan
tɔnjamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ ni jɛɲɔgɔnya ye gɔfɛrɛnaman ni kɛnyɛrɛye cɛ raquo
- Fura min tun ka kan ka sɛgɛsɛgɛ kosɛbɛ o tun ye lakɔlikalan kalansen bolodalenw
bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma O bɛrɛbɛnni in kana faamu kalan suguya kelen kɛli ye nka a ka
faamu fangafaraɲɔgɔnkan sira fɛ kalanko la
- O siratigɛ la misali kelen min bɛ se ka dajira tɔw cɛla o ye fɛsitiwali dɔ labɛnni ye
kalandenw fɛ (bawo sinsin ka kan ka kɛ denmisɛnsɛrɛw de kan) min na
kalandenɲɛnajɛkuluw a farikoloɲɛnajɛkuluw tɛna bila ɲɔgɔn na jamana ni jamana nka u bɛ
fara ɲɔgɔn kan ka kɛ Sedeyawo jamanaw ka denmisɛnkulu lajɛlenw ye baaraɲɛdɔn bɛ
falenfalen minnu kɔnɔ nka fangafaraɲɔgɔnkan hukumu kɔnɔ kasɔrɔ a ma kɛ ni ɲɔgɔndan
ye Ntolatankuluw tɛ kɛ fadenw ye nka u bɛ kɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna
labɛnyɔrɔw ye ɲɔgɔndan in tɛna kɛ fadenkɛnɛ ye farikoloɲɛnajɛkuluw cɛ nka a bɛ kɛ
jamanaw ka ɲɔgɔndɛmɛ kalanso ye
ɲɔgɔlɔnba tɛ jamana kelen ka seko ni dɔnko jira bilen a bɛ kɛ hadamadenya
ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya kalansoba ye
185
- Ni donɲɔgɔnna hakilila faamuyara jamanaw fanfɛ i nrsquoa fɔ a jiralen bɛ cogo min na
sanfɛmisali kɔnɔ hakilila min bɛ jamanaw taw sanfɛ hakɛlabatoko la o fana ka kan ka dajira
O la ni jamana caman ɲɔgɔndankuluw bɛ sigi jateminɛ ɲɛnama bɛ kɛ ka hakɛlabato
taabolow don ba la
- Sedeyawo ye sɔrɔko jɛkulu ye a man kan krsquoa to fili krsquoa sɔrɔ baara taabolo la fili min brsquoa bali
a ka faamuya ko a ka sugu diyalifɛɛrɛ ka kan ka tɛmɛ sira min fɛ o ye jamanadenw ka
sigiɲɔgɔnya taabolo labɛnni ye
O la walasa ka jamanaden wɛrɛ ka siranɲɛ bɔ mɔgɔw la siranɲɛ min ye faciyɛn ye fo baara
ka kɛ sinsinnan fila kan
- denmisɛnnin
- koɲɛɲinihakili ani ɲinini diyanye
Denmisɛnnin ka kan ka lasu a ka ɲɛbɔ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ danfara dɔnniya ɲɛɲinini fɛ ni
ɲɔgɔnkunbɛnw ni hakililafalen ɲɛnamaw cayali ye o kɛnɛw kan baliku (mansa) ka kan krsquoa
yɛrɛ minɛ a ka faya jirako jugu la ka ɲɛsin laquo dɔ diyɔrɔ ani dɔ sɔrɔyɔrɔ ko labɛnnenw ma raquo
A bɛ se ka mɔgɔ dabali ban min tɛ jateminɛ kɛ nin kow la ko Ala ye mɔgɔw da a mrsquou kɛ
kelen ye ka laban ka dɔ ɲɛrɔcin (bila) o ka bin dɔ kan u ka kɛlɛ ka ɲɔgɔn tiɲɛ
A bɛ se ka kɛ mɔgɔ min ma da ko la o trsquoa dɔn ko mɔgɔw tɛ kelen ye O cɛ in sago don krsquoo
cogoya in misali dɔ ye a ɲɛ A bɛ hakili sɔrɔ nrsquoa bɛna taa taama na ka maramafɛn ta krsquoa
yɛrɛ lakana krsquoa ɲini fana a ni mɔgɔ ka taa ɲɔgɔn fɛ nrsquoa bɛ don krsquoa da a bɛ da sɔgɔ a yɛrɛ
dala A brsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ a yɛrɛ ka so kɔnɔ kasɔrɔ a brsquoa dɔn ko sariyaw bɛ yen
gɔfɛrɛnaman ka lakanabaaw bɛ yen maramafɛnw bɛ minnu bolo ka mɔgɔw ɲangi minnu ka
tɔɔrɔ bɛna se a ma A krsquoa yɛrɛ ɲininka hakilila jumɛn brsquoa la ka ɲɛsin a jamanadenɲɔgɔnw ma
nrsquoa bɛ taa taama na ni maramafɛn ye a bɛ jogo jumɛn miiri nrsquoa dugudenɲɔgɔnw ye tuma min
na a brsquoa ka soda tugu krsquoa denw nrsquoa ka baaradenw ka daw tugu ani krsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ
A fɔ a tɛ ka diɲɛmaa bisigi ni waleya dɔ ye i nrsquoa fɔ ne fana brsquou bisigi ni n ka kumaw ye cogo
min na Nka hadamaden dancogo Ala fɛ ale ni ne si tɛ krsquoo jalaki ni fosi ye Hadamaden
nege anrsquoa diyanyeko olu trsquou dama jurumu ye Ko minnu yɛrɛ brsquoa bila a diyanyekow la olu
fana tɛ jurumuw ye ni mɔgɔw tɛ sariyaw dɔn minnu brsquou kɔn wa mɔgɔw fana tɛ sariya dɔn ko
186
la min ma deli ka kɛ sariya fosi fana tɛ se ka sigi ni mɔgɔw ma bɛn a kan ka dɔ sugandi ka
bila a sigili la HobɛsiHOBBES2
Jɔlifɛnko la (kuranko telefɔniko duguma taamako sanfɛtaamako ani jikantaamako)
- Enɛriziko
- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1982 jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ Afiriki
tilebinyanfan gazitɛmɛsirako poroze kan Sedeyawo ka laɲini kɔnɔ diɲɛ waribonba ye Afiriki
tilebinyanfan gazitɛmɛsira baaraw kɛli ɲɛbilajateminɛ daminɛ
- O siratigɛ la Benɛn Gana Nizeriya ani Togo olu bɛnna a kan ka gazitɛmɛsira dɔ labɛn
Nizeriya dugujukɔrɔgazi lasɔrɔli la enɛrizi labaarali kama
- Enɛrizi sɔrɔkɛminɛnw yiriwali ani tɔnjamanaw kuransow kalansoli dantigɛlisɛbɛnba labɛnni
- Kurandisoba kelen sigili senkan Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la min bɛ wele Afiriki tilebinyanfan
Powɛripulu laquo Power Pool Ouest Africain raquo
- Kunnafonifalensirako
- Sɔn kɛra porogaramu min ma jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ san 1979 nrsquoo ye
ɛntɛlikɔmu fɔlɔINTELCOM I ye Tɔnjamanaw ɲɔgɔnsɔrɔli telefɔni na telɛkisi fɛ ani fakisi fɛ
ɛntɛlikɔmu filananINTELCOM II Telefɔnici sɔrɔcogow lakurayali baaraw jateminɛni Ka
bɛnɲɔgɔnmaya saratiw dafa nɔgɔya donni kama telefɔniko la
- Siraw bɔli ka Afiriki tilebinyanfan jamanaw bila ɲɔgɔn na
- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1980 desanburukalo lajɛ fɛ Lome ka bɔ Nuwakisɔti ka
se Legɔsi o furancɛ kilomɛtɛrɛ 4560 la kilomɛtɛrɛ 3800 dilanna o ye 83 kɛlen ye
- Ka bɔ Dakaro ka se Njamena o kilomɛtɛrɛ 4460 la kilomɛtɛrɛ 3894 dilanna o ye 88
kɛlen ye
2 HobɛsiHOBBES Bibili dɔ don A dakun 13nan [ ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra 15062012
httpwwwiterevapfdisciplinesphiloEnseignement20de20la20philosophiebulletinsBulletin5Hobbeshtm
187
Sira minnu ka kan ka bɔ ka jamanaw sɔgɔ ɲɔgɔn na o janya mumɛ ye kilomɛtɛrɛ 11423 ye
kilomɛtɛrɛ 7653 dilanna o la o ye 67 kɛlen ye
- Dugumataamako nɔgɔyali
- Sedeyawo ye kariti finmannama dɔ dilan mɔbilitigiw kama Jamana 12 yrsquoo kariti in tali
yamaruya Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri
Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo
- Minɛnw ni mɔgɔw donkabɔ bɛnkan jamanaw kɔnɔ sirabakantaama senfɛ o dabɔra ka
jagofɛnw donni nɔgɔya ani krsquoa teliya tɔnjamanaw kɔnɔ Jamana 5 bɛ krsquoo bɛnkan in waleya
Benɛn Kɔnɔwari Mali Nizɛri ani Togo
- Mɔgɔw ni minɛnw ka taakaseginko ɲuman ani taamaw porogaramu kɔlɔsilijɛkulu sigili
jamanaw kɔnɔ O jɛkuluw sigira jamana 12 kɔnɔ Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana
Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo
Sigida nrsquoa lamini minɛcogo taabolo sira kan
- Waleyali porogaramu labɛnnen ni SilisiCILSS ka dɛmɛ ye Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la
- Jilafalenfɛn fogontaw kɛlɛli (Jilabaganin)
- Jakungu kɛlɛli
- Dɔ farali jamanaw metewocakɛdaw fanga kan
Bɛn ni lakanako sira kan
- Jamanaw ka binkannibaliya ɲɔgɔn kan o bɛnkan tali san 1978
- Jamanaw ka ɲɔgɔnmagɛn lakana sira kan o bɛnkan tali san 1981
- Sedeyawo jɔsenw politikiko la o bɛnkan tali san 1991 zuluyekalo la Dantigɛlisɛbɛn min
bɔra o kɔnɔ o bɛ lafasalifɛɛrɛw kan ka ɲɛsin demokarasi jɔsenw sabatili ma
- EkomɔguECOMOG (Sedeyawo ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu) Ale sigira bɛnkan fɛ min tara san
1990 lajɛ senfɛ
- Liberiya kɛlɛban wulikajɔw
188
- Sedeyawo tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Burukina Faso Ganbi Gana
Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali ani Saralɔn
- Jamana wɛrɛw Uganda Tanzani
- Saralɔn kɛlɛban wulikajɔw
- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Gana Gine Konakiri Mali Nizeriya Sɛnɛgali
- Gine Bisawo kɛlɛban wulikajɔw
- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Ganbi Nizɛri ani Togo
- Wulikajɔ min kɛra Jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ Gine Konakiri ani Sɛnɛgali fɛ
- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili anrsquou ɲɛnabɔli fɛɛrɛ sɔn kɛra olu ma san 1998 lajɛ senfɛ Sɛbɛn
bakuruba dajiralen fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ɲɛmadali ni kɔlɔsili fɛɛrɛ sigili senkan ani
fangabondaw walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa
- Kɔlɔsili kɛyɔyɔ 4 Kotonu Wagadugu Banjulu ani Mɔrɔbiya
- ɲɛmadali ni kɔlɔsili cakɛda sekeretariya la Abuja
- Fɔkabɛn ni lakanajɛkulu dɔ sigili senkan tɔnjamana 9 mɔgɔ bɛ min kɔnɔ
- Sabalibagaw ka jɛkulu dɔ sigili senkan
- Bilankɔrɔkɛlɛbolo dɔ sigili senkan
- Bɛnkan tali ka dan sigi maramafɛn misɛnninw sanni na ka don nrsquou ye anrsquou dilanni Sɔn kɛra
o bɛnkan ma san 1998 ɔkutɔburukalo lajɛ senfɛ
-Baarabolodalisɛbɛn ani jɛkoɲumanya sariya dɔ tali ka bɛn o kan
- Bɛn sabatili layiriwali
- Sɔrɔdasiw ni lakanabaa tɔw kalanni
- Maramafɛn misɛnninw jateminɛni dancɛw la
189
- Kunnafonikafoyɔrɔ dɔ ni Afiriki tilebinyanfan jatebɔsɛbɛn dɔ sigili senkan maramafɛn
misɛnninkow kunkan
- Maramafɛnw hakɛ lakodɔnnenw kantaw kafoli nrsquou tiɲɛni (Liberiya ni Mali yrsquoo kɛ)
- kumaɲɔgɔnya nɔgɔyali ni maramafɛnw dilanbaaw nrsquou feerebaaw ye Jɛkoɲumanya sariya
sigili
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna kolomayɔrɔw nrsquoa nafaw (+ sɛmɛntiyali)
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnnako lakurayali o bɛ na ni fɛɛrɛ kɛnɛman ye mɔgɔ ka kan ka da
min na walasa ka yiriwali gɛlɛyaw ɲɛnabɔ Sedeyawo kɔnɔ o gɛlɛya sababu bɔra jamana
kelen-kelen ka sɔrɔfɛnw nrsquoa ka sɔrɔ cogoya wɛrɛw hakɛ dɔgɔyali la Sira wɛrɛ fɛ ka da Afiriki
jamanaw suguw koronni kan fangafaraɲɔgɔnkan ani taabolo kisɛmaw tali olu bɛ se ka kɛ
sababu ye ka sɔrɔ labugunni sennateliya ka fura sɔrɔ sɔrɔfɛnw dɔgɔyali ani yiriwalinafolobɔ
ni falenw hakɛ dɔgɔyali la
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna nafaw ye jumɛnw ye
Sugunin minnu brsquoa la ka cakɛdaw ni porozew ka se dɔgɔya olu bɛna fara ɲɔgɔn kan
walasa ka jɔyɔrɔ sɔrɔ ɲɔgɔndanw kɛnɛ kan O la cakɛda kisɛmaw na se ka yiriwa
Sugufiyɛw bonyali bɛ se ka kɛ sababu ye ka yiriwalinafolobɔ labugun ka sɔrɔ kɛta
lataa ɲɛ ani ka dɔnniyaw ni fɛɛrɛw falenfalenni ɲɔgɔn ma nɔgɔya
Donɲɔgɔnna bɛ se fana ka dannaya ni sɔrɔ yiriwali yɛlɛmasen kuraw lataa ɲɛ O bɛ
ka bange sɔrɔ jiidili la sariyabatojamana bonyali hukumu kɔnɔ ani tigiya hakɛw
sariya taabolo ɲumanya ani fanga bolili jɛlenya la
Krsquoa sababu kɛ Afiriki tilebinyanfan fɛɛrɛ tigɛlenw ye tɔnjamanaw bɛ se ka dɔ fara u ka
bɛnkanɲini fanga kan diɲɛ kɔnɔ u bɛna se krsquoo kɛ u jɛkululama O tɛ sira sɔrɔ tuma
bɛɛ krsquoa sababu kɛ jamanaw kelen-kelen ka nafaɲini ye U hakilila tun tɛ kelen ye o la
Jamana fitininw bɛ se ka nafaba sɔrɔ tɔn kɔnɔ bolodiɲɔgɔnma sababu la ni sɔrɔfɛnw
kafoli ye walima u tilali tɔn kɔnɔ nrsquou bolofɛnw farali ye ɲɔgɔn kan walima sɔrɔfɛnw
tilali u ni ɲɔgɔn cɛ
Donɲɔgɔnna bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw dɔgɔya ka na ni dannaya ye ani ka jɛkabaara
sinsin lakananiko la
190
Nin nafa sɔrɔta ninnu bɛ tali kɛ donɲɔgɔnna hakɛ la ka kɛɲɛ ni gɛlɛyaw ni kosɔgɔbɛsɔgɔbɛw
wulili ye dancɛw la (sɛbɛnɲɛnabɔw ani jamanaw ka sɔrɔfɛnw saratiw danfaraw) Nin nafa
ninnu bɛ tali kɛ o la layidu ni dannaya fanga cogoya la tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna musakaw (kunkow)
Nrsquoi ye nafaw fɔ yɔrɔ min na o brsquoa jira ko musakaw fana bɛ yen
Dɔbɔli wusuru sarataw hakɛw la o bɛ sɔn ka na ni kɔmunu ye falenw cogoya la
Jamana minnu tɛ tɔn kɔnɔ krsquoolu ka sɔrɔfɛn da nɔgɔw nɔnabila ni tɔnjamanaw ta
da gɛlɛnw ye jamana caman na
Donɲɔgɔnna dabali tigɛlenw bɛ se ka dɔ bɔ duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ la
ka di gɔfɛrɛnaman ma O binni musaka cogoya bɛ tali kɛ jamanaw ka se la ka
fɛɛrɛw dantigɛ minnu bɛ se ka nafolosɔrɔsira wɛrɛw dayɛlɛ u ye
Donɲɔgɔnna bɛ se ka jamana ka yɛrɛmahɔrɔnya minɛ a la walima krsquoa danbe dɔw
tila a la seko ni dɔnko siratigɛ la nka a mana bɔ da o da fɛ donɲɔgɔnna nafa ka
bon nrsquoa musakaw ye
Gɛlɛyaw ani cɛsirikow
Gɛlɛyaw
Kanw
Fasolafasafasolafasa sanfɛda
Mara kɛcogo jugu
Faamuyali fanga dɔgɔyahakili
Sariya labatobaliya ka ɲɛsin mɔgɔw nrsquou ka sɔrɔfɛnw donkabɔ u sago la tɔnjamanaw
kɔnɔ
Lakanabaliya kunkankow
Taama ani kunnafonifalenfalenko saraw
Faantanya
Fanga sigibolow fɛgɛnya
Basigibaliya politikiko la ani mara kɛcogo jugu sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta)
cayali jamana dɔw kɔnɔ o bɛ fiɲɛ bila politikiko la Afiriki tilebinyanfan fɛ
191
Jamanaw ka sɔrɔ fanga dɔgɔya Afiriki tilebinyanfan mɔgɔ kelen ka sɔrɔ hakɛ tɛ tɛmɛ
Lamerikɛndolariwari 410 kan
Jamanaw ka sɔrɔw suguya dɔgɔyali
Sɛnɛfɛnw ani dugukolojukɔrɔfɛnw de ye Sedeyawojamanaw ka sɔrɔ baju ye Afiriki
tilebinyanfanjamanaw dun tɛ se krsquoolu labaara ka nafa sɔrɔ u la
Makoɲɛfɛndilan iziniw ma yiriwa ka se ka fɛnw dilan minnu bɛ jago layiriwa
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Jɔlifɛn ɲɛnamaw ntanya sirabako kunnafonifalenfalenko ani enɛriziko siratigɛ la
- Sira man ca wa u cogoya man ɲi
- Telefɔni tɛ labɔli kɛ a dun da ka gɛlɛn
- Kuran dita tɛ labɔli kɛ kuransara fana ka ca
Faamasigiyɔrɔ ka ca siraw kan yuruguyuruguwariw bɛ minɛ yɔrɔ minnu na balan ka
sira kan ndash sɛbɛnko sɔgɔbɛsɔgɔbɛ fana ka ca
Jamanaw trsquou niyɔrɔw di a ɲɛma Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ka
baarakɛnafolo la
Cɛsirikow
Sarati fɔlɔ minnu ka kan ka dafa tɔnjamanaw fɛ
Politiki basigicogo sigili senkan
Kiiritigɛfɛɛrɛ ɲuman ani sariya jɛlenw sigili senkan
Bololabaarakɛla ɲɛnamaw sebaga caman kalanni
Baara minnu ka kan ka kɛ jamanaw kɔnɔ
Politiki basigicogo sigili senkan
Mara kɛcogo ɲuman kɛrɛnkɛrɛnnenya la ni demokarasi sinsinni ye ani yɛlɛmasen
kuraw donni sɔrɔ dakunbaw ni kolabɛnnidaw la
Dakun kɛrɛnkɛrɛnnen minnu bɛ sɔrɔko donɲɔgɔnna kɔnɔ
- ka mɔgɔw ka donkabɔ nɔgɔya tɔnjamanaw kɔnɔ
192
- Ka dɔ bɔ faamasigiyɔrɔw la (balanw) jamanaw cɛ sirabaw kan
- Ka Sedeyawo tɔgɔlataamasɛbɛn dilan ani ka baara kɛ nrsquoa ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ
- Ka tɔnjamana polisicakɛdaw ka bolodiɲɔgɔnma sabati
- Jagofɛnw taakasegin
Ka duwaɲɛsɛbɛn bɛrɛbɛnnen tɔnjamanaw ma labɛn krsquou don nɛgɛ la ka baara kɛ nrsquou
ye
- Dilanyɔrɔ seereyasɛbɛn
- Duwaɲɛya walew tɔgɔw
- Jamanaw cɛ sirabakanboli karinɛ
- Ka dantigɛlisɛbɛn don jamana jɔsenw latilenni porogaramu PasiPAS kɔnɔ
- Duwaɲɛsokelenya Ka jamanaw donni labɛn duwaɲɛtɔnba kelen na ni dɔ bɔli ye jagofɛnw
ladonsara hakɛw la
- Sɔrɔ dakunbaw bɛnɲɔgɔnmaya
- Ka jamanaw donni labɛn Sedeyawojamanaw warikotɔnba la
- Ka sɔrɔ labaarako ɲumanw sabati walasa ka se ka bɛnɲɔgɔnmaya sarati
dantigɛlenw labato
- Ka kɔlɔsilijɛkulu sigi tɔnjamana kelen-kelen kɔnɔ
- Ka bɛnɲɔgɔnmaya saratiw don PasiPAS kɔnɔ
- Sedeyawo ka baara kɛtaw musakali
- Ka bɛnkan waleya min bɛ boli wari tigɛta hakɛ kan jamanaw kun
- Ka bɛnkan lakodɔn
- Ka wari tigɛta jamanaw kun don san baarakɛnafolo sariya kɔnɔ
- Ka wari tigɛtaw dalajɛ krsquou bila Sedeyawo ka kɔnti kɔnɔ
- Fangabulonw ka dɛmɛdɛmɛnilabɛnw
193
- Ka minisiriso sigi senkan jamana kelen-kelen kɔnɔ ka ɲɛsin sɔrɔko donɲɔgɔnna ma Afiriki
tilebinyanfan na
- Ka minisirisow ka baarakɛjɛkulu dɔ sigi senkan Sedeyawo ka kolatigɛlenw kɔlɔsili kama
min bɛ ɲɔgɔnye kɛ waati ni waati dantigɛlenw na
- Jɛɲɔgɔnyasiraw taamani nafolobɔlaw fɛ ka Sedeyawo haminankoporogaramuw jateli fɔ
nafolobɔlaw ye kɛrɛnkɛrɛnnenya la SeyeyaCEA BadiBAD ɛfɛmiFMI Diɲɛ waribonba ani
Erɔpu jamanaw ka tɔnba
Baara minnu ka kan ka kɛ Afiriki tilebinyanfan na
- Politikiko nasira la
- Ka ninnu waleyali kɔlɔsili sabati
- Binbaliya ɲɔgɔn kan bɛnkan bɛn kɛra min kan san 1981
- ɲɔgɔnmagɛn bɛnkan lakananiko la
- Sedeyawo politikiko jɔsenw bɛn kɛra minnu kan san 1991 zuluyekalo la
- Politiki ani porogaramuko nasira la ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ baara kɛta la
- Falenw labilali
- Kɔkan sɔngɔwalan kelen (duwaɲɛkelenya)
- Sɔrɔ dakunba bɛnɲɔgɔnmaya
- Dɛmɛ donni jatekow la
- Ka hakilijagabɔ kɛ falenw labilali jateminɛsɛbɛn kan baara bɛ se ka kɛ ni min ye ni
wasa ye
- Misali la ka dantigɛlisɛbɛn don PasiPAS kɔnɔ walima sɔrɔ yɛlɛmasen kura
porogaramu
- Sedeyawo sekeretɛriya ni AmawoAMAO nrsquoo ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka
wariko tɔnba ye olu bɛ tɔnjamana kelen-kelen ka se hakɛ kiimɛ ka ɲɛsin
bɛnɲɔgɔnmaya sarati waleyali ma
- Ka nafolo tigɛta tɔnjamanaw kun bɛnkan waleyali kɔlɔsi
- Fanga sigibolow labɛnw
- Ka fanga sigibolow mabɛn kokura (Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ani
nafolobɔda)
194
- Ka baarakɛla faamuyalenba laadiriw ta ka bila fangabulonw kunna (ka jamana bɛɛ ka
mɔgɔ bɔta hakɛko bɔ a la)
- Ka Sedeyawo tɔgɔlakiiribulon sigi
195
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ baloɲɔgɔnkanko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanw kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 18
DɛmɛnanSɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn latilennen san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔn sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn wɛrɛw faamuyalicogo ɲuman
kalangafe jamanaw ka sariyasigisɛbɛnw
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
SewKoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka danbew ni hakilila minnu
bɛ tali kɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna na faamuya
kosɛbɛ
Danbew ni hakilila minnu bɛ tali
kɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna na
Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bε εntεrɛnεti
kan)
- Kulubaara
- Tɔnbaara fɛn o
fɛn ka fisa
donɲɔgɔnna
Lɛrɛ 2
2 Ka waleyaw sigi senkan Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
sabatili kama
Waleyalifɛɛrɛw Afiriki
tilebinyanfanjamanaw ka
donɲɔgɔnna sabatili kama
Lɛrɛ 2
3 Ka gɛlɛyaw dantigɛ Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
waleyali la
Gɛlɛyaw ni balan minnu bɛ Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
waleyali la
Lɛrɛ 2
Ka Afiriki tilebinyanfan Dɔnnikɛminɛnw ni
196
4 donɲɔgɔnna masalakun don
kalanbaaraw la
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
kalan dakun bɛɛ la
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- Kalandegeli kalansenbolo
bolofaraw waleyali
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
sabatili ma
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalenw
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanw kɔnɔ
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew
197
Koɲɛdɔn layiriwataw
Koɲɛdɔn
Kalan dɔnni sira kann JogoBaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛwMɔgɔya dɔnniya sira
kan
- Ka donɲɔgɔnna kuntilennaw
faamuya kosɛbɛ
- Ka donɲɔgɔnna sendonkow sɛbɛkɔrɔ
faamuya ka ɲɛsin jamanadenw ma
- Ka Afiriki tilebinyanfan fangabulonw
bonya
- Ka sɔn ɲɔgɔn na
- Ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ
Ka jogow ta minnu bɛ
donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli
Kuntaala Lɛrɛ 4
198
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
labɛn kɔrɔw
dɔnnen kɔrɔw
kɔlɔsili
bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalanden
cɛmanw ni musomanw ka dɔnta ni kɛta
hakɛ kiimɛ anrsquou ka seko ni dɔnko hakɛ
ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma
bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
bɛ masalabolo dɔ kalan kalanden
cɛman ni musoman ye Sedeyawo
jamanaden dɔ ka gɛlɛya sɔrɔlen kan
kiiriko ni hadamadenyako la a ka
jamana kɔkan an ka fankelenfɛjamana
in dɔ la a brsquou hakilila ɲini ni baro sigili
ye gɛlɛya in kan
Kumafalenfalenw kɔnɔna na u
brsquou hakililaw di gɛlɛya dajiralen
in kan
- Hakililafalen
- Hakililaɲini
- Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na ani
minnu bε εntεrɛnεti
kan) Sedeyawo
bɛnkansɛbɛn min tara
san 1993 zuluyekalo la
ani jamana sariyasunba
- Kulubaara
- Kɔlɔsili
- ɲininkaliw nrsquou jaabiw
Kulukɔnɔbaaraw
kalan
- nrsquoa bɛ se ka ɲɛ bɛ taa mɔgɔw nrsquou
bolofɛnw donkabɔ jateminɛ dancɛ dɔ la
ani ka ɲininkaliw kɛ kalandenw na u ye
fɛn minnu kɔlɔsi
- bɛ ɲininkalisɛbɛn dɔ dajira Afiriki
tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna
kuntilennaw kan ani mɔgɔw nrsquou
bolofɛnw ka donkabɔ
- bɛ Kalanden cɛmanw ni musomanw
bila ka sɛbɛn dɔ kalan u tilalen ka kɛ
kulu misɛnninw ye walasa u ka se
bɛ mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka
donkabɔ jateminɛ dancɛ la ka
ɲininkaliw jaabi
u kɛlen ka kuluw sigi mɔgɔ 4
walima 5 bɛ minnu kɔnɔ u bɛ
ɲininkaliw jaabi (bɛnkan ni
sariyasunba sariyasen min bɛ
tali kɛ bolodiɲɔgɔnma kan
jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani
Sedeyawo labɛncogo kalanni
199
- ka donɲɔgɔnna tariki nrsquoa kunw labɔ
- ka donɲɔgɔnna waleyaw kulusigi ka
kɛɲɛ nrsquou suguyaw ye anrsquou kɛcogoya
- ka kolomayɔrɔw cɛsirikow ani balan
minnu bɛ donɲɔgɔnna na ka fura sɔrɔ
olu la ani ka kuma Sedeyawo kan
nrsquou sɛgɛsɛgɛli kɛli ɲɔgɔn fɛ)
Sɛgɛsɛgɛli
sinsinni ni kuma
kolomaw latɔmɔni
- bɛ waati di jɛkulu kelen-kelen ma u krsquou
ka hakilijagabɔ jaabiw dajira
- bɛ dɛmɛdon u ka kunnafoni sɔrɔlenw
sigisigicogo la anrsquou tocogo la hakili la
bɛ dafalikunnafoniw di ka kumakoloma
latɔmɔnen dilan o sira kan
- Kalanden cɛman ni musoman
ka kulu kelen-kelen ka
kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔ
jaabiw lase tɔw ma
- kɔnɔko basigilen minnu sɔrɔla
hakilijagabɔ senfɛ kuluw ka
hakililafalenw kɔnɔ u brsquou
banban olu farali la ɲɔgɔn kan
- Sedeyawo jamanaden nakun
bɛ sɛmɛntiya ka kɛɲɛ ni Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
kuntilennaw ye i nrsquoa fɔ san
1993 bɛnkan yrsquoa dantigɛ cogo
min na
- Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou
kɛcogoyaw
- Sedeyawo fangabulonw nrsquou
baarakɛcogo
- Donkabɔ tɔnjamanaw kɔnɔ i
sago la
- Kulubaaraw ka
hakililaɲɛfɔ
- Hakililafalen kalanden
cɛman ni musoman cɛ
dantigɛlikɛnɛ kan
- Kɔlaseginni jɛkabaara
kɔnɔ
Kiimεni
Bakurubajateminε
brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ balan minnu bɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna ɲɛ u ka sɛgɛsɛgɛlinin krsquoo
kan u ka sigida la
bɛ kulu fitininw sigi krsquoo
sɛgɛsɛgɛli kɛ
- Sɛgɛsɛgɛlisɛbɛn
Latεmεni
dɔnniya sɔrɔlenw
bɛ dɛmɛdon tile kelen lafaamuyali
labɛnni na seko ni dɔnko jirali dɔgɔkun
kɔnɔ walasa ka siya wɛrɛw walima
bɛ tile kelen lafaamuyali kɛ
- ɲɔgɔnye
- ɲɔgɔlɔnbɔ
200
waleyali jamana wɛrɛw danbew di ɲɔgɔn ma lakɔliso la walima kin kɔnɔ - ɲɔgɔlɔnnin adw
Kalanbolo wɛbu lajɛlen Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
- httpwwwecowasint
- httpwwwcommecowasintsecindexphpid=about_aɛtlang=fr
- httpwwwpsychologie-socialecomreps1pdf
- httpwwwgouvsnspipphparticle491
- httpwwwrepubicoftogocomToutes-les-rubriquesCedeaoLa-Foire-de-lacedeao-se-deroulera-a-Lom
- httpwwwredpsycominfipsycompetitionhtml
201
Donɲɔgɔnna Baarafɛɛrɛko gɛlɛya nrsquoa kunpanw
LAZARI KI ZƐRIBO (JƐɲƆGƆNKULU MƆGƆ DON MARA TAABOLO KAN BURUKINA
FASO)
Nin masalabolo in ye Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna tɛmɛsira kiimɛni daminɛbaara dɔ ye
San bi naani dɔnniya sɔrɔlen kɔfɛ jamanaw ka donɲɔgɔnnako sira kan jaabiw bɛ filanfilan
na Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔn caman ma nɔ bɔ wa u ma se ka fangafaraɲɔgɔnkan
layiriwa u cɛ Jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa ka bon minnu kan ka tɛmɛ tɔw kan
(sankadunnaw dancɛw sigida lakodɔnnenw olu ma jate gɔfɛrɛnamanw ka politikiw kɔnɔ
donɲɔgɔnna siratigɛ la O de la nin gɛlɛya min bɛ donɲɔgɔnna na Afiriki kɔnɔ o dɔ bɛ da
mara kɛcogow kun o brsquoa jira ko gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ka donɲɔgɔnna ka kan ka labɛn kura
ye teliya la O labɛn kura kɛyɔrɔ dɔ ye ɲɔgɔnfaamuyakɛnɛw sigili ye senkan hadamadenya
sabatilijɛkuluw ani baarakɛjɛkuluw bɛ ɲɔgɔn sɔrɔ minnu na politiki minnu bɛ senna krsquoolu
sɛbɛnw hakilijagabɔkalan ani krsquou fɛlaw dajira
I Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna Baara kɛbagaw ka bila baara cɛma
Jateminɛ suguya minnu kɛra sɛgɛsɛgɛliw ani kiimɛniw olu bɔra ni nin ko ninnu ye
Fanga sigibolow ka nɔbɔbaliya nrsquoi yrsquou ta kelen-kelen kɛrɛnkɛrɛnnenya la koɲɛnabɔ
siratigɛ la
Fangafaraɲɔgɔnkan ani ɲɔgɔndafa fanga dɔgɔyali fanga sigibolow ni ɲɔgɔn cɛ
Politikiw nɔ ni fɛɛrɛ tigɛlenw fanga dɔgɔya nrsquoi yrsquou sanga baara kɛbagaw ka laɲini
sirilenw ma fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hukumu kɔnɔ
Komagɛlɛyaliw tun bɛ to ka kɛ
Baara kɛbagaw ani jɛkuluw ka nin cogoyajira ninnu bɛ ɲɔgɔn dafa gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ani
jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow kan
An bɛ se krsquoo fanga sigibolow ɲɛmɔgɔw ani politikiɲɛmɔgɔw ka gɛlɛya nrsquou ka sentanya kɔlɔsi
kolatigɛw bolodali la ani fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛli krsquou waleya fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
hukumu kɔnɔ Afiriki politiki waleyali ŋaniyasiri ma tali kɛ jɛmukanbaw la minnu ɲɛsinnen bɛ
202
sɔrɔ taabolow waleyali ma Fɛɛrɛ minnu tigɛra fankelenfɛjamanaw ka lajɛw senfɛ olu ma don
jamanaw ka politikiw kɔnɔ
O sentanya ninnu fanba bɛ bɔ nin sababu ninnu na
A ka ca a la minisirisow ka fɛɛrɛtigɛw la u bɛ jɔrɛ ni jamana taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen
lafasali de ye (jamana sigicogo taabolo) walima tuma dɔw mɔgɔkelennafa dɔw ten
Jamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan bɛnkanlabɛnw waleyali gɛlɛyaw krsquoa sababu kɛ
mara cakɛdaw lataamacogo ye jamanaw kɔnɔ (girinya)
Yɛrɛɲɛnabɔ fanga dɔgɔya sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogo la anrsquou lasɔrɔcogo la jama fɛ
Fangabonda minnu bɛ tɔn kunna olu baarakɛlaw ka sehakɛw ani ɲangili min ka kan
ka da u kan nrsquou ka baara ma ɲɛolu tɛ tali kɛ ɲɔgɔn na
Gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw OyizeOIG tiɲɛsirayali anrsquou ka fangafaraɲɔgɔnkan nɔbɔli ɲɛnama
kama nɔkun suguya caman bɛ bɔ o kɔnɔ minnu bɛ nafa kolo gɛlɛn sigilen caman bɔ u
cogoya la
Miiri ni taasi mana kɛ donɲɔgɔnna taabolow kan jɛngɛnni tɛ se ka kɛ nin ɲininkaliw ma
Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa bɛ se tigitigi baara kɛbaga jumɛnw ma Jɔnw bɛ se ka
baara taabolow ta koɲuman (fɛɛrɛw labɛnni u waleyacogo baaraw sigili senkan janto kɛli
fɛɛrɛ bolodalenw ka se ka waleya) O ɲininkaliw jaabiw jɛlen don sigida lakodɔnnenw
(kɛrɛnkɛrɛnnenya la minnu bɛ dancɛw la) nrsquou sigira senkan desantaralizasɔn hukumu kɔnɔ
olu ma se halibi ka donɲɔgɔnna ko dajiralenw nrsquoa poroggaramuw sɛmɛntiya ani krsquou waleya u
taabolow kɔnɔ olu minnu tun ka kan krsquou ka donɲɔgɔnnako wulikajɔw sinsin san tan caman
tiɲɛni politiki dadalen ɲɔgɔn kan ninnu nrsquou ta bɛɛ
Halisa o donɲɔgɔnna kɛbaaw selen tɛ ka minɛyɔrɔ sɔrɔ donɲɔgɔnna taabolow la u yrsquou ta kɛ
kɔrɔfɔw lamɛnni ye desantaralizasɔn kan ka laban krsquoa kɔlɔsi o waati kelen na krsquoa waleyali
fɛɛrɛw tigɛli senna ka suma walima minnu yɛrɛ tigɛra olu caman tɛ ka waleya
A ɲuman ye ka se di o donɲɔgɔnna kɛbaaw ma jɛkulu suguya minnu sigira senkan kaban ka
fanga don olu la walima ka jɛkulu kuraw sigi minnu bɛna se ka donɲɔgɔnna taabolow kuru
krsquou don u sagolakow dafɛ
203
II Walasa donɲɔgɔnna kɛbaaw jɔyɔrɔ ka don ba la dugumada la
Kɔrɔfɔ minnu kɛra donɲɔgɔnna kan fo bi o fanba danna fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw taw ma A
kuntilenna a senna ka fara a dɛmɛdɛmɛnilabɛnw kan i nrsquoa fɔ donɲɔgɔnna kɛbaaw
haminankow yrsquoa jira cogoya min na ɲɔgɔnfaamuya sinsinnen si ma kɛ olu kan O tɛ kabako
ye bawo fankelenfɛjamanaw ka politikiw labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni ni jamana kelen-
kelen taw olu bɛɛ kɛra cogoya kelen na
Afiriki yiriwali gɛlɛya o tuma anrsquoa ka donɲɔgɔnna gɛlɛya sababu dɔ bɛ da mara kɛcogow ka
dɛsɛw kun
Fo bi komagɛlɛyaliw bɛ ka ta fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw de ka dabada ma ka fara diɲɛ
jamana yiriwalenbaw ka mɔgɔ faamuyalenbaw kan ani an ka jamanaw baarakɛla kunbaba
damadɔnin jate tɛ ta minnu hakilila kan O kɛcogo in trsquoa to donɲɔgɔnna nafa ka bon a baara
kɛbaa minnu kan yiriwali sabatili la olu haminankow ka jate yɔrɔnin kelen A tɔ tora sisan ka
kɛlɛ kɛ ka demokarasi sabaticogo kura sigi senkan nlsquoo ma kɛ politiki yɛlɛmaw bɛna bange
jaabi fanfilama sidɔnbaliw de la
A ɲuman ye ka baara kɛ miiricogow ni waleyalicogow ka yɛlɛma ka fɛɛrɛw labɛnni u
waleyali nrsquou kiimɛni kɛcogoyaw don baara kɛbaaw bolo
Laɲini ye ka mara kɛcogo kɔrɔ bila fɛɛrɛ minnu bɛ senna ka baara kɛbaaw bila olu cɛma
O bɛ wulikajɔw kofɔ dakun caman na
Fangabulonw ka mara kɛcogo O brsquoa ɲini mɔgɔ minnu tɛ gɔfɛrɛnamanbaara kɛbaaw
ye olu sen ka don kosɛbɛ fangabulonw koɲɛnabɔli la u hakilila ka ɲini fɔlɔ sanni
komagɛlɛyaliw ka ta (politiki labɛnni koɲɛnabɔli)
Sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogoyaw senyɛrɛkɔrɔ jiidili u lasɔrɔli nɔgɔyali jama fɛ ani
ɲangiliw waleyali
Jamanaw ni gɔfɛrɛnamancakɛdaw (duwaɲɛsow ni dancɛlapolisisow) minnu bɛ sariya
waleyali jɔnjɔn latiɲɛ walima klsquoa bali ka olu weleli ani u nɔminɛni sira surunya ani krsquou
kɛ tiɲɛ kan
O ye cɛsirikow ye minnu ka kan ka kɛ waati mankan kɔnɔ ɲɛsigi ka kan ka kɛ u ma kabini
sisan sisan
204
III Walasa ka jujɔnniko kura sira don Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔnw kɔrɔ
Dakun fila dajirala
1) Sigikafɔ hadamadenya sabailijɛkuluw fɛ ani sigida (kɛrɛnkɛrɛnnenya la marabolow ani
sigida lakodɔnnenw)
O sigikafɔ ɲɛsinnen bɛ nin kuntilennaw ma ka baara kɛbaaw bila u ka donɲɔgɔnna waleya
kɛlenw sɛgɛsɛgɛ ka faamuyaw sɔrɔ u la krsquou fɛlaw dajira ni kura doncogo la anrsquou yɛrɛw
jɔyɔrɔw
Donɲɔgɔnna sabatisababu caman bɛ sigida lakodɔnnenw bolo ani dɔnniyaw minnu bɛ sɔrɔ u
sigicogow fɛ anrsquou ka baarakɛcogow kɔnɔ Ka kɛɲɛ ni hakililaw ye u bɛ minnu ta ani
donɲɔgɔnna sabatilisababu minnu bɛ u fɛ yen politikisiraw brsquou bolo minnu bɛ se ka mabɛn
ka wolo forobapolitikiw sigili la senkan Fɛlaw brsquou fɛ fana baara kɛcogo fɛɛrɛw labɛnni kan
minnu brsquoa to u da bɛ se ka don fanga sigibolow koɲɛnabɔfɛɛrɛ labɛnni dakunw na
O hakilila kelen na baarakɛjɛkuluw (jagokɛlaw taamabolifɛntigiw kɛnyɛrɛye baarakɛlaw
baaradatigiw sankadunnaw mara kɛcogo ɲuman hellip) olu de bɛ sisan politikiw ani laɲiniw
kɛnɛkanko cogoya dɔn
O baara kɛbaa ninnu bɛna sisan bolodiɲɔgɔnma politikiw kiimɛ gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw
dɛmɛni kama donɲɔgɔnna taabolow sabatili la
U ka hakilijagabɔ jaabi ka kan ka bɔ sira jateminɛtaw kan ani fɛɛrɛw walasa ka donɲɔgɔnna
taabolo sigi senkan ani nafolobɔlaw ka kan krsquou jɔ jɔda min na
A nafa ka bon kosɛbɛ baara kɛlenw jatebɔli ani taasira kolomaw labɛnni ka kɛ cakɛda fɛ min
jɔlen don a kolo la ni dannaya brsquoa kan min jɔyɔrɔ bɛ kɛ hakilijagabɔ nɔgɔyali ye
Jatebɔli laban bɔlen kɔ yen min don o ye jɛrɛjɛkuluw ka to ka se krsquou fɛla fɔ gɔfɛrɛnamanw cɛ
tɔnw baarakɛcogo kan sisan porogaramu minnu bɛ senna anlsquoolu labɛncogo krsquou fɛlaw fɔ o
kan Cɛsirikoba min ka kan ka kɛ nin baara in na o ye ka baara kolomaw dajira minnu brsquoa to
taa bɛ kɛ mara kɛcogo fan fɛ min bɛ fanga lakika di jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ma
(donɲɔgɔnna fɛɛrɛw labɛnni na a waleyali kɔlɔsili la a sɛgɛsɛgɛliw kɔlɔsili la) A bɛ mɔgɔ
nisɔndiya waati taamasiyɛn krsquoa ye klsquoa fɔ Afiriki tilebinyanfanjamana baaradatigiw (REAO) ka
205
jɛkulu sababu la waleyakoniw kɔlɔsilicakɛda dɔ sigili senkan baara ka daminɛ Labɛn kura
ɲɛnamaw bɛ sigi senkan nin hakilila suguya in de kɔnɔ
Jɛkuluw ani tɔnw fankelenfɛjamanaw tɔgɔ la bɛ yen kaban a kɛra sɛnɛkɛjɛkuluw ye o
baaradatigiw ka jɛkuluw walima baarakɛjɛkulu suguya wɛrɛw A bɛ bɛn olu minnu bɛ yen
kaban sinsin ka kɛ olu kan ka hakilijagabɔba daminɛ Fɛn min ye baara kɛbaa tɔw ye
hakilijagabɔcogo wɛrɛ bɛ se ka jateminɛ olu ye jamana fan bɛɛ ani
ɲɔgɔnsɛgɛsɛgɛhakilijagabɔ ni jiidilihakilijagabɔ fankelenfɛjamana bɛɛ kɔnɔ
2) Fɛlaw sɛgɛsɛgɛli ani fanga sigibolow taabolo u waleyalifɛɛrɛw nrsquou labɛnw sabatili
Ka kɛɲɛ nrsquoo sigikafɔ in jaabiw ye baara bɛna kɛ
Ka fangasigibolow mabɛnni kokura fɛlaw labɛn
Ka politikiw ni fɛɛrɛw labɛn sango u waleyalicogo jɔnjɔn
Nin ɲɛsigiw kɔnɔ labɛn minnu ka kan krsquoa to baara kɛbaabajuw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa olu bɛ
pereperelatigɛ kunnafoni dicogo ɲuman ani sew sinsinni politiki labɛnni brsquoo la ani jɛrɛjɛkuluw
kɛli jɛɲɔgɔnkulu ye lafasali baara kɛcogo ɲuman jɛɲɔgɔnkulu
Nafolobɔlaw i nrsquoa fɔ jamanaw olu minnu ye sendonni ni mara kɛcogo ɲuman kɔrɔfɔw kɛ u
bolominɛkala ye O siratigɛ la fɛla minnu bɔra jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ka hakilijagabɔ
kɔnɔ olu ka kan ka yɛlɛma ka kɛ kandiw ye krsquou bonya jamanaw fɛ ani nafolobɔlaw 3
GAFE LAJƐLENW
3 Lazari Ki Zɛribo Afiriki ka donɲɔgɔnna Ka donɲɔgɔnna baara kɛbaaw bila a cɛma [ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012
httpbaseafrique-gouvernancenetfrcorpus_bipintfiche-bipint-56html
206
Gafe kunbaba lajɛlenw
AKANI-HɔNWO Adiriyɛn ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna dancɛw nɔw ani
sɔrɔw ka yiriwali bɛnɲɔgɔnmaya walima bɛnbaliɲɔgɔnmayardquo Marabolo ni yiriwali 17
(2003) 109-143
BEKOLO-EBE Birino ldquofankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna Afiriki kɔnɔ cogoyaw
gɛlɛyaw ni laɲini bolodalenwrdquo Diɲɛ yiriwali sira kan 3 (2001) 81-88
BIYO-GURA S ldquoSedeyawo TEYESETEC anrsquou kɔlɔlɔw fankelenfɛjamanaw ka
donɲɔgɔnnako kan ani APE ka bɛnɲiniw kanrdquo 2006
BUNDU Abasi ldquoSedeyawo ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sininama Afiriki
tilebinyanfan fɛrdquo
KIPERE Piyɛri Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna ani cikɛduguyɔrɔ Afiriki
tilebinyanfan fɛ SidiSides 2006
LANBɛRI Aɲɛsi ldquoJagokɛlaw ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnardquo Sɛnɛgali nrsquoa
sigiɲɔgɔnjamanaw Dakaro Yɔrɔ - Waati (1994)
- LAWɛRIɲI R (Sdir) Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki
tilebinyanfan fɛ Pari Karitala gafedilanso SeyɛrideziCRDJ (1996) 41-62
LAWɛRIɲI Ereyali P Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki
tilebinyanfan fɛ Karitala gafedilanso Otawa SeyɛrideyiCRDI 1996
PETITEWILI Faranki ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow diɲɛ taabolo
daboloyɛlɛma sababu rdquo Diɲɛ kunkanko jateminɛw 283 (1997)
WƐBU LAJƐLENW
207
InɛsikoUNESCO An ka bɛn sabati [ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ lajɛra 15062012
httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
InɛsikoUNESCO OniONU ka sɛnsɛnni kun fɔlɔ laselisɛbɛn bɛn sabatili kan
[ɛntɛrɛnɛti kan] san 1998 ɲɛ lajɛra 15062012
httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12nan bɛ [ɛntɛrɛnɛti
kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchintroductorypdf
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bɛn ni ladamu buruju [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) Kalanbolo 2nan ɲɛ 5nan
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
Edehasi (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) kalanbolo 2nan ɲɛ 8nan [ɛntɛrɛnɛti
kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
Alɛn MUSU hadamaden ka hakɛw diɲɛtaya lajɛba kan ɔsilo - san 2010
ɔkutɔburukalo tile 21 ni 22 A daminɛnikɔrɔfɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpforumoslofedeorgtextesfrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf
SEZARI NTANGU LIHO OniONU sekeretɛri zenerali ka laselisɛbɛn kuntilennaw
sɛbɛn hadamaden ka hakɛw burujali kan Kongo Demokaratiki jamana na 2001
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
208
httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-bibliogrphique-des-Rapports-du-
Secretaire-General-de-lOnu-sur-les-viola0html
Z Muruzɔn Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kow daɲɛgafe [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛtlpg=PA123ɛtdq=J+Mourgeon
InisɛfuUNICEF Bɛnkan ka ɲɛsin denmisɛnnin ka hakɛw ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra 15062012
httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html
Fasodenɲumanya ni fasodenya Oliwiye ka jilatɔnyɔrɔ CIQ siti kan [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra 15062012
httpciqetangolivieristresover-blogfrpagesCivisme_et_citoyennete-212670html
Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241
InɛsikoUNESCO ka poroze faralen ɲɔgɔn kan ndash Ligisanburugu 548 RAF 3000 Kalan
hadamadenw ka hakɛw kan fasodenya kan ani sigida demokarasiko kan Sɛnɛgali
Mali ani Burukina Faso [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpunesdocunescoorgimages0018001813181306fopdf
- Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisCivisme20
Tubabukan kofɔliw Eduwari Heriyo [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
209
httpwwwcitations-francaisesfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-
artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-
limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html
Gakisi Daniyɛli laquo Demokarasi raquo Diɲɛ daɲɛgafeba kɔnɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopediedemocratie
AseACE Demokarasi kɔrɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpaceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm
Bɛnkan ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan O ye farankan ye
bɛnkan na
Ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli bɛn basigili ani lakana ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwcommecowasintsecfrprotocoles-Protocole-additionnel-sur-la-bonne-gouvernance-et-la-democpdf
laquo Bɛɛ brsquoa fɛ ka tile nɔfɛdoolo kisi nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲamankɛminɛnw lajigin Zan
Yani [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpscarlettsansehettwordpresscom20090530tout-le-monde-veut-sauver-la-planete-mais-personne-ne-veut-
descende-les-poubelles
Safiri yiriwali Dɛmɛni forobakɛnɛyako la [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpsaphirdeveloppementorgdomaine-competencesassistance-sante-publiquehtml
OyɛmɛsiOMS ɲɛsinnen Afiriki mɔgɔw ma Nowanburukalo tile 20 san 2006
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
210
httpwwwdestinationsantecomfr_depechephpid_rubrique=26ɛtid_article=19917ɛtcat=1
Censusgov peole and household Internation programs main data International
data base 2012 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidbregionphp
Demɛdonjɛkulu Pilanetɛri Ere ka gafenin [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwplanetereorgancien_sitetelech_docplaquette_ongpdf
Wɛnsɛsilasi Sakerekɛri MɔnzalaWenceslas Sacreacute Coeur Monzala
Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila Afiriki tilebinyanfan fɛ Sedeyawo
fangabulonw sɛgɛsɛgɛli 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-Afrique-de-lOuest--analyse-
du-cadre-institutionne17html
FARANKANW
Kalanbaaraw taabolo
211
1 Ka ɲɛsin sekalan taabolow ma
Sisan kalan cɛmancɛdakun kalansen bolodalenw bɛ kalan ka kɛɲɛ ni gafe kɔnɔko ye
Karamɔgɔ ka baara yrsquoo la ka dɔnniya sɛbɛnni don kalandenw kun na O hakilila in na
haminanko pereperelatigɛlen tɛ ka o dɔnniya sɔrɔlenw bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ
ɲɛnabɔli dafɛ A dun yera krsquoa fɔ bi klsquoa jɛya ko ka gafe caman dɔnniyaw don i kun na o trsquoa
sɛmɛntiya krsquoo dɔnniyaw bɛ se ka bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ ɲɛnabɔli dafɛ
Nin dɛsɛlako jateminɛnenw bolodali kɛcogo in brsquoa sɛmɛntiya baara ka daminɛ sekalan
hukumu kɔnɔ O taabolo in bɛ donɲɔgɔnna kalanbaara sɛmɛntiya o min bɛ kalanden bila a
ka wulikajɔ kɛ kosɛbɛ krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw don kokɛta gɛlɛnw ɲɛnabɔli dafɛ ka kɛɲɛ ni
ɲɛnamaya taabolow ye Se o tɛ dɔwɛrɛ ye laquo ni kokɛɲɛdɔn tɛraquo Min sinsinnen bɛ kalanden ka
se kan krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw wuli ka jɔ krsquou matarafa ani krsquou latɛmɛ
Sekalan taabolo sinsinnen bɛ bolomadahakili fila kan
Fɔlɔ ye laquodɔnniyasɔrɔwaleraquo hakilila ye o hukumu kɔnɔ dɔnniya tɛ jate dɔnniya ye fo nrsquoa jɔra
baara kɛlenw seereyaw kan Kalanden ka kan krsquoa ka dɔnniya jɔ ko kɛlenw suguya caman
kan
Filanan nrsquoo bɛ wele laquomɔgɔko dɔnniyasɔrɔwaleraquo (o bɔra fɔlɔ kɔnɔ) O sinsinnen bɛ
mɔgɔyasira kan ka dɔnniya sɔrɔ Kalanden brsquoa ka dɔnniya sɔrɔ a mɔgɔɲɔgɔnw fɛ sigi kɔnɔ
Munna kalan ka kan ka kɛ sekalan taabolo hukumu kɔnɔ
Fɔlɔ sekalan taabolo brsquoa jira jɛlenya la kalanden ka kan ka se minnu sɛbɛkɔrɔ faamuya
tigitigi karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ kalanjɛ min kɛ kakɔrɔ sinsin tɛ krsquoo kan bilen
212
Filanan kunnasiriko min bɛ kalanko la nrsquoa bɛ kalandenw bila krsquou yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u
bɛ ka min kalan nrsquoo bɛɛ bɛ fɛn ɲɛ u ye tɛmɛ ka kan ka krsquoo kan sisan O la sekalan taabolo
brsquoa to kalan ka tali kɛ fɛnw na tuma bɛɛ minnu brsquou makow ɲɛ ani krsquou ka dɔnniya sɔrɔlenw
waleya kow ɲɛnabɔli la
O la sa sekalan taabolo bɛ kalanden ka kalan sɔrɔlenw sɛmɛntiya makoɲɛko jɔnjɔnw
ɲɛnabɔli sira kan a tɛ sɛmɛntiya bilen dɔnniya hakɛ sɔrɔlen ni koɲɛdɔn sira kan kalanden bɛ
kɔn ka ɲinɛ minnu kɔ teliya la tuma dɔw ani a trsquoa dɔn yɛrɛ fana a bɛ min kɛ nrsquou ye diɲɛlatigɛ
kɔnɔ
2 Kalansoli kalanbaara ka bila (sekalan taabolo kan)
Sekalan taabolo baju ye donɲɔgɔnna kalanbaara kɛcogoya ye
Kalansoli kalanbaara bɛ ɲɛfɔ cogo di taasira don min tɛ dan kalanden kun fali ma
ni dɔnniya ni koɲɛdɔn ye nka a bɛ kalanden bila wulikajɔw la ni dɔnniya sɔrɔlenw ye
ka koɲɛnabɔtaw ɲɛnabɔ minnu nafa bɛ se a ma
FOLIW NI TANUNIW
INƐSIKOUNESCO
Labɛn ni kɔlɔsili la
IDO Yawo
213
EDPSD bolofara ɲɛmɔgɔ Inɛsiko-Bereda
la
Sɛnɛgali
Email yydounescoorg
Telefɔni (+221)77 529 45 77
GISE Papa Banga
Fankelenfɛjamanaw ka poroze kolabɛnna
Inɛsiko-Bereda la
Sɛnɛgali
Email pbguisseunescoorg
Telefɔni (+221) 77 728 83 86
Sedeyawo
A ka kuntigiya la
ADIRIYƐNI Yande Jɔpu
Hakɛlabato ani hadamadenya yiriwali
ɲɛmɔgɔ
Sedeyawo
Sɛnɛgali
MAGA Abudulayi
Kalanko ɲɛmɔgɔ dɔnko dɔnni ni
fɛɛrɛkalan
Ekowasi
Email amagaecowasint
NIKIYEMA Jedone
EkuwasiEcowas bɛn ɲinini koɲɛnabɔla
SedeyawoCEDEAO ABUJA
Nizeriya
Email wendbarkayahoofr
Telefɔni (+234) 812 912 53 14
(+234) 813 538 00 09
OGUBE Arasɛli
Kalanko porogaramu ɲɛmɔgɔ
SEDEYAWO ABUJA
Nizeriya
Email rachelogbegmailcom
Telefɔni (+234) 808 320 10 59
WAKU Orolan
Dɔnniya ni fɛɛrɛ bolofara ɲɛmɔgɔ
SedeyawoAbuja
Nizeriya
Email rkouakouecowasint
Telefɔni (+224) 706 800 44 76
MƆGƆ FAAMUYALENBAW
u ka dɛmɛ na fɛɛrɛko la
AGULO Jɔni
Lome Iniwɛrisite karamɔgɔba
Togo
Email johnaglotgreferorg
Telefɔni (+228) 90 12 41 36
ADENIYI Eliyasi Ola
ɲinini karamɔgɔba
Nizeriya
Email elisaden76yahoocom
Telefɔni (+234) 803 598 36 75
ADOTEWI Adote Ba
TTISSA ɲɛmɔgɔ
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email Abadoteviunescoorg
Telefɔni (+221) 33 849 23 19
214
AJIBEWA Aderemi
Sedeyawo baarakɛjɛkulu
Nizeriya
Email remiajibewayahoococom
Telefɔni (+234) 703 410 3880
ANSA Samuyɛli
Karamɔgɔkalan ɲɛmɔgɔ
Gana
Email samansah54yahoocom
Telefɔni 02 44 11 28 02
A WORIBI Nangi Manboburu Kɔri Zakɔbu
Kirikilɔmu ɲɛɲinini ɲɛmɔgɔ
Gana
Email korjacob313yahoocom
Telefɔni 02 44 79 85 21
Ba Fatimata
Kalanso kun fɔlɔw ni kun filananw ɲɛmɔgɔ
IneyadiINEADE
Sɛnɛgali
Email fatiba_ngyahoofr
Telefɔni (+221) 77 536 25 07
BADINIKabere Alimata
Seko ni dɔnko sigida nrsquoa lamini ani
jamanadenko ni fasodenya kalan ɲɛmɔgɔ
DeyasɛmupeseDEACEMPC
Burukina Faso
Email alimata_badiniyahoofr
Telefɔni (+226) 78 21 40 55
(+226) 70 71 47 78
BA Laliya Ibarahima
AdeyaADEA
BARI Fatumata Binta
Dubereka lakɔlikaramɔgɔkalanyɔrɔ
ɲɛmɔgɔ (Ekɔli nɔrɔmali karamɔgɔba)
Gine Konakiri
Email bintacamara83yahoofr
Telefɔni (+224) 62 42 22 24
(+224) 65 29 15 99
BATIYONO Zan Kulodi
Kudugu lakɔlikaramɔgɔya kalansoba
ɲɛmɔgɔ
EyɛnisikaENSK
Burukina Faso
Email jclaude_bationoyahoofr
Telefɔni +226 7005 11 95
BOZARI Ibarahimu Arabi
DGINDRAPMENAPLN
Nizɛri
Email Bsoli1yahoofr
(+227) 96 98 15 70
KAMARA Musa
Karamɔgɔ-ɲininikɛla ISSEG bolofara
ɲɛmɔgɔ
Gine Konakiri
Email mousjairyahoofr
Telefɔni (+224) 60 61 87 43
(+224) 62 95 81 18
KƆNPAWORE Pamusa
Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔ
DEP
215
Burukina Faso
Email compaf2002yahoofr
Telefɔni (+226) 76 47 93 01
KƆNDE Fode
Lakɔli nɔrɔmali karamɔgɔba
ENIICINDIA kalanw ɲɛmɔgɔba
ENI
Gine Konakiri
Email focond57yahoofr
Telefɔni (+224) 62 97 80 18
(+224) 69 01 42 83
KULUBALI Hayidara Tɛnɛn Natɔgɔma
Kalan dakun filanan sɛgɛsɛgɛbaa
Kɔnɔwari
Email tnhaidarayahoofr
Telefɔni (+225) 01 33 95 87
DAWUDA Abudurahamani
Kalanw ni bolodali ɲɛmɔgɔ
Nizɛri
Email daouda0708gmailcom
Telefɔni (+227) 97 97 49 08
(+227) 96 96 72 83
DA Kuna Pasikowali
ENS ɲɛmɔgɔ dankan Ciko Te
ENSTT
Gine Bisawo
Email pacoregasyahoocom
Telefɔni (+245) 667 04 77 (+245) 525
42 95
DANTISEYI Kofi Edinamu
Sɛnɛ ni sigida nrsquoa lamini
ɛnzeniyɛriDɛmɛbaa kolabɛnna dankan
kɔrɔ PNUE poroze Biyo sekirite la Afiriki
tɔgɔ la Nayirobi
Togo
Email koffidantseyyahoofr
Telefɔni (+228) 90 94 59 53
JA Mamadu NJayi
InɛsikoUNESCO baarajɛkulu bolofara
ɲɛmɔgɔ
Sɛnɛgali
Email dadeissa82yahoofr
Telefɔni (+221) 776 33 81 70
JABUGA Yɔnbo Poli
Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔba
DEP
Burukina Faso
Email ydiabougayahoofr
Telefɔni (+226) 70 75 40 11
JAɲI Usumani Dudu Mati
IneyadeINEADE
Sɛnɛgali
Email odmdfryahoofr
Telefɔni (+221) 776592636
JARA Abu
Karamɔgɔba
Mali
Email aboudiarranetcourriercom
Telefɔni (+223) 76 20 01 72
DIKENU Kuwami Kirisitɔfu
216
Jogoɲumanyakalan karamɔgɔba
Jogoɲumanyakalan
Masitɛri ɲɛmɔgɔ Lome iniwɛrisite la
Togo
Email kdikenoutgreferorg
Telefɔni (+228) 90 08 19 33
DUMƆNGE Juma
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlakalan
ɲɛmɔgɔba
Togo
Email doumongue2006yahoofr
Telefɔni (+228) 90 05 62 98 22 21 21
29
EJIME Poli
Ekowasi kunnafoniko PO
Email paulejimegmailcom
Telefɔni (+234) 80 72 88 13 91
EKUWE Yawowi
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlaNotisɛ
lakɔlikaramɔgɔw kalanyɔrɔ dirɛkitɛri
Togo
Email victorekoueyyahoofr
Telefɔni (+228) 90 22 35 01
ƐLI Umurani Lala K
Afiriki denmisɛnw nrsquoa balikuw ka kalanko
bɛnkan Dɛmɛbaa
Mali
Email lakhadeijagmailcom
Telefɔni (+223) 73 33 43 37
ESE Dominiki
Kalanw ni degeli kiimɛni cakɛda ɲɛmɔgɔ
Kalanbaara sɛgɛsɛgɛli ɲɛmɔgɔso la
MEMP
Benɛn
Email esdak77hotmailfr
Telefɔni (+229) 95 49 64 74
(+229) 96 80 94 48
FAYI Magati
PorozerdquoCapEFArdquo kolabɛnna
InɛsikoUNESCO
Togo
Email mafayeunescoorg
Tel (+228) 90 83 76 98
GABA K Mawuze
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛla
kalankow ɲɛmɔgɔso la a bɛ lafiɲɛbɔ la
Togo
Email gabeliabyahoofr
Telefɔni (+228) 90 36 33 03
GAYIFƆRI Zawu B
Karamɔgɔba Liberiya Iniwɛrisite la Liberiya
Email zawubgayfloryahoocom
Telefɔni (+231) 886415176
GOWABuGA Emaniyɛli W
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
sekeretɛri zenerali
Burukina Faso
GEYI Isaka
IneyadiINEADE Sɛnɛgali
Email gueyeeissakhayahoofr
Tel (+221) 775727207
217
II MARA Faseli
ɲɛmɔgɔ dankan fasodenɲumanya
ladamuni ɲɛmɔgɔso
Gine Konakiri
Email donfas02yahoofr
Tel (+224) 68 24 21 36 64 28 80 70
JALO Mohamɛdi BS
Bolodali ɲɛmɔgɔ
Ganbi
Email msjallowganetgm
KABA Asita
Kalanko minisiriso kirikilɔmu karamɔgɔba
Liberiya
Email assakaniyahoocom
Tel (+231) 88 06 22 722
KABOREWedarawogo Ziliyɛti
ɲinini kalan ani baaradegekalan yɛlɛma
kuraw ɲɛmɔgɔba
DGRIEFBurukina Faso
Email kabouedhotmailcom
Telefɔni (+226) 70 35 64 72
KALƆN Mohamɛdi Pɛpusi
Firitawuni Lakɔlikaramɔgɔkalanso ɲɛmɔgɔ
Saralɔn
Email pepskayyahoocom
Telefɔni (+232) 76 73 25 48
KANI Sumayila
Cakɛda ɲɛmɔgɔ
DPFC
Kɔnɔwari
Email somailakaneyahoofr
Tel (+225) 01 85 06 98
(+225) 07 69 18 22
KARINGIBI Liweyi Dawu
Kalanko minisiriso ɲɛmɔgɔ dɔ
Liberiya
Email ikarngbaeyahoocom
Telefɔni (+231) 76 34 63 55
(+231) 776346355
KƐRIKULA Petɛri L
Liberiya Iniwɛrisite lakɔlikaramɔgɔba
Liberiya
Email plibertykerkulayahoocom
Telefɔni (+231) 654 35 58
KONANJI Yusufu
CDPSDNPMEAPLN
Mali
Email youssoufkonandjiyahoofr
Telefɔni (+223) 66 71 83 17
KƆNƐTarawele Natali
FASCAOWACSOF ɲɛmɔgɔ dankan
Email nathaliekone05yahoofr
Telefɔni (+225) 08 27 95 48
(+225) 22 41 53 73
KUGUBILENU Akowete
Inɛsiko baarakɛjɛkulu sekeretɛri zenerali
Togo
Email akougble55yahoofr
Telefɔni (+228) 90 20 63 47
LANDIMU KOREYIYA Uruyi
INDE ɲɛmɔgɔba
218
Gine Bisawo
Email landimruiyahoocom
Telefɔni (+245) 524 23 37
LANKOWANDE Emaniyɛli
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
LANTOMEYI Kofi Ubuyɛnalɛ
ɲɛmɔgɔba lakɔliɲɛbilakalan ani kalan kun
fɔlɔ ɲɛmɔgɔso la
Togo
Email lantomeylucienyahoofr
Telefɔni (+228) 90 07 52 55
(+228) 22 22 13 37
LO SISE Ndeyi Fama
ɲininikɛla
INEADE Sɛnɛgali
Email mamefamalogmailcom
Telefɔni (+221) 76 689 83 03
MANSAREYI Imɛlida Ani Mari
Firitawuni lakɔlikaramɔgɔw ka kalanyɔrɔ
ɲɛmɔgɔ
Saralɔn
Email imeldamansarayyahoocom
Telefɔni (+232) 76 53 09 64
NBAYI Amikole
Kalan kun fɔlɔ ani kalan kun filanan
ɲɛmɔgɔ
Ganbi
Email mbayeamieyahoocouk
Tel (+220) 990 94 00
MƐNSA Felikisi
Kirikilaw Karamɔgɔba CSFMEMP la
Benɛn
Email mensahfelixyahoofr
Telefɔni (+229) 97 87 93 95
MƐNSA -PIYƐRUSI Coco Mariselini
ɲɛmɔgɔba demokarasi ani
fasodenɲumanya kalan ɲɛmɔgɔso la
Togo
Email tchomacym2yahoofr
Tel (+228) 91 42 4270
NASURI Seyidu
ɲɛmɔgɔba kalan kun fɔlɔ lakɔlikaramɔgɔw
ka lakɔli nɔrɔmali la Lunbila
ENEP Burukina Faso
Email snassouri2001yahoofr
Telefɔni (+226) 70 23 70 13
NJAYI Bala
INEADE
Sɛnɛgali
Email ndiayebalahtmaimfr
Telefɔni (+221) 77 544 53 05
NJAYI Beyi Kadi
Sekeretɛri zenerali ndash Bolodali ani labɛnni
ɲɛmɔgɔso la Kalanko Minisiriso la
Sɛnɛgali
Email Khady12001yahoofr
Telefɔni (+221) 775 38 30 63
NDƆNBI Kirisitiyan
Marabolo laadibaa CLT
219
Inɛsiko ndashBereda
Sɛnɛgali
Email cndombiunescoorg
Telefɔni (+221) 33 849 23 23
NDO Isatu
Kalan ɲɛmɔgɔ
Ganbiya kolɛzi la
Ganbi
Email isatoundwyahoocouk
Telefɔni (+220) 990 88 26 (+220) 448
30 62
NZAWU Muteta Zinɛti
BADBAD lasigiden Burukina Faso
Email mnzauafdborg
ONOKOKO Gasipari
GRAREDEP
Sɛnɛgali
Email gaspanoyahoofr
Telefɔni (+221) 77 553 08 57
WATARA Kurubiye Modibo
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
OLUTAYO Olusegun
Sedeyawo baarakɛjɛkulu
Email olutayosegungmailcom
Telefɔni (+228) 66 04 15 23
WEDARAWOGO Zɔngo Eleyonɔri J
GTENFADEA baarakɛjɛkulu balikukalan
kan
Burukina Faso
Email zongoeloyahoofr
Telefɔni (+226) 50 36 58 45 70 23 96 94
PAKODI T Baritelemi
CNU
Burukina Faso
SAKANUDI Kuwame Benuwa
Karamɔgɔ - ɲininikɛla
ENS Kɔnɔwari
Email sacanouhotmailfr
Telefɔni (+225) 07 25 80 96
SAMU Kuwibila
Sɛgɛsɛgɛliw ani kalanbaara degeli
ɲɛmɔgɔba
DGIFP
Burukina Faso
Email samkuil20gmailcom
Telefɔni (+226) 70 74 97 94
SAMA Tinka
Kalan sɛgɛsɛgɛlikɛla ka ɲɛsin
lakɔliɲɛbilakalan ma
Togo
Email batoli3yahoofr
Tel (+228) 90 09 30 95
Email sacanoudhotmailfr
Telefɔni (+225) 07 25 80 96
SARI Abudu
IADakaro
Sɛnɛgali
220
Email Sarrabdou70yahoofr
Tel (+221) 77 379 34 21
SAWADOGO S Inosan
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
SIBI Mari
Kalanko Minisiriso Bulon
Sɛnɛgali
Email koundasyahoofr
Telefɔni (+221) 776312357
SULAMA Baba Ahamɛdi
Sekeretɛri zenerali Inɛsiko baarakɛjɛkulu
la
CNU
Burukina Faso
Email ahmsoulamagmailcom
Telefɔni (+226) 70 26 49 85
SIWEDARAWOGO Agati
CCCD kolabɛnna Pilan Burukina na
Burukina Faso
Email syagatheplan-internationalorg
agatheyahoofr
TALI Bubakari
Dɛmɛbaa INEADE
Jamana Koɲɛɲinini ni waleyali cakɛda
Sɛnɛgali
Email boubacartallgmailcom
Telefɔni (+221) 775 49 17 62
TURE Birama
INEADE
Sɛnɛgali
Email biramatouregmailcom
Telefɔni (+221) 77 550 34 95
TURE Camu Marema
SHS bolofara ɲɛmɔgɔ
InɛsikoUNESCO
Sɛnɛgali
Email mtoure-thiamunescoorg
Tel (+221) 77 6379 615
TURE Musitafa
Waleyali sekeretɛri
CEBDPRE
Sɛnɛgali
Email amedytoureyahooca
Telefɔni (+221) 77 534 17 31
TARAWELE BIKABA B Madelɛni
Hadamadenw ka hakɛw minisiriso
Burukina Faso
Email bicmadoyahoofr
Telefɔni (+226) 70 39 44 04
TARAWELE Isiyaka
CNU
Burukina Faso
TARAWELE Mamadu
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
UGUWUNZE Guloriya
ɲinini cakɛda
SedeyawoAbuja
221
Nizeriya
Email gugwunzeecowasint
Telefɔni (+234) 80 55 60 50 25
WANDAWOGO Isa
Jamana Kalanko ani Balikukalan Minisiriso
Burukina Faso
WƐNMƐNGA Siyasan
CNU
Burukina Faso
ZAGIRE Patirisiya
CNU
Burukina Faso
ZAN Eli
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
Ɛnfɔrimatikibaara sira kan
JUFU Asani
Ɛnfɔrimatiki baarakɛla
InɛsikoUNESCO
Sɛnɛgali
Email adcreamediayahoofr
Telefɔni (+221) 77 570 53 59
Dɛmɛbaa musomanw
BONBO Wiwiyani
Sekeretɛri kanfilamɛnna
SedeyawoAbuja
Nizeriya
Email viebombogmailcom
vbomboahouecowasint
Telefɔni (+234) 706 423 10 90
GANDIZIYƆN Oliwiya
Baaradegela
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email oliviagandzionhotmailfr
GARISIYA Nina
Baaradegela
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email ninagarciagmailcom
KANI Mamu Jara
Dɛmɛbaa
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email mdkane unescoorg
Telefɔni (+221) 77 193 26 71
2
KƆNƆKO DAKUNW
1- Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
2- Hadamaden ka hakɛw
3- Fasodenya ni fasodenɲumanya
4- Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman
5- Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwali
6- Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan
7- Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
3
KƆNƆKO
ɲɛbiladantigɛli helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou
ɲɛnabɔlihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Bɛn hakilila sabatili
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen o kelen
Masalakun bolofara 2 nan Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ni fasodenɲumanyahelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Fasodenya
Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya
Kalanbolo 4 nan Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Demokarasi
Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman
Kalanbolo 5 nan Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwalihelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Hakɛlabato tɛmɛsira
Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Kalanbolo 6 nan Forobakɛnɛya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara 1lɔ Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan
4
Kalanbolo 7 nan Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnahelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ SedeyawoCEDEAO kuntilenna nrsquoa ka baara
Masalakun bolofara 2 nan SedeyawoCEDEAO kɛli jamanadenw ta ye
Gafe lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wɛbu lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Farankanwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
5
FƆCOGO SURUNW NrsquoU KƆRƆW
AMAYOAMAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka wariko Cakɛda
BADIBAD Afiriki Yiriwali Banki
BEYIDESEBIDC SEDEYAWOCEDEAO ka Nafolobɔ ni Yiriwali Banki
BERƐYISE BRIC SEDEYAWOCEDEAO ka Yiriwalinafolobɔbanki a jamanaw kama
BƐMUBM Diɲɛ Waribonba
SESEDEZECCDG SEDEYAWOCEDEAO ka Cakɛda Hakɛkɛɲɛ Yiriwali kama
SEYACEA Afiriki Sɔrɔko Tɔnba
SEYAKICEEAC Afiriki Cɛmancɛyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
SEDEYAWOCEDEAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
SEDƐFUCEDEF Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara suguya bɛɛ binni ma cɛw ni musow
cɛ
SƐNISADICEN-SADI Saheli ni Saharajamanaw ka Tɔnba
SEYƐRICER Fankelenfɛjamanaw ka sɔrɔko Tɔnba
SEYISEYƐRICICR Diɲɛ jamanaw ka kuruwaruzi komiteba
SILISICILSS Sahelijamanaw ka jakɛlɛtɔn
SƐMUSECMS Fɔkabɛn ni kana sabatilijɛkulu
SEYƐNIDEDECNDD Jamana jɛkulu Demokarasi ni Yiriwali sabatili kama
KOMESACOMESA Afiriki kɔrɔnyanfan nrsquoa Woroduduguyanfan Jamanaw ka Suguba
SEPESESECPC Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili Bɛnkan
SEPEYICPI Diɲɛ kiiritigɛbulonba
SEPƐLIPECPLP Pɔritigɛkanfɔjamanaw ka Tɔnba
6
SEPƐSICPS Bɛn ni lakana Jɛkulu
DEWUDEYASIDUDH Hadamadenw ka hakɛw Dantigɛlisɛbɛn
EKOMƆGUECOMOG SEDEYAWOCEDEAO ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu
EKUWASIECOWAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
ENOYAENOA Jamana Jalatigiba Kalanso
EPUEPU Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati
FAWOFAO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Baloko ni Sɛnɛko
maDiɲɛ Baloko ni Sɛnɛko Tɔnba
FASIFAS Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn
FƐDIFED Muso ni Yiriwali
ƐFƐMIFMI Diɲɛ Wariko ɲɛnabɔli Tɔnba
ƐFƐRIDESEFRDC Sedeyawojamanaw Yiriwali Nafolobɔda
IYƐFUDEIFD Musow Sendonnicakɛda Yiriwali la
IGADIIGAD Gɔfɛrɛnamanw Tɔgɔlajɛkulu Yiriwali kama
IMAWOIMAO Afiriki tilebinyanfan Wariko ɲɛnabɔlicakɛda
IYUSƐNIIUCN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin Kungo Lakanani ma
ƐMUZƐFUMGF Musow ka Nɛgɛkɔrɔsigi
OYIYƐFUOIF Tubabukanfɔjamanaw ka Tɔnba
OYƐMUDEOMD San Bakelennan laɲiniw Yiriwali Kama
OYƐMƐSIOMS Diɲɛ Kɛnɛyako Tɔnba
OYƐMUWEYƐSIOMVS Sɛnɛgali Ba Labaarali Jamanaw ka Tɔn
OYƐNIZEONG Dɛmɛdonjɛkulu
7
ONIONU Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
OYASIOOAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Kɛnɛyako Tɔn
OYIYAOUA Afiriki ka Kelenyatɔnba
PINIDIPNUD Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara Yiriwali Kama
ƐRƐSIPEFEKORESPFECO Bɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
SADƐKISADC Afiriki Woroduguyanfanjamanaw ka Yiriwalitɔn
UYAUA Afiriki Kelenyatɔnba
UYEUE Erɔpu Kelenyatɔnba
IMOWA UEMOA Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwali ani Wariko Tɔn
INƐSIKOUNESCO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko
Dɔnniya ani Seko ni Dɔnko Sabatili ma
FINIYAPUFNUAP Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin
Diɲɛkɔnɔmɔgɔw ma
INIFƐMUUNIFEM Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Dɛmɛdonnafolo ka ɲɛsin
Musow ɲɛtaa ma
INODƐKIUNODC Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Cakɛda ka ɲɛsin Dɔrɔgu ani
ko jugubaw kɛlɛli ma
INOWAUNOWA Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Afiriki
Tilebinyanfanjamanaw ma
8
ɲƐBILA
SedeyawoCEDEAO ka misaligafe ka ɲɛsin karamɔgɔw ma A bɛ boli bɛn sabatili kan
hadamadenw ka hakɛw fasodenya demokarasi ani Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna
Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn (SedeyawoCEDEAO) sigira senkan bɛnkan
fɛ min tara san 1975 mɛkalo tile 28 Legosi Nizeriya faaba la A kuntilenna jɔnjɔn ye ka
bolodiɲɔgɔnma ni donɲɔgɔnna sinsin sɔrɔ yiriwali siratigɛ la walasa ka kelenya sabati sɔrɔ ni
wariko siratigɛ la jamanadenw ka ɲɛnamaya ka sankɔrɔta ka sɔrɔ labugunni sinsin tɔn
jamanaw kɔnɔ krsquou cɛsiraw laɲɛnamaya u ka se krsquou jeniyɔrɔ fin Afiriki ka ɲɛtaa anrsquoa yiriwali
la
San damadɔ tɛmɛnen kɔ yɛlɛmaw nana don o kuntilenna fɔlɔ in na krsquoa sababu kɛ diɲɛ
sokelenya nrsquoa taabolo kuraw ye krsquoa sababu kɛ fana tɔn jamana 15 cɛsiraw caya ye minnu
sinsinnen bɛ kelenya siriɲɔgɔnna bolodiɲɔgɔnma ɲɔgɔndɛmɛ ani yɛrɛmara kanTɔn jɔsen
jɔnjɔn tɔw ye jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma ka binkannibaliya
sinsin u cɛ ka bɛn basigi ani lakana sinsin u cɛ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ fɔkabɛn kɔnɔ fo
ka se hadamadenw ka hakɛw bonyali nrsquou layiriwali ma demokarasi ni mara bolicogo ɲuman
layiriwali nrsquou sinsinni ka jɔn-ko-Ala fɔli kɛ wajibi ye ni dɛsɛ nana ani sariya labatoli sɔrɔ ni
hadamadenya walew la
Nin kuntilennaba in waleyali an ka jamanaw kɔnɔ siga si trsquoa la o tɛ ko nɔgɔ ye ka da siyaw
ni seko ni dɔnkow caya kan ani olu sinsinnen bɛ sɔrɔ ni hadamadenya taabolo minnu kan
Nka a hakilisigiyɔrɔ ye min ye SedeyawoCEDEAO lakodɔnnen don bi diɲɛ sɔrɔ yiriwalijɛkulu
jɔnjɔn ye dannaya bɛ min kan krsquoa kɛ taamaseere ye jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la Ala
nrsquoa sintibagaw ka hakiliɲumantigiya anrsquoa jamanakuntigiw ka don o don cɛsiri ani mɔgɔ o
mɔgɔ hami ye Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna baara bolodalenw sabatili ye
Walasa ka bɛn ni basigi sabati politikiko sira kan an ka fankelenfɛjamana ɲagaminenw kɔnɔ
tɔn ye ɲɔgɔnlafaamufɛɛrɛ caman sigi senkan ka fɔɲɔgɔnkɔw kunbɛn walima ka bɛn diyagoya
ladon yɔrɔ dɔw la nrsquoa brsquoa kun bɔ O dɔw ye san 1999 bɛnkan ye min ɲɛsinnen bɛ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli u dalasali ani bɛn ni lakana sabatili ani san 2001
farankanbɛnkan min ɲɛsinnen bɛ demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili ma ani
Sedeyawo ka bɛnkan min tara san 2008 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ani Sedeyawo ka bɛnkan
9
wɛrɛ kalan ni baaradegekalanko kan min tara san 2003 Sedeyawo ka o san 37 ɲɛnamaya
kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la san tan fila fɔlɔ kɔnɔ nin sariya talenw ka fara politiki hakililaw
kan latigɛliw ni fɛɛrɛw ani wulikajɔ kisɛma suguya caman wɛrɛw olu kɛra sababu ye ka
mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw sigidaw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw kabilaw ni ɲɔgɔn cɛ
fɔɲɔgɔnkɔw jamakɔnɔkɛlɛw fo ka taa se jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛw ma olu ka ɲɛnabɔ
koɲuman
Tɔn depitebulon a kiiritigɛbulon anrsquoa kɛlɛbolo labɛnnen ka bila olu ye labɛnw ye minnu sigira
senkan a jamanakuntigiw nrsquoa gɔfɛrɛnamanw ka lajɛw fɛ walasa ka sariya talenw ni bɛn ni
kana sabatilanw sinsin
Ni bɛn sinsinni ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli ye tɔn ka fɛɛrɛ jɔnjɔnw ye wulikajɔw man
kan ka kɔtigɛ fana ka ɲɛsin jamanaw ka donɲɔgɔnna gɛlɛya kuraw ni haminanko gɛlɛnw
wulili ma O bɛ kɛ ni kiimɛniw cayali ani taabolow bɛrɛbɛnniw walima fɛɛrɛ kuraw waleyali ye
walasa fura ɲumanw ka sɔrɔ u la O hakilila in de yrsquoa to ni ladamuni anrsquoa waleyali jɔyɔrɔ
dɔnna krsquou kɛ bɛn sabatili cakɛminɛn ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka da a kan an ka jamanaw kɔnɔ jamanaden
fanba ye denmisɛnw ye A ka kan bɛn sabatili hakilila ka don olu la (olu minnu ye sini
ɲɛmɔgɔw ye) o kalan in ka kan ka labɛn koɲuman ka jamanaw ka kalanko taabolo kɛ a
labaaraliminɛn lakika ye
SedeyawoCEDEAO ka misaligafe in labɛnna o hakilila in de hukumu kɔnɔ krsquoa ɲɛsin
karamɔgɔw kalanbagaw ma A labɛnna ni yiriwaliko dɛmɛɲɔgɔnw ka magɛn ye fɛɛrɛko ni
nafoloko siratigɛ la Olu ye INƐSIKO-BEREDAUNESCO-BREDA ye ale dagalen bɛ Dakaro
ani Afiriki Yiriwali Banki (BADIBAD)
Kunnafoniɲini ani hakililaɲini caman kɛra walasa ka nin kalangafe in labɛn A baaraw
daminɛna kabini san 2006 Afiriki tilibinyanfanjamanaw kɔnɔ Sinsin kɛra mɔgɔ
faamuyalenbaw ka dɔnniyaw kan minnu ka baaraw bɛ boli bɛn sabatili kan ka bɔ Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ jamana wɛrɛw ani INƐSIKO la Mɔgɔ o mɔgɔ ka laɲini ye bɛn
sabatili ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ nafaba sɔrɔ nin kalangafe in na
Kalanbolo wolonwula bɛ kalangafe in kɔnɔ minnu bɛ boli bɛn sabatili kan ani fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli hadamaden ka hakɛw fasodenya ni fasodenɲumanya demokarasi ni mara
10
kɛcogo ɲuman hakɛyali ni yiriwali jamanadenw ka kɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali
kuntaala jan ani fankelefɛjamanaw ka donɲɔgɔnnako Masalabolo bolofaraw bɛ kalanbolo
kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ ɲɛbilaw brsquoa kɔnɔ sɛbɛnseerew ani kuntilennabaw Olu dabɔkun ye ka
karamɔgɔ dɛmɛ a ka baaraw la Kalanbaaraw katimuw fana brsquoa dɛmɛ olu bɛ se ka yɛlɛma
ka kɛɲɛ ni Sedeyawo jamana bɛɛ ka kalanko cogoyaw ye O cogoya kelen na karamɔgɔ
minnu bolo bɛna don baara in na kalangafe in bɛ se ka mabɛn krsquoa bɛrɛbɛn olu ma u kɛra
lakɔlisow karamɔgɔ ye wo walima fasokannakalan kalansow taw u mana kɛ kalan dakun o
dakun na
Kalangafe in labɛnkun jɔnjɔnba ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ kodilannaw ka se ka kalan a
kɔnɔkow la Dɔnniya minnu brsquoa kɔnɔ u ka faamuya ɲɛnama sɔrɔ olu la wulikajɔ hakilila
minnu brsquoa kɔnɔ hadamadenya sabatili hakililaw danbe ni jogo hakililaw minnu bɛ kɛ sababu
ye ka bɛn ɲɔgɔnmakoto ani sigiɲɔgɔnya sabati u ka se krsquoolu bɛɛ faamuya
SedeyawoCEDEAO ka nin kalangafe in nrsquoa bɛ boli bɛn sabatili kan hadamadenw ka
hakɛw fasodenya demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman dajirala karamɔgɔw kalanbaga
caman na walasa tɔn jamana minnu bɛ yen ni nin ɲɔgɔnna porogaramu trsquou bolo u ka dɔ dilan
krsquou bɛrɛbɛn a ma A ɲɔgɔnna porogaramu mana kɛ minnu fana bolo kaban olu krsquoa jiidi nrsquou ka
dɔnniyaw ye krsquoa kɛɲɛ u yɛrɛ ma
Kadere Dezire Wedarawogo
SedeyawoCEDEAO Baarakɛjɛkulu Peresidan
______________________________
Foli ni tanuni
_________________________________________________________
SedeyawoCEDEAO ka foli ni tanuni bɛ ka taa BADIBAD ni INƐSIKOUNESCO ma u ka
dɛmɛ sinsinnen na ka ɲɛsin misaligafe in labɛnni ma Baaraw senfɛ u ka cɛsiri nrsquou ka
jɛkabaara ma kɔtigɛ abada ɲininiw ni sɛbɛnniw na
Sedeyawojamanaw mɔgɔ faamuyalenba minnu sen donna nin baara ɲɛnama in waleyali la
foli ni tanuni bɛ lase olu fana ma
11
An ka foli kɛrɛnkɛrɛnnen bɛ ka taa Sedeyawojamanaw ɲɛmɔgɔw ma politiki ni mara sira kan
olu minnu ye gafe in labɛnni baaraw kɛli nɔgɔya an bolo sanga ni waati bɛɛ Dakaro Lome
Wagadugu ani Abuja
An ka jamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila tɔgɔ la an bɛɛ bɛnnen brsquoo min ka kan nrsquoan bɛ krsquoa
waleya an ka jamanadenw ye Sedeyawo fasojamaw an ka tanuni ni waleɲumandɔn bɛ ka
taa dɛmɛbaga ninnu bɛɛ ma
12
DANTIGƐLI
Hakilila min nana ni Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn sigili ye senkan o
hakilila in kɛra kogobolo ye ka don an ka jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ni fara-farali cɛ Kabini
Legɔsi Bɛnkan tawaati san 1975 mɛkalo tile 28 Afiriki tilebinyanfanjamana 15 fɛ walasa ka
tɔn sigi u ka sɔrɔko yiriwali kama Afiriki ka donɲɔgɔnna tufaden fɔlɔ dara
Laɲini ye min ye ka kɛnɛ fɛrɛ sɔrɔko siratigɛ la krsquoa fɛrɛ hadamadenya ani seko ni dɔnko ni
politikiko siratigɛ la O ye wale bololadalen ɲɛnama ye min bɛ jamanadenyakelenya hakilila
sinsin Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
SedeyawoCEDEAO ye kuntilenna min di a yɛrɛ ma o ye donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko
siratigɛ la (suguba kelen ani wari suguya kelen) politikiko (depitebulonba kelen sɔrɔ ni
hadamadenya baarakɛjɛkulu ani kiiritigɛbulonba kelen) ani kana ni sɔrɔdasiko siratigɛ la
(EKOMƆGUECOMOG sigira senkan san 1999)
Tɔnba in brsquoa ka waleyaw sinsin jɔsen ɲɛnama minnu kan olu la a ka kan ninnu ka dɔn
hadamaden ka hakɛw bonyali u layiriwali anrsquou lakanani
demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni
politiki taabolow bɛrɛbɛnni ani yiriwali porogaramuw donɲɔgɔnna
O nrsquoa ta bɛɛ gɛlɛya caman dalen bɛ donɲɔgɔnna in sabatili ɲɛ bɛnbaliya minnu bɛ tɔn
jamanaw kɔnɔ ka da politikiko basigibaliya kan ani mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ka da
faantanya ni lakana sabatili gɛlɛyaw kan krsquoa sababu kɛ kɛlɛw dagali ye tɔn jamanaw kɔnɔ
Gɛlɛya wɛrɛ minnu bɛ se ka fara nin gɛlɛya kofɔlen ninnu kan olu ye an ka jamanaw kɔnɔ
sɔrɔ fanga dɔgɔyali nrsquoa kɔlɔlɔw nrsquoo bɛ na ni fanga sigibolow fɛgɛnyali ye ani jamanaw ka
yɛrɛmakaran krsquoo fara sariyasiraw labatobaliya kan ka ɲɛsin mɔgɔw ka donkabɔw ma u sago
la an ka jamanaw kɔnɔ nrsquou bolofɛnw ye
Walasa ka fura sɔrɔ kɛlɛw banbaliya la mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ani dankarili
hadamaden ka hakɛw la a ka kan an ka yɛlɛma don an ka yecogow la krsquou bɛrɛbɛn an ka
kɛtaw ma Walasa o ka sira sɔrɔ fo sinsin ka kɛ lakɔli kan ale min ka kan ka kɛ donɲɔgɔnna
faamuyali jiidiyɔrɔ ye ani danbew ni jogow ni tabiyaw ani layiduw sabatiliyɔrɔ ɲuman ye
13
Sedeyawo ka misaligafe ka mɔgɔw ladamu bɛn sabatili hadamadenw ka hakɛw fasodenya
demokarasi ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan o ye gafe ye min labɛnna
INƐSIKO ka Biro bolofara ka kɔlɔsili kɔnɔ min bɛ Dakaro (BEREDABREDA) jɛkabaara kɔnɔ
Afiriki Yiriwali Banki fɛ (BADIBAD)
Cakɛminɛn don ka ɲɛsin Sedeyawo jamana bɛɛ ma A sɛbɛnna tubukan angilɛkan ani
pɔritigɛkan na
A ɲɛsinnen bɛ karamɔgɔ bɛɛ lajɛlen ma cɛman ni musomanw A ɲɛsinnen bɛ
karamɔgɔyadegekalansow karamɔgɔw nrsquou kalanden cɛman ni musomanw ma lakɔlikalan
taw ani fasokannakalan taw
Misaligafe don o hukumu kɔnɔ a bɛ gafe kɔnɔkow taabolo jira ani kalan latɛmɛcogo
kunnafoniw Krsquoa fɔ krsquoa bɛ kɔnɔko bɛɛ ɲɛfɔ krsquoa jɛya o tɛ sango ka kalanbaaraw taabolo bɛɛ
lajɛlen dafalen jira
Karamɔgɔ cɛmanmusoman ye ɲininikɛla de ye a bɛ se ka sinsinnaw sɔrɔ misaligafe in kɔnɔ
min brsquoa bilasira a ka se ka dɔ fara dɔnniya laseta kan a sago la min bɛ se ka yɛlɛma don
jogow la kalanbolow waleyali hukumu kɔnɔ
Laɲini ye min ye ka mɔgɔ caman sɔrɔ cɛ ni muso Sedeyawo jamanaw kɔnɔ minnu
faamuyalen don bolodiɲɔgɔnma senyɛrɛkɔrɔ ani jamabaara siratigɛw la O bɛ kɛ sababu ye
ka tabiyaw ni jogow ta minnu brsquoa to u bɛ se ka bɛn sabati badaa-badaa an ka
fankelenfɛjamana in kɔnɔ ka kɛlɛw ban pewu ka yiriwali kuntaala jan sababu jɔnjɔnw
sɛbɛkɔrɔ penpen ni sigida nrsquoa lamini lakanani ni danbe jɔnjɔnw ani danfaraw bonyali ye O
ka kɛ wulikajɔw kɔnɔ mɔgɔ si tɛ to kɔ minnu na bɛɛ lajɛlen sen bɛ don minnu na Afiriki
fasodenya sabatili kama
Misaligafe in labɛnna ka kalanbolo wolonwula (7) kɛ a kɔnɔ Kalanbolo kelen-kelen bɛ boli
se kelen kan Kalanbolow tilalen don masalabolo bolofara fila ye Masalabolo bolofara fila
ninnu kelen-kelen bɛ walanwalan ka kɛ se kelen ye ka kalan kuntilennaw dantigɛ a kɔnɔ
Kunnafoniw bɛ di kɔnɔkow kan kalan kɛcogo taabolow bɛ dajira o bɛɛ kɔfɛ gafew bɛ
karamɔgɔ cɛman ni musomanw bolo wa u bɛ ɛntɛrɛnɛti fana yaala nin bɛɛ brsquoa to u ka
dɔnniya sɔrɔlenw bɛ jiidi
14
Kalansenbolow labɛncogow ani kalanbolow bolodalikatimu olu fana ɲɛsigilen bɛ gafe in
kɔnɔ O bɔlen kɔ yen kalansenlabɛnsɛbɛn dɔ bolodara ka ɲɛsin masalakun bolofara kelen-
kelen bɛɛ ma krsquou kɛ misali ye A ɲininen bɛ karamɔgɔ cɛman ni musoman kelen-kelen bɛɛ fɛ
u ka o sɛbɛn in bɛrɛbɛn u ka kalan cogoya ma krsquoa kɛɲɛ nrsquou bolokɔrɔminɛnw ye
Kalanbolo 1ɔlɔ ka se 7 nan na olu bɛ se jolen saba kofɔ
- Ka bolodiɲɔgɔnma kɛ hadamadenya sira kan walasa mɔgɔw ka jɛ krsquou laɲiniw kɛ kelen ye
yiriwali sira kan ani mɔgɔya sabatili kuntaala jan Sedeyawo jamanaw kɔnɔ
Laɲinita
Sedeyawo fasoden cɛsirilen Sedeyawo poroze waleyali fɛ laquo Jɛkasigi ka kɛ bɛɛ ŋaniya ye raquo
ani sigiɲɔgɔn ni mɔgɔ tɔw ŋɛɲɛ kunni ka kɛɲɛ ni donɲɔgɔnna kuntilennaw ye
- Krsquoa ka fasodenya jira ni hakilijagabɔ ye walasa ka fɛɛrɛw tigɛ ka se krsquoi jɔ a yɛrɛ kolo la ka
se a yɛrɛ kɔrɔ
Laɲinita
Fasoden brsquoa ka kunnafoni sɔrɔlenw kiimɛ krsquou tiɲɛ ni nkalon bɔ ɲɔgɔn na ka jɔsen kelen ta
krsquoa ka Sedeyawo fasodenyajɔyɔrɔw fa
- Krsquoi sendon jamana taabolow labɛnni baaraw la u waleyali anrsquou kiimɛni ka ɲɛsin i ka
hadamadenya hakɛw lafasali ma ani hakɛ wɛrɛw fasoden tɔw fɛ cɛw ni musow
Laɲinita
Fasoden bɛ Sedeyawo taamasiyɛnw nrsquoa ka cakɛdaw ka baarakɛcogo fɛɛrɛw dɔn krsquou kɛ a ta
ye krsquoa jɔyɔrɔ fa hadamaden ka hakɛw lafasali la ani demokarasi ni bɛn sabatili fasobaara
ani Sedeyawojamanaw ka baaraw kɔnɔ olu bɛ kɛ jɛkabaara hukumu kɔnɔ ani
ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya fosodenya janto tɛ taa minnu kɔ ka ɲɛsin jɛlenya ni mara kɛcogo
ɲuman kɔlɔsili ma
Sedeyawo jamana kelen-kelen bɛɛ kan ka misaligafe in bɛrɛbɛn a taabolow ma krsquoa sinsin
gafe in kɔnɔkow kan krsquou dafa nrsquoa ka dɔntaw ye A ka ɲi fana Sedeyawo jamanaw krsquou sinsin u
ka kalanbaara bolodalenw kan krsquoo baaraw kɛ A mana kɛ cogo o cogo fo u ka tali kɛ
15
kalanbaara kura suguya damadɔ la i nrsquoa fɔ degeliw ɲɔgɔlɔnbɔw kolabɛnniɲɛɲiniw adw
Kumalaban na fo u krsquou cɛsiri ka Sedeyawo ka yecogow sankɔrɔta anrsquoa ka baaraw waleyali
Anni Tɛrɛsi NDƆNGI-JATA
INƐSIKO Cakɛdaɲɛmɔgɔ Dakaro
16
KALANBOLO 1
BƐN SABATILI FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI NrsquoU ɲƐNABƆLI
laquo Kɛlɛw ŋaniya bɛ ta hadamadenw hakili de la bɛn sabatili lafasali fana ka kan ka labɛn o
hakili kelen in de lahellip raquo
Nin bɔra INƐSIKOUNESCO sigilisɛbɛn kɔnɔ san 1945
17
BƐN SABATILI
FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI
NrsquoU ɲƐNABƆLI
1- Bɛn sabatili
2- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
ɲɛbila
Bɛn ye hadamadenya ko labɛnnen de ye hadamaden ma da ni min ye Fɔlɔ Ɔrɔmu min ye
kɛlɛ caman kɛ ka yɔrɔ caman mara o ye bɛn ni kɛlɛ siri ɲɔgɔn na U ka kuma kɔrɔ dɔ brsquoa jira
ko ldquonrsquoi bɛ bɛn ɲini i Iabɛn kɛlɛ kamardquo Nka bɛn sabatili hakilila tɛ nin kuma kɔrɔ fɔlen in
tiɲɛtigiya bawo ale ye hakilimaya tiɲɛ dɔ de ye
O sabali tiɲɛ in hali nrsquoa sɔnnen brsquoa ma ko fɔɲɔgɔnkɔw ye hadamadenya taalan ye ka da
sababu caman kan (laadaw sababuw politikiko sababuw sɔrɔ cogoya ni hadamadenya
sababuw siko ni siyakow sababuw diinɛkow sababuw adw) ale brsquoa jate ko an ka kan krsquoan
yɛrɛ dege min na o ye ka fɔɲɔgɔnkɔw ban ni sabaliɲɔgɔnkɔrɔ ye walasa bɛn kuntaala jan ka
sabati ani krsquoa tanga O de yrsquoa to kalanbolo in kɔnɔ bɛn sabatili ni fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la olu kalansora ɲɔgɔn na
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw jogow ani fɛɛrɛw matarafa minnu brsquoa to bɛn sabatili ani fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli taabolow bɛ faamuya kosɛbɛ
Kalanbolo masalakun bolofara
1 - Bɛn sabatili
2 - Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
18
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn minnu bɛ tali kɛ hadamadenkulu kelen-kelen ka
hakililaw kan
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma
Kɔnɔkow
Bɛn hakilila
Bɛn hakilila bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ tɛmɛsira min brsquoa to i bɛ danbew dɔn ka dɔnniya sɔrɔ ani ka
taabolow ta sew ani jogow walasa i nrsquoi yɛrɛkun ka bɛn i ni mɔgɔw ka bɛn i ni sigida nrsquoa
lamini ka bɛn
Bɛn kɔrɔw
Tubabukan na ldquoPaixPɛrdquo bɛn Bamanankan na o daɲɛ in bɔra latɛnkan laquopakisipax raquo ani
laquo pasisipacis raquo de la1
- jamana cogoya minnu tɛ kɛlɛ la krsquoi cɛsiri bɛn sabatili la diɲɛ kɔnɔ
- kɛlɛko banni kɛlɛɲɔgɔn fila walima caman cɛ ka fɔkabɛn ɲini
- sɔnɲɔgɔnye ni bɛnkan jamanadenw cɛ hadamadenkuluw cɛ sigi kɛlɛntanya a
girigarantanya sigi lafiya
- jamakulu cogoya minnu tɛ kɛlɛ la u tɛ fɔɲɔgɔnkɔ la ka jɛ sigiɲɔgɔnw fɛ bɛn kɔnɔ
- mɔgɔ hakili sigili nrsquoa lafiyali
- mɔgɔ min cogoya brsquoa jira krsquoa kɔnɔgannen tɛ a ni lafiyalen don A hakili lafiyalen don
1 httpwwwlaroussefrdictionnairesfranccedilaispaix
19
- sugubalintanya ni mankanntanya yɔrɔ la kaburudo sumayacogo
Bɛn suguyaw
Bɛn basigilen o ye bɛn ye ko jugu ni fɔɲɔgɔnkɔ tɛ min kɔnɔ
Bɛn lafoninen o ye bɛn ye wulikajɔw bɛ kɛ min kɔnɔ walasa sigi ka nɔgɔya bɛɛ ma ko
juguntanya ni fɔɲɔgɔnkɔntanya dɔrɔnw tɛ Bɛn lafoninen labɛnni bɛ jogo dɔw wajibiya i nrsquoa fɔ
- yafa
- ɲɔgɔnlamɛn
- kunnafonifalen
- diɲɛni laɲini bolodalenw ni fɛlaw ma minnu tɛ kelen ye ko dɔ kan
- hakɛlabato
- bilakasuma tɛ ko minnu na olu ɲɛnabɔli gɛlɛyabaw waati la
- bolodiɲɔgɔnma
- kofaamuyalihakili
- hadamadenya jɔyɔrɔfa
Nka o nrsquoa ta bɛɛ nin jogo ninnu ka kan ka sinsin ni kalan ye
Bɛn sabatili
Bɛn sabatili
laquo Taabolo don min bɛ dannaya ni bolodiɲɔgɔnma sabati fasojamaw ni jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
O taabolo in ye lakalanni ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔlicogo la nɔgɔya kɔnɔ fɔɲɔgɔnkɔ minnu bɛ
se ka don fasojamaw ni ɲɔgɔn cɛ walima jamanaw sango krsquoo kɛ ni kuma ye ani
kumaɲɔgɔnya a kana kɛ ni maramafɛnw ye ani kojugukɛhellipBɛn sabatili kɔrɔ tɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw
ban cogoya bɛɛ la a kɔrɔ ye de ka fɛɛrɛw tigɛ minnu brsquoa to u bɛ ɲɛnabɔ kasɔrɔ ko jugu ma ta
ka mɔgɔ sɛgɛrɛ O la bɛn sabatili bɛ min ɲini o ye hadamaden ka hakɛw lakanani sabatili
ye ɲɔgɔnmakoto ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli koɲuman fo ka taa se hadamaden yɛrɛ yiriwali
ma ani sigida 1raquo
1 Agora kulu Dɛmɛnan ka ɲɛsin kalanbaara waleyali ma Gafefeereyɔrɔ Sɛn PoliSaint-Paul Dakaro
2011
20
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka ɲɛfɔli la bɛn sabatili ye danbe caman faralen ye
ɲɔgɔn kan kɛcogow jogow ani diɲɛlatigɛ latɛmɛcogow minnu bɛ ko jugu kɔn ka fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigi nrsquou diliw tigɛli ye ni kumaɲɔgɔnya ni fɔkabɛn ye mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ kuluw ani
jamanaw (Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka bɛnkansɛbɛnw dakun ARES5213 bɛn
sabatili ani A53243 Dantigɛlisɛbɛn ani baaraw porogaramu bɛn sabatili kan)2
laquo Bɛn sabatili ye hadamaden sigada ani fanga sigibolo taabolo yɛlɛmani tɛmɛsira ye Bɛn
sabatili bɛ bange hadamadenw dusukun nrsquou kɛwalew la wa a bɛ taa ɲɛ jamana kelen-kelen
kɔnɔ ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen ka tariki ye a ka hadamadenya a ka seko ni dɔnko ani
a ka sɔrɔ taabolo ye Bɛn sabatili bɛ min laɲini o ye ka taabolo ɲuman don danbew kɔrɔ
kɛcogow ani jogow walasa bɛn ni kojugukɛbaliya bɛ yiriwaraquo3
Ladamuni bɛn kama
Ka ladamuni kɛ bɛn kama o ye ka fasoden kalan a krsquoa mɔgɔɲɔgɔn dɛmɛ a krsquoa jɔ a jɔyɔrɔ la
a ka sɔn tɔw ka seko ni dɔnko ma a ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ hɔrɔnya kɔrɔ dɔn min bɛ
hadamadenya danbe bonya ani danfaraw min bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi walima krsquou
ɲɛnabɔ ni kojugukɛbaliya siraw ye4
I nrsquoa fɔ bɛn sabatili bɛ cogo min na ladamuni bɛn kama fana bɛ tali kɛ jamana kelen-kelen ka
tariku taabolow la a ka hadamadenya ni seko ni dɔnko ani sɔrɔ cogoyaw A bɛ se ka jate ko
ladamuni bɛn kama o buruju ye kɛlɛlasawalew ye diɲɛ sariya fɔlɔ min tara nrsquoa bɛ kɛlɛ kɔn o
kɛra Bɛnkan bakuruba ye min yrsquoa jira ko kɛlɛ jateli jamana politiki cakɛminɛn ye o ka
dabilaO Bɛnkan in dɔnnen don ni tɔgɔ min ye o ye san 1928 bɛnkan ye min bɛ wele
angilɛkan na ldquo Pacte Briand-Kellogrdquo5 O kɔrɔ ye bamanankan na ko ldquoBiriyan Kelɔgi ka
Bɛnkanrdquo
2 INƐSIKOUNESCO AN KA BƐN SABATI [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012 0615)
httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
3 INƐSIKOUNESCO ONIONU ka kuma koloma latɔmɔnenw kunfɔlɔ bɛn sabatili kan san 1998 laselisɛbɛn [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A
lajɛra san 2012 0615) httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
4Dantigɛlilisɛbɛn ani wale caman donɲɔgɔnna ka ɲɛsin kalanko ni bɛn sabatili ma hadamaden ka hakɛw ani demokarasi
InɛsikoUnesco pariparis san 1995 615)
5 EDH(An ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12 nan[Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012
0615)httpwwwehlorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintroductionpdf
21
O bɔlen kɔ yen Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sigira senkan san 1945 walasa ka
diɲɛmɔgɔ nataw kisi kɛlɛ balawu ma (hellip) ka sariya labatoli kɛcogow labɛn ani kɛta
diyagoyalen minnu bɛ diɲɛ bɛnkanw kɔnɔ krsquoolu lafasa (hellip) ka hamadenya lataaɲɛ don ba la
ani ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo ɲuman sabati hɔrɔnya fɛrɛlen kɔnɔhelliprdquo (Jamana
Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bɛnkan ɲɛbilakuma)
O bɛɛ kɔfɛ bɛn sabatili brsquoa to ldquofaamuyali bɛ na yafa ani teriya jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
siyakuluw ani diinɛkuluwrdquo A brsquoa to fana ldquoJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka walew ka
ɲɛsin bɛn sabatili ma bɛ o ka sira sɔrɔrdquo (Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn Sariyasen 26
nan) O la bɛn sabatili ye Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba nrsquoa tɔndenjamanaw ka
baaraw la nafamaba dɔ ye
Krsquoa sababu kɛ hadamadenya sabatilisiraw donni ye kalan ni degeli taabolow la bɛn sabatili
karamɔgɔw brsquou jilaja ka hadamadenya danbe dankarilakow kɛlɛ minnu sababu ye faantanya
ye jugusɔnw ɲɛnawolomani binkanni kojugukɛ ani kɛlɛ A daminɛ na ladamuni bɛn kama
dabɔkun tun ye ka diɲɛ halakili bali krsquoa sababu kɛ mugujugubakɛlɛ ye nka bi a kuntilenna
jiidira krsquoa kɛ bɛn sabatili hakilila jɛnsɛnni ye6
Bɛn donni gɛlɛyaw nrsquoa cɛsirikow
Bɛn lasɔrɔli bɛ se ka gɛlɛya krsquoa sababu kɛ
- kumaɲɔgɔnya kɛbaliya
- hadamaden ka hakɛw labatobaliya
- sigida nrsquoa lamini minɛkojuguya
- hakɛlabatobaliya
- mara kɛcogojuguya
- ko tɛmɛnenw jateminɛbaliya
- demokarasi jɔsenw labatobaliya
- lakanabaliya
- hadamaden mako fɔlɔw ɲɛnabɔlibaliya
- ɲangilibaliya
6 United Nations Peace Education The origins [ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra san 20120615 http
wwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
22
- koɲɛnabɔta teliw ɲɛnabɔliko juguya adw
Nka fɛn min kɔni ye Sedeyawojamanaw ka cɛsirikoba ye bɛn sɔrɔli la o ye kojugukɛw ni
ŋaniyajuguyawalew wulili ye minnu bɛ na ni cɛw musow ani denmisɛnw ni tiɲɛni ye ani
jɔlifɛnw fana tiɲɛni dankarili farikolo la hadamadenya yoboyabali siran jigitigɛtɔɲɔni
Bɛn sabatili yiriwafɛɛrɛw walew
Bɛn sabatili layiriwali bɛ ko minnu gɛlɛya Sedeyawo jamanaw ma olu ye
- sariya sigilen min ka kan ka boli jamanaden bɛɛ kan
- dɛmɛ ka ɲɛsin tɔnw ma minnu ka baara ye bɛn sabatili ye i nrsquoa fɔ jɛkuluw ni
dɛmɛdonjɛkuluw jamanaw taw walima diɲɛ taw ani Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba tɔgɔlacakɛdaw
- demokarasi sigibolow lafasali jamana kɔnɔ ani diɲɛ bɛnkansɛbɛn bolonɔbilalenw
labatoli
- sariyaw ni sariyasɛbɛnw labatoli
- sigida nrsquoa lamini lakanani ni hadamaden nrsquoa ka sigida nrsquoa lamini cɛ jɛkoɲumanya
badaabadaayali ye
- sekow ni dɔnniyaw kalan kɛli ka bɛn ni fɔkabɛn kɛcogo ɲuman sinsin walasa
diɲɛlatigɛ la hadamaden nrsquoa yɛrɛkun ka bɛn a ni mɔgɔ tɔw fana ka bɛn
- hadamadenw ka hakɛw yiriwali
Afiriki tilebinyanfan tɔnw na minnu cɛsirilen bɛ bɛn ni kanako la kosɛbɛ ka tɛmɛ tɔw kan
Sedeyawo yrsquoolu dɔ ye A ye bɛn sabatili baaraw kɛ cogo min na Sedeyawo jamanaw kɔnɔ
(Liberiya Saralɔn Gine Bisawo Kɔnɔwari) a ye fɛɛrɛ caman nrsquou lataamacogo ɲuman
minɛnw fana sigi senkan diɲɛ tɔgɔ la o cogo kelen na ka kɛɲɛ o wale ninnu ma Misali la
bɛnkan ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogow ma ani bɛn ni lakana sabaticogow
(min tara san 1999 desanburukalo la) nrsquoa dafara ni farankanbɛnkan ye ka ɲɛsin demokarasi
ni mara kɛcogo ɲuman ma (min tara san 2001 desanburukalo la) o min ye fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigili laɲini nrsquou dalasali bolo don ɲɔgɔn bolo
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
23
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn krsquoi sinsin hadamadenkulu kelen-kelen ka hakililaw
kan
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma
Kuntaala Lɛrɛ 14
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalankɛminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Fotow jaw nataliyew
- Gafew ni masalabolo nafamabaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
- Ka bɛn sabatili hakilila kolomaw
ɲɛfɔ
- ka bɛn suguyaw dɔn ka bɔ
ɲɔgɔn na
- Danbew ni hakilila minnu sirilen bɛ
bɛn sabatili la
- Bɛn suguyaw
Sɛbɛnw ɲininii (minnu
sɛbɛnna mansin na minnu
bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Lɛrɛ 2
2
Ka se minnu bɛ tali kɛ bɛn na
krsquoolu ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya
kosɛbɛ
Bɛn sabatili taabolow nrsquoa tɛmɛsiraw Lɛrɛ 2
3 Ka bɛn sabatili gɛlɛyaw nrsquoa
cɛsirikow ɲini krsquou dɔn
Gɛlɛya ni cɛsirilako minnu sirilen bɛ
bɛn donni na
Lɛrɛ 2
4 Ka bɛn sabatili yiriwalifɛɛrɛw
labɛn
Bɛn sabatili layirwali fɛɛrɛw Lɛrɛ 2
Ka bɛn sabatili don kalan na
Janto krsquoi janto bɛn sabatili donni
- Dɔnnikɛminɛn ni kalanbaaraminɛn
minnu bɛ yen
24
5
na misali la kalanbaara taabolow
la ka hakɛyali hakilila ta ka dusu
don kalanden cɛman ni
musoman kɔnɔ u krsquou cɛsiri a
waleyali fɛ u ka yɔrɔ la
(sigidacakɛda yɛrɛbɔdenya
adw)
- kalansenlabɛnsɛbɛnw
- Kalandegeli kalansenw
waleyalicogo
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
- Kolabɛnniɲɛɲinibaara
- Ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- ɲɛjiralikalan
- Sifilɛlikalan
Lɛrɛ 5
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
Kalansen tɔgɔkalan cogoya
Bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
- Ka bɛn ɲɛfɔ
- Ka bɛn danbew ɲini krsquou dɔn
- Ka mɔgɔw lafaamuya u ka bɛn
- Ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔlen dɔw kɛcogo
ɲɛɲini krsquou dɔn sigida la
- Ka kɛcogo ni jogo minnu ka ɲi bɛnko
ma dɔw ɲɛɲini krsquou dɔn
- ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ mɔgɔ tɔw bonya
- Ka sigi mɔgɔ tɔw fɛ bɛn ni lafiya kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 2
MinɛnwDɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Foto minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw walima kɛlɛw cogoya caman jira minnu kɛra diɲɛ fan dɔ la
- Foto minnu bɛ ɲɔgɔndɛmɛ ɲɔgɔnfaamuya ani tulonnatilen adw cogoyaw jira
25
- Sedeyawo jamanaw ka kirikilɔmuw
- Sedeyawo jamanaw ka kalangafew
- Kunnafonisɛbɛn baabu tigɛlen
- Bɛn taamasiyɛn nataliye (kalanden kelen nataliye kelen)
- Jaw ni foto suguya wɛrɛw
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
- bɛ kalanden cɛmanmusoman ka
dɔnta ni kɛta hakɛ sɛgɛsɛgsɛ anrsquou seko
ni dɔnko ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma
- bɛ ɲininkali sɛbɛnnenw aniwalima
dalafɔlenw jaabi
- bɛ bɛn sabatiliko hakililaw fɔ ani ka
ɲɔgɔn fɛla ɲini a kan
- Kelennabaara
- Hakililaɲini
-Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- bɛ bɛn taamasiyɛn ɲɛgɛn jira (ka
farankangafew lajɛ)
- brsquoa ɲini ka bɛn cogoya dɔw labɔ ka
kɛɲɛ ni ɲɛgɛn in hakilila ye
- kulu kelen-kelen bɛ bɛn cogoya dɔ jira
Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
- bɛ sɔrɔ ka kalan cogoya nafabɔli fɛɛrɛ
labɛn
- brsquoa ɲini kalandenw fɛ u ka ganselikan
dɔw labɛn minnu bɛ boli bɛn kan
-bɛ cogoya sɛgɛsɛgɛ
- bɛ danbew ni hakililaw labɔ minnu bɛ
tali kɛ bɛn kan
- bɛ ganselikanw labɛn
- Kulubaara
- Hakililafalen
sinsinnen
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
- bɛ kunnafoni dɔw di ka kuluw ka
baaraw dafa nrsquoolu ye
- brsquou ka baaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin
taabolo in ye
-hakilila ni danbe minnu bɛ tali kɛ bɛn
kan olu ɲɛfɔli
- kɛcogo minnu bɛ fisaya bɛn ma
- lafaamuyalibaaraw bɛn kan
-adw
Jɛkabaara
KiimɛniBakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalandenw fɛ
ka ɲɛgɛn bolo 7nan lafa
bɛn cogoya 6 minnu bɛ bɛn ɲɛgɛn
kɔnɔ ka masalabo sira 10 sɛbɛn olu
dɔlakelen kan walima ka nataliye dɔ
dilan walima ka ganselikan dɔ labɛn
minnu brsquoolu kofɔ
kelen-kelen bɛ cikan in waleya
Kelennabaara
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
krsquoa ɲini yɛrɛsagolabaara dɔ ka kɛ
sɛbɛn masalabolo bɛ min kɔnɔ ja
walima fotow makoɲɛkow kan minnu
bɛ bɛn sankɔrɔta
bɛn cikanw ka lase jamakulu suguya
caman ma min brsquoa ɲini u fɛ u ka bɛn
sabatili baaraw kɛ ka ɲɛsin u yɛrɛbakun
ma ani mɔgɔ tɔw
- bɛ sɛbɛn labɛn
- bɛ taabolow baara porogaramu labɛn
- brsquou ka taabololafaamuyali baaraw
porogaramu labɛn
- Kulubaara
- Gafe ni
sɛbɛnɲini
Sɛgɛsɛgɛli
ɲɔgɔlɔnbɔ
26
- brsquoa dajira ka jɛkasigi yiriwali kanpaɲi
dɔ labɛn duguba kɔnɔ
Ladegeli
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔnkɔw ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔcogo taabolow
faamuya kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka dɔnniya ni hakilila minnu tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida
danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou
dalasali
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
Kɔnɔkow
Fɔɲɔgɔnkɔ
Fɔɲɔgɔnkɔ ye bɛnbaliya ye ko dɔ kan min bɛ se ka na ni gɛlɛyaw ye nisɔn hakili walima
farikolo cogoyaw la
Bɛnbaliya don kɔdonɲɔgɔnma ɲɔgɔnfaamubaliya ko dɔ kan hakililaw fɛlaw yecogow
diinɛkow nafaw siyakow kabilakow sikow ani hadamaden makokow Krsquoa fɔ an brsquoan tanga
a ma o tɛ se ka kɛ bawo mɔgɔya taalan don a bɛ mɔgɔya sigibolo bɛɛ kɔnɔ
- du
- gɔfɛrɛnamanw
- fanga sigibolow
- tɔnw
27
- adw
Kɛlɛ suguyaw
Kɛlɛ suguya caman bɛ yen
Maramafɛnnakɛlɛw i nrsquoa fɔ
- diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba (jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ) ani
- maramafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye (Jamanakɔnɔkɛlɛ)
Diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba walima jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ don jamana
fila walima caman ni ɲɔgɔn cɛ
Marafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye walima jamanakɔnɔkɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ kɛ jamana
kɛlɛbolo ni jɛkulu dɔw ka kɛlɛbolow cɛ walima jɛkulu damaw ka kɛlɛbolow ni ɲɔgɔn cɛ
Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔw
Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔ walima mɔgɔ ni mɔgɔ ka fɔɲɔgɔnkɔ o ye mɔgɔ fila cɛ
ɲɔgɔnfaamuyabaliya gɛlɛn ye (a sababu ye mɔgɔ ka ko dɔgɔyali ye a mɔgɔ ɲɔgɔn bolo
bisigiliw kumaɲɔgɔnya fanga dɔgɔyali adw) A bɛ se ka kɛ fana i nrsquoi yɛrɛbakun bɛ fɔɲɔgɔnkɔ
la (jiginnyɛrɛla)7
Fɔɲɔgɔnkɔw kunw sababuw Sunw
A ka ca a la fɔɲɔgɔnkɔw kunw ye
- bisigiliw ye (Farikolokow sira fɛ diinɛkow hakilikow siyakowkabilakow adw)
- gɛnni ye ani fisamanciya (jugusɔnw siyawoloma binkanni yafabaliya kɛrɛfɛdɛn
hakɛkɛɲɛ fisamanciya fisamanciya ka ɲɛsin muso ma walima cɛ siyakofisayaw
dunanjuguya diinɛwɛrɛjuguya dansagonmɔgɔya tilenbaliya damakɛɲɛbaliya tɔɲɔni
hellip)
- hadamaden sɔn kolonw (hɔrɔnkolonya ɲɛngoya siganna nogomaya nata sinaya
natafabaliya kɔnɔnanjuguya dannayabaliya fangakofa jɔrɛ siran binkanni
kojugukɛhellip)
7 EDH (An ka hadamadenya hakɛw ɲini krsquou dɔn) kalanbolo 2 nan ɲɛ 5[ ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ in lajɛra san 2012
06 15) httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
28
- hakililako bɛnbaliyaw (bɛnbaliya dusutiɲɛkow)
- kumaɲɔgɔnya dɛsɛli (bisigilihakililankalon bɛnbaliyaɲɔgɔnfaamubaliyahellip)
- mara kɛcogo jugu ani demokarasi dɛsɛli (yuruguyurugu kɛli jamana taabolo ye
ɲangibaliya jamana sariyantan faantanya taɲinikɛlɛhellip)
- Jamana burujali
- Kɛɲɛkɛya min bɛ jamana kelen kunkan ani min bɛ jamanaw kunkan nrsquoa brsquou ka
dancɛw sagon ani kɛlɛ kɔlɔlɔsɔrɔ yiriwali
Kɛlɛ suguyaw
- Politikikɛlɛw
- Hadamadenya kɛlɛw
- Seko ni dɔnko kɛlɛw
- Sɔrɔko kɛlɛw
- Diinɛko kɛlɛw
- Siyako kabilakosiko kɛlɛw
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquou ɲɛsigili fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw
Bɛn waati la mɔgɔ bɛ se krsquoa bɛrɛbɛn fɔɲɔgɔnkɔw fɛsigi ma ni ɲɛni hakili ye nrsquoa ye
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli fɛɛrɛw nrsquoa tɛmɛsiraw kalandegeli kɛ lakɔliso walima baaradegekalanso
la O fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw bɛ jogo kɛcogo ani sennako dɔw don mɔgɔ la i nrsquoa fɔ hakililatigɛ
koɲɛdɔn hɔrɔnya bolodiɲɔgɔnma kɛcogo ɲuman tilennenya kunnafonifalen ɲuman ani
ɲɔgɔnfaamuyako ɲuman
Marafɛnnakɛlɛw ni fɔɲɔgɔnkɔw yɔrɔninkelenkɔlɔlɔw ka ca nitiɲɛ ni bolofɛntiɲɛ
hadamadenya juru tigɛli hakiliɲagami farafaralihakili jamanatilahakili kojugubakɛ
hakiliyɛlɛmafuraw damatɛmɛtali ani kɛɲɛkɛya sigida nrsquoa lamini tiɲɛni ani jɔlifɛnw mɔgɔw ka
sigiyɔrɔbila banaw diyagoyakafoɲɔgɔnya ani kafoɲɔgɔnya damatɛmɛnen hadamadenya
sabatilicakɛdaw ɲagamini misali la lakɔlisow dɔgɔtɔrɔsow adw
Kɛlɛ waati la diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoa bɛ wele DeyihasiDIH o
de bɛ fɔɲɔgɔnkɔw jalatigɛ Kɛlɛ bɛ hadamaden minnu kan DeyihasiDIH ka laɲini ye krsquoolu ni
kisi anrsquou danbe ani ka dansigi u ka ɲangataw la minnu sababu yrsquoo kɛlɛ ye Diɲɛ sariyaw don
minnu bɛ kɛlɛ jɔsenw nrsquoa fɛɛrɛw tiɲɛ ka mɔgɔw lakana minnu sen tɛ kɛlɛw la walima minnu
29
yrsquou senbɔ u la Kɛrɛnkɛrɛnnenya la DeyihasiDIH labɛnna ka ɲɛsin maramafɛnnakɛlɛw
ɲɛnabɔli ma a tɛ se ka bila hadamaden ka hakɛw nɔ na krsquoolu jɔyɔrɔ fa Hadamaden ka
hakɛw bɛ boli waati bɛɛ Nin sariya filaw bɛ ɲɔgɔn dafa
Diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoo ye DeyihasiDIH ye o faamuyali kalan
bolodalisɛbɛn bɛ yen min labɛnna Kuruwaruzi komiteba fɛ diɲɛ kɔnɔ nrsquoa bɛ wele
SeyiseyɛriCICR O kalan bolodalisɛbɛn in bɛ wele laquoAn ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou
dɔn DeyihasiDIH raquo
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili o ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kuntilennaba dɔ ye i nrsquoa fɔ a
bɛnkansɛbɛn sariyasen 1ɔlɔ brsquoa jira cogo min naO nrsquoa ta bɛɛ kabini san 1980 laban na
fɔɲɔgɔnkɔw siya sɛbɛkɔrɔ yɛlɛmana Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ nɔnabilala ni jamanaw yɛrɛ
kɔnɔ kɛlɛw ye O la jamanadenw bɛ coron tasuma fila ni ɲɔgɔn cɛ min ka jugu kosɛbɛ a
dɔw la ko jugu bɛ ta ka ɲɛsin olu fɔlɔ de ma
San 1990 daminɛwaatiw la fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ye taabolo kura ta krsquoa sababu kɛ porogaramu
kura sigili ye senkan min bɛ wele Angilɛkan na laquo An Agenda for Peace raquo (San bolodasɛbɛn
bɛn kama) O labɛnna sekeretɛri zenerali Butɔrɔsi Butɔrɔsi-Gali fɛ Sinsin kɛra min kan o ye
ka laquo dipulomasi ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma raquo O bɛ ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ labɛn minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigi kɛlɛɲɔgɔnw ni ɲɔgɔn cɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw bali u ka juguya ka kɛ kɛlɛw ye ani krsquou
jɛnsɛnni dan sira la nrsquou wulila8
Koɲɛsigidipulomasi kuntilenna ye ka ko bilenw funteni bɔ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw lasa nɔgɔya la
tɔn jamana dɔ kɔnɔ walima tɔn jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ni hakiliɲumantigiw ka wulikajɔ ye
fɔkabɛn kɔnɔ bɛnɲini minnu bɛ sinsin kumaɲɔgɔnya kan sigikafɔ ani jalatigɛli ka ɲɛsin
fɔɲɔgɔnkɔ ma min ma wuli fɔlɔ nkrsquoa bɛ ɲini ka wuli Koɲɛsigi dipulomasi bɛ se ka waleya
fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli waati la a dalasali waati ani bɛn sabatili waati
San 1997 baarakɛjɛkulu min bɛ wele KarineziCarnegie nrsquoa sigira senkan mɔgɔfagaba
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama o ye danfara nafama don ɲɛsigili waleyata ni ɲɛsigili labɛnda cɛ9
8 Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalen ka Tɔnba sekeretɛri zenerali An Agenda for Peace (San bolodasɛbɛn bɛn sabatili
kama) UN Doc A47277-S24111 7 Juin 1992 Dakun 20 nan) 9 Baarakɛjɛkulu KareneziCarnegie mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
Laselisɛbɛn laban (Niyɔriku KarineziCarnegie corporation of New York 1997)
30
Sedeyawojamanaw kɔnɔ ɲɛsigili waleyata bɛ taamaseere ni wale kɛrɛnkɛrɛnnenw ye minnu
tara ka ɲɛsin gɛlɛya kunbɔlen dɔ ɲɛnabɔli ma lasɔmini joona sen brsquoo la fɔkabɛn bɛnɲini
ɲɛsigimaramafɛnbɔsi ani ɲɛsigikankanni ni ɲɔgɔnmagɛnfɛɛrɛw ye i nrsquoa fɔ
hakiliɲumantigiyawalew ani Sedeyawo ka bilankɔrɔkɛlɛbolo
ɲɛsigili labɛnda bɛ boloda tuma caman bɛn hakililaw kɔnɔ a labɛnkun ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun
jɔnjɔn dogolenw kɛlɛ yɛlɛmasen kura donni politiki ni fanga sigibolo taabolow la (mara
kɛcogo ɲuman) sen brsquoo la ani yɛlɛmasen kura donni yiriwali taabolow la sew jiidili ani bɛn
sabatili lafasali10
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la wulikajɔw bɛ se ka kɛ krsquoa sababu kɛ koɲɛsigi dipulomasi ye -
sɛgɛsɛgɛlibaaraw suturaladipulomasi gɛrɛntɛsigidipulomasi ani fɔkabɛn
A ka kan diɲɛ tɔnbaw ani fankelenfɛjamanaw ka tɔnbaw jamanaw gɔfɛrɛnamanw
(tɔndenjamanaw) ani dɛmɛdonjɛkuluw olu ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw don u ka baara
bolodalenw kɔnɔ A ka kan fana o fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛsigilifɛɛrɛw ka waleya ɲɛsigilibaara
kɛbagajɛkulu fɛ baarakɛla suguya caman bɛ min kɔnɔ
Nin dakun ninnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogow la nkrsquoa bɛɛ trsquoo ye
- (a) kunnafonidibaaraw ani kɔlɔsiliw diinɛɲɛmɔgɔw fɛ laadalaɲɛmɔgɔw mɔgɔba
kɔrɔtalenw sigida hakiliɲumantigiw walasa ka ko cogoya jɔnjɔnw jateminɛ ani ka
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw ɲini (hakililafalensigi gɛlɛyaw dalasali kan ni
kunkankofɔjama bɛɛ ye)
- (b) cɛfɔli
- (c) fɔkabɛn
- (d) bɛnɲini min bɛ na ni kumaɲɔgɔnyasiraw dayɛlɛli ye fadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ
- (e) koɲɛsigi kankanni
- (f) dannayawalew
Sedeyawojamanaw ka wale kɛlen jɔnjɔnw misaliw la ninnu brsquoa la
- (a) Bɛn ni lakana labɛnw sigira senkan krsquou sinsin politikiko bɛnɲɔgɔnmaya jɔsen
dantigɛlenw kan
10
Sedeyawo fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili bɛnkanRegMSCREG10108paragraphe 19)
31
- (b) Fankelenfɛjamanaw lasɔmini joona fɛɛrɛ waleyata jɛkabaara tɔn jamanaw
ɲɛjɔyɔrɔw ni jɛkuluw fɛ kunnafoniw kafoli la anrsquou sɛgɛsɛgɛli (EKOWARINIECOWARN
Yɔrɔw Birow)
- (c) Sabalibagaw ka jɛkulu ni SedeyawoCEDEAO peresidan ka ciden ka
fɔkabɛnwalew
- (d) Mɔgɔba kɔrɔtalenw ka hakiliɲumantigiyawalew ciden kɛrɛnkɛrɛnnenw fɔkabɛnba
dɔ kama
- (e) Saratiw sigili senkan ka kɛɲɛ ni SedeyawoCEDEAO ka Bɛnkan sigilen ye
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan (SepeseseCPCC)
- (f) Fanga sigibolo minnu bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa Sedeyawojamanaw kɔnɔ
yuruguyurugu kɛlɛli fanga sigibolow tɔn minnu bɛ wotekow labɛn ani politikitɔnw
nɔgɔyasiraw dayɛlɛli olu ye walasa krsquou ka sew jiidi
SedeyawoCEDEAO bɛ ka fɔkabɛn dɛmɛni cakɛdabolofara dɔ sigi senkan (MSD) walasa ka
ɲɛsigilidipulomasi tɔnbolofaraw dɛmɛ i nrsquoa fɔ sabalibagaw ka jɛkulu ani peresidan ka ciden
kɛrɛnkɛrɛnnenw O kun ye ka hakilila sinsin min brsquoa jira ko fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili (ɲɛsigili
labɛnda fara ɲɛsigili waleyata kan) sedeyawojamanaw kɔnɔ laɲininen don kosɛbɛ wa a nafa
fana ka bon waati kuntaala jan kɔnɔ
Fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali kɛcogow
Fɔɲɔgɔnkɔ sunw bugunnatigɛ
A ka kan fɔɲɔgɔnkɔ sunw ka dɔn fɔlɔ Sababu kelen walima caman bɛ se ka kɛ fɔɲɔgɔnkɔ la
minnu brsquoa lawuli (Fɔɲɔgɔnkɔw KunwSababuw Sunw lajɛ)
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogo suguyaw nafa nrsquou baasimakow sɛgɛsɛgɛli
Nin dakun filanan in na fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali taabolo bɛ boli mɔgɔw ka dɔntaw kan
u bɛ minnu waleya walasa ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔ ani krsquoa dalasa badaa-badaa U ka o kɛcogo
kelen-kelen nafa nrsquoa baasimakow bɛ sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni ninnu ye
- kɔlɔsili kɛlɛɲɔgɔn fila fɛ walima a kɛbaliya
- bolodiɲɔgɔnma kɛlɛɲɔgɔn fila cɛ walima a kɛbaliya
- fɔɲɔgɔnkɔ dalasali walima a kɛbaliya
32
- n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ walima n bɛ bin i bɛ bin walima n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin
- yɛrɛfaamu ani tɔw faamuyali
- kofaamuyalihakili waleyali ani sennakow ka ɲɛsin gɛlɛyaw ɲɛnabɔli ma
- bɛnkansɛbɛn waleyalibaara cɛsiraw sabatili kama
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow la an bɛ se ka nin dakun ninnu lasa
- fanga mara (ɲɔgɔnsɔrɔ) Fan kelen ka faamuyacogo bɛ diyagoya fan dɔ kan A bɛ kɛ
se bɛ min ye o de sago bɛ kɛ n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin o tɛ fura sɔrɔlen ye gɛlɛya la
dɛ
- sariyasirakanjodi o bɛ sinsin sariyasira kan min bɛ ka labato jamanamɔgɔw fɛ
Sariyatigɛla brsquoa latigɛ - kelen bɛ se sɔrɔ tɔ kelen dɔ bɛ bin ndash sinsin bɛ kɛ sariya kan
- jalatigɛli o ye ni fan fila bɛnna a kan ka mɔgɔ yeleke dɔ sugandi min brsquou ka ko
jalatigɛ wa u bɛ diɲɛ fana nrsquoa ka dantigɛli ye Minɛ bɛ kɛ mɔgɔ yeleke in ka fɔta de
ma
- bɛnkanɲini o ye ni fan fila bɛnna a kan ka sigi ka kuma krsquou ka danfaraw lakodɔn O
taabolo in bɛ hakilila min fisaya o ye laquo n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ raquo
- fɔkabɛn o ye fɔkabɛn nɔgɔyalen ye min kɔnɔ fan fila bɛ bɛn a kan krsquou cɛ fɔɲɔgɔnkɔ
ɲɛnabɔ badaa-badaa nrsquou ka ŋaniya sirilenw ye Fɔkabɛnna ka baara bɛ kɛ dɔrɔn krsquou
bilasira Fɔkabɛn bɛ hakilila min fisaya o ye laquo fan fila bɛɛ ka wasa sɔrɔ raquo Fɔkabɛnna
bɛ wele fana laquo nɔgɔyalikɛbaga raquo
- bɛnɲini o ye ni jaabi kuntaala jan bɛ gɛlɛya la Ni bɛn lakika labugunni daminɛna
tuma min na
- dalasali o ye fan fila ka fɛɛrɛ ye ka gɛlɛya ɲɛnabɔ fo yɛlɛma ɲuman bɛ don u cɛsiraw
la O kɔrɔ tɛ ko tɛmɛ kɛra nisɔn jirali waati kan kaban
- bayɛlɛmani o ye fan fila cɛ jɛkabaara sankɔrɔtalen ye Fan fila bɛ bɛn a kan ni hakili
ye krsquou cɛsiraw yɛlɛma krsquou lakuraya krsquou ɲɛ
Bɛnkanɲini fɔkabɛn bɛnɲini dalasali ani bayɛlɛmani olu ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow
ye minnu nafa ka bon kosɛbɛ kɛlɛɲɔgɔnw kan
Dakun tan walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la
33
1 Arsquo yrsquoa lajɛ fɔɲɔgɔnkɔ minnu lawulili sababu bɔra aw yɛrɛ la krsquoolu ɲini krsquou dɔn nkrsquoaw
kana dimi Arsquo yrsquoa ɲini krsquoa dɔn fana arsquo kɛwalew la jumɛnw de bɛ mɔgɔw ladimi
2 Arsquo yrsquoarsquo ka mɔgɔlamɛn sew kolokolo ndash ka kunnafoni ɲini arsquo ye ɲininkaliw kɛ
3 Arsquo yrsquoarsquo ka nafa dogolenw ɲini krsquou dɔn ndash arsquo ye danfara don a ka nafa jɔnjɔnw nrsquoa ka
daladiyakumaw cɛ walima a ka jɔsen kɔrɔ talenw
4 Arsquo yrsquoarsquo fanga digi gɛlɛya kun dɔnni kan arsquo kana arsquo sinsin mɔgɔw kan ko bɛ minnu
yɛrɛw kunkan
5 Arsquo ye ɲɛnabɔli suguya caman bisigi- ldquoɲɛnabɔcogo ɲuman jumɛn bɛ gɛlɛya la aw fɛ rdquondash
arsquo ye hakililaw ɲini kasɔrɔ a ma kiiri tigɛ fɔɲɔgɔnkɔbagaw ni ɲɔgɔn cɛ
6 Arsquo ye baara kɛ ni sarati lakikaw ye walasa ka ɲɛnabɔli jate minɛnenw kiimɛ - ldquo Mɔgɔ
wɛrɛw yrsquoa kɛ cogo di nin suguya kelen ninnu ɲɔgɔnnaw nardquo
7 Arsquo ye ɲɛnabɔliw lakodɔn minnu bɛ bɛn fɔɲɔgɔnkɔbaga bɛɛ ma
8 Arsquo ye bɛn ɲɛnabɔliko ɲuman kan
9 Arsquo ye bɛn a kan ka sigi bɛnkanɲini tabali la ni ɲɛnabɔli bolodalen ma bɛn sen ma
10 Arsquo yrsquoarsquo cɛsiraw sinsinnen to
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka dɔnniya ni hakilila faamuya minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida
danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye
- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou
dalasali
34
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
(ɲɔgɔnmakoto ni bɛn)
Kuntaala lɛrɛ 16
MinɛnwDɛmɛnawSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw fotow misalijaw nataliyew
- Gafew ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw hakililaw ɲɛfɔ
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw suguyaw nrsquou
kɛcogoyaw dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na
u kunw nrsquou nɔw
Fɔɲɔgɔnkɔ maramafɛnnakɛlɛw
kunw kɔlɔlɔw ani fɔɲɔgɔnkɔw
suguyaw
- Sɛbɛnw ɲinini (minnu
sɛbɛnnen don mansin na ani
ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Sɛbɛnw kalanni
Kolabɛnniɲɛɲinibaara
Kalansenlabɛnsɛbɛnw
hakilila ɲinini a labɛnni anrsquoa
waleyali
Baarasigi (ateliye) labɛnni
fɔɲɔgɔnkɔko dɛmɛɲɔgɔn tɔw
fɛ
Lɛrɛ 4
2
Kunbalan minnu sirilen bɛ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la u ɲɛnabɔli
anrsquou dalasali krsquoolu ɲini krsquou dɔn
Kunbalanw koɲɛnabɔtaw ani gɛlɛya
minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
la u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
Lɛrɛ 2
3
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali sababuw
nrsquou waleyaminɛnw ɲini krsquou dɔn
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou
dalasali kɛcogoyawwaleyaliminɛnw
Lɛrɛ 2
4
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali kɛcogow
sanga
Gafe ni sɛbɛn minnu bɛ tali kɛ
marabolo taabolo la politikiko sira kan
Lɛrɛ 2
5
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw don
kalanbaara kɔnɔ
- Dɔnnikɛminɛn ni kalankɛminɛn
minnu bɛ yen
- kalansenlabɛnsɛbɛnw
- Kalandegeli kalansenw
waleyalicogo
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
35
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya
kosɛbɛ
Kalansen tɔgɔkalan cogoya
Bɛn yafa ani ɲɔgɔndɛmɛ
Kalandegeli kuntilenna
- Dɔnniya ni hakilila minnu bɛ tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya kosɛbɛ
- Krsquoi sendon fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali waleyaw la
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
Ka fɔɲɔgɔnkɔw kunw nrsquou nɔw ɲini krsquou
dɔn ani krsquou kɛcogoyaw jira
Krsquoi jɔyɔrɔ fa gɛlɛyaw ɲɛnabɔli siraw
ɲinini na hakililafalenfalen senfɛ bɛn
kɔnɔ O hakililafalenfalenw bɛ se ka kɛ
a yɛrɛyɛrɛ ye walima a ladege
Ka fɔɲɔgɔnkɔw jaw latɛmɛnanw danfara dɔn
krsquou sɛgɛsɛgɛCogoya minnu tali kɛ fɔɲɔgɔn
cogoya dɔw kan
Minɛnw ni sɛbɛnw
- Waleya 6 jaw minnu bɛ boli fali 2 fila ka maana kan
- Jamana sariyasunba masalabolo
- Kalanyɔrɔ lataamasariya
Kuntaala Lɛrɛ 2
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
BAARA KƐTAW
36
KALANSENBOLO Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
FƐƐRƐW
Labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Karamɔgɔ cɛman musoman
- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalandenw
ka dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ani u ka
seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Kalandenw
- bɛ ɲininkaliw jaabi
- bɛ kuma ɲininkaliw kan minnu bɛ boli
hakilila kalantaw kan krsquou hakili jagabɔ
u kan
- Jaabi ɲuman
sugandilli
- Kelennabaara
Hakililaɲini
Hakililafalen fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- bɛ ja wɔɔrɔ (6) jira walima ka mɔgɔ
bila krsquou jira minnu bɛ boli fali (2) ka
maana kan
- bɛ sɔrɔ ka kalan kɛcogo fɛɛrɛw labɛn
- bɛ kalan kɛlen nafabɔ (kuluw ka
baara kɔnɔ) ka sɔrɔ krsquou yɛrɛ ka
faamuyata dajira
Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
- bɛ kalangafe kɔnɔko lasecogo a fɛ
labɛn
- bɛ dɔnniya latɛmɛni nrsquoa sɔrɔli
taakasegin kɛcogow labɛn kunnafoni
nafamaw faamuyali la
- bɛ walanwalanniw kɛ minnu ka kan
walasa sigannako si kana ye a la
-bɛ ɲininkaliw jaabi
- bɛ baara dilen waleya ja dilen kan
Kulubaara
Hakililaw nafawsinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
- bɛ ɲɛfɔli nɔgɔman kɛ ja kelen-kelen
kɔnɔ gɛlɛya kan ka sinsin kulubaaraw
ka lakalili kan
- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ
ka ja ɲɛfɔlen ninnu kɔnɔkow sanga
diɲɛlatigɛ kow ma (du kɔnɔ jamakuluw
kɔnɔ adw)
- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ u krsquou hakili jagabɔ u ni ɲɔgɔn cɛ u ka
kulu kɔnɔ krsquou fɛla jira minnu bɛ se ka
kɛ sababu ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun dɔn
u siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ u
ka se ka waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw
jira minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔnkɔ juguyali
fɛ
- bɛ ja ɲɛfɔlenw kɔnɔkow sanga
diɲɛlatigɛ kow ma
- brsquou fɛlaw labɛn minnu bɛ se ka kɛ
sababu ye fɔɲɔgɔnkɔw kun ka dɔn u
siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
- bɛ waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw jira
minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔn juguyali fɛ
Kelennabaara o
kɔfɛ jɛkabaara
Dɔnniya sɔrɔlenw Kiimɛni
ani bakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ ka depiliyanw dilan sɛbɛn nɔrɔtaw
fini sɛbɛnnenw lafaamuyaliwalanw
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan
- bɛ cikan waleya hakilila lasecogo
min bɛ bɛn a yɛrɛ ma ka tɛmɛ tɔw kan
krsquoo sugandi
Kelennabaara
walima kulubaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- brsquoa ɲini sɛbɛn ka labɛn fɔɲɔgɔnkɔ
bisigilen dɔ walima jɔnjɔn dɔ kunw kan
a kɛcogoyaw a kɔlɔlɔw anrsquoa dalasali
fɛɛrɛw
- bɛ seko ni dɔnko baaraw yiriwa
minnu tɛ kalansen bolodalenw kɔnɔ
(ɲinini tɔn dɔw sigili senkan minnu ka
kan ka kalandenw don ɲɔgɔn na ka
jamana seko ni dɔnko don ɲɔgɔn na
ani jamana wɛrɛw seko ni dɔnko dɔnni
- bɛ sɛbɛnw labɛn (kulu ni kulu)
- brsquou sendon tɔn (w) ka baaraw la
- Kulubaara
- Gafeɲini
-
Kolabɛnɲɛɲinibaara
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- ɲininitɔnw sigili
senkan ka
kalandenkulu
kuntilenna
sugandilenw ta o
37
ka dɔnko dilanni layiriwa (ja kumamaw
ni kumantaw dilanni poyiw
sɛbɛnnihellip)
- bɛ barosigiw ni seko ni dɔnko
taamaw ani dɔwɛrɛw labɛn tɔn ka
baaraw hukumu kɔnɔ adw
fɛ
Kalanbolo 1ɔlɔ wɛbu lajɛlenw Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
_______________________________________________________________________
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Bɛn hakilila
- httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispaix
Bɛn sabatili
- httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
- httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
Ladamuni bɛn kama
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintrductorypdf
- httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
Maramafɛnnakɛlɛw
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdf
Jogow walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ ani krsquou ɲɛsigi fɔɲɔgɔnkɔw fɛɛrɛw nrsquou tɛmɛsira
dantigɛlenw
httpwwwehlicrcorgindexphpoption=com_contentɛtsectionid=15ɛttask=viewɛthid
emanmenu=1ɛtid=548
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdfpage
2
Poyi Bɛn kan
38
Nrsquoi dalen brsquoa la ko muguri fanga ka bon ni maramafɛn ye
Nrsquoi dalen bɛ tɛgɛdi fanga la
Nrsquoi dalen brsquoa la ko fɛn min bɛ mɔgɔw kafo o ka ca ni min brsquou fara ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko mɔgɔw cɛ danfara ye nafa de ye ko jugu tɛ
Nrsquoi bɛ se krsquoi mɔgɔɲɔgɔn lajɛ ni kanu dɔɔnin ye
Nrsquoi bɛ se ka jigi fisaya ni siganna ye
Nrsquoe ka jate la e de ka kan ka sendaɲɛ fɔlɔ kɛ ka ɲɛsin i mɔgɔɲɔn ma
Ni denmisɛnnin ka filɛli bɛ se krsquoe dusu faga
Nrsquoi sigiɲɔgɔn ka nisɔndiya brsquoi fa
Nrsquoe fɛ dunan ye balima ye min cira i ma
Nrsquoi bɛ se ka waati dɔɔnin kɛ baara la fu kanu kama
Nrsquoi bɛ se ka diɲɛ nrsquoa ye mɔgɔ ka mako ɲɛ i ye
Nrsquoi brsquoi ka dumuni tila i ni mɔgɔw cɛ krsquoa kɛ ni dusukunjɛya ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko yafa nafa ka bon ni tajurusara ye
Nrsquoi bɛ se ka mɔgɔ tɔw ka hɛrɛ dɔnkilida ka dɔn kɛ u ka nisɔndiyakoba la
Nrsquoi bɛ se ka jɔ jalaki kɔrɔ ka nafalan bɔ a la kasɔrɔ i ma ban a ma ani krsquoi yɛrɛ lafasa
Nrsquoe fɛ i mɔgɔɲɔgɔn tɛ dɔwɛrɛ ye i balima kɔ
Nrsquoe fɛ dusubaya ye dɛsɛ de ye fangatigiyajira tɛ
Nrsquoe bɛ diɲɛ nrsquoa ye i ka tɔɲɔ nkrsquoi tɛ mɔgɔ wɛrɛ tɔɲɔ
Nrsquoi dalen brsquoa la ko kanu
dɔrɔn ye kankarida ɲɛnama ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko bɛn bɛ se ka kɛ
O la bɛn bɛna sabati
Piyɛri GilibɛriPierre Guilbert
anouslesamiescenterblognetrub-Textes-beaux-texteshtml
39
KALANBOLO 2 HADAMADENW KA HAKƐW
Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ ta ye hadamadenya ka ɲɛtaa jɔsen o kɔdonnen don dakanko ma ani
latigɛ O la hakililajigin na nimaya sinti sariya jatew la mɔgɔw kɛfɛnw ye kelen ye ka se
999 ma o hukumu kɔnɔ sa hadamaden kelen-kelen bɛɛ yehellip mɔgɔ suguya kelen ye
Alɛn Musu
Diɲɛ dɛmɛdonjɛkuluw ka kolatigɛjɛkulu ɲɛmɔgɔ dankan Ɔsilo ɔkutɔburukalao tile 21-221
1 Alɛn Musu Diɲɛ tɔgɔlalajɛ hadamaden ka hakɛw kan
Ɔsilo ɔkutɔburukalo tile 21-22 san 2010 lajɛ dayɛlɛlikɔrɔfɔ [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 0615
httpforumoslofedeorgtextefrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf
40
HADAMADENW KA HAKƐW
1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ɲɛbila
Bi-bi in na diɲɛ labilalen don kɛlɛ caman ye gun dɔw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Afiriki
silatununikɛlɛw kabilakokɛlɛw ni siyakokɛlɛw bɛ ka dankari yɔrɔ min tuma bɛɛ bɛn na ani
basigi jamanaw kɔnɔ
O la a yera krsquoa fɔ ko a ka kan bɛn sabatili waleyali fɛɛrɛw ka sigi senkan ka taa a fɛ
Sedeyawojamanaw kɔnɔ walasa o ka sira sɔrɔ fo taabolow ka yɛlɛma jamanaw kɔnɔ ani
jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw lakananiko ɲuman ma
Kalanbolo se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa walasa ka hadamadenw ka hakɛw
minɛnw nrsquou fɛɛrɛw u jɔsenw u saratiw nrsquou cogoyaw layiriwa diɲɛ tɔnbaw taabolow kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw taw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen taw kɔnɔ
Kalanbolo 2 nan masalakun bolofaraw
1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o
kelen kɔnɔ
2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu bɛ fisaya diɲɛ tɔnbaw
taabolow yiriwali ma fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow ka
ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw bonyali ma
41
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw
ka hakɛw kan dɔnniya ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya
- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw
ka hakɛkow la waleyalifɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka
danbew la
- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli diɲɛ tɔnbaw taabolow kan
fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw ka
hakɛkow la
- Ka jogow ta minnu ka ɲi diɲɛ tɔnbaw taabolow ma hadamadenw ka hakɛkow la
minnu ka ɲi fankelenfɛjamanaw taabolow ma ani jamana kelen-kelen taabolow
Kɔnɔkow
1 Kunnafoni bakurubaw
a Kɔrɔw
Hadamadenw ka hakɛw
Hadamadenw ka hakɛw ye hakɛw ye minnu bɛ hadamaden kelen-kelen bolo a yɛrɛ tɔgɔ la ka
da a kan hadamaden don ldquo Hakililatigɛ hakɛw don minnu bɔra diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ
minnu bɛ hadamadenw ni hadamadenkuluw tanga waleya bɛɛ lajɛlen ma waleya minnu bɛ
dankari yɛrɛtigiya baju la ani hadamaden ka hɔrɔnyardquo2
Sariyadɔnniyatigi J Murizɔn ka fɔ la hadamaden ka hakɛw ye ldquo fisayaw ye minnu bɛ
hadamaden bolo a yɛrɛ tɔgɔ la sariya bɛ minnu dannatigɛ ka ɲɛsin a ni mɔgɔ wɛrɛ cɛw ma
ani ka ɲɛsin a ni fanga cɛ mardquo3
Hadamadenw ka hakɛw ye bitile politikiko ladamuya jujɔn jɔnjɔn ye
Hakɛ ye se ye ka ko dɔ kɛ ka ban ko dɔ kɛli ma ka fɛn dɔ sɔrɔ krsquoa diyabɔ walima ka ko dɔ
diyagoya mɔgɔ dɔ kan A lakodɔnnen bɛ sariya fɛ
2 Sezari NTANGU LIHO ONIONU sekeretɛri Zenerali ka laselisɛbɛnw hadamaden ka hakɛw sɔsɔli kan Kongo
demokaratiki jamana kɔnɔ kuma lamɛnnenw ni gafe lajɛlenw taabolow sira kan San 2001 [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra san 2012 0615 httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-
bibliographie-des-rapports-du-secretaire-general-de-lOnu-sur-les-viola0html 3 J Murizɔn Daɲɛgafe diɲɛ ɲininkaliw kan [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san 2012 0615
httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛdq=J+Mourgeon
42
Hadamadenw ka hakɛw ye nin se suguyaw de ye minnu lakodɔnnen bɛ sariya fɛ hadamaden
kelen-kelen bɛɛ ye Hakɛw don minnu ni hadamadenya yɛrɛ taalan ye ɲɔgɔn ye A bɛ mɔgɔ
kelen-kelen bɛɛ bolo kabini a bangedon wa u bɛɛ brsquoa dɛmɛ krsquoa ka hadamadenya hɔrɔnya
sabati O la sa hadamaden ka hakɛw ye tigiya bɛrɛbɛrɛw ye diɲɛ bɛnkanw don tilabaliw
don
Hadamaden ka hakɛw
Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se ka fisaya minnu sɔrɔ I bɛ bange ni hakɛ minnu ye don
diɲɛ bɛnkanhakɛw don ani tigiya bɛrɛbɛrɛw fana don A ka ca a la u bɛ lakodɔn sariyaw ni
masalabolow kɔnɔ minnu sariyasunnama don O misali ɲɛnama dɔ ye Hadamaden ka Hakɛw
Dantigɛlisɛbɛn ye min tara san 1789 Tubabukan Daɲɛgafe
b Hakilila bangesira
Hadamaden lakanani ni hakɛ sariyamaw ye o hakilila ka kɔrɔ San 1215 Angilɛjamana kan
Bɛnkansɛbɛnba (Maɲa KaritaMagna carta) min yrsquoa jira ko hadamaden ka kan ni yɛrɛtigiya
ye o yrsquoa sɛbɛnw na kɔrɔlenbaw dɔ ye O waati kelen na Afiriki tilebinyanfan na Manden
walima ldquoKURUKANFUGA bɛnkanrdquo ye jamanadenw cɛsiraw dantigɛ ka sinsin ladamuya
jɔsenw kan bɛn sabatili kama Angilɛjamana kan san 1215 Bɛnkansɛbɛnba bɛ dafa ni hakɛw
makasilisɛbɛn ye min labɛnna san 1628 ( o ye maramɔgɔw ka yɛrɛtigiya wulibali dakunw
dantigɛ masakɛ ye) ani san 1689 sariya min tɔgɔ ye ldquoBill of Rightsrdquo angilɛkan na
Sankɛmɛ XVI nan yɛlɛmasen kura senfɛ Kaliwɛn ka porotɛsitantisimuya ye hadamaden bɛɛ
damakɛɲɛni Ala ɲɛkɔrɔ jɔsen dantigɛ Gorotiyusi fana porotɛsitanya sariyadɔnniyatigi don
ale yrsquoa jira san 1625 ko tiɲɛ don kɛtaw bɛ hadamaden na nka hakɛ wulibaliw fana brsquoa bolo O
kɔfɛ Angilɛjamana yɛlɛmabaw ye ɲɛbilabaara jɔnjɔn kɛ hakilila in labɛnni na a kɛra
dantigɛliw ye o walima san 1660 seginnifanga angilɛdepitebulon ye wote kɛ ka sariya min ta
san 1679 nrsquoa bɛ wele angilɛkan na ldquohabeas corpusrdquo o ye kanagɛlɛnyaminɛni suguya bɛɛ
kɔn
Angilɛjamana na yɛlɛmaba tɛ taa sariyabatojamanaya min kɔ o fangayara krsquoa daminɛ san
1688 na
Yeelenw karamɔgɔbaw yrsquoa bolomadahakilila labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenya la J Lɔki a ka sɛbɛn
kɔnɔ siwiligɔfɛrɛnaman kan ale yrsquoa jira ko fanga yamaruyalen tɛ yen fo min sigira
maramɔgɔw ka fɔkabɛn kɔnɔ ani fana mɔgɔw ka hakɛ fɔlɔw ka dansigi jamana fanga taabolo
kɔnɔ
43
Sankɛmɛ XVIII nan bɛɛ lajɛlen kɔnɔ a kɛra Lamerikɛnjamana ka yɛrɛmahɔrɔnya
dantigɛlisɛbɛn ye o san 1776 ani Faransi lajɛkɛlaw ka dantigɛlisɛbɛn san 1789 utikalo tile
26 ninnu bɛɛ ye yɛrɛtigiya di hadamaden ma San 1789 dantigɛlisɛbɛn laɲini tun ye
hadamadenw sago ka kɛ u yɛrɛ la anrsquou bolofɛnw hakililatigɛ kɔnɔ jamana bɛ min lakana
Olu ye ldquoHakɛw yerdquo minnu bɛ wele sɔrɔ kɛcogo labilalen sɛrɛ fɔlɔ hakɛw
Sɛrɛ filanan ldquohakɛw yerdquo (baarako siratigɛ ye ani seko ni dɔnkohellip) olu ye hakɛ jurumaw ye
minnu bɛ boli baara dɔw kɛli kan minnu tɛ taa jamana ka jɔyɔrɔfa kɔ krsquou lakana O hakɛw
labɛnna sosiyalisimu hakilila kɔnɔ
Bi kuma bɛ hakɛw sɛrɛ sabanan kan i nrsquoa fɔ sigida nrsquoa lamini ɲuman sɔrɔli hakɛ bɛn sɔrɔli
hakɛ ɲɔgɔndɛmɛ sɔrɔli hakɛ
Hadamadenw ka hakɛ ninnu hakilila labɛnni ju bɔra tilebin nansarala la Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ
jɛ ye a yrsquoo jira nka o nana ni sɔnbaliyaw fana ye ka bɔ larabujamanaw yɔrɔ ani
Siniwajamana Silamɛya ka dantigɛlisɛbɛn hadamadenw ka hakɛw kan ani Afiriki jamanaw ka
dantigɛlisɛbɛn hadamaden ka hakɛw kan a brsquoi ko olu dilanna o hukumu kɔnɔ Nka o nrsquoa ta
bɛɛ diɲɛ dantigɛlisɛbɛn min tara san 1948 hadamaden ka hakɛw kan diɲɛbɛɛjɛhakilila min
brsquoo jɔsenw kɔnɔ bɛn kɛlen brsquoo kan yɔrɔ caman
ldquoSan 1325 bɛnkansɛbɛn tun kɛra jigiyaba ye a tawaati ndash cakɛminɛn ɲɛnama sɔrɔli jigiya min
brsquoa to taabolo min laɲini ye tilennenya ni damakɛɲɛni donni ye cɛ ni muso cɛ fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli la o ka sigi senkan tigitigi koɲuman
Diɲɛ lakana kolatigɛjɛkulu Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kɔnɔ o ye bɛnkansɛbɛn
1820 nan min ta 1888 nan ani 1889 nan nrsquou bɛɛ bɛ muso ka hakɛw jateliko ɲuman kofɔ bɛn
ni lakana ɲinini na jigiya in brsquoo ju lardquo4
HADAMADEN KA HAKƐ ANI LAADALAHAKƐ AFIRIKI KƆNƆ
Krsquoa miiri ko Afiriki hadamadenjɛkulu tɛmɛnenw tun tɛ hadamaden ka hakɛkow kalama o ye
fili ye Hadamaden ka hakɛw tun bɛ laada kɔrɔw kɔnɔ Afiriki Afiriki kɔrɔlen na hadamaden
ka hakɛ tun brsquoi nrsquoa fɔ sariya min bɛ ɲinifɛn dɔ lafasa walima krsquoa diyagoya Hakɛ ni lakanani
hakilila ni kɛta hakilila tɛ se ka fara ka bɔ ɲɔgɔn na (Keba Nbayi ka fɔ la) Afiriki kɔnɔ
mɔgɔkɔrɔba dɔ mana sa o ye gafemaraso dɔ (dɔnniya jiginɛ ni hakilimaya) jeninen ye
Maninkaw brsquoa fɔ ko ldquojɔn sennɔ ni hɔrɔn sennɔ tɛ dɔn ka bɔ ɲɔgɔn nardquo
Laadalahakɛ jatelen don i nrsquoa fɔ laadaw ni fasiyaw bɔbolola nrsquou laɲɛnamayali kuntilenna ni
tɛmɛsira ka ɲɛsin diɲɛlatigɛ bilali ma hadamadenya sira kan ani Afiriki yiriwali a bɛ muso ka
wolobagaya jɔyɔrɔ di a ma ka ni lakanani nrsquoa kɔlɔsili di cɛ ma ka denmisɛnnin kɛ ni baloli
nrsquoa lakurayali taamasiyɛn ye ani ka maakɔrɔ kɛ jo ni sabaliya taamasiyɛn ye
4 Sayidi Jiniiti sekeretɛri zenerali ka ciden kɛrɛnkɛrɛnnen Afiriki tilebinyanfan na
44
cDanfara min bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ
Sariya sira kan danfara bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ hadamaden ka hakɛ siratigɛ la
- Dantigɛlisɛbɛn bɛ jɔsenw jira ani ka saratiw pereperelatigɛ diɲɛ tɔnba dɔ
tɔndenjamanaw bɛ bɛn min kan min ka kan ka gɔfɛrɛnamanw bilasira ani krsquou sɔn
hakili la Sariyalako diyagoyalen tɛ wa a tɛ di jamana si ma krsquoa bolonɔbila walima krsquoa
lakodɔn A ka ca a la bɛn bɛ kɛ a kan ni jamana bɛɛ ka diɲɛ ye
- Bɛnkansɛbɛn (walima saratikan) hadamaden ka hakɛw kan o ye diɲɛ jamanaw ka
bɛnkansɛbɛn ye min bɛ sariyalako diyagoyalenw ladan bɛnkanjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
A bɛ di jamanaw ma u krsquoa bolonɔbila krsquoa lakodɔn Bɛnkansɛbɛn bolili bɛ yamaruya
nrsquoa kelen-kelen fɛn o fɛn lakodɔnjamana hakɛ bolodalenw yrsquou ka baara kɛ A
waleyalicogo labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw brsquoa kɔnɔ
d Dakun minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma
Tali (Bɛn-a-kan-ni) o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ diɲɛ ni bɛnkan kɔnɔko ye u ŋaniya
la
Bolonɔbilali o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ bɛnkansɛbɛn lakodɔn jamana bɛ bolonɔ
sigi a kan krsquoa ŋaniya jira krsquoa brsquoa yɛrɛminɛ ka waleya kɛ min bɛ sɛbɛn in labɛnw sɔsɔ
Bolonɔbila in bɛ se ka kɛ jamana ka ciden fangabatigi dɔ fɛ
laquo Bɛnkan bolonɔbilali walima a bolofara dɔw o bɛ bɛn ɲɛbilasɔnni ma a ma O tɛ na ni a
diyagoyawaleyali ye nka a bɛ jamana ŋaniya jira krsquoa sɛgɛsɛgɛ krsquoa lakodɔnni boloda Hali nrsquoo
yrsquoa sɔrɔ bolonɔbilali in tɛ lakodɔnni layidu talen ye a bɛ jamana kan di a kana waleyaw kɛ
minnu bɛ bɛnkan in kuntilennaw sɔsɔ walima a labɛnkun raquo5
Lakodɔnni o bɛ jamana ka kandi kofɔ ka kɛ bɛnkan tigilamɔgɔw dɔ ye o brsquoa diyagoya ka
sariyaminɛn labɛnw waleya Tuma dɔw lakodɔnni bɛ kɛ fasojama ka cidenw fɛ nrsquoo ye
depitebulon ye O baara bɛ ɲɛbila ni sɛgɛsɛgɛli ye krsquoa dɔn nrsquoa ni sariyasunba bɛ ɲɔgɔn ta O
baaraw brsquoa to ni jamana brsquoa fɛ ka sigannako dɔw dajira a ka se krsquoo kɛ
laquo Lakodɔnni walima donni kɔrɔ ye ko jamana sɔnna ka siri Bɛnkan labɛnw na sariya sira kan
Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ donni ni lakodɔnni bɛɛ bɛ wolo wale suguya kelen na u kɛcogow tɛ kelen ye
Lakodɔnni na jamana bɛ bɛnkan bolonɔbila fɔlɔ ka sɔrɔ krsquoa lakodɔn o kɔfɛ Donni kɛli ye siɲɛ
kelen pewu ye bolonɔbilali tɛ kɛ krsquoa ɲɛbila
Lakodɔnni walima donni kɛcogow fangasira fɛ bɛ yɛlɛma ka kɛɲɛ ni jamana sariyasigi
taabolo ye A ka ca a la sanni ka bɛnkan lakodɔn walima ka don a la jamana brsquoa sɛgɛsɛgɛ
5 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
45
nrsquoa sariyasigi nrsquoa ka labɛnw bɛ ɲɔgɔn ta ani ka dabaliw pereperelatigɛ a ka kan ka minnu tigɛ
walasa krsquoa waleya koɲuman raquo6
Janto Jamana bɛ se ka bɛnkan lakodɔn ka sigannakow dajira labɛn kɛrɛnkɛrɛnnen dɔw kan
Waleyali yamaruyali o ye waati ye min kɔfɛ baara bɛ se ka kɛ ni diɲɛ bɛnkan ye krsquoa kɛ
bolominɛkala ye A ka a la lakodɔnni hakɛ jate dɔnnen dɔ ɲininen don walasa waleyali
yamaruyali ka daminɛ
Waleyali yamaruyalen kɔfɛ sariyaw bilaɲɔgɔnɲɛ kɛcogo bɛ na i jɔ
Jamana fanba kɔnɔ sariya baju fɔlɔ ye sariyasunba ye Nka jɔsen fila de ka kan ka jate ka
ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma
laquo Monisimumonisme raquo (Kelenya sariyako siratigɛ la) brsquoa jira ko diɲɛjɛsariya tɛ dunan
ye jamanakɔnɔsariya ma O kosɔn diɲɛjɛsariya bolili sariyaw labatoli bɛ diyagoya yɔrɔnin
kelen jamana kan U bɛ don jamana sariya kɔnɔ mɔgɔw bɛ se krsquou sinsin u kan krsquou yɛrɛ
lafasa ni dankarili kɛra laquo Mɔgɔ minnu sinsinnen bɛ kelenya kan sariyako siratigɛ la
laquo monisimu raquo olu ka jate la ni jamana tɛ yen anrsquoa ka dundugumaya nrsquoa ka fangabatigiya olu
ɲɛ tɛ sariya la u ɲɛ tɛ sarati yamaruyalenw na walima olu fɛ laquo sariya o sariya raquo tara
fangabonda wɛrɛ fɛ min tɛ jamana ye o tɛ sariya ye a kɛra cogo o cogo fo nrsquoa bɔra jamana
sariya de kɔnɔ raquo7
laquo Diyalisimudualisme raquo (filaya sariyako siratigɛ la) o ka jate la diɲɛ tɔgɔlasariya ni
jamakɔnɔsariya tɛ kelen ye cogoya si la O brsquoa jira ko diɲɛ tɔgɔlasariya tɛ se ka don
jamanakɔnɔsariya kɔnɔ pepewu ka kɛ a dɔ ye fo ni sariya tara o koɲɛ kunkan
A ka kan o la ni karamɔgɔ brsquoa fɛ ka lafaamuyaliwalew kɛ ka ɲɛsin a ka kalandenkulu ma a
krsquoa ɲini u fɛ u ka baara kɛ fɛnw kan minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ
tɔgɔlasariya ma
2 Hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolow diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani
jamana kelen o kelen cakɛminɛnw ni fɛɛrɛw
Sinsin kɛra Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kan min tara san 1948 ka sariya jɔnjɔnw
labɛn diɲɛ kɔnɔ ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ sariyalako diyagoyalen
tɛ a ye dawula ni fanga min sɔrɔ o yrsquoa jɔyɔrɔ bonya jira kɛwalew la diɲɛ fan tan ni naani
kɔnɔ
6 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
7 httpwwwgip-recherche-justicefrIMGpdfAO_pluralisme_juridiquepdf a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
46
Ale kɔfɛ bɛnkan caman labɛnna diɲɛ kɔnɔ hadamadenw ka hakɛw kunkan diɲɛ tɔnbaw bɛ
hadamadenw ka hakɛw lakana nrsquoolu ye
Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn min labɛnna san 1948 ONIONU fɛ (Jamana
yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba)
San 1945 awirilikalo la jamana 48 ka cidenw ye lajɛ kɛ ka Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba sigi senkan (ONIONU) ni bɛnkansɛbɛn labɛnni ye ONIONU sigira senkan walasa ka
kɛlɛw ban jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani ka bɛn sabatilikɛnɛ dɔ bila jamanaw ka bolo kan
kumaɲɔgɔnya kama
ONIONU laquo jamana fangama dɔw raquo tun trsquoa fɛ tiɲɛ yɛrɛ la ka hakilifalenw kɛ hadamaden ka
hakɛw kan U tun ma da a la krsquoa fɔ jamana brsquoa denw ka kow ɲɛnabɔ cogo min jamana wɛrɛw
(diɲɛ kunkankofɔjama) sen bɛ se ka don o la U tun hakili la o bɛ ɲɛnabɔ u ka
jamanakɔnɔpolitiki taabolo dɔrɔn de kɔnɔ Nka jamana fangantan dɔw ni lamerikɛnjamana
ka dɛmɛ ye bɛnkanɲini pasalenw senfɛ yrsquou jilaja laquo hadamaden ka hakɛw raquo ka sɛbɛn
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba bɛnkansɛbɛn ɲɛsɛbɛn kɔnɔ Nka kɔrɔ min bɛ
hadamaden ka hakɛ ninnu na o ma jira sɛbɛn in kɔnɔ wa hakililatigɛ si fana ma di min brsquoa
jira ko jamana bɛɛ lajɛlen bɛna diɲɛ ni hakɛ ninnu ye
Hadamaden ka hakɛw Baarakɛjɛkulu (bi a bɛ fɔ a ma kolatigɛjɛkulu) ale sigira senkan ka
sɛbɛn labɛn min bɛ hadamaden ka hakɛw ɲɛfɔ bɛɛ ka kan ka min labato diɲɛ fan bɛɛ diɲɛ
bɛ se ka ni min ye an ka dugukolo in kan Baarakɛjɛkulu in tun ɲɛmɔgɔya bɛ Eleyanɔri
Urusiwɛliti bolo a ye fɛn labɛn min laban kɛra Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn ye
walima DeyideyasiDUDH
Dantigɛlisɛbɛn ye sɛbɛn ye min bɛ saratiw sigi senkan walasa a ka sɛmɛntiya jamanaw fɛ
sariya sira kan diyagoyalako tɛ sariya sira kan
DeyideyasiDUDH ye hadamaden ka hakɛw sariyasen 30 kafolen ye Sariyasenw tilalen don
ka kɛ kuluw ye
Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu ye hakɛw ni yɛrɛtigiyaw ye
minnu bɛ hadamadenw lakana jamana ka fangatigiya dantɛmɛwalew ma ani ka
hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa
Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan hakɛ minnu
bɛ lakana sabati sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko sira kan
47
Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn ɲɛsɛbɛn ka fɔ la ka hadamaden ka hakɛw lakana o bɛ
na ni yɛrɛtigiya ye sariyalabato ani bɛn diɲɛ kɔnɔ o hakɛ ninnu bɛ hadamaden lakana fanga
jugu ni tɔɲɔni ma ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati hadamaden bɛɛ ye
Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu bɛ mɔgɔw lakana jamana ka setigiyajiraw
ma ani ka hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa U sɛbɛnnen bɛ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 4
nan 5 nan 6 nan 7 nan 8 nan 9 nan 10 nan 11 nan 12 nan 14 nan 15 nan 18 nan 19
nan 20 nan ani 21 nan
Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan olu bɛ sɔrɔ ni seko ni
dɔnko lakanani lafasa U bɛ sɔrɔ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 22 nan 23 nan 24 nan 25 nan
26 nan ani 27 nan
Danbe minnu bɛ DeyideyasiDUDH jukɔrɔmadon olu ye yɛrɛdɔn ye damakɛɲɛni yɛrɛtigiya
tilen ani ɲɔgɔnbonya hadamadenw ni ɲɔgɔn cɛ
Hadamadenw ka hakɛw sɛbɛnbaga cɛ ni muso
Erene Kasɛn Sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Faransi
Pɛngi-sun Sangi Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Siniwajamana kan ɲɛmɔgɔ
dankan
Eleyanɔri Urusiwɛliti ka bɔ Lamerikɛnjamana kan ɲɛmɔgɔ (muso don)
Walantɛn Tepilikɔwu diɲɛ sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Irisijamana kan
Sarili Maliki Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Liban
Dɔkutoratigi Hosa Neheta Ladamuni Karamɔgɔ don ka bɔ Ɛndijamana kan (muso don)
Diɲɛ cakɛminɛnw ye bɛnkan labɛnnenw ye minnu bolonɔbilala ani krsquou lakodɔn
jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ walima fancamanjamanacɛbɛnkan U bɛ diyagoyalako dɔw
labɛn sariyako sira kan ka ɲɛsin tɔn jamanaw ma
An bɛ se ka bɛnkan kulu caman faranfasi ka bɔ ɲɔgɔn na hadamadenw ka hakɛ kan Olu brsquoa
to nrsquoa hakilila kɛnɛ bonya hakɛ bɛ dɔn
Bɛnkan kunbabaw ye fɔlɔ ye olu ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen kafolen ye walima a kulu
ɲɛnama dɔ o bɛnkanw ye bɛnkanbajuw ye
1 Diɲɛ hukumu kɔnɔ (ONIONU) o ye bɛnkan fila ye minnu bɛ hakɛw lafasa minnu kofɔlen bɛ
hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kɔnɔ min bɛ siwiliw ka yɛrɛtigiya ni hadamadenyako
hakɛw bolo don ɲɔgɔn bolo krsquou kɛ bakuruba kelen ye damakɛɲɛ kɔnɔ
Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin siwiliw ka hakɛw ma ani politikikow ani saratikan minnu brsquoa
kunkan
48
Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin sɔrɔ hakɛw ma ani hadamadenyasiraw ni seko ni dɔnko
hakɛw
2 Fankelenfɛjamana hukumu kɔnɔ
Bɛnkanw bɛ hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolo dafa diɲɛ kɔnɔ O fankelenfɛjamana
fɛɛrɛ tigɛlen ninnu bɛ sɔrɔ Erɔpu Ameriki gunw kɔnɔ ani Afiriki anrsquou kɔlɔsili fangabondaw
Afiriki kɔnɔ Hadamaden ani Fasojamaw ka Hakɛw Bɛnkansɛbɛn de ko don ( min tara san
1981) nrsquoa kɔlɔsilen bɛ Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu fɛ Afiriki kiiribulon hadamaden
ani fasojamaw ka hakɛw kama o fana bɛ baara la ka hadamaden ka hakɛw layiriwa ani krsquou
lafasa Afiriki kɔnɔ
Bɛnkansɛbɛn dɔ fana bɛ yen muso ka hakɛ kan o ma ta fɔlɔ nka baara bɛ ka kɛ nrsquoa ye
kosɛbɛ Afiriki Kelenyatɔnba fɛ Afiriki Denmisɛnw ka Hakɛw nrsquou ka Diɲɛlatigɛ latɛmɛko
ɲuman Bɛnkansɛbɛn min tara san 1990 fana bɛ yen
SedeyawoCEDEAO fanfɛ bɛnkan ɲɛnamaw bɛ yen i nrsquoa fɔ misali la
- Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn min tara san 1999 bɛnko kan ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
- san 2001 farankanbɛnkan mara kɛcogo ɲuman kan
- bɛnkan mɔgɔw ka donkabɔ kan jamanaw kɔnɔ u sago la dagayɔrɔko ni sigiyɔrɔko
hakɛ min tara san 1979
- bɛnkan min bɛ boli tɔn fasodenya sariya kan san 1982
Bɛnkansɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw bɛ kulu filanan kɔnɔ u labɛnkun ye hadamaden ka hakɛ
kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ ye min bɛ boli silatunukɛlɛ kan kɛlɛ kojugubakɛw ani kojugubakɛw ka
ɲɛsin hadamadenya ma jɔnya hadamadenfeere diyagoyabaara kunkalifa
hadamadenyasira lakanani ɲangatali ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima minɛkojuguyaw
mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan minnu bɛ hadamadenya jaasi
Misali la
Bɛnkansɛbɛn silatunukɛlɛ ko juguw ɲɛsigili nrsquou kɛlɛli kan
Bɛnkansɛbɛn siyako fisamanciya suguya bɛɛ kɛlɛli kan krsquou ban pewu
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin ɲangatali kɛlɛli ma ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima
minɛkojuguyaw mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan walima minnu bɛ
hadamadenya jaasi
Bɛnkansɛbɛn minnu ɲɛsinnen bɛ kululakanani ma olu bɛ kulu sabanan kɔnɔ u bɛ boli
hadamadenkulu dantigɛlen dɔ mako kɛrɛnkɛrɛnnen kan kunkalifadenw ni fasontanw
dunanw tungarankew baarakɛlaw musow denmisɛnw lujuratɔw misaliw
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin denmisɛn ka hakɛw ma
49
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ
Diɲɛ bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin tungalabaarakɛla bɛɛ anrsquou ka denbayaw ka hakɛw
lakanani ma
Kuma laban na bɛnkansɛbɛn minnu bɛ boli fisamanciya kan olu laɲini ye siyako
fisamanciya kɛlɛli ye min sinsinnen bɛ cɛya walima musoya kan kalanko fisamanciya kɛlɛli
ani fisamanciya min bɛ kɛ baarako ni sarako O bɛnkansɛbɛn kelen-kelen bɛɛ bɛ kandi
ɲɛfɔlenko ɲumanw ɲɛbila jamanaw ye ani waleyalifɛɛrɛ dɔ kɔlɔsili kɛcogo caman bɛ min
kɔnɔ
Bɛnkansɛbɛn fanba bɛ laselisɛbɛn dilanni kɛcogo dɔ sigi senkan jamanaw brsquou kandi
ka min jira waati dantigɛlen kɛɲɛnenw kɔnɔ u ka dabali tigɛlenw kan ɲɛtaa sɔrɔlenw
bɛnkan hakɛ lakodɔnnenw labatoli la O laselisɛbɛnw bɛ sɛgɛsɛgɛ ani krsquou kiimɛ diɲɛ
mɔgɔ faamuyalenbaw ka baarakɛjɛkulu dɔ fɛ (misali la Hadamaden ka hakɛw
baarakɛjɛkulu min sigira Bɛnkan fɛ min bɛ boli siwiliw ka hakɛw ni politikiko kan) O
mɔgɔ faamuyalenbaw bɛ kɔlɔsiliw kɛ walima sɛgɛsɛgɛliw ka komagɛlɛyaliw kɛ ani u
bɛ se ka ɲɛfɔliko jɔnjɔnw ɲini jamana dɔ fɛ jamanadenw ka hakɛ lakodɔnnenw
waleyali nrsquou waleyalibaliya cogoya kan jamadenw ka kan krsquou diyabɔ minnu na
Nka o bɛɛ la diɲɛ tɔnbaw ta fanfɛla la mɔgɔw walima jamanaw ka makasiliw nrsquou ka ɲininiw
ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw sɔsɔliw lakarili ma jateminɛni fɛɛrɛw bɛ yen
Kabini san 2007 Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati (EPUEPU ) o ye lataamacogo
fɛɛrɛ kura ye min brsquoa to ni hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu (gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ
fangabonda min ka baara ɲɛsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw ma) bɛ hadamaden ka hakɛw
cogoya sɛgɛsɛgɛ jamana kelen-kelen kɔnɔ O ye san 4 o san 4 ONIONU jamana 193 ka
laselisɛbɛn sɛgɛsɛgɛtɔla krsquou dɛmɛ ka hadamaden ka hakɛw cogoya laɲɛ u kelenkelenna
kɔnɔ ani ka dusu don u kɔnɔ u krsquou bolo di ɲɔgɔn ma o siratigɛ la ani krsquou ka waleya ɲumanw
falen ɲɔgɔn ma A kuntilenna ye ka ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya don jamanaw cɛ walasa ka
bɛnkanfangabondaw ka baaraw dafa a kana kɛ baarafilakɛ ye u fɛ8
8 Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15
httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm
Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15
httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm
50
3 Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan
Sariya diyagoyabonyali jamana ka kan krsquoa yɛrɛ minɛ sendonni na hakɛw diyabɔli la Misali
la
- Lakanani diyagoyali jamana ka kan ka hakɛw sɔsɔli ɲɛsigi minnu bɛ kɛ mɔgɔ tɔw fɛ
misali la musow ka hakɛ jɔnjɔnw lakanani ka ɲɛsin laada dɔw kɔlɔlɔ juguw ma
- Waleyali diyagoyali jamana ka kan ka sariyasigi labɛnw mara labɛnw sariyatigɛ
labɛnw ani baarakɛnafoloko labɛnw sabati hadamadenw ka hakɛw layiriwali nrsquou
waleyali tɛ taa minnu kɔ
Nin diyagoyalakow waleyalibaliya ye hakɛ kofɔlen ninnu sɔsɔli ye
4 Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la
Walasa ka demokarasi sinsin hadamadenjɛkulu kɔnɔ fo hadamadenw ka hakɛw waleyali
tigitigi ka kɛ bɛɛ ka bila la
Hadamadenw ka hakɛw waleyali jɔnjɔn tɛ taa dabali minnu tigɛli kɔ jamanaw ka kan krsquoo bɛɛ
kɛ Hakɛ waliyali ka se a dan na tɛ taa baarakɛminɛn ni nafolo fɛn o fɛn kɔ jamana kelen-
kelen ka kan krsquoolu ɲɛsigi ani krsquou di A ka kan krsquoa janto kojugukɛlaw nɔbɔli la krsquou bila u krsquou ka
tiɲɛniw nɔ dilan ka ɲɛsin mɔgɔ tɔɲɔnenw ma ka ɲangilibaliya kɛlɛ ni sariya kɛrɛnkɛrɛnnenw
tali ye
Jamana fanga sigibolow bɛ yen hadamaden ka hakɛw lakanani kan olu bɛ makasiliw ni
ɲininiw jateminɛ kasɔrɔ tɛmɛ ma kɛ kiiritigɛfanga fɛ
5 Jamana sariyaw bɛrɛbɛnni hadamadenw ka hakɛw ma
Jamanaw ka kan krsquou ka sariyaw bɛrɛbɛn diɲɛ taamasiyɛn sugandilenw ma hadamaden ka
hakɛw siratigɛ la
Bɛnkan minnu tara hadamaden ka hakɛw kunkan ye bɛɛ kunko ye bawo u laɲini ye ka hakɛ
lakodɔnnen bɛɛ lajɛlen lafasa tigitigi O tuma a ka kan fɛɛrɛw ka sɔrɔ ka di jamana ni
fasodenw ma minnu brsquoa to u bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa
Waleya min bɛ ta ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw yiriwali ma ka kan ka bɛn hadamaden ka
hakɛw lafasalikuluw ma wulikajɔlaw walima tɔnw minnu bɛ kɛlɛ la walasa layidu talenw ani
kandiw ka kɛ tiɲɛw ye minnu bɛ ye mɔgɔ kelen-kelen ka don o don kɛwalew la
51
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛw
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw
kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw
taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw
ka hakɛw bonyali kama
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo
la diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
- Ka sinsinni kɛ hadamadenkulu suguya caman ka dɛmɛw kan ka waleyalifɛɛrɛw
layiriwa minnu bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw taabolo la diɲɛ kɔnɔ
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw taabolo ma
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw taabolo ma diɲɛ kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Kuntaala lɛrɛ 22
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Fotow
- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman
52
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka hadamadenw ka hakɛw
hakililaw nrsquou jɔsenw ɲɛfɔ
Hakililaw ani kɔnɔfɛn minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛw taabolo la
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani
jamana kelen o kelen kɔnɔ
Gafe ni sɛbɛnw sɛgɛsɛgɛli
Kolabɛnɲɛɲinibaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
Kolabɛnɲɛɲinibaara ani
gafesɛgɛsɛgɛ
ɲɔgɔlɔnninw
Lɛrɛ2
2
Ka hadamadenw ka hakɛw
minɛnw nrsquou ka lakanani kɛcogo
fɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn
Hadamadenw ka hakɛw minɛnw nrsquou
lataamacogo fɛɛrɛw lajɛlen jamanaw
tɔgɔ la fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ
Lɛrɛ 2
3
Ka diɲɛ diyagoyalakow jamanaw
kan ɲini krsquou dɔn
Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan
hadamadenw ka hakɛw sira kan
4
Ka masalabolow bɛrɛbɛnni
ɲɔgɔn ma nafa jira u waleyali
kama sigida hukumu kɔnɔ
Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka
hakɛw sira kan
Lɛrɛ 4
5
Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi
hadamadenw ka hakɛw yiriwali
ma
Degeli minnu bɛ boli kɛcogoyaw
layiriwali kan minnu ka ɲi
hadamadenw ka hakɛw yiriwali nrsquou
bonyali ma
Lɛrɛ 4
6
Ka hadamadenw ka hakɛw
bonyalibaliya gɛlɛya dɔw ɲɛnabɔ
Fɔɲɔgɔnkɔw dalasali fɛɛrɛw waleyali
ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw
bonyalibaliya ma
Lɛrɛ 2
7 Ka hadamadenw ka hakɛw
lafasali nrsquou bonyali hakilila sɔrɔ
krsquou waleya
Kɛcogo ɲumanw layiriwa minnu
kunsinnen don hadamadenw ka
hakɛw lafasali nrsquou bonyali ma
Jama labɔliwalew
ɲɔgɔlɔnninw
Lɛrɛ 2
8 Ka hadamadenw ka hakɛw don
kalanbaaraw labɛnni walewi
kɔnɔ
- kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw nrsquou
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- kalandegeli kalansenbolo bolofara
baara waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
53
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Hadamadenw ka hakɛw
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
ani jamana kelen-kelen kɔnɔ
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw
taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw
ka hakɛw bonyali kama
Kalan degeli kuntilenna
Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo la
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu hakɛw ɲinini
Koɲɛdɔn layiriwataw
Kuntaala lɛrɛ 2
KOɲƐDƆNW
Kalanw Dɔnni sira kan
Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan
Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
- Ka hadamadenw ka hakɛw suguyaw
ɲini krsquou dɔn
- Ka hakilila sirilenw hadamadenw ka
hakɛw la ɲɛfɔ
- Ka mɔgɔ tɔw ka hakɛw bonya
- Krsquoi ka kɛtaw kɛ
- Ka hadamadenw hakɛw minɛnw dantigɛ
minnu ka kan krsquoa to ni waleya kɛlen dɔw bɛ
faamuya ani krsquou ɲɛnabɔ
- ka waleya dɔ sɛgɛsɛgɛ min bɛ tali kɛ
hadamadenw ka hakɛw lakodɔnni na
54
Minɛn Dɛmɛnanw
Diɲɛ banguw ani fankelenfɛjamanaw ka baarakɛminɛnw (bɛnkansɛbɛnw ) jamana
sariyasunba sariyaw ani kiiritigɛsɛbɛn wɛrɛw Jaw fotow ani dɛmɛnan latɛmɛnan lamɛnta ni
filɛta wɛrɛw (Siti wɛbuw)
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛman ni musoman ka
dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka
seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Bɛ ɲininkaliw
Jaabi
- Jaabi ɲuman
sugandilli
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Ka waleya dɔ dajira
Foto dɔ min bɛ jamalajɛŋaniyajira
dɔ kan Sɛbɛnniwalan labɛnnenw
bɛ ŋaniyajiralaw bolo minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛ dɔw ɲini
Yɛrɛsagofɔ yamaruyali kalan sɔrɔli
hakɛ baara sɔrɔli hakɛ
danfarabinni Berew ndolaw ani
farakuruw bɛ ŋaniyajirala dɔw bolo
Cikan
- Ka foto in ɲɛfɔ
- Ka hakɛ ɲininenw ɲini krsquou dɔn ani
ka hadamadenw ka hakɛw dafa
dantigɛ krsquoarsquo sinsin bolokɔrɔgafew ni
sɛbɛnw kan
- Arsquo ye tɛmɛsira wɛrɛw dajira
ŋaniyajiralaw la kojugukɛ tɛ minnu
na walasa u ka se krsquou hakɛw sɔrɔ
- Ka minɛn jɔnjɔnw masalabolow
kelen-kelen di kulu kelenkelenna
bɛɛ ma
bɛ ɲininkaliw jaabi
bɛ foto ɲɛfɔ
ɲininkaliw nrsquou
jaabiw
Jɛkabaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn
Bɛ lasuli kɛ kumafalenfalenw kɛli
la
Bɛ lakaliliw labɛn
- Bɛ foto sɛgɛsɛgɛ
- Bɛ cikanw waleya
Hakililafalen
Gɛlɛya ɲɛnabɔlifɛɛrɛ
Hakililaw nafawsinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
Bɛ hakililafalen labɛn
Bɛ kuma kolomaw latɔmɔni labɛn
Brsquou ka jaabiw labɛn nin dakun ninnu kan
hakɛw kuluw tangaliminɛnw tangalifɛɛrɛw
Hakililafalen
Kuma kolomaw
latɔmɔni
Kiimɛnibaara kɛlenw
bakurubajateminɛ
Bɛ dalaɲininkaliw walima ɲininkali
sɛbɛnnenw kɛ yaasa ka dɔnniya
sɔrɔlenw sɛgɛsɛgɛ
Bɛ ɲininkaliw jaabi
Kelennabaara
55
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Bɛ waleya dɔ dajira
Arsquo ka kalanyɔrɔ la arsquo ka
kunnafonisɛbɛn sɛbɛnnijɛkulu
ɲɛmɔgɔ gɛnna lakɔliso ɲɛmɔgɔw fɛ
hakilila jɛngɛnen dɔ sɛbɛnni kosɔn
Hadamaden ka hakɛw lafasalitɔn
min brsquoarsquo ka lakɔli la ye labɛnw kɛ
walasa krsquoa kɔkɔrɔmadon
Arsquo ye tɛmɛsira in ɲɛfɔ ani ka
misaliw di a kan krsquoarsquo sinsin
minɛnw ni fɛɛrɛ dɔnnenw kan
Bɛ tɛmɛsira dajira ani sariyasen minnu brsquoa
misaliya
Kulubaara
Ladegeli
ɲɔgɔlɔnbɔ
56
MASALAKUN BOLOFARA 2 HADAMADENW KA HAKƐW
JƆSENW U SARIYAW ANrsquoU COGOYAW
Se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa
ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw kan
- Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ma
Kɔnɔkow
1 Jɔsen minnu faralen don hadamadenw ka hakɛw kan
Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiyabɛrɛbɛrɛya hadamadenw ka hakɛw ye diɲɛ bɛɛ jɛ ye wa
u tigiyabɛrɛbɛrɛya tɛ se ka latiɲɛn Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se krsquoa nafa
sɔrɔ diɲɛ fan bɛɛ Mɔgɔ si tɛ se krsquoa dabɔ a kama ka diɲɛ u kɔ wa mɔgɔ si tɛ se
ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw bɔsi a la
Tilalibaliya hadamadenw ka hakɛw tɛ se ka fara-fara ka bɔ ɲɔgɔn na Siwiliya
politiki sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko hakɛw ni hadamaden danbe bɛ
taa ni ɲɔgɔn ye Hakɛ bɛɛ danbe ye kelen ye wa u tɛ se ka kulusigi ka dɔ bila
dɔ sanfɛ cogoya si la
Dulonɲɔgɔnna ani jɛɲɔgɔnya hakɛ dɔ waleyali bɛ bɔ tuma caman na hakɛ
wɛrɛw dafali walima u fan dɔ waleyali la
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya hadamaden bɛɛ lajɛlen bɛ se ka hakɛ
bɛɛ nafa sɔrɔ krsquoa sɔrɔ fisamanciya si trsquoa la i nrsquoa fɔ siko farikolo ɲɛko cɛya ni
musoyako siyako si hakɛko kanko diinɛko bɔyɔrɔjamanako walima
hadamadensuguyako lujuratɔyako nafoloko wolosirako walima cogoya wɛrɛ
i nrsquoa fɔ a pereperelatigɛra cogo min hadamaden ka hakɛw minɛnw kɔnɔ
57
Sendonni ani bɛɛ sendonni sendonni kɛnɛman sariya bɛ hadamaden ni
fasojama bɛɛ bolo sendonni labilalen nafama ani sariya brsquou bolo ka u sen don
siwili hakɛw diyabɔli la sɔrɔ hakɛw hadamadenya hakɛw seko ni dɔnko hakɛw
ani politikiko hakɛw minnu kɔnɔ hamamaden ka hakɛw anrsquoa ka yɛrɛtigiya bajuw
bɛ se ka waleya
Dantigɛli waajibiyali ani sariya bilali fɛn bɛɛ ɲɛ jamanaw ani hakɛko jɔyɔrɔtigi
wɛrɛw ka kan krsquou dantigɛ krsquoa jira u bɛ ka hadamaden ka hakɛw lataama cogo
min Nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u tɛ ka sariya saratiw labato minnu bɛ hadamaden ka hakɛw
minɛnw kɔnɔ mɔgɔ minnu ka josariyaw lagosilen don olu bɛ se krsquou wele kiiri
la kiiritigɛso dɔ la walima sariyaboliso wɛrɛ ka kɛɲɛ ni sariyaw nrsquou tɛmɛsira
dantigɛlenw ye
2- Hadamadenw ka hɛkɛw cogoyaw
- hadamadenw ka hakɛw ni hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ taa ni ɲɔgɔn ye wa diɲɛ
bɛɛ jɛ don hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ bange nrsquou ye
- u sinsinnen bɛ hadamaden bɛɛ lajɛlen ka yɛrɛdɔn jɔnjɔn nrsquou ka bɛɛjɛdanbe kan
- u dama ka kan tilafɛnw tɛ wa u tɛ ɲɛ ɲɔgɔn kɔ
- diɲɛ tɛ se ka kɛ u kɔ walima ka diɲɛ nrsquoa ye a ka bɔsi mɔgɔ la
- u bɛ diyagoyalakow sigi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw ni forobamɔgɔ cɛsirilen
cɛmanmusomanw kan minnu bɛ tali kɛ waleya kɛlen na walima ɲinɛnkɔw
- u lakananen don diɲɛ tɔnbaw ni jamanaw fɛ
- u lakananen don sariyakunda
- u bɛ mɔgɔw lakana ani jamakuluw
3- Hadamadenw ka hakɛw saratiw olu labɛnnenw don diɲɛ fankelenfɛjamanaw ani jamana
kelen-kelen sariyako taabolow kɔnɔ Labaaracogo ani jogo saratiw don minnu brsquoa to
jɔyɔrɔtigi minnu ye jamana fangabondaw ye olu bɛ se krsquou dantigɛ
Jamanaw ka kandi diɲɛ kunkankow kan o bɛ kɔlɔsi mɔgɔ faamuyalenbaw ka
baarakɛjɛkuluw fɛ gɛrɛntɛ tɛ minnu kan nrsquou bɛ wele laquo bɛnkanw kɔlɔsili fangabondaw
walima bɛnkanfangabondaw raquo
4- Gɛlɛyaw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la
Fɔɲɔgɔnkɔw cayali an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Dankarilibaw hadamadenw ka hakɛw la fɔɲɔgɔnw senfɛ
Politikiŋaniyasiribaliya fangaɲɛmɔgɔw fɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw
bonyali nrsquou lakanani ma
Hadamaden ka hakɛw labaarasɛbɛnw nrsquou sariyaw dɔnbaliya
Jamanaw sariyakow ni diɲɛ seleke naani taw bɛrɛbɛnbaliya ɲɔgɔn ma
58
Jamadenw ka faantanya ani damakɛɲɛbaliya hadamadenya sira kan9
5- Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan ani lakalanni hadamadenw la
Hadamadenw ka hakɛw sigilen don jɔsen minnu kan olu bɛ porogaramu bɛɛ lajɛlen dantigɛ u
labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni siratigɛw la
Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ sinsin jɔsenw kan minnu bɛ
jamanadenw ka jɔyɔrɔfa kofɔ anrsquou ka kɔlɔsili jɔnjɔnw yiriwali taabolow la porogaramuw
labɛnni dakunw na i nrsquoa fɔ sɛgɛsɛgli baarabolodali waleyali kɔlɔsili ani kiimɛni
Forobafanga ni yiriwali bɛ latilen o la koɲuman waati kuntaala jan kɔnɔ ani ka ɲɛsin
kuntilennaw waleyali ma hadamadenw ka hakɛw sira kan Taabolo sabatili ma ni baaraw ye
minnu nafabɔli bɛ mɛɛn senna damakɛɲɛ kɔnɔ
Yiriwali fɛɛrɛw a politikiw anrsquoa kɛcogow diliw donnen don diɲɛ sariyaw nrsquoa diyagoyalakow
taabolo dɔ kɔnɔ u ni min ka kan nrsquoa sigira sen kan diɲɛ bɛnkansariyaw fɛ
Bi-bi in na jateminɛ bɛ ka kɛ krsquoa ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba fangabulonw bɛ ka
faamuyalicogo kelen ta ka ɲɛsin bolodiɲɔgɔnma taabolo ma yiriwali sira kan min sinsinnen bɛ
hadamaden ka hakɛw kan Fasodenw bɛna kalan hadamaden ka hakɛw la walasa u ka se
krsquou sendon forobafanga taabolo labɛnni na minnu brsquou ka diɲɛlatigɛ kɛcogo dannatigɛ don
bɛɛ
Ni ko brsquoa cogo la sarati saba brsquoa to janto ka kɛ ko dɔ la forobafanga tigilamɔgɔw fɛ Ni nin
sarati saba ninnu dafara a ka ca la janto bɛ kɛ ko dɔ la kolatigɛlaw fɛ
Ko walima gɛlɛya in nafaba bɛ se bɛɛ lajɛlen ma
Jama hakɛ min tɛ se ka tigɛnsonya yrsquoa wajibiya waleya dɔ ka kɛ
A ko nafa ka bon forobacakɛda bolo a dajirala min na wa fana o ka kɛ
cakɛda yamaruyalen ye a ɲɛnabɔli la
9 Sit iwɛbu nafama dɔwwwwamnestyorgfr ka tugu juru kɔ laquo Connaicirctre les droits de l rsquohommeka
hadamadenw ka hakɛw dɔn raquowwwunorgpubs cyberschoolbus nin sit i dabɔra denmisɛnw ni
funankɛw kama walasa u ka hadamadenw ka hakɛw dɔn wwwohchrorgfr ka tugu juru kɔ laquo vos droits
de l rsquohomme Aw ka hadamaden ka hakɛw dɔn raquo walasa ka kunnafoniw sɔrɔ hadamaden ka hakɛw minɛnw
kan diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ Ka tugu juru kɔ laquo les organes des droits de l rsquohomme Hadamadenw ka
hakɛw fangabondaw raquo kunnafoniko la baarakɛ jɛkuluw kan minnu bɛ hadamaden ka hakɛw waleyal i kɔ lɔsi
Aw bɛ se krsquoa dɔn fana jamana jumɛnw yrsquou bolonɔbila minɛnw na ani ka jamana caman ka lasel isɛbɛnw
lasɔrɔ
59
Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou
cogoyaw
Kolatigɛlaw tɛ se ka mɔgɔ kelen-kelen walima jamakuluw kunko lakodɔnnen bɛɛ jate minɛ
Baara bolodalen ka ca fo krsquoa damatɛmɛ wa jamakulu kɛrɛnkɛrɛnnen caman fana bɛ krsquou ka
ɲinitaw lafasa ka taa a fɛ O cogo la cu-cu bɛ se ka kɛ politikiko kolatigɛlaw kɔ U ka doni bɛ
girinya ka tɛmɛ u dan kan politikikalankaramɔgɔw brsquoa fɔ min ma u ka laquo donitase hakɛraquo O
laban bɛ kɛ gɛrɛntɛyɔrɔ ye min fanga bɛ bonya ka taa fɛ kolatigɛli taabolo la Ni donbaara
bolodalenw ye kolatigɛlaw ɲɛkɔrɔse ni krsquoa kɛ ko jigitigɛ bɛ ka fasodenw tɔɔrɔ mɔgɔ minnu bɛ
kodɔn nrsquou fɛɛrɛ ka bon kosɛbɛ taabolo ɲɛnabɔli la olu dɔrɔn de bɛ se ka fura sɔrɔ ko
laɲininen ninnu na Forobafangaw tɛ se ka gɛlɛya kelen-kelen ɲɛnabɔ minnu nafa ka bon
jamakulu dɔ bolo O bɛɛ la forobaporogaramuw de ye taamasiyɛnw jateminɛyɔrɔ ye
kolatigɛlaw fɛ krsquou ka baaraw kɛ ani krsquou ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ Kunnafonidilanw ni
fasodenw de ye forobaporogaramu jɔbaga jɔnjɔnw ye
Ka sew layiriwa minnu brsquoa to fasodenw brsquou ka hadamadenya hakɛw nrsquou ka kɛtaw waleyali
dantigɛ forobaporogaramu kɔnɔ
O la a ka ɲi kalandenw ka bila degeli hukumu jɔnjɔn kɔnɔ min brsquoa to u brsquou ɲɛsin forobakow
ɲɛnabɔli ma minnu bɛ tali kɛ u nrsquou ka dugulamɔgɔw ka diɲɛlatigɛ taabolo la ka o forobako
ninnu lafasa ka fura ɲini u la forobafangaw fɛ minnu ka baara ye u ɲɛnabɔli ye10
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo
Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa
ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la
10 Project Citizen An Introduction Margaret S Branson (ɛntɛrnɛti kan ) gafeɲɛ filɛlenw san 2012
kalo 6nan tile 15 http wwwcivicedorg papers articles_ branson 99
60
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw
kan u sariyaw anrsquou cogoyaw
- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ma
Kuntaala lɛrɛ 18
MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Jaw
- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Koɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka jɔsenw ni sariyaw ɲɛfɔ minnu
bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw
la
Jɔsenw ani sariyaw
Hakililaɲini
sɛbɛn ɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
ɛntɛrɛnɛti kan)
Hakililafalen
Hakililaɲɛfɔ
Kulubaara
Kelennabaara
Sɛgɛsɛgɛli
Degeli kɔlɔsitaw
Ladegeli
ɲɔgɔlɔnbɔw
Taamasiyɛnsigihellip
lɛrɛ 2
2 Ka hadamadenw ka hakɛw
cogoya jɔnjɔnw labɔ
Hadamadenw ka hakɛw cogoya
jɔnjɔnw
lɛrɛ 2
3
Ka waleyalifɛɛrɛw labɛn walasa ka
hadamadenw ka hakɛ jɔnjɔnw
layiriwa
Hadamadenw ka hakɛw taabolo
lɛrɛ 4
4
Ka taabolow ta minnu ka ɲi
hadamaden ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali ma
Taabolow layiriwali degeli minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali kofɔ
lɛrɛ 4
61
5
Ka jɔsenw sariyaw ani cogoyaw
matarafa kalanbaaraw waleyaliw
kɔnɔ
- Kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- kalansenbolo bolofaraw
kalandegeli waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
lɛri 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2 Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu Hadamadenw ka hakɛw layiriwali
Se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalan degeli kuntilenna
Ka jɔsenw baju ani sariya minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw la sɛbɛkɔrɔ faamu
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanw sira kan
Jogow sira kan
Fɛɛrɛw sira kan
- jɔsen ni sariya baju minnu bɛ
tali kɛ hadamadenw ka hakɛw
la krsquoolu ɲini krsquou dɔn
- Ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw
bonya
- Krsquoi ka kɛtaw kɛ
- Ka hadamadenw ka hakɛw
labaaraliminɛnw dantigɛ cogoya
dajiralen dɔw faamuyali nrsquou
ɲɛnabɔli tɛ taa minnu kɔ
Kuntaala lɛrɛ 4
62
Minɛnw Dɛmɛnanw
Diɲɛ banguw fankelenfɛjamanaw ani jamanaw ka baarakɛminɛnw fan dɔw (i nrsquoa fɔ
demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman farankanbɛnkan bolofara 1ɔlɔ ni 7nan) ani makoɲɛsɛbɛn
fɛn o fɛn bɛ tali kɛ a la dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw adw
Kalansenbolo bolofara kalan degeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman musoman Kalanden cɛmanw
musomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnni
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛmanw
musomanw ka dɔnta ni kɛta
hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka seko ni
dɔnko ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Bɛ ɲininkaliw jaabi
- Jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Baara kɛta 1 Ka kalanden
cɛmanw musomanw bila ka
ɲɔgɔlɔnbɔ kɛ hadamadenw ka
hakɛw lakodɔnnenw kelen kan
walima damadɔ dankarila
minminnu na (Hadamaden ka
hakɛw dantigɛlisɛbɛn) ani krsquou
ɲininka u ka hakɛw labɔ
dankarila minnu na
Brsquoa ɲɔgɔlɔnbɔ ani ka
hakɛ kofɔlen ninnu
labɔ
ɲɔgɔlɔnbɔ
Kulubaara
Baara kɛta 2 nan Karamɔgɔ
cɛmanmusoman bɛ
baarakuluw sigi ani krsquoa ɲini u ka
dɔnniyamasabolo kalan min bɛ
boli hadamaden ka hakɛw
dantigɛlisɛsɛn ɲɛsɛbɛn kan
Cikan ka kalan kɛ ani ka
ɲininkaliw jaabi minnu bɛ tali kɛ
hadamadenw ka hakɛw jɔsen
bajuw nrsquou sariyaw kan
brsquou bila ka tɛmɛ ni kalan ye
kɛrɛnkɛrɛnnenya la sariyasen
1ɔlɔ 4nan 18nan 23nan o kɔ
brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u krsquoa ɲini krsquoa dɔn
u kelenkelenna bɛ
kalan kɛ walima u
kululama ani ka jaabi
di karamɔgɔ
cɛmanmusoman ka
ɲininkali kɛlenw na
Ladegeli
Hakiliyuguba
Jaabiw kafoli
Dɔnniyamasalabolo
kalanni nrsquoa
sɛgɛsɛgɛli ka
ɲininkaliw ni jaabiw
tugu a la
63
hadamadenw ka hakɛw cogoya
minnu brsquou kɔnɔ
Kulukɔnɔbaara
kalan Kulu ka
baaraw
kɔmaseginni
Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn
Bɛ kumafalenw nɔgɔyada jira
Bɛ dantigɛliw labɛn
Brsquou ka jaabi sɔrɔlenw
di dantigɛliwaati senfɛ
karamɔgɔ cɛman
musoman bɛ min
laɲaga
Hakililafalen
dantigɛliwaati sen
fɛ
Hakilila ɲumanw
lajɛyafɛɛrɛ
Hakililaw nafaw
sinsinni ni kuma
kolomaw latɔmɔni
- bɛ kalanden cɛmanw
musomanw dɛmɛ krsquou ka
kunnafoni sɔrɔlenw sigi ɲɔgɔn
kan ka ɲɛ ni krsquou basigi ani krsquou
jiidi
- Bɛ hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw
kuma kolomaw
latɔmɔni labɛn krsquou fara
ɲɔgɔn kan
bakurubakatimu dɔ
kɔnɔ
Bakurubakatimu
Kiimɛni
Bakurubajateminɛ
- bɛ kiimɛni cogoya dɔ dajira
dankarili kan hadamaden ka
hakɛw dɔ la min ka kan ka
ɲɛnabɔ
- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔ
Kelennabaara
Latɛmɛni dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- bɛ kalanden cɛmanw
musomanw dɛmɛ ka
hadamaden ka hakɛw layiriwali
nrsquoa lafasali tɔnw sigi sen kan
- bɛ wulikajɔ boloda
ani ka hadamaden ka
hakɛw layiriwali nrsquou
lafasatɔnw sigi
senkan ani ka
sɔrɔnadonni kɛ
Hadamadenya
wulikajɔ donni
Sigilitɔnsigi
ɲɛmɔgɔyabaara
ɲɔgɔdɛmɛ
64
San ba kelenna dantigɛli fan dɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba san 2000
desanburukalo san bakelenna dantigɛli
Hadamaden ka hakɛw demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman
An brsquoan se bɛɛ kɛ ka demokarasi layiriwali ni ka sariyabato sinsin ani ka hadamaden ka hakɛ
bɛɛ lajɛlen bonya ani yɛrɛtigiya baju lakodɔnnenw diɲɛ kɔnɔ yiriwali sɔrɔli hakɛ fana sen brsquoa
la
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn bonya ani krsquoa waleya ka se a dan na
- Krsquoa ɲini jamana bɛɛ kɔnɔ ka mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ka jamanadenya hakɛw ani politikiko
sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko hakɛw yiriwali nrsquou lakanani dafalen sabati
- Ka sew sinsin jamana bɛɛ kɔnɔ demokarasi jɔsenw nrsquoa waleyaliw tɛ taa minnu kɔ ani
hadamaden ka hakɛw bonyali jamakulu fan dɔgɔmanw ka hakɛw fana sen brsquoa la
- Ka musow ɲangatali suguya bɛɛ kɛlɛ ani ka jamanaw ka bɛnkan waleya min ɲɛsinnen bɛ
danfara binni ma cɛw ni musow cɛ
- Ka dabaliw tigɛ tungarankew tungalabaarakɛlaw anrsquou ka denbayaw ka hakɛ bajuw bonyali
anrsquou lakanani sinsinni kama walasa ka siyawoloma ni dunanjuguya ban dɔ bɛ ka fara
minnu kan jamakulu caman kɔnɔ ka bɛrɛbɛnɲɔgɔnma ɲɛnama ani ɲɔgɔnmakoto ɲɛnama
sabati diɲɛ jamakulu bɛɛ kɔnɔ
- Ka jɛ ka baara kɛ bɛn ka kɛ mɔgɔw damakɛɲɛni kan politikiko taabolow la jamana bɛɛ
kɔnɔ min brsquoa to fasoden bɛɛ sen bɛ don a ɲɛma politiki baara la
- Ka kunnafonidilanw ka hakɛ sinsin u krsquou jɔyɔrɔ jɔnjɔn fa ani jama ka hakɛ kunnafoni sɔrɔli
la
Ka kulu fangantanw lakana
An brsquoan se bɛɛ kɛ denmisɛnw ani siwili jamakulu minnu bɛ damatɛmɛ degun na kasaaraw
kɔlɔlɔw fɛ silatununiwalew maramafɛnnakɛlɛw ani hadamadenyasira ko goni wɛrɛw olu ka
dɛmɛ ni lakana ɲuman sɔrɔ walasa u ka se ka segin teliya la ɲɛnamaya kɛcogo ɲuman na
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka siwiliw lakanani caya ni krsquou sinsin ko ɲɛnabɔta teli gɛlɛnw senfɛ ka kɛɲɛ ni diɲɛ
tɔgɔlasariya ye hadamadenya sira kan
65
- Ka bolodiɲɔgɔnma sinsin jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ jamana minnu ye kunkalifadenw bisimila
krsquoolu dɛmɛ o doni tali la fana sen brsquoa la ani ka hadamadenya ɲɔgɔndɛmɛ labɛnko ɲuman
sabati ani ka kunkalifadenw ni sigidabilala bɛɛ dɛmɛ u ka se ka segin u sigiyɔrɔ la u yɛrɛ
ma lakana kɔnɔ ani hɔrɔnya u nrsquou ka yɔrɔlamɔgɔw ka se ka jɛ sigi la a cogoya kɔrɔ la hɛrɛ
la
- Ka dɛmɛ kɛ min bɛ denmisɛnninw ka hakɛw bɛnkansɛbɛn lakodɔnni nrsquoa waleyali mumɛ
sinsin anrsquoa bɛnkan diyagoyabali minnu bɛ boli denmisɛnninw sendonni kan
maramafɛnnakɛlɛw la denmisɛnninw feereli denmisɛnnin ka yɛrɛkunfeere ani
julajuguyaganseliwale denmisɛnninw sen bɛ don min na
Ka Afiriki mako kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲɛnabɔ
An bɛ demokarasi sinsinni senkɔrɔmadon Afiriki kɔnɔ ani krsquoa jamanadenw dɛmɛ u ka kɛlɛ la
bɛn ni yiriwali kuntaala jan sabatili la ani ka faantanya ban walasa ka Afiriki gun dilidon diɲɛ
sɔrɔko la
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka demokarasi sigilen kuraw politikijɛkuluw nrsquou fangabulonw sɛbɛkɔrɔ dɛmɛ Afirki kɔnɔ
- Ka fankelenfɛjamanaw ni fankelenfɛjamana bolofaraw ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili fɛɛrɛw ani
politiki basigili sabatili sinsin ni krsquou lafasa ani ka bɛn sinsinniwulikajɔ minnu bɛ kɛ Afiriki gun
kan nafolo bɔ a ɲɛma
- Ka fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw tigɛ walasa ka gɛlɛyaw wuli i nrsquoa fɔ faantanya kɛlɛli ani yiriwali
kuntaala jan sabatili Afirki kɔnɔ juru binni sen brsquoo la suguw lasɔrɔliko ɲuman forobadɛmɛ
jiidili ka ɲɛsin yiriwali ma (ApedeAPD) ani basigi sabatiliwale nafolobɔ teliman caman
sɔrɔli ka bɔ dɛmɛbagaw yɔrɔ ani dɔnniyaw latɛmɛni fana
- Ka Afiriki dɛmɛ ka se ɲɛnamaw sɔrɔ ka sida banajuguba in banakisɛ in (VIHSIDA) ani
farikololafubana wɛrɛw jɛnsɛnni kunbɛn diɲɛ kɔnɔ
GAFE LAJƐLENW
- AZI Mariki AGI Marc Hadamaden ka hakɛw hakilila sinti bɔli diɲɛ bɛɛ lajɛlen hakililaw
kɔnɔ ka tali kɛ Erene Kasɛn ka ɲɛnamaya nrsquoa gafe sɛbɛnnenw kan Antibu Gafedilanyɔrɔ
AlprsquoAZUR san 1980De lrsquoideacutee drsquouniversaliteacute comme fondatrice du concept des Droits de
lrsquoHomme drsquoapregraves la vie et lrsquooeuvre de Reacuteneacute Cassin Antibes Editions AlprsquoAZUR 1980
66
- KABA Sidiki Hadamaden ka hakɛw Sɛnɛgali jamana kɔnɔ Gafesɛrɛ Xaam saa yoon san
1997 Les droits de lrsquohomme au Seacuteneacutegal Collection Xaam saa yoon 1997
- SƐKI Siyɛki Yerimu Keba Nbayi SECK Cheikh Yeacuterim Keacuteba Mbaye Kiiritigɛlaba dɔ ka
baaraw nrsquoa ka kɛlɛw (Orobɛri Badɛntɛri ka ɲɛbiladantigɛli Amadu Matari Nbo ka ɲɛbila )
Karitala Pari san 2009 parcours et combats drsquoun grand juge (avant-propos de Robert
Badinter preacuteface drsquoAmadou Mahtar Mbow) Karthala paris 2009
WƐBU LAJƐLENW
Siti nafama damadɔ
wwwamnestyorgfr ɛntɛrɛnɛti sira laquo connaitre les droits humains raquo
wwwunorgpubscyberschoolbus nin siti dabɔra denmisɛnninw ni funankɛw kama
ka hadamadenw ka hakɛw dɔn
wwwohchrorgfr ka ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo vos droits de lrsquohomme raquo ka
kunnafoniw sɔrɔ diɲɛ tɔgɔlabaarakɛminɛnw kan ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw ma Ka
ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo les organes des droits de lrsquohomme raquo kunnafoniko la komitew
kan minnu bɛ hadamadenw ka hakɛw waleyali kɔlɔsi Aw bɛ se fana krsquoa dɔn jamana minnu
ye hadamadenw ka hakɛw minɛnw lakodɔn ani ka se ka jamanaw ka laselisɛbɛnw lasɔrɔ
67
FARANKANW
Farankan 1ɔlɔ
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan bolodali kɔnɔ
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
AbedeyasiABDH bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw
hakililaw faamuyaliko ɲuman kan anrsquoa waleyaliko
ɲuman minnu bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba laselisɛbɛnw kɔnɔ kɔrɔfɔw sɛbɛnw ni gafew
ani porozew
AbedeyasiABDH laɲini ye ka jamanaw yiriwali
dɛmɛbaaw ka dɛmɛ siri hadamaden ka hakɛw bonyali
la
AbedeyasiABDH ka baara ye wulikajɔw labɛnni nrsquou
waleyali ye ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw lafasali
ma
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
Labɛn hukumu dɔ don min brsquoa to sababu minnu bɛ
ka hadamaden ka hakɛw waleyali bali olu bɛ
faamu minnu sinsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw
diɲɛbɛɛjɛsariyaw nrsquou jɔsenw kan ani a brsquoa ɲini ka
dɔ fara hakɛtigiw ka sew kan u ka se krsquou ka hakɛw
ɲini ani ldquoPCrdquo ka se krsquou kɛtaw waleya
A bɔra CCAUNDA 2007 kɔnɔ ɲɛ 14
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
Yiriwali taabolo brsquoi sinsin hadamaden ka hakɛw
sariyaw nrsquou jɔsenw kan diɲɛ bɛɛ bɛnna minnu kan
A bɛ hadamadenw lakodɔn hakɛtigiw ye ani ka
kɛtaw pereperelatigɛ kolatigɛlaw tɔgɔ la
A brsquoa fanga digi bolokɔfɛmɔgɔw kan ani ɲɛnatɔmɔni
bolila minnu kan
A laɲini ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen waleyali
ye ka da-da ɲɔgɔn kan
Yiriwali waleyali nrsquoa taabolo nafa kɛɲɛnen don a bolo
Munna taabolo sinsinnen bɛ ta hadamaden ka
hakɛw kan ka yiriwali kɛ
A nafa lakika kosɔn
A nafa kosɔn ka ɲɛsin yiriwali fɛɛrɛw ma
Fangabulonw sinsinni kosɔn - Jamana
Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba danbe
sinsinni kosɔn
68
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka faamuyacogo kelen ka
ɲɛsin AbeyasiABDH ma
- KUN Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun
ka kan ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a
dantigɛlen don cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ
hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka
sariyaminɛn wɛrɛw
- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw anrsquoa
jɔsenw bɛ sira don bolodiɲɔgɔnma ani bolodali bɛɛ kɔrɔ
bolodali bolofara nrsquoa dakun bɛɛ lajɛlen yiriwali kama
- WALEYALI Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ
farali kan kolatigɛlaw ka sew kan walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa
ani walasa hakɛtigiw krsquou ka hakɛw ɲini
Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun ka kan
ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a
dantigɛlen bɛ cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ
hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka
sariyaminɛn wɛrɛw hadamaeden ka hakɛw kan
- KUN Yiriwali porogaramuw bɛɛ kun laban ye
hadamaden ka hakɛw waleyali ye
AbedeyasiABDH nɔ bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw
ka Tɔnba haminanko gɛlɛnw lakodɔnni na ani
dɛmɛbaa wɛrɛw taw minnu ye taabolo in sugandi
Bolodali bɛ kunnafoni ta Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw
ka Tɔnba fangabondaw nrsquoa lataamacogo fɛɛrɛw
komagɛlɛyaliw kɔnɔ
Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw bɛ sira don
bolodiɲɔgɔnma ni bolodali bɛɛ kɔrɔ bolodali bolofara nrsquoa
dakun bɛɛ lajɛlen na ka ɲɛsin yiriwali taabolo ma
- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw
bɛ dɔ fara waleyaliw ni taabolo ɲɛcogoya kan
Hadamaden ka hakɛw sariyaw bɛ yiriwali laquo kɛnɛ raquo danw
bɔ
Hadamaden ka hakɛw jɔsenw bɛ yiriwali taabolo
laquo baara kɛcogo sariyaw raquo dantigɛ
Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw donni bolodali taabolo
dakunw bɛɛ la hellip
Kiimɛni sɛgɛsɛgɛli
Kɔlɔsili ni kiimɛni Haminnanko gɛlɛnw
pereperelatigɛli
Porogaramu labɛnni nrsquoa
baarabolodali Waleyali
69
Hadamaden ka hakɛw sariya
Hakɛ kɔnɔko dɔgɔyalenba
ɲininiw suguya dɔgɔyalenba
minnu kofɔlen don sariya fɛ
waleyali la
Bolodali senfɛ sariyaw bɛ sira don ni waleyaw kɔrɔ
hellip yiriwali gɛlɛyaw lakodɔnni i nrsquoa fɔ hadamaden ka
hakɛw koɲɛw (Kiimɛni)
hellip hakɛtigiw ni kolatigɛlaw jɔyɔrɔw nrsquou ka sew
sɛgɛsɛgɛli
hellip yiriwali kuntilennaw pereperelatigɛli
hellip taamaseerew ni jiralan bɛnnenw labɛnni
Hadamaden ka hakɛw jɔsenw
Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiya bɛrɛbɛrɛ
Tilalibaliya
Siriɲɔgɔnna ani kalansoɲɔgɔnna
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya
Sendonni ani bɛɛ sendonni
Waleɲumandɔn ani fanga dili sariya ma
AbedeyasiABDH tɛ sirasɔrɔ seko ni dɔnko
bɛrɛɲɔgɔnmayaba kɔ
Diinɛkow ani danbɛw faamuyali bɛ AbedeyasiABDH
waleyali nɔgɔya
Seko ni dɔnko bɛrɛbɛnɲɔnma brsquoa to jamakuluw ka
porogaramuw sɛbɛkɔrɔ faamu
Nka laadaw ɲininiw tɛ se ka kɛ bolominɛkala ye ka
dankari hadamaden ka hakɛw la
Seko ni dɔnko waleya dɔw bɛ se ka kɛ ɲinifɛnw ye
hadamaden ka hakɛw hukumu kɔnɔ
SedɛfuCEDEF bɛ seko ni dɔnko misali dɔw ani
laadalako dɔw yɛlɛmani wajibiya nrsquou bɛ kɛ sababu ye ka
na ni damakɛɲɛnibaliya ye cɛ ni muso cɛ
Yiriwali bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ farali kan kolatigɛlaw
ka sew sinsinni na walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa aniwalima walasa
hakɛtigiw ka u ka hakɛw ɲini
- WALEYALI fanga bɛ digi hadamaden kelen-kelen ni jamana
cɛsiraw kan (ɲininiw ndashdiyagoyalakow)
Ka bɔ baarakɛsarala hukumu kɔnɔ o min ye yiriwali ntuloma
ye ka se sew sinsinni ma walasa ka hadamaden ka hakɛw ɲini
ani krsquou waleya
Jamanaw mako bɛ sew la walasa krsquou ka lakana taabolow
sinsin ani krsquou ka kɛtaw bɔ a sira fɛ
70
Sew sinsinni jɔyɔrɔ
Sew yiriwali sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan
Hakɛw ɲinini a
nrsquou waleyali
Diyagoyalakow
waleyali
Hadamaden ka hakɛw
waleyali ani hadamadenya
yiriwali kuntilennaw
Sew fanga
dɔw dili kama
Sew
waleɲumandɔnn
i kama
NATION
AL
RE
GIO
NA
LL
RE
GIO
NA
LL
NATION
AL
71
Hakɛtigiw ani kolatigɛlaw
Hakɛtigiw Mɔgɔ dɛmɛtaw
Mɔgɔ 6652595567
Mɔgɔ kelen-kelen cɛ muso ni
denmisɛn si bɛɛ siyakulu bɛɛ u bɛ hadamadenya
dakun o dakun na focogo wɛrɛ la kuluw
Kolatigɛlaw u man ca kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw
cogoya dɔw la mɔgɔ diyagoyalako kɛrɛnkɛrɛnkɛrɛnnenw
bɛ mɔgɔ dɔw bolo
Ko sinti jɔyɔrɔtigiya bɛ mɔgɔw ani kɛnyɛrɛyekuluw dɔw
bolo ka ɲɛsin jamakuluw ma walasa tɔw ka hakɛw ka
bonya
72
Tilabaliya ani kalansoɲɔgɔnna jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw tilabaliya anrsquou kalansoɲɔgɔnna brsquoa wajibiya
Hadamaden ka hakɛw lakodɔnni nrsquou lakanani
Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolo la Kiiritigɛko hukumuw
man kan ka hakɛw dɔw lakanani fisaya dɔw ye
Jamanaw ka politikiw ka kan
Krsquou sinsin yiriwali gɛlɛyaw bakurubasɛgɛsɛgɛli kan ni ka jaabi dafalenw di minnu bɛ boli baara suguya caman kan
Jamana fangabulonw
Ka fangabulonw ni ɲɔgɔncɛ siraw ɲɛnabɔli sabati baara suguya caman na
Ka fangabulonw sendon minnu ka baara ɲɛsinnen bɛ lakanani ma kɔlɔsili ani waleɲumandɔnni
Diɲɛbɛɛjɛya ni tigiya bɛrɛbɛrɛ jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw diɲɛbɛɛjɛya jɔsenw brsquoa wajibiya ko
mɔgɔ si tɛ bin ka bɔ hadamaden hakɛw la walima krsquoa gɛn
Sendonniw hadamaden ka hakɛw lakanani taabolow la
Ninnu ka kan ka sɔrɔ jamanaw politikiw nrsquoa porogramuw
kɔnɔ
Jateda labɛnnenw walasa ka gɛnni ni kɛrɛfɛdɛn gɛlɛnw
lakodɔn
Fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw o ɲɛnabɔli kama
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya jɔsenw
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya bɛ jamanaw
wajibiya
ka fisamanciya ban pewu kiiriko la fangabulonko
mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ko ani cakɛdako
Senndonniw jamanaw ka lakanani taabolow la
Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka hellip
Jamana fangabulonw ka kan ka sabatili kɛhellip
Jamanaw ka politikiw ka kan kahellip
Sendonni jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw sendonni jɔsenw bɛ sendonni
labilalen lafoninen kɔrɔ bɛ min na bɛɛ sen bɛ min na
wajibiya
Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolow la
Politikiw taabolow ani tɛmɛsiraw ka kan ka ninnu di
Nɔgɔyadaw sendonni ka se ka kɛ bolodali ni yiriwali la
Kunnafoni koloma lasɔrɔli
Sew dili kɛrɛfɛdɛnw ma walasa u ka se krsquou fɛlaw jira
Fangabulonw lataamafɛɛrɛw tun ka kan
73
Waleɲumandɔnni jɔsen
Waleɲumandɔn jɔsen brsquoa wajibiya jamanw ani kolatigɛla
tɔw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lafasali ɲɛmɔgɔw ye
Farankan 2
Hadamadenw ka hakɛw taabolow diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani jamanaw
kelen-kelen kɔnɔ
Waleɲumandɔn jɔsen
Waleɲumandɔnni jɔsen bɛ
bolomada lataamafɛɛrɛw nrsquoa lataamasiraw wajibiya
minnu lasɔrɔ ka di u nafa ka bon nrsquou sirlen tɛ fɛn na
Bɛ sendonniw wajibiya hadamaden ka hakɛw
lakanani taabolow la
Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka
Ka bɛrɛbɛn ni hadamaden ka hakɛw sariyaw ye
Ka cogoyaw sigi sen kan taabolow ani lataamafɛɛrɛ
hadamaden ka hakɛw kama walasa jaabiw sɔrɔ kɛtaw
la
Jamana ka polikiw ka kan ka
Fɛɛrɛw tigɛ ka da-da ɲɔgɔn kan walasa ka
waleɲumandɔnni taabolow fɛgɛnmanyɔrɔw ladilan
Ka jamana ka kɛtaw waleya hadamaden ka hakɛw
siratigɛ la faaba marabolo ani sigida kɔnɔ
Waleɲumandɔn jɔsen
Waleɲumandɔnni jɔsen brsquoa wajibiya
kunnafonidilan labilalenw ka kɛ yen minnu sirilen tɛ fɛn na
ani hadamaden ka hakɛw lafasalijɛkulu olu minnu bɛ cɛw
musow ani kɛrɛfɛdɛnw ni bolokɔfɛmɔgɔw jɔyɔrɔ fa
Sendonniw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lakanani taabolo
baaraw la
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ka kan
Krsquoa kɔlɔsili ni jamana bɛ krsquoa ka kɛtaw kɛ ka kɛɲɛ ni
hadamaden ka hakɛw waleyali ye
ka jamanadenw haminankow dalabɛn ani ka hadamadenya
taamasen yɛlɛmaniko ɲuman komagɛlɛya
Ka kunnafoniw di ani laselisɛbɛnsinawi hadamaden ka
hakɛw lataamanifɛɛrɛw kan diɲɛ kɔnɔ
Hadamaden ka hakɛw kɔrɔ ye mun ye
Kiiriko ɲuman hakililatigɛw diɲɛ hadamadenya ni ladamuni
ɲinifɛnw
fasodenyaw politikikowsɔrɔkowhadamadenyakow ani sekow
ni dɔnkow
Ka hadamadenya danbew lakana (hɔrɔnya damakɛɲɛni
yɛrɛdɔn) minnu bɛ mɔgɔ kelen-kelen tɔgɔ la ani mɔgɔkuluw
tuma dɔw ka kɛɲɛ ni diɲɛ sariyaw ye
Kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka jamanaw kandi sariya hukumu kɔnɔ
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba
Fankelenfɛjamanaw taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka
hakɛw ma
Minɛnw
Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan
Lataamafɛɛrɛw
Afiriki baarakɛjɛkulu hadamaden ka hakɛw kan ani fasojamaw
Afiriki Kiiribulon Hadamaden ka Hakɛw kan ani Fasojama
Sedeyawo Kiiritigɛbulon
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
74
Sira minnu bɛ lakanani taabolow ni ɲɔgɔn cɛ jamanaw
fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ
Diɲɛ tɔnbaw
ni fankelenfɛjamanaw Diɲɛ tɔnbaw ni fankelenfɛjamanaw
ka lakananiw ye ɲɔgɔndafalanw ye ka sariyaw ka kan ka
waleya jamanaw
Diɲɛ tɔnbaw ni kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw ka
lakananiw bɛ kɛ ni jamanaw
ka fɛɛrɛ tigɛlenw dɛsɛra
Jamanaw sariyaw
ka kan ka bɛrɛbɛn ni diɲɛ tɔnbaw
ni fankelenfɛjamanaw taw ye
Kunnafoni bɔyɔrɔ jamanayɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba
Jamanaw kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka
hakɛw lakanani ma
Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw
Fangabulon ɲɛnamanw ( Depitebulon
GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlaw Mara
forobacakɛdaw
Hadamaden ka hakɛw tɔnw nrsquoa jɛkuluw)
Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw
hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan
Labilalenw
Kunnafoni bɔyɔrɔ jamana yɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba
Jamana kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw
lakanani ma
Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw
Fangabulon ɲɛnamaw ( Depitebulon
GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlawMara forobacakɛdaw
Hadamaden ka hakɛw tɔnw ni jɛkuluw)
Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw
hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan
labilalenw
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba
75
KALANBOLO3 FASODENYA ANI FASODENɲUMANYA
laquo Sannrsquoi krsquoa wajibiya mɔgɔ tɔw ka ɲɛ i yɛrɛ ka ɲɛ fɔlɔ raquo11
11 Fasodenya ani fasodenɲumanya CIQ de lrsquoEtang de lrsquoOlivier ka siti [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012http
ciqetangolivieristresover-blogfr ɲɛ lajɛlen civisme_et_ citoyennete-212670html
76
FASODENYA ANI
FASODENɲUMANYA
1- Fasodenya
2- Fasodenɲumanya
ɲƐBILA
Mɔgɔ tɛ wolo ni fasodenya ye i bɛ krsquoa ye de Fasodenya ye kalan kuntaala jan ye cɛsiri
kuntaala jan don ani cɛsiri banbali sanga ni waati bɛɛ kɛlɛ don Jamakulu min ka hɔrɔnya
brsquoa bolo walasa o ka ɲɛnamaya ka sabati o ka kan krsquoa sinsin a ka fasoden cɛman ni
musoman ka dɔnni baaraɲɛdɔn mɔgɔyasira dɔnniya waleyaliɲɛdɔn ani jogoɲumanya kan
O hukumu kɔnɔ fasodenɲumanyakalan kun ye ka fasoden senkola nrsquoa faamuyalenw
demokarasi nafaw nrsquoa jɔsenw na krsquoolu sendonni sabati politikiko sɔrɔko hadamadenyako
ani seko ni dɔnko baara la
Fɔɲɔgɔnkɔw bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn jamana caman kɔnɔ
Demokarasi gɛlɛyaw bɛ fara o kan minnu sababu wotew kɔfɛgɛlɛyaw ye ani jamanadenw
sendonni fanga dɔgɔya o min bɛ sɔrɔ ni hadamadenya yiriwali bali ani bɛn sabatili kuntaala
jan sedeyawojamanaw kɔnɔ
O tiɲɛ in hukumu de kɔnɔ kalanbologafe min bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan o
nafaba bɛ dɔn
O la ko kolomayɔrɔ ye min ye an ka jɛ sigi la an ni mɔgɔ wɛrɛw ka jɛ sigi la sigidaw walima
fankelenfɛjamanaw laadaw labatoli hukumu kɔnɔ ani sariyaw hukumu kɔnɔ fana minnu bɔra
bɛnkansɛbɛn talenw na hɔrɔnya la
77
Kalanbolo se
Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya ani fasodenya la jɛkasigi
hukumu kɔnɔ
Kalanbolo masalakun bolofara
1 Fasodenya
2 Fasodenɲumanya
78
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenya la jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
1 Ka fasodenya danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fasodenya jɔsenw faamuya kosɛbɛ
3 Ka fasodenya kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya
4 Ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta
Kɔnɔkow
1 Fasodenya kɔrɔw
Fasodenya Fasoden jogo don Fasoden ye ldquo mɔgɔ ye min brsquoa ka fasodenya nrsquoa ka politikiko
hakɛw diyabɔ a faso kɔnɔ i ko wote hakɛ rdquo12
Fasodenya ye fasoden cogoya walima a jogo ye A brsquoa to hadamaden bɛ lakodɔn
jamakulu dɔ mɔgɔ ye duguba dɔ mɔgɔ lawale la walima jamana dɔ mɔgɔ bi-bi in na ani a brsquoa
to a krsquoa sendon forobako la ani politikiko
Fasodenya brsquoa to i ka politikiko hakɛ bɛɛ lajɛlen sɔrɔ ani a brsquoi ka kɛtaw fana dantigɛ minnu brsquoa
to i ka i sen don jamakulu dɔ walima politikikulu dɔ ka fasodenɲumanyabaaraw la
Fasoden sariya bɛ boli mɔgɔ min kan nrsquoa ba ka fasodenya hakɛw nrsquoa ka politikiko hakɛw
diyabɔ ni kɛta dɔw bɛ wajibiya a kan ka ɲɛsin a ka jamana ma Bi-bi in na fasoden ye mɔgɔ
ye min bɛ jamana dɔ ka lakana nrsquoa ka fanga kɔnɔ a ye min den ye A bɛ fasodenya ni
politikiko hakɛw sɔrɔ anrsquoa ka kan ka kɛta dɔw waleya ka ɲɛsin jamana ma ( misali la ka
nisɔngɔ sara ka sariyaw bato krsquoa ka sɔrɔdasiya kɛtaw dafa krsquoa ka wote hakɛ waleya hellip )
Krsquoi kɛ fasoden ye o sirilen bɛ i lakodɔnni na jamana den ye Jamadenya bɛ sɔrɔ
bangebagasira fɛ ani jamanadenya kura sɔrɔli sira fɛ A krsquoa sɔrɔ fana i balikuyara
Fasodenya hadamadenw ka hakɛw taabolo sinsinnen sira fɛ
12
Tubabukan daɲɛgafe Larusi Larousse (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241
79
Taabolo min sinsinnen bɛ hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ fasodenya siri forobafangaw
labɛnni tɛmɛsira la O hukumu kɔnɔ fasodenya bɛ ɲɛfɔ ka kɛɲɛ ni fasoden ka se nrsquoa ka cɛsiri
ye krsquoa sen don jamana taabolo dakun bɛɛ lajɛlen labɛnni na u waleyali anrsquou kiimɛni13
Kalan hukumu kɔnɔ a ka ɲi wa a bɛ bɛn hakililafalenw ka kɛ
- Nin hakilila kolomaw kan minnu bɛ tali kɛ fasodenya la
Fangatigiya jɛlen jamana ka sagotigiyafanga walima jama ka sagotigiyafanga
Mɔgɔ bɛɛ ni mɔgɔ kelen-kelen ka hakɛw ni jɔyɔrɔw ɲɛfɔli
Hadamadenyasira fasodenw jamakulu
Mɔgɔ wɛrɛ ka hakɛw bonyali
Sendonni demokarasi taabolo la ani jɔyɔrɔfali
Hadamadenya bɛn ani sigi bɛn
Fasoden lakodɔnjɔda
Bɛɛwasajamana
Seko ni dɔnko suguya caya bonyali
Sariya batoli anrsquoa waleyali
Fasodenya hakililafalen
- Cɛsirilakow ni kunbalanw i nrsquoa fɔ
Demokarasi fangabulonw fɛgɛnyali
Dannayabaliya ka ɲɛsin forobafangaw ma
Mara kɛcogo gɛlɛya
Fasodenya faamubaliya mɔgɔw fɛ
ɲɔgɔndɛmɛ fanga dɔgɔyali jamana kɔnɔ
Politikiko bolocaya nrsquoa donɲɔgɔnna faamuyako jugu
Ladamubaliya fasodenɲumanya sira kan
Mɔgɔw ladamunbaliya ka ɲɛsin fasodenyako ma demokarasi kɔnɔ
Fasodenya danbew tununi walima a kɔrɔ faamuyabaliya
Dɔ farali sariyabatobaliya kan ka taa a fɛ
Jama kunnafonifalenkɛnɛsigi cayabaliya
Jama ka fasojɔhakili ɲuman dɔgɔyali
Fasojɔcɛsiri fanga dɔgɔyali (sendonnise hakililafɔse hakilijagabɔse ani kolatigɛse)
13
Inɛsiko poroze baarakɛlɛnw ndash Likizanburu 548 RAF 3000 Kalan ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma fasodenya ani
sigidademokarasi Sɛnɛgali Mali ani Burukinafaso kɔnɔ (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15O62012
httpunesdocunescoorgimages00180018131813181306fopdf
80
2 Fasodenya ni jamana yiriwali
Fasoden ani fasodenya faamuyali jamana kɔnɔ o brsquoa wajibiya pereperelatigɛliw ka kɛ fasoden
hakilila faamuyacogo kan min ɲɛfɔra ka tɛmɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye sagotigiyafanga fan
dɔ bɛ min bolo politiki sira kan o kɔrɔ ye min bɛ dɛmɛ kɛ ka sariya bolili latilen ka jamana
politiki baara ni hadamadenya waleyali taabolow dantigɛ Jamakulu o jamakulu o bɛɛ brsquoa ɲini
ka yiriwa ka taa ɲɛ ani ka hɛrɛ sɔrɔ walasa krsquoa ka diɲɛlatigɛko ɲuman sabati O la sa
fasojama kɔnɔ fo fasoden bɛɛ lajɛlen ka cɛsiri ni wulikajɔ sinsinnenw kɛ
Fasodenya demokarasi kɔnɔ o ye hakɛ ni kɛta ye fasoden bɛɛ bolo krsquoa da don
forobahakliilalafalen na walasa ka jama ka hɛrɛ dantigɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye min ka
hakilijakabɔjanto bɛ boli fanga bɛɛ kan Fasoden bɛ sariya bato bawo a labɛnna demokarasi
hukumu kɔnɔ ka bɛn a kan jɛkafɔ kɔnɔ (depitew fɛ)
Fasojɔcɛsiri kɔnɔna na fasodenw ka kan ka walew kɛ hadamadenjɛkulu dakun caman na
sigida la marabolo kɔnɔ jamana ni diɲɛ kɔnɔ ani ka se krsquou dantigɛ hadamadenyako ni
politikiko kunkobaw kan
O nrsquoa ta bɛɛ fasoden kelen-kelen ka hakɛ dɔ ɲinini ye a ka kɛta fana dɔ waleyali ye o cogo
kelen na a ka kɛta dɔ waleyali yrsquoa ka hakɛ dɔ fana ɲinini ye Fɛn o fɛn ye fasoden dɔ ka hakɛ
ye o ye fasoden wɛrɛ fana ta ye wa o hukumu kɔnɔ mɔgɔ kelen-kelen ka kan ka tɔw ka
hakɛw latanga ani krsquou dɔn
Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la
O hakilila bɛ fasoden cɛman ani fasoden musoman jɔyɔrɔ jira jamana sɔrɔ yiriwali la
Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la kalanni ka kan ka yiriwa min ni fasodenɲumanya kɛtaw bɛ
tali kɛ ɲɔgɔn na olu minnu bɛ hakɛw kɔfalen
O ye ka mɔgɔw sɔn hakili la lanpo saalen ni wusuru wɛrɛw sarali la ldquoO fasodenɲumanya
lanposarardquo ye ka fasoden bila lanpo ni wusuru wɛrɛw sarali la jamana ye walasa a ka se ka jɔ
a yɛrɛ kolo la nafoloko la ani ka se a lataamani nrsquoa yiriwali musakaw kɔrɔ koɲuman
2 Jamana ani fankelenfɛjamanaw jɔliko gɛlɛyaw SEDEYAWO jamanaw kɔnɔ fasoden jɔyɔrɔ
caya ɲɛnabɔli la jamana kelen-kelen kɔnɔ ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sabatili
81
Sigi kunni i fasodenɲɔgɔnw fɛ u ka danfaraw kɔnɔ se sɔrɔli ani ka sɔn ka jɛ sigi la u fɛ olu ye
fasodenya jogo ɲumanbaw ye O bɛ na ni fasojamanako hakilila faamuyaliko ɲuman ye
hadamadenjɛ dɔnniya sabatili hukumu kɔnɔ
Nrsquoi ye jamana jɔliko gɛlɛya kuma dabɔ Afiriki farafinjamanaw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la
Sedeyawojamanaw tubabuw ka walifasomara bolila jamana kan cogo min a bɛ lajɛ nrsquoo
hakilila de ye
Dancɛ cilenw tubabuw ka walifasomara waati kɔnɔ (tubabutile) bi jamanaw dugukolow tigɛra
ka bɛn nrsquoolu minnu ye yɔrɔ caman na olu ye ldquo siyakulurdquo kelen ldquofasojamardquo kelen ldquo kabilardquo
kelen ani ldquofasojamanardquo kelen tila jamana caman ni ɲɔgɔn cɛ hellip
Afiriki bi ldquofasojamanawrdquo sigira diyagoya la kɔkanjamana fangatigibaw fɛ u ma sigi Afiriki
maaya taabolo kɔrɔ kan wa u bɛnnen tɛ Afiriki ɲɔgɔncɛsirakow lataamacogo kɔrɔ ma walima
Afiriki ka diɲɛlatigɛ kɛcogo O tuma fasolafasa hakilila kuraw tali gɛlɛya bɛ da kɛnɛ kan
Sedeyawojamanaw kɔnɔ a jamana kelen-kelen kɔnɔ anrsquoan ka fankelenfɛjamanw kɔnɔ
O kosɔn lataamani kɛcogo kuraw ka kan ka siyaw caya jate minɛ diyagoya la ani ɲɔgɔndɛmɛ
kuntaala jan ni ɲɔgɔndɛmɛ kɔtigɛbali minnu kɛra wajibi ye politikiko ani sɔrɔko jɛkabaara kɔnɔ
Afiriki jamana caman kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Sedeyawojamanaw
Fɔɲɔgɔnkɔw ni ɲɔgɔnsɔsɔko minnu bɛ faamuyacogow ni jogow taabolo ni ɲɔgɔn cɛ seko ni
dɔnko sira kan fo ka olu ɲɛnabɔ ani krsquou bɛrɛbɛn ɲɔgɔn ma
Seko ni dɔnko kɛrɛnkɛrɛnnenw yiriwali ani ldquojamana ka kelenyardquo sinsinni olu bɛnni ɲɔgɔn ma
walasa ka jamanaw tilatilali bali o gɛlɛya bɛ jamanaw kan bi ldquoCaya ani politiki donɲɔgɔnna
ɲɛnabɔli bɛ tɛmɛ jagoya la damakɛɲɛni tilennenya ani foroba hɛrɛsɔrɔ jɔsenw bonyali fɛ
hadamadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ fasojamana kɔnɔrdquo A brsquoa ɲini fana bɛɛ fɛ ldquo i krsquoi gan ko kunna min
brsquoa to i tɛ mɔgɔ si tigɛnsɔnya a tigilamɔgɔ mana kɛ dakun o dakun na hadamadenya siratigɛ la
walima politikiko walima krsquoa tigɛnsɔnya krsquoa sababu kɛ siyako ye anrsquoa ka politikiko hakililaw
Politiki min kuntilenna ye kofalenfalenw yiriwali ye jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ bɛ se ka kɛ
jamanadenw ka seko ni dɔnko jiidili sababu ye sanni a ka u fara-fara
Caya ɲɛnabɔli sinsinnen bɛ a ɲɛma kumaɲɔgɔnya kan bɛɛ sen bɛ don min na politiki kɛbaga
cɛman ni musoman ni ɲɔgɔn cɛ ɲɔgɔnbonya kɔnɔ ani fasojamana min nrsquoan brsquoa la krsquoa jɔ o ka
nafa sankɔrɔtalen kama
Mɔgɔkelennafa ka tɛmɛ o kan krsquoi ɲɛsin jama ka nafa ɲinini nrsquoa lakanani ma olu ye jɔyɔrɔfa
fasodenya sigibaju ye anrsquoa kɛnɛkanjirali
82
Karamɔgɔ cɛmanw musomanw bɛ se ka fasolafasako ɲɛfɔ anrsquoa kunkankow ani ka
hakilijagabɔw kɛ kosɛbɛ u kan kalandenw fɛ U bɛ se ka dusu don kalandenw kɔnɔ u ka
ɲininiw kɛ ka sɛbɛnw ni pɔritifoliyow labɛn krsquou jira jama na misali la ka Afiriki
telebinyanfanjamanaw fɔɲɔgɔnkɔw sɛgɛsɛgɛ
83
KALANBOLO BOLOFARA BAARABOLODALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
Masalakun bolofara 1 Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenya sabatili ma
2 Ka fasodenya jɔsenw faamu
3 Ka kalanbaara dɔw labɛn ani krsquou waleya ka ɲɛsin fasodenya ma
4 ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta
Kuntaala lɛrɛ 16
Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Jaw
- Sɛbɛn wɛrɛw
Baara bolodalikatimu
84
Kalansenbolow
SeKoɲɛdon
layiriwataw
Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka fasodenya jɔsen
dɔn
Dɔnniyaw danbew anrsquoa
hakililawa ka ɲɛsin
fasodenya ma
Sɛbɛnɲini
(minnu sɛbɛnna
mansin na ani minnu
bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
kolabɛnɲɛɲininibaara
Jamana cogoya
sɛgɛsɛgɛli
ɲɔgɔlɔnbɔ
hakililafalenw hellip
Lɛrɛ 3
Ka jɔsenw faamu
minnu sirilen bɛ
fasodenya la
Fasodenya jɔsenw nrsquoa
walew
Lɛrɛ 3
2
Ka waleyaw dajira
fasodenya yiriwali
kama
- jɔyɔrɔfa jogo
- bɛɛ kelen-kelen krsquoi
cɛsiri ani krsquoI sendon
fasodenjɛkuluw la
- dɛmɛniwalew ka ɲɛsin
sigidalamɔgɔw ma
Adwhellip
Lɛrɛ 4
3
Ka fasodenya
masalakun don
kalanbaaraw la
- kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw nrsquou
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli -
kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- kalan ni degeli
kalansenbolo bolofara
labɛnni nrsquou waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
85
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilenna ka fasoden jɔyɔrɔfala taabolo ta
Kalansen tɔgɔ Degeli hukumu Fasodenya jɔsenw nrsquoa walew
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanw (Dɔnni) sira kan Jogow ( taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan
- ka fasodenya jɔsenw ɲini krsquou
dɔn
- Ka fasodenya walew ɲini krsquou
dɔn
- ka mɛri pereperelatigɛ ani
komini ka se sigida kɔnɔ
- ka fasoden cɛman musoman
jɔyɔrɔfala taabolow ta
- krsquoi sen don sigida komini ani
jamana baara la
- ka fasodenya baara nafa ɲɛfɔ
sigida la ani jamana kɔnɔ
- ka fasojɔ ni fasodenya baara
siri ɲɔgɔn na
Kuntaala lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ani kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw fotow ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛta wɛrɛw
- Sɛbɛnw ni gafew ani masalabolo suguya caman minnu bɛ fasodenya ni fasodenɲumanya
ɲɛfɔ
- Siti wɛbu ka ɲɛsin fasodenya ni fasodenɲumanya ma anrsquou kalanni
- Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
86
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW
Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
karamɔgɔ musoman kalanden musomanw
Labɛn kɔrɔdɔnni kura
sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛmanw ni kalanden
musomanw ka dɔnta ni kɛta
fɛsɛfɛsɛ ani u ka seko ni dɔnko
hakɛ ka ɲɛsin sendonni hakilila
ma fasodenya baaraw la
- Bɛ ɲininkaliw jaabi
- Bɛ kuma ani
hakililafalen kɛ
ɲininkaliw kan ka ɲɛsin
sendonni ma fasodenya
baaraw la
- jaabi ɲuman sugandli
- Kelennabaara
-Hakililaɲini
- Hakililafalen fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Bɛ cogoya dɔ dajira ka fasoden
cɛman musoman jira min brsquoa
mako bɔ komini baara la
Misali Teri fila tɛmɛtɔ merida la
u ye ɲamancɛcakɛda tiɲɛnenba
ani ɲaman tonnen lakɔlɔsi
Fɔlɔ yrsquoa kanto
- Ne bɛ n yɛrɛ ɲininka meri bɛ
wari min fara ɲɔgɔn kan don bɛɛ
o bɛ taa min
Filanan yrsquoa jaabi
- N teri ne wotera meri ɲɛmɔgɔw
ye a tɔ tɛ n ka sira ye
Karamɔgɔba bɛ karamɔgɔya
kalandenw bila krsquoa cogoya
ɲɛnabɔ ni hakililaw ni waleyaw
ye ka jaabi di teri fɔlɔ ka
haminankow la ani ka hakili di
filanan ma a krsquoa sen don komini
baara la
- Kulu ni kulu bɛ
hakililaw ani kunnafoniw
ɲini sɛbɛn ni gafe
dilenw kɔnɔ anrsquou yɛrɛw
ka kɛlen kɔrɔw la krsquoa
cogoya ɲɛnabɔ
- Sɛbɛnɲini
( minnu sɛbɛnna
mansin na ani minnu
bɛ bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
_ kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw kɔmaseginni
Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
kalanden musomanw fɛ u krsquou ka
baara kɛlenw jira kulu ni kulu
- Brsquou fɛlaw fɔ ka da u ka
ɲininiw jaabiw kan anrsquou
diɲɛlatigɛ taabolow kan
- Kɔmaseginni
dantigɛliwaati senfɛ ani
hakililafalen
- Gɛlɛya ɲɛnabɔli
87
Hakililaw
nafawsinsinni ni
kuma kolomaw
latɔmɔni
- Bɛ fɛɛrɛw dajira minnu bɛ
komini jɔyɔrɔw anrsquoa nafasɔrɔsiraw
dantigɛ ani fana a ka sew sigida
kɔnɔ
Brsquou bila ka jaabi sɔrɔlenw kuma
kolomaw latɔmɔ ani ka hakililaw
nafaw labɔ ko tɛ ɲɛ minnu kɔ
- Kulu dɔ ka hakililaɲɛfɔ
senfɛ ani hakililafalen
sinsinnen kalandenkulu
- brsquoa gɛlɛya ɲɛnabɔli
fɛɛrɛ labɛn
- bɛ hakilila sinsinnenw
ani kunnafoniw di teri
fila ma
- bɛ kuma kolomaw
labɛn ka bɛn nin
bolodalifɛɛrɛ ma
Fasodenya jɔsenw
komini jɔyɔrɔfa nrsquoa sew
sigida kɔnɔ
fasodenya walew ka
fara wote kɛli kan
sendonni jɔyɔrɔ
fasodenya baaraa
komini ani jamana kɔnɔ
- Hakililaɲɛfɔ
- Hakililafalen
sinsinnen
- Hakililaɲini
- Kulubaara
- Jɛkabaara
- Mɔgɔw kelen-kelen ni
ɲɔgɔn cɛ hakililafalenw
Kiimɛni
bakurubajateminɛ
Bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔta dɔ dajira
walasa ka kalansen kiimɛ
- Mɔgɔw kelen-kelen bɛ
donɲɔgɔnna baara
ɲɛnabɔ
- Bɛ segin ka kɔnɔfɛn
jɔnjɔnw fɔ ka ɲɛsin
fasodenya jɔsenw nrsquoa
walew ma cogo dɔ la
ani sendonni fasodenya
baara la komini ani
jamana kɔnɔ cogoya
wɛrɛ la
Kelennabaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Brsquoa dajira ka baara kɛta dɔw
boloda kalanyɔrɔ kɔnɔna na
minnu brsquoa to ni kalandenw brsquou
sendon kalanyɔrɔ koɲɛnabɔ la
Bɛ baara bolodalenw waleyali
kɔlɔsili ɲɛnabɔ
- Bɛ baara kɛta dɔw
sugandi
Bɛ kɛta dɔw boloda
minnu na tɔnw bɛ
kalanyɔrɔ ɲɛmɔgɔyaso
ka waleyaw kɔlɔsi
walima dugu mɛri taw
lakɔliw ka nafa kama
(lakɔliso ani
- Cidenw sugandiliwote
- ɲɔgɔnfaamuyakulu
sigili sen kan
ɲɛmɔgɔyaso ka jɛ kɔnɔ
_ ɲɔgɔlɔnbɔ
ɲɔgɔlɔnninw sɛbɛnni
nrsquou bɔli
88
lakɔlilamɔgɔw)
- Bɛ o baara kɛtaw
boloda lakɔlisan
kuntaala kɔnɔ
89
MASALAKUN BOLOFARA 2 nan FASODENɲUMANYA
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma
- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔn
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la
- Ka fasodenɲumanya jogow ta
Kɔnɔkow
1 Fasodenɲumanya
Kɔrɔw
Fasodenɲumanya ldquo jogo don min bɛ cɛsiri jira fasodenjama ani fangabulonw kunkankow
la ani sendonni a ɲɛma o baaraw la kɛrɛnkɛrɛnnenya la krsquoi ka wote hakɛw waleyardquo
ldquo Jamana ka nafaw kɛli fasoden fɛ a ka haminanko gɛlɛn ye ka tɛmɛ a yɛrɛ taw kanrdquo4
Mɔgɔbonya ldquo Sigi taabolo bonyali hadamadenjɛ la ladamunenya wageya rdquo14
A ka ca a la fasodenɲumanya ye yɛrɛdi ye jama ka nafa kama ldquoforobafɛnrdquo kama O la
fasodenɲumanya tɛ taa ldquo politiki faamuyaliko ɲuman hakilirdquo kɔ wa a bɛ hakɛw dɔnni kofɔ
ka da a ka fasodenya kan anrsquoa ka kɛtaw krsquoa ɲɛsin sigidalamɔgɔw ma Fasodenɲumanya ye
fasoden kɛcogo ye min brsquoa ka hakɛw ni kɛtaw bato
2 Danbe minnu bɛ fasodenɲumanya kɔnɔ
ldquo Fasokanurdquo
Forobafɛn minɛko ɲuman
4 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscivisme20 14
Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisciviliteacute
90
Sariyabatolaadiriya tilennenya
Jɔyɔrɔfa
Sendonni forobako la
Yafa
Jama ka nafa ni forobafɛn sabatili
ɲɔgɔndɛmɛ
Fasoden ka kɔlɔsili ka ɲɛsin forobabaara ma
3 Hakilila koloma minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya la
Fasodenɲumanya ani fasodenya bɛ waleyaliyɔrɔ min kofɔ o ye jamana ni fasojamana
ye nrsquoolu hakilila ɲɛfɔli ye wajibi ye
31- Jamana a tubabukan ye ldquoEtardquo ye (o fana bɔra latɛnkan ldquostatussitatusirdquo la min
kɔrɔ ye gɔfɛrɛnaman)
Jamakulu labɛnnen politiki sira kan a dagalen don dugukolo kan min dantigɛlen
don dancɛw fɛ A mɔgɔw ka surun ɲɔgɔn na jogo ni seko ni dɔnko sira kan U
maralen bɛ fanga fɛ sariya dantigɛlenw kɔnɔ (Sariyasunba hukumu kɔnɔ ldquoEtardquo
jamana ye sariyalajamakulu ye sariyaladugukolo don forobasariya kɔnɔ min
bɛ fasojamana jɔyɔrɔ fa sariya sira kan nrsquoa sago brsquoa yɛrɛ la kɔnɔna na ani diɲɛ
kɔnɔ ni se brsquoa kelen bolo ka gɛrɛntɛ sigi jamanaden bɛɛ kan fasoko la)
Mara cakɛdabaw forobafanga mumɛ minnu ni fasodenw tɛ kelen ye15
ldquoEtajamanardquo ye foroba sariyalajamakulu ye min bɛ jɛkulu fasojama walima fasojamana jɔyɔrɔ
fa sariya sira kan Fangaba brsquoale de bolo walima sagotigiyafanga dugukolo dantigɛlen dɔ kan
ani ka ɲɛsin jamana tɔw ma
Hadamadenya ani politiki sira kan ldquoEtajamanardquo ye jɛkasigi taabolo labɛnnen bɛɛ la ɲuman ye
hadamadenjɛkulu dɔ fɛ A brsquoa ka fanga boli gɔfɛrɛnaman ka sira fɛ Dundugumaya damadɔw
bɛ ldquoEtardquojamana bolo minnu sirilen brsquoa ka sagotigiyafanga la i nrsquoa kɛlɛbolo ani gɛrɛntɛsigi
yamaruyalen adw
Nrsquoi ko i brsquoa kɔrɔ bɛɛ lajɛlen tardquoEtajamanardquo ye fangabulonw ni cakɛda bɛɛ lajɛlen ye minnu brsquoa
to ni fanga bɛ boli ani ka jamana mara
15
Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisEtat3131831250
91
ldquoEtajamanardquo ka kɛta ye ka tɛmɛ forobacakɛdaw fɛ ka jamanadenw lakana ani krsquou mako bɛɛ
ɲɛnabɔ (kalanko la kɛnɛyako jiko ni kuranko ani sigida nrsquoa lamini sanimanko la adw) ni
fanga kafoli sira ye cakɛdaw bɔbɔɲɔgɔnna sira walima desantaralizasɔn sira
Jamana kunkankow ɲɛnabɔli jɛlenya la ani jamana musakako ɲɛfɔli ye diyagoya ye jamana
kan
Sagotigiyafangajamana bɛ labɛnw sabati dɔnniya jɛlenw kan krsquoa ka sariyasunba ni sariya tɔw
sigi sen kan
Jamana fasojamanalama o ye hakilila ye min kɔnɔ jamana ni fasojamana bɛ bɛn ɲɔgɔn ma
a lakodɔnnen don ni tabiya suguya kelen ye min brsquoa ka yamaruyalenya sɛmɛntiya
Bɛɛwasajamana brsquoa fanga digi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamana nafolow tilaliko ɲuman kan sɔrɔ
ɲɛnabɔko ɲuman ani dɛmɛ ka ɲɛsin jigintanw ma ani forobamakoɲɛfɛnw bilali jama ka bolo
kan
Jamana caman bɛ se ka jɛ ka kɛ tɔnba kelen ye min bɛ jamanaw sanfɛ nrsquoa bɛ lataama i ko
jamana kelen SEDEYAWO brsquoo cogoya la O sigilen don ni tɔndenjamanaw ye ani
bɛnkansɛbɛn min bɛ sariyasunba jɔyɔrɔ fa ani fangabondaw minnu yrsquoa fanga sigibolow ye
32- Fasojamana a tubabukan ye Nasiyɔn ye (o fana bɔra latɛnkan Natiyo -
onisiNatio -onis la)
Hadamadenkulu min sigilen don dugukolo kelen kan minnu jɛlen don buruju la tariki
seko ni dɔnko laadakow kan kelen na tuma dɔ ani minnu ye
politikimara jamakulu kelen ye
Kunnabisigiyɔrɔ don jamajɛ don ani tilabali min danfaralen don ka bɔ a kɔnɔmɔgɔw
kelen-kelen na ni sagotigiyafanga brsquoa bolo7
O la ldquonasɔnfasojamanardquo ye jamakulu ye min hakili yrsquoa minɛ krsquou lakodɔnnen don ni tariki
kelen ye seko ni dɔnko kanko walima diinɛko
Politikijɛkuluya sira kan fasojamana ye jamakulu ye min dɔnnen don nrsquoa halaladugukolo ye a
labɛnnen krsquoa kɛ jamana ye Sariyalajamakulu sigilen don mɔgɔw fɛ sariyasunba kelen bɛ
minnu ɲɛnabɔ
Fasojamanako hakilila bɛ danbew taabolo fana kofɔ min bɛ bakurubafɔ tuma dɔ kalikan na ni
krsquoa sinsin hadamadenyasigi bɛnkan bisigilen kan fasojamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ
Hadamadenyako dɔnniya karamɔgɔba dɔw ka jate la sarati jɔnjɔn kelen min bɛ fasojamanako
la o bɛ ta fɛla jate kan fo jamakulu mɔgɔw ka sɔn a ma krsquou bɛɛ ye fasoba kelen denw ye
Fasojamana bɛɛ labɛnnen tɛ ka kɛ Etajamana ye
7 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisnation
92
Kanfɔjamakulu dɔw walima kanfɔjamakulu bolofara dɔw walima siya dɔw sɔnnen brsquoa ma krsquou
bɛɛ ye fasojamana kelen mɔgɔw ye nka ka da tariki cogoya kan u tila-tilalen don bi jamanaw
ni ɲɔgɔn cɛ (Misali la Maninkaw Yorubaw Fulaw)
33- Fasojama a tubabukan ye PeuplePepulu ye (o fana bɔra latɛnkan PopulusiPopulus
la)
ldquo Mɔgɔ jɛlen minnu bɛ hadamadenyasigi la dugukolo kelen kan nrsquou jɛlen don seko ni dɔnko
siraw la politikifangabulonw Faransi fasojama (Fasojama ye jamana sigibolo saba
dɔ la kelen ye ka fara dugukolo ani politikitɔn kan)rdquo8
KALANBOLO BOLOFARA BOLODALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenɲumanya ani fasodenya
Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma
- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔnni sinsin
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la
- Ka fasodenɲumanya jogow ta
Kuntaala lɛrɛ 14
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka Misaligafe
- Filimuw jaww ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw
- Sɛbɛn suguya caman minnu bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan
8 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispeuple
93
- Siti wɛbu krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma anrsquoa kalan
Baara bolodakatimu
Kalansenbolo
Sekoɲɛdɔn
layiriwataw
Kɔnɔko
Farankanw
Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka fasodenɲumanya
bajuw dɔn
Etajamanako
Nasɔnfasojamanako
hakɛko ni kɛtako ani
fasodenɲumanya
hakililaw hakɛw ni kɛtaw
suguya sangaɲɔgɔnma
Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na
ani minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
Kolabɛnɲɛɲinibaara
Jamana cogoya
sɛgɛsɛgɛli
Lɛrɛ 4
2
Ka hakilijakabɔ
taabolo dɔw dajira
walasa sendonni ka
caya fasojɔbaaraw la
Faso jɔli gɛlɛyaw
- Jamana kɔnɔ
ɲɔgɔndɛmɛ
- Siyaw ni diinɛw cɛ
kumaɲɔgɔnya
- Seko ni dɔnko caya
sabatili
- Seko ni dɔnkow ka
badenya layiriwali
Lɛrɛ 4
3
Ka
laquo fasodenɲumanya raquo
masalakun don
kalanbaaraw la
- Kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- Kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
labɛnni nrsquou waleyali
- Kalansenbolo bolofaraw
kalansen misɛnnin
sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
94
Masalakun bolofara 2 Fasodenɲumanya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilenna
Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoa kɛtaw dɔn
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Faso jɔli gɛlɛyaw Siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDONW
Kalanw (dɔnniw) sira kan Jogow (taabolow) sira kan
Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan
- Ka siya kulubaw dantigɛ
- Ka diinɛbaw lakodɔn
- Ka siyaw ni diinɛw caya
jɔyɔrɔ dantigɛ faso jɔli la
- Ka siyaw ni diinɛw caya
bonya
- Ka jamana kɔnɔ
donɲɔgɔnna baara kɛ
- Ka siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani
diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ
kumaɲɔgɔnya sinsin
- Ka siraw don siya ni ɲɔgɔn
cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ
- Ka siyaw ni diinɛw caya
jɔyɔrɔ ɲɛfɔ
- Ka sira don jamana jɔli ni
siyaw caya ni diinɛw caya cɛ
- Ka lafasalikumaw fɔ diinɛw
ni ɲɔgɔn cɛ ani siyaw ni
ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya
sabatili kama
Kuntaala lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ani kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw jaw ani dɛmɛnan wɛrɛw lamɛntaw ni filɛtaw
- Sɛbɛn minnu bɛ boli diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow kan ani faso jɔli
Siti wɛbu ka ɲɛsin diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow ma ani faso jɔli
95
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
Musoman musomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnni kɔrɔw
sɛgɛsɛgɛli
- Bɛ kaladen cɛmanw
kaladen musomanw ka dɔnta
ani seko ni dɔnko hakɛ
fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin siyaw ni
diinɛw caya hakililaw ma
- Bɛ ɲininkaliw jaabi
Bɛ kuma ani ka hakililafalenw
kɛ gɛlɛyaw kan ka ɲɛsin
siyaw ni diinɛw caya ma
- jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
- Hakililaɲini
- Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- Bɛ cogoya dɔ dajira min bɛ
du fila cogoya jira minnu tɛ
siya kelen ye u tɛ diinɛ kelen
na u kɔdonnen don ɲɔgɔn
na diinɛ seliko dɔ la
Misali Noyɛliseli don cɛnin
dɔ Mohamɛdi Kane ni silamɛ
don maninka don ye welela
tilelafanadun a terikɛ fɛ Alɛn
Seri o ye kereciyɛn ye wa
bete don Nka Mohamɛdi
Kane fa ma sɔn krsquoa denkɛ
yamaruya ka taa wele jaabi
Seri fa ye delili kɛ nka
Mohamɛdi fa tora a kumakan
kan
Karamɔgɔ bɛ karamɔgɔya
kalandenw bila ka nin ko in
ɲɛɲini u ka lafasalikumaw
ɲini jamana jɔli gɛlɛyaw kɔnɔ
walasa ka Mohamɛdi fa lasɔn
a ka diɲɛ ni siyaw ni diinɛw
caya ye
- Mɔgɔ 4 walima 5 kuluw
kɔnɔ kalanden cɛmanw
(musomanw) bɛ
lafasalikumaw ɲini ka ɲɛsin
siyaw ni diinɛw caya ma
sɛbɛnw ni gafew kɔnɔ minnu
brsquou ka bila la
- Sɛbɛnɲini
(minnu sɛbɛnna
mansin na ani
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw kalan
kuluw ka baara
kɔmaseginni
- Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
kalanden musomanw fɛ u krsquou
ka baara kɛlenw jira kulu ni
kulu
- Brsquou sinsin u ka ɲininiw
jaabiw anrsquou ka diɲɛlatigɛ kan
ka hakilila dɔw dajira
- Kɔmaseginni ni
hakililafalen
dantigɛliwaati
kɔnɔ
- Gɛlɛya ɲɛnabɔli
96
Hakililaw nafaw sinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
- Bɛ labɛn dɔ dajira min bɛ
siyaw ni diinɛw dantigɛ u
cɛsiraw nrsquou jɔyɔrɔ jamana jɔli
la
- Brsquou bila ka dɔnta sɔrɔlenw
kuma kolomaw latɔmɔ ani ka
hakilila nafamaw fara o kan
minnu ka kan
Kulu dɔ ka kumaɲɛfɔ senfɛ
ani hakililafalen sinsinnen
kalandenkulu
- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔli fɛɛrɛ
labɛn
- bɛ kuma sinsinnenw fɔ ka
ɲɛsin Mohamɛdi lafasali ma
- bɛ kuma kolomaw latɔmɔni
ɲɛnabɔ ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in
ye
diinɛbaw ni siyabaw
ɲɔgɔnsɔrɔyɔrɔw siyaba
kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ ani
diinɛba kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ
Siyaw ni diinɛw caya jɔyɔrɔ
jamana jɔli la
- Hakililajira
- Hakililafalen
sinsinnen
- Hakililaɲini
- Kulubaara
- Jɛkabaara
- Mɔgɔw kelen-
kelen ni ɲɔgɔn cɛ
kumafalenw
Kiimɛni
bakurubajateminɛ
- Bɛ ko ɲɛnabɔta dajira
walasa ka kalansen kiimɛ
- Bɛ ko ɲɛnabɔta ɲɛnabɔ u
kelenkelenna
Sira min bɛ siyaw caya ni
diinɛw caya ni jamana jɔli cɛ
o kɔnɔko jɔnjɔnw ka segin
olu kan krsquou bakurubafɔ
Kelennabaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- Brsquoa ɲini ka baara dɔw
boloda minnu bɛ donɲɔgɔnna
sabati kalanyɔrɔ la siyako ni
diinɛko la
- Bɛ baara bolodalenw kɔlɔsili
waleyali ɲɛnabɔ
- Bɛ baara kɛtaw sigi sen
kan ni krsquou waleyalicogo
fɛɛrɛw boloda lakɔlisan
kuntala kɔnɔ
- Diinɛw
faraɲɔgɔnkantɔnw
sigili sen kan
- ɲɔgɔlɔnbɔ
ɲɔgɔlɔnninw
sɛbɛnni nrsquou
waleyali
97
DEMOKARASI ANI
KALANBOLO 4 MARA KƐCOGO ɲUMAN
laquo Demokarasi faamuyalen ka ɲɛ o tɛ fanga ye min bɛ manamana damakɛɲɛni sigi
nkalon kan mɔgɔw cɛ sugandili lafɛrɛlen taabolo don min tɛ dan wɛrɛ sigi mɔgɔ ka
taaɲɛ hadamadenya kɔnɔ nrsquoa yɛrɛ ka baara nrsquoa ka cɛsiri tɛ raquo 1
1Tubabukan fɔlenw Eduwari HeriyoEdouard Herriot [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwcitations-francaisfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html
98
DEMOKARASI ANI
MARA KƐCOGO ɲUMAN
1-Demokarasi
2 ndashMara kɛcogo ɲuman
ɲƐBILA
Yiriwaliko gɛlɛya caman minnu kɔlɔsira Afiriki tilebinyanfan jamanaw na i nrsquoa fɔ
yuruguyurugu jamana basigibaliya politikiko sira kan adw o bɛ demokarasiko ni mara
kɛcogo dɛsɛ jira Demokarasi ye laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ
baara kɛ fasojama ye raquo nkrsquoa ka kan mɔgɔ krsquoi yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ laquo fasojama raquo labɛnnen
don ka nin baara in kɛ nrsquoo tɛ mɔgɔ minnu bɛ ka fanga boli bi laquo fasojama tɔgɔ raquo la olu jogow
nrsquou ka ladamuya bɛ kɛ mun ye jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi kɔnɔ o min ye
Sedeyawojamanaw ka politiki taabolow ye
O kɔfɛ a ka kan mɔgɔ krsquoa ɲini krsquoa dɔn ni se bɛ fasoden fanba ye dɔnniw ladamuw sennakow
ani jogow sira kan minnu brsquoa to u krsquou sendon ka ɲɛ forobabaaraw la walasa krsquou ka hakɛw
lafasa krsquou ka kɛtaw kɛ ani ka demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabati Demokarasi ni mara
kɛcogo ɲuman kalanbolo labɛnna o laɲini in sabatili kama
Kalanbolo se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili
kama
Masalakun bolofaraw
1- Demokarasi
2- Mara kɛcogo ɲuman
99
MASALAKUN BOLOFARA 1 DEMOKARASI
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi sabatili kama
Kalan degeli kuntilennaw
1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu
2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu
wɛrɛw ka danbew bɛ jate min na
3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲ demokarasi
sigili nrsquoa yiriwali ma
4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma
Kɔnɔkow
Hakilila kɔrɔw
Demokarasi daɲɛ bɔra gɛrɛkikan demosdemɔsi la nrsquoo ye fasojama ye ani kratos karatɔsi
nrsquoo ye fanga ye mara yamaruyalenya A kɔrɔ ye i nrsquoa fɔ Abarahamu Lɛnkɔlini ka kɔrɔfɔ
dawulama brsquoa jira cogo min laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fɛ fasojama fɛ min bɛ
baara kɛ fasojama ye raquo 2
Demokarasi bɛ ɲɛfɔ fana i ko
ldquo gɔfɛrɛnaman min bɛ sigi ni fasojama ka diɲɛ yerdquo
laquo gɔfɛrɛnaman taabolo min ka fanga sannada bɛ fasojama bolo raquo
laquo Gɔfɛrɛnaman dɔ min kɔnɔna na fanga kɔlɔsili bɛ kɛ fasoden bɛɛ fɛ sira tilennen fɛ walima
ka tɛmɛ fasodenw ka lasigiden fɛ minnu sugandira wote senfɛ raquo
laquo Demokarasi ye taabolo ye min kɔnɔ mɔgɔw bɛ se ka u ka ɲɛmɔgɔw falen nɔgɔya la ani
min kɔnɔ sariya bɛ gɔfɛrɛnaman bolo ka fanga boli bawo fasojama yrsquoo yamaruya di a ma raquo
Krsquoa faamuya nin yɔrɔ la ko fasojama ye jamana dɔ jamanaden mumɛ ye u bɛ se ka kɛ
fangabolibagaw ye cogo min fanga bɛ se ka boli u kan ten fana3
2 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi 3 ASE(ACE) Demokarasi ɲɛfɔli (ɛntɛrɛnɛti kan) ( ɲɛ filɛlen 15062012 )
httpaceprojectorgmainfranccedilaisvevec05b01htm
100
Demokarasi bolili fasojama fɛ fasojamademokarasi fasojoma nɔnabilademokarasi A jujɔn
na gɛrɛsijamana kɔrɔlen na demokarasi tun ye fasojamademokarasi ye o kɔrɔ ye ko
fasoden bɛɛ (krsquoa bɔ musow denmisɛnw ani jɔnw na ) tun bɛ lajɛrɛ fɛrɛkɛnɛ laquo Agora raquo kan
walasa ka kolatigɛliw kɛ fasoden mumɛ sendonni demokarasi don fasodenw sen bɛ don
kolatigɛli baaraw la u labɛnni fo ka se u waleyali ma
Bi politiki taabolo fanba la demokarasi caman ye fasojama nɔnabilademokarasi ye o kɔrɔ
ye ko fasojama yɛrɛ tɛ fanga boli nkrsquoa bɛ dan a nɔnabilaw sigili ma minnu bɛ fanga boli a
tɔgɔ la
Demokarasi danbew a jɔsenw anrsquoa sigibajuw
Demokarasi politiki taabolo cogoya dɔnnen don ni danbe jɔsen fanga sigibolo waleya ani
seko ni dɔnko dɔw ye adw minnu yrsquoa bajuw ye O cogoya fanba jɛlen don yɛrɛtigiya
damakɛɲɛni kalafili lafɛrɛlenw tilennenw ani jɛlenw fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na adw O
nrsquoa ta bɛɛ demokarasi sabatiliko madalen dɔw bɛ yen minnu ka kan ka labato nkrsquou ma
sɛbɛn krsquou kɛ sariyaw ye ka baara kɛ nrsquou ye (nrsquoi binna wote la ka diɲɛ nrsquoo ye kojugukɛ kɔnni
adw)
Demokarasi danbew
Demokarasi cogoya dɔnnen don nrsquoa danbe jɔnjɔn fila ye yɛrɛtigiya ani damakɛɲɛni O
danbe kofɔlen ninnu bɛ hakɛw dantigɛlisɛbɛnw bɛɛ kɔnɔ san 1789 walima san 1948 ta
Danbe wɛrɛw nana fara u kan i ko ɲɔgɔnmakoto ɲɔgɔnbonya bolodiɲɔgɔnma caya ni
kotoɲɔgɔntala diɲɛni danfara ma ɲɔgɔndɛmɛ bɛn adw
Demokarasi jɔsenw
kalafili ani jamanaden yamaruyalen bɛɛ sendonniwote o ye wote ye min bɛ se
damakɛɲɛnen di mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ma ka yɛlɛma don kolatigɛlibaw taabolo la
nrsquou ka wote setigiya ye
Jama ka sagotigiyafanga fanga bɛ fasojama bolo wa jɔyɔrɔtigiya bɛ di gɔfɛrɛnaman
ma fasojama fɛ
Jamakulu fanba ka sariya ani jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw fanga bɛ boli
jamakulu fanba fɛ nka jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw ka kan ka lakana
Sariyasunbabato gɔfɛrɛnaman ka fangaw anrsquoa ka fanga danyɔrɔw bɛ dantigɛ
sariyasunba kɔnɔ min bɛ fasoden bɛɛ ka hakɛw lakana Sariyaw ka sariyasunbabato
kɔlɔsili ye wajibi ye sariyasunba labɛnw sinsinni kama
Fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na (sariyatafanga sariyalataamafanga ani kiiritigɛfanga)
min bɛ sariyaw ta (sariyatafanga walima depitebulon) ale tɛ se ka sariyaw waleya
101
min bɛ sariyaw waleya o ye (sariyalataamafanga walima gɔfɛrɛnaman) ye bolo
sabanan bɛ yen min ka kan ka sariyaw lataamaniko ɲuman kɔlɔsi (kiiritigɛfanga)
Sariyako ni tilennenya gɔfɛrɛnaman ka kolatigɛliw ka kan ka kɛ sariya ani
tilennenya kɔnɔ
Kiiritigɛko taabolo min brsquoa yɛrɛ sago la kiiriko taabolo ka kan ka sigi tilennenya kan
krsquoa fara ka bɔ gɔfɛrɛnaman ka fangabulon tɔw la
Hakililafalenfalen lafɛrɛlenw kumalabila hakɛ sɔrɔli hakililalabila kunnafonidilabila
tɔnkolabila
Kɛlɛbolow bilali siwilifanga ka mara kɔnɔ ka da a kan sɔrɔdasi jalabatigiw tɛ mɔgɔ
sugandilenw ye wote senfɛ o la siwilimara ka kan ka boli u kan
Politikitɔn caya ani wote labilalenw ni tilennenw kalafiliw tɔncamanko don u
labilalen don u lafɛrɛlen don u bɛ kɛ u kɛwaatiw la u bɛ kɛ jɛlenya la
Forobafɛn min ka ɲi jamakulu bɛɛ ma o yiriwali
Sendonniko fasodenw brsquou sen don u yɛrɛma fasodenya baaraw la
Sariyabatojamana sariya bɛ boli forobafangaw o bɛ na ni dan sigili ye u ka fanga
la O la kolatigɛli bɛɛ ka kan ka kɛ ka bɛn sariyasunba ma jamana ka kandiw diɲɛ
kɔnɔ ani sariyaw
Fanga bɔbɔɲɔgɔnkɔrɔ laɲini ye demokarasi kɔnɔ forobakow ɲɛnabɔli ka bɔ-bɔ
ɲɔgɔn kɔrɔ politikitɔnw fɛ minnu tɛ kelen ye
Fasoden ka kɔlɔsili fanga ka kan ka di fasoden ma a yɛrɛ walima a ka nɔnabilaw
ka ldquojamana ka jɔyɔrɔfa (hellip) nrsquoa waleyali kɛcogordquo kɔlɔsi ani ka fanga di jamakulu bɛɛ
lajɛlen ma u ka ldquoɲɛfɔli ɲini forobacakɛdaw baarakɛla mɔgɔ kelen-kelen fɛ u baara
kanrdquo o la fasoden ni jamakulu bɛ se krsquou jɔyɔrɔw fa forobafɛnw kɔlɔsili la ani wuli
joona u ladilanni fɛ
Adw
Demokarasi labɛnw a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw
Demokarasi bɛ se ka dɔn fana a labɛncogow a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw fɛ minnu
ka ca
- Fankelenfɛjamanaw kɔnɔ misali la ninnu bɛ se ka kofɔ Afiriki kiiritigɛbulon
hadamaden ka hakɛw kan Sedeyawo kiiritigɛbulon demokarasi ani mara kɛcogo
farankanbɛnkan
- Jamana kɔnɔ sariyatafanga nrsquoo ye depitebulon ye o ye jɔyɔrɔfalaw ka
bɛnkandemokarasi fangabulonw la nafamaba dɔ ye Forobafangabulon wɛrɛw
fana bɛ yen i nrsquoa fɔ Jamana Fokabɛnna Hadamaden ka hakɛw Hakililaɲinijɛkulu
102
Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu jamana kɔnɔ adw ninnu bɛ se ka yɛlɛma
ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen taabolo ye
- Sariyasunba bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa ni ka dan sigi dɔw sigi
fangatigilamɔgɔw ka sew la
- Kiiritigɛfanga ka kan ka se krsquoa ka baara kɛ a sago la o de ye demokarasi kɛnɛman
taamasiyɛn ye
- Sigida la misali la sigidaw tɔgɔlabulonw cikɛduguw kɔnsayiw kafow kɔnsayiw
meriw kɔnsayiw sigida mɔgɔ sugandilenw bɛ baara kɛ yɔrɔ minnu na
- Jɛrɛjɛkulu Fangalatilennifanga brsquoa bolo nka a bɛ se fana ka kɛ fɔkabɛnna ye ni
fɔɲɔgɔnkɔ donna politikimɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ
- Kunnafonidilanw ka kan ka labila u jɔyɔrɔbaw dɔ la kelen ye ka kunnafoni di
jamanadenw ni jamanaɲɛmɔgɔw ma foroba politikiko gɛlɛyaw kan
- Jama hakililaɲiniwote (ereferandɔmu) ye tɛmɛsira ye min senfɛ wotekɛlaw bɛ se
ka wote politikiko dɔ kelen pewu kan sariyasunbako dɔ walima sariyatako
kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ
- Sendonni baarakɛnafoloko la a kunw ye jɛkakoɲɛnabɔ ni jɛkakolatigɛ ye
Demokarasi gɛlɛyaw an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Demokarasi yiriwali nrsquoa sinsinni Sedeyawojamanaw kɔnɔ bɛ balan gɛlɛyaba dɔw la o dɔw ye
- Kalanbaliya mɔgɔw kalannen hakɛ dɔgɔya Sedeyawojamana caman kɔnɔ o bɛ
fasodenw bali krsquou ka hakɛw dɔn ani krsquou ɲinini ani fana krsquou sendon forobabaaraw
la O kosɔn a tɛ ɲɛ fewu fo jamanaw ka dɔ fara kalanko musakanafolow kan
demokarasi jsabatili kama an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ kɔ
- Kabilafasa ni siyalafasa a ka ɲi hakili ka to sigida sekow ni dɔnkow bonyali la
ka seko ni dɔnko donɲɔgɔnna layiriwa ani ɲɔgɔnfaamuya ɲinini mɔgɔ tɔw fɛ
ladamuni senfɛ bɛn sabatili ani fɔɲɔngɔkɔw ɲɛnabɔli la
- sigiyɔrɔ danbew jateli fanga dɔgɔya dankari kɛlen don o danbew la krsquoa sababu
diɲɛsokelenyali taabolo ye A ka kan sisan u ka lakana i ko forobafɛnw seko ni
dɔnko siratigɛ la
- sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta) fanga tali sɔrɔdasiw fɛ o kɔdonnen don
sariyasunba labɛnw ma demokarasi kɔnɔ A ka kan ka ɲangi sira bɛɛ kan ani krsquoa
kɛlɛ bawo fasojama kelen pewu de ka kan ka yɛlɛma don fanga taabolo la
demokarasi kɔnɔ
103
- fanga karabali ni sariyasunba ye nrsquoo ye sariyasunba kɔnɔko dɔw yɛlɛmani ye fan
kelen mɔgɔw fɛ u ka nafa kama
- faantanya ye gɛlɛya ye demokarasi badaa badaa sigili nrsquoa sinsinni na bawo a bɛ
kalan sɔrɔli bali sendonni forobabaara la a brsquoo bali ani ka yuruguyurugu jiidi
- a ka ca a la hadamadenyako ni politikiko girigara minnu sirilen don wotew la bɛ
dankari jamanaw ka basigi la ni ka kɛ kɔnɔgan sun ye Sedeyawo fasojamaw bolo
- forobafangabulonw fanga dɔgɔya dannaya tiɲɛni krsquoa ɲɛsin forobafangabulonw
ma ka da yuruguyurugu kan o ye garan jugu ye demokarasiko la Dannaya ka
kan ka lasegin fangabulonw ma krsquoa sababu kɛ politiki sira jɛyali ye ani jatew dali
kɛnɛ kan
- Setigiyajira hadamadenw ka hakɛw batobaliya sariyasunba kɔnɔko bayɛlɛmani (
ldquo sorobaɲagamirdquo) fangajira damatɛmɛ hellip
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara 1 Demokarasi
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu
2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu
wɛrɛw ka danbew bɛ jate minnu na
3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲi demokarasi
sigili yiriwali ma
4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma
Kuntaala lɛrɛ 18
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
104
- Filimuw Jaw ani nataliyew
- Sɛbɛn suguya caman
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
Bolofara
Sew
layiriwataw
Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka danbew ni
dɔnniyaw
hakililaw ɲɛfɔ
Demokarasi danbew a
jɔsenw nrsquoa sigibajuw
- Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan )
- Kulubaara
- hakililaɲini
- sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafaleni
-
Kolabɛnɲɛɲinibaara
- ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- Sifilɛlikalan
lɛrɛ 3
2
Ka demokarasi
minɛnw a
fɛɛrɛw a
saratiw nrsquoa
latamacogo
sariyaw
faamuya
kosɛbɛ
Demokarasi
baarakɛfɛɛrɛw a
fangabulonw anrsquoa
baarakɛminɛnw
lɛrɛ 3
3
Ka gɛlɛyaw ni
degunw
lakodɔn
Demokarasi gɛlɛyaw
jamanaw kelen-kelenna
kɔnɔ anrsquoan ka
fankelenfɛjamanaw
kɔnɔ
lɛrɛ 2
4
Ka waleyaw
dajira
demokarasi
sabatili kama
- Kunnafonidilanw
jɔyɔrɔ demokarasi
sabatili jɔnjɔn kosɔn
- Sariyaw bonyali
- hakililafalen ka dan
sigi politikitɔnw hakɛ la
- Wotew taabolo basigili
anrsquou kɛli jɛlenya la
- Adw
lɛrɛ 4
5
Ka demokarasi
masalakun
don
kalanbaaraw
la
- Kalan dakun
danfaralenw
kalankɛminɛnw ani
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- Kalan dakunw
dɔnnikɛminɛw ni
kalanbaaraminɛnw
lɛrɛ 6
105
sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- Kalan degeli
kalansenbolow labɛnni
nrsquou waleyali
- Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Wote taabolo
Kalan degeli kuntilenna
Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi sabatili ma
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
106
Dɔnniyaw sira kan Jogow sira kan Sennakow sira kan
- Ka wote taabolo dakunw
lakodɔn
- Ka demokarasi waleyali
sariyaw batobaliya kɔlɔlɔw
sɛgɛsɛgɛ
- Ka sɔn wote jaabiw ma
- Ka wote sariya bato
- Ka jɛlenya ni tilennenya
sariyaw bato
- Ka faamuyalihakili layiriwa
Ka wote taabolo dɔ sɛgɛsɛgɛ
Kuntaala lɛrɛ 4
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
Wote sariya lataamanisariya lakɔli ka kunnafonidisɛbɛn cakɛda kunnafonidisɛbɛn
kɛrɛnkɛrɛnnen ani cakɛda yamaruyalisɛbɛn fotow ani wote baaraw jaw wotekɛminɛnw
(wotekɛsuw wotelisɛbɛn woteli ɲɛfɔsɛbɛn labɛnnen gundo sonin sɛbɛnnikɛlan tanpɔn min
brsquoa jira ko ldquoi woterardquo dabaji nɔtununbali lɛtiriforokow wotekɛgafew farasu walanba adw )
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
karamɔgɔ musoman kalanden musomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Karamɔgɔ cɛman walima
karamɔgɔ musoman
- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka
kalanden cɛman ani kalanden
musoman ka dɔnta ani seko ni
dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ krsquoa ɲɛsin
hakilila kalantaw ma
Kalanden cɛmanw kalanden
musomanw
- bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman sugandili
- kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
- bɛ sɛbɛngafe fan dɔ jira min bɛ
tali kɛ wote kɔfɛgɛlɛya ferekelen
dɔ la
- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw
sɛbɛngafe kɔnɔkow kan
- bɛ filɛli kɛ krsquoa lasa
brsquou fɛla fɔ cogoya jiralen kan
- Kelennabaara
107
Kulukɔnɔbaaraw
Kalan kuluw ka
Baaraw kɔmaseginni
- bɛ kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw tila krsquou kɛ
kulu fitiniw ye
- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw fɛ u ka wote
taabolo dɔ ɲɛfɔ
- brsquou bila ka wote kɔfɛwaleyaw
sɛgɛsɛgɛ ( girigaraw u kunw anrsquou
kɔlɔlɔw )
- brsquou bila krsquoo tiɲɛniw ɲɛnabɔcogo
dɔw dajira
- bɛ baara kɛlenw ɲɛfɔli ɲɛnabɔ
- bɛ wote taabolo ɲɛfɔ ( kulu
fitiniw fɛ )
sanni wotew ka kɛ
( labɛnw )
wotew senfɛ (wote)
wotew kɔfɛ
- bɛ wotew kɔfɛgirigaraw kunw
nrsquou kɔlɔlɔw sɛgɛsɛgɛ
- brsquou hakililafalenw kɛ
- bɛ hakilila dɔw fɔ u ɲɛnabɔli
taabolo dɔw kan
- bɛ ɲɛnabɔli dɔw boloda
Kulubaara o kɔfɛ
dantigɛliwaati
- Danbew lajɛyali fɛɛrɛ
- ɲɔgɔlɔnbɔ
Hakililaw nafaw
Sinsinni ni kuma
Kolomaw latɔmɔni
- bɛ segin krsquoa pereperelatigɛ ani
krsquoa dafa
- hakilila kolomaw ɲɛfɔliw
- wote taabolo dakun saba
- bɛ kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw dɛmɛ ka
wote kɔfɛgirigaraww kunw nrsquou
kɔlɔlɔw lakodɔn
- brsquou dɛmɛ ɲɛnabɔliko ɲumanw
laseli sira kan wote tilennenw ni
basigilenw kɛli kama
- brsquou bila krsquoa kuma kolomaw
latɔmɔ krsquou sigi katimu kɔnɔ
- brsquou bila krsquoa sɛbɛn
- bɛ nin hakililaw ɲɛfɔ
hakilila kolomaw
wote taabolo dakun saba
- bɛ wote kɔfɛgirigaraw kunw ni
kɔlɔlɔw lakodɔn
- brsquoolu sɛgɛsɛgɛ
bɛ hakililafalenw kɛ
- bɛ wote taabolo dakun bajuw w
to u hakili la
- brsquou ka sɛbɛnniw lakali
Jɛkabaara
Gɛlɛya ɲɛnabɔcogo fɛɛrɛ
Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni bakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ
u ka kalata tεmεsira dakunw
ɲɛfɔ
u ka gɛlɛyaw dantigɛ minnu bε
se ka siri u kelen-kelen na
u ka u ɲεnabɔli fεεrεw dajira
- bɛ cikan waleya ( ka kɛɲɛ ni
hakililafalenw ni kunnafoniw ye
minnu bɛ kalansenbolo tɛmɛnen
na)
Kelennabaara
Latɛmɛni dɔnniya
sɔrɔlen waleyali
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fε u ka ganselikan
suguyaw caman labɛn minnu ka
ɲi ka ɲɛsin
-kalata kanpaɲiw mahellip
- kalataw mahellip
-kalata kɔfɛ kojugukɛbaliyaw ma
-bɛ ganselikanw labεn ka ɲɛsin
kalataw kɛli ma bɛn tilennenya
ani jɛlenya kɔnɔ
Kelennabaara
108
Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ mara kɛcogo ɲuman kan
109
2-ka mara kɛcogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛ danbew la ani
jamakulu wɛrɛw taw la
3-ka kalanbaaraw labεn ani lakɔli koɲɛ dɔw walasa ka mara kɛcogo ɲuman sinsin
4-ka taabolow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma
kɔnɔkow
Gɛlɛyaw sɛgɛsɛgɛli minnu sirilen don yuruguyurugu olu la brsquoa jira ko gɛlɛyabaw bε
sariyabatojamanako waleyali la sedeyawojamanaw kɔnɔO gɛlɛya ninnu bε sɔrɔ mara kɛcogo
ɲuman siratigɛ fɛgɛnyali fɛ mara kɛcogo ɲuman hakilila bɔra angilosakisɔni jamana na (Angilɛ
minnu bɔra Alimanw na) sɔrɔ dakunba ni mara dɔnniya bolomadahakilila kɔnɔ A jɛsɛnna san
1990 kɔnɔnaw na diɲɛ waribonba fɛ krsquoa jira krsquoa fɔ fɛɛrɛ don yiriwali tɛ taa min kɔ
Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ
A tɛ krsquoa fɔ nin ye mara kɛcogo ɲuman ɲεfɔli ye ka se a dan na (walima mara kɛcogo
demokarasi sira kan) an bε se krsquoa fɔ ka da ko nrsquoa kɛcogo kan ko mara kɛcogo ɲuman ye sira
ye fangabolibaaw ni jamanadenw cε forobakow ɲɛnabɔli la minnu bɛ nin kow sɛmɛntiya
-demokarasi fanga sigibolow sigilen don senkan
- o fanga sigibolo ninnu lataamacogo bɛnnen bɛ sariyaw faamuyacogo nrsquou kɔnɔkow ma
-fasodenw sendonni minnu faamuyalenba don demokarasi fasodenɲumanya taabolo la ani
demokarasi bolili sariyaw batoli
laquo Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ ye fɛɛrɛ ni sariya bɛɛ lajɛlen ye minnu bɛ ta kolatigɛli kunnafonini
ani kɔlɔsili fangabondaw fɛ ka jamana lataamako ɲuman nrsquoa kɔlɔsili sabati fanga sigibolonw
wali jɛkuluw Olu kɛra foroba ye wo wali kɛnyɛrɛye fankelenfɛjamana taw jamana kelen
walima diɲɛ bɛɛ jɛraquo
Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw
Mara kɛcogo demokarasi sira sinsinnen bɛ jɔsen naani kan Olu ye
-Jɔyɔrɔfa o ye forobafangaw ni fasodenw ka ko ye Sedeyawo jamanaw yrsquou ka sariyaw bεn
hadamaden ka hakεw bεnkansεbεnw ma diɲɛ kɔnɔ I nrsquoa fɔ Hadamadenw ka hakεw
dantigεsεbεn ani diɲε bεnkansεbεn wɛrɛw O nrsquoa ta bεε halibi gεlεyaw dɔw sirilen bɛ
yuruguyurugu la ani sariyabatojamanaya bonyali fanga dɔgɔya O kɔrɔ ye ko mara kɛcogo
110
demokarasi kan gεlεyaw tε se ka ɲεnabɔ ni demokarasi fanga sigibolo sigilen ye senkan dɔrɔn
fɔcogo wɛrɛ la fanga sigibolow sigili o dɔrɔn tɛ se ka mara kɛcogo ɲuman sabati
ɲεmɔgɔw ka kan krsquou jɔyɔrɔ fa jamana kɔnɔ ani sigida la krsquou janto sariyaw ka labato a ɲɛma
damakɛɲɛni ka kɛ kiiritigɛ la kiiritigɛlaw ka baara kɛ tiɲɛ kan u sago la ka kɛɲɛ ni jamana
sariyasunba labatoli ye
Fasodenw ka kan krsquoa faamuya ko jamakulu ka ɲinini nrsquoa ka gɛrɛntɛsigi senfɛ gɔfεrεnaman kan
walima sigida lakodɔnnenw jateminɛ ka kan ka kɛ forobasɔrɔw se danw na mɔgɔkow la
labɛnw sabatilikow ani nafolokow la O jɔyɔrɔfako in tɛ se ka kɛ yɔrɔninkelen girinkajɔ nɔkun ye
walima dakanko a ka kan ka kalan de dɔnniyafɛn kɔnɔ baaraɲɛdɔn ani mɔgɔyasira dɔnniya
kɔnɔ
Walasa o ka se ka kɛ fasoden ka kan ka fasodenɲumanya jogo sabatilen ta ani krsquoa don mɔgɔ
wɛrɛw la Fasodenɲumanya jogo sabatili bɛ se ka ɲεfɔ i nrsquo a fɔ laquo Dannayaw dankaniyaw diɲɛ
faamuyalicogow ani waleyaw kafolenw ye minnu sɔrɔla hadamadenyajɛkulu ka tariki kɔnɔ
cogo la fo u bɛ kɛ suguya caman faralen ye ɲɔgɔn kan ka kɛ fɛnba kelen yeraquo ka bɔ ZPɛrisɔri
yɔrɔ Barosigi senfɛ Siwatisi Mɛkisiko duguba kɔnɔ san 1990 sɛtanburukalo laJ Pershoor
confeacuterence Civitas Mexico City Septembre 1999
Jɔyɔrɔba ka kan ka fa jɛrɛjɛkulu fɛ A ka kan ka dɛmɛ ɲɛnama kɛ ka sariyabatojamanaya
laɲɛnamaya ka fasodenɲumanya ladamuni hadamaden ka hakɛw bɛn ani demokarasi
sabati A ka kan ka dɛmɛ kɛ fana ka ɲɛsin kunnafoniw jɛnsɛnni ma ka damatɛmɛw kɛlɛ ani
ɲangilibaliya dakun bɛɛ la ka don dɛsɛbagatɔw ni bololankolonw jigi kɔrɔ ani krsquou lafasa
- Jɛlenya A sigilen bɛ kunnafonidi mununmununko ɲuman kan Mɔgɔ minnu mako don olu bɛ
se yɔrɔnin kelen ka kunnafoni lasɔrɔ ani kunnafonidicakɛdaw wa kunnafoni bɛ sɔrɔ min
dafalen don walasa i ka se krsquoi ka ɲinitaw faamu ani krsquou kɔlɔsili sabati Jamana brsquoa sendon a dɔ
la ka sugu ko latilen ka lɛnpo wusuru ani salensarako sariya lataama ani ka jamanadenw ka
diɲɛlatigɛko ɲuman sabati
Walasa ka nafa camanba sɔrɔ a ka baara la gɔfεrεnaman ka kan krsquoi jija ka kunnafoni di tuma
bɛɛ a ka kolatigɛlenw kan jɛlenya hami kosɔn ani walasa jamanadenw ka se ka kolatigɛlen
ninnu kɔlɔsi wa u sen ka don fana jamana politikiw sabatili baara la bawo o tɛ se ka sira sɔrɔ
u kɔ
- Sariyabatojamana damakɛɲɛni ka kan ka kɛ kiiritigɛko taabolow la ani sariyasεbεnw ka
kan ka waleya tilennenya la kɛrɛnkɛrɛnnenya la hadamaden ka hakɛw sariyaw
111
-Sendonni cɛ ni muso bɛɛ tun ka kan ka kumada sɔrɔ u yɛrɛ tɔgɔ la ni kolatigɛliw bɛ kɛ
walima fanga sigibolo lakodɔnnen minnu brsquou ka nafa lakana ka kuma u tɔgɔ la
Sendonniba sinsinnen bɛ tɔn sigili ni tɔnnadon yamaruyali kan a sinsinnen bɛ fana hakililafɔ
yamaruyali kan wa fana a sinsinnen bɛ sew sɔrɔli kan min brsquoa to i bɛ se krsquoi sendon kolatigɛliw
labɛnni na Misali la fasodenw brsquo u faraɲɔgɔn kan krsquou kε digidigilijɛkuluw walima
konɔgɔyalijεkulu ye walasa ka forobafangaw karaba ka jamana ka politiki gεlεyaw ɲεnabɔ
minnu brsquoolu kunkan aniwalima krsquou dεmε gεlεya ninnu ɲεnabɔli la Nin baara bε se ka kε ni
dεmεdonjεkuw ka dɛmɛ ye
Mara kɛcogo ɲuman gεlεyaw an ka fankelenfεjamanaw kɔnɔ
Sedeyawo ye bɛnkansɛbɛn ɲɛnamaw labɛn walasa ka mara kɛcogo ɲuman kɔlɔsi an ka
fankenfεjamanaw kɔnɔ
- Bεnkansεbεn ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan farankanbɛnkan min
ɲɛsinnen don fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou banni lataamafɛɛrɛ ma ani bɛn ni lakana
sinsinni ma5165555
-Bɛnkansɛbɛn hadamadenw ka donkabɔ kan u sago la sigiyɔrɔko hakɛ ani dagayɔrɔko hakɛ
min tara san 1979
-Bɛnkansɛbɛn min bε Sedeyawo fasodenya sariya kan min tara san 1982
Nka nin labɛnw nrsquou ta bɛɛ an ka ko dɔw kɔlɔsi halisa
Yuruguyurugu dagalen don halibi a bɛ jamanaw kɔnɔ halisa yurukuruku kɛli nrsquoa kunni bɛ ye
sɔrɔko ni hadamdenyako kɔnɔ ani jamana jɔsenw ni demokarasi waleyali taaboloko fana
kɔnɔ Misali la
5 Bɛnkan A εsipi 1 12 01 demokarasi ni fangabolicogo ɲuman kan farakanbɛnkan ka [a bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan] (lajɛlen15062012)httpwwwcommecowasintecfrprotocolesprotocole-
additionel-sur-la-Bonne-gouvernance-et-la-democpdf
112
-fJamanafabaara kɛkojuguyalenw cakɛdaw fɛ minnu tɛ baara bolodalenw bɛnkansariyaw
musakakow labato Olu bɛ na ni farankanmusakaw ye minnu bε sara jamanaden lɛnposaralaw
fε
-Jamana ka kalanso karamɔgɔ min tɛ krsquoa kalansen bolodalenw laban nrsquoa ka kalandenw ye
barisa a bε taa kɛnyɛrɛye kalansow laA ka kalandenw dun ka kan ka kiimɛni labεn san laban
na
-Walima fana diɲɛlatigɛ gɛlɛyali ka da yuruguruguw juguyali kan min bɛna ni fεnw sɔngɔw
yɛlɛnni ye waati caman
-Fanga latɛmɛni sigida lakodɔnnenw ma ni desantaralisɔn waleyali gɛlɛyaw faralen jɛlenya ani
mara kɛcogo ɲuman dɛsɛ kan
- Forobafɛn minɛko ɲuman hakilila nrsquoa bonyali dɔgɔyali
Gɛlɛya minnu sirilen don mɔgɔw nrsquo u bolofεnw donkanbɔli la o donkanbɔ gɛlɛyaw ye
koɲɛnabɔli sɛgɛnw ye jamanaw dancεw la hali u kɔnɔnaw na fana mɔgɔw nrsquo u bolofɛnw
lakanani ma sabati
Gɛlɛya wεrεw bɛ mara kɛcogo la minnu ka kan ka jateminɛ Olu ye
- dɛnkɛrɛfɛ politikikow la
-jɛlenya ntanya
-kɔlɔsili kɛbaliya ani sɛbɛn dɔw ɲɛnaboliko lasumayali an fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
-kunnafoni dibaliya kɔnti kan
-sariyabatojamanaya fanga dɔgɔyali walima a ntanya
- gɛlɛya misɛnninw jamanaw dancɛw la
-adw
O nrsquoa ta bεɛ Sedeyawo ye jamanaw ka donɲɔgɔnya misali dɔ ye min ɲɛna kosɛbɛ Min don
sisan o ye ka fangaw sinsin ka se ka mara kɛcogo ɲuman sigi sedeyawojamana bɛɛ kɔnɔ
fasodenyako ani fasojamaw ka donɲɔgɔnna sira kan
113
KALANSENLABƐNSƐBƐN
Kalanbolo 4 nan Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na
2-ka fangabolicogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛw danbew la ani
jamakulu wɛrɛw taw la
3-ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya walasa ka mara kɛcogo ɲuman
sinsin
4-ka jogow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma
Kuntaala Lεri 18
MinεnDɛmɛnanw Sεbεnw
-Kalasen bolodalenw ni kalansen baju kalanminεnw
-Sedeyawo ka misaligafe
-Filimuw
-Jaw ni nataliyew
-Gafew ni sεbεnw ani masalabolo suguya caman
-Ɛntɛrɛnɛti
114
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
ka dɔnniyaw danbew ani
hakililaw ɲεfɔ Mara kɛcogo ɲuman danbew
jɔsenw nrsquoa bajuw
- sɛbɛnɲiniw (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na ani minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-Kulubaara
-Hakililaɲini
-Sɛgɛsɛgɛli
-Hakilafalen
-Mɔgɔ faamuyalenw ni
jɛkuluw hakililaw ɲinini
-kolabɛnɲɛɲinibaara
-Ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
-ɲɛjiralikalan
-Sifilɛlikalan
Lɛrɛ 2
2
Ka mara kɛcogo ɲuman
minɛnw lataamafɛɛrɛ
saratiw ani lataamacogo
sariyaw ɲini krsquou dɔn krsquou
faamuya kosɛbɛ
-Demokarasi minɛnw fanga
sigibolow nrsquo a waleyaliminεnw
-Mara kɛcogo ɲuman
lahalayaw nrsquoa cogoyaw
Lɛrɛ 4
3
Ka kunbalanw ni gɛlɛyaw
ɲini krsquou dɔn
Demokarasi gɛlɛyaw jamana
kɔnɔ anrsquoan ka
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Lɛrɛ 2
4 Ka waleya dɔw dajira
Mara kɛcogo ɲuman
sabatili kama
-Hakililaw ɲɛfɔli
-Mara kɛcogo ɲuman walew
suguyaw kalan
-adw
Lɛrɛ 4
5
-Ka mara kɛcogo ɲuman
masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
-kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw ni
Kalankɛminɛnw sɛgɛsɛgɛli
-Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
-Kalandegeli kalansenbolo
bolofaraw labɛnni nrsquou waleyali
-Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
115
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw a bajuw nrsquoa gɛlɛyaw
Kalandegeli kuntilenna
Ka hakililaw danbew ani jɔsenw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na
Koɲεdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow sira kan Fɛɛrɛw sira kan
-Ka jɔsenw ni bajuw dɔn
-Ka mara kɛcogo ɲuman
gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
-Ka fanga bolili cogoya dɔ
sɛgɛsɛgɛ
-Ka tilennenya waleya dɔ jira
-Ka faamuyalihakili sɔrɔ
-Ka sɛbɛnjira gεlεn kε
-Ka tilennenya jɔsenw bonya
-Ka mara kɛcogo jugu gɛlɛya dɔ
ɲɛnabɔ
-Ka mara kɛcogo ɲuman jɔsenw
sigisigicogoja dɔ labɛn
-Ka gɛlɛya dɔnnenw furaw dajira
Kuntaala lɛrɛ 2
116
Jamana kalanko minisiriso bulon baarakɛlaw tɔgɔw
Jamu ni tɔgɔ Jɔyɔrɔ Kalan Cɛ
muso
Ekuwe Abiyola Minisiribulon ɲɛmɔgɔba
Sekeretɛri Zenerali
Ciw ɲɛmɔgɔ
DAFUDAF
Minisiribulon ɲɛmɔgɔ
Mobilibolila
Batakiko ni sɛbɛn cilenw ɲɛmɔgɔ
Sekeretɛri kɛrɛnkɛrɛnnen
ENA Sereeyasɛbɛn brsquoa bolo Cɛ
Cɛ
Cɛ
Muso
Muso
Cɛ
Cɛ
Muso
Ekuwe Nɛsitɔri Lɛnpokow Ɛnsipɛkitɛri
zenerali
Kofi Gereguwari Seereyasɛbɛn
DeyɛsɛsiDESS brsquoa bolo ka
ɲɛsin baarakɛlaw ɲɛnabɔli
ma
Ekuwe Alimatu Tarikiw ni jamanakalan
karamɔgɔba
Ekuwe Kosiwa
Demisɛnnin fitininw
ladamuyɔrɔ ɲɛmɔgɔ
Kamara Tofa Mobiliboli yamaruyasɛbɛn brsquoa
bolo KategoriCat B
Jɛngi Hanri Iniwɛrisite kalanden
TɛsiThegravese ɲinina
Wala Hanriyɛti Mɔgɔlabɛn seereyasɛbɛn brsquoa
bolo
117
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalanni
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔdɔnnen kɔrɔ
sɛgɛsɛgɛli karamɔgɔ cɛman walima musoman
-bɛ ɲininkaliw kɛ kalandenw krsquou ka
faamuyaliw nrsquou ka dɔnniyaw sɛgɛsɛgɛ
hakililaw kalantaw kan
Kalanden cɛmanw musomanw
-bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ nin cogoya in dajira kalanden
cɛmanmusomanw na
ldquoDɔgɔkun fila(2) Minisirilajɛ tɛmɛnen
kɔ jamanakuntigi ka yamaruya kɔnɔ
kalanko Minisiri Ekuwe Hasani Izolaha
yrsquo a ka bulon baarakɛlaw tɔgɔ di
(gafedɛmɛnan lajɛ)
- Tɔgɔw sɛbɛn in bɔlen kɔ Minisiri ye
ɲɛfɔlibataki sɔrɔ ka bɔ
Minisiriɲɛmɔgɔso la krsquoa ɲini a fɛ a krsquoa
yɛrɛ ɲɛfɔrdquo
-Bɛ jaabi di walima ka kalandenw bila
ka jaabiw di faamuyaɲini ɲininkali
kɛlenw kan minnu kɛra kalandenw fɛ
-bɛ tɔgɔw sɛbɛn in koladɔn ani krsquo u jate-
minɛ
- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw kɛ
Kuluw lajɛlen
(Dantigɛliwaati)
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
-bɛ kalandenw tila kulu 5 walima 6 ye
- bɛ baara dilenw cikanw dajira
-ka tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ krsquoa jateminɛ
ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnmani kɛra kalanko
lajɔdako ani tilennenyako jɔyɔrɔw tilali
la baarakɛlaw ni ɲɔgɔn cɛ
-Ka minisiriɲɛmɔgɔ ka jiginna
sɛmɛntiya
-ka ɲɛnabɔli tɛmɛsira dɔw dajira
-u bɛ tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ kulu ni
kulu
-bɛ gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
-bɛ ɲɛnabɔlii tɛmɛsiraw dɔw dajira
Jɛkabaara
(dangɛliwaati kɔnɔ
o kɔfɛ kulu kelen-
kelen fɛ)
118
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
-bε kulubaaraw ka lakalili ɲɛnabɔ
-bɛ kalanden ka kunnafoni dilenw dafa
-bɛ cogoya damadɔ wɛrɛw di dɔɔnin-
dɔɔnin ka taa mara kɛcogo jugu kan
minnu tali kɛ ninnu na
- mara kɛcogo hadamadenya sira kan
- mara kɛcogo sɔrɔko kan
- mara kɛcogo politikiko kan
-fasodenw sendonni ldquoforobakowrdquo
ɲɛnabɔli la
-brsquou bila ka dɔnniya sɔrɔlen kuraw kuma
kolomaw latɔmɔ minnu bɛ tali kɛ ninnu
na
mara kɛcogo ɲuman ɲɛfɔli
mara kɛcogo ɲuman lahalaw nrsquoa
cogoyaw ɲɛfɔli
mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw
-bɛ kulubaaraw ka baara jaabiw jira
ninnu kan
mara kɛcogo jugu (balimalafisaya
hakɛlabato labatobaliya hadamadenw
nafa donbaliya da lahellip)
a dɔ la fɛn minnu bɛ se ka kɛ mara
kɛcogo jugu kɔlɔlɔw ye
- nrsquoolu de tun ye minisiri ye u tun bɛ
min kɛ krsquoo dajira
-bɛ ɲininkaliw jaabi mara kɛcogo jugu
sugua wɛrɛw kan
-brsquou sendon don dɔnniya sɔrɔlenw
kuma kolomaw latɔmɔni na
-jεkabaara (
kulubaw ani kulu
fitininw kɔnɔ)
Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛniBakurubajateminɛ
Brsquou bila ka kalanyɔrɔ ka kɛnɛyako
komite mɔgɔw dajira (walima komite dɔ
walima baarakɛjɛkulu dɔ)
-brsquoa ɲini kalanden kelen-kelen fɛ u ka
ɲɔgɔn ka sugandili kun ɲɛfɔ
-bɛ kalanyɔrɔ ka komite mɔgɔw dajira
min tali kɛ kalanyɔrɔ kɔnɔnasariya
labɛnw na
Kelennabaara
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
-bɛ katimu dajira kalandenw na u ka
mara kɛcogo jugu suguyaw sɛbɛn a
kɔnɔ dɔɔnin-dɔɔnin ka taa U ye minnu
kɔlɔsi u sigiyɔrɔ la (du kɔnɔ
baaradegekalanso la kin kɔnɔ
kominiPerefɛkitiri marabolo ani
jamana kɔnɔ) u brsquoolu labɔ kalo saba
kuntaala kɔnɔ( cogoyaw tɔgɔw sɛbɛn u
kunw anrsquou kɔlɔlɔw) anrsquoolu yɛrɛw tun
bɛna minnu kɛ ka ɲɛsin cogoya
jateminɛnenlagosilen kelen-kelen ma
-bɛ baara dilen waleya
-krsquou jaabiw di kalo saba kɔfɛ
Kelennabaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
ladegeli
119
Kalanbolo wɛbu lajɛlenw Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi
Hakilila kɔrɔw
-http wwwuniversalisfrencyclopediedemocratie
-http aceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm
Masakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
-http wwwcommecowas intsecfrprotocolesprotocole-additionnel-sur-la-Bonne-
gouvernance-et-la-democpdf
Demokarasi
(Daniyɛli Gazi ka masalabolo Politikiko dɔnniya karamɔgɔba don Pari 1Iniwɛrisite la
Panteyɔn-SɔribɔniPanteacuteon-Sorbonne)
Demokarasi ye politiki labɛn suguya dɔ ye min bɛ ɲɛfɔ ka kɔrɔ ni Abarahamu Lɛnkɔlini ka
hakilila ye nrsquoo ye laquoFasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ baara kɛ fasojama
ye raquo O cogo la politiki taabolo bɛɛ la laquo fasojama raquo ye fasodenw kafolen ye dugukolo dɔ kan
u bɛ mara min kan Demokarasi dɔnnen bɛ ni taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen min ye o ye fanga bɛ
boli minnu kan krsquoolu jate i nrsquoa fɔ fanga bolibagaw krsquou sendon kolatigɛli jɔnjɔnw labɛnni na ka
ɲɛsin dugu ka ɲɛnamaya sabatili ma O kosɔn an bɛ se krsquoa fɔ ko fasojama ye maramɔgɔ ye
(fanga bɛ boli min kan) nka sagotigiya fana bolo (o fanga kelen in tigi fana don) bawo a jatelen
don ko demokarasiw taabolow ye ka baara kɛ fasojama ka nafa kama
ɲininkali bɛ kɛ cogo di ani sira jumɛn fɛ fasojama sen bɛ don a yɛrɛ maraliko la o de ye ko
kolomayɔrɔ ye politikikow taabolo la demokarasi kɔnɔ
Krsquoa ta lawale la Gɛrɛkiw fɛ yen fo ka se sankɛmɛ 19 nan ma fanga kelen dɔrɔn de tun bɛ jate
demokarasi ye O bɛ wele bi demokarasi dirɛkiti O kɔnɔ hakilafalenw tun bɛ kɛ sariyaw kan
ka bɛn u kan wote senfɛ fasodenw fɛ sariyabulon kɔnɔ nrsquoo ye (EkilɛziyaEkklegravesia) ye
120
Fanga bolibaaw sugandili kalata senfɛ ka fanga kɛrɛnkɛrɛn mɔgɔ damadɔw ye kasɔrɔ a tun
ka kan ka dayɛlɛ bɛɛ ye o tun jatelen don i nrsquoa fɔ mɔgɔbasifanga taaboloTaalen ɲɛfɛ
bɛnkangɔfɛrɛnaman (nrsquoo ye laquo fasojama raquo ka mɔgɔ sugandilenw ka gɔfɛrɛnaman ye minnu
sigira wote fɛ) o nana lakodɔn i nrsquoa fɔ fanga kɛrɛnkɛrɛnnen ka tila krsquoa jate i nrsquoa fɔ demokarasi
suguya kelen min bɛ diɲɛ kɔnɔ Diɲɛ bilama fanga minnu bɛ sigi wote fɛ jama jɔyɔrɔfalaw ka
bɛnkan kɔnɔ a jatelen don krsquoolu bɛɛ ye demokarasifangaw ye ani fana krsquoa bɔ suwisijamana
kafo damadɔ la demokarasi bɛɛ jatelen don bi jama jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi ye
Demokarasi sigilen bɛ fanga sigibolow kan sariyasɛbɛnw waleyaliw seko ni dɔnko ani politiki
taabolow hakilila caman O hakililaw sigilen bɛ sariyaw kan ( ka da a kan u bɛ saratiw dantigɛ
minnu ka kan ka labato walima krsquou waleya ka se a dan na) U bɛ yamaruyalenya sɛmɛntiya
(ka da a kan u bɛ politikifanga sɛmɛntiya ka bonyaba da a kan Olu de tɔgɔ la politiki wulikajɔ
caman bɛ kɛ walasa ka politiki taabolo lakana walima ka yɛlɛma don a la Dɔnniya
lakodɔnnenba minnu bɛ tali kɛ hakɛko ni bakurubadɔnni kan olu sinsinnen brsquoo sariyalako
ninnu fanga sigiboloko ninnu nrsquoo hakililako ninnu tɛrɛmɛni nrsquou sankɔrɔtali kan Hakilijagabɔ
lakodɔnnenbaw bɛ demokarasi waleyalen jɔnjɔnw seko danw nrsquou dɛsɛkow jateminɛ ka
yɛlɛmasen suguya caman boloda u ye minnu brsquou kɛ demokarasi lakikaw ye Hadamadenya
dɔnniyakalanw hakilila min bɛ ta an fɛ gafe in kɔnɔ o trsquoa ɲini ka demokarasi jalaki walima krsquoa
lafasa a brsquoa ɲini de krsquoa lataamacogo fɛɛrɛw faamuya ani krsquou ɲɛfɔ Nin masala in kɔfɛ an bɛ bi
tile demokarasi lataamacogo fɛɛrɛw cogoyaw dɔw jateminɛ nka u bɛɛ tɛ O hakilila kɔnɔ
fanga bolisiraw brsquoa to ka demokarasi taabolo tiɲɛw nrsquoa hakilila sanga ɲɔgɔn ma u bɛ kɛ
sinsinnan ye o sɛgɛsɛgɛli kama O la faamuyalihakiliba bɛ se ka bɔ hadamadenya
dɔnniyakalanw ɲinini ninnu kɔnɔ nka u bɛ se fana ka mɔgɔ o mɔgɔ nrsquoi brsquoa fɛ ka demokarasi
taabolow ni demokarasi hakilila gɛrɛ ɲɔgɔn na krsquoo sɔn hakili la 6
6 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi
121
Kalanbolo 5 Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen
ani yiriwali
Ja(photo)
laquoWajibi don jamanaw ni jamakuluw kan ka ɲangata dalenw musow kan dantigɛ hakɛ la min
bɛ tɛmɛ ɲangilikɛlaw ɲangiliw dama kan A ɲɛni sirilen bɛ sariyabatojamanaya sabatili la ani
politiki ni hadamadenya taabolo ɲuman Nrsquoo tɛ bɛn kuntaala jan tɛ se ka sabati
Jamakulu minnu bɔra kɛlɛw la nrsquou bɛ krsquou yɛrɛ sɔrɔ sisan ɲangilibaliya brsquoolu jɔsen fanga
dɔgɔya ka ko jugu ni damakɛɲɛbaliya sɛmɛntiya A bɛ basigibaliya ni tɔɲɔni sinsin ani ka
musow labila kɛlɛ daminɛniko kura siranɲɛkow ɲɛ raquo
Elɛni Jɔnisɔni-Sirilifu (Muso fɔlɔ jamanakuntigiya la Liberiya ani Afiriki)
rdquoHakɛlabatoko faamuyali fɔɲɔgɔnkɔkow la jɔyɔrɔ ka bon walasa bɛn sabatili nrsquoa sinsinni
taabolow nafaw ka bonya kosɛbɛ waati kuntaala jan kɔnɔrdquo
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
122
Hakɛlabato Bɛn laɲini bolodalen
ani Yiriwali
1-Hakɛlabato taabolo
2- Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
ɲɛbila
Hakɛlabato bɛ faamu waati dɔ la i nrsquo a fɔ hakilila min bɛ musow kunkow dɔrɔn ɲɛnabɔ Gafe
minnu kumana hakɛlabato kan diɲɛ kɔnɔ a hakilila faamucogo jɛngɛnnen tɛrɛmɛnen brsquoo
caman kɔnɔ
Hakɛlabato ye hadamadenyako hakilila ye min bɛ danfaraw dantigɛ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ni
musoko la kuludɔgɔmanko nafasɛrɛko sihakɛko adw A bɛɛ bilaɲɔgɔnɲɛ don kuluw ni ɲɔgɔn
cɛ fanga sira kan Hakɛlabato laɲini ye hadamadenya sabatili nrsquoa yiriwali ye ka ɲɛsin bɛɛ
lajɛlen ma ani ka hadamadeya sew don da la anrsquoan kelen-kelen ka mɔgɔya jɔsenw bɛn
kuntaala jan sabatili kama
O bɔlen kɔ yen fɔɲɔgɔnkɔw nɔgɔyali kɔlɔsira san laban ninnu na o nrsquoa ta bɛɛ lakana ni bɛn
sabatili de ye haminankoba ye halibi Afiriki tilebinyanfan na Bɛn ɲɛsigili ni fɔkabɛn ani kɛlɛw
ɲɛnaboliko ɲuman jamana jɔliko kura bɛn sinsinni demokarasi sinsinni ani mara kɛcogo
ɲuman jamanaw kɔnɔ kɛlɛw tun bɛ minnu kɔnɔ olu ye bɛn ɲinibaga cɛmanw ni musomanw ka
baaraw kolomayɔrɔw ye
Hali ni fɛn caman bɛ laquo Hakɛlabato hakilila kɔnɔ ldquokɛlɛw mɔgɔ tɔɲɔnenbaw ye musow ni
denmisɛnw ye Bɛnko jɛkabaaraw ɲɛni sirilen don u ka sew la ka musow ni denmisɛn ninnu
sendon bɛn sabatili lardquoBɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma Sedeyawojamanaw
kɔnɔ (ƐRƐSIPEFEKORESPFECO) ka jateminɛ a ka baaradaminɛ baarasigi labɛnnisɛbɛn
Ja
123
kɔnɔ min kɛra Abijan san 2009 kɔnɔ ye musow sendonniba bɛn sinsinni ni fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli taabolow la gɛlɛyada dajira
O nrsquoa ta bɛɛ ni muso kɛra bolokɔfɛmɔgɔ ye krsquoa jɔyɔrɔ dɔgɔya nrsquoa makoɲɛkow nrsquoa nafasɔrɔsira
kolomaw ma don da la a jɛlen don krsquoa tɛ se krsquoa jɔyɔrɔ fa kosɛbɛ sɔrɔko ni hadamadenya
yiriwali la O la sa sɔn kɛlen musow sendonniba nafa ma bɛn ni lakanako la
SedeyawoCEDEAO ka Cakɛda Hakɛlabato Yiriwali kama (SesedezeCCDG) ye bɛn ni
lakana jate krsquou kɛ a ka waleyalifɛɛrɛ taabolo jɔnjɔn ye O ŋaniya in bɛ taabolow ni jogow tali
sɛmɛntiya kosɛbɛ kalangafe in kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn sabatili ma a bɛ ldquoHAKƐLABATO bɛn ni
yiriwali gɛlɛyaw wulili kamardquo kalanbolo tali fana sɛmɛntiya
Nin kalanbolo in tilalen don masalakun bolofara fila ye
Hakɛlabato taabolo
Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw ni jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma bɛn ni yiriwali
sinsinni hukumu kɔnɔ
Masalakun bolofaraw
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara 2 Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalandegeli kuntilennaw
1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ
jate
3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
124
Kɔnɔkow
Hakilila kolomaw kɔrɔ
Hakɛlabato
Tubabukan na a bɛ fɔ hakɛlabato ma ldquo GenreZanri rdquo O ldquoGenreZanrirdquo fana bɔra Angilɛkan
ldquogender Zandɛri rdquo de la Sɛgɛsɛgɛli hukumu kɔnɔ laquo zanrigenre raquo nrsquoo ye hakɛlabato ye kɔrɔ
ye sira minnu bɛ cɛw ni musow cɛ sigidajama cɛla ani fana o sira ninnu sigira senkan cogo
min na hadamadenya siratigɛ la ani seko ni dɔnko Danfara dɔnnenw cɛw ni musow cɛ ni
yɛlɛma bɛ se ka don u la waati kɔnɔ olu bɛ se ka yɛlɛma seko ni dɔnko kelen kɔnɔ ani ka bɔ
jamakulu dɔ la ka taa dɔ wɛrɛ la
Cɛya ni musoya farikolo cogoya fɛ o ye fɛn ye i bɛ bange ni min ye nrsquoa tɛ yɛlɛma
dancogo kɔni sira fɛ
Cɛya ni musoya hadamadenya sira fɛ o ye hadamadenyajɛ ko dilannen ye min bɛ se
ka laɲɛ ni krsquoa lataa ɲɛ yɛlɛmayɛlɛmafɛn don waati ani yɔrɔ kɔnɔ
Hakɛlabato damakɛɲɛni o bɛ tali kɛ cɛ ni muso garijɛgɛ kɛɲɛni na jamana sɔrɔfɛnw ani
yiriwali tɔnɔw lasɔrɔli nrsquou kɔlɔsili la
Hakɛlabato tilennenya o ye ɲɛni ni tilennenya jogow ye ka ɲɛsin cɛ ni muso hakɛlabato
sabatili ma
Hakɛlabato kɛɲɛni damakɛɲɛni dafalen cɛw ni musow cɛ u damakɛɲɛni sendonni na
kalanko taabolo dakun bɛɛ la nin yɔrɔ la cɛ ni muso hakɛ damakɛɲɛni de ko don
Hakɛlabato fisamanciyadanfarali o ye tilenbaliya ye walima damakɛɲɛbaliya ye ka
ɲɛsin cɛ dɔ walima muso dɔ ma ka da hakɛlabato faamuyalikojuguhakili kan
Hakɛlabato faamuyalikojuguyahakiliw olu ye dankaniyaw ye daliluya tɛ minnu na u bɛ
kɛcogoyaw ni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw di cɛ walima muso ma U brsquoa ɲini ka cɛw ka se sɛmɛntiya
musow kan kasɔrɔ u ma jateminɛ kɛ jamakulu labɛncogo kan fo krsquoa jira ten krsquoo ye musow ni
cɛw dacogo yɛrɛ de ye
Fanga sɔrɔli senyɛrɛkɔrɔ fanga sendonni sugandili ni fɔkabɛn sew ani yɛrɛmara
taabolow sinsinnihellipJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sɛbɛnw bɛ
anpowɛrimɛntiempowerment ɲɛfɔ tuma dɔw ko musow ka waleyalifanga jiidili Senyɛrɛkɔrɔ o
fana yrsquoa fɔcogo dɔ ye
Hakɛlabato taabolo
laquo Hakɛlabato taabolo raquo brsquoa ɲini ka jateminɛ kɛ cɛw ni musow ka garijɛgɛ sɔrɔlenw na ani jɔyɔrɔ
minnu bolodara u ye hadamadenyakow la ani sira minnu brsquou ni ɲɔgɔn cɛ O ye ko kolomaw ye
125
minnu jɔyɔrɔ ka bon jamakulu yiriwali taabolow la ani politikikow porogaramuw ni diɲɛ
fangabondaw ni jamanaw ka porozew ka sirasɔrɔ la
Hakɛlabato sɛbɛkɔrɔ sirilen don mɔgɔw ani jamakuluw ka don o don sɔrɔ cogoyaw ni
hadamadenyako fan bɛɛ la ale min bɛ mɔgɔ kelen-kelen (cɛw ni musow) jɔyɔrɔ
kɛrɛnɛkɛrɛnnenw jira lsquorsquo FawoFAO ka fɔ la Hakɛlabato ni koɲɛɲinijateminɛ ani cikɛ koɲɛw
danni kunkan (san 2001)
Hakɛlabato taabolo tariki
San 50 nan kɛra yɔrɔw jɔli kura san ye ni diɲɛ wariko tɔnbaw (ƐfƐMIFMI BƐMUBM) ka
hakilila ye ani lakurayali hakilila O waati bɛnna kɛlɛban ma diɲɛ kɛɲɛkayanfan fɛ a kɛra
yɛrɛmahɔrɔnya ɲinini wulikajɔjɛkuluw sigili senkan waati fana ye ani 1945 baarakɛjɛkulu
sigira senkan ka ɲɛsin musow ka ɲɛnamaya sabatili ma
San 60 waatiw daminɛ bɛnna sariyako hakɛw ɲinini ma ani fana wulikajɔ cayara diɲɛ fan bɛɛ
dakun caman na
Hadamadenya latɛmɛko ɲuman taabolo
Ka taabolo kuraw ta ka musow kɛ yiriwali kɛbaaw ye
Musow dorogoli yiriwali baaraw la FƐDIFED ani
FƐDIFED (muso ni yiriwali) warisɔrɔbaaraw bɛ layiriwa
Musow dorogoli yiriwali baaraw la jaabiw (IyɛfudeIFD) danfaraw bɛ cɛw ni musow cɛ
yiriwaliko sira kan O kosɔn dɛmɛ fanga ka kan sinsin ka ɲɛsin musow ma anrsquou ka
faamulicogow
Musow ni yiriwali jaabiw (FɛdiFED) fɛɛrɛw tigɛli ka ɲɛsin musow mako kɛrɛnkɛrɛnnenw
ɲɛnabɔli ma dakun bɛɛ lajɛlen na ka o porozew kunsin waleyaw ɲɛnabɔli ma minnu
nafasɔrɔbagaw ye musow de ye
Musow sera u yɛrɛ kɔrɔ ko caman na nka ko jugu wɛrɛw sera u ma minnu sababu bɔra cɛw
ka baaratiɲɛ na
laquoHakɛlabatoraquo taabolo nrsquoo kɔrɔ ye sɛgɛsɛgɛli ni jateli ye hadamadenya sira bɛɛ lajɛlen kan
musow ni cɛw cɛ o jɔyɔrɔ ka bon kosɛbɛ kelenya kuntilennaw sabatili la ka kɛɲɛ ni
hadamadenw ka hakɛw ye ani fɛɛrɛw laɲɛniko ɲuman sinsinni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan
ma
126
San 90 waatiw la yiriwali kuntaala jan min laɲini tun ye ka yiriwali sababuw bɛrɛbɛn ɲɔgɔn
ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔfɛnw hadamadenyako sɔrɔko ani seko ni dɔnko o sinsinna yiriwali
kɛbaga cɛman ni musomanw sendonni sabatili kan yiriwali baaraw la ani cɛw ni musow
damakɛɲɛni o baaraw la
San 1995 Pekɛn lajɛ musow jɔyɔrɔ sariyasigi kan ye kunnafoniw di hakɛlabato taabolo ni
yiriwali kan (ZeyedeGED) O kun tun ye ka fura sɔrɔ cɛ ni muso mako kɛrɛnkɛrɛnnenw na ka
ɲɛsin musow ka senyɛrɛkɔrɔ sabatili ma ani ka tali kɛ dukɔnɔna ni hadamadenya
fisamanciyaw la
Hakɛlabato taabolo ani yiriwali (ZeyedeGED) ye danfaraw taabolo kura ye minnu bɛ cɛw ni
musow cɛ ani cɛmanninw ni musomanninw
Talikɛɲɔgɔnnaya mɛnisitirimingi (mainstreaming)
Cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ka talikɛɲɔgɔnna walima fɔcogo wɛrɛ la donɲɔgɔnna taabolo kɛɲɛni
u damakɛɲɛni sabatili kama fɛɛrɛ ɲumanw ye
A bɛ hakililajigin kɛ tuma bɛɛ ka ɲɛsin damakɛɲɛni sinsinni ma musow ni cɛw cɛ politikikow la
ani fɛɛrɛw ni baaraw yiriwali kama Talikɛɲɔgɔnna min bɛ cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn
cɛ kɔrɔ tɛ krsquoa fɔ dɔrɔn ka tigɛ a kan ko musow sen bɛ don yiriwaliporogaramu dɔ labɛnnen na u
ye ka bila A laɲini ye fana ka hakililatigɛ di min brsquoa jira ko cɛ fara muso kan ninnu bɛɛ de brsquou
bolo di ɲɔgɔn ma ka laɲiniw pereperelatigɛ krsquou waleyali boloda walasa yiriwali ka musow ni
cɛw haminanko gɛlɛnw nrsquou makow don jatew la
Jɔyɔrɔw ni hadamadenya cɛsiraw tilatilali jamakulu kɔnɔ
Hakɛlabato jɔyɔrɔw
Sɔrɔko la Bangeko la Sigida mɔgɔw fanfɛ
nafolomafɛnw ni baaraw sira
kan kalan kalalisamarakala
-nimaya ni seko ni dɔnko sira
kan
-ka denw bange
-ɲɛnajɛw
-Kalan ni baaradegekalan
- hadamadenya baaraw nrsquoa
cakɛdaw labɛnni jama fɛ
- sigidaw politiki baaraw
- sendonni hadamadenya
sabatilijɛkuluw la
- hadamadenkow ɲɛnabɔli
- sigidalamɔgɔw ka koɲɛnabɔhellip
127
- Lafaamuyali Hakililasɔn (hakɛlabato taabolo) ko dɔ tɛ se ka yɛlɛma fo ni politikimɔgɔ minnu
yrsquoa sigi senkan olu krsquoa don bala koɲuman O ko kelen in kunkan min don ka fɛɛrɛ tigɛ ka
yɛlɛma sira don seko ni dɔnko jɔyɔrɔfako hakilijagabɔcogo taabolow kɔrɔ kumalasurunya la
ka yɛlɛma don misali ladegetaw la O brsquoa jira ko ko in ka kan ka lajɛ kɔsɛbɛ seko ni dɔnko sira
fɛ ni fɛɛrɛ sugandilenw ye cɛ ni muso cɛsirilenw fɛ yɔrɔ bɛɛ nrsquoa ta ka kɛɲɛ ni sigidaw
kɛcogoya kɛrɛkɛrɛnnenw ye
rdquoHadamadenya siraw cɛya ni musoya kow kan ani jɔyɔrɔ minnu dira musow ni cɛw ma ( ani du
ma) olu caman sirilen bɛ sɔrɔ labɛndaw jamana fanga suguya anrsquoa ka hadamadenyakow
kuntilennaw na diinɛko ani seko ni dɔnko O sira ninnu fana bɛ se ka yɛlɛma Misali la
jamana bɛ se ka cɛw ni musow damakɛɲɛbaliya kɛ fanga sigibolo ye krsquoa lakolokolo ni sariyaw
ye ani taabolow minnu bɛ boli furuko kan furusa bangebagaw jɔyɔrɔ denw lamarali tigiya
ani hadamadenya dɛmɛnisira taabolowrdquo1
-Hakɛlabato sabatili minɛnw
Diɲɛ lajɛbaw krsquoa ta Mɛkisiko la ka se Bezingi
1 Masan Dalemeyida ka bɔ laquoHakɛlabato waleyali kɔnɔ ka hakɛlabato hakilila faamuyaraquo
san 2007 Awirilikalo [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san
20120615httpwwwgenreenactionnetspipphparticle5514
128
Diɲɛ lajɛbaw musow kan (Sun InifɛmuUNIFEM ka sira minɛ ka taa Bezingi)
A bɔra A A bɔra laquoSɛnɛgali Hakɛlabato ni Ladamu kɔnɔ ɔrizɛnisiORGENS sɛbɛnko filanan san 2008raquo
-Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ lakana sabatili ma o ka
bɛnkanw Afiriki tilebinyanfan jamanaw kɔnɔ
Bɛnkan 1325 musow kan bɛn ani lakana
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara ka ɲɛsin lakana sabatili ma o ka bɛnkan 1325
tara tɔndenw bɛɛ ka yamaruya kɔnɔ san 2000 O ye sariya ni politiki taabolo kɔrɔmaba ye min
bɛ musow sendonni nafa ani hakɛlabato taabolo matarafali lakodɔn bɛn ɲɛnabɔliw la
hadamaden lahinɛni bolodaliko bɛn sabatili wulikajɔw bɛn sinsinni ani mara kɛcogo fɔɲɔgɔnkɔ
kɔfɛ
Mɛkisiko san 1975
AyiyɛfuAIF kɛnɛ kan
Diɲɛ lajɛba fɔlɔ musow
kunkankow kan san 1975 ka ta
zuwɛnkalo tilen 15 krsquoa ta bila
zuluyekalo tile 2
1975
1976
Masalakun jɔnjɔnw
kelenya yiriwali
Muso tɔgɔlasan diɲɛ kɔnɔ
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
tɔnba ka santanbaara ka ɲɛsin muso
ma
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Kopenagi san 1980
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Nayirobi san 1985 lajɛba
Musow tɔgɔlasantanbaara
kuncɛli Fɛɛrɛw tigɛli
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Bezingi san 1995
Diɲɛ lajɛba waleyali kan bɛnkan tali
jɔyɔrɔ kan krsquoa ta san 1995
sɛtanburukalo tile 4 ka se a tile 15 ma
129
Bɛnkan 1325 tilalen don waleyalidakun jɔnjɔn 4 ye
1 Musow sendonni kolatigɛli dakun bɛɛ lajɛlen na i nrsquoa fɔ
fanga sigibolow jamanaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani diɲɛ kɔnɔ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔlɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw
bɛnko fɔkabɛnw
basigi sabatiliwalew ka kɛ sɔrɔdasimusow ye polisimusow ani siwilimusow krsquou
sendon jamana basigiliwalew la
ka kɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba sekeretɛri zenerali ka ciden
kɛrɛnkɛrɛnnenw ye
2 Musow ni musomanninw lakanani krsquo u kisi cɛnimusoya ɲangataw ma ani ko jugu minnu
bɛ hakɛlabatoko kunkan i nrsquo a fɔ
koɲɛnabɔta teliw ka ɲɛsin hadamaden lahinɛni ma i nrsquo a fɔ kunkalifadenw dagayɔrɔ
kɔnɔ
ni bɛn sabatili wulikajɔ baara kɛbagaw kalanni ye musow ni npogotigiw ka hakɛ la anrsquou
lakanani kɛcogo ɲuman sanni u ka na kɛlɛdaw la
3 Ko jugu ɲɛsinnenw musow ma ɲɛsigili ni musow ka hakɛw sabatili ye sɔnni sariyaw
ma ani sariyaw waleyali sen brsquoo la
kɛlɛ ko jugubaw kɛbagaw silatunukɛlɛ wulibagaw ani hadamadenya danbetiɲɛ ko
juguw kɛbagaw ani dankariliw diɲɛ sariyaw wɛrɛw la nɔminɛni
kunkalifadenw dagayɔrɔ bonyali krsquoa dɔn siwiliw ka yɔrɔ ye ani hadamadenw lahinɛyɔrɔ
cɛnimusoya kojugukɛw senbɔli nɔminɛbaliya bɛnkanw na bawo u bɛ se ka jate i nrsquoa fɔ
hadamadenya danbetiɲɛ ko juguw kɛlɛ ko jugubaw walima silatunukɛlɛ
muso ka hakɛw sinsinni ka kɛɲɛ ni jamana ka sariyako ye
Waleyaw dɛmɛni minnu tara musow fɛ ka ɲɛsin bɛn sabatili ma ani fɔɲɔgɔnkɔw
dalasali tɛmɛsiraw u ka sigida la
4 Hakɛlabato taabolo donni bɛn sabatiliwulikajɔw tɛmɛsiraw kɔnɔ i nrsquo a fɔ
kɛrɛnkɛrɛnnenya la
ka laadibagaw sigi hakɛlabatoko la jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ka bɛn
sabatili wulikajɔ bɛɛ kɔnɔ
ka jateminɛ kɛ ka ɲɛsin musow ni musomanninw mako kɛrɛnɛkɛnɛnnenw ma politikow
labɛnni
nrsquo u waleyali senfɛ dakun bɛɛ lajɛlen na
ka musojɛkuluw ka laɲini bolodalenw dɛmɛw ni dɔnniyaw don politikiw ni
porogaramuw kɔnɔ u labɛntɔ
130
Bɛnkansɛbɛn 1820 ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛw ma kɛlɛw kɔnɔ
Bɛnkan 1820 ( san 2008 ) bɛ kɛlɛ kɔnɔ cɛnimusoya kojugukɛw jate i nrsquoa fɔ bɛn ni lakanako
haminankow diɲɛ kɔnɔ Bɛnkan in brsquoa ɲini
maramafɛn tabaga cɛmanmusoman fɛ u ka cɛnimusoya kojugukɛw dabila ka ɲɛsin
siwiliw ma u brsquoo minnu kɛ fɛɛrɛw ye walasa krsquou ka laɲiniw sabati
kɛlɛ kɛbaga bɛɛ ka ɲangilibaliya kɛlɛ ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛlaw ma ani ka
siwiliw ka lakana sabati
jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ni bɛn sabatili wulikajɔ kɛbagaw fɛ u ka cɛni-
musoya kojugukɛw ɲɛsigili fɛɛrɛw labɛn ani ka ɲangiliw boloda ka ɲɛsin ko jugu in
kɛbagaw ma
- Bɛnkanw
Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ (SedɛfuCDEF)
Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakɛw kan min ɲɛsinnen bɛ musow
ka hakɛw ma bɛnkan
Maputo bɛnkan
- Sedeyawo ka baara bolodafɛɛrɛ ka ɲɛsin jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara
lakana kama ka bɛnkan 1325 ni 1828 waleyali ma Afiriki tilebinyafanjamanaw kɔnɔ
- Jamanafɛɛrɛw ka ɲɛsin hakɛlabato tilennenya ni damakɛɲɛni sabatili ma
KALANBOLO BAARA BOLODALI
Masalakun bolofara Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalan degeli kuntilennaw
1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ
jate
3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
131
Kuntaala Lɛri 14
MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Filimuw
-Jaw
-Gafew ni sɛbɛnw lajɛlenw ani masalabolo suguya caman
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la
(TISETICE)
Kalanbolo baara bolodali
Kalansenbolo
bolofara
Koɲɛdɔnw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka hakɛlabato hakililaw nrsquo
a taabolo ɲɛfɔ
-Hakilila minnu sirilen don
hakɛlabato hakililaw la
hakɛlabato damakɛɲɛni
hakɛlabato
tilennenyahakɛlabato kɛɲɛni
- hakɛlabato taabolo
Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na ani
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan)
-Kulubaara
- sɛbɛnɲiniw (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na animinnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-hakililaɲini
-sɛgɛsɛgɛli
-hakililafalen
Lɛrɛ 2
2 Ka hakɛlabato taabolo
bajuw faamuya kosɛbɛ
Jɔsen sirilenw hakɛlabato
taabolo la
Lɛrɛ 2
3 Ka gɛlɛyaw ni cɛsiriko
minnu sirilen bɛ
hakɛlabato taabolo la
lakodɔn
gɛlɛya ni cɛsiriko minnu sirilen
bɛ hakɛlabato taabolo
waleyali la
Lɛrɛ 2
4
Ka hakɛlabato taabolo
sinsinni waleyaw labɛn
Waleyawhakɛlabato taabolo
sabatiliwalew senyɛrɛkɔrɔ
anpowɛrimɛntiempowerment
(muso sendonni kosɛbɛ
yiriwali baaraw la ani
kolatigɛliw tali) lakana ni
yiriwali kuntaala jan ko jugu
hakɛlabato na
Lɛrɛ 2
132
5
Ka hakɛlabato taabolo
masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
Dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
- kalanbaarasɛbɛnw labɛnni
- kalansenbolo bolofaraw
kalandegeli labɛnni nrsquou
waleyali
-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
-kolabɛnɲɛɲinibaara
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato jamakulu kɔnɔ
Kalandegeli kuntilennaw
Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
koɲɛdɔn minnu ka kan ka layiriwa
KOɲƐDƆNW
Kalanwdɔnniyawdɔnni sira
kan
Jogow mɔgɔyasira dɔnniya
sira kan
fɛɛrɛw baaraɲɛdɔn sira kan
133
-ka hakɛlabato ni cɛ ni muso
dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na
- ka hakɛlabato taabolo
hakilila jiidili ɲɛfɔ
-ka hakɛlabato tilennenya nrsquoa
damakɛɲɛni jɔsenw labato
Ka ɲinini kɛcogo dɔ waleya
hakɛlabato taabolo hakililaw
kan
Kuntaala Lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
-Sedeyawo ka misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-sɛbɛn suguya caman
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la
(TISETICE)
Kalanbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ Kalanden cɛmanw
cɛmanmusoman musomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw kɔlɔsili
bɛ kalanden cɛman ni musoman
ka dɔnta ni kɛta hakɛ nrsquoa ka seko
ni dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin
hakilila kalantaw ma
- bɛ ɲininkaliw jaabi - jaabi ɲuman sugan-
dili
-kelennabaara
Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ cogoya dɔ jira ka kɛɲɛ ni - bɛ baara kɛ Kulubaara
134
hakɛlabato gɛlɛya dɔ ye Misali la
cɛw ni musow ka tile baara kɛtaw
sangali ɲɔgɔn ma
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ u ka sɛbɛn dɔ kɛ
baaraw bɛ minnu kɔnɔU bɛ
baaraw sugandi krsquou kun ɲɛfɔ
minnu ye cɛbaaraw ye ani minnu
ye muso dɔrɔn ka baaraw ye
kulukɔnɔbaaraw kalan
ani sɛgɛsɛgɛli
-bɛ kulu ka baaraw kɛlenw laseli
labɛn
-bɛ kalanden cɛman ni
musomanw ka kunnafoni dafa
-brsquoi sinsin nin kɔnɔko ninnu kan
cɛ ni muso farikolo cogoya sira
kan cɛya ni musoya
hadamadenya hakɛlabato
damakɛɲɛni hakɛlabato
tilennenya hakɛlabato kɛɲɛni
hakɛlabato fisamanciya nrsquoa
danfarali hakɛlabato
faamuyalikojuguyahakili
hakɛlabato taabolo tariki
hadamadenya latigɛko ɲuman
hakɛlabato musow dorogoli
yiriwali la hakɛlabato taabolo
Talikɛɲɔgɔnna
senyɛrɛkɔrɔlafaamuyalilasɔnni
(hakɛlabato taabolo) Jɔyɔrɔw tilali
ani hadamadenya siraw jamakulu
kɔnɔ
-bɛ kuluw ka baara kɛlenw
jaabiw dajira
-jaabiw fɛsɛfɛsɛli kulu
bɛɛ fɛ
Kuma kolomaw latɔmɔni
walima hakilila nafamaw
-brsquo u bila ka kunnafoniw kuma
kolomaw latɔmɔ
-bɛ Kuma kolomaw latɔmɔni
labɛn ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in
ye
-hakilila kolomaw ɲɛfɔli
-jaabiw kafoli
dantigɛliwaati la
walasa ka kunnafoni
sɔrɔlenw basigi
135
-hakɛlabato taabolo tariki
kiimɛni
bakurubajateminɛ
-bɛ kalanden cɛmanw ni
musomanw bila baara la hakilila
caman kan ani krsquo a ɲini u fɛ u ka
dɔw sugandi minnu ɲɛsinnen don
hakɛlabato ani walima cɛya ni
musoya ma
-brsquo u bila ka dɛmɛnan dɔ labɛn
hakɛlabato sabatili kan (ganseli
nataliye walima masalabolo dɔ)
-bɛ ɲininkaliw jaabi
-bɛ dɛmɛnan dɔ labɛn
-kelennabaara
-fililatilen
latɛmɛnidɔnniya sɔrɔlen
waleyali
brsquo a ɲini kalanden cɛmanw nrsquo a
musomanw fɛ u ka don baaraw
tilatilali labɛnnen kura dajira ka
ɲɛsin hakɛlabato ma
- brsquo a ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ u ka gɔfɛrɛnaman
dɔ labɛn minisiri 25 bɛ min kɔnɔ u
ka janto kɛ hakɛlabatoko la
-bɛ don baaraw tilatilali labɛnni
kura kɛ kalanso kɔnɔ
-bɛ gɔfɛrɛnaman dɔ labɛn ka
kɛɲɛ ni karamɔgɔ cɛman ni
musoman cikan ye
-kelennabaara
-baara kɛlen sɛbɛnni
-ladegeli
-ɲɔgɔlɔnbɔ
Masalakun bolofara filanan (2) Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn yiriwali sabatili ma
Kalandegeli kuntilenna
1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye
2-Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo
jateli ma
4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
136
Kɔnɔkow
Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli
Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli ye waleya bolodalen fɛn o fɛn tara ka ɲɛsin musow ni cɛw ma krsquoolu
nɔw kiimɛ i nrsquoa a fɔ sariyataliko sira kan poiltikiko ani porogaramukow u kɛra cakɛda o cakɛda
la ani dakun o dakun O ye baaraminɛn dɔ ye min bɛ gɛlɛyaw dantigɛ ka kunnafoniw
sɛgɛsɛgɛ ani ka fɛɛrɛw labɛn dakun ni dakun walasa ka musow ni cɛw jɔyɔrɔ nrsquou sendonni jiidi
yɔrɔ bɛɛ la
O ye fɛɛrɛ ye ka ɲɛsin musow ni cɛw ka haminankow nrsquo u ka dɔnniyaw donni ma politikikow ni
porogaramuw labɛnni na anrsquou waleyali nrsquou kɔlɔsili ani kiimɛni dakun bɛɛ walasa musow ni
cɛw ka nafaw bɛ damakɛɲɛ ani damakɛɲɛbaliya kana se ka banban
Jɔn bɛ mun kɛ mun bɛ jɔn bolo jɔn mako bɛ mun na fɛɛrɛw ni taabolow jumɛnw bɛ se krsquoa to
ni danfara bɛ dɔgɔya cɛw ni musow cɛ makoɲɛfɛnko la ani laɲiniko adw olu ka kan ka dajira
ani krsquou sɛgɛsɛgɛ walasa ka cogoya ninnu bɛɛ lajɛlen ɲɛfɔ katimu dɔ kɔnɔO bɛ se krsquoa to dɛsɛw
ka lakodɔn (Fɛn minnu tɛ yen) ani danfaraw (min tɛ labɔli kɛ)
Hakɛlabato jateliko ɲuman porogaramu bɛɛ daminɛko ɲuman jɔnjɔn ye hakɛlabatoko
sɛgɛsɛgɛliba ye Poroze dakun kelen-kelen bɛɛ la hakɛlabato taabolo brsquo a ɲini i ka ɲininkali
jɔnjɔn dɔw kɛ i yɛrɛ la
-Jɔn bɛ mun kɛ
-Anrsquoo bɛ kɛ ni sɔrɔfɛn jumɛnw ye
-Jɔn brsquou tɔnɔw sɔrɔ
-Cɛw ni musow ka makow nrsquo u ka nafaw ye jumɛnw ye ani munna
-Jɔn bɛ sɔrɔfɛnw ni tɔnɔw ɲɛnabɔ
-Yɛlɛma ɲininenw ye waleya kɛbaga jɔnw fɛko ye
-Jɔnw ye ɲɛtaa balibagaw ye
Bɛnko ni yiriwaliko gɛlɛyaw hakɛlabato siratigɛ la
Oni ONU ka jate la hakɛlabato hakilila bɛ tali kɛ jɔyɔrɔw ni hadamadenyasiraw kan cɛw ni
musow cɛ cɛmanninw ni musomanninw cɛ minnu tɛ kelen ye O jɔyɔrɔw ye
137
hadamadenyasiraw ka ko labɛnnenw ye ani seko ni dɔnkow sɔrɔkow ani politikikow Mɔgɔw
ka laɲiniw ani ko minnu diyagoyalen bɛ u kan sigi la olu bɛ se ka laban ka kɛ
maramafɛnnakɛlɛw wulili sababu ye kuluw ni ɲɔgɔn cɛ
Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn (FasiFAS) ka ɲinini jirala san 2009 laquohakɛlabato ni ko juguw
kɛli kan musow la kɛlɛdaw kɔnɔ raquo Cɛzi LENOWA la (Jalatigibakalanso) Sɛnɛgalijamana
kɔnɔ O ɲinini in yrsquoa jira ko kalan kɛlenw kɔfɛ ani sariyasɛbɛn labɛnnenw diɲɛ kɔnɔ hakɛlabato
jateli sira kan bɛn sabatili wulikajɔw koɲɛnabɔliw la (OyɛmupeOMP) halibi musow jɔyɔrɔw ka
dɔgɔ o baaraw la sedeyawojamanaw kɔnɔ
Sariyasɛbɛnw labɛnni dɔrɔn tɛ se ka hakɛlabato jateli sabati fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquo u dalasali
baaraw la Jogo yɛlɛmani bɛna kɛ ni mɔgɔw kalanni ye o min bɛ kɛ lafaamuyali kan
kunnafonidi ani ladamuni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw U bɛ tali kɛ
Tɔɲɔniwalew (kɛrɛfɛdɛn kɛɲɛnibaliyaadw) laquo I trsquoa dɔn ko tɔɲɔni ka jugu fo nrsquoa sera i
yɛrɛ ma raquo O hakilila fɔra an ye Piyɛri Nikola fɛ ka bɔ a ka gafe kɔnɔ min bɛ wele
laquo Hadamadenya siraw raquo
Kojugukɛw (ko jugu minnu ye hakɛlabatobaliyaw ye kɛlɛw kɔnɔ damatɛmɛwalew kɛli
denmisɛnninw na anrsquou ɲangatali cɛnimusoya sira kan adw) Ko jugu ye forobakuma
ye min bɛ kɛlɛtigɛsɔn jira ani bɛnbaliya sabalibaliya kɛlɛ jugu fɔcogo wɛrɛ la
baganmadegun don min bɛ na ni dimi ni tɔɔrɔ ye laquo Ko jugu min bɛ tali kɛ hakɛlabato
kan o ɲɛsinnen bɛ cɛw ni musow ma nka a ka ca a la digi bɛ kɛ musow de la A bɛ
sɔrɔ damakɛɲɛbaliyaw fɛ cɛw ni musow cɛ fanga sira kan Ko jugu bɛ ɲɛsin muso ma
ka da a ka musoya yɔrɔ kan walima ko jugu bɛ da musow kan min damatɛmɛnen bɛ
kojugu ka tɛmɛ u ka kɛlen kan Nrsquoan ko an brsquoa bɛɛ fɔ o ko juguw ye binkanniw ka
ɲɛsin farikolo ma cɛnimusoya ani hakili Ko jugu minnu bɛ kɛ musow la o dɔw fana bɛ
kɛ jamana fɛ walima jamana brsquoi ɲɛtugu u kan raquo [Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba
bolofara ka ɲɛsin diɲɛ kɔnɔ mɔgɔw ma (UNFP) Hakɛlabato masalakun
labɛnjɛkulukulu]
FasiFAS ka ɲinini hakɛlabato ni ko juguw kɛli kan musow la kɛlɛdaw la kɛra sababu ye
Krsquoa jira ko kɛlɛ bɛ se ka yɛlɛma don cogo min na mɔgɔw cɛsiraw la o cogo kelen na a
bɛ se ka na ni cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw fana cɛw ni musow cɛ ani musomanninw ni
cɛmanninw cɛ
Ka faamuyali ɲuman di sɔrɔdasiw ma bɛnko kan u krsquoa dɔn krsquoa fɔ u ka waleyaw kɔlɔlɔw
bɛ se ka se cɛw musow musomanninw ani cɛmanninw ma
Ka hakililafalen kɛ cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw kɔlɔlɔw kan anrsquou labɛnw
138
Ka janto kɛ seko ni dɔnko la o la sa mɔgɔ minnu sen bɛ don bɛn sabatili wulikajɔ
ɲɛnabɔliw la olu ka kan krsquoa dɔn u ka baara bɛ kɛ hukumu min kɔnɔ seko ni dɔnko
siratigɛ la bawo cɛ ni muso cɛ gɛlɛyaw ni seko ni dɔnko sirilen don ɲɔgɔn na kosɛbɛ
Laadalako cɛjuguw (Misali la musow ka nɛgɛkɔrɔsigi ɲɛsinnen bɛ musomanninw ma
minnu si ma se lakɔliladon ye walima nrsquou bɛ kalanso fitinin na)
Jamanaw ka bɛnkansariyaw bɛrɛbɛnbaliya diɲɛ taw ma anrsquou waleyalibaliya olu tɛ se
krsquoa to jamanaw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa a ɲɛma kojugukɛko kunkan O brsquoa to ni cɛnimusoya
kojugukɛw ani dantɛmɛwale wɛrɛw bɛ sinsin musow de ye o kow mɔgɔ tɔɲɔnen fɔlɔw
ye (denmisɛnw aniwalima balikuw) ani ɲangiliw kɛɲɛni tiɲɛni hakɛ ma ko jugu ninnu
kɛbagaw kama
hakɛlabatoko jateminɛni politikikow ni waleyalikow kɔnɔ forobapolitikikow ɲɛfɔli nrsquou
waleyali damakɛɲɛnenw koɲuman politiki min bɛ hakɛlabatoko don ba la o ye jɔsenw
faralen ye ɲɔgɔn kan minnu bɛ danfaraliw ni damakɛɲɛbaliya balicogo sigi senkan
minnu sababu bɔra hadamadenya ni seko ni dɔnko danfaraw labɛnnenw na cɛw ni
musow cɛ
Waleya ni jogo sirilenw hakɛlabato la minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali sabatili ma
Politiki min bɛ janto kɛ hakɛlabatoko la o brsquoa ɲini ka furaw sɔrɔ hadamadenya
damakɛɲɛbaliya wale kɔrɔlenw na olu minnu bɛ hakɛlabatow bilaɲɔgɔnɲɛ ju la Olu bɛ
musow ka sekow yiriwali dan sira la o cogoya kelen na balanw don musow ka
hadamadenya hakɛ bajuw waleyali la A bɛ fɔ ko politiki bɛ janto kɛ hakɛlabato na nrsquoo
yrsquoa sɔrɔ a bɛ yiriwaliporoze labɛncogo dantigɛ ka sɔrɔta laɲininenw pereperelatigɛ -
kunw ni fɛɛrɛw dantigɛli ani kɔlɔsili jateminɛnanw bakurubafɔ la poroze taabolo bɛɛ
lajɛlen
Musomannin ni cɛmannin ladamuni sɛmɛntiyalen don kalan taabolo fɛ min bɛ janto kɛ
hakɛlabato dakun bɛɛ la a bɛ janto kɛ kalanko taabolow ni kalansen bolodalenw na
ani kalanso koɲɛw ɲɛnabɔli O ye ka baara kɛbaga cɛman ni musoman ani kalanyɔrɔw
sigiyɔrɔw dantigɛ O bɛ kɛ baara kɛbaga cɛman ni musoman ani baara kɛbaga suguya
cɛman ni musoman ka waleya kunsinnenw waleyali kama ka se ka kalanso ɲɛnamaw
bila o la u ka bolokan Ka janto kɛ hakɛlabato la kalandegeli hukumuw kɔnɔ o bɛ se
ka taabolow ni jogow sinsin minnu ka ɲi tilenneya ni damakɛɲɛni ma
- Kalan ɲɛnamaya kuntaala kɔnɔ
- Hadamadenya ni seko ni dɔnko waleya minnu bɛ janto kɛ musow ni cɛw ka nafa suguya
dafaralenw na
139
- Musow ni cɛw sendonni damakɛɲɛnen yiriwali taabolo la
Lakana ni bɛn gɛlɛyaw sedeyawojamajanaw kɔnɔ
Kow cayali sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ yɛlɛma don kosɛbɛ cɛsirikow la ka ɲɛsin bɛn ni
yiriwali gɛlɛya ma Olu cɛsirikow la an da bɛ se ninnu ma
Kalata minnu bɛ na ni fɔɲɔgɔnkɔw ye sirabilako jugu ani politiki gɛlɛyabaw jujɔn
Demokarasi sigili nrsquoa sinsinni gɛlɛyaw
Jama ka wulikajɔkɛlɛw ani hakililalafasa dantɛmɛ wulikajɔ kunbɔliw
Hadamaden cayaliba ani jamanaden fanba ye denmisɛn ye ((denmisɛn minnu si tɛ san
20 bɔ olu ka ca ni mɔgɔ 50 ye kɛmɛ o kɛmɛ la Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ)
Kalan baaradegekalan ani baara lasɔrɔli gɛlɛyaw
Kalanden minnu mana tila kalan na dɔnniya minnu brsquoolu la ani jamanadenw mako bɛ
baara minnu kɛbagaw la olu tɛ ɲɔgɔn ta Bɛn sabatili ni donɲɔgɔnna ani tilennenyako
ni damakɛɲɛniko jateli mako ma jɔ olu fɛɛrɛw tali la
Faantanya hakɛ damatɛmɛnen don Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi duuru bɛ faantanya
jukɔrɔ (50) Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi wɔɔrɔ ni kɔ bɛ balo kasɔrɔ dolariwari dɔrɔmɛ 1
trsquoa bolo (60)
Mɔgɔw ka sigiyɔrɔyɛlɛma balakacaya minnu sababu ye politiki ni sɔrɔdasikɛlɛw ye
Mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka taama u sago la sedeyawojamanaw kɔnɔ o kɛra sababu ye ka
banaw jɛnsɛn ani mɔgɔ dogokafeere ani jagofɛn kɔnnen jago jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Maramafɛn misɛnw ka munumunu jamanaw kɔnɔ
Forobapolitikiw ɲɛbaliya
Siyakokɛlɛw
Kunmayɛlɛmafuraw (dɔrɔguw) yuruguyurugufeere
Maramafɛnnakɛlɛw dagali
Waleya fɛn o fɛn ɲɛsinnen bɛ nin cɛsiriko ninnu ɲɛnabɔli ma wajibi don cogoyasɛgɛsɛgɛ ka kɛ
walasa ka hakɛlabato taabolo don u kɔnɔ
KALANBOLO BAARA BOLODALI
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn yiriwali sabatili ma
140
Kalandegeli kuntilenna
1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye
2- Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo
jateli ma
4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
Kuntaala Lɛrɛ 12
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
-Sedeyawo ka Misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-Sɛbɛnw ani masalabolo suguyaw
Baara bolodalikatimu
KALANSENBOLO
BOLOFARA
KOɲƐDƆNW KƆNƆKO FARANKANW FƐƐRƐW KUNTAALA
1 Ka hakɛlabato
taabolo
sɛgɛsɛgɛlikɛminɛnw
ɲini krsquou dɔn ani
faamuya kosɛbɛ
Fanga tali sɛgɛsɛgɛli
sɛgɛsɛgɛlikatimu
GAMUGAM(hakɛlabato
sɛgɛsɛgɛlikatimu baju)
-kalanko taabolo
sɛgɛsɛgɛli katimu ka kɛɲɛ
ni hakɛlabato ye
-sɛbɛnw ɲinini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin nawalima
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan)
-Kulubaara
-hakililaɲini
-Sɛgɛsɛgɛli
Lɛrɛ 2
2 Ka hakɛlabato
sɛgɛsɛgɛli taabolo
sɛbɛkɔrɔfaamuya
-dakun suguya minnu bɛ
sɛgɛsɛgɛli la
-dɔnniya farankanw
Lɛrɛ 2
141
3
Ka bɛn ni yiriwali
fɛɛrɛw labɛn ka kɛɲɛ
ni hakɛlabato
taabolo ye
-laquohakɛlabatoraquo politikiw
waleyali labɛnw
-laquohakɛlabatoraquo politikiw
waleyali minɛnw
-Hakililafalen
-kolabɛnɲɛbilabaara
Lɛrɛ 2
4
Ka hakɛlabato
taabolo don
kalanbaaraw kɔnɔ
- dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli
-kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni ka hakɛlabato
don a kɔnɔ
- kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
labɛnni nrsquoa waleyali
-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato Bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw kama
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn ni yiriwali sabatili ma
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato taabolo sɛgɛsɛgɛli fɛɛrɛw
Kalandegeli kuntilenna
Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanwdɔnni sira kan Jogow mɔgɔyasira dɔnniya sira kan fɛɛrɛwbaaraɲɛdɔn sira kan
142
-Ka waleyaw ani jogo
ɲumanw ni jugumanw nɔ
sɛgɛsɛgɛ minnu sirilen don
cɛ ni muso fila (2) ka
diɲɛnatigɛ cogoyaw la
-ka labɛn koloma dɔw kɛ
minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
ma ka janto kɛ hakɛlabatoko
la (ka kɛɲɛ ni musow ka
senyɛrɛkɔrɔ ye lakana ni
yiriwali kuntaala jan ani
kojugu minnu bɛ tali kɛ
hakɛlabatobaliya kan)
-Ka hakɛlabato tilennenya ni
damakɛɲɛni bonya waleyaw sigili la
senkan minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
sabatili ma
-Ka waleya kɛ ka se ka hakɛlabato don
walew kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
sabatili ma
(anpowɛrimiempowermentɛntsendonni
kolatigɛw labɛnni na)
-Ka yiriwali ni bɛn baara dɔw
sigi senkan sigida kɔnɔ ka
kɛɲɛ ni hakɛlabato taabolo ye
-Ka dɛmɛ kɛ ka ɲɛsin waleya
kɔrɔ ɲumanw lataa ɲɛ ma
hakɛlabatokow kan
-Ka se ka musow ni cɛw
sendon yiriwali taabolo la ani
bɛn sinsinni damakɛɲɛ kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Masalabolo
-Kalansen bolodalenw ni kalandengafew
-Sedeyawo misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-Sɛbɛn suguya wɛrɛw
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛtikunnafonidi ni kunnafonifalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la (TISETICE
Ni musow bɛnna a kan krsquo u sigi krsquou bolo fila da u senkan
Nin tun ye masajamana dɔ ye min ni masajamana caman wɛrɛw tun bɔlen de ɲɔgɔn fɛ
143
Masakɛ kelen masamuso kelen sɔrɔdasiw cikɛlaw ani baarakɛla wɛrɛw tun brsquoa kɔnɔ O nrsquo
a ta bɛɛ sariya tun tɛ musow bolo ka bɔ u ka duw kɔnɔ ani ka baara wɛrɛw kɛ minnu tɛ
musoyabaaraw ye
Sɔgɔma cɛw bɛ bɔ ka taa baara la ka segin wulw fɛ U mana na u bɛ dumuni ɲininkali kɛ ka
tila krsquou fara ɲɔgɔn kan terimaw ka marasibɔ kɛ walima dominobɔ Musow kɛra hɛrɛ la o u
ma kɛ hɛrɛ la o o trsquou ka sira ye Don dɔ la musow sera u danna Cɛw hakilila ko mun don
Nrsquou donna so dɔrɔn u ɛ fangatigiya jira u bɛ pɛrɛn an kun ani krsquoan tɔɔrɔCɛw mrsquoa faamu
halibi krsquoanw musow ka baara fanga ka bon Muso dɔ ko o la cɛw bɛ tan de koyi Anw de
brsquoan janto denmisɛnninw na ka du ladon ka fini nɔgɔw ko ka ɲɔ susu ni krsquoa bunte ka
dumuni tobi ani baara caman wɛrɛ fana Olu ta bɛnnen bɛ dominobɔ dɔrɔn ma krsquoan
datugulen to sow kɔnɔ yen O la muso jɛra krsquoa fɔ -An ka gɛrɛwu kɛ (baarabila) O cogo de
la musow ye baara bila Cɛw bɔlen foro la anrsquou ka baarɛyɔrɔw la u dabali bɛɛ banna
Dumuni tun ma tobi Finiw tun ma ko Musow tun tɛ so fana Baw balimamusow
kanimɛmusow furumusow maminɛmusow olu bɛɛ tun bɔra ka taa U tun taara u faraɲɔgɔn
duba dɔ kɔnɔ firiyatɔ dɔ fɛ yen dominobɔ ni marasibɔ la Hali masakɛmuso tun brsquoo kɛnɛ kan
Cɛ kelen si ma se krsquoa muso lasegin so
Cɛw tun yrsquoa fɔ u ni ɲɔgɔn cɛ ko Ɛ musow bɛ segin ka na so hali a tɛ mɛɛn Musow ko an tɛ
segin so fo aw ka hakili sɔrɔ O waati kɔnɔ cɛw yrsquoa ɲini ka musow ka baaraw kɛ nka o ma
ɲɛ kosɛbɛ U ye finiw ɲɛw tiɲɛ u kotɔla Denw tun tɛ ka kasi dabila Dumuniw tun bɛ sisi u
bolohellip ani u tora u kelen na O waati kelen na dugu musow ma sɔn ka segin u kɔ Cɛw bɛ
na an ɲini nin bɛɛ kɔ u yrsquoan tɔɔrɔliba min kɛ krsquoo yafa ɲini an fɛ Fa tun bɛ ɲini ka don cɛw
la U tun yrsquo u ka baara jɔ krsquou janto so la bawo musow tun ye u bolow bɔ baaraw la Dugu
cɛw nana a faamu kelen-kelen dɔɔnin dɔɔnin ko musow ka baaraw tun ka gɛlɛn U ma se ka
bɔ nin kalama cogo di fo sisan Musow tun bɛ u ka laɲini sɔrɔli sira kanhellipnka ko balalen dɔ
nana kɛ Ka cɛw ɲɛgannento sokɔnɔbaara jiriforow tun brsquoa la ka ja Baganw kɛra
yɛrɛmabilaw ye Alikama tun bɛ ka dɛsɛ masajamana kɔnɔ ani dumuniw fana Ko bɛɛ tun
yɛlɛmana ka kɛ kojugu ye Musow ni cɛw bɛnnrsquoa kan o la ka fɛɛrɛ dɔ tigɛ ka gɛlɛya in
ɲɛnabɔ Mɔgɔ kelen sugandira fan kelen-kelen bɛɛ la fɔkabɛn kama
Cɛw ye masakɛ sugandi musow ye masamuso di
Kulu fila jɛra ka ɲɔgɔnye kɛ yɔrɔ kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ la jiritu la dala kɛrɛfɛU tun diminen don
u nisɔn tun ka go Masamuso yrsquoi kanto - aw tun brsquoan datugu so kɔnɔ An tun brsquoarsquo lakana
dɔrɔn de kɛnɛmana kow ma Masakɛ yrsquoa jaabi ten Arsquo brsquoan kɛ I ko jɔw masamuso yrsquoi sinsin
o kan Jɔw wa hun An tun bɛ baara kɛ aw ye i nrsquoa fɔ baganw o kɛra masamuso ka jaabi
144
ye Anw fana dun Aw brsquoaw taw dɔn aw trsquoa fɛ krsquoanw taw dɔn Laɲini dɔw brsquoan fɛ krsquou dajira arsquo
la U filɛ nin ye Musow brsquoa ɲini yamaruya ka di u ma u ka to ka bɔ anrsquou ka se ka baara
wɛrɛw dege Dɔw tun brsquoa fɛ ka kɛ sɛnɛkɛlaw ye sojɔlaw bololabaarakɛlaw saripancew
fɔlikɛlaw kumalasurunya la baara suguya caman Masakɛ yrsquoa ɲɛ ɲugu krsquoi miiri dɔɔnin An
sɔnna nrsquoarsquo bɛ o de fɛ o bɛ kɛ arsquo ye A banna wa Masamuso yrsquoa ɲɛ kɔmi ka tɛmɛ ni kuma
ye - Ko wɛrɛ bɛ yen cɛw ka kan krsquo u sendon sokɔnɔbaaraw la Cogo di O kɔni Abada
Masamuso girinna ka wuli krsquoa ka finiba ta ka sira minɛ krsquo a bɛ taa I jɔ i jɔ A ka ɲi hellip An
sɔnnahellipAn bɛna sokɔnɔbaaraw kɛ Nka arsquo brsquoan dɛmɛ kanniw na masakɛ yrsquoo dajira a la
Masamuso sɔnna A tun ma dabɔ dɔ ka se sɔrɔ dɔ kan O de la ɲinifɛnw sɛgɛsɛgɛra kosɛbɛ
kelen-kelen ani ka hakililafalen kɛ u kan Sɔn kɛra dɔw ma dɔw latilenna walasa bɛɛ ka
wasa Bɛnkanɲini bannen masakɛ nrsquoa muso yrsquou ka masayabanfilaw don ani krsquou kuntilenna
kɛ kelen ye
Kalansenbolo bolofara kanlan degeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli -Ka kalanden cɛmanw ni musomanw ka
dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka kɛɲɛ ni
gɛlɛya dajiralen ye
- bɛ ɲininkaliw jaabi ani krsquou ɲɛfɔbrsquou ka
faamuyali fɔ gɛlɛya in kan
ɲininkaliw
jaabiwɲinini
cikanwbaaraw
waleyali
Bilali kalan hukumu kɔnɔ Baara kɛta1
Koɲɛnabɔta
bɛ diɲɛlatigɛ don o don ko dɔ dajira min
kɔnɔ baaraw danfaralen don cɛw ni
musow cɛ
bɛ ko in sɛgɛsɛgɛ ani ka hakililafalen kɛ
jɔyɔrɔw kan
Kelennabaara
Kulukɔnɔbaaraw kalan
ani sɛgɛsɛgɛli -Brsquoa ɲini u fɛ ka masalabolo kalan min
tɔgɔ ye laquoNi musow bɛnna a kan krsquou sigi
krsquou bolo fila da u senkanraquo
-bɛ kulubaaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin
cikan ninnu ye
1-Musow ni cɛw ka baaraw tun ye mun
ye yanni fɔɲɔgɔnkɔ cɛ
2-Fɔɲɔgɔnkɔ sababu bɔra mun na
bɛ masalabolo kalan
brsquou ka baara jaabiw dajira
Kulu 1 bɛ ɲininkali jaabi minnu bɛ tali
kɛ musow ni cɛw ka baaraw kan
Kulu 2 bɛ fɔɲɔgɔnkɔ kun sɛgɛsɛgɛ
Kulu 3 bɛ bɛn sɔrɔlen nafaw dantigɛ
minnu bɛ masajamana mɔgɔw ka
hadamadenyako ni sɔrɔko kan
Kulubaara
145
3- Fɔɲɔgɔnkɔ in ɲɛnabɔra wa
4-Bɛn nɔkun kɛra mun ye masajamana
mɔgɔw kan
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
bɛ kuluw ka ɲininiw ni kunnafoni
sɔrɔlenw kafoli labɛn
-brsquoa ɲini kulu kelen-kelen bɛɛ fɛ u krsquou
baara kuma kolomaw latɔmɔ krsquou kɛ
masalabolo ye katimu walima nataliye
min bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔlen bakurubafɔ
-Bɛ dalikunnafoni damadɔw di krsquoa ka
hakilila sɛmɛntiya ni waleyaw ye minnu
bɛ tali kɛ don o don kow kan ani
donkibaruya
bɛ baara kɛlɛnw dajira ani krsquou
walanwalan
kuma koloma latɔmɔnenw bɛ kɛ katimu
ye nataliyew ani masalabolow ka kɛɲɛ
ni se walanwalannenw ye
Jɛkabaara
Hakililafalenfalen
Dantigɛliwaati
kiimɛniBakurubajateminɛ
-brsquou bila u krsquou yɛrɛ ka baara kɛlenw nrsquou
ka kunnafoni walanwalannenw
sɛgɛsɛgɛ kalanni (taabolo kɔnɔkow
sɛbɛkɔrɔ faamuyali kiimɛni
dɛmɛnanwminɛn) Degeli (baara kɛtaw
lakikaya kɔnɔkow kalanden
cɛmanmusoman taabolow ni jogow
sɛbɛkɔrɔ faamuyali hakɛ)
Kuma kɛra ko minnu kan u bɛ olu
bakurubafɔ nrsquou yɛrɛ ka daɲɛw
nataliyew walima katimu ye
Kelennabaara
Kuluw ka baara
Hakililafalenfalen
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Ka ɲɔgɔlɔnba dɔ labɛn krsquoa waleya min
bɛ masalabolo danfara kɔnnenw filiw
latilenni cogoyaw ɲɛfɔ
Bɛ ɲɔgɔlɔnba labɛn ani krsquoa bɔ Kulubaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
146
KALANBOLO 6 FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI
ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN
laquoYɔrɔ saniyali ka di bɛɛ ye nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲaman cɛ raquo1
1 Zan YanniJean Yanne [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ jajɛra 15062012 httpscalettsansrhettwardpresscom
20090530tout-le-monde-veut-saver-la-planete-mais-personne-ne-veut-descendre-les-poubelles
147
FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI
ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN
1 Forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa lamini
2 Yiriwali kuntaala jan
ɲɛbila
Sigida nrsquoa lamini hakɛ danfɛnkanɲinini ladamu taabolow yiriwali kɛnɛya ani bɛn sɔrɔli hakɛ
olu minnu sinsinnen bɛ damakɛɲɛni ni fisamanciyabaliya jɔsen baju kan u sirilen tɛ
hadamaden kelen dɔrɔn na jamakulu kɔnɔ nka u bɛ tali kɛ fana bunadama kan ka da a ka
danfɛnya yɔrɔ kan O la sa Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan bɛ
hakililajigin kɛ krsquoa jira ko laquo fasojama bɛɛ ka kan ni sigida nrsquoa lamini mumɛ anrsquoa ɲuman sɔrɔli
hakɛ ye min brsquou ka ɲɛnamaya sabatiraquo
O nrsquoa taa bɛɛ yɔrɔ minnu na ni dɔnbaliya ani mɔgɔlafilikunnafoni bɛ se ka kojugu lase mɔgɔ
ma diɲɛlatigɛ kɔnɔ forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini sabatili kuntaala jankow ye ko
kolomayɔrɔba ye o yɔrɔw la sango Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɛrɛnkɛrɛnnenya
Afiriki tilebinyanfanjamanaw
Sedeyawo bɛnkan ka ɲɛsin demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman ma brsquoa jira ko demokarasi
bɛn politiki basigi ani hadamadenjɛ tilennenya tɛ se ka sira sɔrɔ mara kɛcogo ɲuman sariyaw
kɔ
O sira kelen in kan diɲɛ ɲɛmɔgɔw bɛnna a kan krsquoa jira jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba
ka lajɛ senfɛ san 2002 sɛtanburukalo la sanbakelennako kunkan ko laɲini ninnu ka don
bakuruba kuntilennaw kɔnɔ minnu bɛ se ka kiimɛ ani minnu kuntaala danbɔlen don krsquoo tɔgɔ
da sanbakelenna kuntilennaw yiriwali kama (OyɛmudeOMD)
Afirikitilebinyanfan jamanaw bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa yiriwaliko la kɛnɛya laseli bɛɛ ma jamana
sɔrɔfɛnw tilako ɲuman sigi bɛn ani demokarasi sinsinni na nrsquou ye fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛ ka
faantanya kɛlɛ fiɲɛbanaba ni fiɲɛbana ani sɔrɔko dɛnkɛrɛfɛ olu minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw
lajuguyali ani basigibaliya ju la
148
Haminankoba min bɛ gɛlɛya in kɔnɔ o ye politiki kisɛmaw ani nafamaw labɛnni nrsquou waleyali ye
minnu brsquoa to forobakɛnɛya gɛlɛyaw bɛ ɲɛnabɔ ani ka janto kɛ sigida nrsquoa lamini kɛnɛman ani
kuntaala janko la
O hakilila dantigɛlen in hukumu kɔnɔ sedeyawo jamana kelen-kelen ka kalanko taabolo ka
kan ka tali kɛ hakilila fɔlen ninnu na krsquou don kalan kirikilɔmuw kɔnɔ ani baaradegekalan
taabolow ka ɲɛsin karamɔgɔ cɛman musomanw ma kalanden kɔrɔbaw ani lakɔlidenw
O sira kelen kan masalakun in ɲɛsinnen bɛ forobakɛnɛya ma anrsquoa ni sigida nrsquoa lamini bɛ tali
kɛ ɲɔgɔnna cogo min yiriwali kuntaala jan sabatili bolodaliko ɲuman hukumu kɔnɔ
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako
ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama
Kalanbolo masalakun bolofaraw
1Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
2Yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako
ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw dɔn
Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw dɔn
Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ
Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyaw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ
Ka sigida nrsquoa lamini marali walew ani forobakɛnɛya lakana yiriwa
Ka wale ɲumanw kɛ ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw kɛlɛli ma
Kɔnɔkow
1 Forobakɛnɛya
149
aKɔrɔ
Forobakɛnɛya bɛ se ka ɲɛfɔ cogoya caman na A bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ laquo Forobakɛnɛya ɲɛnini
farikolow hadamadenya hakiliko ani seko ni dɔnko sira kan cogo dɔ la ani cogo wɛrɛ la ni
waleyaw ye minnu bɛ se ka jamanadenw ka kɛnɛya sabatiraquo Forobakɛnɛya ɲɛnini bɛ se ka
jate fana i nrsquoa fɔ mɔgɔ kelen-kelen jamakulu ani jamanaden bɛɛ ka kɛnɛya sabatili krsquoa
sababu kɛ u ka kɛnɛyako matarafali wulikajɔw ye
An bɛ se ka hakililajigin kɛ ɲɛfɔli kɔrɔ dɔ kan min bɔra Sarili Eduwari Winsilo ka
dɔnniyaɲɛninigafe kɔnɔ san 1920 laquo Forobakɛnɛya ye dɔnniya ni fɛɛrɛw ye ka banaw kunbɛn
ka diɲɛlatigɛ kuntaala janya ka kɛnɛya sabati ani ka farikolo to ɲumanya la ni sigidalamɔgɔw
ka jɛkabaara labɛnnenw ye sigida nrsquoa lamini saniyali kama banakisɛw sɛgɛsɛgɛli jɛkuluw
kɔnɔ hadamaden ka ladamu a yɛrɛ ka kɛnɛya taabolow kan kɛnɛya cakɛdaw ni dɔgɔtɔrɔw
labɛnni walasa ka kɔn ka banaw ɲɛnini ani krsquou furakɛli ɲɛsigi Ka hadamadenya sabatilifɛɛrɛw
sigi senkan minnu bɛ basigi lase hadamaden kelen-kelen bɛɛ ma krsquou ka kɛnɛya sabati Nin
bɛɛ kɛkun ye hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se cogo min krsquoa ka hakɛw nafaw bɔ minnu bɛ
tali kɛ a ka kɛnɛyakow ni si kuntaala jan sɔrɔli la
O de la diɲɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ kɛnɛyako ma o
ka baarakɛjɛkulu senfɛ san 1953 o yrsquoa jira ko jɔyɔrɔ min ka kan ka di mɔgɔ kelenkelenna ni
jamakulu ma ladamuni baaraw la kɛnɛyako siratigɛ la o nafa ka bon Nka min jateminɛna
kosɛbɛ baarakɛjɛkulu in fɛ o ye hakililaw lafɛrɛli ye minnu bɛ tali kɛ forobakɛnɛyako
ɲɛnabɔcogo la O lafɛrɛli brsquoa wajibiya ka kɛnɛyako wale bolofara bɛɛ don ɲɔgɔnna ka kɛ
taabolo kelen pewu ye saniyako banaw ɲɛsigili banabaatɔw furakɛli ani nɔgɔyabaatɔw
tɔpɔtɔli
Kabini o waati la sɔn kɛra a ma ko furakɛliw labɛnni fana ye forobakɛnɛya baara jɔnjɔnw dɔ
ye
O nrsquoa ta bɛɛ a ka kan ka pereperelatigɛ ko forobakɛnɛyako bɛ ka danfara don a ni banafurakɛ
dɔnniya ɲɛɲini cɛ sira fila kan kɛrɛnkɛrɛnnenya la
- A brsquoi banban kosɛbɛ banakunbɛn kan ka tɛmɛ furakɛli kan
- A bɛ jamakulu ka kɛnɛyako sabatili bila hadamaden kelen-kelen ta ɲɛ
b Forobakɛnɛya gɛlɛyaw Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɔnɔ
150
OmɛsiOMS ye sɛbɛn dɔ labɛn min bɛ tali kɛ laquoAfirki jamanaden miliyɔn 738raquo17 ka kɛnɛyako la
san 2006 nowanburukalo tile 20 na
Bi-bi in na Afiriki gunkanjamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 1073487000 ye
Sedeyawo jamana 15 jamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 322990000 ye⁵
OmɛsiOMS yrsquoa pereperelatigɛ a ka laselisɛbɛn kɔnɔ ko laquoAfirikiraquo jamana minnu bɛ Tɔn kɔnɔ
olu ka sɔrɔ yiriwali bɛ kɛ ni jamanadenw ka kɛnɛya ɲuman ye bawo a dilanbaaw yrsquoa jira kolaquo
kɛnɛyabaliya bɛ na ni jamanadenw ka faantanya banbali ye basigibaliya faantan sinsinni
mɔgɔ sata cayali sɔrɔtaw dɔgɔyalihellipraquo
O nrsquoa ta bɛɛ Afiriki kɔnɔ forobakɛnɛya gɛlɛyaw ka ca kosɛbɛ O ko fanba bɛ tali kɛ banakisɛw
jɛsɛnni gɛlɛyaba kan i nrsquoa fɔ sida banakisɛ sumaya ani sɔgɔsɔgɔninjɛ olu minnu bɛ mɔgɔ
miliyɔn 3 ni kɔ faga san o san O mɔgɔ sataw la denɲɛrɛnin ni denmisɛnnin ka ca krsquoa sababu
maramafɛnnakɛlɛw ni kɛnɛyako gɛlɛyaw ye
c Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma
Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoa to kalanden cɛman ni kalanden musoman ka dɔnniyaw
ni jogow sɔrɔ minnu bɛ kɛ sababu ye u ka se
Ka ko dɔ juguyali bali
Krsquou yɛrɛ lakana
Ka dɛmɛ don mɔgɔ wɛrɛ ma
3Lomɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20[ ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ
lajɛlen 15062012
httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1
4Omɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ
lajɛlen 15062012
httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1
5Censusgov People and householdInternational programsmain dataInternational data basesan
2012 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidre gionphp
151
Ka hakilijagabɔ sabati
Ka se ka sugandili kolomaw kɛ
krsquou yɛrɛ ta
Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoi sinsin tɛmɛsira kunbaw kan minnu labɛnnen don ka kɛ
kalansen koloma wolonwula (7) ye
Saniya
Dumuni kɛko ɲuman ladamu ani farikololabaraliw sinsinni
Lakalanni baloko ɲuman na ani farikolon sinsinni
Ladamu ka ɲɛsin cɛnimusoya bangekɔlɔsi fɛɛrɛw sɔrɔli ani tangali sida ni kafoɲɔgɔnya
banaw ɲangataw ma
Janto-n-yɛrɛ-la matarafali
Faratikow dabilali
Dɛmɛ ka ɲɛsin binkanni kunbɛnni nrsquoa kɛlɛli ma
Degun ɲɛsigili
Lakalanni jɔyɔrɔfa la ka ɲɛsin faratikow ma (lakalanni dɛmɛ kunfɔlɔw la)
II-Sigia nrsquoa lamini
a Kɔrɔ
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani
yiriwali kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
Ne jamanakalankaramɔgɔ bolo sigida nrsquoa lamini bɛ jate hadamadenyako dɔnniya fɛ min bɛ
hadamadenya kɛ a ka laɲini bakolo ye O de kosɔn hadamadenyako dɔnniya la janto ka kan
ka kɛ sira la min bɛ tali kɛ mɔgɔw ni sigida fɛnw na (fiɲɛ ji farakuruw jiri ni dugukolo
fɛnɲɛnamakuluw)
Siraw ninnu ɲagaminen don bawo u brsquoa jira krsquou donnen don ɲɔgɔn na a mɛɛna i nrsquoa fɔ
jamakuluw ni kungow
152
Hadamadenw sigicogo dugukolo kan o ye an fɛ dɔnniya koloma ye min brsquoa wajibiya miiri ka
kɛ daɲɛw ani hakililakuluw kan i nrsquoa fɔ nimafɛn sugu cayali daminɛwaati falenfɛnw walima
hamadenw sigicogo kɔlɔlɔ18
Tariki dɔnniya jɔyɔyɔ ka bon sigida nrsquoa lamini kow cɛla
jamanakalankaramɔgɔw fana ye tarikikalankaramɔgɔw ye Sigiyɔrɔ kɛnɛ hakɛ fana jɔyɔyɔrɔ ka
bon kosɛbɛ jamanakalankaramɔgɔw bolo Ka baara kɛ sigida nrsquoa lamini kan o fana ye ka
sigiyɔrɔ kɛnɛ labɛnniko anrsquoa yiriwali ɲɛnabɔ Kumalasurunya la sigida nrsquoa laminiko bɛ hakilila
koloma naani de bolo
Hakilijagabɔ kɛli sigida sɔrɔw kan minnu nafa dɔnna sigida nrsquoa lamini labɛnni nrsquoa
labaarali la
Yɔrɔw cogoyaw bɛ se ka kɛ gɛlɛya ye kɛnɛw labaarali la
Faratiw
Kɛnɛ nrsquoa kanfɛnw anrsquou tigiyako
Hakilila fɔlen ninnu bɛ boli fɔɲɔgɔnkɔw anrsquou waleyabaaraw kan An bolo jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
siraw jɔyɔrɔba bɛ sigida nrsquoa lamini masalakun kɔnɔ
b- Sigida nrsquoa lamini kalan
Hakilila kɔrɔw
laquoKalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o ye danbew lakodɔnni ni hakililaw fɛsɛfɛsɛli tɛmɛsira ye
minnu bɛ sew ni jogow yiriwa ka mɔgɔw cɛsiraw faamuya u ka seko ni dɔnkow anrsquou dacogo
Ladamu ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o bɛ tali kɛ fana bɛnkan tali ni jogo yɛrɛ degeli taasira
la ka bɛn sigida nrsquoa lamini ɲuman ma raquo (IyuseniIUSN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin kungo lakanani
ma san 1971)
18Mɔgɔw sigicogo yɔrɔw lalaquotɛmɛsira min fɛ hadamadenjɛkuluw bɛ sigida nrsquoa lamini fɛn dalenw
bayɛmɛma walima krsquou labɛn(kungo fɛnw tiɲɛnibangamaradugubaw sigiliw nrsquou bonyaliw ani izinibaara
olu ye mɔgɔw sigicogo yɔrɔw la kun kolomaw dɔw ye)raquo
Sun Daɲɛw kɔrɔw tubabukan na gafe ba nrsquoa tɔgɔ Lawurusi[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwlarousefrdictionnairesfrancaisanthropisation2o
153
laquo Kalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini yiriwali kuntaala jan ma o ye kalan ye min bɛ danbew fɔlɔ
bila ɲɛ Lakalanni kalansen bolofara minnu bɛna labɛn an fɛ olu ka kan krsquoa to an krsquoa faamuya
ko dugukolo ye bɛɛ nafalan ye an ka kan krsquoan janto min na O kalan in ka kan ka na ni
senyɛrɛkɔrɔ ye min brsquoa to mɔgɔ kelen o kelen krsquoi hakilijagabɔ ka ŋaniya ta ani ka waleya kɛ a
yɛrɛ ma A ka kan ka na ni jɔyɔrɔfa ye min brsquoan bila o waleyaw kɛli la anrsquoa ka kan ka
jamanaden bɛɛ kɛ demokarasi danbew matarafabaaw ye ani wulikajɔ kɛbaaw sanga ni waati
bɛɛraquo19
Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw
Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw ye ka hadamadenkuluw ni hadamaden kelen-kelen dɛmɛ
- Ka faamuyali ɲuman sɔrɔ sigida nrsquoa lamini kan ani gɛlɛya minnu dulonnen brsquoa la krsquou
lafaamuyali nɔgɔya ko ninnu kan
- Ka faamuyali ɲuman suguya caman ni dɔnniya koloma sɔrɔ sigida nrsquoa lamini nrsquoa gɛlɛyaw
kan
- Ka danbew kɔrɔ dɔ dɔn ani ŋaniya ɲuman dɔw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma walasa olu bɛ se
krsquou sendon kɔsɛbɛ sigida nrsquoa lamini yiriwali la anrsquo a lakanani na
- Ka sew dɔn minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini ɲɛfɔli ma ani sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wulili ma
- Ka waleyaw kɛ ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wuli
Kalanbolo bolodali
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati
19 Dɛmɛjɛkulu PlanetrsquoEre ka gafefitinin[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwplanetereorgancien-sitetelech-docplaqette-ongpdf
154
Kalandegeli kuntilennaw
Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn
Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ
Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyafɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ
Ka sigida nrsquoa lamini marali waleyaw ani forobakɛnɛya lakana yiriwa
Ka jogo kolomaw ta ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw ma
Kuntaala lɛrɛ 14
Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw
Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
gɛlɛyaw ma
Baara bolodalikatimu
kalansenbolow Sewkoɲɛdɔnw kɔnɔkow fɛɛrɛw Kuntaala
1 -Ka hakililaw ɲini krsquou dɔn ani
krsquou faamuya
Sigida nrsquoa lamini
forobakɛnɛya
Dɔnniyaw ni hakililaw
sirilenw Sigida nrsquoa
lamini ni forobakɛnɛya
la
-Sɛbɛnw ɲinini
(minnu
sɛbɛnnen don
mansin na
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-Kulubaara
-hakilila
fɛsɛfɛsɛli
lɛrɛ 2
2 Ka Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw
suguyaw ɲini krsquou dɔn
Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw
lɛrɛ 2
3 Ka sira don Sigida nrsquoa
lamini ni forobakɛnɛyako
gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ
-Hadamaden ka tiɲɛni
waleyaw sigida nrsquoa
lamini kan
lɛrɛ 2
155
-sigida nrsquoa lamini tiɲɛni
kɔlɔlɔw forobakɛnɛya
kan
- hakililaɲini
-hakililafalen
sinsinnen
4 Ka yiriwalifɛɛrɛ dɔw labɛn
ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
lasaniyali ani forobakɛnɛya
taabolo ɲumanw ma
forobakɛnɛya ɲuman dɔ
sinsinni fɛɛrɛw waleya
dɔ
lɛrɛ 2
5 Ka Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya masalakunw
don kalanbaara la
- kalansow bolofaraw
dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
dilanni
-Kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
kɛli
-Kalansenninw kiimɛni
- Kalansenlabɛnsɛbɛn
bɛrɛbɛnnenw labɛnni
lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati
Kalansen tɔgɔkalan hukumu kɔnɔ Sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw
Kalandegeli kuntilennaw
-Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
156
-Ka sira don Sigida nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ
Kɔɲɛdɔn layiriwataw
Koɲɛdɔnw
Kalanw(Dɔnniw) sira kan Jogow(taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow)sira kan
-Ka forobakɛnɛya ɲɛfɔ
-Ka sigida nrsquoa lamini hakilila
ɲɛfɔ
-Ka jogo ɲumanw ani
taabolow ta ka ɲɛsin sigida
nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya
ma
-Ka sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw ɲɛfɔ
-Ka sira don sigida nrsquoa lamini
ni forobakɛnɛya cɛ
-Ka sigida nrsquoa lamini saniyali
lafasa
Kuntaala Lɛrɛ 3
Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw
Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
gɛlɛyaw ma
Kalan degeli kalansenbolo bolofara walanwalanni
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛman ni Kalanden cɛmanw ni
musomanw ɔ musomanw
labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Kakalanden cɛmanw
musomanw ka dɔntaw hakɛ
dɔn sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya siratigɛw la
-Bɛ ɲininkaliw jaabi
-Bɛ gɛlɛyaw fɔ ani ka
sɔsɔli kɛ u kan
- Jaabi ɲuman
sugandili
-Kulubaara
-Hakililafalen
kuluw ni ɲɔgɔn cɛ
-Hakililaɲini
Bilali kalan hukumu 1- kalanden cɛmanw -Kuluw kelenkelenna bɛɛ -Hakililaɲini
157
kɔnɔ musomanw ka sigida cogoya
ɲɛfɔli kɔfɛ yɔrɔ dɔ walima jaw
ni fotow dɔw lajɛli minnu bɛ
tali kɛ sigida nrsquoa lamini cogo
suguyaw kan karamɔgɔ
cɛman karamɔgɔ musoman
bɛ ɲininkaliw kɛ
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u ka sigida nrsquoa
lamini gɛlɛyaw latɔmɔ o kɔfɛ
a bɛ ɲininkali damadɔ labɛn
minnu bɛ tali kɛ sigida nrsquoa
lamini lakanani kan ani sira
min brsquoo ni forobakɛnɛya cɛ
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u ka gɛlɛyabaw
ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali kɛ
sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya la
2- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ kalanden
cɛmanw musomanw tila kulu
4 ye ka bɛn ni masalakun 4
ma
-ɲɛfɔli ni sigida ladonko ɲuman
-lakana latanga ani ladamu ka
ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma
-sira donni forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini cɛ
-forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa
lamini gɛlɛyaw jamana kelen-
kelen ani diɲɛ kɔnɔ
brsquoa ka dɔntaw fɔ sigida
nrsquoa lamini ani
forobakɛnɛya gɛlɛyaw nrsquou
kan
-Karamɔgɔ cɛman
karamɔgɔ musoman ka
dɛmɛ kɔnɔ ye kalanden
cɛmanw musomanw bɛ
ɲininkaliw ɲini krsquou dɔn
minnu bɛ tali kɛ
forobakɛnɛya ani sigida
nrsquoa lamini kan
-Sɛbɛnw dilenw lajɛli ani
sɔsɔli senfɛ kuluw kɔnɔ
kalanden cɛmanw
musomanw bɛ ɲininkaliw
dilenw jaabiw sɛbɛn ani
krsquou ɲɛfɔ
-Kulubaara
-Lasali
ɲininkaliw-jaabiw
-sɛbɛnw ɲinini
(minnu sɛbɛnnen
don mansin na ani
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
Hakililafalenw
kuluw kɔnɔ
158
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw
kɔmaseginniHakililafa
len
- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ waati dɔ dantigɛ
kulu saba ninnu kelen-kelen
bɛɛ ye u krsquou ka jaabiw ɲɛfɔ
Kulu kelenkelenna brsquoa ka
baara kɛlen ɲɛfɔ ka kulu
tɔw ka ɲininkaliw jaabi
- Dantigɛliwaati
hakililafalen
- Hakilifalen
sinsinnen
Sinsinni ani kuma
koloma latɔmɔnenw
bakurubafɔ
- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ sɔnni kɛ
bɛnkanhakililaw ma ka ɲɛsin
masalakun kalannen ma ani bɛ
farakanhakililaw di
O la sa
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ nin hakililaw
basigi
- Hakilila kolomaw minnu
sirilen bɛ forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini na
-sigida labɛnni nrsquoa lakanani
baaraw anrsquou nafaw
- sigida nrsquoa lamini lakanani
fɛɛrɛw jamana kelen-kelen bɛɛ
kɔnɔ sedeyawojamanaw kɔnɔ
ani diɲɛ kɔnɔ
-sira donni sigida nrsquoa lamini
forobakɛnɛya ani yiriwali cɛ
-danbe sirilenw sigida nrsquoa
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ jaabi
sɔrɔlenw sinsin ani ka
dɔnniya kuraw kuma
kolomaw latɔmɔ krsquou
bakurubafɔ
-Hakilila koloma minnu bɛ
tali kɛ forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini kan
-Sigida labɛnni nrsquoa
lakanani baaraw anrsquou
nafaw
- sigida nrsquoa lamini
lakanani fɛɛrɛw jamana
kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ
sedeyawojamanaw kɔnɔ
ani diɲɛ kɔnɔ
-Sira donni sigida nrsquoa
lamini forobakɛnɛya ani
yiriwali cɛ
-Danbe sirilenw sigida nrsquoa
lamini na
-hakililafalen kuluw
ni ɲɔgɔn cɛ
159
lamini na
-ladamuni nafa ka ɲɛsin
forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa
lamini ma min jatelen don i nrsquoa
fɔ hadamadenw ka hakɛw dɔ
-Ladamuni nafa ka ɲɛsin
forobakɛnɛya ani sigida
nrsquoa lamini ma min jatelen
don i nrsquoa fɔ hadamadenw
ka hakɛw dɔ
Kiimɛnibakurubajate
minɛ
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ baaraw kiimɛni
dajira nin cogow la
-ɲininkali datugulenw
(jaabikelenma) ɲininkali jaabi-
ɲumansugandilama
- fɛɛrɛ nɔgɔw sigili senkan ka
kalanden ka kalandenw ka
dɔntaw sɛgɛsɛgɛ sigida nrsquoa
lamini nafaw kan krsquoa ɲini krsquoo
dɔn forobakɛnɛya ni danbew
cɛsiraw fɛ
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ jaabiw
sɛbɛn kuluw kɔnɔ anrsquou
kelen kelen
ɲininkaliw-jaabiw
Kelennabaara
walima kulubaara
Dɔnniya sɔrɔlenw
latɛmɛni waleyali
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman
-bɛ kalandencɛmanw
musomanw dɛmɛ ka
kɛnɛya tɔgɔlatɔn sigi senkan
ani kungoko tɔgɔlatɔn
-brsquoa ɲini ka sigida nrsquoa lamini
ani forobakɛnɛya masalakun
sɛbɛn seko ni dɔnkow tɔn dɔw
ka baaraw kɔnɔ
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ
kɛnɛyako ni kungoko
tɔgɔlatɔn sigi senkan u
ka kalanyɔrɔ walima u ka
sigida la
-ɲɔgɔnye
- Hakililafalen
-ɲɔgɔlɔnbɔ
160
Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin
Kalandegeli kuntilennaw
Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε
Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ
Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ
Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali
kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ
Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma
Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ
Kɔnɔkow
Yiriwali kuntaala jan
aKɔrɔ
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
laquo Yiriwali kuntaala jan bɛ na ni siga-siga hakilila dɔw ye
Fɔlɔ n bεna hakililajigin kε ko yiriwali kuntaala jan ye hakilila miirilen ye kungolakanajεkuluw fε krsquoa
daminε san 1970 kɔnɔnaw na ka da dugukolo ni jamakuluw maracogo kɔlɔlɔw kan yanni
Burunditilandi bεnkansεbεn ka ta Sinsin kɛra kasaara juguw jateminɛni kan ka taabolo in labɛn
Filanan jogo ɲumanko bε yiriwali kuntaala jan hakilila yεrε cεma kan kungoko sɔrɔko ni
hadamadenyako O ye ka damakɛɲɛbaliya kɛlɛ ka tilennenya sinsin mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛTaabolo brsquoi
sinsin baju saba kan kungoko sɔrɔko ani hadamadenyako
Sabanan a tɛ se ka fɔ ko yiriwali kuntaala jan ye dɔnniya ɲinini kεyɔrɔ ye ka da a kan dɔnniya
jiralanw trsquoa kɔnɔ A labɛnni bɛ to senna waati bɛɛ la wa a bɛ tali kɛ politikiko kan ka tɛmɛ dɔnniya
kan Kabini san 1980 labanw na hakilila in yɛrɛ jɛnsɛnni kɔfɛ kɔrɔ bi naani sɔrɔla a la Olu tun bɛ tali
161
kɛ taabolow la ka kɛɲɛ kɛnyɛrɛyehakilila ma
Naaninnan yiriwali kuntaala jan bε se ka na ni taabolo danfaralenw ye setigijamanaw kɔnɔ ani
faantajamanaw kɔnɔ Setigijamanaw kɔnɔ dɔnnikɛlaw ni ɲininikɛlaw bɛ ɲininkali kɛ ni yiriwali
taabolo min bɛ senna nrsquoo bɛ to a cogo la Sariyaw ka caya o kan yɔrɔw bεε la Diɲεlatigɛ kεko
ɲuman ba hakilila (bakurubafɔ la ɲɛtaa sabatili dugukolo kan) faamuya ka di jamanadenw fɛ wa o ko
bɛ ka don ba la ladamu siratigɛw la
Yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ sɔrɔko taabolo sugandili ɲininkali bε kεYala an ka an ka yiriwali
taabolo yεlεma wa Yala an bε se ka sɔn a ma ko mobili bε siniwa mɔgɔ mliyari 1 ni murumuru 3 bεε
bolo wa Yala an krsquoa ɲini jamanadenw makow ka ɲεnabɔ kasɔrɔ an ni yiriwali min kan o ɲɛ ma
sɔrɔ Diɲɛ jamanaw tɔgɔlagɔfɛrɛnaman sigili senkan min brsquoi janto dugukolo ni dantanfɛnw na yala o
bɛ faamuya wa O de bε na ni jamanadenw ka dɔnɲɔgɔnya ni mara kɛcogo ɲuman hakilila ye
Yiriwali kuntaala jan i nrsquoa fɔ a fɔra cogo min na setigijamanaw kɔnɔ o bε na ni gεlεya ye
yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ dantanfɛnw latangali hami wulili o bɛ na ni ɲininiw sigili ye senkan
minnu ɲɛsinnen bɛ yamaruyasɛbɛnw labɛnni ma ka tɛmɛ hadamadenw lakanani kan mɔgɔdalaɲini
nasiraw la ni laquo maraliko kura raquo dogolen tɛ hakilila in kɔfɛYiriwali kuntaala jan bε sendonni kofɔ min
ma yamaruya O de ye setigijamanaw mɔgɔ cεsirilenw dɔw ka laɲini ye ka faantanjamanaw ma
walasa ka dantanfɛnw lakana
O de la n sigalen tε kosεbε bawo n sɔnnen don hakilila in kɔnɔko dɔw ma O nrsquoa ta bεε n ka
kɔsannaɲininiw brsquoa to n ka n janto n yɛrɛ laraquo
b Yiriwali kuntaala jan kalan
Yiriwali kuntaala jan kalan (EDEDEEDD) brsquoa to diɲε ferekecogo ka faamu dɔnniya mɔgɔya
taabolo ɲuman ani fasodenɲumanya nasiraw la Yiriwali kuntaala jan kalan bɛ kalansen
bolodalenw kɔnɔ
Sigida nrsquoa lamini kow sɔrɔkow hadamadenya ni seko ni dɔnko kow ni ɲɔgɔn cε siraw
faamuyali o bɛ kalanden cεmanw ni musomanw dεmε nin ko ninnu faamuyali la kosεbε
Hadamadenjεkuluw siriɲɔgɔnna
Jogo ɲumanw tali minnu bε damakεɲεni ninnu don ba la
Nafa min bɛ ɲɔgɔndɛmɛ na diɲɛ kɔnɔ
Yiriwali kuntaala jan kalan laɲini jɔnjɔn ye ka fεεrεw di jamanaden nataw ma u ka se ka
sugandiliw ni kɛ ka hakilijagabɔw kε yiriwali kuntaala jan gεlεw kan minnu brsquoa to u bɛ se ka
kolatigɛliw kɛ ani ka baara kɛ ni hakili ye krsquou yɛrɛ ani jamana nafa
162
Kalanbolo baara bolodalen
Masalakun bolofara 2 Yiriwali kuntaala jan
Masakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin
Kalandegeli kuntilennaw
Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε
Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ
Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ
Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali
kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ
Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma
Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ
Masalakun bolofara 2nan Yiriwali kuntaala jan
Kuntaala Lεrɛ 16
163
MinεnDɛmɛnanwSεbεnw
Sedeyawo misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara
dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan
jamanaw ni diɲε sariyaboliminεnw Afiriki bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin hadamaden ni fasojamaw ka
hakεw ma min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda 21nan
bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo kan
jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw kana
ladon Afiriki kɔnɔ adw
Baara bolodalisεbεn
Kalansenbolo
bolofara
SeKoɲεdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fεεrεw Kuntaala
1 Ka yiriwali kuntaala jan
hakililaw dantigε
Hakilila minnu bε tali kε yiriwali kuntaala
jan ani sigida nrsquoa lamini na
- Sεbεnɲiniwi (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na ani minnu bε
εntεrɛnεti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛsɛli
- Hakililafalen
Lεrɛ2
2
Ka gεlεyaw ɲini krsquou dɔn
minnu bε yiriwali
kuntaala jan bali ka
waleya
Sigida nrsquoa lamini gɛlɛya minnu bɛ boli
yiriwali kuntaala jan kan
Lεrɛ 2
3
Ka sigida nrsquoa lamini
gεlεyaw ni yiriwali
kuntaala jan waleyali siri
ɲɔgɔn na
Sigida nrsquoa lamini tiɲεni kɔlɔlɔw yiriwali
kuntaala jan kan
Lεrɛ2
4 Ka yiriwali kuntaala jan
ɲεtaa fεεrεw tigε
Yiriwali kuntaala jan waleyali sabatili
fεεrεw
Lεrɛ 4
5
Ka yiriwali kuntaala jan
gɛlɛya don kalan baara
kεtaw kɔnɔ
- Kalan dakun bεε dɔnnikεminεnw ni
kalanbaaraminɛnw sεgεsεgεli
- Kalansensεbεnw labεnni
- Kalansenbolo bolofara kalandegeli
waleyali
- Kalansenbolo bolofara kalan
bolofaranin kiimεni
- Kalansenlabεnsεbεn mabɛnnen dilanni
Lεrɛ6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2nan Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
164
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli
ma yiriwali kuntaala jan sabatili kama
KalanDegeli kuntilennaw
Ka baara kεtaw bolodasɛbɛn dɔ labɛn yiriwali kuntaala jan sabatili kama
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Yiriwali kuntaala jan sabatili
Koɲεdɔn layiriwataw
KOɲɛDƆN
Kalan sira kan Jogo sira kan Fεεrεw sira kan
- Ka yiriwali kuntaala jan ɲεfɔ
- Krsquoi ka yɔrɔ sigida nrsquoa lamini
gεlεyaw ɲini krsquou dɔn
Ka fasodenɲumanya jogo ta
sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli la
- Ka yiriwali kuntaala jan cogoyaw dantigε
- Ka i ka yɔrɔ ladonni anrsquoa lasaniyali baaraw
kε
Kuntaala Lεrɛ 6
MinεnDɛmɛnanw
Sedeyawo ka misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara
dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan
jamanaw ni diɲε sariyasɛbɛnw Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakεw
lafasali kan min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda
21nan bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo
kan jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi Bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw
kana ladon Afiriki kɔnɔ adw
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
165
Karamɔgɔ cεmanmusoman Kalanden cεmanwmusomanw
Labɛn
kɔrɔdɔnnen kɔrɔ
sɛgɛsɛgɛli
bɛ kalanden cɛmanmusoman sendonni
anlsquoa ka seko ni dɔnko hakε sɛgɛsɛgɛ ka
ɲεsin hakilila kalantaw ma
bε ɲininkaliw jaabi
bε yiriwali kuntaala jan kuma fɔ ka ɲɔgɔn
fɛla ɲini a kan
- jaabi ɲuman
sugandili
-Kelennabaara
- Hakililaɲini
- Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
- bɛ waleya dɔ kɛli dajira walima ka jaw
ni nataliye dɔw sɛbɛkɔrɔ lajɛ
- brsquoa ɲini kalanden cεmanmusomanw fε
u krsquoa jira ko hadamaden sabatili tɛ sira
sɔrɔ sigida nrsquoa lamini sabatili kɔ
- Karamɔgɔ cεmanmusoman bε sigida
nrsquoa lamini kunnafonisεbεnw bila
kalanden cεmanwmusomanw ka bolo
kan (yɔrɔ saniyalen yɔrɔ nɔgɔlen
ɲεfɔli ɲεnamaya cogoya fanga bε se ko
minnu kɔrɔ hellip) ani yiriwali kuntaala jan
kan ka laban krsquoa ɲini u fε u ka sigida
nrsquoa lamini ɲεfɔ ani ka yiriwali kuntaala
jan cogoyaw dantigε
- Kalanden cεmanmusomanw bε ko in
waleya walima ka ɲεgεnw ni jaw sɛbɛkɔrɔ
lajε
- brsquoa jira ko sigida nrsquoa lamini sabatili tɛ sira
sɔrɔ jama ka kεnεya sabatili kɔ
- Kalanden cεmanmusomanw bε sεbεnw
lajε ka ɲininkaliw jaabi
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- Kɔlɔsiliw
Hakililaɲini
- Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw
kɔmaseginni
bɛ dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw
kulusigili la ka kɛɲɛ ni cakɛminɛnw ye
(dɛmɛnanw)
Kulu kelenkelenna ka kumalasela bɛ
baara kɛlenw dajira ninnu kan
- Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
ɲɛfɔli
- Hadamadenw makoɲεfεnw sɛbɛnni
dumuni fiɲε saniman sigida nrsquoa lamini
saniman
- U ka sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala
jan gεlεyaw
- Sɔrɔfɛnw tɔpɔtɔli
- Sigida nrsquoa lamini tiɲɛni sababu anrsquoa
kɔlɔlɔw
- Fɛn min bɛ sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan siri ɲɔgɔn na
Hakililafalen ani
kulubaaraw
sɛmɛntiyali
dantigɛlikɛnɛsigi
Hakililaw
nafawsinsinni ni
kuma kolomaw
latɔmɔni
Karamɔgɔ cεmanmusoman bε kuluw
ka jaabiw lamɛn kunnafoni minnu brsquou ka
hakililaw jε krsquoolu fara u kan ka fɔlenw
sεmεntiya ani krsquou dεmε u ka kuma
koloma labanw latɔmɔni na
Kalanden cεmanwmusomanw
- Ko minnu ye tiɲε ye ani nrsquou bε se ka kε u
brsquou hakili to olu la u ka sigida yiriwali
kuntaala jan kundon yiriwali kuntaala jan
sɔrɔli gεlεya bεε furakεli kɔrɔ
- U brsquou kundon yiriwali kuntaala jan ɲɛtaa
kɔrɔ
- Jεkabaara
Bakurubafɔkati-
mu dɔ labɛnni
Kiimεnibaaraw
bakuruba jateminε
bɛ baara dɔw kiimεnisɛbɛn labɛn min bɛ kɛ
sababu ye ka waleyaw kɛ ka dɔ bɔ sigiyɔrɔ
gɛlɛyaw la
Baarakɛkuluw kɔnɔ kalanden
cɛmanwmusomanw bɛ kunnafoniw
ɲini u ka sigida nrsquoa lamini tiɲɛw kan
-Kalandenw bɛ baarabolodalisɛbɛn
dilan
Sɛbɛnw dilanni
Kulubaara
166
Kalanbolo gafe lajɛlen Forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
Kalanbolo wɛbu lajɛlen forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Forobakεnεya
Hakilila kɔrɔ
- httpwwwlaroussefrencyclopediediverssansA9_publique90008
- httpwwwintellegofrsoutien-scolaire-1ere-st2s-aide-scolaire-sciences-sanitaires-et-socialessante-sante-publique15558
httpwwwlegifancegouvfraffichTextedocidTexte=JORFTEXT000000227015εtdateTexte
- httpwwwdestinationsantecoml-oms-penchee-sur-les-africainshtml
Sigida nrsquoa lamini
Hakilila kɔrɔ
- httpwwwtechno-sciencenet onglet=Glossaireεtdefinition=3469
- httpreseauecoleetnatureorg
- httpwwwiucnorgfr
Yiriwali kuntaala jan
Ladamuni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan ma httpwwwmeirieucomECHANGESlepripdf
httpreseauecoleetnatureorg
httpwwwiucnorgfr
KALANBOLO 7NAN FANKELENFƐJAMANAW
KA DONɲƆGƆNNA
LatεmεniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Karamɔgɔ cεmanmusoman
bε kalandenw bila ka baarabolodalisɛbɛn dɔ
labɛn (baara kεtaw u kεminɛnw)
waatiboloda dεmεbaaw kɔlɔsili ani kiimεni
walasa ka yεlεma ɲuman don u ka sigida nrsquoa
lamini cogoya la ka kεɲε ni yiriwali kuntaala
jan ye
167
laquo A ɲuman ye ka fanga ni jɔsen ɲεnamaw di Sedeyawo ma minnu bɛ jamanaw taw sanfɛ
walasa a ka se ka ko latigɛlenw waleya ani ka bɛnɲɔgɔnmaya sabati politikiko siratigɛ la
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ raquo
1 Wansεsilasi Sakere Kεri MɔnzalaMenceslas sacreacute Cœur Monzala Afiriki tilebinyanfan jamanaw ka donɲɔgɔnna
hakililaw Sedeyawo fangabulonw sεgεsεgεli san 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajεra 15062012
httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-afrique-de-louest-
analyse-du-cadre-institutionne17html
FANKELENFƐJAMANAW
KA DONɲƆGƆNNA
1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Dantigεli
168
abini yεrεmahɔrɔnya sɔrɔla jamana minnu bε fan kelen fε Afiriki tilebinyanfan
kɔnɔ olu yrsquoa ɲini ka fara ɲɔgɔn kan u marabaa kɔrɔw ye dancε minnu ci u ni
ɲɔgɔn cε walasa krsquoolu bin ka bɔ yen U laɲini tun ye ka ɲɔgɔnhakililajiginkεnε sigi
u jɛlen bɛ kuntilenna minnu na yiriwali sira kan olu waleyali kama ani ka fanga jɔnjɔn sɔrɔ krsquou
ka ɲɔgɔndεmε sigi senkan ani krsquoa sinsin O hakilila in kεra fankelenfεjamanaw ka
bolodiɲɔgɔnma waleyalisira ye san tan laban in kɔnɔ
Walasa ka donɲɔgɔnna nafa don jamanadenw ka ɲεnamaya kɔnɔ ani u krsquoa faamuya kosɛbɛ
Sedeyawo jamanakuntigiw bɛnna laɲini dɔ kan min ka kan ka waleya sanni san 2020 cε
jamanaw ka Sedeyawo ka bɔ o la krsquoa kɛ jamanadenw ta ye
Fankelenfεjamanaw ka tɔnw sigili ani sigidajamanaw ka tɔnw i nrsquoa fɔ Afiriki
tilebinyanfanfεjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn (Sedeyawo) Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ
yiriwali ani wariko tɔn (Imowa UEMOA) Sɛnɛgali Ba labaarali jamanaw ka tɔn
(OyεmuweyεsiOMVS ) Sahelijamanaw ka jakεlεtɔn (SilisiCILSS ) Joliba Ba fala donni ba la
(AbeyεfuyεniABFN ) adw Nin bεε bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka cɛsiri jira ka baara kε
ɲɔgɔn fε ani krsquou kan di donɲɔgɔnna jɔnjɔn sabatili kama
Kalanbolo se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fankelenfεjamanaw ka
donɲɔgɔnna sinsinni ma
Masalakun bolofara fila bε kalanbolo in kɔnɔ
1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
K
169
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo ka kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kalandegeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara la
170
2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara
waleyali
3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka
baara waleyali
4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kɔnɔkow
Sedeyawo jirali
Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwali tɔnba (Sedeyawo) ye fankelenfεjamana tan ni
duuru ka jεkulu ye min sigira senkan san 1975 A ka baara ye sɔrɔ donɲɔgɔnna sabatili ye
laquo sɔrɔ sira bεε kan i nrsquoa fɔ iziniko taamakow kunnafonidikow kuranko sεnεko kungo
sɔrɔfɛnko jagoko ni nafolokow hadamadenyakow ani seko ni dɔnko hellipraquo
San 1993 Sedeyawo fanga bonyara segin kɛlen bεnkansεbεn kan krsquoa kalan ni bɛn ni lakana
jateli ye Afiriki tilebinyanfan fε O hakilila in kεra sababu ye ka bεnkansεbɛn dɔ bolonɔbila san
1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogo kan u ɲɛnabɔli u banni ani bɛn ni lakana sabatili
Jamana 15 bε Sedeyawo kɔnɔ bi (Benεn Burukina Faso Kapuwεri Kɔnɔwari Ganbi Gana
Gine Konakiri Gine Bisawo Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn ani Togo)
Moritani yrsquoa yεrε fosi ka bɔ Sedeyawoko la san 2000
ƐfεmiFMI ka fɔ la Sedeyawo tɔnjamanaw ka jamanakɔnɔsɔrɔ mumɛ labugunda (PeyibePIB)
hakɛ bakuruba anrsquou ka sanni se kɛɲɛni (PepeyaPPA) hakɛ bakuruba bɛ bɛn
Lamerikɛndolariwari miliyari 56486 ma o yrsquoa bila sɔrɔko setigiya jɔyɔrɔ 25 nan na diɲε kɔnɔ
Sedeyawo jamanaw dugukolo kɛnɛ mumɛ bɛ bɛn kilomεtεrεkare miliyɔn 51 ma a jamanaden
hakɛ mumɛ ye miliyɔn 299 ɲɔgɔnna ye
Sedeyawo tariki anrsquoa jujɔn
Afiriki tilebinyanfan tɔnba sigili hakilila sɔrɔla kabini san 1964 A bɔra Liberiya jamanakuntigi
kɔrɔ Wiliyamu Tubumani na O siratigε la bεnkan dɔ bolonɔbilala Kɔnɔwari Gine Konakiri
Liberiya ani Saralɔn cε san 1965 nka o ma sira sɔrɔ San 1972 awirilikalo la Nizeriya
jamanakuntigi Zenerali Gowɔni ni Togo jamanakuntigi Zenerali Eyadema yrsquou cɛsiri poroze in
171
waleyali la U ye hakilila dɔw fara ɲɔgɔn kan ka jamana 12 yaala krsquoolu ka dɛmɛ ɲini krsquoa ta san
1973 zuluyekalo la ka se a utikalo ma Lajε dɔ labɛnna Lome walasa ka bɛnkan dajiralen
sɛgɛsɛgɛ
Mɔgɔ faamuyalenbaw ni sariyatigiw ka lajε dɔ kεra Akara san 1974 zanwuyekalo la ani
minisiriw ka lajε dɔ Mɔrɔbiya san 1975 zanwuyekalo la O lajε fila bεε ye bɛnkansɛbɛn dajiralen
in sɛbɛkɔrɔ sɛgɛsɛgɛ A laban na Afiriki tilebinyanfan jamana 15 yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn
in na ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔko yiriwali tɔnba sigi senkan (Legɔsi bεnkan)
san 1975 mεkalo tile 28 Labɛnlajɛ minnu yɛrɛ nana ni Sedeyawo sigili ye olu bolonɔbilala
Lome Togo san 1976 nowanburukalo tile 5 Walasa ka sɔrɔw donɲɔgɔnna sennateliya ani ka
barika don bolodiɲɔgɔnma na politikiko nasira la yεlεma donna bεnkansεbεn na krsquoa bolonɔbila
san 1993 zuluyekalo la
Sedeyawo lakodɔnna Afiriki sɔrɔko AyeseAEC yiriwali ntuloma duuru dɔ ye
KomesaCOMESA SeeyasiCEEAS IgadiIGAD SadɛkiSADC ani SedeyawoCEDEAO Olu
yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn na min bɛ bolodiɲɔgɔnma sinsin AyeseAEC ni SeyeyεriCER cε
san 1998 feburuyekalo la
Sedeyawo kuntilennaw anrsquoa jɔsenw
Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔnba kuntilenna ye bolodiɲɔgɔnma ani
donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko la walasa o ka bange
sɔrɔkelenya ni warikelenya la ni tɔnjamanaw ka sɔrɔ mumɛ don ɲɔgɔn na O donɲɔgɔnna in
ka kan ka kε sababu ye ka jamanadenw ka diɲɛlatigɛ nɔgɔya ka sɔrɔ labugunni sabati ka
tɔnjamanaw cɛsira sinsin ani ka kε sababu ye ka Afiriki bɛɛ lajɛlen ka ɲεtaa ni yiriwali sabati
Segin kɛlen bɛnkansɛbɛn in kan krsquoa kalan san 1993 o tun ka kan ka barika don tɔnjamanaw
cɛ bolodiɲɔgɔnma na sɔrɔ ni politikiko siratigɛ la O bɛnkansɛbɛn in yrsquoa dantigɛ ko sɔrɔko laɲini
ye ka jɛ sugufiyɛ kelen na ani wari suguya kelen Politikiko nasira la laɲini ye ka
depitebulonba kelen sigi senkan Afiriki tilebinyanfanjamanaw tɔgɔ la ka sɔrɔko ni
hadamadenya yiriwalibulon kelen sigi senkan ani ka Sedeyawo ka kiiritigεbulon kelen sigi min
bɛ kiiriso kɔrɔ nɔnabila ka tɔn ka kolatigɛlenw waleya O bεnkan in bε Sedeyawo yamaruya a
krsquoa jɔyɔrɔ fa ka Afiriki tilebinyanfan fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi ani krsquou ban
Sedeyawo brsquoa ka wale sinsin nin jɔsen jɔnjɔnw kan
172
Tɔnjamanaw damakεɲεni anrsquou ka makoɲεɲɔgɔnma
Jamanaw ka ɲɔgɔndεmε ani u kafolen senyεrεkɔrɔ
Bolodiɲɔgɔnma jamanaw ni ɲɔgɔn cε
Politikiw bɛrɛbεnni ɲɔgɔn ma ani porogaramuw donni ɲɔgɔn na
Jεlenya tilennenya sɔrɔko ni hadamadenyako la
Tɔnjamanaw ka kɛlɛbinbaliya ɲɔgɔn kan
Bɛn sabatili basigi ani lakana
Fɔɲɔgɔnkɔw banni nɔgɔya la
ɲɔgɔnbonya ani hadamaden ka hakεw layiriwali nrsquou lakanani
Demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni
Sedeyawo fangabulonw
Walasa a ka se krsquoa ka baaraw kε Sedeyawo ye nin fangabulon ninnu sigi senkan
Jamanakuntigiw ni gɔfɛrɛnamankuntigiw ka lajε
Waleyali sekeretariya
Tɔn depitebulon
Tɔn kiiritigεbulon
Sɔrɔ ni hadamadenya sabatibulon (o ka kan ka sigi)
Sedeyawo ka yiriwalinafolobɔ ni yiriwali banki (BeyideseBIDC)
Sedeyawojamanaw yiriwali nafolobɔda (FeyɛrideseFRDC)
Sedeyawojamanaw ka baarabaw kεli banki (BeyɛriseBRIC)
Afiriki tilebinyanfan warikocakεda (AmawoAMAO)
Afiriki tilebinyanfan ka wariko ɲεɲinicakɛda (ImawoIMAO)
Afiriki tilebinyanfan kεnεyako sabatilitɔn (OwasiOOAS)
Baarakεjɛkulu kεrεnkεrεnnenw (olu ye fɛɛrɛko baarakɛjɛkulu kɛrɛnkɛrɛnnen 6 ye)
Baarakɛcogo fɛɛrɛ min tara san 1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli u banni bɛn ni
lakana kama Jɛkulu minnu sigilen bɛ fɛɛrɛwaleya kama fanga tigilamɔgɔw brsquoo kɔnɔ
wale kɛbaga sekeretɛri laadibaa fɔkabɛn kama ani tɔnjamana tan lakana tigilamɔgɔw
(Burukina Faso Gana Gine Konakiri Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn
Togo)
Kuntilenna baara ani danbe bajuw
173
Sedeyawo kuntilenna
Ka marabolo sigi dancɛw tɛ min kɔnɔ min
yiriwalen bɛn ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnma bɛ min
kɔnɔ a sinsinnen bɛ mara kɛcogo ɲuman
kan sɔrɔfɛn camanba bɛ se ka lasɔrɔ
jamanadenw fɛ min kɔnɔ krsquoo sɔrɔfɛnw don
ba la ni sababulada ye walasa yiriwali
kuntaala jan ka sabati ani sigida nrsquoa lamini
tangali
Sedeyawo ka baara
Ka bolodiɲɔgɔnma ani donɲɔgɔnna sabati
olu minnu bɛ na ni jɛ ye sɔrɔko la Afiriki
tilebinyanfan fɛ walasa ka jamanadenw ka
diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati ka sɔrɔ
basigili sinsin ani krsquoa jiidi ka tɔnjamanaw
cɛsira layiriwa ani ka kɛ sababu ye ka
Afiriki ka yiriwali ɲɛtaa sabati
Sedeyawo danbe bajuw
Kisɛya
Kisɛya waleyali tangali nrsquoa sinsinni kɛra
sababu ye diɲɛ bɛɛ ka sɔn krsquoa kɛ misali ye
jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la sɔrɔko
ni wariko la
Bonya
Ka ɲɔgɔnbonya sabati Sedeyawo
baarakɛlaw nlsquoa jamanadenw cɛ ani ka
kodilanse bonya kuradilan ani kunnafoni
munumunucogo ɲuman
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Suguya caya
Ka jamanacamanko siyacamanko ani
seko ni dɔnkocamanko lakodɔn krsquoolu
faamuya ani krsquoo hakililaw jiidi krsquou bonya
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Hɔrɔnya
Krsquoi cɛsiri kosɛbɛ walasa baara sariya
jɔnjɔnw ka labato ka jama ka dannaya
sɔrɔ anrsquoa ka bonya ka da an ka waleyaw
kɛcogo kan
Sendonni kow la
Ka jama sendonni ɲini krsquoa don ba la
lafaamuyali bɛ kɛ min kan min bɛ kɛ
Sedeyawojamanaw ka baaracamankɛko
dugucamanko ani seko ni dɔnkocamanko
hukumu kɔnɔ politiki ni kolatigɛli dakun bɛɛ
lajɛlen na
Tilennenya
Tilennenya ani kuma ɲuman fɔli i
jamanadenɲɔgɔnw ye krsquoo hakilila don
Sedeyawo mɔgɔ bɛɛ kun na ani
fangabulonw kɔnɔ ka kɛɲɛ ni Afiriki
tilebinyanfan jɔsen jɔnjɔnw ye
Jɛlenya
174
Ka baara kɛ ni baara kɛcogo fɛɛrɛ jɛlenw
ye walasa lafaamuyali kɛra kolatigɛlen
minnu kan ani politiki labɛnni taabolow ka
sabatii
Baaraɲɛdɔn
Ka baaraɲɛdɔn jira ani cɛsiri diɲɛ
tɔgɔlabaaraw ɲɛni na anrsquou waleyaliko
ɲumanw ani ka jogo ɲumanw ta ani waso
Afiriki tilebinyanfan baarakɛyɔrɔw la
Laadiriya
Ka ɲɔgɔnlafaamuya latigɛliw kɛ kasɔrɔ i
ma da mɔgɔ kɔkan tilennenya la laadiriya
ani kɛɲɛni
Sɛbɛkɔrɔɲɛni
Ka sariya gɛlɛn sigi senkan teliya la min
baaraw tɛ jɔ ka ɲɛsin mɔgɔw jamanaw
Afiriki tilebinyanfan ani diɲɛ tɔgɔlalaɲiniw
sabatili ma
175
Donɲɔgɔnna ntulomaw
Afiriki tilebinyanfan sɔrɔfɛnw layiriwali (mɔgɔw sekow layiriwali cɛ ni muso
damakɛɲɛni sigida nrsquoa lamini ɲuman) fasodenya kelen
Bɛn ni basigi Afiriki tilebinyanfan bɛnni nrsquoa basigili fɔɲɔgɔnkɔw karatukaratu ani
kɛrɛfɛdɛn tɛ min kɔnɔ
Mara kɛcogo ɲuman mara kɛcogo ɲuman politikiko ni sɔrɔko sira kan jɛlenya ni
jɔyɔrɔfa forobafɛnw labaaracogo la ani hadamadenw ka hakɛw lakanani koɲuman
Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna (jago sugu wari sɔrɔfɛnw yɔrɔw politiki) Afiriki
tilebinyanfan jɛli sugu kelen na wari suguya kelen na wari jurudonbaaraw ani u juru
saracogo ɲuman ɲɛnabɔlen bɛ min kɔnɔ
Kɛnyɛrɛye cakɛda yiriwali Jɛɲɔgɔnya kolo gɛlɛn ani gɔfɛrɛnamankunda ni
kɛnyɛrɛyekunda ka faraɲɔgɔnkan o ye labɛn ye min ka fisa forobacakɛdaw ni
kɛnyɛrɛyecakɛdaw labugunni ma
Bɛn lakana ani mara kɛcogo ɲuman
Bolodiɲɔgɔnma layiriwali
Sɔrɔko kɛɲɛni ni ɲɔgɔndan jɛlenya sira kan
Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna
Fanga sigibolo se
Lakikaya bakuruba
176
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara 1lɔ se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali
KalanDegeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara la
2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara
waleyali
3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka
baara waleyali
4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kuntaala Lɛrɛ 12
MinɛnDɛmɛnansɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw ani jamana
sariyasigisɛbɛn
- Sedeyawo ka misaligafe
- Jaw
177
- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
SeKoɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka Sedeyawo kuntilenna
nrsquoa ka baara ɲini krsquou dɔn
Hakilila minnu bɛ tali kɛ
Sedeyawo kuntilenna a ka baara
anrsquoa danbew la
- Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bε
εntεrɛnεti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Lɛrɛ 2
2 Ka Sedeyawo jɔsenw anrsquoa
danbe bajuw lajɛya
Jɔsenw ani danbe bajuw Lɛrɛ 4
3
Ka masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
Kalansenlabɛnsɛbɛn labɛnni
Kalandegeli kalanbolo bolofara
dɔ labɛnni krsquoa waleya
Kiimɛni
Lɛrɛ 2
4
Baara minnu ka ɲi
Sedeyawo kuntilenna nrsquoa
ka baara sabatili ma
layiriwali
Waleyalifɛɛrɛ minnu ka ɲi
Sedeyawo kuntilenna sabatili ma
anrsquoa ka baara waleyali
Lɛrɛ 4
178
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1lɔ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Sedeyawo kuntilenna a ka baara anrsquoa danbe bajuw
KalanDegeli kuntilennaw
Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
la Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆN
KalanDɔnni sira kann Jogobaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛMɔgɔyasira
dɔnniya sira kan
- Ka kɔrɔ di Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara ma
- Ka Sedeyawo danbe bajuw ɲɛfɔ
- Ka jogo ta min ni danbe bajuw bɛ ɲɔgɔn
ta
- Ka sɔn jamanacamanko seko ni
dɔnkocamanko ani siyacamanko ma
- Ka jatigiya kɔrɔ walanwalan
Ka Sedeyawo danbe
bajuw sɛgɛsɛgɛ
Kuntaala Lɛrɛ 2
179
MinɛnDɛmɛnanSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw jamana sariyasigi
- Sedeyawo ka misaligafe
- Jaw
- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo BAARA KƐTAW Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn
kɔrɔdɔnnen
kɔrɔ sɛgɛsɛgɛli
Ka kalanden cεmanmusoman
sendonni nrsquoa ka seko ni dɔnko
hakε dɔn ka ɲεsin hakilila
kalantaw ma
U bε ɲininkaliw jaabi
jaabi ɲuman sugandili
Kelennabaara
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
kalanden cɛmanwmusomanw
ɲininka u ka Sedeyawojamana
dɔw danbejɔkanw fɔ
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
hakililafalenfalen kɛ danbejɔkanw
kan walasa ka bɔɲɔgɔnfɛyɔrɔw ni
ɲɔgɔndafayɔrɔw labɔ u kɔnɔ
- Hakililafalen
- Hakililaɲini
- Sεbεnɲini (minnu sɛbɛnnen
don mansin na ani minnu bε
εntεrɛnεti kan) Ka ɲɛsin
Sedeyawo bɛnkansɛbɛn ma min
tara san 1993 zuluyekalo la ani
jamana sariyasunba
- Kulubaara
180
- Kɔlɔsili
- ɲininkaliw nlsquou jaabiw
Kulukɔnɔbaaraw
sɛgɛsɛgɛli nrsquou
lakaleli ani
hakililafalenw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
danbe baju damadɔ dajira minnu
bɔra Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara anrsquoa danbe bajuw
masalabolo kɔnɔ
- bɛ nin cikan ninnu di kulubaara
kama
- danbe minnu kofɔlen don
masalabolo kɔnɔ aw kelen-kelen
anrsquoaw lajɛlen krsquoolu kalan krsquou ɲɛfɔ
ka jɛya
- ka Sedeyawo ka baara ɲɛfɔ ka
jɛya
- ka katimu dɔ ci ka Sedeyawo
danbew sanga don o don danbew
ni kɛwalew ma
Kalandenkulu kelen-kelen ka
kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔw
jaabiw lase tɔw ma
- Kulubaaraw ka hakililafɔ
- Hakililafalen kalanden
cɛmanwmusomanw ni ɲɔgɔn cɛ
dantigɛlikɛnɛ kan
- ɲɔgɔlɔnbɔ
Dɔnniya kura
sɔrɔlenw
labɛnniSinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw
farali la ɲɔgɔn kan ani krsquou kulusigi
ka na ni kunnafoniw ye minnu bɛ
kumakoloma latɔmɔnenw dafa
Kalanden cɛmanwmusomanw brsquou
jilaja ka kɔnɔko basigilenw fara
ɲɔgɔn kan kuluw kɛlen kɔ ka
hakililafalenw kɛ
Hakililaw faraɲɔgɔnkan
Kiimεni
Bakuruba-
jateminε
Karamɔgɔ cɛmanmusoman brsquoa
ɲini kalanden cɛmanmusomanw
fɛ u ka Sedeyawo danbew kɛ
sɛbɛn ye ka kɛɲɛ ni jamanaw
cogoyaw ye walasa krsquou ka
dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛ o kan
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
baarakɛjɛkuluninw sigi-sigi o sɛbɛn
dilanni kama
Kelennabaara
181
Latεmεni
Dɔnniya
sɔrɔlenw
waleyali
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
dɛmɛ don tile kelen
lafaamuyalibaara labɛnni na seko
ni dɔnko jiralidɔgɔkun kɔnɔ walasa
siya wɛrɛw ni jamana wɛrɛw krsquou
danbew jira ɲɔgɔn na
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
tile kelen lafaamuyali kɛ lakɔli la
walima u ka kin kɔnɔ
- ɲɔgɔlɔnbɔ ɲɔgɔlɔnba ɲɔgɔlɔn
fitinin
- ɲɔgɔnye
182
Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ka ɲɛtaa ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
Kɔnɔkow
Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou taabolow
Politiki ni sariyalako donɲɔgɔnna
- Ka sedeyawo sariyaw bila jamanayaw taw sanfɛ ko latigɛlenw waleyali la
- Cakɛdaw dɔw sigili senkan minnu bɛ jamana taw sanfɛ nrsquou bɛ tali kɛ kɔlɔsili ni ko latigɛlenw
jalatigɛli la kiiritigɛbulon depitebulon sɔrɔ ni hadamadenyako sabatilibulon
- Bolodiɲɔgɔnma politikiko siratigɛ la
- Mɔgɔw ka taamaw u sago la sɔn kɛra porogaramu min ma san 1978 mɛkalo lajɛ senfɛ
dakun saba (3) brsquoo kɔnɔ
- Wizaw (visas) binni
- Dagayɔrɔko hakɛ
- Sigiyɔrɔko hakɛ
183
Sɔrɔko ni wariko (sugufiyɛ kelen wari suguya kelen izini dugujukɔrɔfɛnw kɛnyɛrɛye
sɛnɛ hellip)
- Sedeyawo ka porogaramuw labonyali ka baara suguya wɛrɛw don u kɔnɔ misali la sɔrɔ
taabolow bɛrɛbɛnni ɲɔgɔn ma
- Fangabulonw ka baarakɛnafolo sɔrɔli Sedeyawo yɛrɛ fɛ wari dɔ tigɛli jamanaw kun 05
wusuru binni jamana wɛrɛw kan u ka minɛnw donni kunkɔrɔ Sedeyawo kɔnɔ walasa ka Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna musaka sɔrɔ
Bolodiɲɔgɔnma duwaɲɛko la
- Jagofɛnw falenfalenni labilali porogaramu o min bɛ kɛ sababu ye ka duwaɲɛsokelenya
sigi senkan dɔɔnin-dɔɔnin Sedeyawojamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
- O duwaɲɛsokelenya bɛna ni duwaɲɛwari ni wusuruw wulili ye pewupewu ka bɔ
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ anrsquoolu ɲɔgɔnnaw ani binkanniwusuru minnu bɛ sara jamanaw
dancɛw tɛmɛni na krsquoolu wuli ani ka wusuru suguya kelen sigi Sedeyawojamana bɛɛ tɔgɔ
la nrsquoo bɛ wele TeyeseTEC Wusuru min bɛ sara dancɛw tɛmɛni na ni sɔrɔfɛn
bayɛlɛmabaliw ye jamana tan ni fila (12) yrsquoo wuli ka bɔ u ni ɲɔgɔn cɛ Benɛn Burukina
Faso Kɔnɔwari Ganbi Gana Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn
Saralɔn ani Togo
- Ka duwaɲɛsow ka baara kɛlenw kunnafoni fɛsɛfɛsɛliko ɲuman taabolo minɛn dɔ sigi
senkan nrsquoo ye SidoniyaSYDONIA ye walasa ka dɔ faracogo ɲini tɔnjamanaw
duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ kan
Bolodiɲɔgɔnma jagoko sira kan
- Ka lozisiyɛli ErotarasiEUROTRACE sigi senkan kɔkanjago jatew sɛgɛsɛgɛli kama
Sedeyawo ka bolofɛnjirasuguw labɛnni jago nasira la
- Bɛnkan tara jamana wolonwula fɛ san 2000 marisikalo la ka dancɛw bin ka bɔ u ni ɲɔgɔn
cɛ Benɛn Burukina Faso Gana Mali Nizɛri Nizeriya ani Togo
184
Hadamadenya ani seko ni dɔnko donɲɔgɔnna (kalanko suguya caya denmisɛnya
kɛnɛya turisimu adw)
- O taaboloi dantigɛlen in nafa bɛ sɔn ka bonya nrsquoa bɛɛ ye sabula yan de jamanadenw bɛ
sɔn ka diɲɛ nrsquoa ye krsquou ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ Jamanadenw sɔnni o ma o bɛ sɔrɔ u dali la
a la krsquou bɛɛ ye yɔrɔ kelen mɔgɔw ye A kɛra donɲɔgɔnna ye o walima ladamuni bɛn kama
nin taasira bɛɛ sinsinnen bɛ hadamaden de kan
- A ka ca a la nin donɲɔgɔnna in waleyali seko ni dɔnko sira kan o bɛ kɛ kɔrɔlen ni
fɛsitiwaliw sugu ani jamanaw ka ɲɔgɔnsɔrɔko wɛrɛw labɛnni ye
Nka nin ko ninnu waleyali bɛ se ka bali ni mɔgɔw yrsquou ban ɲɔgɔn ta la ani ka ban ɲɔgɔn na
sira caman fɛ fo nrsquoa kɛra dɔnkiliko ye Hakilila in sera ka waleya kosɛbɛ dɔnkɔliko sira kan
sabula danyɔrɔ tɛ dɔnkili la Nka a ka ca a la o brsquoa sɔrɔ dɔnkilidala bɛ ka dɔnkili da jama min
ye nrsquoo brsquoa ka kanfɔta mɛn o ye jamana fila ni kɔ mɔgɔw ye
Bolofɛnjirasugu min sigira senkan san 2011 o kun tun ye ka Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna
ani jagoko layiriwali sabati tɔnjamanaw cɛ A masalakun tun ye laquo ka dɔ fara jago fanga kan
tɔnjamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ ni jɛɲɔgɔnya ye gɔfɛrɛnaman ni kɛnyɛrɛye cɛ raquo
- Fura min tun ka kan ka sɛgɛsɛgɛ kosɛbɛ o tun ye lakɔlikalan kalansen bolodalenw
bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma O bɛrɛbɛnni in kana faamu kalan suguya kelen kɛli ye nka a ka
faamu fangafaraɲɔgɔnkan sira fɛ kalanko la
- O siratigɛ la misali kelen min bɛ se ka dajira tɔw cɛla o ye fɛsitiwali dɔ labɛnni ye
kalandenw fɛ (bawo sinsin ka kan ka kɛ denmisɛnsɛrɛw de kan) min na
kalandenɲɛnajɛkuluw a farikoloɲɛnajɛkuluw tɛna bila ɲɔgɔn na jamana ni jamana nka u bɛ
fara ɲɔgɔn kan ka kɛ Sedeyawo jamanaw ka denmisɛnkulu lajɛlenw ye baaraɲɛdɔn bɛ
falenfalen minnu kɔnɔ nka fangafaraɲɔgɔnkan hukumu kɔnɔ kasɔrɔ a ma kɛ ni ɲɔgɔndan
ye Ntolatankuluw tɛ kɛ fadenw ye nka u bɛ kɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna
labɛnyɔrɔw ye ɲɔgɔndan in tɛna kɛ fadenkɛnɛ ye farikoloɲɛnajɛkuluw cɛ nka a bɛ kɛ
jamanaw ka ɲɔgɔndɛmɛ kalanso ye
ɲɔgɔlɔnba tɛ jamana kelen ka seko ni dɔnko jira bilen a bɛ kɛ hadamadenya
ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya kalansoba ye
185
- Ni donɲɔgɔnna hakilila faamuyara jamanaw fanfɛ i nrsquoa fɔ a jiralen bɛ cogo min na
sanfɛmisali kɔnɔ hakilila min bɛ jamanaw taw sanfɛ hakɛlabatoko la o fana ka kan ka dajira
O la ni jamana caman ɲɔgɔndankuluw bɛ sigi jateminɛ ɲɛnama bɛ kɛ ka hakɛlabato
taabolow don ba la
- Sedeyawo ye sɔrɔko jɛkulu ye a man kan krsquoa to fili krsquoa sɔrɔ baara taabolo la fili min brsquoa bali
a ka faamuya ko a ka sugu diyalifɛɛrɛ ka kan ka tɛmɛ sira min fɛ o ye jamanadenw ka
sigiɲɔgɔnya taabolo labɛnni ye
O la walasa ka jamanaden wɛrɛ ka siranɲɛ bɔ mɔgɔw la siranɲɛ min ye faciyɛn ye fo baara
ka kɛ sinsinnan fila kan
- denmisɛnnin
- koɲɛɲinihakili ani ɲinini diyanye
Denmisɛnnin ka kan ka lasu a ka ɲɛbɔ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ danfara dɔnniya ɲɛɲinini fɛ ni
ɲɔgɔnkunbɛnw ni hakililafalen ɲɛnamaw cayali ye o kɛnɛw kan baliku (mansa) ka kan krsquoa
yɛrɛ minɛ a ka faya jirako jugu la ka ɲɛsin laquo dɔ diyɔrɔ ani dɔ sɔrɔyɔrɔ ko labɛnnenw ma raquo
A bɛ se ka mɔgɔ dabali ban min tɛ jateminɛ kɛ nin kow la ko Ala ye mɔgɔw da a mrsquou kɛ
kelen ye ka laban ka dɔ ɲɛrɔcin (bila) o ka bin dɔ kan u ka kɛlɛ ka ɲɔgɔn tiɲɛ
A bɛ se ka kɛ mɔgɔ min ma da ko la o trsquoa dɔn ko mɔgɔw tɛ kelen ye O cɛ in sago don krsquoo
cogoya in misali dɔ ye a ɲɛ A bɛ hakili sɔrɔ nrsquoa bɛna taa taama na ka maramafɛn ta krsquoa
yɛrɛ lakana krsquoa ɲini fana a ni mɔgɔ ka taa ɲɔgɔn fɛ nrsquoa bɛ don krsquoa da a bɛ da sɔgɔ a yɛrɛ
dala A brsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ a yɛrɛ ka so kɔnɔ kasɔrɔ a brsquoa dɔn ko sariyaw bɛ yen
gɔfɛrɛnaman ka lakanabaaw bɛ yen maramafɛnw bɛ minnu bolo ka mɔgɔw ɲangi minnu ka
tɔɔrɔ bɛna se a ma A krsquoa yɛrɛ ɲininka hakilila jumɛn brsquoa la ka ɲɛsin a jamanadenɲɔgɔnw ma
nrsquoa bɛ taa taama na ni maramafɛn ye a bɛ jogo jumɛn miiri nrsquoa dugudenɲɔgɔnw ye tuma min
na a brsquoa ka soda tugu krsquoa denw nrsquoa ka baaradenw ka daw tugu ani krsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ
A fɔ a tɛ ka diɲɛmaa bisigi ni waleya dɔ ye i nrsquoa fɔ ne fana brsquou bisigi ni n ka kumaw ye cogo
min na Nka hadamaden dancogo Ala fɛ ale ni ne si tɛ krsquoo jalaki ni fosi ye Hadamaden
nege anrsquoa diyanyeko olu trsquou dama jurumu ye Ko minnu yɛrɛ brsquoa bila a diyanyekow la olu
fana tɛ jurumuw ye ni mɔgɔw tɛ sariyaw dɔn minnu brsquou kɔn wa mɔgɔw fana tɛ sariya dɔn ko
186
la min ma deli ka kɛ sariya fosi fana tɛ se ka sigi ni mɔgɔw ma bɛn a kan ka dɔ sugandi ka
bila a sigili la HobɛsiHOBBES2
Jɔlifɛnko la (kuranko telefɔniko duguma taamako sanfɛtaamako ani jikantaamako)
- Enɛriziko
- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1982 jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ Afiriki
tilebinyanfan gazitɛmɛsirako poroze kan Sedeyawo ka laɲini kɔnɔ diɲɛ waribonba ye Afiriki
tilebinyanfan gazitɛmɛsira baaraw kɛli ɲɛbilajateminɛ daminɛ
- O siratigɛ la Benɛn Gana Nizeriya ani Togo olu bɛnna a kan ka gazitɛmɛsira dɔ labɛn
Nizeriya dugujukɔrɔgazi lasɔrɔli la enɛrizi labaarali kama
- Enɛrizi sɔrɔkɛminɛnw yiriwali ani tɔnjamanaw kuransow kalansoli dantigɛlisɛbɛnba labɛnni
- Kurandisoba kelen sigili senkan Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la min bɛ wele Afiriki tilebinyanfan
Powɛripulu laquo Power Pool Ouest Africain raquo
- Kunnafonifalensirako
- Sɔn kɛra porogaramu min ma jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ san 1979 nrsquoo ye
ɛntɛlikɔmu fɔlɔINTELCOM I ye Tɔnjamanaw ɲɔgɔnsɔrɔli telefɔni na telɛkisi fɛ ani fakisi fɛ
ɛntɛlikɔmu filananINTELCOM II Telefɔnici sɔrɔcogow lakurayali baaraw jateminɛni Ka
bɛnɲɔgɔnmaya saratiw dafa nɔgɔya donni kama telefɔniko la
- Siraw bɔli ka Afiriki tilebinyanfan jamanaw bila ɲɔgɔn na
- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1980 desanburukalo lajɛ fɛ Lome ka bɔ Nuwakisɔti ka
se Legɔsi o furancɛ kilomɛtɛrɛ 4560 la kilomɛtɛrɛ 3800 dilanna o ye 83 kɛlen ye
- Ka bɔ Dakaro ka se Njamena o kilomɛtɛrɛ 4460 la kilomɛtɛrɛ 3894 dilanna o ye 88
kɛlen ye
2 HobɛsiHOBBES Bibili dɔ don A dakun 13nan [ ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra 15062012
httpwwwiterevapfdisciplinesphiloEnseignement20de20la20philosophiebulletinsBulletin5Hobbeshtm
187
Sira minnu ka kan ka bɔ ka jamanaw sɔgɔ ɲɔgɔn na o janya mumɛ ye kilomɛtɛrɛ 11423 ye
kilomɛtɛrɛ 7653 dilanna o la o ye 67 kɛlen ye
- Dugumataamako nɔgɔyali
- Sedeyawo ye kariti finmannama dɔ dilan mɔbilitigiw kama Jamana 12 yrsquoo kariti in tali
yamaruya Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri
Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo
- Minɛnw ni mɔgɔw donkabɔ bɛnkan jamanaw kɔnɔ sirabakantaama senfɛ o dabɔra ka
jagofɛnw donni nɔgɔya ani krsquoa teliya tɔnjamanaw kɔnɔ Jamana 5 bɛ krsquoo bɛnkan in waleya
Benɛn Kɔnɔwari Mali Nizɛri ani Togo
- Mɔgɔw ni minɛnw ka taakaseginko ɲuman ani taamaw porogaramu kɔlɔsilijɛkulu sigili
jamanaw kɔnɔ O jɛkuluw sigira jamana 12 kɔnɔ Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana
Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo
Sigida nrsquoa lamini minɛcogo taabolo sira kan
- Waleyali porogaramu labɛnnen ni SilisiCILSS ka dɛmɛ ye Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la
- Jilafalenfɛn fogontaw kɛlɛli (Jilabaganin)
- Jakungu kɛlɛli
- Dɔ farali jamanaw metewocakɛdaw fanga kan
Bɛn ni lakanako sira kan
- Jamanaw ka binkannibaliya ɲɔgɔn kan o bɛnkan tali san 1978
- Jamanaw ka ɲɔgɔnmagɛn lakana sira kan o bɛnkan tali san 1981
- Sedeyawo jɔsenw politikiko la o bɛnkan tali san 1991 zuluyekalo la Dantigɛlisɛbɛn min
bɔra o kɔnɔ o bɛ lafasalifɛɛrɛw kan ka ɲɛsin demokarasi jɔsenw sabatili ma
- EkomɔguECOMOG (Sedeyawo ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu) Ale sigira bɛnkan fɛ min tara san
1990 lajɛ senfɛ
- Liberiya kɛlɛban wulikajɔw
188
- Sedeyawo tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Burukina Faso Ganbi Gana
Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali ani Saralɔn
- Jamana wɛrɛw Uganda Tanzani
- Saralɔn kɛlɛban wulikajɔw
- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Gana Gine Konakiri Mali Nizeriya Sɛnɛgali
- Gine Bisawo kɛlɛban wulikajɔw
- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Ganbi Nizɛri ani Togo
- Wulikajɔ min kɛra Jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ Gine Konakiri ani Sɛnɛgali fɛ
- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili anrsquou ɲɛnabɔli fɛɛrɛ sɔn kɛra olu ma san 1998 lajɛ senfɛ Sɛbɛn
bakuruba dajiralen fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ɲɛmadali ni kɔlɔsili fɛɛrɛ sigili senkan ani
fangabondaw walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa
- Kɔlɔsili kɛyɔyɔ 4 Kotonu Wagadugu Banjulu ani Mɔrɔbiya
- ɲɛmadali ni kɔlɔsili cakɛda sekeretariya la Abuja
- Fɔkabɛn ni lakanajɛkulu dɔ sigili senkan tɔnjamana 9 mɔgɔ bɛ min kɔnɔ
- Sabalibagaw ka jɛkulu dɔ sigili senkan
- Bilankɔrɔkɛlɛbolo dɔ sigili senkan
- Bɛnkan tali ka dan sigi maramafɛn misɛnninw sanni na ka don nrsquou ye anrsquou dilanni Sɔn kɛra
o bɛnkan ma san 1998 ɔkutɔburukalo lajɛ senfɛ
-Baarabolodalisɛbɛn ani jɛkoɲumanya sariya dɔ tali ka bɛn o kan
- Bɛn sabatili layiriwali
- Sɔrɔdasiw ni lakanabaa tɔw kalanni
- Maramafɛn misɛnninw jateminɛni dancɛw la
189
- Kunnafonikafoyɔrɔ dɔ ni Afiriki tilebinyanfan jatebɔsɛbɛn dɔ sigili senkan maramafɛn
misɛnninkow kunkan
- Maramafɛnw hakɛ lakodɔnnenw kantaw kafoli nrsquou tiɲɛni (Liberiya ni Mali yrsquoo kɛ)
- kumaɲɔgɔnya nɔgɔyali ni maramafɛnw dilanbaaw nrsquou feerebaaw ye Jɛkoɲumanya sariya
sigili
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna kolomayɔrɔw nrsquoa nafaw (+ sɛmɛntiyali)
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnnako lakurayali o bɛ na ni fɛɛrɛ kɛnɛman ye mɔgɔ ka kan ka da
min na walasa ka yiriwali gɛlɛyaw ɲɛnabɔ Sedeyawo kɔnɔ o gɛlɛya sababu bɔra jamana
kelen-kelen ka sɔrɔfɛnw nrsquoa ka sɔrɔ cogoya wɛrɛw hakɛ dɔgɔyali la Sira wɛrɛ fɛ ka da Afiriki
jamanaw suguw koronni kan fangafaraɲɔgɔnkan ani taabolo kisɛmaw tali olu bɛ se ka kɛ
sababu ye ka sɔrɔ labugunni sennateliya ka fura sɔrɔ sɔrɔfɛnw dɔgɔyali ani yiriwalinafolobɔ
ni falenw hakɛ dɔgɔyali la
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna nafaw ye jumɛnw ye
Sugunin minnu brsquoa la ka cakɛdaw ni porozew ka se dɔgɔya olu bɛna fara ɲɔgɔn kan
walasa ka jɔyɔrɔ sɔrɔ ɲɔgɔndanw kɛnɛ kan O la cakɛda kisɛmaw na se ka yiriwa
Sugufiyɛw bonyali bɛ se ka kɛ sababu ye ka yiriwalinafolobɔ labugun ka sɔrɔ kɛta
lataa ɲɛ ani ka dɔnniyaw ni fɛɛrɛw falenfalenni ɲɔgɔn ma nɔgɔya
Donɲɔgɔnna bɛ se fana ka dannaya ni sɔrɔ yiriwali yɛlɛmasen kuraw lataa ɲɛ O bɛ
ka bange sɔrɔ jiidili la sariyabatojamana bonyali hukumu kɔnɔ ani tigiya hakɛw
sariya taabolo ɲumanya ani fanga bolili jɛlenya la
Krsquoa sababu kɛ Afiriki tilebinyanfan fɛɛrɛ tigɛlenw ye tɔnjamanaw bɛ se ka dɔ fara u ka
bɛnkanɲini fanga kan diɲɛ kɔnɔ u bɛna se krsquoo kɛ u jɛkululama O tɛ sira sɔrɔ tuma
bɛɛ krsquoa sababu kɛ jamanaw kelen-kelen ka nafaɲini ye U hakilila tun tɛ kelen ye o la
Jamana fitininw bɛ se ka nafaba sɔrɔ tɔn kɔnɔ bolodiɲɔgɔnma sababu la ni sɔrɔfɛnw
kafoli ye walima u tilali tɔn kɔnɔ nrsquou bolofɛnw farali ye ɲɔgɔn kan walima sɔrɔfɛnw
tilali u ni ɲɔgɔn cɛ
Donɲɔgɔnna bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw dɔgɔya ka na ni dannaya ye ani ka jɛkabaara
sinsin lakananiko la
190
Nin nafa sɔrɔta ninnu bɛ tali kɛ donɲɔgɔnna hakɛ la ka kɛɲɛ ni gɛlɛyaw ni kosɔgɔbɛsɔgɔbɛw
wulili ye dancɛw la (sɛbɛnɲɛnabɔw ani jamanaw ka sɔrɔfɛnw saratiw danfaraw) Nin nafa
ninnu bɛ tali kɛ o la layidu ni dannaya fanga cogoya la tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna musakaw (kunkow)
Nrsquoi ye nafaw fɔ yɔrɔ min na o brsquoa jira ko musakaw fana bɛ yen
Dɔbɔli wusuru sarataw hakɛw la o bɛ sɔn ka na ni kɔmunu ye falenw cogoya la
Jamana minnu tɛ tɔn kɔnɔ krsquoolu ka sɔrɔfɛn da nɔgɔw nɔnabila ni tɔnjamanaw ta
da gɛlɛnw ye jamana caman na
Donɲɔgɔnna dabali tigɛlenw bɛ se ka dɔ bɔ duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ la
ka di gɔfɛrɛnaman ma O binni musaka cogoya bɛ tali kɛ jamanaw ka se la ka
fɛɛrɛw dantigɛ minnu bɛ se ka nafolosɔrɔsira wɛrɛw dayɛlɛ u ye
Donɲɔgɔnna bɛ se ka jamana ka yɛrɛmahɔrɔnya minɛ a la walima krsquoa danbe dɔw
tila a la seko ni dɔnko siratigɛ la nka a mana bɔ da o da fɛ donɲɔgɔnna nafa ka
bon nrsquoa musakaw ye
Gɛlɛyaw ani cɛsirikow
Gɛlɛyaw
Kanw
Fasolafasafasolafasa sanfɛda
Mara kɛcogo jugu
Faamuyali fanga dɔgɔyahakili
Sariya labatobaliya ka ɲɛsin mɔgɔw nrsquou ka sɔrɔfɛnw donkabɔ u sago la tɔnjamanaw
kɔnɔ
Lakanabaliya kunkankow
Taama ani kunnafonifalenfalenko saraw
Faantanya
Fanga sigibolow fɛgɛnya
Basigibaliya politikiko la ani mara kɛcogo jugu sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta)
cayali jamana dɔw kɔnɔ o bɛ fiɲɛ bila politikiko la Afiriki tilebinyanfan fɛ
191
Jamanaw ka sɔrɔ fanga dɔgɔya Afiriki tilebinyanfan mɔgɔ kelen ka sɔrɔ hakɛ tɛ tɛmɛ
Lamerikɛndolariwari 410 kan
Jamanaw ka sɔrɔw suguya dɔgɔyali
Sɛnɛfɛnw ani dugukolojukɔrɔfɛnw de ye Sedeyawojamanaw ka sɔrɔ baju ye Afiriki
tilebinyanfanjamanaw dun tɛ se krsquoolu labaara ka nafa sɔrɔ u la
Makoɲɛfɛndilan iziniw ma yiriwa ka se ka fɛnw dilan minnu bɛ jago layiriwa
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Jɔlifɛn ɲɛnamaw ntanya sirabako kunnafonifalenfalenko ani enɛriziko siratigɛ la
- Sira man ca wa u cogoya man ɲi
- Telefɔni tɛ labɔli kɛ a dun da ka gɛlɛn
- Kuran dita tɛ labɔli kɛ kuransara fana ka ca
Faamasigiyɔrɔ ka ca siraw kan yuruguyuruguwariw bɛ minɛ yɔrɔ minnu na balan ka
sira kan ndash sɛbɛnko sɔgɔbɛsɔgɔbɛ fana ka ca
Jamanaw trsquou niyɔrɔw di a ɲɛma Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ka
baarakɛnafolo la
Cɛsirikow
Sarati fɔlɔ minnu ka kan ka dafa tɔnjamanaw fɛ
Politiki basigicogo sigili senkan
Kiiritigɛfɛɛrɛ ɲuman ani sariya jɛlenw sigili senkan
Bololabaarakɛla ɲɛnamaw sebaga caman kalanni
Baara minnu ka kan ka kɛ jamanaw kɔnɔ
Politiki basigicogo sigili senkan
Mara kɛcogo ɲuman kɛrɛnkɛrɛnnenya la ni demokarasi sinsinni ye ani yɛlɛmasen
kuraw donni sɔrɔ dakunbaw ni kolabɛnnidaw la
Dakun kɛrɛnkɛrɛnnen minnu bɛ sɔrɔko donɲɔgɔnna kɔnɔ
- ka mɔgɔw ka donkabɔ nɔgɔya tɔnjamanaw kɔnɔ
192
- Ka dɔ bɔ faamasigiyɔrɔw la (balanw) jamanaw cɛ sirabaw kan
- Ka Sedeyawo tɔgɔlataamasɛbɛn dilan ani ka baara kɛ nrsquoa ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ
- Ka tɔnjamana polisicakɛdaw ka bolodiɲɔgɔnma sabati
- Jagofɛnw taakasegin
Ka duwaɲɛsɛbɛn bɛrɛbɛnnen tɔnjamanaw ma labɛn krsquou don nɛgɛ la ka baara kɛ nrsquou
ye
- Dilanyɔrɔ seereyasɛbɛn
- Duwaɲɛya walew tɔgɔw
- Jamanaw cɛ sirabakanboli karinɛ
- Ka dantigɛlisɛbɛn don jamana jɔsenw latilenni porogaramu PasiPAS kɔnɔ
- Duwaɲɛsokelenya Ka jamanaw donni labɛn duwaɲɛtɔnba kelen na ni dɔ bɔli ye jagofɛnw
ladonsara hakɛw la
- Sɔrɔ dakunbaw bɛnɲɔgɔnmaya
- Ka jamanaw donni labɛn Sedeyawojamanaw warikotɔnba la
- Ka sɔrɔ labaarako ɲumanw sabati walasa ka se ka bɛnɲɔgɔnmaya sarati
dantigɛlenw labato
- Ka kɔlɔsilijɛkulu sigi tɔnjamana kelen-kelen kɔnɔ
- Ka bɛnɲɔgɔnmaya saratiw don PasiPAS kɔnɔ
- Sedeyawo ka baara kɛtaw musakali
- Ka bɛnkan waleya min bɛ boli wari tigɛta hakɛ kan jamanaw kun
- Ka bɛnkan lakodɔn
- Ka wari tigɛta jamanaw kun don san baarakɛnafolo sariya kɔnɔ
- Ka wari tigɛtaw dalajɛ krsquou bila Sedeyawo ka kɔnti kɔnɔ
- Fangabulonw ka dɛmɛdɛmɛnilabɛnw
193
- Ka minisiriso sigi senkan jamana kelen-kelen kɔnɔ ka ɲɛsin sɔrɔko donɲɔgɔnna ma Afiriki
tilebinyanfan na
- Ka minisirisow ka baarakɛjɛkulu dɔ sigi senkan Sedeyawo ka kolatigɛlenw kɔlɔsili kama
min bɛ ɲɔgɔnye kɛ waati ni waati dantigɛlenw na
- Jɛɲɔgɔnyasiraw taamani nafolobɔlaw fɛ ka Sedeyawo haminankoporogaramuw jateli fɔ
nafolobɔlaw ye kɛrɛnkɛrɛnnenya la SeyeyaCEA BadiBAD ɛfɛmiFMI Diɲɛ waribonba ani
Erɔpu jamanaw ka tɔnba
Baara minnu ka kan ka kɛ Afiriki tilebinyanfan na
- Politikiko nasira la
- Ka ninnu waleyali kɔlɔsili sabati
- Binbaliya ɲɔgɔn kan bɛnkan bɛn kɛra min kan san 1981
- ɲɔgɔnmagɛn bɛnkan lakananiko la
- Sedeyawo politikiko jɔsenw bɛn kɛra minnu kan san 1991 zuluyekalo la
- Politiki ani porogaramuko nasira la ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ baara kɛta la
- Falenw labilali
- Kɔkan sɔngɔwalan kelen (duwaɲɛkelenya)
- Sɔrɔ dakunba bɛnɲɔgɔnmaya
- Dɛmɛ donni jatekow la
- Ka hakilijagabɔ kɛ falenw labilali jateminɛsɛbɛn kan baara bɛ se ka kɛ ni min ye ni
wasa ye
- Misali la ka dantigɛlisɛbɛn don PasiPAS kɔnɔ walima sɔrɔ yɛlɛmasen kura
porogaramu
- Sedeyawo sekeretɛriya ni AmawoAMAO nrsquoo ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka
wariko tɔnba ye olu bɛ tɔnjamana kelen-kelen ka se hakɛ kiimɛ ka ɲɛsin
bɛnɲɔgɔnmaya sarati waleyali ma
- Ka nafolo tigɛta tɔnjamanaw kun bɛnkan waleyali kɔlɔsi
- Fanga sigibolow labɛnw
- Ka fanga sigibolow mabɛn kokura (Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ani
nafolobɔda)
194
- Ka baarakɛla faamuyalenba laadiriw ta ka bila fangabulonw kunna (ka jamana bɛɛ ka
mɔgɔ bɔta hakɛko bɔ a la)
- Ka Sedeyawo tɔgɔlakiiribulon sigi
195
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ baloɲɔgɔnkanko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanw kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 18
DɛmɛnanSɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn latilennen san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔn sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn wɛrɛw faamuyalicogo ɲuman
kalangafe jamanaw ka sariyasigisɛbɛnw
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
SewKoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka danbew ni hakilila minnu
bɛ tali kɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna na faamuya
kosɛbɛ
Danbew ni hakilila minnu bɛ tali
kɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna na
Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bε εntεrɛnεti
kan)
- Kulubaara
- Tɔnbaara fɛn o
fɛn ka fisa
donɲɔgɔnna
Lɛrɛ 2
2 Ka waleyaw sigi senkan Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
sabatili kama
Waleyalifɛɛrɛw Afiriki
tilebinyanfanjamanaw ka
donɲɔgɔnna sabatili kama
Lɛrɛ 2
3 Ka gɛlɛyaw dantigɛ Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
waleyali la
Gɛlɛyaw ni balan minnu bɛ Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
waleyali la
Lɛrɛ 2
Ka Afiriki tilebinyanfan Dɔnnikɛminɛnw ni
196
4 donɲɔgɔnna masalakun don
kalanbaaraw la
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
kalan dakun bɛɛ la
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- Kalandegeli kalansenbolo
bolofaraw waleyali
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
sabatili ma
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalenw
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanw kɔnɔ
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew
197
Koɲɛdɔn layiriwataw
Koɲɛdɔn
Kalan dɔnni sira kann JogoBaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛwMɔgɔya dɔnniya sira
kan
- Ka donɲɔgɔnna kuntilennaw
faamuya kosɛbɛ
- Ka donɲɔgɔnna sendonkow sɛbɛkɔrɔ
faamuya ka ɲɛsin jamanadenw ma
- Ka Afiriki tilebinyanfan fangabulonw
bonya
- Ka sɔn ɲɔgɔn na
- Ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ
Ka jogow ta minnu bɛ
donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli
Kuntaala Lɛrɛ 4
198
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
labɛn kɔrɔw
dɔnnen kɔrɔw
kɔlɔsili
bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalanden
cɛmanw ni musomanw ka dɔnta ni kɛta
hakɛ kiimɛ anrsquou ka seko ni dɔnko hakɛ
ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma
bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
bɛ masalabolo dɔ kalan kalanden
cɛman ni musoman ye Sedeyawo
jamanaden dɔ ka gɛlɛya sɔrɔlen kan
kiiriko ni hadamadenyako la a ka
jamana kɔkan an ka fankelenfɛjamana
in dɔ la a brsquou hakilila ɲini ni baro sigili
ye gɛlɛya in kan
Kumafalenfalenw kɔnɔna na u
brsquou hakililaw di gɛlɛya dajiralen
in kan
- Hakililafalen
- Hakililaɲini
- Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na ani
minnu bε εntεrɛnεti
kan) Sedeyawo
bɛnkansɛbɛn min tara
san 1993 zuluyekalo la
ani jamana sariyasunba
- Kulubaara
- Kɔlɔsili
- ɲininkaliw nrsquou jaabiw
Kulukɔnɔbaaraw
kalan
- nrsquoa bɛ se ka ɲɛ bɛ taa mɔgɔw nrsquou
bolofɛnw donkabɔ jateminɛ dancɛ dɔ la
ani ka ɲininkaliw kɛ kalandenw na u ye
fɛn minnu kɔlɔsi
- bɛ ɲininkalisɛbɛn dɔ dajira Afiriki
tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna
kuntilennaw kan ani mɔgɔw nrsquou
bolofɛnw ka donkabɔ
- bɛ Kalanden cɛmanw ni musomanw
bila ka sɛbɛn dɔ kalan u tilalen ka kɛ
kulu misɛnninw ye walasa u ka se
bɛ mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka
donkabɔ jateminɛ dancɛ la ka
ɲininkaliw jaabi
u kɛlen ka kuluw sigi mɔgɔ 4
walima 5 bɛ minnu kɔnɔ u bɛ
ɲininkaliw jaabi (bɛnkan ni
sariyasunba sariyasen min bɛ
tali kɛ bolodiɲɔgɔnma kan
jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani
Sedeyawo labɛncogo kalanni
199
- ka donɲɔgɔnna tariki nrsquoa kunw labɔ
- ka donɲɔgɔnna waleyaw kulusigi ka
kɛɲɛ nrsquou suguyaw ye anrsquou kɛcogoya
- ka kolomayɔrɔw cɛsirikow ani balan
minnu bɛ donɲɔgɔnna na ka fura sɔrɔ
olu la ani ka kuma Sedeyawo kan
nrsquou sɛgɛsɛgɛli kɛli ɲɔgɔn fɛ)
Sɛgɛsɛgɛli
sinsinni ni kuma
kolomaw latɔmɔni
- bɛ waati di jɛkulu kelen-kelen ma u krsquou
ka hakilijagabɔ jaabiw dajira
- bɛ dɛmɛdon u ka kunnafoni sɔrɔlenw
sigisigicogo la anrsquou tocogo la hakili la
bɛ dafalikunnafoniw di ka kumakoloma
latɔmɔnen dilan o sira kan
- Kalanden cɛman ni musoman
ka kulu kelen-kelen ka
kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔ
jaabiw lase tɔw ma
- kɔnɔko basigilen minnu sɔrɔla
hakilijagabɔ senfɛ kuluw ka
hakililafalenw kɔnɔ u brsquou
banban olu farali la ɲɔgɔn kan
- Sedeyawo jamanaden nakun
bɛ sɛmɛntiya ka kɛɲɛ ni Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
kuntilennaw ye i nrsquoa fɔ san
1993 bɛnkan yrsquoa dantigɛ cogo
min na
- Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou
kɛcogoyaw
- Sedeyawo fangabulonw nrsquou
baarakɛcogo
- Donkabɔ tɔnjamanaw kɔnɔ i
sago la
- Kulubaaraw ka
hakililaɲɛfɔ
- Hakililafalen kalanden
cɛman ni musoman cɛ
dantigɛlikɛnɛ kan
- Kɔlaseginni jɛkabaara
kɔnɔ
Kiimεni
Bakurubajateminε
brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ balan minnu bɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna ɲɛ u ka sɛgɛsɛgɛlinin krsquoo
kan u ka sigida la
bɛ kulu fitininw sigi krsquoo
sɛgɛsɛgɛli kɛ
- Sɛgɛsɛgɛlisɛbɛn
Latεmεni
dɔnniya sɔrɔlenw
bɛ dɛmɛdon tile kelen lafaamuyali
labɛnni na seko ni dɔnko jirali dɔgɔkun
kɔnɔ walasa ka siya wɛrɛw walima
bɛ tile kelen lafaamuyali kɛ
- ɲɔgɔnye
- ɲɔgɔlɔnbɔ
200
waleyali jamana wɛrɛw danbew di ɲɔgɔn ma lakɔliso la walima kin kɔnɔ - ɲɔgɔlɔnnin adw
Kalanbolo wɛbu lajɛlen Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
- httpwwwecowasint
- httpwwwcommecowasintsecindexphpid=about_aɛtlang=fr
- httpwwwpsychologie-socialecomreps1pdf
- httpwwwgouvsnspipphparticle491
- httpwwwrepubicoftogocomToutes-les-rubriquesCedeaoLa-Foire-de-lacedeao-se-deroulera-a-Lom
- httpwwwredpsycominfipsycompetitionhtml
201
Donɲɔgɔnna Baarafɛɛrɛko gɛlɛya nrsquoa kunpanw
LAZARI KI ZƐRIBO (JƐɲƆGƆNKULU MƆGƆ DON MARA TAABOLO KAN BURUKINA
FASO)
Nin masalabolo in ye Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna tɛmɛsira kiimɛni daminɛbaara dɔ ye
San bi naani dɔnniya sɔrɔlen kɔfɛ jamanaw ka donɲɔgɔnnako sira kan jaabiw bɛ filanfilan
na Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔn caman ma nɔ bɔ wa u ma se ka fangafaraɲɔgɔnkan
layiriwa u cɛ Jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa ka bon minnu kan ka tɛmɛ tɔw kan
(sankadunnaw dancɛw sigida lakodɔnnenw olu ma jate gɔfɛrɛnamanw ka politikiw kɔnɔ
donɲɔgɔnna siratigɛ la O de la nin gɛlɛya min bɛ donɲɔgɔnna na Afiriki kɔnɔ o dɔ bɛ da
mara kɛcogow kun o brsquoa jira ko gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ka donɲɔgɔnna ka kan ka labɛn kura
ye teliya la O labɛn kura kɛyɔrɔ dɔ ye ɲɔgɔnfaamuyakɛnɛw sigili ye senkan hadamadenya
sabatilijɛkuluw ani baarakɛjɛkuluw bɛ ɲɔgɔn sɔrɔ minnu na politiki minnu bɛ senna krsquoolu
sɛbɛnw hakilijagabɔkalan ani krsquou fɛlaw dajira
I Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna Baara kɛbagaw ka bila baara cɛma
Jateminɛ suguya minnu kɛra sɛgɛsɛgɛliw ani kiimɛniw olu bɔra ni nin ko ninnu ye
Fanga sigibolow ka nɔbɔbaliya nrsquoi yrsquou ta kelen-kelen kɛrɛnkɛrɛnnenya la koɲɛnabɔ
siratigɛ la
Fangafaraɲɔgɔnkan ani ɲɔgɔndafa fanga dɔgɔyali fanga sigibolow ni ɲɔgɔn cɛ
Politikiw nɔ ni fɛɛrɛ tigɛlenw fanga dɔgɔya nrsquoi yrsquou sanga baara kɛbagaw ka laɲini
sirilenw ma fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hukumu kɔnɔ
Komagɛlɛyaliw tun bɛ to ka kɛ
Baara kɛbagaw ani jɛkuluw ka nin cogoyajira ninnu bɛ ɲɔgɔn dafa gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ani
jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow kan
An bɛ se krsquoo fanga sigibolow ɲɛmɔgɔw ani politikiɲɛmɔgɔw ka gɛlɛya nrsquou ka sentanya kɔlɔsi
kolatigɛw bolodali la ani fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛli krsquou waleya fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
hukumu kɔnɔ Afiriki politiki waleyali ŋaniyasiri ma tali kɛ jɛmukanbaw la minnu ɲɛsinnen bɛ
202
sɔrɔ taabolow waleyali ma Fɛɛrɛ minnu tigɛra fankelenfɛjamanaw ka lajɛw senfɛ olu ma don
jamanaw ka politikiw kɔnɔ
O sentanya ninnu fanba bɛ bɔ nin sababu ninnu na
A ka ca a la minisirisow ka fɛɛrɛtigɛw la u bɛ jɔrɛ ni jamana taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen
lafasali de ye (jamana sigicogo taabolo) walima tuma dɔw mɔgɔkelennafa dɔw ten
Jamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan bɛnkanlabɛnw waleyali gɛlɛyaw krsquoa sababu kɛ
mara cakɛdaw lataamacogo ye jamanaw kɔnɔ (girinya)
Yɛrɛɲɛnabɔ fanga dɔgɔya sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogo la anrsquou lasɔrɔcogo la jama fɛ
Fangabonda minnu bɛ tɔn kunna olu baarakɛlaw ka sehakɛw ani ɲangili min ka kan
ka da u kan nrsquou ka baara ma ɲɛolu tɛ tali kɛ ɲɔgɔn na
Gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw OyizeOIG tiɲɛsirayali anrsquou ka fangafaraɲɔgɔnkan nɔbɔli ɲɛnama
kama nɔkun suguya caman bɛ bɔ o kɔnɔ minnu bɛ nafa kolo gɛlɛn sigilen caman bɔ u
cogoya la
Miiri ni taasi mana kɛ donɲɔgɔnna taabolow kan jɛngɛnni tɛ se ka kɛ nin ɲininkaliw ma
Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa bɛ se tigitigi baara kɛbaga jumɛnw ma Jɔnw bɛ se ka
baara taabolow ta koɲuman (fɛɛrɛw labɛnni u waleyacogo baaraw sigili senkan janto kɛli
fɛɛrɛ bolodalenw ka se ka waleya) O ɲininkaliw jaabiw jɛlen don sigida lakodɔnnenw
(kɛrɛnkɛrɛnnenya la minnu bɛ dancɛw la) nrsquou sigira senkan desantaralizasɔn hukumu kɔnɔ
olu ma se halibi ka donɲɔgɔnna ko dajiralenw nrsquoa poroggaramuw sɛmɛntiya ani krsquou waleya u
taabolow kɔnɔ olu minnu tun ka kan krsquou ka donɲɔgɔnnako wulikajɔw sinsin san tan caman
tiɲɛni politiki dadalen ɲɔgɔn kan ninnu nrsquou ta bɛɛ
Halisa o donɲɔgɔnna kɛbaaw selen tɛ ka minɛyɔrɔ sɔrɔ donɲɔgɔnna taabolow la u yrsquou ta kɛ
kɔrɔfɔw lamɛnni ye desantaralizasɔn kan ka laban krsquoa kɔlɔsi o waati kelen na krsquoa waleyali
fɛɛrɛw tigɛli senna ka suma walima minnu yɛrɛ tigɛra olu caman tɛ ka waleya
A ɲuman ye ka se di o donɲɔgɔnna kɛbaaw ma jɛkulu suguya minnu sigira senkan kaban ka
fanga don olu la walima ka jɛkulu kuraw sigi minnu bɛna se ka donɲɔgɔnna taabolow kuru
krsquou don u sagolakow dafɛ
203
II Walasa donɲɔgɔnna kɛbaaw jɔyɔrɔ ka don ba la dugumada la
Kɔrɔfɔ minnu kɛra donɲɔgɔnna kan fo bi o fanba danna fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw taw ma A
kuntilenna a senna ka fara a dɛmɛdɛmɛnilabɛnw kan i nrsquoa fɔ donɲɔgɔnna kɛbaaw
haminankow yrsquoa jira cogoya min na ɲɔgɔnfaamuya sinsinnen si ma kɛ olu kan O tɛ kabako
ye bawo fankelenfɛjamanaw ka politikiw labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni ni jamana kelen-
kelen taw olu bɛɛ kɛra cogoya kelen na
Afiriki yiriwali gɛlɛya o tuma anrsquoa ka donɲɔgɔnna gɛlɛya sababu dɔ bɛ da mara kɛcogow ka
dɛsɛw kun
Fo bi komagɛlɛyaliw bɛ ka ta fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw de ka dabada ma ka fara diɲɛ
jamana yiriwalenbaw ka mɔgɔ faamuyalenbaw kan ani an ka jamanaw baarakɛla kunbaba
damadɔnin jate tɛ ta minnu hakilila kan O kɛcogo in trsquoa to donɲɔgɔnna nafa ka bon a baara
kɛbaa minnu kan yiriwali sabatili la olu haminankow ka jate yɔrɔnin kelen A tɔ tora sisan ka
kɛlɛ kɛ ka demokarasi sabaticogo kura sigi senkan nlsquoo ma kɛ politiki yɛlɛmaw bɛna bange
jaabi fanfilama sidɔnbaliw de la
A ɲuman ye ka baara kɛ miiricogow ni waleyalicogow ka yɛlɛma ka fɛɛrɛw labɛnni u
waleyali nrsquou kiimɛni kɛcogoyaw don baara kɛbaaw bolo
Laɲini ye ka mara kɛcogo kɔrɔ bila fɛɛrɛ minnu bɛ senna ka baara kɛbaaw bila olu cɛma
O bɛ wulikajɔw kofɔ dakun caman na
Fangabulonw ka mara kɛcogo O brsquoa ɲini mɔgɔ minnu tɛ gɔfɛrɛnamanbaara kɛbaaw
ye olu sen ka don kosɛbɛ fangabulonw koɲɛnabɔli la u hakilila ka ɲini fɔlɔ sanni
komagɛlɛyaliw ka ta (politiki labɛnni koɲɛnabɔli)
Sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogoyaw senyɛrɛkɔrɔ jiidili u lasɔrɔli nɔgɔyali jama fɛ ani
ɲangiliw waleyali
Jamanaw ni gɔfɛrɛnamancakɛdaw (duwaɲɛsow ni dancɛlapolisisow) minnu bɛ sariya
waleyali jɔnjɔn latiɲɛ walima klsquoa bali ka olu weleli ani u nɔminɛni sira surunya ani krsquou
kɛ tiɲɛ kan
O ye cɛsirikow ye minnu ka kan ka kɛ waati mankan kɔnɔ ɲɛsigi ka kan ka kɛ u ma kabini
sisan sisan
204
III Walasa ka jujɔnniko kura sira don Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔnw kɔrɔ
Dakun fila dajirala
1) Sigikafɔ hadamadenya sabailijɛkuluw fɛ ani sigida (kɛrɛnkɛrɛnnenya la marabolow ani
sigida lakodɔnnenw)
O sigikafɔ ɲɛsinnen bɛ nin kuntilennaw ma ka baara kɛbaaw bila u ka donɲɔgɔnna waleya
kɛlenw sɛgɛsɛgɛ ka faamuyaw sɔrɔ u la krsquou fɛlaw dajira ni kura doncogo la anrsquou yɛrɛw
jɔyɔrɔw
Donɲɔgɔnna sabatisababu caman bɛ sigida lakodɔnnenw bolo ani dɔnniyaw minnu bɛ sɔrɔ u
sigicogow fɛ anrsquou ka baarakɛcogow kɔnɔ Ka kɛɲɛ ni hakililaw ye u bɛ minnu ta ani
donɲɔgɔnna sabatilisababu minnu bɛ u fɛ yen politikisiraw brsquou bolo minnu bɛ se ka mabɛn
ka wolo forobapolitikiw sigili la senkan Fɛlaw brsquou fɛ fana baara kɛcogo fɛɛrɛw labɛnni kan
minnu brsquoa to u da bɛ se ka don fanga sigibolow koɲɛnabɔfɛɛrɛ labɛnni dakunw na
O hakilila kelen na baarakɛjɛkuluw (jagokɛlaw taamabolifɛntigiw kɛnyɛrɛye baarakɛlaw
baaradatigiw sankadunnaw mara kɛcogo ɲuman hellip) olu de bɛ sisan politikiw ani laɲiniw
kɛnɛkanko cogoya dɔn
O baara kɛbaa ninnu bɛna sisan bolodiɲɔgɔnma politikiw kiimɛ gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw
dɛmɛni kama donɲɔgɔnna taabolow sabatili la
U ka hakilijagabɔ jaabi ka kan ka bɔ sira jateminɛtaw kan ani fɛɛrɛw walasa ka donɲɔgɔnna
taabolo sigi senkan ani nafolobɔlaw ka kan krsquou jɔ jɔda min na
A nafa ka bon kosɛbɛ baara kɛlenw jatebɔli ani taasira kolomaw labɛnni ka kɛ cakɛda fɛ min
jɔlen don a kolo la ni dannaya brsquoa kan min jɔyɔrɔ bɛ kɛ hakilijagabɔ nɔgɔyali ye
Jatebɔli laban bɔlen kɔ yen min don o ye jɛrɛjɛkuluw ka to ka se krsquou fɛla fɔ gɔfɛrɛnamanw cɛ
tɔnw baarakɛcogo kan sisan porogaramu minnu bɛ senna anlsquoolu labɛncogo krsquou fɛlaw fɔ o
kan Cɛsirikoba min ka kan ka kɛ nin baara in na o ye ka baara kolomaw dajira minnu brsquoa to
taa bɛ kɛ mara kɛcogo fan fɛ min bɛ fanga lakika di jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ma
(donɲɔgɔnna fɛɛrɛw labɛnni na a waleyali kɔlɔsili la a sɛgɛsɛgɛliw kɔlɔsili la) A bɛ mɔgɔ
nisɔndiya waati taamasiyɛn krsquoa ye klsquoa fɔ Afiriki tilebinyanfanjamana baaradatigiw (REAO) ka
205
jɛkulu sababu la waleyakoniw kɔlɔsilicakɛda dɔ sigili senkan baara ka daminɛ Labɛn kura
ɲɛnamaw bɛ sigi senkan nin hakilila suguya in de kɔnɔ
Jɛkuluw ani tɔnw fankelenfɛjamanaw tɔgɔ la bɛ yen kaban a kɛra sɛnɛkɛjɛkuluw ye o
baaradatigiw ka jɛkuluw walima baarakɛjɛkulu suguya wɛrɛw A bɛ bɛn olu minnu bɛ yen
kaban sinsin ka kɛ olu kan ka hakilijagabɔba daminɛ Fɛn min ye baara kɛbaa tɔw ye
hakilijagabɔcogo wɛrɛ bɛ se ka jateminɛ olu ye jamana fan bɛɛ ani
ɲɔgɔnsɛgɛsɛgɛhakilijagabɔ ni jiidilihakilijagabɔ fankelenfɛjamana bɛɛ kɔnɔ
2) Fɛlaw sɛgɛsɛgɛli ani fanga sigibolow taabolo u waleyalifɛɛrɛw nrsquou labɛnw sabatili
Ka kɛɲɛ nrsquoo sigikafɔ in jaabiw ye baara bɛna kɛ
Ka fangasigibolow mabɛnni kokura fɛlaw labɛn
Ka politikiw ni fɛɛrɛw labɛn sango u waleyalicogo jɔnjɔn
Nin ɲɛsigiw kɔnɔ labɛn minnu ka kan krsquoa to baara kɛbaabajuw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa olu bɛ
pereperelatigɛ kunnafoni dicogo ɲuman ani sew sinsinni politiki labɛnni brsquoo la ani jɛrɛjɛkuluw
kɛli jɛɲɔgɔnkulu ye lafasali baara kɛcogo ɲuman jɛɲɔgɔnkulu
Nafolobɔlaw i nrsquoa fɔ jamanaw olu minnu ye sendonni ni mara kɛcogo ɲuman kɔrɔfɔw kɛ u
bolominɛkala ye O siratigɛ la fɛla minnu bɔra jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ka hakilijagabɔ
kɔnɔ olu ka kan ka yɛlɛma ka kɛ kandiw ye krsquou bonya jamanaw fɛ ani nafolobɔlaw 3
GAFE LAJƐLENW
3 Lazari Ki Zɛribo Afiriki ka donɲɔgɔnna Ka donɲɔgɔnna baara kɛbaaw bila a cɛma [ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012
httpbaseafrique-gouvernancenetfrcorpus_bipintfiche-bipint-56html
206
Gafe kunbaba lajɛlenw
AKANI-HɔNWO Adiriyɛn ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna dancɛw nɔw ani
sɔrɔw ka yiriwali bɛnɲɔgɔnmaya walima bɛnbaliɲɔgɔnmayardquo Marabolo ni yiriwali 17
(2003) 109-143
BEKOLO-EBE Birino ldquofankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna Afiriki kɔnɔ cogoyaw
gɛlɛyaw ni laɲini bolodalenwrdquo Diɲɛ yiriwali sira kan 3 (2001) 81-88
BIYO-GURA S ldquoSedeyawo TEYESETEC anrsquou kɔlɔlɔw fankelenfɛjamanaw ka
donɲɔgɔnnako kan ani APE ka bɛnɲiniw kanrdquo 2006
BUNDU Abasi ldquoSedeyawo ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sininama Afiriki
tilebinyanfan fɛrdquo
KIPERE Piyɛri Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna ani cikɛduguyɔrɔ Afiriki
tilebinyanfan fɛ SidiSides 2006
LANBɛRI Aɲɛsi ldquoJagokɛlaw ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnardquo Sɛnɛgali nrsquoa
sigiɲɔgɔnjamanaw Dakaro Yɔrɔ - Waati (1994)
- LAWɛRIɲI R (Sdir) Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki
tilebinyanfan fɛ Pari Karitala gafedilanso SeyɛrideziCRDJ (1996) 41-62
LAWɛRIɲI Ereyali P Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki
tilebinyanfan fɛ Karitala gafedilanso Otawa SeyɛrideyiCRDI 1996
PETITEWILI Faranki ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow diɲɛ taabolo
daboloyɛlɛma sababu rdquo Diɲɛ kunkanko jateminɛw 283 (1997)
WƐBU LAJƐLENW
207
InɛsikoUNESCO An ka bɛn sabati [ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ lajɛra 15062012
httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
InɛsikoUNESCO OniONU ka sɛnsɛnni kun fɔlɔ laselisɛbɛn bɛn sabatili kan
[ɛntɛrɛnɛti kan] san 1998 ɲɛ lajɛra 15062012
httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12nan bɛ [ɛntɛrɛnɛti
kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchintroductorypdf
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bɛn ni ladamu buruju [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) Kalanbolo 2nan ɲɛ 5nan
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
Edehasi (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) kalanbolo 2nan ɲɛ 8nan [ɛntɛrɛnɛti
kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
Alɛn MUSU hadamaden ka hakɛw diɲɛtaya lajɛba kan ɔsilo - san 2010
ɔkutɔburukalo tile 21 ni 22 A daminɛnikɔrɔfɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpforumoslofedeorgtextesfrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf
SEZARI NTANGU LIHO OniONU sekeretɛri zenerali ka laselisɛbɛn kuntilennaw
sɛbɛn hadamaden ka hakɛw burujali kan Kongo Demokaratiki jamana na 2001
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
208
httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-bibliogrphique-des-Rapports-du-
Secretaire-General-de-lOnu-sur-les-viola0html
Z Muruzɔn Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kow daɲɛgafe [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛtlpg=PA123ɛtdq=J+Mourgeon
InisɛfuUNICEF Bɛnkan ka ɲɛsin denmisɛnnin ka hakɛw ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra 15062012
httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html
Fasodenɲumanya ni fasodenya Oliwiye ka jilatɔnyɔrɔ CIQ siti kan [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra 15062012
httpciqetangolivieristresover-blogfrpagesCivisme_et_citoyennete-212670html
Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241
InɛsikoUNESCO ka poroze faralen ɲɔgɔn kan ndash Ligisanburugu 548 RAF 3000 Kalan
hadamadenw ka hakɛw kan fasodenya kan ani sigida demokarasiko kan Sɛnɛgali
Mali ani Burukina Faso [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpunesdocunescoorgimages0018001813181306fopdf
- Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisCivisme20
Tubabukan kofɔliw Eduwari Heriyo [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
209
httpwwwcitations-francaisesfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-
artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-
limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html
Gakisi Daniyɛli laquo Demokarasi raquo Diɲɛ daɲɛgafeba kɔnɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopediedemocratie
AseACE Demokarasi kɔrɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpaceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm
Bɛnkan ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan O ye farankan ye
bɛnkan na
Ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli bɛn basigili ani lakana ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwcommecowasintsecfrprotocoles-Protocole-additionnel-sur-la-bonne-gouvernance-et-la-democpdf
laquo Bɛɛ brsquoa fɛ ka tile nɔfɛdoolo kisi nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲamankɛminɛnw lajigin Zan
Yani [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpscarlettsansehettwordpresscom20090530tout-le-monde-veut-sauver-la-planete-mais-personne-ne-veut-
descende-les-poubelles
Safiri yiriwali Dɛmɛni forobakɛnɛyako la [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpsaphirdeveloppementorgdomaine-competencesassistance-sante-publiquehtml
OyɛmɛsiOMS ɲɛsinnen Afiriki mɔgɔw ma Nowanburukalo tile 20 san 2006
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
210
httpwwwdestinationsantecomfr_depechephpid_rubrique=26ɛtid_article=19917ɛtcat=1
Censusgov peole and household Internation programs main data International
data base 2012 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidbregionphp
Demɛdonjɛkulu Pilanetɛri Ere ka gafenin [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwplanetereorgancien_sitetelech_docplaquette_ongpdf
Wɛnsɛsilasi Sakerekɛri MɔnzalaWenceslas Sacreacute Coeur Monzala
Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila Afiriki tilebinyanfan fɛ Sedeyawo
fangabulonw sɛgɛsɛgɛli 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-Afrique-de-lOuest--analyse-
du-cadre-institutionne17html
FARANKANW
Kalanbaaraw taabolo
211
1 Ka ɲɛsin sekalan taabolow ma
Sisan kalan cɛmancɛdakun kalansen bolodalenw bɛ kalan ka kɛɲɛ ni gafe kɔnɔko ye
Karamɔgɔ ka baara yrsquoo la ka dɔnniya sɛbɛnni don kalandenw kun na O hakilila in na
haminanko pereperelatigɛlen tɛ ka o dɔnniya sɔrɔlenw bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ
ɲɛnabɔli dafɛ A dun yera krsquoa fɔ bi klsquoa jɛya ko ka gafe caman dɔnniyaw don i kun na o trsquoa
sɛmɛntiya krsquoo dɔnniyaw bɛ se ka bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ ɲɛnabɔli dafɛ
Nin dɛsɛlako jateminɛnenw bolodali kɛcogo in brsquoa sɛmɛntiya baara ka daminɛ sekalan
hukumu kɔnɔ O taabolo in bɛ donɲɔgɔnna kalanbaara sɛmɛntiya o min bɛ kalanden bila a
ka wulikajɔ kɛ kosɛbɛ krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw don kokɛta gɛlɛnw ɲɛnabɔli dafɛ ka kɛɲɛ ni
ɲɛnamaya taabolow ye Se o tɛ dɔwɛrɛ ye laquo ni kokɛɲɛdɔn tɛraquo Min sinsinnen bɛ kalanden ka
se kan krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw wuli ka jɔ krsquou matarafa ani krsquou latɛmɛ
Sekalan taabolo sinsinnen bɛ bolomadahakili fila kan
Fɔlɔ ye laquodɔnniyasɔrɔwaleraquo hakilila ye o hukumu kɔnɔ dɔnniya tɛ jate dɔnniya ye fo nrsquoa jɔra
baara kɛlenw seereyaw kan Kalanden ka kan krsquoa ka dɔnniya jɔ ko kɛlenw suguya caman
kan
Filanan nrsquoo bɛ wele laquomɔgɔko dɔnniyasɔrɔwaleraquo (o bɔra fɔlɔ kɔnɔ) O sinsinnen bɛ
mɔgɔyasira kan ka dɔnniya sɔrɔ Kalanden brsquoa ka dɔnniya sɔrɔ a mɔgɔɲɔgɔnw fɛ sigi kɔnɔ
Munna kalan ka kan ka kɛ sekalan taabolo hukumu kɔnɔ
Fɔlɔ sekalan taabolo brsquoa jira jɛlenya la kalanden ka kan ka se minnu sɛbɛkɔrɔ faamuya
tigitigi karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ kalanjɛ min kɛ kakɔrɔ sinsin tɛ krsquoo kan bilen
212
Filanan kunnasiriko min bɛ kalanko la nrsquoa bɛ kalandenw bila krsquou yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u
bɛ ka min kalan nrsquoo bɛɛ bɛ fɛn ɲɛ u ye tɛmɛ ka kan ka krsquoo kan sisan O la sekalan taabolo
brsquoa to kalan ka tali kɛ fɛnw na tuma bɛɛ minnu brsquou makow ɲɛ ani krsquou ka dɔnniya sɔrɔlenw
waleya kow ɲɛnabɔli la
O la sa sekalan taabolo bɛ kalanden ka kalan sɔrɔlenw sɛmɛntiya makoɲɛko jɔnjɔnw
ɲɛnabɔli sira kan a tɛ sɛmɛntiya bilen dɔnniya hakɛ sɔrɔlen ni koɲɛdɔn sira kan kalanden bɛ
kɔn ka ɲinɛ minnu kɔ teliya la tuma dɔw ani a trsquoa dɔn yɛrɛ fana a bɛ min kɛ nrsquou ye diɲɛlatigɛ
kɔnɔ
2 Kalansoli kalanbaara ka bila (sekalan taabolo kan)
Sekalan taabolo baju ye donɲɔgɔnna kalanbaara kɛcogoya ye
Kalansoli kalanbaara bɛ ɲɛfɔ cogo di taasira don min tɛ dan kalanden kun fali ma
ni dɔnniya ni koɲɛdɔn ye nka a bɛ kalanden bila wulikajɔw la ni dɔnniya sɔrɔlenw ye
ka koɲɛnabɔtaw ɲɛnabɔ minnu nafa bɛ se a ma
FOLIW NI TANUNIW
INƐSIKOUNESCO
Labɛn ni kɔlɔsili la
IDO Yawo
213
EDPSD bolofara ɲɛmɔgɔ Inɛsiko-Bereda
la
Sɛnɛgali
Email yydounescoorg
Telefɔni (+221)77 529 45 77
GISE Papa Banga
Fankelenfɛjamanaw ka poroze kolabɛnna
Inɛsiko-Bereda la
Sɛnɛgali
Email pbguisseunescoorg
Telefɔni (+221) 77 728 83 86
Sedeyawo
A ka kuntigiya la
ADIRIYƐNI Yande Jɔpu
Hakɛlabato ani hadamadenya yiriwali
ɲɛmɔgɔ
Sedeyawo
Sɛnɛgali
MAGA Abudulayi
Kalanko ɲɛmɔgɔ dɔnko dɔnni ni
fɛɛrɛkalan
Ekowasi
Email amagaecowasint
NIKIYEMA Jedone
EkuwasiEcowas bɛn ɲinini koɲɛnabɔla
SedeyawoCEDEAO ABUJA
Nizeriya
Email wendbarkayahoofr
Telefɔni (+234) 812 912 53 14
(+234) 813 538 00 09
OGUBE Arasɛli
Kalanko porogaramu ɲɛmɔgɔ
SEDEYAWO ABUJA
Nizeriya
Email rachelogbegmailcom
Telefɔni (+234) 808 320 10 59
WAKU Orolan
Dɔnniya ni fɛɛrɛ bolofara ɲɛmɔgɔ
SedeyawoAbuja
Nizeriya
Email rkouakouecowasint
Telefɔni (+224) 706 800 44 76
MƆGƆ FAAMUYALENBAW
u ka dɛmɛ na fɛɛrɛko la
AGULO Jɔni
Lome Iniwɛrisite karamɔgɔba
Togo
Email johnaglotgreferorg
Telefɔni (+228) 90 12 41 36
ADENIYI Eliyasi Ola
ɲinini karamɔgɔba
Nizeriya
Email elisaden76yahoocom
Telefɔni (+234) 803 598 36 75
ADOTEWI Adote Ba
TTISSA ɲɛmɔgɔ
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email Abadoteviunescoorg
Telefɔni (+221) 33 849 23 19
214
AJIBEWA Aderemi
Sedeyawo baarakɛjɛkulu
Nizeriya
Email remiajibewayahoococom
Telefɔni (+234) 703 410 3880
ANSA Samuyɛli
Karamɔgɔkalan ɲɛmɔgɔ
Gana
Email samansah54yahoocom
Telefɔni 02 44 11 28 02
A WORIBI Nangi Manboburu Kɔri Zakɔbu
Kirikilɔmu ɲɛɲinini ɲɛmɔgɔ
Gana
Email korjacob313yahoocom
Telefɔni 02 44 79 85 21
Ba Fatimata
Kalanso kun fɔlɔw ni kun filananw ɲɛmɔgɔ
IneyadiINEADE
Sɛnɛgali
Email fatiba_ngyahoofr
Telefɔni (+221) 77 536 25 07
BADINIKabere Alimata
Seko ni dɔnko sigida nrsquoa lamini ani
jamanadenko ni fasodenya kalan ɲɛmɔgɔ
DeyasɛmupeseDEACEMPC
Burukina Faso
Email alimata_badiniyahoofr
Telefɔni (+226) 78 21 40 55
(+226) 70 71 47 78
BA Laliya Ibarahima
AdeyaADEA
BARI Fatumata Binta
Dubereka lakɔlikaramɔgɔkalanyɔrɔ
ɲɛmɔgɔ (Ekɔli nɔrɔmali karamɔgɔba)
Gine Konakiri
Email bintacamara83yahoofr
Telefɔni (+224) 62 42 22 24
(+224) 65 29 15 99
BATIYONO Zan Kulodi
Kudugu lakɔlikaramɔgɔya kalansoba
ɲɛmɔgɔ
EyɛnisikaENSK
Burukina Faso
Email jclaude_bationoyahoofr
Telefɔni +226 7005 11 95
BOZARI Ibarahimu Arabi
DGINDRAPMENAPLN
Nizɛri
Email Bsoli1yahoofr
(+227) 96 98 15 70
KAMARA Musa
Karamɔgɔ-ɲininikɛla ISSEG bolofara
ɲɛmɔgɔ
Gine Konakiri
Email mousjairyahoofr
Telefɔni (+224) 60 61 87 43
(+224) 62 95 81 18
KƆNPAWORE Pamusa
Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔ
DEP
215
Burukina Faso
Email compaf2002yahoofr
Telefɔni (+226) 76 47 93 01
KƆNDE Fode
Lakɔli nɔrɔmali karamɔgɔba
ENIICINDIA kalanw ɲɛmɔgɔba
ENI
Gine Konakiri
Email focond57yahoofr
Telefɔni (+224) 62 97 80 18
(+224) 69 01 42 83
KULUBALI Hayidara Tɛnɛn Natɔgɔma
Kalan dakun filanan sɛgɛsɛgɛbaa
Kɔnɔwari
Email tnhaidarayahoofr
Telefɔni (+225) 01 33 95 87
DAWUDA Abudurahamani
Kalanw ni bolodali ɲɛmɔgɔ
Nizɛri
Email daouda0708gmailcom
Telefɔni (+227) 97 97 49 08
(+227) 96 96 72 83
DA Kuna Pasikowali
ENS ɲɛmɔgɔ dankan Ciko Te
ENSTT
Gine Bisawo
Email pacoregasyahoocom
Telefɔni (+245) 667 04 77 (+245) 525
42 95
DANTISEYI Kofi Edinamu
Sɛnɛ ni sigida nrsquoa lamini
ɛnzeniyɛriDɛmɛbaa kolabɛnna dankan
kɔrɔ PNUE poroze Biyo sekirite la Afiriki
tɔgɔ la Nayirobi
Togo
Email koffidantseyyahoofr
Telefɔni (+228) 90 94 59 53
JA Mamadu NJayi
InɛsikoUNESCO baarajɛkulu bolofara
ɲɛmɔgɔ
Sɛnɛgali
Email dadeissa82yahoofr
Telefɔni (+221) 776 33 81 70
JABUGA Yɔnbo Poli
Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔba
DEP
Burukina Faso
Email ydiabougayahoofr
Telefɔni (+226) 70 75 40 11
JAɲI Usumani Dudu Mati
IneyadeINEADE
Sɛnɛgali
Email odmdfryahoofr
Telefɔni (+221) 776592636
JARA Abu
Karamɔgɔba
Mali
Email aboudiarranetcourriercom
Telefɔni (+223) 76 20 01 72
DIKENU Kuwami Kirisitɔfu
216
Jogoɲumanyakalan karamɔgɔba
Jogoɲumanyakalan
Masitɛri ɲɛmɔgɔ Lome iniwɛrisite la
Togo
Email kdikenoutgreferorg
Telefɔni (+228) 90 08 19 33
DUMƆNGE Juma
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlakalan
ɲɛmɔgɔba
Togo
Email doumongue2006yahoofr
Telefɔni (+228) 90 05 62 98 22 21 21
29
EJIME Poli
Ekowasi kunnafoniko PO
Email paulejimegmailcom
Telefɔni (+234) 80 72 88 13 91
EKUWE Yawowi
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlaNotisɛ
lakɔlikaramɔgɔw kalanyɔrɔ dirɛkitɛri
Togo
Email victorekoueyyahoofr
Telefɔni (+228) 90 22 35 01
ƐLI Umurani Lala K
Afiriki denmisɛnw nrsquoa balikuw ka kalanko
bɛnkan Dɛmɛbaa
Mali
Email lakhadeijagmailcom
Telefɔni (+223) 73 33 43 37
ESE Dominiki
Kalanw ni degeli kiimɛni cakɛda ɲɛmɔgɔ
Kalanbaara sɛgɛsɛgɛli ɲɛmɔgɔso la
MEMP
Benɛn
Email esdak77hotmailfr
Telefɔni (+229) 95 49 64 74
(+229) 96 80 94 48
FAYI Magati
PorozerdquoCapEFArdquo kolabɛnna
InɛsikoUNESCO
Togo
Email mafayeunescoorg
Tel (+228) 90 83 76 98
GABA K Mawuze
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛla
kalankow ɲɛmɔgɔso la a bɛ lafiɲɛbɔ la
Togo
Email gabeliabyahoofr
Telefɔni (+228) 90 36 33 03
GAYIFƆRI Zawu B
Karamɔgɔba Liberiya Iniwɛrisite la Liberiya
Email zawubgayfloryahoocom
Telefɔni (+231) 886415176
GOWABuGA Emaniyɛli W
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
sekeretɛri zenerali
Burukina Faso
GEYI Isaka
IneyadiINEADE Sɛnɛgali
Email gueyeeissakhayahoofr
Tel (+221) 775727207
217
II MARA Faseli
ɲɛmɔgɔ dankan fasodenɲumanya
ladamuni ɲɛmɔgɔso
Gine Konakiri
Email donfas02yahoofr
Tel (+224) 68 24 21 36 64 28 80 70
JALO Mohamɛdi BS
Bolodali ɲɛmɔgɔ
Ganbi
Email msjallowganetgm
KABA Asita
Kalanko minisiriso kirikilɔmu karamɔgɔba
Liberiya
Email assakaniyahoocom
Tel (+231) 88 06 22 722
KABOREWedarawogo Ziliyɛti
ɲinini kalan ani baaradegekalan yɛlɛma
kuraw ɲɛmɔgɔba
DGRIEFBurukina Faso
Email kabouedhotmailcom
Telefɔni (+226) 70 35 64 72
KALƆN Mohamɛdi Pɛpusi
Firitawuni Lakɔlikaramɔgɔkalanso ɲɛmɔgɔ
Saralɔn
Email pepskayyahoocom
Telefɔni (+232) 76 73 25 48
KANI Sumayila
Cakɛda ɲɛmɔgɔ
DPFC
Kɔnɔwari
Email somailakaneyahoofr
Tel (+225) 01 85 06 98
(+225) 07 69 18 22
KARINGIBI Liweyi Dawu
Kalanko minisiriso ɲɛmɔgɔ dɔ
Liberiya
Email ikarngbaeyahoocom
Telefɔni (+231) 76 34 63 55
(+231) 776346355
KƐRIKULA Petɛri L
Liberiya Iniwɛrisite lakɔlikaramɔgɔba
Liberiya
Email plibertykerkulayahoocom
Telefɔni (+231) 654 35 58
KONANJI Yusufu
CDPSDNPMEAPLN
Mali
Email youssoufkonandjiyahoofr
Telefɔni (+223) 66 71 83 17
KƆNƐTarawele Natali
FASCAOWACSOF ɲɛmɔgɔ dankan
Email nathaliekone05yahoofr
Telefɔni (+225) 08 27 95 48
(+225) 22 41 53 73
KUGUBILENU Akowete
Inɛsiko baarakɛjɛkulu sekeretɛri zenerali
Togo
Email akougble55yahoofr
Telefɔni (+228) 90 20 63 47
LANDIMU KOREYIYA Uruyi
INDE ɲɛmɔgɔba
218
Gine Bisawo
Email landimruiyahoocom
Telefɔni (+245) 524 23 37
LANKOWANDE Emaniyɛli
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
LANTOMEYI Kofi Ubuyɛnalɛ
ɲɛmɔgɔba lakɔliɲɛbilakalan ani kalan kun
fɔlɔ ɲɛmɔgɔso la
Togo
Email lantomeylucienyahoofr
Telefɔni (+228) 90 07 52 55
(+228) 22 22 13 37
LO SISE Ndeyi Fama
ɲininikɛla
INEADE Sɛnɛgali
Email mamefamalogmailcom
Telefɔni (+221) 76 689 83 03
MANSAREYI Imɛlida Ani Mari
Firitawuni lakɔlikaramɔgɔw ka kalanyɔrɔ
ɲɛmɔgɔ
Saralɔn
Email imeldamansarayyahoocom
Telefɔni (+232) 76 53 09 64
NBAYI Amikole
Kalan kun fɔlɔ ani kalan kun filanan
ɲɛmɔgɔ
Ganbi
Email mbayeamieyahoocouk
Tel (+220) 990 94 00
MƐNSA Felikisi
Kirikilaw Karamɔgɔba CSFMEMP la
Benɛn
Email mensahfelixyahoofr
Telefɔni (+229) 97 87 93 95
MƐNSA -PIYƐRUSI Coco Mariselini
ɲɛmɔgɔba demokarasi ani
fasodenɲumanya kalan ɲɛmɔgɔso la
Togo
Email tchomacym2yahoofr
Tel (+228) 91 42 4270
NASURI Seyidu
ɲɛmɔgɔba kalan kun fɔlɔ lakɔlikaramɔgɔw
ka lakɔli nɔrɔmali la Lunbila
ENEP Burukina Faso
Email snassouri2001yahoofr
Telefɔni (+226) 70 23 70 13
NJAYI Bala
INEADE
Sɛnɛgali
Email ndiayebalahtmaimfr
Telefɔni (+221) 77 544 53 05
NJAYI Beyi Kadi
Sekeretɛri zenerali ndash Bolodali ani labɛnni
ɲɛmɔgɔso la Kalanko Minisiriso la
Sɛnɛgali
Email Khady12001yahoofr
Telefɔni (+221) 775 38 30 63
NDƆNBI Kirisitiyan
Marabolo laadibaa CLT
219
Inɛsiko ndashBereda
Sɛnɛgali
Email cndombiunescoorg
Telefɔni (+221) 33 849 23 23
NDO Isatu
Kalan ɲɛmɔgɔ
Ganbiya kolɛzi la
Ganbi
Email isatoundwyahoocouk
Telefɔni (+220) 990 88 26 (+220) 448
30 62
NZAWU Muteta Zinɛti
BADBAD lasigiden Burukina Faso
Email mnzauafdborg
ONOKOKO Gasipari
GRAREDEP
Sɛnɛgali
Email gaspanoyahoofr
Telefɔni (+221) 77 553 08 57
WATARA Kurubiye Modibo
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
OLUTAYO Olusegun
Sedeyawo baarakɛjɛkulu
Email olutayosegungmailcom
Telefɔni (+228) 66 04 15 23
WEDARAWOGO Zɔngo Eleyonɔri J
GTENFADEA baarakɛjɛkulu balikukalan
kan
Burukina Faso
Email zongoeloyahoofr
Telefɔni (+226) 50 36 58 45 70 23 96 94
PAKODI T Baritelemi
CNU
Burukina Faso
SAKANUDI Kuwame Benuwa
Karamɔgɔ - ɲininikɛla
ENS Kɔnɔwari
Email sacanouhotmailfr
Telefɔni (+225) 07 25 80 96
SAMU Kuwibila
Sɛgɛsɛgɛliw ani kalanbaara degeli
ɲɛmɔgɔba
DGIFP
Burukina Faso
Email samkuil20gmailcom
Telefɔni (+226) 70 74 97 94
SAMA Tinka
Kalan sɛgɛsɛgɛlikɛla ka ɲɛsin
lakɔliɲɛbilakalan ma
Togo
Email batoli3yahoofr
Tel (+228) 90 09 30 95
Email sacanoudhotmailfr
Telefɔni (+225) 07 25 80 96
SARI Abudu
IADakaro
Sɛnɛgali
220
Email Sarrabdou70yahoofr
Tel (+221) 77 379 34 21
SAWADOGO S Inosan
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
SIBI Mari
Kalanko Minisiriso Bulon
Sɛnɛgali
Email koundasyahoofr
Telefɔni (+221) 776312357
SULAMA Baba Ahamɛdi
Sekeretɛri zenerali Inɛsiko baarakɛjɛkulu
la
CNU
Burukina Faso
Email ahmsoulamagmailcom
Telefɔni (+226) 70 26 49 85
SIWEDARAWOGO Agati
CCCD kolabɛnna Pilan Burukina na
Burukina Faso
Email syagatheplan-internationalorg
agatheyahoofr
TALI Bubakari
Dɛmɛbaa INEADE
Jamana Koɲɛɲinini ni waleyali cakɛda
Sɛnɛgali
Email boubacartallgmailcom
Telefɔni (+221) 775 49 17 62
TURE Birama
INEADE
Sɛnɛgali
Email biramatouregmailcom
Telefɔni (+221) 77 550 34 95
TURE Camu Marema
SHS bolofara ɲɛmɔgɔ
InɛsikoUNESCO
Sɛnɛgali
Email mtoure-thiamunescoorg
Tel (+221) 77 6379 615
TURE Musitafa
Waleyali sekeretɛri
CEBDPRE
Sɛnɛgali
Email amedytoureyahooca
Telefɔni (+221) 77 534 17 31
TARAWELE BIKABA B Madelɛni
Hadamadenw ka hakɛw minisiriso
Burukina Faso
Email bicmadoyahoofr
Telefɔni (+226) 70 39 44 04
TARAWELE Isiyaka
CNU
Burukina Faso
TARAWELE Mamadu
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
UGUWUNZE Guloriya
ɲinini cakɛda
SedeyawoAbuja
221
Nizeriya
Email gugwunzeecowasint
Telefɔni (+234) 80 55 60 50 25
WANDAWOGO Isa
Jamana Kalanko ani Balikukalan Minisiriso
Burukina Faso
WƐNMƐNGA Siyasan
CNU
Burukina Faso
ZAGIRE Patirisiya
CNU
Burukina Faso
ZAN Eli
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
Ɛnfɔrimatikibaara sira kan
JUFU Asani
Ɛnfɔrimatiki baarakɛla
InɛsikoUNESCO
Sɛnɛgali
Email adcreamediayahoofr
Telefɔni (+221) 77 570 53 59
Dɛmɛbaa musomanw
BONBO Wiwiyani
Sekeretɛri kanfilamɛnna
SedeyawoAbuja
Nizeriya
Email viebombogmailcom
vbomboahouecowasint
Telefɔni (+234) 706 423 10 90
GANDIZIYƆN Oliwiya
Baaradegela
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email oliviagandzionhotmailfr
GARISIYA Nina
Baaradegela
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email ninagarciagmailcom
KANI Mamu Jara
Dɛmɛbaa
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email mdkane unescoorg
Telefɔni (+221) 77 193 26 71
3
KƆNƆKO
ɲɛbiladantigɛli helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn hakilila sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou
ɲɛnabɔlihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Bɛn hakilila sabatili
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen o kelen
Masalakun bolofara 2 nan Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ni fasodenɲumanyahelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Fasodenya
Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya
Kalanbolo 4 nan Demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Demokarasi
Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman
Kalanbolo 5 nan Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen ani yiriwalihelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ Hakɛlabato tɛmɛsira
Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Kalanbolo 6 nan Forobakɛnɛya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara 1lɔ Forobakɛnɛyako sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan
4
Kalanbolo 7 nan Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnahelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ SedeyawoCEDEAO kuntilenna nrsquoa ka baara
Masalakun bolofara 2 nan SedeyawoCEDEAO kɛli jamanadenw ta ye
Gafe lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wɛbu lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Farankanwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
5
FƆCOGO SURUNW NrsquoU KƆRƆW
AMAYOAMAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka wariko Cakɛda
BADIBAD Afiriki Yiriwali Banki
BEYIDESEBIDC SEDEYAWOCEDEAO ka Nafolobɔ ni Yiriwali Banki
BERƐYISE BRIC SEDEYAWOCEDEAO ka Yiriwalinafolobɔbanki a jamanaw kama
BƐMUBM Diɲɛ Waribonba
SESEDEZECCDG SEDEYAWOCEDEAO ka Cakɛda Hakɛkɛɲɛ Yiriwali kama
SEYACEA Afiriki Sɔrɔko Tɔnba
SEYAKICEEAC Afiriki Cɛmancɛyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
SEDEYAWOCEDEAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
SEDƐFUCEDEF Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara suguya bɛɛ binni ma cɛw ni musow
cɛ
SƐNISADICEN-SADI Saheli ni Saharajamanaw ka Tɔnba
SEYƐRICER Fankelenfɛjamanaw ka sɔrɔko Tɔnba
SEYISEYƐRICICR Diɲɛ jamanaw ka kuruwaruzi komiteba
SILISICILSS Sahelijamanaw ka jakɛlɛtɔn
SƐMUSECMS Fɔkabɛn ni kana sabatilijɛkulu
SEYƐNIDEDECNDD Jamana jɛkulu Demokarasi ni Yiriwali sabatili kama
KOMESACOMESA Afiriki kɔrɔnyanfan nrsquoa Woroduduguyanfan Jamanaw ka Suguba
SEPESESECPC Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili Bɛnkan
SEPEYICPI Diɲɛ kiiritigɛbulonba
SEPƐLIPECPLP Pɔritigɛkanfɔjamanaw ka Tɔnba
6
SEPƐSICPS Bɛn ni lakana Jɛkulu
DEWUDEYASIDUDH Hadamadenw ka hakɛw Dantigɛlisɛbɛn
EKOMƆGUECOMOG SEDEYAWOCEDEAO ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu
EKUWASIECOWAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
ENOYAENOA Jamana Jalatigiba Kalanso
EPUEPU Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati
FAWOFAO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Baloko ni Sɛnɛko
maDiɲɛ Baloko ni Sɛnɛko Tɔnba
FASIFAS Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn
FƐDIFED Muso ni Yiriwali
ƐFƐMIFMI Diɲɛ Wariko ɲɛnabɔli Tɔnba
ƐFƐRIDESEFRDC Sedeyawojamanaw Yiriwali Nafolobɔda
IYƐFUDEIFD Musow Sendonnicakɛda Yiriwali la
IGADIIGAD Gɔfɛrɛnamanw Tɔgɔlajɛkulu Yiriwali kama
IMAWOIMAO Afiriki tilebinyanfan Wariko ɲɛnabɔlicakɛda
IYUSƐNIIUCN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin Kungo Lakanani ma
ƐMUZƐFUMGF Musow ka Nɛgɛkɔrɔsigi
OYIYƐFUOIF Tubabukanfɔjamanaw ka Tɔnba
OYƐMUDEOMD San Bakelennan laɲiniw Yiriwali Kama
OYƐMƐSIOMS Diɲɛ Kɛnɛyako Tɔnba
OYƐMUWEYƐSIOMVS Sɛnɛgali Ba Labaarali Jamanaw ka Tɔn
OYƐNIZEONG Dɛmɛdonjɛkulu
7
ONIONU Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
OYASIOOAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Kɛnɛyako Tɔn
OYIYAOUA Afiriki ka Kelenyatɔnba
PINIDIPNUD Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara Yiriwali Kama
ƐRƐSIPEFEKORESPFECO Bɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
SADƐKISADC Afiriki Woroduguyanfanjamanaw ka Yiriwalitɔn
UYAUA Afiriki Kelenyatɔnba
UYEUE Erɔpu Kelenyatɔnba
IMOWA UEMOA Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwali ani Wariko Tɔn
INƐSIKOUNESCO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko
Dɔnniya ani Seko ni Dɔnko Sabatili ma
FINIYAPUFNUAP Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin
Diɲɛkɔnɔmɔgɔw ma
INIFƐMUUNIFEM Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Dɛmɛdonnafolo ka ɲɛsin
Musow ɲɛtaa ma
INODƐKIUNODC Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Cakɛda ka ɲɛsin Dɔrɔgu ani
ko jugubaw kɛlɛli ma
INOWAUNOWA Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Afiriki
Tilebinyanfanjamanaw ma
8
ɲƐBILA
SedeyawoCEDEAO ka misaligafe ka ɲɛsin karamɔgɔw ma A bɛ boli bɛn sabatili kan
hadamadenw ka hakɛw fasodenya demokarasi ani Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna
Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn (SedeyawoCEDEAO) sigira senkan bɛnkan
fɛ min tara san 1975 mɛkalo tile 28 Legosi Nizeriya faaba la A kuntilenna jɔnjɔn ye ka
bolodiɲɔgɔnma ni donɲɔgɔnna sinsin sɔrɔ yiriwali siratigɛ la walasa ka kelenya sabati sɔrɔ ni
wariko siratigɛ la jamanadenw ka ɲɛnamaya ka sankɔrɔta ka sɔrɔ labugunni sinsin tɔn
jamanaw kɔnɔ krsquou cɛsiraw laɲɛnamaya u ka se krsquou jeniyɔrɔ fin Afiriki ka ɲɛtaa anrsquoa yiriwali
la
San damadɔ tɛmɛnen kɔ yɛlɛmaw nana don o kuntilenna fɔlɔ in na krsquoa sababu kɛ diɲɛ
sokelenya nrsquoa taabolo kuraw ye krsquoa sababu kɛ fana tɔn jamana 15 cɛsiraw caya ye minnu
sinsinnen bɛ kelenya siriɲɔgɔnna bolodiɲɔgɔnma ɲɔgɔndɛmɛ ani yɛrɛmara kanTɔn jɔsen
jɔnjɔn tɔw ye jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma ka binkannibaliya
sinsin u cɛ ka bɛn basigi ani lakana sinsin u cɛ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ fɔkabɛn kɔnɔ fo
ka se hadamadenw ka hakɛw bonyali nrsquou layiriwali ma demokarasi ni mara bolicogo ɲuman
layiriwali nrsquou sinsinni ka jɔn-ko-Ala fɔli kɛ wajibi ye ni dɛsɛ nana ani sariya labatoli sɔrɔ ni
hadamadenya walew la
Nin kuntilennaba in waleyali an ka jamanaw kɔnɔ siga si trsquoa la o tɛ ko nɔgɔ ye ka da siyaw
ni seko ni dɔnkow caya kan ani olu sinsinnen bɛ sɔrɔ ni hadamadenya taabolo minnu kan
Nka a hakilisigiyɔrɔ ye min ye SedeyawoCEDEAO lakodɔnnen don bi diɲɛ sɔrɔ yiriwalijɛkulu
jɔnjɔn ye dannaya bɛ min kan krsquoa kɛ taamaseere ye jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la Ala
nrsquoa sintibagaw ka hakiliɲumantigiya anrsquoa jamanakuntigiw ka don o don cɛsiri ani mɔgɔ o
mɔgɔ hami ye Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna baara bolodalenw sabatili ye
Walasa ka bɛn ni basigi sabati politikiko sira kan an ka fankelenfɛjamana ɲagaminenw kɔnɔ
tɔn ye ɲɔgɔnlafaamufɛɛrɛ caman sigi senkan ka fɔɲɔgɔnkɔw kunbɛn walima ka bɛn diyagoya
ladon yɔrɔ dɔw la nrsquoa brsquoa kun bɔ O dɔw ye san 1999 bɛnkan ye min ɲɛsinnen bɛ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli u dalasali ani bɛn ni lakana sabatili ani san 2001
farankanbɛnkan min ɲɛsinnen bɛ demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili ma ani
Sedeyawo ka bɛnkan min tara san 2008 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ani Sedeyawo ka bɛnkan
9
wɛrɛ kalan ni baaradegekalanko kan min tara san 2003 Sedeyawo ka o san 37 ɲɛnamaya
kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la san tan fila fɔlɔ kɔnɔ nin sariya talenw ka fara politiki hakililaw
kan latigɛliw ni fɛɛrɛw ani wulikajɔ kisɛma suguya caman wɛrɛw olu kɛra sababu ye ka
mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw sigidaw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw kabilaw ni ɲɔgɔn cɛ
fɔɲɔgɔnkɔw jamakɔnɔkɛlɛw fo ka taa se jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛw ma olu ka ɲɛnabɔ
koɲuman
Tɔn depitebulon a kiiritigɛbulon anrsquoa kɛlɛbolo labɛnnen ka bila olu ye labɛnw ye minnu sigira
senkan a jamanakuntigiw nrsquoa gɔfɛrɛnamanw ka lajɛw fɛ walasa ka sariya talenw ni bɛn ni
kana sabatilanw sinsin
Ni bɛn sinsinni ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli ye tɔn ka fɛɛrɛ jɔnjɔnw ye wulikajɔw man
kan ka kɔtigɛ fana ka ɲɛsin jamanaw ka donɲɔgɔnna gɛlɛya kuraw ni haminanko gɛlɛnw
wulili ma O bɛ kɛ ni kiimɛniw cayali ani taabolow bɛrɛbɛnniw walima fɛɛrɛ kuraw waleyali ye
walasa fura ɲumanw ka sɔrɔ u la O hakilila in de yrsquoa to ni ladamuni anrsquoa waleyali jɔyɔrɔ
dɔnna krsquou kɛ bɛn sabatili cakɛminɛn ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka da a kan an ka jamanaw kɔnɔ jamanaden
fanba ye denmisɛnw ye A ka kan bɛn sabatili hakilila ka don olu la (olu minnu ye sini
ɲɛmɔgɔw ye) o kalan in ka kan ka labɛn koɲuman ka jamanaw ka kalanko taabolo kɛ a
labaaraliminɛn lakika ye
SedeyawoCEDEAO ka misaligafe in labɛnna o hakilila in de hukumu kɔnɔ krsquoa ɲɛsin
karamɔgɔw kalanbagaw ma A labɛnna ni yiriwaliko dɛmɛɲɔgɔnw ka magɛn ye fɛɛrɛko ni
nafoloko siratigɛ la Olu ye INƐSIKO-BEREDAUNESCO-BREDA ye ale dagalen bɛ Dakaro
ani Afiriki Yiriwali Banki (BADIBAD)
Kunnafoniɲini ani hakililaɲini caman kɛra walasa ka nin kalangafe in labɛn A baaraw
daminɛna kabini san 2006 Afiriki tilibinyanfanjamanaw kɔnɔ Sinsin kɛra mɔgɔ
faamuyalenbaw ka dɔnniyaw kan minnu ka baaraw bɛ boli bɛn sabatili kan ka bɔ Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ jamana wɛrɛw ani INƐSIKO la Mɔgɔ o mɔgɔ ka laɲini ye bɛn
sabatili ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ nafaba sɔrɔ nin kalangafe in na
Kalanbolo wolonwula bɛ kalangafe in kɔnɔ minnu bɛ boli bɛn sabatili kan ani fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli hadamaden ka hakɛw fasodenya ni fasodenɲumanya demokarasi ni mara
10
kɛcogo ɲuman hakɛyali ni yiriwali jamanadenw ka kɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali
kuntaala jan ani fankelefɛjamanaw ka donɲɔgɔnnako Masalabolo bolofaraw bɛ kalanbolo
kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ ɲɛbilaw brsquoa kɔnɔ sɛbɛnseerew ani kuntilennabaw Olu dabɔkun ye ka
karamɔgɔ dɛmɛ a ka baaraw la Kalanbaaraw katimuw fana brsquoa dɛmɛ olu bɛ se ka yɛlɛma
ka kɛɲɛ ni Sedeyawo jamana bɛɛ ka kalanko cogoyaw ye O cogoya kelen na karamɔgɔ
minnu bolo bɛna don baara in na kalangafe in bɛ se ka mabɛn krsquoa bɛrɛbɛn olu ma u kɛra
lakɔlisow karamɔgɔ ye wo walima fasokannakalan kalansow taw u mana kɛ kalan dakun o
dakun na
Kalangafe in labɛnkun jɔnjɔnba ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ kodilannaw ka se ka kalan a
kɔnɔkow la Dɔnniya minnu brsquoa kɔnɔ u ka faamuya ɲɛnama sɔrɔ olu la wulikajɔ hakilila
minnu brsquoa kɔnɔ hadamadenya sabatili hakililaw danbe ni jogo hakililaw minnu bɛ kɛ sababu
ye ka bɛn ɲɔgɔnmakoto ani sigiɲɔgɔnya sabati u ka se krsquoolu bɛɛ faamuya
SedeyawoCEDEAO ka nin kalangafe in nrsquoa bɛ boli bɛn sabatili kan hadamadenw ka
hakɛw fasodenya demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman dajirala karamɔgɔw kalanbaga
caman na walasa tɔn jamana minnu bɛ yen ni nin ɲɔgɔnna porogaramu trsquou bolo u ka dɔ dilan
krsquou bɛrɛbɛn a ma A ɲɔgɔnna porogaramu mana kɛ minnu fana bolo kaban olu krsquoa jiidi nrsquou ka
dɔnniyaw ye krsquoa kɛɲɛ u yɛrɛ ma
Kadere Dezire Wedarawogo
SedeyawoCEDEAO Baarakɛjɛkulu Peresidan
______________________________
Foli ni tanuni
_________________________________________________________
SedeyawoCEDEAO ka foli ni tanuni bɛ ka taa BADIBAD ni INƐSIKOUNESCO ma u ka
dɛmɛ sinsinnen na ka ɲɛsin misaligafe in labɛnni ma Baaraw senfɛ u ka cɛsiri nrsquou ka
jɛkabaara ma kɔtigɛ abada ɲininiw ni sɛbɛnniw na
Sedeyawojamanaw mɔgɔ faamuyalenba minnu sen donna nin baara ɲɛnama in waleyali la
foli ni tanuni bɛ lase olu fana ma
11
An ka foli kɛrɛnkɛrɛnnen bɛ ka taa Sedeyawojamanaw ɲɛmɔgɔw ma politiki ni mara sira kan
olu minnu ye gafe in labɛnni baaraw kɛli nɔgɔya an bolo sanga ni waati bɛɛ Dakaro Lome
Wagadugu ani Abuja
An ka jamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila tɔgɔ la an bɛɛ bɛnnen brsquoo min ka kan nrsquoan bɛ krsquoa
waleya an ka jamanadenw ye Sedeyawo fasojamaw an ka tanuni ni waleɲumandɔn bɛ ka
taa dɛmɛbaga ninnu bɛɛ ma
12
DANTIGƐLI
Hakilila min nana ni Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn sigili ye senkan o
hakilila in kɛra kogobolo ye ka don an ka jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ni fara-farali cɛ Kabini
Legɔsi Bɛnkan tawaati san 1975 mɛkalo tile 28 Afiriki tilebinyanfanjamana 15 fɛ walasa ka
tɔn sigi u ka sɔrɔko yiriwali kama Afiriki ka donɲɔgɔnna tufaden fɔlɔ dara
Laɲini ye min ye ka kɛnɛ fɛrɛ sɔrɔko siratigɛ la krsquoa fɛrɛ hadamadenya ani seko ni dɔnko ni
politikiko siratigɛ la O ye wale bololadalen ɲɛnama ye min bɛ jamanadenyakelenya hakilila
sinsin Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
SedeyawoCEDEAO ye kuntilenna min di a yɛrɛ ma o ye donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko
siratigɛ la (suguba kelen ani wari suguya kelen) politikiko (depitebulonba kelen sɔrɔ ni
hadamadenya baarakɛjɛkulu ani kiiritigɛbulonba kelen) ani kana ni sɔrɔdasiko siratigɛ la
(EKOMƆGUECOMOG sigira senkan san 1999)
Tɔnba in brsquoa ka waleyaw sinsin jɔsen ɲɛnama minnu kan olu la a ka kan ninnu ka dɔn
hadamaden ka hakɛw bonyali u layiriwali anrsquou lakanani
demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni
politiki taabolow bɛrɛbɛnni ani yiriwali porogaramuw donɲɔgɔnna
O nrsquoa ta bɛɛ gɛlɛya caman dalen bɛ donɲɔgɔnna in sabatili ɲɛ bɛnbaliya minnu bɛ tɔn
jamanaw kɔnɔ ka da politikiko basigibaliya kan ani mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ka da
faantanya ni lakana sabatili gɛlɛyaw kan krsquoa sababu kɛ kɛlɛw dagali ye tɔn jamanaw kɔnɔ
Gɛlɛya wɛrɛ minnu bɛ se ka fara nin gɛlɛya kofɔlen ninnu kan olu ye an ka jamanaw kɔnɔ
sɔrɔ fanga dɔgɔyali nrsquoa kɔlɔlɔw nrsquoo bɛ na ni fanga sigibolow fɛgɛnyali ye ani jamanaw ka
yɛrɛmakaran krsquoo fara sariyasiraw labatobaliya kan ka ɲɛsin mɔgɔw ka donkabɔw ma u sago
la an ka jamanaw kɔnɔ nrsquou bolofɛnw ye
Walasa ka fura sɔrɔ kɛlɛw banbaliya la mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ani dankarili
hadamaden ka hakɛw la a ka kan an ka yɛlɛma don an ka yecogow la krsquou bɛrɛbɛn an ka
kɛtaw ma Walasa o ka sira sɔrɔ fo sinsin ka kɛ lakɔli kan ale min ka kan ka kɛ donɲɔgɔnna
faamuyali jiidiyɔrɔ ye ani danbew ni jogow ni tabiyaw ani layiduw sabatiliyɔrɔ ɲuman ye
13
Sedeyawo ka misaligafe ka mɔgɔw ladamu bɛn sabatili hadamadenw ka hakɛw fasodenya
demokarasi ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan o ye gafe ye min labɛnna
INƐSIKO ka Biro bolofara ka kɔlɔsili kɔnɔ min bɛ Dakaro (BEREDABREDA) jɛkabaara kɔnɔ
Afiriki Yiriwali Banki fɛ (BADIBAD)
Cakɛminɛn don ka ɲɛsin Sedeyawo jamana bɛɛ ma A sɛbɛnna tubukan angilɛkan ani
pɔritigɛkan na
A ɲɛsinnen bɛ karamɔgɔ bɛɛ lajɛlen ma cɛman ni musomanw A ɲɛsinnen bɛ
karamɔgɔyadegekalansow karamɔgɔw nrsquou kalanden cɛman ni musomanw ma lakɔlikalan
taw ani fasokannakalan taw
Misaligafe don o hukumu kɔnɔ a bɛ gafe kɔnɔkow taabolo jira ani kalan latɛmɛcogo
kunnafoniw Krsquoa fɔ krsquoa bɛ kɔnɔko bɛɛ ɲɛfɔ krsquoa jɛya o tɛ sango ka kalanbaaraw taabolo bɛɛ
lajɛlen dafalen jira
Karamɔgɔ cɛmanmusoman ye ɲininikɛla de ye a bɛ se ka sinsinnaw sɔrɔ misaligafe in kɔnɔ
min brsquoa bilasira a ka se ka dɔ fara dɔnniya laseta kan a sago la min bɛ se ka yɛlɛma don
jogow la kalanbolow waleyali hukumu kɔnɔ
Laɲini ye min ye ka mɔgɔ caman sɔrɔ cɛ ni muso Sedeyawo jamanaw kɔnɔ minnu
faamuyalen don bolodiɲɔgɔnma senyɛrɛkɔrɔ ani jamabaara siratigɛw la O bɛ kɛ sababu ye
ka tabiyaw ni jogow ta minnu brsquoa to u bɛ se ka bɛn sabati badaa-badaa an ka
fankelenfɛjamana in kɔnɔ ka kɛlɛw ban pewu ka yiriwali kuntaala jan sababu jɔnjɔnw
sɛbɛkɔrɔ penpen ni sigida nrsquoa lamini lakanani ni danbe jɔnjɔnw ani danfaraw bonyali ye O
ka kɛ wulikajɔw kɔnɔ mɔgɔ si tɛ to kɔ minnu na bɛɛ lajɛlen sen bɛ don minnu na Afiriki
fasodenya sabatili kama
Misaligafe in labɛnna ka kalanbolo wolonwula (7) kɛ a kɔnɔ Kalanbolo kelen-kelen bɛ boli
se kelen kan Kalanbolow tilalen don masalabolo bolofara fila ye Masalabolo bolofara fila
ninnu kelen-kelen bɛ walanwalan ka kɛ se kelen ye ka kalan kuntilennaw dantigɛ a kɔnɔ
Kunnafoniw bɛ di kɔnɔkow kan kalan kɛcogo taabolow bɛ dajira o bɛɛ kɔfɛ gafew bɛ
karamɔgɔ cɛman ni musomanw bolo wa u bɛ ɛntɛrɛnɛti fana yaala nin bɛɛ brsquoa to u ka
dɔnniya sɔrɔlenw bɛ jiidi
14
Kalansenbolow labɛncogow ani kalanbolow bolodalikatimu olu fana ɲɛsigilen bɛ gafe in
kɔnɔ O bɔlen kɔ yen kalansenlabɛnsɛbɛn dɔ bolodara ka ɲɛsin masalakun bolofara kelen-
kelen bɛɛ ma krsquou kɛ misali ye A ɲininen bɛ karamɔgɔ cɛman ni musoman kelen-kelen bɛɛ fɛ
u ka o sɛbɛn in bɛrɛbɛn u ka kalan cogoya ma krsquoa kɛɲɛ nrsquou bolokɔrɔminɛnw ye
Kalanbolo 1ɔlɔ ka se 7 nan na olu bɛ se jolen saba kofɔ
- Ka bolodiɲɔgɔnma kɛ hadamadenya sira kan walasa mɔgɔw ka jɛ krsquou laɲiniw kɛ kelen ye
yiriwali sira kan ani mɔgɔya sabatili kuntaala jan Sedeyawo jamanaw kɔnɔ
Laɲinita
Sedeyawo fasoden cɛsirilen Sedeyawo poroze waleyali fɛ laquo Jɛkasigi ka kɛ bɛɛ ŋaniya ye raquo
ani sigiɲɔgɔn ni mɔgɔ tɔw ŋɛɲɛ kunni ka kɛɲɛ ni donɲɔgɔnna kuntilennaw ye
- Krsquoa ka fasodenya jira ni hakilijagabɔ ye walasa ka fɛɛrɛw tigɛ ka se krsquoi jɔ a yɛrɛ kolo la ka
se a yɛrɛ kɔrɔ
Laɲinita
Fasoden brsquoa ka kunnafoni sɔrɔlenw kiimɛ krsquou tiɲɛ ni nkalon bɔ ɲɔgɔn na ka jɔsen kelen ta
krsquoa ka Sedeyawo fasodenyajɔyɔrɔw fa
- Krsquoi sendon jamana taabolow labɛnni baaraw la u waleyali anrsquou kiimɛni ka ɲɛsin i ka
hadamadenya hakɛw lafasali ma ani hakɛ wɛrɛw fasoden tɔw fɛ cɛw ni musow
Laɲinita
Fasoden bɛ Sedeyawo taamasiyɛnw nrsquoa ka cakɛdaw ka baarakɛcogo fɛɛrɛw dɔn krsquou kɛ a ta
ye krsquoa jɔyɔrɔ fa hadamaden ka hakɛw lafasali la ani demokarasi ni bɛn sabatili fasobaara
ani Sedeyawojamanaw ka baaraw kɔnɔ olu bɛ kɛ jɛkabaara hukumu kɔnɔ ani
ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya fosodenya janto tɛ taa minnu kɔ ka ɲɛsin jɛlenya ni mara kɛcogo
ɲuman kɔlɔsili ma
Sedeyawo jamana kelen-kelen bɛɛ kan ka misaligafe in bɛrɛbɛn a taabolow ma krsquoa sinsin
gafe in kɔnɔkow kan krsquou dafa nrsquoa ka dɔntaw ye A ka ɲi fana Sedeyawo jamanaw krsquou sinsin u
ka kalanbaara bolodalenw kan krsquoo baaraw kɛ A mana kɛ cogo o cogo fo u ka tali kɛ
15
kalanbaara kura suguya damadɔ la i nrsquoa fɔ degeliw ɲɔgɔlɔnbɔw kolabɛnniɲɛɲiniw adw
Kumalaban na fo u krsquou cɛsiri ka Sedeyawo ka yecogow sankɔrɔta anrsquoa ka baaraw waleyali
Anni Tɛrɛsi NDƆNGI-JATA
INƐSIKO Cakɛdaɲɛmɔgɔ Dakaro
16
KALANBOLO 1
BƐN SABATILI FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI NrsquoU ɲƐNABƆLI
laquo Kɛlɛw ŋaniya bɛ ta hadamadenw hakili de la bɛn sabatili lafasali fana ka kan ka labɛn o
hakili kelen in de lahellip raquo
Nin bɔra INƐSIKOUNESCO sigilisɛbɛn kɔnɔ san 1945
17
BƐN SABATILI
FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI
NrsquoU ɲƐNABƆLI
1- Bɛn sabatili
2- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
ɲɛbila
Bɛn ye hadamadenya ko labɛnnen de ye hadamaden ma da ni min ye Fɔlɔ Ɔrɔmu min ye
kɛlɛ caman kɛ ka yɔrɔ caman mara o ye bɛn ni kɛlɛ siri ɲɔgɔn na U ka kuma kɔrɔ dɔ brsquoa jira
ko ldquonrsquoi bɛ bɛn ɲini i Iabɛn kɛlɛ kamardquo Nka bɛn sabatili hakilila tɛ nin kuma kɔrɔ fɔlen in
tiɲɛtigiya bawo ale ye hakilimaya tiɲɛ dɔ de ye
O sabali tiɲɛ in hali nrsquoa sɔnnen brsquoa ma ko fɔɲɔgɔnkɔw ye hadamadenya taalan ye ka da
sababu caman kan (laadaw sababuw politikiko sababuw sɔrɔ cogoya ni hadamadenya
sababuw siko ni siyakow sababuw diinɛkow sababuw adw) ale brsquoa jate ko an ka kan krsquoan
yɛrɛ dege min na o ye ka fɔɲɔgɔnkɔw ban ni sabaliɲɔgɔnkɔrɔ ye walasa bɛn kuntaala jan ka
sabati ani krsquoa tanga O de yrsquoa to kalanbolo in kɔnɔ bɛn sabatili ni fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la olu kalansora ɲɔgɔn na
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw jogow ani fɛɛrɛw matarafa minnu brsquoa to bɛn sabatili ani fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli taabolow bɛ faamuya kosɛbɛ
Kalanbolo masalakun bolofara
1 - Bɛn sabatili
2 - Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
18
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn minnu bɛ tali kɛ hadamadenkulu kelen-kelen ka
hakililaw kan
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma
Kɔnɔkow
Bɛn hakilila
Bɛn hakilila bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ tɛmɛsira min brsquoa to i bɛ danbew dɔn ka dɔnniya sɔrɔ ani ka
taabolow ta sew ani jogow walasa i nrsquoi yɛrɛkun ka bɛn i ni mɔgɔw ka bɛn i ni sigida nrsquoa
lamini ka bɛn
Bɛn kɔrɔw
Tubabukan na ldquoPaixPɛrdquo bɛn Bamanankan na o daɲɛ in bɔra latɛnkan laquopakisipax raquo ani
laquo pasisipacis raquo de la1
- jamana cogoya minnu tɛ kɛlɛ la krsquoi cɛsiri bɛn sabatili la diɲɛ kɔnɔ
- kɛlɛko banni kɛlɛɲɔgɔn fila walima caman cɛ ka fɔkabɛn ɲini
- sɔnɲɔgɔnye ni bɛnkan jamanadenw cɛ hadamadenkuluw cɛ sigi kɛlɛntanya a
girigarantanya sigi lafiya
- jamakulu cogoya minnu tɛ kɛlɛ la u tɛ fɔɲɔgɔnkɔ la ka jɛ sigiɲɔgɔnw fɛ bɛn kɔnɔ
- mɔgɔ hakili sigili nrsquoa lafiyali
- mɔgɔ min cogoya brsquoa jira krsquoa kɔnɔgannen tɛ a ni lafiyalen don A hakili lafiyalen don
1 httpwwwlaroussefrdictionnairesfranccedilaispaix
19
- sugubalintanya ni mankanntanya yɔrɔ la kaburudo sumayacogo
Bɛn suguyaw
Bɛn basigilen o ye bɛn ye ko jugu ni fɔɲɔgɔnkɔ tɛ min kɔnɔ
Bɛn lafoninen o ye bɛn ye wulikajɔw bɛ kɛ min kɔnɔ walasa sigi ka nɔgɔya bɛɛ ma ko
juguntanya ni fɔɲɔgɔnkɔntanya dɔrɔnw tɛ Bɛn lafoninen labɛnni bɛ jogo dɔw wajibiya i nrsquoa fɔ
- yafa
- ɲɔgɔnlamɛn
- kunnafonifalen
- diɲɛni laɲini bolodalenw ni fɛlaw ma minnu tɛ kelen ye ko dɔ kan
- hakɛlabato
- bilakasuma tɛ ko minnu na olu ɲɛnabɔli gɛlɛyabaw waati la
- bolodiɲɔgɔnma
- kofaamuyalihakili
- hadamadenya jɔyɔrɔfa
Nka o nrsquoa ta bɛɛ nin jogo ninnu ka kan ka sinsin ni kalan ye
Bɛn sabatili
Bɛn sabatili
laquo Taabolo don min bɛ dannaya ni bolodiɲɔgɔnma sabati fasojamaw ni jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
O taabolo in ye lakalanni ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔlicogo la nɔgɔya kɔnɔ fɔɲɔgɔnkɔ minnu bɛ
se ka don fasojamaw ni ɲɔgɔn cɛ walima jamanaw sango krsquoo kɛ ni kuma ye ani
kumaɲɔgɔnya a kana kɛ ni maramafɛnw ye ani kojugukɛhellipBɛn sabatili kɔrɔ tɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw
ban cogoya bɛɛ la a kɔrɔ ye de ka fɛɛrɛw tigɛ minnu brsquoa to u bɛ ɲɛnabɔ kasɔrɔ ko jugu ma ta
ka mɔgɔ sɛgɛrɛ O la bɛn sabatili bɛ min ɲini o ye hadamaden ka hakɛw lakanani sabatili
ye ɲɔgɔnmakoto ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli koɲuman fo ka taa se hadamaden yɛrɛ yiriwali
ma ani sigida 1raquo
1 Agora kulu Dɛmɛnan ka ɲɛsin kalanbaara waleyali ma Gafefeereyɔrɔ Sɛn PoliSaint-Paul Dakaro
2011
20
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka ɲɛfɔli la bɛn sabatili ye danbe caman faralen ye
ɲɔgɔn kan kɛcogow jogow ani diɲɛlatigɛ latɛmɛcogow minnu bɛ ko jugu kɔn ka fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigi nrsquou diliw tigɛli ye ni kumaɲɔgɔnya ni fɔkabɛn ye mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ kuluw ani
jamanaw (Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka bɛnkansɛbɛnw dakun ARES5213 bɛn
sabatili ani A53243 Dantigɛlisɛbɛn ani baaraw porogaramu bɛn sabatili kan)2
laquo Bɛn sabatili ye hadamaden sigada ani fanga sigibolo taabolo yɛlɛmani tɛmɛsira ye Bɛn
sabatili bɛ bange hadamadenw dusukun nrsquou kɛwalew la wa a bɛ taa ɲɛ jamana kelen-kelen
kɔnɔ ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen ka tariki ye a ka hadamadenya a ka seko ni dɔnko ani
a ka sɔrɔ taabolo ye Bɛn sabatili bɛ min laɲini o ye ka taabolo ɲuman don danbew kɔrɔ
kɛcogow ani jogow walasa bɛn ni kojugukɛbaliya bɛ yiriwaraquo3
Ladamuni bɛn kama
Ka ladamuni kɛ bɛn kama o ye ka fasoden kalan a krsquoa mɔgɔɲɔgɔn dɛmɛ a krsquoa jɔ a jɔyɔrɔ la
a ka sɔn tɔw ka seko ni dɔnko ma a ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ hɔrɔnya kɔrɔ dɔn min bɛ
hadamadenya danbe bonya ani danfaraw min bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi walima krsquou
ɲɛnabɔ ni kojugukɛbaliya siraw ye4
I nrsquoa fɔ bɛn sabatili bɛ cogo min na ladamuni bɛn kama fana bɛ tali kɛ jamana kelen-kelen ka
tariku taabolow la a ka hadamadenya ni seko ni dɔnko ani sɔrɔ cogoyaw A bɛ se ka jate ko
ladamuni bɛn kama o buruju ye kɛlɛlasawalew ye diɲɛ sariya fɔlɔ min tara nrsquoa bɛ kɛlɛ kɔn o
kɛra Bɛnkan bakuruba ye min yrsquoa jira ko kɛlɛ jateli jamana politiki cakɛminɛn ye o ka
dabilaO Bɛnkan in dɔnnen don ni tɔgɔ min ye o ye san 1928 bɛnkan ye min bɛ wele
angilɛkan na ldquo Pacte Briand-Kellogrdquo5 O kɔrɔ ye bamanankan na ko ldquoBiriyan Kelɔgi ka
Bɛnkanrdquo
2 INƐSIKOUNESCO AN KA BƐN SABATI [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012 0615)
httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
3 INƐSIKOUNESCO ONIONU ka kuma koloma latɔmɔnenw kunfɔlɔ bɛn sabatili kan san 1998 laselisɛbɛn [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A
lajɛra san 2012 0615) httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
4Dantigɛlilisɛbɛn ani wale caman donɲɔgɔnna ka ɲɛsin kalanko ni bɛn sabatili ma hadamaden ka hakɛw ani demokarasi
InɛsikoUnesco pariparis san 1995 615)
5 EDH(An ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12 nan[Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012
0615)httpwwwehlorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintroductionpdf
21
O bɔlen kɔ yen Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sigira senkan san 1945 walasa ka
diɲɛmɔgɔ nataw kisi kɛlɛ balawu ma (hellip) ka sariya labatoli kɛcogow labɛn ani kɛta
diyagoyalen minnu bɛ diɲɛ bɛnkanw kɔnɔ krsquoolu lafasa (hellip) ka hamadenya lataaɲɛ don ba la
ani ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo ɲuman sabati hɔrɔnya fɛrɛlen kɔnɔhelliprdquo (Jamana
Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bɛnkan ɲɛbilakuma)
O bɛɛ kɔfɛ bɛn sabatili brsquoa to ldquofaamuyali bɛ na yafa ani teriya jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
siyakuluw ani diinɛkuluwrdquo A brsquoa to fana ldquoJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka walew ka
ɲɛsin bɛn sabatili ma bɛ o ka sira sɔrɔrdquo (Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn Sariyasen 26
nan) O la bɛn sabatili ye Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba nrsquoa tɔndenjamanaw ka
baaraw la nafamaba dɔ ye
Krsquoa sababu kɛ hadamadenya sabatilisiraw donni ye kalan ni degeli taabolow la bɛn sabatili
karamɔgɔw brsquou jilaja ka hadamadenya danbe dankarilakow kɛlɛ minnu sababu ye faantanya
ye jugusɔnw ɲɛnawolomani binkanni kojugukɛ ani kɛlɛ A daminɛ na ladamuni bɛn kama
dabɔkun tun ye ka diɲɛ halakili bali krsquoa sababu kɛ mugujugubakɛlɛ ye nka bi a kuntilenna
jiidira krsquoa kɛ bɛn sabatili hakilila jɛnsɛnni ye6
Bɛn donni gɛlɛyaw nrsquoa cɛsirikow
Bɛn lasɔrɔli bɛ se ka gɛlɛya krsquoa sababu kɛ
- kumaɲɔgɔnya kɛbaliya
- hadamaden ka hakɛw labatobaliya
- sigida nrsquoa lamini minɛkojuguya
- hakɛlabatobaliya
- mara kɛcogojuguya
- ko tɛmɛnenw jateminɛbaliya
- demokarasi jɔsenw labatobaliya
- lakanabaliya
- hadamaden mako fɔlɔw ɲɛnabɔlibaliya
- ɲangilibaliya
6 United Nations Peace Education The origins [ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra san 20120615 http
wwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
22
- koɲɛnabɔta teliw ɲɛnabɔliko juguya adw
Nka fɛn min kɔni ye Sedeyawojamanaw ka cɛsirikoba ye bɛn sɔrɔli la o ye kojugukɛw ni
ŋaniyajuguyawalew wulili ye minnu bɛ na ni cɛw musow ani denmisɛnw ni tiɲɛni ye ani
jɔlifɛnw fana tiɲɛni dankarili farikolo la hadamadenya yoboyabali siran jigitigɛtɔɲɔni
Bɛn sabatili yiriwafɛɛrɛw walew
Bɛn sabatili layiriwali bɛ ko minnu gɛlɛya Sedeyawo jamanaw ma olu ye
- sariya sigilen min ka kan ka boli jamanaden bɛɛ kan
- dɛmɛ ka ɲɛsin tɔnw ma minnu ka baara ye bɛn sabatili ye i nrsquoa fɔ jɛkuluw ni
dɛmɛdonjɛkuluw jamanaw taw walima diɲɛ taw ani Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba tɔgɔlacakɛdaw
- demokarasi sigibolow lafasali jamana kɔnɔ ani diɲɛ bɛnkansɛbɛn bolonɔbilalenw
labatoli
- sariyaw ni sariyasɛbɛnw labatoli
- sigida nrsquoa lamini lakanani ni hadamaden nrsquoa ka sigida nrsquoa lamini cɛ jɛkoɲumanya
badaabadaayali ye
- sekow ni dɔnniyaw kalan kɛli ka bɛn ni fɔkabɛn kɛcogo ɲuman sinsin walasa
diɲɛlatigɛ la hadamaden nrsquoa yɛrɛkun ka bɛn a ni mɔgɔ tɔw fana ka bɛn
- hadamadenw ka hakɛw yiriwali
Afiriki tilebinyanfan tɔnw na minnu cɛsirilen bɛ bɛn ni kanako la kosɛbɛ ka tɛmɛ tɔw kan
Sedeyawo yrsquoolu dɔ ye A ye bɛn sabatili baaraw kɛ cogo min na Sedeyawo jamanaw kɔnɔ
(Liberiya Saralɔn Gine Bisawo Kɔnɔwari) a ye fɛɛrɛ caman nrsquou lataamacogo ɲuman
minɛnw fana sigi senkan diɲɛ tɔgɔ la o cogo kelen na ka kɛɲɛ o wale ninnu ma Misali la
bɛnkan ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogow ma ani bɛn ni lakana sabaticogow
(min tara san 1999 desanburukalo la) nrsquoa dafara ni farankanbɛnkan ye ka ɲɛsin demokarasi
ni mara kɛcogo ɲuman ma (min tara san 2001 desanburukalo la) o min ye fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigili laɲini nrsquou dalasali bolo don ɲɔgɔn bolo
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
23
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn krsquoi sinsin hadamadenkulu kelen-kelen ka hakililaw
kan
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma
Kuntaala Lɛrɛ 14
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalankɛminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Fotow jaw nataliyew
- Gafew ni masalabolo nafamabaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
- Ka bɛn sabatili hakilila kolomaw
ɲɛfɔ
- ka bɛn suguyaw dɔn ka bɔ
ɲɔgɔn na
- Danbew ni hakilila minnu sirilen bɛ
bɛn sabatili la
- Bɛn suguyaw
Sɛbɛnw ɲininii (minnu
sɛbɛnna mansin na minnu
bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Lɛrɛ 2
2
Ka se minnu bɛ tali kɛ bɛn na
krsquoolu ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya
kosɛbɛ
Bɛn sabatili taabolow nrsquoa tɛmɛsiraw Lɛrɛ 2
3 Ka bɛn sabatili gɛlɛyaw nrsquoa
cɛsirikow ɲini krsquou dɔn
Gɛlɛya ni cɛsirilako minnu sirilen bɛ
bɛn donni na
Lɛrɛ 2
4 Ka bɛn sabatili yiriwalifɛɛrɛw
labɛn
Bɛn sabatili layirwali fɛɛrɛw Lɛrɛ 2
Ka bɛn sabatili don kalan na
Janto krsquoi janto bɛn sabatili donni
- Dɔnnikɛminɛn ni kalanbaaraminɛn
minnu bɛ yen
24
5
na misali la kalanbaara taabolow
la ka hakɛyali hakilila ta ka dusu
don kalanden cɛman ni
musoman kɔnɔ u krsquou cɛsiri a
waleyali fɛ u ka yɔrɔ la
(sigidacakɛda yɛrɛbɔdenya
adw)
- kalansenlabɛnsɛbɛnw
- Kalandegeli kalansenw
waleyalicogo
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
- Kolabɛnniɲɛɲinibaara
- Ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- ɲɛjiralikalan
- Sifilɛlikalan
Lɛrɛ 5
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
Kalansen tɔgɔkalan cogoya
Bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
- Ka bɛn ɲɛfɔ
- Ka bɛn danbew ɲini krsquou dɔn
- Ka mɔgɔw lafaamuya u ka bɛn
- Ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔlen dɔw kɛcogo
ɲɛɲini krsquou dɔn sigida la
- Ka kɛcogo ni jogo minnu ka ɲi bɛnko
ma dɔw ɲɛɲini krsquou dɔn
- ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ mɔgɔ tɔw bonya
- Ka sigi mɔgɔ tɔw fɛ bɛn ni lafiya kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 2
MinɛnwDɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Foto minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw walima kɛlɛw cogoya caman jira minnu kɛra diɲɛ fan dɔ la
- Foto minnu bɛ ɲɔgɔndɛmɛ ɲɔgɔnfaamuya ani tulonnatilen adw cogoyaw jira
25
- Sedeyawo jamanaw ka kirikilɔmuw
- Sedeyawo jamanaw ka kalangafew
- Kunnafonisɛbɛn baabu tigɛlen
- Bɛn taamasiyɛn nataliye (kalanden kelen nataliye kelen)
- Jaw ni foto suguya wɛrɛw
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
- bɛ kalanden cɛmanmusoman ka
dɔnta ni kɛta hakɛ sɛgɛsɛgsɛ anrsquou seko
ni dɔnko ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma
- bɛ ɲininkali sɛbɛnnenw aniwalima
dalafɔlenw jaabi
- bɛ bɛn sabatiliko hakililaw fɔ ani ka
ɲɔgɔn fɛla ɲini a kan
- Kelennabaara
- Hakililaɲini
-Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- bɛ bɛn taamasiyɛn ɲɛgɛn jira (ka
farankangafew lajɛ)
- brsquoa ɲini ka bɛn cogoya dɔw labɔ ka
kɛɲɛ ni ɲɛgɛn in hakilila ye
- kulu kelen-kelen bɛ bɛn cogoya dɔ jira
Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
- bɛ sɔrɔ ka kalan cogoya nafabɔli fɛɛrɛ
labɛn
- brsquoa ɲini kalandenw fɛ u ka ganselikan
dɔw labɛn minnu bɛ boli bɛn kan
-bɛ cogoya sɛgɛsɛgɛ
- bɛ danbew ni hakililaw labɔ minnu bɛ
tali kɛ bɛn kan
- bɛ ganselikanw labɛn
- Kulubaara
- Hakililafalen
sinsinnen
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
- bɛ kunnafoni dɔw di ka kuluw ka
baaraw dafa nrsquoolu ye
- brsquou ka baaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin
taabolo in ye
-hakilila ni danbe minnu bɛ tali kɛ bɛn
kan olu ɲɛfɔli
- kɛcogo minnu bɛ fisaya bɛn ma
- lafaamuyalibaaraw bɛn kan
-adw
Jɛkabaara
KiimɛniBakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalandenw fɛ
ka ɲɛgɛn bolo 7nan lafa
bɛn cogoya 6 minnu bɛ bɛn ɲɛgɛn
kɔnɔ ka masalabo sira 10 sɛbɛn olu
dɔlakelen kan walima ka nataliye dɔ
dilan walima ka ganselikan dɔ labɛn
minnu brsquoolu kofɔ
kelen-kelen bɛ cikan in waleya
Kelennabaara
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
krsquoa ɲini yɛrɛsagolabaara dɔ ka kɛ
sɛbɛn masalabolo bɛ min kɔnɔ ja
walima fotow makoɲɛkow kan minnu
bɛ bɛn sankɔrɔta
bɛn cikanw ka lase jamakulu suguya
caman ma min brsquoa ɲini u fɛ u ka bɛn
sabatili baaraw kɛ ka ɲɛsin u yɛrɛbakun
ma ani mɔgɔ tɔw
- bɛ sɛbɛn labɛn
- bɛ taabolow baara porogaramu labɛn
- brsquou ka taabololafaamuyali baaraw
porogaramu labɛn
- Kulubaara
- Gafe ni
sɛbɛnɲini
Sɛgɛsɛgɛli
ɲɔgɔlɔnbɔ
26
- brsquoa dajira ka jɛkasigi yiriwali kanpaɲi
dɔ labɛn duguba kɔnɔ
Ladegeli
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔnkɔw ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔcogo taabolow
faamuya kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka dɔnniya ni hakilila minnu tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida
danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou
dalasali
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
Kɔnɔkow
Fɔɲɔgɔnkɔ
Fɔɲɔgɔnkɔ ye bɛnbaliya ye ko dɔ kan min bɛ se ka na ni gɛlɛyaw ye nisɔn hakili walima
farikolo cogoyaw la
Bɛnbaliya don kɔdonɲɔgɔnma ɲɔgɔnfaamubaliya ko dɔ kan hakililaw fɛlaw yecogow
diinɛkow nafaw siyakow kabilakow sikow ani hadamaden makokow Krsquoa fɔ an brsquoan tanga
a ma o tɛ se ka kɛ bawo mɔgɔya taalan don a bɛ mɔgɔya sigibolo bɛɛ kɔnɔ
- du
- gɔfɛrɛnamanw
- fanga sigibolow
- tɔnw
27
- adw
Kɛlɛ suguyaw
Kɛlɛ suguya caman bɛ yen
Maramafɛnnakɛlɛw i nrsquoa fɔ
- diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba (jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ) ani
- maramafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye (Jamanakɔnɔkɛlɛ)
Diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba walima jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ don jamana
fila walima caman ni ɲɔgɔn cɛ
Marafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye walima jamanakɔnɔkɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ kɛ jamana
kɛlɛbolo ni jɛkulu dɔw ka kɛlɛbolow cɛ walima jɛkulu damaw ka kɛlɛbolow ni ɲɔgɔn cɛ
Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔw
Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔ walima mɔgɔ ni mɔgɔ ka fɔɲɔgɔnkɔ o ye mɔgɔ fila cɛ
ɲɔgɔnfaamuyabaliya gɛlɛn ye (a sababu ye mɔgɔ ka ko dɔgɔyali ye a mɔgɔ ɲɔgɔn bolo
bisigiliw kumaɲɔgɔnya fanga dɔgɔyali adw) A bɛ se ka kɛ fana i nrsquoi yɛrɛbakun bɛ fɔɲɔgɔnkɔ
la (jiginnyɛrɛla)7
Fɔɲɔgɔnkɔw kunw sababuw Sunw
A ka ca a la fɔɲɔgɔnkɔw kunw ye
- bisigiliw ye (Farikolokow sira fɛ diinɛkow hakilikow siyakowkabilakow adw)
- gɛnni ye ani fisamanciya (jugusɔnw siyawoloma binkanni yafabaliya kɛrɛfɛdɛn
hakɛkɛɲɛ fisamanciya fisamanciya ka ɲɛsin muso ma walima cɛ siyakofisayaw
dunanjuguya diinɛwɛrɛjuguya dansagonmɔgɔya tilenbaliya damakɛɲɛbaliya tɔɲɔni
hellip)
- hadamaden sɔn kolonw (hɔrɔnkolonya ɲɛngoya siganna nogomaya nata sinaya
natafabaliya kɔnɔnanjuguya dannayabaliya fangakofa jɔrɛ siran binkanni
kojugukɛhellip)
7 EDH (An ka hadamadenya hakɛw ɲini krsquou dɔn) kalanbolo 2 nan ɲɛ 5[ ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ in lajɛra san 2012
06 15) httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
28
- hakililako bɛnbaliyaw (bɛnbaliya dusutiɲɛkow)
- kumaɲɔgɔnya dɛsɛli (bisigilihakililankalon bɛnbaliyaɲɔgɔnfaamubaliyahellip)
- mara kɛcogo jugu ani demokarasi dɛsɛli (yuruguyurugu kɛli jamana taabolo ye
ɲangibaliya jamana sariyantan faantanya taɲinikɛlɛhellip)
- Jamana burujali
- Kɛɲɛkɛya min bɛ jamana kelen kunkan ani min bɛ jamanaw kunkan nrsquoa brsquou ka
dancɛw sagon ani kɛlɛ kɔlɔlɔsɔrɔ yiriwali
Kɛlɛ suguyaw
- Politikikɛlɛw
- Hadamadenya kɛlɛw
- Seko ni dɔnko kɛlɛw
- Sɔrɔko kɛlɛw
- Diinɛko kɛlɛw
- Siyako kabilakosiko kɛlɛw
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquou ɲɛsigili fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw
Bɛn waati la mɔgɔ bɛ se krsquoa bɛrɛbɛn fɔɲɔgɔnkɔw fɛsigi ma ni ɲɛni hakili ye nrsquoa ye
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli fɛɛrɛw nrsquoa tɛmɛsiraw kalandegeli kɛ lakɔliso walima baaradegekalanso
la O fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw bɛ jogo kɛcogo ani sennako dɔw don mɔgɔ la i nrsquoa fɔ hakililatigɛ
koɲɛdɔn hɔrɔnya bolodiɲɔgɔnma kɛcogo ɲuman tilennenya kunnafonifalen ɲuman ani
ɲɔgɔnfaamuyako ɲuman
Marafɛnnakɛlɛw ni fɔɲɔgɔnkɔw yɔrɔninkelenkɔlɔlɔw ka ca nitiɲɛ ni bolofɛntiɲɛ
hadamadenya juru tigɛli hakiliɲagami farafaralihakili jamanatilahakili kojugubakɛ
hakiliyɛlɛmafuraw damatɛmɛtali ani kɛɲɛkɛya sigida nrsquoa lamini tiɲɛni ani jɔlifɛnw mɔgɔw ka
sigiyɔrɔbila banaw diyagoyakafoɲɔgɔnya ani kafoɲɔgɔnya damatɛmɛnen hadamadenya
sabatilicakɛdaw ɲagamini misali la lakɔlisow dɔgɔtɔrɔsow adw
Kɛlɛ waati la diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoa bɛ wele DeyihasiDIH o
de bɛ fɔɲɔgɔnkɔw jalatigɛ Kɛlɛ bɛ hadamaden minnu kan DeyihasiDIH ka laɲini ye krsquoolu ni
kisi anrsquou danbe ani ka dansigi u ka ɲangataw la minnu sababu yrsquoo kɛlɛ ye Diɲɛ sariyaw don
minnu bɛ kɛlɛ jɔsenw nrsquoa fɛɛrɛw tiɲɛ ka mɔgɔw lakana minnu sen tɛ kɛlɛw la walima minnu
29
yrsquou senbɔ u la Kɛrɛnkɛrɛnnenya la DeyihasiDIH labɛnna ka ɲɛsin maramafɛnnakɛlɛw
ɲɛnabɔli ma a tɛ se ka bila hadamaden ka hakɛw nɔ na krsquoolu jɔyɔrɔ fa Hadamaden ka
hakɛw bɛ boli waati bɛɛ Nin sariya filaw bɛ ɲɔgɔn dafa
Diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoo ye DeyihasiDIH ye o faamuyali kalan
bolodalisɛbɛn bɛ yen min labɛnna Kuruwaruzi komiteba fɛ diɲɛ kɔnɔ nrsquoa bɛ wele
SeyiseyɛriCICR O kalan bolodalisɛbɛn in bɛ wele laquoAn ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou
dɔn DeyihasiDIH raquo
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili o ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kuntilennaba dɔ ye i nrsquoa fɔ a
bɛnkansɛbɛn sariyasen 1ɔlɔ brsquoa jira cogo min naO nrsquoa ta bɛɛ kabini san 1980 laban na
fɔɲɔgɔnkɔw siya sɛbɛkɔrɔ yɛlɛmana Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ nɔnabilala ni jamanaw yɛrɛ
kɔnɔ kɛlɛw ye O la jamanadenw bɛ coron tasuma fila ni ɲɔgɔn cɛ min ka jugu kosɛbɛ a
dɔw la ko jugu bɛ ta ka ɲɛsin olu fɔlɔ de ma
San 1990 daminɛwaatiw la fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ye taabolo kura ta krsquoa sababu kɛ porogaramu
kura sigili ye senkan min bɛ wele Angilɛkan na laquo An Agenda for Peace raquo (San bolodasɛbɛn
bɛn kama) O labɛnna sekeretɛri zenerali Butɔrɔsi Butɔrɔsi-Gali fɛ Sinsin kɛra min kan o ye
ka laquo dipulomasi ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma raquo O bɛ ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ labɛn minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigi kɛlɛɲɔgɔnw ni ɲɔgɔn cɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw bali u ka juguya ka kɛ kɛlɛw ye ani krsquou
jɛnsɛnni dan sira la nrsquou wulila8
Koɲɛsigidipulomasi kuntilenna ye ka ko bilenw funteni bɔ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw lasa nɔgɔya la
tɔn jamana dɔ kɔnɔ walima tɔn jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ni hakiliɲumantigiw ka wulikajɔ ye
fɔkabɛn kɔnɔ bɛnɲini minnu bɛ sinsin kumaɲɔgɔnya kan sigikafɔ ani jalatigɛli ka ɲɛsin
fɔɲɔgɔnkɔ ma min ma wuli fɔlɔ nkrsquoa bɛ ɲini ka wuli Koɲɛsigi dipulomasi bɛ se ka waleya
fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli waati la a dalasali waati ani bɛn sabatili waati
San 1997 baarakɛjɛkulu min bɛ wele KarineziCarnegie nrsquoa sigira senkan mɔgɔfagaba
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama o ye danfara nafama don ɲɛsigili waleyata ni ɲɛsigili labɛnda cɛ9
8 Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalen ka Tɔnba sekeretɛri zenerali An Agenda for Peace (San bolodasɛbɛn bɛn sabatili
kama) UN Doc A47277-S24111 7 Juin 1992 Dakun 20 nan) 9 Baarakɛjɛkulu KareneziCarnegie mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
Laselisɛbɛn laban (Niyɔriku KarineziCarnegie corporation of New York 1997)
30
Sedeyawojamanaw kɔnɔ ɲɛsigili waleyata bɛ taamaseere ni wale kɛrɛnkɛrɛnnenw ye minnu
tara ka ɲɛsin gɛlɛya kunbɔlen dɔ ɲɛnabɔli ma lasɔmini joona sen brsquoo la fɔkabɛn bɛnɲini
ɲɛsigimaramafɛnbɔsi ani ɲɛsigikankanni ni ɲɔgɔnmagɛnfɛɛrɛw ye i nrsquoa fɔ
hakiliɲumantigiyawalew ani Sedeyawo ka bilankɔrɔkɛlɛbolo
ɲɛsigili labɛnda bɛ boloda tuma caman bɛn hakililaw kɔnɔ a labɛnkun ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun
jɔnjɔn dogolenw kɛlɛ yɛlɛmasen kura donni politiki ni fanga sigibolo taabolow la (mara
kɛcogo ɲuman) sen brsquoo la ani yɛlɛmasen kura donni yiriwali taabolow la sew jiidili ani bɛn
sabatili lafasali10
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la wulikajɔw bɛ se ka kɛ krsquoa sababu kɛ koɲɛsigi dipulomasi ye -
sɛgɛsɛgɛlibaaraw suturaladipulomasi gɛrɛntɛsigidipulomasi ani fɔkabɛn
A ka kan diɲɛ tɔnbaw ani fankelenfɛjamanaw ka tɔnbaw jamanaw gɔfɛrɛnamanw
(tɔndenjamanaw) ani dɛmɛdonjɛkuluw olu ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw don u ka baara
bolodalenw kɔnɔ A ka kan fana o fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛsigilifɛɛrɛw ka waleya ɲɛsigilibaara
kɛbagajɛkulu fɛ baarakɛla suguya caman bɛ min kɔnɔ
Nin dakun ninnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogow la nkrsquoa bɛɛ trsquoo ye
- (a) kunnafonidibaaraw ani kɔlɔsiliw diinɛɲɛmɔgɔw fɛ laadalaɲɛmɔgɔw mɔgɔba
kɔrɔtalenw sigida hakiliɲumantigiw walasa ka ko cogoya jɔnjɔnw jateminɛ ani ka
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw ɲini (hakililafalensigi gɛlɛyaw dalasali kan ni
kunkankofɔjama bɛɛ ye)
- (b) cɛfɔli
- (c) fɔkabɛn
- (d) bɛnɲini min bɛ na ni kumaɲɔgɔnyasiraw dayɛlɛli ye fadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ
- (e) koɲɛsigi kankanni
- (f) dannayawalew
Sedeyawojamanaw ka wale kɛlen jɔnjɔnw misaliw la ninnu brsquoa la
- (a) Bɛn ni lakana labɛnw sigira senkan krsquou sinsin politikiko bɛnɲɔgɔnmaya jɔsen
dantigɛlenw kan
10
Sedeyawo fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili bɛnkanRegMSCREG10108paragraphe 19)
31
- (b) Fankelenfɛjamanaw lasɔmini joona fɛɛrɛ waleyata jɛkabaara tɔn jamanaw
ɲɛjɔyɔrɔw ni jɛkuluw fɛ kunnafoniw kafoli la anrsquou sɛgɛsɛgɛli (EKOWARINIECOWARN
Yɔrɔw Birow)
- (c) Sabalibagaw ka jɛkulu ni SedeyawoCEDEAO peresidan ka ciden ka
fɔkabɛnwalew
- (d) Mɔgɔba kɔrɔtalenw ka hakiliɲumantigiyawalew ciden kɛrɛnkɛrɛnnenw fɔkabɛnba
dɔ kama
- (e) Saratiw sigili senkan ka kɛɲɛ ni SedeyawoCEDEAO ka Bɛnkan sigilen ye
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan (SepeseseCPCC)
- (f) Fanga sigibolo minnu bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa Sedeyawojamanaw kɔnɔ
yuruguyurugu kɛlɛli fanga sigibolow tɔn minnu bɛ wotekow labɛn ani politikitɔnw
nɔgɔyasiraw dayɛlɛli olu ye walasa krsquou ka sew jiidi
SedeyawoCEDEAO bɛ ka fɔkabɛn dɛmɛni cakɛdabolofara dɔ sigi senkan (MSD) walasa ka
ɲɛsigilidipulomasi tɔnbolofaraw dɛmɛ i nrsquoa fɔ sabalibagaw ka jɛkulu ani peresidan ka ciden
kɛrɛnkɛrɛnnenw O kun ye ka hakilila sinsin min brsquoa jira ko fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili (ɲɛsigili
labɛnda fara ɲɛsigili waleyata kan) sedeyawojamanaw kɔnɔ laɲininen don kosɛbɛ wa a nafa
fana ka bon waati kuntaala jan kɔnɔ
Fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali kɛcogow
Fɔɲɔgɔnkɔ sunw bugunnatigɛ
A ka kan fɔɲɔgɔnkɔ sunw ka dɔn fɔlɔ Sababu kelen walima caman bɛ se ka kɛ fɔɲɔgɔnkɔ la
minnu brsquoa lawuli (Fɔɲɔgɔnkɔw KunwSababuw Sunw lajɛ)
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogo suguyaw nafa nrsquou baasimakow sɛgɛsɛgɛli
Nin dakun filanan in na fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali taabolo bɛ boli mɔgɔw ka dɔntaw kan
u bɛ minnu waleya walasa ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔ ani krsquoa dalasa badaa-badaa U ka o kɛcogo
kelen-kelen nafa nrsquoa baasimakow bɛ sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni ninnu ye
- kɔlɔsili kɛlɛɲɔgɔn fila fɛ walima a kɛbaliya
- bolodiɲɔgɔnma kɛlɛɲɔgɔn fila cɛ walima a kɛbaliya
- fɔɲɔgɔnkɔ dalasali walima a kɛbaliya
32
- n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ walima n bɛ bin i bɛ bin walima n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin
- yɛrɛfaamu ani tɔw faamuyali
- kofaamuyalihakili waleyali ani sennakow ka ɲɛsin gɛlɛyaw ɲɛnabɔli ma
- bɛnkansɛbɛn waleyalibaara cɛsiraw sabatili kama
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow la an bɛ se ka nin dakun ninnu lasa
- fanga mara (ɲɔgɔnsɔrɔ) Fan kelen ka faamuyacogo bɛ diyagoya fan dɔ kan A bɛ kɛ
se bɛ min ye o de sago bɛ kɛ n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin o tɛ fura sɔrɔlen ye gɛlɛya la
dɛ
- sariyasirakanjodi o bɛ sinsin sariyasira kan min bɛ ka labato jamanamɔgɔw fɛ
Sariyatigɛla brsquoa latigɛ - kelen bɛ se sɔrɔ tɔ kelen dɔ bɛ bin ndash sinsin bɛ kɛ sariya kan
- jalatigɛli o ye ni fan fila bɛnna a kan ka mɔgɔ yeleke dɔ sugandi min brsquou ka ko
jalatigɛ wa u bɛ diɲɛ fana nrsquoa ka dantigɛli ye Minɛ bɛ kɛ mɔgɔ yeleke in ka fɔta de
ma
- bɛnkanɲini o ye ni fan fila bɛnna a kan ka sigi ka kuma krsquou ka danfaraw lakodɔn O
taabolo in bɛ hakilila min fisaya o ye laquo n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ raquo
- fɔkabɛn o ye fɔkabɛn nɔgɔyalen ye min kɔnɔ fan fila bɛ bɛn a kan krsquou cɛ fɔɲɔgɔnkɔ
ɲɛnabɔ badaa-badaa nrsquou ka ŋaniya sirilenw ye Fɔkabɛnna ka baara bɛ kɛ dɔrɔn krsquou
bilasira Fɔkabɛn bɛ hakilila min fisaya o ye laquo fan fila bɛɛ ka wasa sɔrɔ raquo Fɔkabɛnna
bɛ wele fana laquo nɔgɔyalikɛbaga raquo
- bɛnɲini o ye ni jaabi kuntaala jan bɛ gɛlɛya la Ni bɛn lakika labugunni daminɛna
tuma min na
- dalasali o ye fan fila ka fɛɛrɛ ye ka gɛlɛya ɲɛnabɔ fo yɛlɛma ɲuman bɛ don u cɛsiraw
la O kɔrɔ tɛ ko tɛmɛ kɛra nisɔn jirali waati kan kaban
- bayɛlɛmani o ye fan fila cɛ jɛkabaara sankɔrɔtalen ye Fan fila bɛ bɛn a kan ni hakili
ye krsquou cɛsiraw yɛlɛma krsquou lakuraya krsquou ɲɛ
Bɛnkanɲini fɔkabɛn bɛnɲini dalasali ani bayɛlɛmani olu ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow
ye minnu nafa ka bon kosɛbɛ kɛlɛɲɔgɔnw kan
Dakun tan walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la
33
1 Arsquo yrsquoa lajɛ fɔɲɔgɔnkɔ minnu lawulili sababu bɔra aw yɛrɛ la krsquoolu ɲini krsquou dɔn nkrsquoaw
kana dimi Arsquo yrsquoa ɲini krsquoa dɔn fana arsquo kɛwalew la jumɛnw de bɛ mɔgɔw ladimi
2 Arsquo yrsquoarsquo ka mɔgɔlamɛn sew kolokolo ndash ka kunnafoni ɲini arsquo ye ɲininkaliw kɛ
3 Arsquo yrsquoarsquo ka nafa dogolenw ɲini krsquou dɔn ndash arsquo ye danfara don a ka nafa jɔnjɔnw nrsquoa ka
daladiyakumaw cɛ walima a ka jɔsen kɔrɔ talenw
4 Arsquo yrsquoarsquo fanga digi gɛlɛya kun dɔnni kan arsquo kana arsquo sinsin mɔgɔw kan ko bɛ minnu
yɛrɛw kunkan
5 Arsquo ye ɲɛnabɔli suguya caman bisigi- ldquoɲɛnabɔcogo ɲuman jumɛn bɛ gɛlɛya la aw fɛ rdquondash
arsquo ye hakililaw ɲini kasɔrɔ a ma kiiri tigɛ fɔɲɔgɔnkɔbagaw ni ɲɔgɔn cɛ
6 Arsquo ye baara kɛ ni sarati lakikaw ye walasa ka ɲɛnabɔli jate minɛnenw kiimɛ - ldquo Mɔgɔ
wɛrɛw yrsquoa kɛ cogo di nin suguya kelen ninnu ɲɔgɔnnaw nardquo
7 Arsquo ye ɲɛnabɔliw lakodɔn minnu bɛ bɛn fɔɲɔgɔnkɔbaga bɛɛ ma
8 Arsquo ye bɛn ɲɛnabɔliko ɲuman kan
9 Arsquo ye bɛn a kan ka sigi bɛnkanɲini tabali la ni ɲɛnabɔli bolodalen ma bɛn sen ma
10 Arsquo yrsquoarsquo cɛsiraw sinsinnen to
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka dɔnniya ni hakilila faamuya minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida
danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye
- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou
dalasali
34
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
(ɲɔgɔnmakoto ni bɛn)
Kuntaala lɛrɛ 16
MinɛnwDɛmɛnawSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw fotow misalijaw nataliyew
- Gafew ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw hakililaw ɲɛfɔ
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw suguyaw nrsquou
kɛcogoyaw dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na
u kunw nrsquou nɔw
Fɔɲɔgɔnkɔ maramafɛnnakɛlɛw
kunw kɔlɔlɔw ani fɔɲɔgɔnkɔw
suguyaw
- Sɛbɛnw ɲinini (minnu
sɛbɛnnen don mansin na ani
ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Sɛbɛnw kalanni
Kolabɛnniɲɛɲinibaara
Kalansenlabɛnsɛbɛnw
hakilila ɲinini a labɛnni anrsquoa
waleyali
Baarasigi (ateliye) labɛnni
fɔɲɔgɔnkɔko dɛmɛɲɔgɔn tɔw
fɛ
Lɛrɛ 4
2
Kunbalan minnu sirilen bɛ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la u ɲɛnabɔli
anrsquou dalasali krsquoolu ɲini krsquou dɔn
Kunbalanw koɲɛnabɔtaw ani gɛlɛya
minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
la u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
Lɛrɛ 2
3
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali sababuw
nrsquou waleyaminɛnw ɲini krsquou dɔn
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou
dalasali kɛcogoyawwaleyaliminɛnw
Lɛrɛ 2
4
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali kɛcogow
sanga
Gafe ni sɛbɛn minnu bɛ tali kɛ
marabolo taabolo la politikiko sira kan
Lɛrɛ 2
5
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw don
kalanbaara kɔnɔ
- Dɔnnikɛminɛn ni kalankɛminɛn
minnu bɛ yen
- kalansenlabɛnsɛbɛnw
- Kalandegeli kalansenw
waleyalicogo
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
35
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya
kosɛbɛ
Kalansen tɔgɔkalan cogoya
Bɛn yafa ani ɲɔgɔndɛmɛ
Kalandegeli kuntilenna
- Dɔnniya ni hakilila minnu bɛ tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya kosɛbɛ
- Krsquoi sendon fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali waleyaw la
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
Ka fɔɲɔgɔnkɔw kunw nrsquou nɔw ɲini krsquou
dɔn ani krsquou kɛcogoyaw jira
Krsquoi jɔyɔrɔ fa gɛlɛyaw ɲɛnabɔli siraw
ɲinini na hakililafalenfalen senfɛ bɛn
kɔnɔ O hakililafalenfalenw bɛ se ka kɛ
a yɛrɛyɛrɛ ye walima a ladege
Ka fɔɲɔgɔnkɔw jaw latɛmɛnanw danfara dɔn
krsquou sɛgɛsɛgɛCogoya minnu tali kɛ fɔɲɔgɔn
cogoya dɔw kan
Minɛnw ni sɛbɛnw
- Waleya 6 jaw minnu bɛ boli fali 2 fila ka maana kan
- Jamana sariyasunba masalabolo
- Kalanyɔrɔ lataamasariya
Kuntaala Lɛrɛ 2
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
BAARA KƐTAW
36
KALANSENBOLO Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
FƐƐRƐW
Labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Karamɔgɔ cɛman musoman
- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalandenw
ka dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ani u ka
seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Kalandenw
- bɛ ɲininkaliw jaabi
- bɛ kuma ɲininkaliw kan minnu bɛ boli
hakilila kalantaw kan krsquou hakili jagabɔ
u kan
- Jaabi ɲuman
sugandilli
- Kelennabaara
Hakililaɲini
Hakililafalen fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- bɛ ja wɔɔrɔ (6) jira walima ka mɔgɔ
bila krsquou jira minnu bɛ boli fali (2) ka
maana kan
- bɛ sɔrɔ ka kalan kɛcogo fɛɛrɛw labɛn
- bɛ kalan kɛlen nafabɔ (kuluw ka
baara kɔnɔ) ka sɔrɔ krsquou yɛrɛ ka
faamuyata dajira
Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
- bɛ kalangafe kɔnɔko lasecogo a fɛ
labɛn
- bɛ dɔnniya latɛmɛni nrsquoa sɔrɔli
taakasegin kɛcogow labɛn kunnafoni
nafamaw faamuyali la
- bɛ walanwalanniw kɛ minnu ka kan
walasa sigannako si kana ye a la
-bɛ ɲininkaliw jaabi
- bɛ baara dilen waleya ja dilen kan
Kulubaara
Hakililaw nafawsinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
- bɛ ɲɛfɔli nɔgɔman kɛ ja kelen-kelen
kɔnɔ gɛlɛya kan ka sinsin kulubaaraw
ka lakalili kan
- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ
ka ja ɲɛfɔlen ninnu kɔnɔkow sanga
diɲɛlatigɛ kow ma (du kɔnɔ jamakuluw
kɔnɔ adw)
- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ u krsquou hakili jagabɔ u ni ɲɔgɔn cɛ u ka
kulu kɔnɔ krsquou fɛla jira minnu bɛ se ka
kɛ sababu ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun dɔn
u siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ u
ka se ka waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw
jira minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔnkɔ juguyali
fɛ
- bɛ ja ɲɛfɔlenw kɔnɔkow sanga
diɲɛlatigɛ kow ma
- brsquou fɛlaw labɛn minnu bɛ se ka kɛ
sababu ye fɔɲɔgɔnkɔw kun ka dɔn u
siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
- bɛ waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw jira
minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔn juguyali fɛ
Kelennabaara o
kɔfɛ jɛkabaara
Dɔnniya sɔrɔlenw Kiimɛni
ani bakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ ka depiliyanw dilan sɛbɛn nɔrɔtaw
fini sɛbɛnnenw lafaamuyaliwalanw
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan
- bɛ cikan waleya hakilila lasecogo
min bɛ bɛn a yɛrɛ ma ka tɛmɛ tɔw kan
krsquoo sugandi
Kelennabaara
walima kulubaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- brsquoa ɲini sɛbɛn ka labɛn fɔɲɔgɔnkɔ
bisigilen dɔ walima jɔnjɔn dɔ kunw kan
a kɛcogoyaw a kɔlɔlɔw anrsquoa dalasali
fɛɛrɛw
- bɛ seko ni dɔnko baaraw yiriwa
minnu tɛ kalansen bolodalenw kɔnɔ
(ɲinini tɔn dɔw sigili senkan minnu ka
kan ka kalandenw don ɲɔgɔn na ka
jamana seko ni dɔnko don ɲɔgɔn na
ani jamana wɛrɛw seko ni dɔnko dɔnni
- bɛ sɛbɛnw labɛn (kulu ni kulu)
- brsquou sendon tɔn (w) ka baaraw la
- Kulubaara
- Gafeɲini
-
Kolabɛnɲɛɲinibaara
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- ɲininitɔnw sigili
senkan ka
kalandenkulu
kuntilenna
sugandilenw ta o
37
ka dɔnko dilanni layiriwa (ja kumamaw
ni kumantaw dilanni poyiw
sɛbɛnnihellip)
- bɛ barosigiw ni seko ni dɔnko
taamaw ani dɔwɛrɛw labɛn tɔn ka
baaraw hukumu kɔnɔ adw
fɛ
Kalanbolo 1ɔlɔ wɛbu lajɛlenw Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
_______________________________________________________________________
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Bɛn hakilila
- httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispaix
Bɛn sabatili
- httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
- httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
Ladamuni bɛn kama
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintrductorypdf
- httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
Maramafɛnnakɛlɛw
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdf
Jogow walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ ani krsquou ɲɛsigi fɔɲɔgɔnkɔw fɛɛrɛw nrsquou tɛmɛsira
dantigɛlenw
httpwwwehlicrcorgindexphpoption=com_contentɛtsectionid=15ɛttask=viewɛthid
emanmenu=1ɛtid=548
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdfpage
2
Poyi Bɛn kan
38
Nrsquoi dalen brsquoa la ko muguri fanga ka bon ni maramafɛn ye
Nrsquoi dalen bɛ tɛgɛdi fanga la
Nrsquoi dalen brsquoa la ko fɛn min bɛ mɔgɔw kafo o ka ca ni min brsquou fara ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko mɔgɔw cɛ danfara ye nafa de ye ko jugu tɛ
Nrsquoi bɛ se krsquoi mɔgɔɲɔgɔn lajɛ ni kanu dɔɔnin ye
Nrsquoi bɛ se ka jigi fisaya ni siganna ye
Nrsquoe ka jate la e de ka kan ka sendaɲɛ fɔlɔ kɛ ka ɲɛsin i mɔgɔɲɔn ma
Ni denmisɛnnin ka filɛli bɛ se krsquoe dusu faga
Nrsquoi sigiɲɔgɔn ka nisɔndiya brsquoi fa
Nrsquoe fɛ dunan ye balima ye min cira i ma
Nrsquoi bɛ se ka waati dɔɔnin kɛ baara la fu kanu kama
Nrsquoi bɛ se ka diɲɛ nrsquoa ye mɔgɔ ka mako ɲɛ i ye
Nrsquoi brsquoi ka dumuni tila i ni mɔgɔw cɛ krsquoa kɛ ni dusukunjɛya ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko yafa nafa ka bon ni tajurusara ye
Nrsquoi bɛ se ka mɔgɔ tɔw ka hɛrɛ dɔnkilida ka dɔn kɛ u ka nisɔndiyakoba la
Nrsquoi bɛ se ka jɔ jalaki kɔrɔ ka nafalan bɔ a la kasɔrɔ i ma ban a ma ani krsquoi yɛrɛ lafasa
Nrsquoe fɛ i mɔgɔɲɔgɔn tɛ dɔwɛrɛ ye i balima kɔ
Nrsquoe fɛ dusubaya ye dɛsɛ de ye fangatigiyajira tɛ
Nrsquoe bɛ diɲɛ nrsquoa ye i ka tɔɲɔ nkrsquoi tɛ mɔgɔ wɛrɛ tɔɲɔ
Nrsquoi dalen brsquoa la ko kanu
dɔrɔn ye kankarida ɲɛnama ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko bɛn bɛ se ka kɛ
O la bɛn bɛna sabati
Piyɛri GilibɛriPierre Guilbert
anouslesamiescenterblognetrub-Textes-beaux-texteshtml
39
KALANBOLO 2 HADAMADENW KA HAKƐW
Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ ta ye hadamadenya ka ɲɛtaa jɔsen o kɔdonnen don dakanko ma ani
latigɛ O la hakililajigin na nimaya sinti sariya jatew la mɔgɔw kɛfɛnw ye kelen ye ka se
999 ma o hukumu kɔnɔ sa hadamaden kelen-kelen bɛɛ yehellip mɔgɔ suguya kelen ye
Alɛn Musu
Diɲɛ dɛmɛdonjɛkuluw ka kolatigɛjɛkulu ɲɛmɔgɔ dankan Ɔsilo ɔkutɔburukalao tile 21-221
1 Alɛn Musu Diɲɛ tɔgɔlalajɛ hadamaden ka hakɛw kan
Ɔsilo ɔkutɔburukalo tile 21-22 san 2010 lajɛ dayɛlɛlikɔrɔfɔ [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 0615
httpforumoslofedeorgtextefrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf
40
HADAMADENW KA HAKƐW
1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ɲɛbila
Bi-bi in na diɲɛ labilalen don kɛlɛ caman ye gun dɔw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Afiriki
silatununikɛlɛw kabilakokɛlɛw ni siyakokɛlɛw bɛ ka dankari yɔrɔ min tuma bɛɛ bɛn na ani
basigi jamanaw kɔnɔ
O la a yera krsquoa fɔ ko a ka kan bɛn sabatili waleyali fɛɛrɛw ka sigi senkan ka taa a fɛ
Sedeyawojamanaw kɔnɔ walasa o ka sira sɔrɔ fo taabolow ka yɛlɛma jamanaw kɔnɔ ani
jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw lakananiko ɲuman ma
Kalanbolo se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa walasa ka hadamadenw ka hakɛw
minɛnw nrsquou fɛɛrɛw u jɔsenw u saratiw nrsquou cogoyaw layiriwa diɲɛ tɔnbaw taabolow kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw taw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen taw kɔnɔ
Kalanbolo 2 nan masalakun bolofaraw
1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o
kelen kɔnɔ
2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu bɛ fisaya diɲɛ tɔnbaw
taabolow yiriwali ma fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow ka
ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw bonyali ma
41
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw
ka hakɛw kan dɔnniya ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya
- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw
ka hakɛkow la waleyalifɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka
danbew la
- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli diɲɛ tɔnbaw taabolow kan
fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw ka
hakɛkow la
- Ka jogow ta minnu ka ɲi diɲɛ tɔnbaw taabolow ma hadamadenw ka hakɛkow la
minnu ka ɲi fankelenfɛjamanaw taabolow ma ani jamana kelen-kelen taabolow
Kɔnɔkow
1 Kunnafoni bakurubaw
a Kɔrɔw
Hadamadenw ka hakɛw
Hadamadenw ka hakɛw ye hakɛw ye minnu bɛ hadamaden kelen-kelen bolo a yɛrɛ tɔgɔ la ka
da a kan hadamaden don ldquo Hakililatigɛ hakɛw don minnu bɔra diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ
minnu bɛ hadamadenw ni hadamadenkuluw tanga waleya bɛɛ lajɛlen ma waleya minnu bɛ
dankari yɛrɛtigiya baju la ani hadamaden ka hɔrɔnyardquo2
Sariyadɔnniyatigi J Murizɔn ka fɔ la hadamaden ka hakɛw ye ldquo fisayaw ye minnu bɛ
hadamaden bolo a yɛrɛ tɔgɔ la sariya bɛ minnu dannatigɛ ka ɲɛsin a ni mɔgɔ wɛrɛ cɛw ma
ani ka ɲɛsin a ni fanga cɛ mardquo3
Hadamadenw ka hakɛw ye bitile politikiko ladamuya jujɔn jɔnjɔn ye
Hakɛ ye se ye ka ko dɔ kɛ ka ban ko dɔ kɛli ma ka fɛn dɔ sɔrɔ krsquoa diyabɔ walima ka ko dɔ
diyagoya mɔgɔ dɔ kan A lakodɔnnen bɛ sariya fɛ
2 Sezari NTANGU LIHO ONIONU sekeretɛri Zenerali ka laselisɛbɛnw hadamaden ka hakɛw sɔsɔli kan Kongo
demokaratiki jamana kɔnɔ kuma lamɛnnenw ni gafe lajɛlenw taabolow sira kan San 2001 [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra san 2012 0615 httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-
bibliographie-des-rapports-du-secretaire-general-de-lOnu-sur-les-viola0html 3 J Murizɔn Daɲɛgafe diɲɛ ɲininkaliw kan [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san 2012 0615
httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛdq=J+Mourgeon
42
Hadamadenw ka hakɛw ye nin se suguyaw de ye minnu lakodɔnnen bɛ sariya fɛ hadamaden
kelen-kelen bɛɛ ye Hakɛw don minnu ni hadamadenya yɛrɛ taalan ye ɲɔgɔn ye A bɛ mɔgɔ
kelen-kelen bɛɛ bolo kabini a bangedon wa u bɛɛ brsquoa dɛmɛ krsquoa ka hadamadenya hɔrɔnya
sabati O la sa hadamaden ka hakɛw ye tigiya bɛrɛbɛrɛw ye diɲɛ bɛnkanw don tilabaliw
don
Hadamaden ka hakɛw
Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se ka fisaya minnu sɔrɔ I bɛ bange ni hakɛ minnu ye don
diɲɛ bɛnkanhakɛw don ani tigiya bɛrɛbɛrɛw fana don A ka ca a la u bɛ lakodɔn sariyaw ni
masalabolow kɔnɔ minnu sariyasunnama don O misali ɲɛnama dɔ ye Hadamaden ka Hakɛw
Dantigɛlisɛbɛn ye min tara san 1789 Tubabukan Daɲɛgafe
b Hakilila bangesira
Hadamaden lakanani ni hakɛ sariyamaw ye o hakilila ka kɔrɔ San 1215 Angilɛjamana kan
Bɛnkansɛbɛnba (Maɲa KaritaMagna carta) min yrsquoa jira ko hadamaden ka kan ni yɛrɛtigiya
ye o yrsquoa sɛbɛnw na kɔrɔlenbaw dɔ ye O waati kelen na Afiriki tilebinyanfan na Manden
walima ldquoKURUKANFUGA bɛnkanrdquo ye jamanadenw cɛsiraw dantigɛ ka sinsin ladamuya
jɔsenw kan bɛn sabatili kama Angilɛjamana kan san 1215 Bɛnkansɛbɛnba bɛ dafa ni hakɛw
makasilisɛbɛn ye min labɛnna san 1628 ( o ye maramɔgɔw ka yɛrɛtigiya wulibali dakunw
dantigɛ masakɛ ye) ani san 1689 sariya min tɔgɔ ye ldquoBill of Rightsrdquo angilɛkan na
Sankɛmɛ XVI nan yɛlɛmasen kura senfɛ Kaliwɛn ka porotɛsitantisimuya ye hadamaden bɛɛ
damakɛɲɛni Ala ɲɛkɔrɔ jɔsen dantigɛ Gorotiyusi fana porotɛsitanya sariyadɔnniyatigi don
ale yrsquoa jira san 1625 ko tiɲɛ don kɛtaw bɛ hadamaden na nka hakɛ wulibaliw fana brsquoa bolo O
kɔfɛ Angilɛjamana yɛlɛmabaw ye ɲɛbilabaara jɔnjɔn kɛ hakilila in labɛnni na a kɛra
dantigɛliw ye o walima san 1660 seginnifanga angilɛdepitebulon ye wote kɛ ka sariya min ta
san 1679 nrsquoa bɛ wele angilɛkan na ldquohabeas corpusrdquo o ye kanagɛlɛnyaminɛni suguya bɛɛ
kɔn
Angilɛjamana na yɛlɛmaba tɛ taa sariyabatojamanaya min kɔ o fangayara krsquoa daminɛ san
1688 na
Yeelenw karamɔgɔbaw yrsquoa bolomadahakilila labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenya la J Lɔki a ka sɛbɛn
kɔnɔ siwiligɔfɛrɛnaman kan ale yrsquoa jira ko fanga yamaruyalen tɛ yen fo min sigira
maramɔgɔw ka fɔkabɛn kɔnɔ ani fana mɔgɔw ka hakɛ fɔlɔw ka dansigi jamana fanga taabolo
kɔnɔ
43
Sankɛmɛ XVIII nan bɛɛ lajɛlen kɔnɔ a kɛra Lamerikɛnjamana ka yɛrɛmahɔrɔnya
dantigɛlisɛbɛn ye o san 1776 ani Faransi lajɛkɛlaw ka dantigɛlisɛbɛn san 1789 utikalo tile
26 ninnu bɛɛ ye yɛrɛtigiya di hadamaden ma San 1789 dantigɛlisɛbɛn laɲini tun ye
hadamadenw sago ka kɛ u yɛrɛ la anrsquou bolofɛnw hakililatigɛ kɔnɔ jamana bɛ min lakana
Olu ye ldquoHakɛw yerdquo minnu bɛ wele sɔrɔ kɛcogo labilalen sɛrɛ fɔlɔ hakɛw
Sɛrɛ filanan ldquohakɛw yerdquo (baarako siratigɛ ye ani seko ni dɔnkohellip) olu ye hakɛ jurumaw ye
minnu bɛ boli baara dɔw kɛli kan minnu tɛ taa jamana ka jɔyɔrɔfa kɔ krsquou lakana O hakɛw
labɛnna sosiyalisimu hakilila kɔnɔ
Bi kuma bɛ hakɛw sɛrɛ sabanan kan i nrsquoa fɔ sigida nrsquoa lamini ɲuman sɔrɔli hakɛ bɛn sɔrɔli
hakɛ ɲɔgɔndɛmɛ sɔrɔli hakɛ
Hadamadenw ka hakɛ ninnu hakilila labɛnni ju bɔra tilebin nansarala la Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ
jɛ ye a yrsquoo jira nka o nana ni sɔnbaliyaw fana ye ka bɔ larabujamanaw yɔrɔ ani
Siniwajamana Silamɛya ka dantigɛlisɛbɛn hadamadenw ka hakɛw kan ani Afiriki jamanaw ka
dantigɛlisɛbɛn hadamaden ka hakɛw kan a brsquoi ko olu dilanna o hukumu kɔnɔ Nka o nrsquoa ta
bɛɛ diɲɛ dantigɛlisɛbɛn min tara san 1948 hadamaden ka hakɛw kan diɲɛbɛɛjɛhakilila min
brsquoo jɔsenw kɔnɔ bɛn kɛlen brsquoo kan yɔrɔ caman
ldquoSan 1325 bɛnkansɛbɛn tun kɛra jigiyaba ye a tawaati ndash cakɛminɛn ɲɛnama sɔrɔli jigiya min
brsquoa to taabolo min laɲini ye tilennenya ni damakɛɲɛni donni ye cɛ ni muso cɛ fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli la o ka sigi senkan tigitigi koɲuman
Diɲɛ lakana kolatigɛjɛkulu Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kɔnɔ o ye bɛnkansɛbɛn
1820 nan min ta 1888 nan ani 1889 nan nrsquou bɛɛ bɛ muso ka hakɛw jateliko ɲuman kofɔ bɛn
ni lakana ɲinini na jigiya in brsquoo ju lardquo4
HADAMADEN KA HAKƐ ANI LAADALAHAKƐ AFIRIKI KƆNƆ
Krsquoa miiri ko Afiriki hadamadenjɛkulu tɛmɛnenw tun tɛ hadamaden ka hakɛkow kalama o ye
fili ye Hadamaden ka hakɛw tun bɛ laada kɔrɔw kɔnɔ Afiriki Afiriki kɔrɔlen na hadamaden
ka hakɛ tun brsquoi nrsquoa fɔ sariya min bɛ ɲinifɛn dɔ lafasa walima krsquoa diyagoya Hakɛ ni lakanani
hakilila ni kɛta hakilila tɛ se ka fara ka bɔ ɲɔgɔn na (Keba Nbayi ka fɔ la) Afiriki kɔnɔ
mɔgɔkɔrɔba dɔ mana sa o ye gafemaraso dɔ (dɔnniya jiginɛ ni hakilimaya) jeninen ye
Maninkaw brsquoa fɔ ko ldquojɔn sennɔ ni hɔrɔn sennɔ tɛ dɔn ka bɔ ɲɔgɔn nardquo
Laadalahakɛ jatelen don i nrsquoa fɔ laadaw ni fasiyaw bɔbolola nrsquou laɲɛnamayali kuntilenna ni
tɛmɛsira ka ɲɛsin diɲɛlatigɛ bilali ma hadamadenya sira kan ani Afiriki yiriwali a bɛ muso ka
wolobagaya jɔyɔrɔ di a ma ka ni lakanani nrsquoa kɔlɔsili di cɛ ma ka denmisɛnnin kɛ ni baloli
nrsquoa lakurayali taamasiyɛn ye ani ka maakɔrɔ kɛ jo ni sabaliya taamasiyɛn ye
4 Sayidi Jiniiti sekeretɛri zenerali ka ciden kɛrɛnkɛrɛnnen Afiriki tilebinyanfan na
44
cDanfara min bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ
Sariya sira kan danfara bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ hadamaden ka hakɛ siratigɛ la
- Dantigɛlisɛbɛn bɛ jɔsenw jira ani ka saratiw pereperelatigɛ diɲɛ tɔnba dɔ
tɔndenjamanaw bɛ bɛn min kan min ka kan ka gɔfɛrɛnamanw bilasira ani krsquou sɔn
hakili la Sariyalako diyagoyalen tɛ wa a tɛ di jamana si ma krsquoa bolonɔbila walima krsquoa
lakodɔn A ka ca a la bɛn bɛ kɛ a kan ni jamana bɛɛ ka diɲɛ ye
- Bɛnkansɛbɛn (walima saratikan) hadamaden ka hakɛw kan o ye diɲɛ jamanaw ka
bɛnkansɛbɛn ye min bɛ sariyalako diyagoyalenw ladan bɛnkanjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
A bɛ di jamanaw ma u krsquoa bolonɔbila krsquoa lakodɔn Bɛnkansɛbɛn bolili bɛ yamaruya
nrsquoa kelen-kelen fɛn o fɛn lakodɔnjamana hakɛ bolodalenw yrsquou ka baara kɛ A
waleyalicogo labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw brsquoa kɔnɔ
d Dakun minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma
Tali (Bɛn-a-kan-ni) o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ diɲɛ ni bɛnkan kɔnɔko ye u ŋaniya
la
Bolonɔbilali o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ bɛnkansɛbɛn lakodɔn jamana bɛ bolonɔ
sigi a kan krsquoa ŋaniya jira krsquoa brsquoa yɛrɛminɛ ka waleya kɛ min bɛ sɛbɛn in labɛnw sɔsɔ
Bolonɔbila in bɛ se ka kɛ jamana ka ciden fangabatigi dɔ fɛ
laquo Bɛnkan bolonɔbilali walima a bolofara dɔw o bɛ bɛn ɲɛbilasɔnni ma a ma O tɛ na ni a
diyagoyawaleyali ye nka a bɛ jamana ŋaniya jira krsquoa sɛgɛsɛgɛ krsquoa lakodɔnni boloda Hali nrsquoo
yrsquoa sɔrɔ bolonɔbilali in tɛ lakodɔnni layidu talen ye a bɛ jamana kan di a kana waleyaw kɛ
minnu bɛ bɛnkan in kuntilennaw sɔsɔ walima a labɛnkun raquo5
Lakodɔnni o bɛ jamana ka kandi kofɔ ka kɛ bɛnkan tigilamɔgɔw dɔ ye o brsquoa diyagoya ka
sariyaminɛn labɛnw waleya Tuma dɔw lakodɔnni bɛ kɛ fasojama ka cidenw fɛ nrsquoo ye
depitebulon ye O baara bɛ ɲɛbila ni sɛgɛsɛgɛli ye krsquoa dɔn nrsquoa ni sariyasunba bɛ ɲɔgɔn ta O
baaraw brsquoa to ni jamana brsquoa fɛ ka sigannako dɔw dajira a ka se krsquoo kɛ
laquo Lakodɔnni walima donni kɔrɔ ye ko jamana sɔnna ka siri Bɛnkan labɛnw na sariya sira kan
Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ donni ni lakodɔnni bɛɛ bɛ wolo wale suguya kelen na u kɛcogow tɛ kelen ye
Lakodɔnni na jamana bɛ bɛnkan bolonɔbila fɔlɔ ka sɔrɔ krsquoa lakodɔn o kɔfɛ Donni kɛli ye siɲɛ
kelen pewu ye bolonɔbilali tɛ kɛ krsquoa ɲɛbila
Lakodɔnni walima donni kɛcogow fangasira fɛ bɛ yɛlɛma ka kɛɲɛ ni jamana sariyasigi
taabolo ye A ka ca a la sanni ka bɛnkan lakodɔn walima ka don a la jamana brsquoa sɛgɛsɛgɛ
5 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
45
nrsquoa sariyasigi nrsquoa ka labɛnw bɛ ɲɔgɔn ta ani ka dabaliw pereperelatigɛ a ka kan ka minnu tigɛ
walasa krsquoa waleya koɲuman raquo6
Janto Jamana bɛ se ka bɛnkan lakodɔn ka sigannakow dajira labɛn kɛrɛnkɛrɛnnen dɔw kan
Waleyali yamaruyali o ye waati ye min kɔfɛ baara bɛ se ka kɛ ni diɲɛ bɛnkan ye krsquoa kɛ
bolominɛkala ye A ka a la lakodɔnni hakɛ jate dɔnnen dɔ ɲininen don walasa waleyali
yamaruyali ka daminɛ
Waleyali yamaruyalen kɔfɛ sariyaw bilaɲɔgɔnɲɛ kɛcogo bɛ na i jɔ
Jamana fanba kɔnɔ sariya baju fɔlɔ ye sariyasunba ye Nka jɔsen fila de ka kan ka jate ka
ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma
laquo Monisimumonisme raquo (Kelenya sariyako siratigɛ la) brsquoa jira ko diɲɛjɛsariya tɛ dunan
ye jamanakɔnɔsariya ma O kosɔn diɲɛjɛsariya bolili sariyaw labatoli bɛ diyagoya yɔrɔnin
kelen jamana kan U bɛ don jamana sariya kɔnɔ mɔgɔw bɛ se krsquou sinsin u kan krsquou yɛrɛ
lafasa ni dankarili kɛra laquo Mɔgɔ minnu sinsinnen bɛ kelenya kan sariyako siratigɛ la
laquo monisimu raquo olu ka jate la ni jamana tɛ yen anrsquoa ka dundugumaya nrsquoa ka fangabatigiya olu
ɲɛ tɛ sariya la u ɲɛ tɛ sarati yamaruyalenw na walima olu fɛ laquo sariya o sariya raquo tara
fangabonda wɛrɛ fɛ min tɛ jamana ye o tɛ sariya ye a kɛra cogo o cogo fo nrsquoa bɔra jamana
sariya de kɔnɔ raquo7
laquo Diyalisimudualisme raquo (filaya sariyako siratigɛ la) o ka jate la diɲɛ tɔgɔlasariya ni
jamakɔnɔsariya tɛ kelen ye cogoya si la O brsquoa jira ko diɲɛ tɔgɔlasariya tɛ se ka don
jamanakɔnɔsariya kɔnɔ pepewu ka kɛ a dɔ ye fo ni sariya tara o koɲɛ kunkan
A ka kan o la ni karamɔgɔ brsquoa fɛ ka lafaamuyaliwalew kɛ ka ɲɛsin a ka kalandenkulu ma a
krsquoa ɲini u fɛ u ka baara kɛ fɛnw kan minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ
tɔgɔlasariya ma
2 Hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolow diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani
jamana kelen o kelen cakɛminɛnw ni fɛɛrɛw
Sinsin kɛra Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kan min tara san 1948 ka sariya jɔnjɔnw
labɛn diɲɛ kɔnɔ ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ sariyalako diyagoyalen
tɛ a ye dawula ni fanga min sɔrɔ o yrsquoa jɔyɔrɔ bonya jira kɛwalew la diɲɛ fan tan ni naani
kɔnɔ
6 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
7 httpwwwgip-recherche-justicefrIMGpdfAO_pluralisme_juridiquepdf a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
46
Ale kɔfɛ bɛnkan caman labɛnna diɲɛ kɔnɔ hadamadenw ka hakɛw kunkan diɲɛ tɔnbaw bɛ
hadamadenw ka hakɛw lakana nrsquoolu ye
Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn min labɛnna san 1948 ONIONU fɛ (Jamana
yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba)
San 1945 awirilikalo la jamana 48 ka cidenw ye lajɛ kɛ ka Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba sigi senkan (ONIONU) ni bɛnkansɛbɛn labɛnni ye ONIONU sigira senkan walasa ka
kɛlɛw ban jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani ka bɛn sabatilikɛnɛ dɔ bila jamanaw ka bolo kan
kumaɲɔgɔnya kama
ONIONU laquo jamana fangama dɔw raquo tun trsquoa fɛ tiɲɛ yɛrɛ la ka hakilifalenw kɛ hadamaden ka
hakɛw kan U tun ma da a la krsquoa fɔ jamana brsquoa denw ka kow ɲɛnabɔ cogo min jamana wɛrɛw
(diɲɛ kunkankofɔjama) sen bɛ se ka don o la U tun hakili la o bɛ ɲɛnabɔ u ka
jamanakɔnɔpolitiki taabolo dɔrɔn de kɔnɔ Nka jamana fangantan dɔw ni lamerikɛnjamana
ka dɛmɛ ye bɛnkanɲini pasalenw senfɛ yrsquou jilaja laquo hadamaden ka hakɛw raquo ka sɛbɛn
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba bɛnkansɛbɛn ɲɛsɛbɛn kɔnɔ Nka kɔrɔ min bɛ
hadamaden ka hakɛ ninnu na o ma jira sɛbɛn in kɔnɔ wa hakililatigɛ si fana ma di min brsquoa
jira ko jamana bɛɛ lajɛlen bɛna diɲɛ ni hakɛ ninnu ye
Hadamaden ka hakɛw Baarakɛjɛkulu (bi a bɛ fɔ a ma kolatigɛjɛkulu) ale sigira senkan ka
sɛbɛn labɛn min bɛ hadamaden ka hakɛw ɲɛfɔ bɛɛ ka kan ka min labato diɲɛ fan bɛɛ diɲɛ
bɛ se ka ni min ye an ka dugukolo in kan Baarakɛjɛkulu in tun ɲɛmɔgɔya bɛ Eleyanɔri
Urusiwɛliti bolo a ye fɛn labɛn min laban kɛra Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn ye
walima DeyideyasiDUDH
Dantigɛlisɛbɛn ye sɛbɛn ye min bɛ saratiw sigi senkan walasa a ka sɛmɛntiya jamanaw fɛ
sariya sira kan diyagoyalako tɛ sariya sira kan
DeyideyasiDUDH ye hadamaden ka hakɛw sariyasen 30 kafolen ye Sariyasenw tilalen don
ka kɛ kuluw ye
Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu ye hakɛw ni yɛrɛtigiyaw ye
minnu bɛ hadamadenw lakana jamana ka fangatigiya dantɛmɛwalew ma ani ka
hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa
Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan hakɛ minnu
bɛ lakana sabati sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko sira kan
47
Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn ɲɛsɛbɛn ka fɔ la ka hadamaden ka hakɛw lakana o bɛ
na ni yɛrɛtigiya ye sariyalabato ani bɛn diɲɛ kɔnɔ o hakɛ ninnu bɛ hadamaden lakana fanga
jugu ni tɔɲɔni ma ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati hadamaden bɛɛ ye
Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu bɛ mɔgɔw lakana jamana ka setigiyajiraw
ma ani ka hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa U sɛbɛnnen bɛ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 4
nan 5 nan 6 nan 7 nan 8 nan 9 nan 10 nan 11 nan 12 nan 14 nan 15 nan 18 nan 19
nan 20 nan ani 21 nan
Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan olu bɛ sɔrɔ ni seko ni
dɔnko lakanani lafasa U bɛ sɔrɔ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 22 nan 23 nan 24 nan 25 nan
26 nan ani 27 nan
Danbe minnu bɛ DeyideyasiDUDH jukɔrɔmadon olu ye yɛrɛdɔn ye damakɛɲɛni yɛrɛtigiya
tilen ani ɲɔgɔnbonya hadamadenw ni ɲɔgɔn cɛ
Hadamadenw ka hakɛw sɛbɛnbaga cɛ ni muso
Erene Kasɛn Sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Faransi
Pɛngi-sun Sangi Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Siniwajamana kan ɲɛmɔgɔ
dankan
Eleyanɔri Urusiwɛliti ka bɔ Lamerikɛnjamana kan ɲɛmɔgɔ (muso don)
Walantɛn Tepilikɔwu diɲɛ sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Irisijamana kan
Sarili Maliki Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Liban
Dɔkutoratigi Hosa Neheta Ladamuni Karamɔgɔ don ka bɔ Ɛndijamana kan (muso don)
Diɲɛ cakɛminɛnw ye bɛnkan labɛnnenw ye minnu bolonɔbilala ani krsquou lakodɔn
jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ walima fancamanjamanacɛbɛnkan U bɛ diyagoyalako dɔw
labɛn sariyako sira kan ka ɲɛsin tɔn jamanaw ma
An bɛ se ka bɛnkan kulu caman faranfasi ka bɔ ɲɔgɔn na hadamadenw ka hakɛ kan Olu brsquoa
to nrsquoa hakilila kɛnɛ bonya hakɛ bɛ dɔn
Bɛnkan kunbabaw ye fɔlɔ ye olu ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen kafolen ye walima a kulu
ɲɛnama dɔ o bɛnkanw ye bɛnkanbajuw ye
1 Diɲɛ hukumu kɔnɔ (ONIONU) o ye bɛnkan fila ye minnu bɛ hakɛw lafasa minnu kofɔlen bɛ
hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kɔnɔ min bɛ siwiliw ka yɛrɛtigiya ni hadamadenyako
hakɛw bolo don ɲɔgɔn bolo krsquou kɛ bakuruba kelen ye damakɛɲɛ kɔnɔ
Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin siwiliw ka hakɛw ma ani politikikow ani saratikan minnu brsquoa
kunkan
48
Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin sɔrɔ hakɛw ma ani hadamadenyasiraw ni seko ni dɔnko
hakɛw
2 Fankelenfɛjamana hukumu kɔnɔ
Bɛnkanw bɛ hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolo dafa diɲɛ kɔnɔ O fankelenfɛjamana
fɛɛrɛ tigɛlen ninnu bɛ sɔrɔ Erɔpu Ameriki gunw kɔnɔ ani Afiriki anrsquou kɔlɔsili fangabondaw
Afiriki kɔnɔ Hadamaden ani Fasojamaw ka Hakɛw Bɛnkansɛbɛn de ko don ( min tara san
1981) nrsquoa kɔlɔsilen bɛ Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu fɛ Afiriki kiiribulon hadamaden
ani fasojamaw ka hakɛw kama o fana bɛ baara la ka hadamaden ka hakɛw layiriwa ani krsquou
lafasa Afiriki kɔnɔ
Bɛnkansɛbɛn dɔ fana bɛ yen muso ka hakɛ kan o ma ta fɔlɔ nka baara bɛ ka kɛ nrsquoa ye
kosɛbɛ Afiriki Kelenyatɔnba fɛ Afiriki Denmisɛnw ka Hakɛw nrsquou ka Diɲɛlatigɛ latɛmɛko
ɲuman Bɛnkansɛbɛn min tara san 1990 fana bɛ yen
SedeyawoCEDEAO fanfɛ bɛnkan ɲɛnamaw bɛ yen i nrsquoa fɔ misali la
- Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn min tara san 1999 bɛnko kan ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
- san 2001 farankanbɛnkan mara kɛcogo ɲuman kan
- bɛnkan mɔgɔw ka donkabɔ kan jamanaw kɔnɔ u sago la dagayɔrɔko ni sigiyɔrɔko
hakɛ min tara san 1979
- bɛnkan min bɛ boli tɔn fasodenya sariya kan san 1982
Bɛnkansɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw bɛ kulu filanan kɔnɔ u labɛnkun ye hadamaden ka hakɛ
kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ ye min bɛ boli silatunukɛlɛ kan kɛlɛ kojugubakɛw ani kojugubakɛw ka
ɲɛsin hadamadenya ma jɔnya hadamadenfeere diyagoyabaara kunkalifa
hadamadenyasira lakanani ɲangatali ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima minɛkojuguyaw
mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan minnu bɛ hadamadenya jaasi
Misali la
Bɛnkansɛbɛn silatunukɛlɛ ko juguw ɲɛsigili nrsquou kɛlɛli kan
Bɛnkansɛbɛn siyako fisamanciya suguya bɛɛ kɛlɛli kan krsquou ban pewu
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin ɲangatali kɛlɛli ma ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima
minɛkojuguyaw mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan walima minnu bɛ
hadamadenya jaasi
Bɛnkansɛbɛn minnu ɲɛsinnen bɛ kululakanani ma olu bɛ kulu sabanan kɔnɔ u bɛ boli
hadamadenkulu dantigɛlen dɔ mako kɛrɛnkɛrɛnnen kan kunkalifadenw ni fasontanw
dunanw tungarankew baarakɛlaw musow denmisɛnw lujuratɔw misaliw
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin denmisɛn ka hakɛw ma
49
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ
Diɲɛ bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin tungalabaarakɛla bɛɛ anrsquou ka denbayaw ka hakɛw
lakanani ma
Kuma laban na bɛnkansɛbɛn minnu bɛ boli fisamanciya kan olu laɲini ye siyako
fisamanciya kɛlɛli ye min sinsinnen bɛ cɛya walima musoya kan kalanko fisamanciya kɛlɛli
ani fisamanciya min bɛ kɛ baarako ni sarako O bɛnkansɛbɛn kelen-kelen bɛɛ bɛ kandi
ɲɛfɔlenko ɲumanw ɲɛbila jamanaw ye ani waleyalifɛɛrɛ dɔ kɔlɔsili kɛcogo caman bɛ min
kɔnɔ
Bɛnkansɛbɛn fanba bɛ laselisɛbɛn dilanni kɛcogo dɔ sigi senkan jamanaw brsquou kandi
ka min jira waati dantigɛlen kɛɲɛnenw kɔnɔ u ka dabali tigɛlenw kan ɲɛtaa sɔrɔlenw
bɛnkan hakɛ lakodɔnnenw labatoli la O laselisɛbɛnw bɛ sɛgɛsɛgɛ ani krsquou kiimɛ diɲɛ
mɔgɔ faamuyalenbaw ka baarakɛjɛkulu dɔ fɛ (misali la Hadamaden ka hakɛw
baarakɛjɛkulu min sigira Bɛnkan fɛ min bɛ boli siwiliw ka hakɛw ni politikiko kan) O
mɔgɔ faamuyalenbaw bɛ kɔlɔsiliw kɛ walima sɛgɛsɛgɛliw ka komagɛlɛyaliw kɛ ani u
bɛ se ka ɲɛfɔliko jɔnjɔnw ɲini jamana dɔ fɛ jamanadenw ka hakɛ lakodɔnnenw
waleyali nrsquou waleyalibaliya cogoya kan jamadenw ka kan krsquou diyabɔ minnu na
Nka o bɛɛ la diɲɛ tɔnbaw ta fanfɛla la mɔgɔw walima jamanaw ka makasiliw nrsquou ka ɲininiw
ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw sɔsɔliw lakarili ma jateminɛni fɛɛrɛw bɛ yen
Kabini san 2007 Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati (EPUEPU ) o ye lataamacogo
fɛɛrɛ kura ye min brsquoa to ni hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu (gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ
fangabonda min ka baara ɲɛsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw ma) bɛ hadamaden ka hakɛw
cogoya sɛgɛsɛgɛ jamana kelen-kelen kɔnɔ O ye san 4 o san 4 ONIONU jamana 193 ka
laselisɛbɛn sɛgɛsɛgɛtɔla krsquou dɛmɛ ka hadamaden ka hakɛw cogoya laɲɛ u kelenkelenna
kɔnɔ ani ka dusu don u kɔnɔ u krsquou bolo di ɲɔgɔn ma o siratigɛ la ani krsquou ka waleya ɲumanw
falen ɲɔgɔn ma A kuntilenna ye ka ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya don jamanaw cɛ walasa ka
bɛnkanfangabondaw ka baaraw dafa a kana kɛ baarafilakɛ ye u fɛ8
8 Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15
httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm
Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15
httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm
50
3 Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan
Sariya diyagoyabonyali jamana ka kan krsquoa yɛrɛ minɛ sendonni na hakɛw diyabɔli la Misali
la
- Lakanani diyagoyali jamana ka kan ka hakɛw sɔsɔli ɲɛsigi minnu bɛ kɛ mɔgɔ tɔw fɛ
misali la musow ka hakɛ jɔnjɔnw lakanani ka ɲɛsin laada dɔw kɔlɔlɔ juguw ma
- Waleyali diyagoyali jamana ka kan ka sariyasigi labɛnw mara labɛnw sariyatigɛ
labɛnw ani baarakɛnafoloko labɛnw sabati hadamadenw ka hakɛw layiriwali nrsquou
waleyali tɛ taa minnu kɔ
Nin diyagoyalakow waleyalibaliya ye hakɛ kofɔlen ninnu sɔsɔli ye
4 Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la
Walasa ka demokarasi sinsin hadamadenjɛkulu kɔnɔ fo hadamadenw ka hakɛw waleyali
tigitigi ka kɛ bɛɛ ka bila la
Hadamadenw ka hakɛw waleyali jɔnjɔn tɛ taa dabali minnu tigɛli kɔ jamanaw ka kan krsquoo bɛɛ
kɛ Hakɛ waliyali ka se a dan na tɛ taa baarakɛminɛn ni nafolo fɛn o fɛn kɔ jamana kelen-
kelen ka kan krsquoolu ɲɛsigi ani krsquou di A ka kan krsquoa janto kojugukɛlaw nɔbɔli la krsquou bila u krsquou ka
tiɲɛniw nɔ dilan ka ɲɛsin mɔgɔ tɔɲɔnenw ma ka ɲangilibaliya kɛlɛ ni sariya kɛrɛnkɛrɛnnenw
tali ye
Jamana fanga sigibolow bɛ yen hadamaden ka hakɛw lakanani kan olu bɛ makasiliw ni
ɲininiw jateminɛ kasɔrɔ tɛmɛ ma kɛ kiiritigɛfanga fɛ
5 Jamana sariyaw bɛrɛbɛnni hadamadenw ka hakɛw ma
Jamanaw ka kan krsquou ka sariyaw bɛrɛbɛn diɲɛ taamasiyɛn sugandilenw ma hadamaden ka
hakɛw siratigɛ la
Bɛnkan minnu tara hadamaden ka hakɛw kunkan ye bɛɛ kunko ye bawo u laɲini ye ka hakɛ
lakodɔnnen bɛɛ lajɛlen lafasa tigitigi O tuma a ka kan fɛɛrɛw ka sɔrɔ ka di jamana ni
fasodenw ma minnu brsquoa to u bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa
Waleya min bɛ ta ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw yiriwali ma ka kan ka bɛn hadamaden ka
hakɛw lafasalikuluw ma wulikajɔlaw walima tɔnw minnu bɛ kɛlɛ la walasa layidu talenw ani
kandiw ka kɛ tiɲɛw ye minnu bɛ ye mɔgɔ kelen-kelen ka don o don kɛwalew la
51
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛw
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw
kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw
taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw
ka hakɛw bonyali kama
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo
la diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
- Ka sinsinni kɛ hadamadenkulu suguya caman ka dɛmɛw kan ka waleyalifɛɛrɛw
layiriwa minnu bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw taabolo la diɲɛ kɔnɔ
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw taabolo ma
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw taabolo ma diɲɛ kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Kuntaala lɛrɛ 22
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Fotow
- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman
52
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka hadamadenw ka hakɛw
hakililaw nrsquou jɔsenw ɲɛfɔ
Hakililaw ani kɔnɔfɛn minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛw taabolo la
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani
jamana kelen o kelen kɔnɔ
Gafe ni sɛbɛnw sɛgɛsɛgɛli
Kolabɛnɲɛɲinibaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
Kolabɛnɲɛɲinibaara ani
gafesɛgɛsɛgɛ
ɲɔgɔlɔnninw
Lɛrɛ2
2
Ka hadamadenw ka hakɛw
minɛnw nrsquou ka lakanani kɛcogo
fɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn
Hadamadenw ka hakɛw minɛnw nrsquou
lataamacogo fɛɛrɛw lajɛlen jamanaw
tɔgɔ la fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ
Lɛrɛ 2
3
Ka diɲɛ diyagoyalakow jamanaw
kan ɲini krsquou dɔn
Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan
hadamadenw ka hakɛw sira kan
4
Ka masalabolow bɛrɛbɛnni
ɲɔgɔn ma nafa jira u waleyali
kama sigida hukumu kɔnɔ
Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka
hakɛw sira kan
Lɛrɛ 4
5
Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi
hadamadenw ka hakɛw yiriwali
ma
Degeli minnu bɛ boli kɛcogoyaw
layiriwali kan minnu ka ɲi
hadamadenw ka hakɛw yiriwali nrsquou
bonyali ma
Lɛrɛ 4
6
Ka hadamadenw ka hakɛw
bonyalibaliya gɛlɛya dɔw ɲɛnabɔ
Fɔɲɔgɔnkɔw dalasali fɛɛrɛw waleyali
ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw
bonyalibaliya ma
Lɛrɛ 2
7 Ka hadamadenw ka hakɛw
lafasali nrsquou bonyali hakilila sɔrɔ
krsquou waleya
Kɛcogo ɲumanw layiriwa minnu
kunsinnen don hadamadenw ka
hakɛw lafasali nrsquou bonyali ma
Jama labɔliwalew
ɲɔgɔlɔnninw
Lɛrɛ 2
8 Ka hadamadenw ka hakɛw don
kalanbaaraw labɛnni walewi
kɔnɔ
- kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw nrsquou
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- kalandegeli kalansenbolo bolofara
baara waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
53
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Hadamadenw ka hakɛw
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
ani jamana kelen-kelen kɔnɔ
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw
taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw
ka hakɛw bonyali kama
Kalan degeli kuntilenna
Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo la
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu hakɛw ɲinini
Koɲɛdɔn layiriwataw
Kuntaala lɛrɛ 2
KOɲƐDƆNW
Kalanw Dɔnni sira kan
Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan
Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
- Ka hadamadenw ka hakɛw suguyaw
ɲini krsquou dɔn
- Ka hakilila sirilenw hadamadenw ka
hakɛw la ɲɛfɔ
- Ka mɔgɔ tɔw ka hakɛw bonya
- Krsquoi ka kɛtaw kɛ
- Ka hadamadenw hakɛw minɛnw dantigɛ
minnu ka kan krsquoa to ni waleya kɛlen dɔw bɛ
faamuya ani krsquou ɲɛnabɔ
- ka waleya dɔ sɛgɛsɛgɛ min bɛ tali kɛ
hadamadenw ka hakɛw lakodɔnni na
54
Minɛn Dɛmɛnanw
Diɲɛ banguw ani fankelenfɛjamanaw ka baarakɛminɛnw (bɛnkansɛbɛnw ) jamana
sariyasunba sariyaw ani kiiritigɛsɛbɛn wɛrɛw Jaw fotow ani dɛmɛnan latɛmɛnan lamɛnta ni
filɛta wɛrɛw (Siti wɛbuw)
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛman ni musoman ka
dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka
seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Bɛ ɲininkaliw
Jaabi
- Jaabi ɲuman
sugandilli
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Ka waleya dɔ dajira
Foto dɔ min bɛ jamalajɛŋaniyajira
dɔ kan Sɛbɛnniwalan labɛnnenw
bɛ ŋaniyajiralaw bolo minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛ dɔw ɲini
Yɛrɛsagofɔ yamaruyali kalan sɔrɔli
hakɛ baara sɔrɔli hakɛ
danfarabinni Berew ndolaw ani
farakuruw bɛ ŋaniyajirala dɔw bolo
Cikan
- Ka foto in ɲɛfɔ
- Ka hakɛ ɲininenw ɲini krsquou dɔn ani
ka hadamadenw ka hakɛw dafa
dantigɛ krsquoarsquo sinsin bolokɔrɔgafew ni
sɛbɛnw kan
- Arsquo ye tɛmɛsira wɛrɛw dajira
ŋaniyajiralaw la kojugukɛ tɛ minnu
na walasa u ka se krsquou hakɛw sɔrɔ
- Ka minɛn jɔnjɔnw masalabolow
kelen-kelen di kulu kelenkelenna
bɛɛ ma
bɛ ɲininkaliw jaabi
bɛ foto ɲɛfɔ
ɲininkaliw nrsquou
jaabiw
Jɛkabaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn
Bɛ lasuli kɛ kumafalenfalenw kɛli
la
Bɛ lakaliliw labɛn
- Bɛ foto sɛgɛsɛgɛ
- Bɛ cikanw waleya
Hakililafalen
Gɛlɛya ɲɛnabɔlifɛɛrɛ
Hakililaw nafawsinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
Bɛ hakililafalen labɛn
Bɛ kuma kolomaw latɔmɔni labɛn
Brsquou ka jaabiw labɛn nin dakun ninnu kan
hakɛw kuluw tangaliminɛnw tangalifɛɛrɛw
Hakililafalen
Kuma kolomaw
latɔmɔni
Kiimɛnibaara kɛlenw
bakurubajateminɛ
Bɛ dalaɲininkaliw walima ɲininkali
sɛbɛnnenw kɛ yaasa ka dɔnniya
sɔrɔlenw sɛgɛsɛgɛ
Bɛ ɲininkaliw jaabi
Kelennabaara
55
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Bɛ waleya dɔ dajira
Arsquo ka kalanyɔrɔ la arsquo ka
kunnafonisɛbɛn sɛbɛnnijɛkulu
ɲɛmɔgɔ gɛnna lakɔliso ɲɛmɔgɔw fɛ
hakilila jɛngɛnen dɔ sɛbɛnni kosɔn
Hadamaden ka hakɛw lafasalitɔn
min brsquoarsquo ka lakɔli la ye labɛnw kɛ
walasa krsquoa kɔkɔrɔmadon
Arsquo ye tɛmɛsira in ɲɛfɔ ani ka
misaliw di a kan krsquoarsquo sinsin
minɛnw ni fɛɛrɛ dɔnnenw kan
Bɛ tɛmɛsira dajira ani sariyasen minnu brsquoa
misaliya
Kulubaara
Ladegeli
ɲɔgɔlɔnbɔ
56
MASALAKUN BOLOFARA 2 HADAMADENW KA HAKƐW
JƆSENW U SARIYAW ANrsquoU COGOYAW
Se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa
ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw kan
- Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ma
Kɔnɔkow
1 Jɔsen minnu faralen don hadamadenw ka hakɛw kan
Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiyabɛrɛbɛrɛya hadamadenw ka hakɛw ye diɲɛ bɛɛ jɛ ye wa
u tigiyabɛrɛbɛrɛya tɛ se ka latiɲɛn Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se krsquoa nafa
sɔrɔ diɲɛ fan bɛɛ Mɔgɔ si tɛ se krsquoa dabɔ a kama ka diɲɛ u kɔ wa mɔgɔ si tɛ se
ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw bɔsi a la
Tilalibaliya hadamadenw ka hakɛw tɛ se ka fara-fara ka bɔ ɲɔgɔn na Siwiliya
politiki sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko hakɛw ni hadamaden danbe bɛ
taa ni ɲɔgɔn ye Hakɛ bɛɛ danbe ye kelen ye wa u tɛ se ka kulusigi ka dɔ bila
dɔ sanfɛ cogoya si la
Dulonɲɔgɔnna ani jɛɲɔgɔnya hakɛ dɔ waleyali bɛ bɔ tuma caman na hakɛ
wɛrɛw dafali walima u fan dɔ waleyali la
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya hadamaden bɛɛ lajɛlen bɛ se ka hakɛ
bɛɛ nafa sɔrɔ krsquoa sɔrɔ fisamanciya si trsquoa la i nrsquoa fɔ siko farikolo ɲɛko cɛya ni
musoyako siyako si hakɛko kanko diinɛko bɔyɔrɔjamanako walima
hadamadensuguyako lujuratɔyako nafoloko wolosirako walima cogoya wɛrɛ
i nrsquoa fɔ a pereperelatigɛra cogo min hadamaden ka hakɛw minɛnw kɔnɔ
57
Sendonni ani bɛɛ sendonni sendonni kɛnɛman sariya bɛ hadamaden ni
fasojama bɛɛ bolo sendonni labilalen nafama ani sariya brsquou bolo ka u sen don
siwili hakɛw diyabɔli la sɔrɔ hakɛw hadamadenya hakɛw seko ni dɔnko hakɛw
ani politikiko hakɛw minnu kɔnɔ hamamaden ka hakɛw anrsquoa ka yɛrɛtigiya bajuw
bɛ se ka waleya
Dantigɛli waajibiyali ani sariya bilali fɛn bɛɛ ɲɛ jamanaw ani hakɛko jɔyɔrɔtigi
wɛrɛw ka kan krsquou dantigɛ krsquoa jira u bɛ ka hadamaden ka hakɛw lataama cogo
min Nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u tɛ ka sariya saratiw labato minnu bɛ hadamaden ka hakɛw
minɛnw kɔnɔ mɔgɔ minnu ka josariyaw lagosilen don olu bɛ se krsquou wele kiiri
la kiiritigɛso dɔ la walima sariyaboliso wɛrɛ ka kɛɲɛ ni sariyaw nrsquou tɛmɛsira
dantigɛlenw ye
2- Hadamadenw ka hɛkɛw cogoyaw
- hadamadenw ka hakɛw ni hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ taa ni ɲɔgɔn ye wa diɲɛ
bɛɛ jɛ don hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ bange nrsquou ye
- u sinsinnen bɛ hadamaden bɛɛ lajɛlen ka yɛrɛdɔn jɔnjɔn nrsquou ka bɛɛjɛdanbe kan
- u dama ka kan tilafɛnw tɛ wa u tɛ ɲɛ ɲɔgɔn kɔ
- diɲɛ tɛ se ka kɛ u kɔ walima ka diɲɛ nrsquoa ye a ka bɔsi mɔgɔ la
- u bɛ diyagoyalakow sigi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw ni forobamɔgɔ cɛsirilen
cɛmanmusomanw kan minnu bɛ tali kɛ waleya kɛlen na walima ɲinɛnkɔw
- u lakananen don diɲɛ tɔnbaw ni jamanaw fɛ
- u lakananen don sariyakunda
- u bɛ mɔgɔw lakana ani jamakuluw
3- Hadamadenw ka hakɛw saratiw olu labɛnnenw don diɲɛ fankelenfɛjamanaw ani jamana
kelen-kelen sariyako taabolow kɔnɔ Labaaracogo ani jogo saratiw don minnu brsquoa to
jɔyɔrɔtigi minnu ye jamana fangabondaw ye olu bɛ se krsquou dantigɛ
Jamanaw ka kandi diɲɛ kunkankow kan o bɛ kɔlɔsi mɔgɔ faamuyalenbaw ka
baarakɛjɛkuluw fɛ gɛrɛntɛ tɛ minnu kan nrsquou bɛ wele laquo bɛnkanw kɔlɔsili fangabondaw
walima bɛnkanfangabondaw raquo
4- Gɛlɛyaw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la
Fɔɲɔgɔnkɔw cayali an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Dankarilibaw hadamadenw ka hakɛw la fɔɲɔgɔnw senfɛ
Politikiŋaniyasiribaliya fangaɲɛmɔgɔw fɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw
bonyali nrsquou lakanani ma
Hadamaden ka hakɛw labaarasɛbɛnw nrsquou sariyaw dɔnbaliya
Jamanaw sariyakow ni diɲɛ seleke naani taw bɛrɛbɛnbaliya ɲɔgɔn ma
58
Jamadenw ka faantanya ani damakɛɲɛbaliya hadamadenya sira kan9
5- Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan ani lakalanni hadamadenw la
Hadamadenw ka hakɛw sigilen don jɔsen minnu kan olu bɛ porogaramu bɛɛ lajɛlen dantigɛ u
labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni siratigɛw la
Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ sinsin jɔsenw kan minnu bɛ
jamanadenw ka jɔyɔrɔfa kofɔ anrsquou ka kɔlɔsili jɔnjɔnw yiriwali taabolow la porogaramuw
labɛnni dakunw na i nrsquoa fɔ sɛgɛsɛgli baarabolodali waleyali kɔlɔsili ani kiimɛni
Forobafanga ni yiriwali bɛ latilen o la koɲuman waati kuntaala jan kɔnɔ ani ka ɲɛsin
kuntilennaw waleyali ma hadamadenw ka hakɛw sira kan Taabolo sabatili ma ni baaraw ye
minnu nafabɔli bɛ mɛɛn senna damakɛɲɛ kɔnɔ
Yiriwali fɛɛrɛw a politikiw anrsquoa kɛcogow diliw donnen don diɲɛ sariyaw nrsquoa diyagoyalakow
taabolo dɔ kɔnɔ u ni min ka kan nrsquoa sigira sen kan diɲɛ bɛnkansariyaw fɛ
Bi-bi in na jateminɛ bɛ ka kɛ krsquoa ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba fangabulonw bɛ ka
faamuyalicogo kelen ta ka ɲɛsin bolodiɲɔgɔnma taabolo ma yiriwali sira kan min sinsinnen bɛ
hadamaden ka hakɛw kan Fasodenw bɛna kalan hadamaden ka hakɛw la walasa u ka se
krsquou sendon forobafanga taabolo labɛnni na minnu brsquou ka diɲɛlatigɛ kɛcogo dannatigɛ don
bɛɛ
Ni ko brsquoa cogo la sarati saba brsquoa to janto ka kɛ ko dɔ la forobafanga tigilamɔgɔw fɛ Ni nin
sarati saba ninnu dafara a ka ca la janto bɛ kɛ ko dɔ la kolatigɛlaw fɛ
Ko walima gɛlɛya in nafaba bɛ se bɛɛ lajɛlen ma
Jama hakɛ min tɛ se ka tigɛnsonya yrsquoa wajibiya waleya dɔ ka kɛ
A ko nafa ka bon forobacakɛda bolo a dajirala min na wa fana o ka kɛ
cakɛda yamaruyalen ye a ɲɛnabɔli la
9 Sit iwɛbu nafama dɔwwwwamnestyorgfr ka tugu juru kɔ laquo Connaicirctre les droits de l rsquohommeka
hadamadenw ka hakɛw dɔn raquowwwunorgpubs cyberschoolbus nin sit i dabɔra denmisɛnw ni
funankɛw kama walasa u ka hadamadenw ka hakɛw dɔn wwwohchrorgfr ka tugu juru kɔ laquo vos droits
de l rsquohomme Aw ka hadamaden ka hakɛw dɔn raquo walasa ka kunnafoniw sɔrɔ hadamaden ka hakɛw minɛnw
kan diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ Ka tugu juru kɔ laquo les organes des droits de l rsquohomme Hadamadenw ka
hakɛw fangabondaw raquo kunnafoniko la baarakɛ jɛkuluw kan minnu bɛ hadamaden ka hakɛw waleyal i kɔ lɔsi
Aw bɛ se krsquoa dɔn fana jamana jumɛnw yrsquou bolonɔbila minɛnw na ani ka jamana caman ka lasel isɛbɛnw
lasɔrɔ
59
Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou
cogoyaw
Kolatigɛlaw tɛ se ka mɔgɔ kelen-kelen walima jamakuluw kunko lakodɔnnen bɛɛ jate minɛ
Baara bolodalen ka ca fo krsquoa damatɛmɛ wa jamakulu kɛrɛnkɛrɛnnen caman fana bɛ krsquou ka
ɲinitaw lafasa ka taa a fɛ O cogo la cu-cu bɛ se ka kɛ politikiko kolatigɛlaw kɔ U ka doni bɛ
girinya ka tɛmɛ u dan kan politikikalankaramɔgɔw brsquoa fɔ min ma u ka laquo donitase hakɛraquo O
laban bɛ kɛ gɛrɛntɛyɔrɔ ye min fanga bɛ bonya ka taa fɛ kolatigɛli taabolo la Ni donbaara
bolodalenw ye kolatigɛlaw ɲɛkɔrɔse ni krsquoa kɛ ko jigitigɛ bɛ ka fasodenw tɔɔrɔ mɔgɔ minnu bɛ
kodɔn nrsquou fɛɛrɛ ka bon kosɛbɛ taabolo ɲɛnabɔli la olu dɔrɔn de bɛ se ka fura sɔrɔ ko
laɲininen ninnu na Forobafangaw tɛ se ka gɛlɛya kelen-kelen ɲɛnabɔ minnu nafa ka bon
jamakulu dɔ bolo O bɛɛ la forobaporogaramuw de ye taamasiyɛnw jateminɛyɔrɔ ye
kolatigɛlaw fɛ krsquou ka baaraw kɛ ani krsquou ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ Kunnafonidilanw ni
fasodenw de ye forobaporogaramu jɔbaga jɔnjɔnw ye
Ka sew layiriwa minnu brsquoa to fasodenw brsquou ka hadamadenya hakɛw nrsquou ka kɛtaw waleyali
dantigɛ forobaporogaramu kɔnɔ
O la a ka ɲi kalandenw ka bila degeli hukumu jɔnjɔn kɔnɔ min brsquoa to u brsquou ɲɛsin forobakow
ɲɛnabɔli ma minnu bɛ tali kɛ u nrsquou ka dugulamɔgɔw ka diɲɛlatigɛ taabolo la ka o forobako
ninnu lafasa ka fura ɲini u la forobafangaw fɛ minnu ka baara ye u ɲɛnabɔli ye10
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo
Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa
ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la
10 Project Citizen An Introduction Margaret S Branson (ɛntɛrnɛti kan ) gafeɲɛ filɛlenw san 2012
kalo 6nan tile 15 http wwwcivicedorg papers articles_ branson 99
60
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw
kan u sariyaw anrsquou cogoyaw
- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ma
Kuntaala lɛrɛ 18
MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Jaw
- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Koɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka jɔsenw ni sariyaw ɲɛfɔ minnu
bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw
la
Jɔsenw ani sariyaw
Hakililaɲini
sɛbɛn ɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
ɛntɛrɛnɛti kan)
Hakililafalen
Hakililaɲɛfɔ
Kulubaara
Kelennabaara
Sɛgɛsɛgɛli
Degeli kɔlɔsitaw
Ladegeli
ɲɔgɔlɔnbɔw
Taamasiyɛnsigihellip
lɛrɛ 2
2 Ka hadamadenw ka hakɛw
cogoya jɔnjɔnw labɔ
Hadamadenw ka hakɛw cogoya
jɔnjɔnw
lɛrɛ 2
3
Ka waleyalifɛɛrɛw labɛn walasa ka
hadamadenw ka hakɛ jɔnjɔnw
layiriwa
Hadamadenw ka hakɛw taabolo
lɛrɛ 4
4
Ka taabolow ta minnu ka ɲi
hadamaden ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali ma
Taabolow layiriwali degeli minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali kofɔ
lɛrɛ 4
61
5
Ka jɔsenw sariyaw ani cogoyaw
matarafa kalanbaaraw waleyaliw
kɔnɔ
- Kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- kalansenbolo bolofaraw
kalandegeli waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
lɛri 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2 Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu Hadamadenw ka hakɛw layiriwali
Se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalan degeli kuntilenna
Ka jɔsenw baju ani sariya minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw la sɛbɛkɔrɔ faamu
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanw sira kan
Jogow sira kan
Fɛɛrɛw sira kan
- jɔsen ni sariya baju minnu bɛ
tali kɛ hadamadenw ka hakɛw
la krsquoolu ɲini krsquou dɔn
- Ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw
bonya
- Krsquoi ka kɛtaw kɛ
- Ka hadamadenw ka hakɛw
labaaraliminɛnw dantigɛ cogoya
dajiralen dɔw faamuyali nrsquou
ɲɛnabɔli tɛ taa minnu kɔ
Kuntaala lɛrɛ 4
62
Minɛnw Dɛmɛnanw
Diɲɛ banguw fankelenfɛjamanaw ani jamanaw ka baarakɛminɛnw fan dɔw (i nrsquoa fɔ
demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman farankanbɛnkan bolofara 1ɔlɔ ni 7nan) ani makoɲɛsɛbɛn
fɛn o fɛn bɛ tali kɛ a la dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw adw
Kalansenbolo bolofara kalan degeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman musoman Kalanden cɛmanw
musomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnni
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛmanw
musomanw ka dɔnta ni kɛta
hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka seko ni
dɔnko ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Bɛ ɲininkaliw jaabi
- Jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Baara kɛta 1 Ka kalanden
cɛmanw musomanw bila ka
ɲɔgɔlɔnbɔ kɛ hadamadenw ka
hakɛw lakodɔnnenw kelen kan
walima damadɔ dankarila
minminnu na (Hadamaden ka
hakɛw dantigɛlisɛbɛn) ani krsquou
ɲininka u ka hakɛw labɔ
dankarila minnu na
Brsquoa ɲɔgɔlɔnbɔ ani ka
hakɛ kofɔlen ninnu
labɔ
ɲɔgɔlɔnbɔ
Kulubaara
Baara kɛta 2 nan Karamɔgɔ
cɛmanmusoman bɛ
baarakuluw sigi ani krsquoa ɲini u ka
dɔnniyamasabolo kalan min bɛ
boli hadamaden ka hakɛw
dantigɛlisɛsɛn ɲɛsɛbɛn kan
Cikan ka kalan kɛ ani ka
ɲininkaliw jaabi minnu bɛ tali kɛ
hadamadenw ka hakɛw jɔsen
bajuw nrsquou sariyaw kan
brsquou bila ka tɛmɛ ni kalan ye
kɛrɛnkɛrɛnnenya la sariyasen
1ɔlɔ 4nan 18nan 23nan o kɔ
brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u krsquoa ɲini krsquoa dɔn
u kelenkelenna bɛ
kalan kɛ walima u
kululama ani ka jaabi
di karamɔgɔ
cɛmanmusoman ka
ɲininkali kɛlenw na
Ladegeli
Hakiliyuguba
Jaabiw kafoli
Dɔnniyamasalabolo
kalanni nrsquoa
sɛgɛsɛgɛli ka
ɲininkaliw ni jaabiw
tugu a la
63
hadamadenw ka hakɛw cogoya
minnu brsquou kɔnɔ
Kulukɔnɔbaara
kalan Kulu ka
baaraw
kɔmaseginni
Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn
Bɛ kumafalenw nɔgɔyada jira
Bɛ dantigɛliw labɛn
Brsquou ka jaabi sɔrɔlenw
di dantigɛliwaati senfɛ
karamɔgɔ cɛman
musoman bɛ min
laɲaga
Hakililafalen
dantigɛliwaati sen
fɛ
Hakilila ɲumanw
lajɛyafɛɛrɛ
Hakililaw nafaw
sinsinni ni kuma
kolomaw latɔmɔni
- bɛ kalanden cɛmanw
musomanw dɛmɛ krsquou ka
kunnafoni sɔrɔlenw sigi ɲɔgɔn
kan ka ɲɛ ni krsquou basigi ani krsquou
jiidi
- Bɛ hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw
kuma kolomaw
latɔmɔni labɛn krsquou fara
ɲɔgɔn kan
bakurubakatimu dɔ
kɔnɔ
Bakurubakatimu
Kiimɛni
Bakurubajateminɛ
- bɛ kiimɛni cogoya dɔ dajira
dankarili kan hadamaden ka
hakɛw dɔ la min ka kan ka
ɲɛnabɔ
- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔ
Kelennabaara
Latɛmɛni dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- bɛ kalanden cɛmanw
musomanw dɛmɛ ka
hadamaden ka hakɛw layiriwali
nrsquoa lafasali tɔnw sigi sen kan
- bɛ wulikajɔ boloda
ani ka hadamaden ka
hakɛw layiriwali nrsquou
lafasatɔnw sigi
senkan ani ka
sɔrɔnadonni kɛ
Hadamadenya
wulikajɔ donni
Sigilitɔnsigi
ɲɛmɔgɔyabaara
ɲɔgɔdɛmɛ
64
San ba kelenna dantigɛli fan dɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba san 2000
desanburukalo san bakelenna dantigɛli
Hadamaden ka hakɛw demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman
An brsquoan se bɛɛ kɛ ka demokarasi layiriwali ni ka sariyabato sinsin ani ka hadamaden ka hakɛ
bɛɛ lajɛlen bonya ani yɛrɛtigiya baju lakodɔnnenw diɲɛ kɔnɔ yiriwali sɔrɔli hakɛ fana sen brsquoa
la
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn bonya ani krsquoa waleya ka se a dan na
- Krsquoa ɲini jamana bɛɛ kɔnɔ ka mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ka jamanadenya hakɛw ani politikiko
sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko hakɛw yiriwali nrsquou lakanani dafalen sabati
- Ka sew sinsin jamana bɛɛ kɔnɔ demokarasi jɔsenw nrsquoa waleyaliw tɛ taa minnu kɔ ani
hadamaden ka hakɛw bonyali jamakulu fan dɔgɔmanw ka hakɛw fana sen brsquoa la
- Ka musow ɲangatali suguya bɛɛ kɛlɛ ani ka jamanaw ka bɛnkan waleya min ɲɛsinnen bɛ
danfara binni ma cɛw ni musow cɛ
- Ka dabaliw tigɛ tungarankew tungalabaarakɛlaw anrsquou ka denbayaw ka hakɛ bajuw bonyali
anrsquou lakanani sinsinni kama walasa ka siyawoloma ni dunanjuguya ban dɔ bɛ ka fara
minnu kan jamakulu caman kɔnɔ ka bɛrɛbɛnɲɔgɔnma ɲɛnama ani ɲɔgɔnmakoto ɲɛnama
sabati diɲɛ jamakulu bɛɛ kɔnɔ
- Ka jɛ ka baara kɛ bɛn ka kɛ mɔgɔw damakɛɲɛni kan politikiko taabolow la jamana bɛɛ
kɔnɔ min brsquoa to fasoden bɛɛ sen bɛ don a ɲɛma politiki baara la
- Ka kunnafonidilanw ka hakɛ sinsin u krsquou jɔyɔrɔ jɔnjɔn fa ani jama ka hakɛ kunnafoni sɔrɔli
la
Ka kulu fangantanw lakana
An brsquoan se bɛɛ kɛ denmisɛnw ani siwili jamakulu minnu bɛ damatɛmɛ degun na kasaaraw
kɔlɔlɔw fɛ silatununiwalew maramafɛnnakɛlɛw ani hadamadenyasira ko goni wɛrɛw olu ka
dɛmɛ ni lakana ɲuman sɔrɔ walasa u ka se ka segin teliya la ɲɛnamaya kɛcogo ɲuman na
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka siwiliw lakanani caya ni krsquou sinsin ko ɲɛnabɔta teli gɛlɛnw senfɛ ka kɛɲɛ ni diɲɛ
tɔgɔlasariya ye hadamadenya sira kan
65
- Ka bolodiɲɔgɔnma sinsin jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ jamana minnu ye kunkalifadenw bisimila
krsquoolu dɛmɛ o doni tali la fana sen brsquoa la ani ka hadamadenya ɲɔgɔndɛmɛ labɛnko ɲuman
sabati ani ka kunkalifadenw ni sigidabilala bɛɛ dɛmɛ u ka se ka segin u sigiyɔrɔ la u yɛrɛ
ma lakana kɔnɔ ani hɔrɔnya u nrsquou ka yɔrɔlamɔgɔw ka se ka jɛ sigi la a cogoya kɔrɔ la hɛrɛ
la
- Ka dɛmɛ kɛ min bɛ denmisɛnninw ka hakɛw bɛnkansɛbɛn lakodɔnni nrsquoa waleyali mumɛ
sinsin anrsquoa bɛnkan diyagoyabali minnu bɛ boli denmisɛnninw sendonni kan
maramafɛnnakɛlɛw la denmisɛnninw feereli denmisɛnnin ka yɛrɛkunfeere ani
julajuguyaganseliwale denmisɛnninw sen bɛ don min na
Ka Afiriki mako kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲɛnabɔ
An bɛ demokarasi sinsinni senkɔrɔmadon Afiriki kɔnɔ ani krsquoa jamanadenw dɛmɛ u ka kɛlɛ la
bɛn ni yiriwali kuntaala jan sabatili la ani ka faantanya ban walasa ka Afiriki gun dilidon diɲɛ
sɔrɔko la
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka demokarasi sigilen kuraw politikijɛkuluw nrsquou fangabulonw sɛbɛkɔrɔ dɛmɛ Afirki kɔnɔ
- Ka fankelenfɛjamanaw ni fankelenfɛjamana bolofaraw ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili fɛɛrɛw ani
politiki basigili sabatili sinsin ni krsquou lafasa ani ka bɛn sinsinniwulikajɔ minnu bɛ kɛ Afiriki gun
kan nafolo bɔ a ɲɛma
- Ka fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw tigɛ walasa ka gɛlɛyaw wuli i nrsquoa fɔ faantanya kɛlɛli ani yiriwali
kuntaala jan sabatili Afirki kɔnɔ juru binni sen brsquoo la suguw lasɔrɔliko ɲuman forobadɛmɛ
jiidili ka ɲɛsin yiriwali ma (ApedeAPD) ani basigi sabatiliwale nafolobɔ teliman caman
sɔrɔli ka bɔ dɛmɛbagaw yɔrɔ ani dɔnniyaw latɛmɛni fana
- Ka Afiriki dɛmɛ ka se ɲɛnamaw sɔrɔ ka sida banajuguba in banakisɛ in (VIHSIDA) ani
farikololafubana wɛrɛw jɛnsɛnni kunbɛn diɲɛ kɔnɔ
GAFE LAJƐLENW
- AZI Mariki AGI Marc Hadamaden ka hakɛw hakilila sinti bɔli diɲɛ bɛɛ lajɛlen hakililaw
kɔnɔ ka tali kɛ Erene Kasɛn ka ɲɛnamaya nrsquoa gafe sɛbɛnnenw kan Antibu Gafedilanyɔrɔ
AlprsquoAZUR san 1980De lrsquoideacutee drsquouniversaliteacute comme fondatrice du concept des Droits de
lrsquoHomme drsquoapregraves la vie et lrsquooeuvre de Reacuteneacute Cassin Antibes Editions AlprsquoAZUR 1980
66
- KABA Sidiki Hadamaden ka hakɛw Sɛnɛgali jamana kɔnɔ Gafesɛrɛ Xaam saa yoon san
1997 Les droits de lrsquohomme au Seacuteneacutegal Collection Xaam saa yoon 1997
- SƐKI Siyɛki Yerimu Keba Nbayi SECK Cheikh Yeacuterim Keacuteba Mbaye Kiiritigɛlaba dɔ ka
baaraw nrsquoa ka kɛlɛw (Orobɛri Badɛntɛri ka ɲɛbiladantigɛli Amadu Matari Nbo ka ɲɛbila )
Karitala Pari san 2009 parcours et combats drsquoun grand juge (avant-propos de Robert
Badinter preacuteface drsquoAmadou Mahtar Mbow) Karthala paris 2009
WƐBU LAJƐLENW
Siti nafama damadɔ
wwwamnestyorgfr ɛntɛrɛnɛti sira laquo connaitre les droits humains raquo
wwwunorgpubscyberschoolbus nin siti dabɔra denmisɛnninw ni funankɛw kama
ka hadamadenw ka hakɛw dɔn
wwwohchrorgfr ka ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo vos droits de lrsquohomme raquo ka
kunnafoniw sɔrɔ diɲɛ tɔgɔlabaarakɛminɛnw kan ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw ma Ka
ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo les organes des droits de lrsquohomme raquo kunnafoniko la komitew
kan minnu bɛ hadamadenw ka hakɛw waleyali kɔlɔsi Aw bɛ se fana krsquoa dɔn jamana minnu
ye hadamadenw ka hakɛw minɛnw lakodɔn ani ka se ka jamanaw ka laselisɛbɛnw lasɔrɔ
67
FARANKANW
Farankan 1ɔlɔ
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan bolodali kɔnɔ
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
AbedeyasiABDH bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw
hakililaw faamuyaliko ɲuman kan anrsquoa waleyaliko
ɲuman minnu bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba laselisɛbɛnw kɔnɔ kɔrɔfɔw sɛbɛnw ni gafew
ani porozew
AbedeyasiABDH laɲini ye ka jamanaw yiriwali
dɛmɛbaaw ka dɛmɛ siri hadamaden ka hakɛw bonyali
la
AbedeyasiABDH ka baara ye wulikajɔw labɛnni nrsquou
waleyali ye ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw lafasali
ma
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
Labɛn hukumu dɔ don min brsquoa to sababu minnu bɛ
ka hadamaden ka hakɛw waleyali bali olu bɛ
faamu minnu sinsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw
diɲɛbɛɛjɛsariyaw nrsquou jɔsenw kan ani a brsquoa ɲini ka
dɔ fara hakɛtigiw ka sew kan u ka se krsquou ka hakɛw
ɲini ani ldquoPCrdquo ka se krsquou kɛtaw waleya
A bɔra CCAUNDA 2007 kɔnɔ ɲɛ 14
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
Yiriwali taabolo brsquoi sinsin hadamaden ka hakɛw
sariyaw nrsquou jɔsenw kan diɲɛ bɛɛ bɛnna minnu kan
A bɛ hadamadenw lakodɔn hakɛtigiw ye ani ka
kɛtaw pereperelatigɛ kolatigɛlaw tɔgɔ la
A brsquoa fanga digi bolokɔfɛmɔgɔw kan ani ɲɛnatɔmɔni
bolila minnu kan
A laɲini ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen waleyali
ye ka da-da ɲɔgɔn kan
Yiriwali waleyali nrsquoa taabolo nafa kɛɲɛnen don a bolo
Munna taabolo sinsinnen bɛ ta hadamaden ka
hakɛw kan ka yiriwali kɛ
A nafa lakika kosɔn
A nafa kosɔn ka ɲɛsin yiriwali fɛɛrɛw ma
Fangabulonw sinsinni kosɔn - Jamana
Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba danbe
sinsinni kosɔn
68
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka faamuyacogo kelen ka
ɲɛsin AbeyasiABDH ma
- KUN Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun
ka kan ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a
dantigɛlen don cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ
hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka
sariyaminɛn wɛrɛw
- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw anrsquoa
jɔsenw bɛ sira don bolodiɲɔgɔnma ani bolodali bɛɛ kɔrɔ
bolodali bolofara nrsquoa dakun bɛɛ lajɛlen yiriwali kama
- WALEYALI Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ
farali kan kolatigɛlaw ka sew kan walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa
ani walasa hakɛtigiw krsquou ka hakɛw ɲini
Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun ka kan
ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a
dantigɛlen bɛ cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ
hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka
sariyaminɛn wɛrɛw hadamaeden ka hakɛw kan
- KUN Yiriwali porogaramuw bɛɛ kun laban ye
hadamaden ka hakɛw waleyali ye
AbedeyasiABDH nɔ bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw
ka Tɔnba haminanko gɛlɛnw lakodɔnni na ani
dɛmɛbaa wɛrɛw taw minnu ye taabolo in sugandi
Bolodali bɛ kunnafoni ta Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw
ka Tɔnba fangabondaw nrsquoa lataamacogo fɛɛrɛw
komagɛlɛyaliw kɔnɔ
Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw bɛ sira don
bolodiɲɔgɔnma ni bolodali bɛɛ kɔrɔ bolodali bolofara nrsquoa
dakun bɛɛ lajɛlen na ka ɲɛsin yiriwali taabolo ma
- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw
bɛ dɔ fara waleyaliw ni taabolo ɲɛcogoya kan
Hadamaden ka hakɛw sariyaw bɛ yiriwali laquo kɛnɛ raquo danw
bɔ
Hadamaden ka hakɛw jɔsenw bɛ yiriwali taabolo
laquo baara kɛcogo sariyaw raquo dantigɛ
Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw donni bolodali taabolo
dakunw bɛɛ la hellip
Kiimɛni sɛgɛsɛgɛli
Kɔlɔsili ni kiimɛni Haminnanko gɛlɛnw
pereperelatigɛli
Porogaramu labɛnni nrsquoa
baarabolodali Waleyali
69
Hadamaden ka hakɛw sariya
Hakɛ kɔnɔko dɔgɔyalenba
ɲininiw suguya dɔgɔyalenba
minnu kofɔlen don sariya fɛ
waleyali la
Bolodali senfɛ sariyaw bɛ sira don ni waleyaw kɔrɔ
hellip yiriwali gɛlɛyaw lakodɔnni i nrsquoa fɔ hadamaden ka
hakɛw koɲɛw (Kiimɛni)
hellip hakɛtigiw ni kolatigɛlaw jɔyɔrɔw nrsquou ka sew
sɛgɛsɛgɛli
hellip yiriwali kuntilennaw pereperelatigɛli
hellip taamaseerew ni jiralan bɛnnenw labɛnni
Hadamaden ka hakɛw jɔsenw
Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiya bɛrɛbɛrɛ
Tilalibaliya
Siriɲɔgɔnna ani kalansoɲɔgɔnna
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya
Sendonni ani bɛɛ sendonni
Waleɲumandɔn ani fanga dili sariya ma
AbedeyasiABDH tɛ sirasɔrɔ seko ni dɔnko
bɛrɛɲɔgɔnmayaba kɔ
Diinɛkow ani danbɛw faamuyali bɛ AbedeyasiABDH
waleyali nɔgɔya
Seko ni dɔnko bɛrɛbɛnɲɔnma brsquoa to jamakuluw ka
porogaramuw sɛbɛkɔrɔ faamu
Nka laadaw ɲininiw tɛ se ka kɛ bolominɛkala ye ka
dankari hadamaden ka hakɛw la
Seko ni dɔnko waleya dɔw bɛ se ka kɛ ɲinifɛnw ye
hadamaden ka hakɛw hukumu kɔnɔ
SedɛfuCEDEF bɛ seko ni dɔnko misali dɔw ani
laadalako dɔw yɛlɛmani wajibiya nrsquou bɛ kɛ sababu ye ka
na ni damakɛɲɛnibaliya ye cɛ ni muso cɛ
Yiriwali bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ farali kan kolatigɛlaw
ka sew sinsinni na walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa aniwalima walasa
hakɛtigiw ka u ka hakɛw ɲini
- WALEYALI fanga bɛ digi hadamaden kelen-kelen ni jamana
cɛsiraw kan (ɲininiw ndashdiyagoyalakow)
Ka bɔ baarakɛsarala hukumu kɔnɔ o min ye yiriwali ntuloma
ye ka se sew sinsinni ma walasa ka hadamaden ka hakɛw ɲini
ani krsquou waleya
Jamanaw mako bɛ sew la walasa krsquou ka lakana taabolow
sinsin ani krsquou ka kɛtaw bɔ a sira fɛ
70
Sew sinsinni jɔyɔrɔ
Sew yiriwali sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan
Hakɛw ɲinini a
nrsquou waleyali
Diyagoyalakow
waleyali
Hadamaden ka hakɛw
waleyali ani hadamadenya
yiriwali kuntilennaw
Sew fanga
dɔw dili kama
Sew
waleɲumandɔnn
i kama
NATION
AL
RE
GIO
NA
LL
RE
GIO
NA
LL
NATION
AL
71
Hakɛtigiw ani kolatigɛlaw
Hakɛtigiw Mɔgɔ dɛmɛtaw
Mɔgɔ 6652595567
Mɔgɔ kelen-kelen cɛ muso ni
denmisɛn si bɛɛ siyakulu bɛɛ u bɛ hadamadenya
dakun o dakun na focogo wɛrɛ la kuluw
Kolatigɛlaw u man ca kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw
cogoya dɔw la mɔgɔ diyagoyalako kɛrɛnkɛrɛnkɛrɛnnenw
bɛ mɔgɔ dɔw bolo
Ko sinti jɔyɔrɔtigiya bɛ mɔgɔw ani kɛnyɛrɛyekuluw dɔw
bolo ka ɲɛsin jamakuluw ma walasa tɔw ka hakɛw ka
bonya
72
Tilabaliya ani kalansoɲɔgɔnna jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw tilabaliya anrsquou kalansoɲɔgɔnna brsquoa wajibiya
Hadamaden ka hakɛw lakodɔnni nrsquou lakanani
Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolo la Kiiritigɛko hukumuw
man kan ka hakɛw dɔw lakanani fisaya dɔw ye
Jamanaw ka politikiw ka kan
Krsquou sinsin yiriwali gɛlɛyaw bakurubasɛgɛsɛgɛli kan ni ka jaabi dafalenw di minnu bɛ boli baara suguya caman kan
Jamana fangabulonw
Ka fangabulonw ni ɲɔgɔncɛ siraw ɲɛnabɔli sabati baara suguya caman na
Ka fangabulonw sendon minnu ka baara ɲɛsinnen bɛ lakanani ma kɔlɔsili ani waleɲumandɔnni
Diɲɛbɛɛjɛya ni tigiya bɛrɛbɛrɛ jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw diɲɛbɛɛjɛya jɔsenw brsquoa wajibiya ko
mɔgɔ si tɛ bin ka bɔ hadamaden hakɛw la walima krsquoa gɛn
Sendonniw hadamaden ka hakɛw lakanani taabolow la
Ninnu ka kan ka sɔrɔ jamanaw politikiw nrsquoa porogramuw
kɔnɔ
Jateda labɛnnenw walasa ka gɛnni ni kɛrɛfɛdɛn gɛlɛnw
lakodɔn
Fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw o ɲɛnabɔli kama
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya jɔsenw
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya bɛ jamanaw
wajibiya
ka fisamanciya ban pewu kiiriko la fangabulonko
mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ko ani cakɛdako
Senndonniw jamanaw ka lakanani taabolow la
Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka hellip
Jamana fangabulonw ka kan ka sabatili kɛhellip
Jamanaw ka politikiw ka kan kahellip
Sendonni jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw sendonni jɔsenw bɛ sendonni
labilalen lafoninen kɔrɔ bɛ min na bɛɛ sen bɛ min na
wajibiya
Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolow la
Politikiw taabolow ani tɛmɛsiraw ka kan ka ninnu di
Nɔgɔyadaw sendonni ka se ka kɛ bolodali ni yiriwali la
Kunnafoni koloma lasɔrɔli
Sew dili kɛrɛfɛdɛnw ma walasa u ka se krsquou fɛlaw jira
Fangabulonw lataamafɛɛrɛw tun ka kan
73
Waleɲumandɔnni jɔsen
Waleɲumandɔn jɔsen brsquoa wajibiya jamanw ani kolatigɛla
tɔw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lafasali ɲɛmɔgɔw ye
Farankan 2
Hadamadenw ka hakɛw taabolow diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani jamanaw
kelen-kelen kɔnɔ
Waleɲumandɔn jɔsen
Waleɲumandɔnni jɔsen bɛ
bolomada lataamafɛɛrɛw nrsquoa lataamasiraw wajibiya
minnu lasɔrɔ ka di u nafa ka bon nrsquou sirlen tɛ fɛn na
Bɛ sendonniw wajibiya hadamaden ka hakɛw
lakanani taabolow la
Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka
Ka bɛrɛbɛn ni hadamaden ka hakɛw sariyaw ye
Ka cogoyaw sigi sen kan taabolow ani lataamafɛɛrɛ
hadamaden ka hakɛw kama walasa jaabiw sɔrɔ kɛtaw
la
Jamana ka polikiw ka kan ka
Fɛɛrɛw tigɛ ka da-da ɲɔgɔn kan walasa ka
waleɲumandɔnni taabolow fɛgɛnmanyɔrɔw ladilan
Ka jamana ka kɛtaw waleya hadamaden ka hakɛw
siratigɛ la faaba marabolo ani sigida kɔnɔ
Waleɲumandɔn jɔsen
Waleɲumandɔnni jɔsen brsquoa wajibiya
kunnafonidilan labilalenw ka kɛ yen minnu sirilen tɛ fɛn na
ani hadamaden ka hakɛw lafasalijɛkulu olu minnu bɛ cɛw
musow ani kɛrɛfɛdɛnw ni bolokɔfɛmɔgɔw jɔyɔrɔ fa
Sendonniw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lakanani taabolo
baaraw la
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ka kan
Krsquoa kɔlɔsili ni jamana bɛ krsquoa ka kɛtaw kɛ ka kɛɲɛ ni
hadamaden ka hakɛw waleyali ye
ka jamanadenw haminankow dalabɛn ani ka hadamadenya
taamasen yɛlɛmaniko ɲuman komagɛlɛya
Ka kunnafoniw di ani laselisɛbɛnsinawi hadamaden ka
hakɛw lataamanifɛɛrɛw kan diɲɛ kɔnɔ
Hadamaden ka hakɛw kɔrɔ ye mun ye
Kiiriko ɲuman hakililatigɛw diɲɛ hadamadenya ni ladamuni
ɲinifɛnw
fasodenyaw politikikowsɔrɔkowhadamadenyakow ani sekow
ni dɔnkow
Ka hadamadenya danbew lakana (hɔrɔnya damakɛɲɛni
yɛrɛdɔn) minnu bɛ mɔgɔ kelen-kelen tɔgɔ la ani mɔgɔkuluw
tuma dɔw ka kɛɲɛ ni diɲɛ sariyaw ye
Kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka jamanaw kandi sariya hukumu kɔnɔ
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba
Fankelenfɛjamanaw taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka
hakɛw ma
Minɛnw
Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan
Lataamafɛɛrɛw
Afiriki baarakɛjɛkulu hadamaden ka hakɛw kan ani fasojamaw
Afiriki Kiiribulon Hadamaden ka Hakɛw kan ani Fasojama
Sedeyawo Kiiritigɛbulon
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
74
Sira minnu bɛ lakanani taabolow ni ɲɔgɔn cɛ jamanaw
fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ
Diɲɛ tɔnbaw
ni fankelenfɛjamanaw Diɲɛ tɔnbaw ni fankelenfɛjamanaw
ka lakananiw ye ɲɔgɔndafalanw ye ka sariyaw ka kan ka
waleya jamanaw
Diɲɛ tɔnbaw ni kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw ka
lakananiw bɛ kɛ ni jamanaw
ka fɛɛrɛ tigɛlenw dɛsɛra
Jamanaw sariyaw
ka kan ka bɛrɛbɛn ni diɲɛ tɔnbaw
ni fankelenfɛjamanaw taw ye
Kunnafoni bɔyɔrɔ jamanayɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba
Jamanaw kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka
hakɛw lakanani ma
Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw
Fangabulon ɲɛnamanw ( Depitebulon
GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlaw Mara
forobacakɛdaw
Hadamaden ka hakɛw tɔnw nrsquoa jɛkuluw)
Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw
hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan
Labilalenw
Kunnafoni bɔyɔrɔ jamana yɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba
Jamana kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw
lakanani ma
Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw
Fangabulon ɲɛnamaw ( Depitebulon
GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlawMara forobacakɛdaw
Hadamaden ka hakɛw tɔnw ni jɛkuluw)
Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw
hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan
labilalenw
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba
75
KALANBOLO3 FASODENYA ANI FASODENɲUMANYA
laquo Sannrsquoi krsquoa wajibiya mɔgɔ tɔw ka ɲɛ i yɛrɛ ka ɲɛ fɔlɔ raquo11
11 Fasodenya ani fasodenɲumanya CIQ de lrsquoEtang de lrsquoOlivier ka siti [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012http
ciqetangolivieristresover-blogfr ɲɛ lajɛlen civisme_et_ citoyennete-212670html
76
FASODENYA ANI
FASODENɲUMANYA
1- Fasodenya
2- Fasodenɲumanya
ɲƐBILA
Mɔgɔ tɛ wolo ni fasodenya ye i bɛ krsquoa ye de Fasodenya ye kalan kuntaala jan ye cɛsiri
kuntaala jan don ani cɛsiri banbali sanga ni waati bɛɛ kɛlɛ don Jamakulu min ka hɔrɔnya
brsquoa bolo walasa o ka ɲɛnamaya ka sabati o ka kan krsquoa sinsin a ka fasoden cɛman ni
musoman ka dɔnni baaraɲɛdɔn mɔgɔyasira dɔnniya waleyaliɲɛdɔn ani jogoɲumanya kan
O hukumu kɔnɔ fasodenɲumanyakalan kun ye ka fasoden senkola nrsquoa faamuyalenw
demokarasi nafaw nrsquoa jɔsenw na krsquoolu sendonni sabati politikiko sɔrɔko hadamadenyako
ani seko ni dɔnko baara la
Fɔɲɔgɔnkɔw bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn jamana caman kɔnɔ
Demokarasi gɛlɛyaw bɛ fara o kan minnu sababu wotew kɔfɛgɛlɛyaw ye ani jamanadenw
sendonni fanga dɔgɔya o min bɛ sɔrɔ ni hadamadenya yiriwali bali ani bɛn sabatili kuntaala
jan sedeyawojamanaw kɔnɔ
O tiɲɛ in hukumu de kɔnɔ kalanbologafe min bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan o
nafaba bɛ dɔn
O la ko kolomayɔrɔ ye min ye an ka jɛ sigi la an ni mɔgɔ wɛrɛw ka jɛ sigi la sigidaw walima
fankelenfɛjamanaw laadaw labatoli hukumu kɔnɔ ani sariyaw hukumu kɔnɔ fana minnu bɔra
bɛnkansɛbɛn talenw na hɔrɔnya la
77
Kalanbolo se
Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya ani fasodenya la jɛkasigi
hukumu kɔnɔ
Kalanbolo masalakun bolofara
1 Fasodenya
2 Fasodenɲumanya
78
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenya la jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
1 Ka fasodenya danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fasodenya jɔsenw faamuya kosɛbɛ
3 Ka fasodenya kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya
4 Ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta
Kɔnɔkow
1 Fasodenya kɔrɔw
Fasodenya Fasoden jogo don Fasoden ye ldquo mɔgɔ ye min brsquoa ka fasodenya nrsquoa ka politikiko
hakɛw diyabɔ a faso kɔnɔ i ko wote hakɛ rdquo12
Fasodenya ye fasoden cogoya walima a jogo ye A brsquoa to hadamaden bɛ lakodɔn
jamakulu dɔ mɔgɔ ye duguba dɔ mɔgɔ lawale la walima jamana dɔ mɔgɔ bi-bi in na ani a brsquoa
to a krsquoa sendon forobako la ani politikiko
Fasodenya brsquoa to i ka politikiko hakɛ bɛɛ lajɛlen sɔrɔ ani a brsquoi ka kɛtaw fana dantigɛ minnu brsquoa
to i ka i sen don jamakulu dɔ walima politikikulu dɔ ka fasodenɲumanyabaaraw la
Fasoden sariya bɛ boli mɔgɔ min kan nrsquoa ba ka fasodenya hakɛw nrsquoa ka politikiko hakɛw
diyabɔ ni kɛta dɔw bɛ wajibiya a kan ka ɲɛsin a ka jamana ma Bi-bi in na fasoden ye mɔgɔ
ye min bɛ jamana dɔ ka lakana nrsquoa ka fanga kɔnɔ a ye min den ye A bɛ fasodenya ni
politikiko hakɛw sɔrɔ anrsquoa ka kan ka kɛta dɔw waleya ka ɲɛsin jamana ma ( misali la ka
nisɔngɔ sara ka sariyaw bato krsquoa ka sɔrɔdasiya kɛtaw dafa krsquoa ka wote hakɛ waleya hellip )
Krsquoi kɛ fasoden ye o sirilen bɛ i lakodɔnni na jamana den ye Jamadenya bɛ sɔrɔ
bangebagasira fɛ ani jamanadenya kura sɔrɔli sira fɛ A krsquoa sɔrɔ fana i balikuyara
Fasodenya hadamadenw ka hakɛw taabolo sinsinnen sira fɛ
12
Tubabukan daɲɛgafe Larusi Larousse (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241
79
Taabolo min sinsinnen bɛ hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ fasodenya siri forobafangaw
labɛnni tɛmɛsira la O hukumu kɔnɔ fasodenya bɛ ɲɛfɔ ka kɛɲɛ ni fasoden ka se nrsquoa ka cɛsiri
ye krsquoa sen don jamana taabolo dakun bɛɛ lajɛlen labɛnni na u waleyali anrsquou kiimɛni13
Kalan hukumu kɔnɔ a ka ɲi wa a bɛ bɛn hakililafalenw ka kɛ
- Nin hakilila kolomaw kan minnu bɛ tali kɛ fasodenya la
Fangatigiya jɛlen jamana ka sagotigiyafanga walima jama ka sagotigiyafanga
Mɔgɔ bɛɛ ni mɔgɔ kelen-kelen ka hakɛw ni jɔyɔrɔw ɲɛfɔli
Hadamadenyasira fasodenw jamakulu
Mɔgɔ wɛrɛ ka hakɛw bonyali
Sendonni demokarasi taabolo la ani jɔyɔrɔfali
Hadamadenya bɛn ani sigi bɛn
Fasoden lakodɔnjɔda
Bɛɛwasajamana
Seko ni dɔnko suguya caya bonyali
Sariya batoli anrsquoa waleyali
Fasodenya hakililafalen
- Cɛsirilakow ni kunbalanw i nrsquoa fɔ
Demokarasi fangabulonw fɛgɛnyali
Dannayabaliya ka ɲɛsin forobafangaw ma
Mara kɛcogo gɛlɛya
Fasodenya faamubaliya mɔgɔw fɛ
ɲɔgɔndɛmɛ fanga dɔgɔyali jamana kɔnɔ
Politikiko bolocaya nrsquoa donɲɔgɔnna faamuyako jugu
Ladamubaliya fasodenɲumanya sira kan
Mɔgɔw ladamunbaliya ka ɲɛsin fasodenyako ma demokarasi kɔnɔ
Fasodenya danbew tununi walima a kɔrɔ faamuyabaliya
Dɔ farali sariyabatobaliya kan ka taa a fɛ
Jama kunnafonifalenkɛnɛsigi cayabaliya
Jama ka fasojɔhakili ɲuman dɔgɔyali
Fasojɔcɛsiri fanga dɔgɔyali (sendonnise hakililafɔse hakilijagabɔse ani kolatigɛse)
13
Inɛsiko poroze baarakɛlɛnw ndash Likizanburu 548 RAF 3000 Kalan ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma fasodenya ani
sigidademokarasi Sɛnɛgali Mali ani Burukinafaso kɔnɔ (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15O62012
httpunesdocunescoorgimages00180018131813181306fopdf
80
2 Fasodenya ni jamana yiriwali
Fasoden ani fasodenya faamuyali jamana kɔnɔ o brsquoa wajibiya pereperelatigɛliw ka kɛ fasoden
hakilila faamuyacogo kan min ɲɛfɔra ka tɛmɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye sagotigiyafanga fan
dɔ bɛ min bolo politiki sira kan o kɔrɔ ye min bɛ dɛmɛ kɛ ka sariya bolili latilen ka jamana
politiki baara ni hadamadenya waleyali taabolow dantigɛ Jamakulu o jamakulu o bɛɛ brsquoa ɲini
ka yiriwa ka taa ɲɛ ani ka hɛrɛ sɔrɔ walasa krsquoa ka diɲɛlatigɛko ɲuman sabati O la sa
fasojama kɔnɔ fo fasoden bɛɛ lajɛlen ka cɛsiri ni wulikajɔ sinsinnenw kɛ
Fasodenya demokarasi kɔnɔ o ye hakɛ ni kɛta ye fasoden bɛɛ bolo krsquoa da don
forobahakliilalafalen na walasa ka jama ka hɛrɛ dantigɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye min ka
hakilijakabɔjanto bɛ boli fanga bɛɛ kan Fasoden bɛ sariya bato bawo a labɛnna demokarasi
hukumu kɔnɔ ka bɛn a kan jɛkafɔ kɔnɔ (depitew fɛ)
Fasojɔcɛsiri kɔnɔna na fasodenw ka kan ka walew kɛ hadamadenjɛkulu dakun caman na
sigida la marabolo kɔnɔ jamana ni diɲɛ kɔnɔ ani ka se krsquou dantigɛ hadamadenyako ni
politikiko kunkobaw kan
O nrsquoa ta bɛɛ fasoden kelen-kelen ka hakɛ dɔ ɲinini ye a ka kɛta fana dɔ waleyali ye o cogo
kelen na a ka kɛta dɔ waleyali yrsquoa ka hakɛ dɔ fana ɲinini ye Fɛn o fɛn ye fasoden dɔ ka hakɛ
ye o ye fasoden wɛrɛ fana ta ye wa o hukumu kɔnɔ mɔgɔ kelen-kelen ka kan ka tɔw ka
hakɛw latanga ani krsquou dɔn
Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la
O hakilila bɛ fasoden cɛman ani fasoden musoman jɔyɔrɔ jira jamana sɔrɔ yiriwali la
Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la kalanni ka kan ka yiriwa min ni fasodenɲumanya kɛtaw bɛ
tali kɛ ɲɔgɔn na olu minnu bɛ hakɛw kɔfalen
O ye ka mɔgɔw sɔn hakili la lanpo saalen ni wusuru wɛrɛw sarali la ldquoO fasodenɲumanya
lanposarardquo ye ka fasoden bila lanpo ni wusuru wɛrɛw sarali la jamana ye walasa a ka se ka jɔ
a yɛrɛ kolo la nafoloko la ani ka se a lataamani nrsquoa yiriwali musakaw kɔrɔ koɲuman
2 Jamana ani fankelenfɛjamanaw jɔliko gɛlɛyaw SEDEYAWO jamanaw kɔnɔ fasoden jɔyɔrɔ
caya ɲɛnabɔli la jamana kelen-kelen kɔnɔ ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sabatili
81
Sigi kunni i fasodenɲɔgɔnw fɛ u ka danfaraw kɔnɔ se sɔrɔli ani ka sɔn ka jɛ sigi la u fɛ olu ye
fasodenya jogo ɲumanbaw ye O bɛ na ni fasojamanako hakilila faamuyaliko ɲuman ye
hadamadenjɛ dɔnniya sabatili hukumu kɔnɔ
Nrsquoi ye jamana jɔliko gɛlɛya kuma dabɔ Afiriki farafinjamanaw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la
Sedeyawojamanaw tubabuw ka walifasomara bolila jamana kan cogo min a bɛ lajɛ nrsquoo
hakilila de ye
Dancɛ cilenw tubabuw ka walifasomara waati kɔnɔ (tubabutile) bi jamanaw dugukolow tigɛra
ka bɛn nrsquoolu minnu ye yɔrɔ caman na olu ye ldquo siyakulurdquo kelen ldquofasojamardquo kelen ldquo kabilardquo
kelen ani ldquofasojamanardquo kelen tila jamana caman ni ɲɔgɔn cɛ hellip
Afiriki bi ldquofasojamanawrdquo sigira diyagoya la kɔkanjamana fangatigibaw fɛ u ma sigi Afiriki
maaya taabolo kɔrɔ kan wa u bɛnnen tɛ Afiriki ɲɔgɔncɛsirakow lataamacogo kɔrɔ ma walima
Afiriki ka diɲɛlatigɛ kɛcogo O tuma fasolafasa hakilila kuraw tali gɛlɛya bɛ da kɛnɛ kan
Sedeyawojamanaw kɔnɔ a jamana kelen-kelen kɔnɔ anrsquoan ka fankelenfɛjamanw kɔnɔ
O kosɔn lataamani kɛcogo kuraw ka kan ka siyaw caya jate minɛ diyagoya la ani ɲɔgɔndɛmɛ
kuntaala jan ni ɲɔgɔndɛmɛ kɔtigɛbali minnu kɛra wajibi ye politikiko ani sɔrɔko jɛkabaara kɔnɔ
Afiriki jamana caman kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Sedeyawojamanaw
Fɔɲɔgɔnkɔw ni ɲɔgɔnsɔsɔko minnu bɛ faamuyacogow ni jogow taabolo ni ɲɔgɔn cɛ seko ni
dɔnko sira kan fo ka olu ɲɛnabɔ ani krsquou bɛrɛbɛn ɲɔgɔn ma
Seko ni dɔnko kɛrɛnkɛrɛnnenw yiriwali ani ldquojamana ka kelenyardquo sinsinni olu bɛnni ɲɔgɔn ma
walasa ka jamanaw tilatilali bali o gɛlɛya bɛ jamanaw kan bi ldquoCaya ani politiki donɲɔgɔnna
ɲɛnabɔli bɛ tɛmɛ jagoya la damakɛɲɛni tilennenya ani foroba hɛrɛsɔrɔ jɔsenw bonyali fɛ
hadamadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ fasojamana kɔnɔrdquo A brsquoa ɲini fana bɛɛ fɛ ldquo i krsquoi gan ko kunna min
brsquoa to i tɛ mɔgɔ si tigɛnsɔnya a tigilamɔgɔ mana kɛ dakun o dakun na hadamadenya siratigɛ la
walima politikiko walima krsquoa tigɛnsɔnya krsquoa sababu kɛ siyako ye anrsquoa ka politikiko hakililaw
Politiki min kuntilenna ye kofalenfalenw yiriwali ye jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ bɛ se ka kɛ
jamanadenw ka seko ni dɔnko jiidili sababu ye sanni a ka u fara-fara
Caya ɲɛnabɔli sinsinnen bɛ a ɲɛma kumaɲɔgɔnya kan bɛɛ sen bɛ don min na politiki kɛbaga
cɛman ni musoman ni ɲɔgɔn cɛ ɲɔgɔnbonya kɔnɔ ani fasojamana min nrsquoan brsquoa la krsquoa jɔ o ka
nafa sankɔrɔtalen kama
Mɔgɔkelennafa ka tɛmɛ o kan krsquoi ɲɛsin jama ka nafa ɲinini nrsquoa lakanani ma olu ye jɔyɔrɔfa
fasodenya sigibaju ye anrsquoa kɛnɛkanjirali
82
Karamɔgɔ cɛmanw musomanw bɛ se ka fasolafasako ɲɛfɔ anrsquoa kunkankow ani ka
hakilijagabɔw kɛ kosɛbɛ u kan kalandenw fɛ U bɛ se ka dusu don kalandenw kɔnɔ u ka
ɲininiw kɛ ka sɛbɛnw ni pɔritifoliyow labɛn krsquou jira jama na misali la ka Afiriki
telebinyanfanjamanaw fɔɲɔgɔnkɔw sɛgɛsɛgɛ
83
KALANBOLO BOLOFARA BAARABOLODALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
Masalakun bolofara 1 Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenya sabatili ma
2 Ka fasodenya jɔsenw faamu
3 Ka kalanbaara dɔw labɛn ani krsquou waleya ka ɲɛsin fasodenya ma
4 ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta
Kuntaala lɛrɛ 16
Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Jaw
- Sɛbɛn wɛrɛw
Baara bolodalikatimu
84
Kalansenbolow
SeKoɲɛdon
layiriwataw
Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka fasodenya jɔsen
dɔn
Dɔnniyaw danbew anrsquoa
hakililawa ka ɲɛsin
fasodenya ma
Sɛbɛnɲini
(minnu sɛbɛnna
mansin na ani minnu
bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
kolabɛnɲɛɲininibaara
Jamana cogoya
sɛgɛsɛgɛli
ɲɔgɔlɔnbɔ
hakililafalenw hellip
Lɛrɛ 3
Ka jɔsenw faamu
minnu sirilen bɛ
fasodenya la
Fasodenya jɔsenw nrsquoa
walew
Lɛrɛ 3
2
Ka waleyaw dajira
fasodenya yiriwali
kama
- jɔyɔrɔfa jogo
- bɛɛ kelen-kelen krsquoi
cɛsiri ani krsquoI sendon
fasodenjɛkuluw la
- dɛmɛniwalew ka ɲɛsin
sigidalamɔgɔw ma
Adwhellip
Lɛrɛ 4
3
Ka fasodenya
masalakun don
kalanbaaraw la
- kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw nrsquou
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli -
kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- kalan ni degeli
kalansenbolo bolofara
labɛnni nrsquou waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
85
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilenna ka fasoden jɔyɔrɔfala taabolo ta
Kalansen tɔgɔ Degeli hukumu Fasodenya jɔsenw nrsquoa walew
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanw (Dɔnni) sira kan Jogow ( taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan
- ka fasodenya jɔsenw ɲini krsquou
dɔn
- Ka fasodenya walew ɲini krsquou
dɔn
- ka mɛri pereperelatigɛ ani
komini ka se sigida kɔnɔ
- ka fasoden cɛman musoman
jɔyɔrɔfala taabolow ta
- krsquoi sen don sigida komini ani
jamana baara la
- ka fasodenya baara nafa ɲɛfɔ
sigida la ani jamana kɔnɔ
- ka fasojɔ ni fasodenya baara
siri ɲɔgɔn na
Kuntaala lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ani kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw fotow ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛta wɛrɛw
- Sɛbɛnw ni gafew ani masalabolo suguya caman minnu bɛ fasodenya ni fasodenɲumanya
ɲɛfɔ
- Siti wɛbu ka ɲɛsin fasodenya ni fasodenɲumanya ma anrsquou kalanni
- Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
86
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW
Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
karamɔgɔ musoman kalanden musomanw
Labɛn kɔrɔdɔnni kura
sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛmanw ni kalanden
musomanw ka dɔnta ni kɛta
fɛsɛfɛsɛ ani u ka seko ni dɔnko
hakɛ ka ɲɛsin sendonni hakilila
ma fasodenya baaraw la
- Bɛ ɲininkaliw jaabi
- Bɛ kuma ani
hakililafalen kɛ
ɲininkaliw kan ka ɲɛsin
sendonni ma fasodenya
baaraw la
- jaabi ɲuman sugandli
- Kelennabaara
-Hakililaɲini
- Hakililafalen fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Bɛ cogoya dɔ dajira ka fasoden
cɛman musoman jira min brsquoa
mako bɔ komini baara la
Misali Teri fila tɛmɛtɔ merida la
u ye ɲamancɛcakɛda tiɲɛnenba
ani ɲaman tonnen lakɔlɔsi
Fɔlɔ yrsquoa kanto
- Ne bɛ n yɛrɛ ɲininka meri bɛ
wari min fara ɲɔgɔn kan don bɛɛ
o bɛ taa min
Filanan yrsquoa jaabi
- N teri ne wotera meri ɲɛmɔgɔw
ye a tɔ tɛ n ka sira ye
Karamɔgɔba bɛ karamɔgɔya
kalandenw bila krsquoa cogoya
ɲɛnabɔ ni hakililaw ni waleyaw
ye ka jaabi di teri fɔlɔ ka
haminankow la ani ka hakili di
filanan ma a krsquoa sen don komini
baara la
- Kulu ni kulu bɛ
hakililaw ani kunnafoniw
ɲini sɛbɛn ni gafe
dilenw kɔnɔ anrsquou yɛrɛw
ka kɛlen kɔrɔw la krsquoa
cogoya ɲɛnabɔ
- Sɛbɛnɲini
( minnu sɛbɛnna
mansin na ani minnu
bɛ bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
_ kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw kɔmaseginni
Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
kalanden musomanw fɛ u krsquou ka
baara kɛlenw jira kulu ni kulu
- Brsquou fɛlaw fɔ ka da u ka
ɲininiw jaabiw kan anrsquou
diɲɛlatigɛ taabolow kan
- Kɔmaseginni
dantigɛliwaati senfɛ ani
hakililafalen
- Gɛlɛya ɲɛnabɔli
87
Hakililaw
nafawsinsinni ni
kuma kolomaw
latɔmɔni
- Bɛ fɛɛrɛw dajira minnu bɛ
komini jɔyɔrɔw anrsquoa nafasɔrɔsiraw
dantigɛ ani fana a ka sew sigida
kɔnɔ
Brsquou bila ka jaabi sɔrɔlenw kuma
kolomaw latɔmɔ ani ka hakililaw
nafaw labɔ ko tɛ ɲɛ minnu kɔ
- Kulu dɔ ka hakililaɲɛfɔ
senfɛ ani hakililafalen
sinsinnen kalandenkulu
- brsquoa gɛlɛya ɲɛnabɔli
fɛɛrɛ labɛn
- bɛ hakilila sinsinnenw
ani kunnafoniw di teri
fila ma
- bɛ kuma kolomaw
labɛn ka bɛn nin
bolodalifɛɛrɛ ma
Fasodenya jɔsenw
komini jɔyɔrɔfa nrsquoa sew
sigida kɔnɔ
fasodenya walew ka
fara wote kɛli kan
sendonni jɔyɔrɔ
fasodenya baaraa
komini ani jamana kɔnɔ
- Hakililaɲɛfɔ
- Hakililafalen
sinsinnen
- Hakililaɲini
- Kulubaara
- Jɛkabaara
- Mɔgɔw kelen-kelen ni
ɲɔgɔn cɛ hakililafalenw
Kiimɛni
bakurubajateminɛ
Bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔta dɔ dajira
walasa ka kalansen kiimɛ
- Mɔgɔw kelen-kelen bɛ
donɲɔgɔnna baara
ɲɛnabɔ
- Bɛ segin ka kɔnɔfɛn
jɔnjɔnw fɔ ka ɲɛsin
fasodenya jɔsenw nrsquoa
walew ma cogo dɔ la
ani sendonni fasodenya
baara la komini ani
jamana kɔnɔ cogoya
wɛrɛ la
Kelennabaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Brsquoa dajira ka baara kɛta dɔw
boloda kalanyɔrɔ kɔnɔna na
minnu brsquoa to ni kalandenw brsquou
sendon kalanyɔrɔ koɲɛnabɔ la
Bɛ baara bolodalenw waleyali
kɔlɔsili ɲɛnabɔ
- Bɛ baara kɛta dɔw
sugandi
Bɛ kɛta dɔw boloda
minnu na tɔnw bɛ
kalanyɔrɔ ɲɛmɔgɔyaso
ka waleyaw kɔlɔsi
walima dugu mɛri taw
lakɔliw ka nafa kama
(lakɔliso ani
- Cidenw sugandiliwote
- ɲɔgɔnfaamuyakulu
sigili sen kan
ɲɛmɔgɔyaso ka jɛ kɔnɔ
_ ɲɔgɔlɔnbɔ
ɲɔgɔlɔnninw sɛbɛnni
nrsquou bɔli
88
lakɔlilamɔgɔw)
- Bɛ o baara kɛtaw
boloda lakɔlisan
kuntaala kɔnɔ
89
MASALAKUN BOLOFARA 2 nan FASODENɲUMANYA
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma
- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔn
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la
- Ka fasodenɲumanya jogow ta
Kɔnɔkow
1 Fasodenɲumanya
Kɔrɔw
Fasodenɲumanya ldquo jogo don min bɛ cɛsiri jira fasodenjama ani fangabulonw kunkankow
la ani sendonni a ɲɛma o baaraw la kɛrɛnkɛrɛnnenya la krsquoi ka wote hakɛw waleyardquo
ldquo Jamana ka nafaw kɛli fasoden fɛ a ka haminanko gɛlɛn ye ka tɛmɛ a yɛrɛ taw kanrdquo4
Mɔgɔbonya ldquo Sigi taabolo bonyali hadamadenjɛ la ladamunenya wageya rdquo14
A ka ca a la fasodenɲumanya ye yɛrɛdi ye jama ka nafa kama ldquoforobafɛnrdquo kama O la
fasodenɲumanya tɛ taa ldquo politiki faamuyaliko ɲuman hakilirdquo kɔ wa a bɛ hakɛw dɔnni kofɔ
ka da a ka fasodenya kan anrsquoa ka kɛtaw krsquoa ɲɛsin sigidalamɔgɔw ma Fasodenɲumanya ye
fasoden kɛcogo ye min brsquoa ka hakɛw ni kɛtaw bato
2 Danbe minnu bɛ fasodenɲumanya kɔnɔ
ldquo Fasokanurdquo
Forobafɛn minɛko ɲuman
4 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscivisme20 14
Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisciviliteacute
90
Sariyabatolaadiriya tilennenya
Jɔyɔrɔfa
Sendonni forobako la
Yafa
Jama ka nafa ni forobafɛn sabatili
ɲɔgɔndɛmɛ
Fasoden ka kɔlɔsili ka ɲɛsin forobabaara ma
3 Hakilila koloma minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya la
Fasodenɲumanya ani fasodenya bɛ waleyaliyɔrɔ min kofɔ o ye jamana ni fasojamana
ye nrsquoolu hakilila ɲɛfɔli ye wajibi ye
31- Jamana a tubabukan ye ldquoEtardquo ye (o fana bɔra latɛnkan ldquostatussitatusirdquo la min
kɔrɔ ye gɔfɛrɛnaman)
Jamakulu labɛnnen politiki sira kan a dagalen don dugukolo kan min dantigɛlen
don dancɛw fɛ A mɔgɔw ka surun ɲɔgɔn na jogo ni seko ni dɔnko sira kan U
maralen bɛ fanga fɛ sariya dantigɛlenw kɔnɔ (Sariyasunba hukumu kɔnɔ ldquoEtardquo
jamana ye sariyalajamakulu ye sariyaladugukolo don forobasariya kɔnɔ min
bɛ fasojamana jɔyɔrɔ fa sariya sira kan nrsquoa sago brsquoa yɛrɛ la kɔnɔna na ani diɲɛ
kɔnɔ ni se brsquoa kelen bolo ka gɛrɛntɛ sigi jamanaden bɛɛ kan fasoko la)
Mara cakɛdabaw forobafanga mumɛ minnu ni fasodenw tɛ kelen ye15
ldquoEtajamanardquo ye foroba sariyalajamakulu ye min bɛ jɛkulu fasojama walima fasojamana jɔyɔrɔ
fa sariya sira kan Fangaba brsquoale de bolo walima sagotigiyafanga dugukolo dantigɛlen dɔ kan
ani ka ɲɛsin jamana tɔw ma
Hadamadenya ani politiki sira kan ldquoEtajamanardquo ye jɛkasigi taabolo labɛnnen bɛɛ la ɲuman ye
hadamadenjɛkulu dɔ fɛ A brsquoa ka fanga boli gɔfɛrɛnaman ka sira fɛ Dundugumaya damadɔw
bɛ ldquoEtardquojamana bolo minnu sirilen brsquoa ka sagotigiyafanga la i nrsquoa kɛlɛbolo ani gɛrɛntɛsigi
yamaruyalen adw
Nrsquoi ko i brsquoa kɔrɔ bɛɛ lajɛlen tardquoEtajamanardquo ye fangabulonw ni cakɛda bɛɛ lajɛlen ye minnu brsquoa
to ni fanga bɛ boli ani ka jamana mara
15
Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisEtat3131831250
91
ldquoEtajamanardquo ka kɛta ye ka tɛmɛ forobacakɛdaw fɛ ka jamanadenw lakana ani krsquou mako bɛɛ
ɲɛnabɔ (kalanko la kɛnɛyako jiko ni kuranko ani sigida nrsquoa lamini sanimanko la adw) ni
fanga kafoli sira ye cakɛdaw bɔbɔɲɔgɔnna sira walima desantaralizasɔn sira
Jamana kunkankow ɲɛnabɔli jɛlenya la ani jamana musakako ɲɛfɔli ye diyagoya ye jamana
kan
Sagotigiyafangajamana bɛ labɛnw sabati dɔnniya jɛlenw kan krsquoa ka sariyasunba ni sariya tɔw
sigi sen kan
Jamana fasojamanalama o ye hakilila ye min kɔnɔ jamana ni fasojamana bɛ bɛn ɲɔgɔn ma
a lakodɔnnen don ni tabiya suguya kelen ye min brsquoa ka yamaruyalenya sɛmɛntiya
Bɛɛwasajamana brsquoa fanga digi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamana nafolow tilaliko ɲuman kan sɔrɔ
ɲɛnabɔko ɲuman ani dɛmɛ ka ɲɛsin jigintanw ma ani forobamakoɲɛfɛnw bilali jama ka bolo
kan
Jamana caman bɛ se ka jɛ ka kɛ tɔnba kelen ye min bɛ jamanaw sanfɛ nrsquoa bɛ lataama i ko
jamana kelen SEDEYAWO brsquoo cogoya la O sigilen don ni tɔndenjamanaw ye ani
bɛnkansɛbɛn min bɛ sariyasunba jɔyɔrɔ fa ani fangabondaw minnu yrsquoa fanga sigibolow ye
32- Fasojamana a tubabukan ye Nasiyɔn ye (o fana bɔra latɛnkan Natiyo -
onisiNatio -onis la)
Hadamadenkulu min sigilen don dugukolo kelen kan minnu jɛlen don buruju la tariki
seko ni dɔnko laadakow kan kelen na tuma dɔ ani minnu ye
politikimara jamakulu kelen ye
Kunnabisigiyɔrɔ don jamajɛ don ani tilabali min danfaralen don ka bɔ a kɔnɔmɔgɔw
kelen-kelen na ni sagotigiyafanga brsquoa bolo7
O la ldquonasɔnfasojamanardquo ye jamakulu ye min hakili yrsquoa minɛ krsquou lakodɔnnen don ni tariki
kelen ye seko ni dɔnko kanko walima diinɛko
Politikijɛkuluya sira kan fasojamana ye jamakulu ye min dɔnnen don nrsquoa halaladugukolo ye a
labɛnnen krsquoa kɛ jamana ye Sariyalajamakulu sigilen don mɔgɔw fɛ sariyasunba kelen bɛ
minnu ɲɛnabɔ
Fasojamanako hakilila bɛ danbew taabolo fana kofɔ min bɛ bakurubafɔ tuma dɔ kalikan na ni
krsquoa sinsin hadamadenyasigi bɛnkan bisigilen kan fasojamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ
Hadamadenyako dɔnniya karamɔgɔba dɔw ka jate la sarati jɔnjɔn kelen min bɛ fasojamanako
la o bɛ ta fɛla jate kan fo jamakulu mɔgɔw ka sɔn a ma krsquou bɛɛ ye fasoba kelen denw ye
Fasojamana bɛɛ labɛnnen tɛ ka kɛ Etajamana ye
7 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisnation
92
Kanfɔjamakulu dɔw walima kanfɔjamakulu bolofara dɔw walima siya dɔw sɔnnen brsquoa ma krsquou
bɛɛ ye fasojamana kelen mɔgɔw ye nka ka da tariki cogoya kan u tila-tilalen don bi jamanaw
ni ɲɔgɔn cɛ (Misali la Maninkaw Yorubaw Fulaw)
33- Fasojama a tubabukan ye PeuplePepulu ye (o fana bɔra latɛnkan PopulusiPopulus
la)
ldquo Mɔgɔ jɛlen minnu bɛ hadamadenyasigi la dugukolo kelen kan nrsquou jɛlen don seko ni dɔnko
siraw la politikifangabulonw Faransi fasojama (Fasojama ye jamana sigibolo saba
dɔ la kelen ye ka fara dugukolo ani politikitɔn kan)rdquo8
KALANBOLO BOLOFARA BOLODALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenɲumanya ani fasodenya
Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma
- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔnni sinsin
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la
- Ka fasodenɲumanya jogow ta
Kuntaala lɛrɛ 14
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka Misaligafe
- Filimuw jaww ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw
- Sɛbɛn suguya caman minnu bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan
8 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispeuple
93
- Siti wɛbu krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma anrsquoa kalan
Baara bolodakatimu
Kalansenbolo
Sekoɲɛdɔn
layiriwataw
Kɔnɔko
Farankanw
Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka fasodenɲumanya
bajuw dɔn
Etajamanako
Nasɔnfasojamanako
hakɛko ni kɛtako ani
fasodenɲumanya
hakililaw hakɛw ni kɛtaw
suguya sangaɲɔgɔnma
Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na
ani minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
Kolabɛnɲɛɲinibaara
Jamana cogoya
sɛgɛsɛgɛli
Lɛrɛ 4
2
Ka hakilijakabɔ
taabolo dɔw dajira
walasa sendonni ka
caya fasojɔbaaraw la
Faso jɔli gɛlɛyaw
- Jamana kɔnɔ
ɲɔgɔndɛmɛ
- Siyaw ni diinɛw cɛ
kumaɲɔgɔnya
- Seko ni dɔnko caya
sabatili
- Seko ni dɔnkow ka
badenya layiriwali
Lɛrɛ 4
3
Ka
laquo fasodenɲumanya raquo
masalakun don
kalanbaaraw la
- Kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- Kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
labɛnni nrsquou waleyali
- Kalansenbolo bolofaraw
kalansen misɛnnin
sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
94
Masalakun bolofara 2 Fasodenɲumanya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilenna
Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoa kɛtaw dɔn
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Faso jɔli gɛlɛyaw Siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDONW
Kalanw (dɔnniw) sira kan Jogow (taabolow) sira kan
Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan
- Ka siya kulubaw dantigɛ
- Ka diinɛbaw lakodɔn
- Ka siyaw ni diinɛw caya
jɔyɔrɔ dantigɛ faso jɔli la
- Ka siyaw ni diinɛw caya
bonya
- Ka jamana kɔnɔ
donɲɔgɔnna baara kɛ
- Ka siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani
diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ
kumaɲɔgɔnya sinsin
- Ka siraw don siya ni ɲɔgɔn
cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ
- Ka siyaw ni diinɛw caya
jɔyɔrɔ ɲɛfɔ
- Ka sira don jamana jɔli ni
siyaw caya ni diinɛw caya cɛ
- Ka lafasalikumaw fɔ diinɛw
ni ɲɔgɔn cɛ ani siyaw ni
ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya
sabatili kama
Kuntaala lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ani kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw jaw ani dɛmɛnan wɛrɛw lamɛntaw ni filɛtaw
- Sɛbɛn minnu bɛ boli diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow kan ani faso jɔli
Siti wɛbu ka ɲɛsin diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow ma ani faso jɔli
95
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
Musoman musomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnni kɔrɔw
sɛgɛsɛgɛli
- Bɛ kaladen cɛmanw
kaladen musomanw ka dɔnta
ani seko ni dɔnko hakɛ
fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin siyaw ni
diinɛw caya hakililaw ma
- Bɛ ɲininkaliw jaabi
Bɛ kuma ani ka hakililafalenw
kɛ gɛlɛyaw kan ka ɲɛsin
siyaw ni diinɛw caya ma
- jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
- Hakililaɲini
- Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- Bɛ cogoya dɔ dajira min bɛ
du fila cogoya jira minnu tɛ
siya kelen ye u tɛ diinɛ kelen
na u kɔdonnen don ɲɔgɔn
na diinɛ seliko dɔ la
Misali Noyɛliseli don cɛnin
dɔ Mohamɛdi Kane ni silamɛ
don maninka don ye welela
tilelafanadun a terikɛ fɛ Alɛn
Seri o ye kereciyɛn ye wa
bete don Nka Mohamɛdi
Kane fa ma sɔn krsquoa denkɛ
yamaruya ka taa wele jaabi
Seri fa ye delili kɛ nka
Mohamɛdi fa tora a kumakan
kan
Karamɔgɔ bɛ karamɔgɔya
kalandenw bila ka nin ko in
ɲɛɲini u ka lafasalikumaw
ɲini jamana jɔli gɛlɛyaw kɔnɔ
walasa ka Mohamɛdi fa lasɔn
a ka diɲɛ ni siyaw ni diinɛw
caya ye
- Mɔgɔ 4 walima 5 kuluw
kɔnɔ kalanden cɛmanw
(musomanw) bɛ
lafasalikumaw ɲini ka ɲɛsin
siyaw ni diinɛw caya ma
sɛbɛnw ni gafew kɔnɔ minnu
brsquou ka bila la
- Sɛbɛnɲini
(minnu sɛbɛnna
mansin na ani
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw kalan
kuluw ka baara
kɔmaseginni
- Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
kalanden musomanw fɛ u krsquou
ka baara kɛlenw jira kulu ni
kulu
- Brsquou sinsin u ka ɲininiw
jaabiw anrsquou ka diɲɛlatigɛ kan
ka hakilila dɔw dajira
- Kɔmaseginni ni
hakililafalen
dantigɛliwaati
kɔnɔ
- Gɛlɛya ɲɛnabɔli
96
Hakililaw nafaw sinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
- Bɛ labɛn dɔ dajira min bɛ
siyaw ni diinɛw dantigɛ u
cɛsiraw nrsquou jɔyɔrɔ jamana jɔli
la
- Brsquou bila ka dɔnta sɔrɔlenw
kuma kolomaw latɔmɔ ani ka
hakilila nafamaw fara o kan
minnu ka kan
Kulu dɔ ka kumaɲɛfɔ senfɛ
ani hakililafalen sinsinnen
kalandenkulu
- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔli fɛɛrɛ
labɛn
- bɛ kuma sinsinnenw fɔ ka
ɲɛsin Mohamɛdi lafasali ma
- bɛ kuma kolomaw latɔmɔni
ɲɛnabɔ ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in
ye
diinɛbaw ni siyabaw
ɲɔgɔnsɔrɔyɔrɔw siyaba
kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ ani
diinɛba kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ
Siyaw ni diinɛw caya jɔyɔrɔ
jamana jɔli la
- Hakililajira
- Hakililafalen
sinsinnen
- Hakililaɲini
- Kulubaara
- Jɛkabaara
- Mɔgɔw kelen-
kelen ni ɲɔgɔn cɛ
kumafalenw
Kiimɛni
bakurubajateminɛ
- Bɛ ko ɲɛnabɔta dajira
walasa ka kalansen kiimɛ
- Bɛ ko ɲɛnabɔta ɲɛnabɔ u
kelenkelenna
Sira min bɛ siyaw caya ni
diinɛw caya ni jamana jɔli cɛ
o kɔnɔko jɔnjɔnw ka segin
olu kan krsquou bakurubafɔ
Kelennabaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- Brsquoa ɲini ka baara dɔw
boloda minnu bɛ donɲɔgɔnna
sabati kalanyɔrɔ la siyako ni
diinɛko la
- Bɛ baara bolodalenw kɔlɔsili
waleyali ɲɛnabɔ
- Bɛ baara kɛtaw sigi sen
kan ni krsquou waleyalicogo
fɛɛrɛw boloda lakɔlisan
kuntala kɔnɔ
- Diinɛw
faraɲɔgɔnkantɔnw
sigili sen kan
- ɲɔgɔlɔnbɔ
ɲɔgɔlɔnninw
sɛbɛnni nrsquou
waleyali
97
DEMOKARASI ANI
KALANBOLO 4 MARA KƐCOGO ɲUMAN
laquo Demokarasi faamuyalen ka ɲɛ o tɛ fanga ye min bɛ manamana damakɛɲɛni sigi
nkalon kan mɔgɔw cɛ sugandili lafɛrɛlen taabolo don min tɛ dan wɛrɛ sigi mɔgɔ ka
taaɲɛ hadamadenya kɔnɔ nrsquoa yɛrɛ ka baara nrsquoa ka cɛsiri tɛ raquo 1
1Tubabukan fɔlenw Eduwari HeriyoEdouard Herriot [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwcitations-francaisfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html
98
DEMOKARASI ANI
MARA KƐCOGO ɲUMAN
1-Demokarasi
2 ndashMara kɛcogo ɲuman
ɲƐBILA
Yiriwaliko gɛlɛya caman minnu kɔlɔsira Afiriki tilebinyanfan jamanaw na i nrsquoa fɔ
yuruguyurugu jamana basigibaliya politikiko sira kan adw o bɛ demokarasiko ni mara
kɛcogo dɛsɛ jira Demokarasi ye laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ
baara kɛ fasojama ye raquo nkrsquoa ka kan mɔgɔ krsquoi yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ laquo fasojama raquo labɛnnen
don ka nin baara in kɛ nrsquoo tɛ mɔgɔ minnu bɛ ka fanga boli bi laquo fasojama tɔgɔ raquo la olu jogow
nrsquou ka ladamuya bɛ kɛ mun ye jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi kɔnɔ o min ye
Sedeyawojamanaw ka politiki taabolow ye
O kɔfɛ a ka kan mɔgɔ krsquoa ɲini krsquoa dɔn ni se bɛ fasoden fanba ye dɔnniw ladamuw sennakow
ani jogow sira kan minnu brsquoa to u krsquou sendon ka ɲɛ forobabaaraw la walasa krsquou ka hakɛw
lafasa krsquou ka kɛtaw kɛ ani ka demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabati Demokarasi ni mara
kɛcogo ɲuman kalanbolo labɛnna o laɲini in sabatili kama
Kalanbolo se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili
kama
Masalakun bolofaraw
1- Demokarasi
2- Mara kɛcogo ɲuman
99
MASALAKUN BOLOFARA 1 DEMOKARASI
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi sabatili kama
Kalan degeli kuntilennaw
1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu
2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu
wɛrɛw ka danbew bɛ jate min na
3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲ demokarasi
sigili nrsquoa yiriwali ma
4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma
Kɔnɔkow
Hakilila kɔrɔw
Demokarasi daɲɛ bɔra gɛrɛkikan demosdemɔsi la nrsquoo ye fasojama ye ani kratos karatɔsi
nrsquoo ye fanga ye mara yamaruyalenya A kɔrɔ ye i nrsquoa fɔ Abarahamu Lɛnkɔlini ka kɔrɔfɔ
dawulama brsquoa jira cogo min laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fɛ fasojama fɛ min bɛ
baara kɛ fasojama ye raquo 2
Demokarasi bɛ ɲɛfɔ fana i ko
ldquo gɔfɛrɛnaman min bɛ sigi ni fasojama ka diɲɛ yerdquo
laquo gɔfɛrɛnaman taabolo min ka fanga sannada bɛ fasojama bolo raquo
laquo Gɔfɛrɛnaman dɔ min kɔnɔna na fanga kɔlɔsili bɛ kɛ fasoden bɛɛ fɛ sira tilennen fɛ walima
ka tɛmɛ fasodenw ka lasigiden fɛ minnu sugandira wote senfɛ raquo
laquo Demokarasi ye taabolo ye min kɔnɔ mɔgɔw bɛ se ka u ka ɲɛmɔgɔw falen nɔgɔya la ani
min kɔnɔ sariya bɛ gɔfɛrɛnaman bolo ka fanga boli bawo fasojama yrsquoo yamaruya di a ma raquo
Krsquoa faamuya nin yɔrɔ la ko fasojama ye jamana dɔ jamanaden mumɛ ye u bɛ se ka kɛ
fangabolibagaw ye cogo min fanga bɛ se ka boli u kan ten fana3
2 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi 3 ASE(ACE) Demokarasi ɲɛfɔli (ɛntɛrɛnɛti kan) ( ɲɛ filɛlen 15062012 )
httpaceprojectorgmainfranccedilaisvevec05b01htm
100
Demokarasi bolili fasojama fɛ fasojamademokarasi fasojoma nɔnabilademokarasi A jujɔn
na gɛrɛsijamana kɔrɔlen na demokarasi tun ye fasojamademokarasi ye o kɔrɔ ye ko
fasoden bɛɛ (krsquoa bɔ musow denmisɛnw ani jɔnw na ) tun bɛ lajɛrɛ fɛrɛkɛnɛ laquo Agora raquo kan
walasa ka kolatigɛliw kɛ fasoden mumɛ sendonni demokarasi don fasodenw sen bɛ don
kolatigɛli baaraw la u labɛnni fo ka se u waleyali ma
Bi politiki taabolo fanba la demokarasi caman ye fasojama nɔnabilademokarasi ye o kɔrɔ
ye ko fasojama yɛrɛ tɛ fanga boli nkrsquoa bɛ dan a nɔnabilaw sigili ma minnu bɛ fanga boli a
tɔgɔ la
Demokarasi danbew a jɔsenw anrsquoa sigibajuw
Demokarasi politiki taabolo cogoya dɔnnen don ni danbe jɔsen fanga sigibolo waleya ani
seko ni dɔnko dɔw ye adw minnu yrsquoa bajuw ye O cogoya fanba jɛlen don yɛrɛtigiya
damakɛɲɛni kalafili lafɛrɛlenw tilennenw ani jɛlenw fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na adw O
nrsquoa ta bɛɛ demokarasi sabatiliko madalen dɔw bɛ yen minnu ka kan ka labato nkrsquou ma
sɛbɛn krsquou kɛ sariyaw ye ka baara kɛ nrsquou ye (nrsquoi binna wote la ka diɲɛ nrsquoo ye kojugukɛ kɔnni
adw)
Demokarasi danbew
Demokarasi cogoya dɔnnen don nrsquoa danbe jɔnjɔn fila ye yɛrɛtigiya ani damakɛɲɛni O
danbe kofɔlen ninnu bɛ hakɛw dantigɛlisɛbɛnw bɛɛ kɔnɔ san 1789 walima san 1948 ta
Danbe wɛrɛw nana fara u kan i ko ɲɔgɔnmakoto ɲɔgɔnbonya bolodiɲɔgɔnma caya ni
kotoɲɔgɔntala diɲɛni danfara ma ɲɔgɔndɛmɛ bɛn adw
Demokarasi jɔsenw
kalafili ani jamanaden yamaruyalen bɛɛ sendonniwote o ye wote ye min bɛ se
damakɛɲɛnen di mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ma ka yɛlɛma don kolatigɛlibaw taabolo la
nrsquou ka wote setigiya ye
Jama ka sagotigiyafanga fanga bɛ fasojama bolo wa jɔyɔrɔtigiya bɛ di gɔfɛrɛnaman
ma fasojama fɛ
Jamakulu fanba ka sariya ani jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw fanga bɛ boli
jamakulu fanba fɛ nka jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw ka kan ka lakana
Sariyasunbabato gɔfɛrɛnaman ka fangaw anrsquoa ka fanga danyɔrɔw bɛ dantigɛ
sariyasunba kɔnɔ min bɛ fasoden bɛɛ ka hakɛw lakana Sariyaw ka sariyasunbabato
kɔlɔsili ye wajibi ye sariyasunba labɛnw sinsinni kama
Fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na (sariyatafanga sariyalataamafanga ani kiiritigɛfanga)
min bɛ sariyaw ta (sariyatafanga walima depitebulon) ale tɛ se ka sariyaw waleya
101
min bɛ sariyaw waleya o ye (sariyalataamafanga walima gɔfɛrɛnaman) ye bolo
sabanan bɛ yen min ka kan ka sariyaw lataamaniko ɲuman kɔlɔsi (kiiritigɛfanga)
Sariyako ni tilennenya gɔfɛrɛnaman ka kolatigɛliw ka kan ka kɛ sariya ani
tilennenya kɔnɔ
Kiiritigɛko taabolo min brsquoa yɛrɛ sago la kiiriko taabolo ka kan ka sigi tilennenya kan
krsquoa fara ka bɔ gɔfɛrɛnaman ka fangabulon tɔw la
Hakililafalenfalen lafɛrɛlenw kumalabila hakɛ sɔrɔli hakililalabila kunnafonidilabila
tɔnkolabila
Kɛlɛbolow bilali siwilifanga ka mara kɔnɔ ka da a kan sɔrɔdasi jalabatigiw tɛ mɔgɔ
sugandilenw ye wote senfɛ o la siwilimara ka kan ka boli u kan
Politikitɔn caya ani wote labilalenw ni tilennenw kalafiliw tɔncamanko don u
labilalen don u lafɛrɛlen don u bɛ kɛ u kɛwaatiw la u bɛ kɛ jɛlenya la
Forobafɛn min ka ɲi jamakulu bɛɛ ma o yiriwali
Sendonniko fasodenw brsquou sen don u yɛrɛma fasodenya baaraw la
Sariyabatojamana sariya bɛ boli forobafangaw o bɛ na ni dan sigili ye u ka fanga
la O la kolatigɛli bɛɛ ka kan ka kɛ ka bɛn sariyasunba ma jamana ka kandiw diɲɛ
kɔnɔ ani sariyaw
Fanga bɔbɔɲɔgɔnkɔrɔ laɲini ye demokarasi kɔnɔ forobakow ɲɛnabɔli ka bɔ-bɔ
ɲɔgɔn kɔrɔ politikitɔnw fɛ minnu tɛ kelen ye
Fasoden ka kɔlɔsili fanga ka kan ka di fasoden ma a yɛrɛ walima a ka nɔnabilaw
ka ldquojamana ka jɔyɔrɔfa (hellip) nrsquoa waleyali kɛcogordquo kɔlɔsi ani ka fanga di jamakulu bɛɛ
lajɛlen ma u ka ldquoɲɛfɔli ɲini forobacakɛdaw baarakɛla mɔgɔ kelen-kelen fɛ u baara
kanrdquo o la fasoden ni jamakulu bɛ se krsquou jɔyɔrɔw fa forobafɛnw kɔlɔsili la ani wuli
joona u ladilanni fɛ
Adw
Demokarasi labɛnw a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw
Demokarasi bɛ se ka dɔn fana a labɛncogow a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw fɛ minnu
ka ca
- Fankelenfɛjamanaw kɔnɔ misali la ninnu bɛ se ka kofɔ Afiriki kiiritigɛbulon
hadamaden ka hakɛw kan Sedeyawo kiiritigɛbulon demokarasi ani mara kɛcogo
farankanbɛnkan
- Jamana kɔnɔ sariyatafanga nrsquoo ye depitebulon ye o ye jɔyɔrɔfalaw ka
bɛnkandemokarasi fangabulonw la nafamaba dɔ ye Forobafangabulon wɛrɛw
fana bɛ yen i nrsquoa fɔ Jamana Fokabɛnna Hadamaden ka hakɛw Hakililaɲinijɛkulu
102
Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu jamana kɔnɔ adw ninnu bɛ se ka yɛlɛma
ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen taabolo ye
- Sariyasunba bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa ni ka dan sigi dɔw sigi
fangatigilamɔgɔw ka sew la
- Kiiritigɛfanga ka kan ka se krsquoa ka baara kɛ a sago la o de ye demokarasi kɛnɛman
taamasiyɛn ye
- Sigida la misali la sigidaw tɔgɔlabulonw cikɛduguw kɔnsayiw kafow kɔnsayiw
meriw kɔnsayiw sigida mɔgɔ sugandilenw bɛ baara kɛ yɔrɔ minnu na
- Jɛrɛjɛkulu Fangalatilennifanga brsquoa bolo nka a bɛ se fana ka kɛ fɔkabɛnna ye ni
fɔɲɔgɔnkɔ donna politikimɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ
- Kunnafonidilanw ka kan ka labila u jɔyɔrɔbaw dɔ la kelen ye ka kunnafoni di
jamanadenw ni jamanaɲɛmɔgɔw ma foroba politikiko gɛlɛyaw kan
- Jama hakililaɲiniwote (ereferandɔmu) ye tɛmɛsira ye min senfɛ wotekɛlaw bɛ se
ka wote politikiko dɔ kelen pewu kan sariyasunbako dɔ walima sariyatako
kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ
- Sendonni baarakɛnafoloko la a kunw ye jɛkakoɲɛnabɔ ni jɛkakolatigɛ ye
Demokarasi gɛlɛyaw an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Demokarasi yiriwali nrsquoa sinsinni Sedeyawojamanaw kɔnɔ bɛ balan gɛlɛyaba dɔw la o dɔw ye
- Kalanbaliya mɔgɔw kalannen hakɛ dɔgɔya Sedeyawojamana caman kɔnɔ o bɛ
fasodenw bali krsquou ka hakɛw dɔn ani krsquou ɲinini ani fana krsquou sendon forobabaaraw
la O kosɔn a tɛ ɲɛ fewu fo jamanaw ka dɔ fara kalanko musakanafolow kan
demokarasi jsabatili kama an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ kɔ
- Kabilafasa ni siyalafasa a ka ɲi hakili ka to sigida sekow ni dɔnkow bonyali la
ka seko ni dɔnko donɲɔgɔnna layiriwa ani ɲɔgɔnfaamuya ɲinini mɔgɔ tɔw fɛ
ladamuni senfɛ bɛn sabatili ani fɔɲɔngɔkɔw ɲɛnabɔli la
- sigiyɔrɔ danbew jateli fanga dɔgɔya dankari kɛlen don o danbew la krsquoa sababu
diɲɛsokelenyali taabolo ye A ka kan sisan u ka lakana i ko forobafɛnw seko ni
dɔnko siratigɛ la
- sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta) fanga tali sɔrɔdasiw fɛ o kɔdonnen don
sariyasunba labɛnw ma demokarasi kɔnɔ A ka kan ka ɲangi sira bɛɛ kan ani krsquoa
kɛlɛ bawo fasojama kelen pewu de ka kan ka yɛlɛma don fanga taabolo la
demokarasi kɔnɔ
103
- fanga karabali ni sariyasunba ye nrsquoo ye sariyasunba kɔnɔko dɔw yɛlɛmani ye fan
kelen mɔgɔw fɛ u ka nafa kama
- faantanya ye gɛlɛya ye demokarasi badaa badaa sigili nrsquoa sinsinni na bawo a bɛ
kalan sɔrɔli bali sendonni forobabaara la a brsquoo bali ani ka yuruguyurugu jiidi
- a ka ca a la hadamadenyako ni politikiko girigara minnu sirilen don wotew la bɛ
dankari jamanaw ka basigi la ni ka kɛ kɔnɔgan sun ye Sedeyawo fasojamaw bolo
- forobafangabulonw fanga dɔgɔya dannaya tiɲɛni krsquoa ɲɛsin forobafangabulonw
ma ka da yuruguyurugu kan o ye garan jugu ye demokarasiko la Dannaya ka
kan ka lasegin fangabulonw ma krsquoa sababu kɛ politiki sira jɛyali ye ani jatew dali
kɛnɛ kan
- Setigiyajira hadamadenw ka hakɛw batobaliya sariyasunba kɔnɔko bayɛlɛmani (
ldquo sorobaɲagamirdquo) fangajira damatɛmɛ hellip
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara 1 Demokarasi
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu
2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu
wɛrɛw ka danbew bɛ jate minnu na
3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲi demokarasi
sigili yiriwali ma
4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma
Kuntaala lɛrɛ 18
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
104
- Filimuw Jaw ani nataliyew
- Sɛbɛn suguya caman
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
Bolofara
Sew
layiriwataw
Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka danbew ni
dɔnniyaw
hakililaw ɲɛfɔ
Demokarasi danbew a
jɔsenw nrsquoa sigibajuw
- Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan )
- Kulubaara
- hakililaɲini
- sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafaleni
-
Kolabɛnɲɛɲinibaara
- ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- Sifilɛlikalan
lɛrɛ 3
2
Ka demokarasi
minɛnw a
fɛɛrɛw a
saratiw nrsquoa
latamacogo
sariyaw
faamuya
kosɛbɛ
Demokarasi
baarakɛfɛɛrɛw a
fangabulonw anrsquoa
baarakɛminɛnw
lɛrɛ 3
3
Ka gɛlɛyaw ni
degunw
lakodɔn
Demokarasi gɛlɛyaw
jamanaw kelen-kelenna
kɔnɔ anrsquoan ka
fankelenfɛjamanaw
kɔnɔ
lɛrɛ 2
4
Ka waleyaw
dajira
demokarasi
sabatili kama
- Kunnafonidilanw
jɔyɔrɔ demokarasi
sabatili jɔnjɔn kosɔn
- Sariyaw bonyali
- hakililafalen ka dan
sigi politikitɔnw hakɛ la
- Wotew taabolo basigili
anrsquou kɛli jɛlenya la
- Adw
lɛrɛ 4
5
Ka demokarasi
masalakun
don
kalanbaaraw
la
- Kalan dakun
danfaralenw
kalankɛminɛnw ani
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- Kalan dakunw
dɔnnikɛminɛw ni
kalanbaaraminɛnw
lɛrɛ 6
105
sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- Kalan degeli
kalansenbolow labɛnni
nrsquou waleyali
- Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Wote taabolo
Kalan degeli kuntilenna
Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi sabatili ma
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
106
Dɔnniyaw sira kan Jogow sira kan Sennakow sira kan
- Ka wote taabolo dakunw
lakodɔn
- Ka demokarasi waleyali
sariyaw batobaliya kɔlɔlɔw
sɛgɛsɛgɛ
- Ka sɔn wote jaabiw ma
- Ka wote sariya bato
- Ka jɛlenya ni tilennenya
sariyaw bato
- Ka faamuyalihakili layiriwa
Ka wote taabolo dɔ sɛgɛsɛgɛ
Kuntaala lɛrɛ 4
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
Wote sariya lataamanisariya lakɔli ka kunnafonidisɛbɛn cakɛda kunnafonidisɛbɛn
kɛrɛnkɛrɛnnen ani cakɛda yamaruyalisɛbɛn fotow ani wote baaraw jaw wotekɛminɛnw
(wotekɛsuw wotelisɛbɛn woteli ɲɛfɔsɛbɛn labɛnnen gundo sonin sɛbɛnnikɛlan tanpɔn min
brsquoa jira ko ldquoi woterardquo dabaji nɔtununbali lɛtiriforokow wotekɛgafew farasu walanba adw )
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
karamɔgɔ musoman kalanden musomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Karamɔgɔ cɛman walima
karamɔgɔ musoman
- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka
kalanden cɛman ani kalanden
musoman ka dɔnta ani seko ni
dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ krsquoa ɲɛsin
hakilila kalantaw ma
Kalanden cɛmanw kalanden
musomanw
- bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman sugandili
- kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
- bɛ sɛbɛngafe fan dɔ jira min bɛ
tali kɛ wote kɔfɛgɛlɛya ferekelen
dɔ la
- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw
sɛbɛngafe kɔnɔkow kan
- bɛ filɛli kɛ krsquoa lasa
brsquou fɛla fɔ cogoya jiralen kan
- Kelennabaara
107
Kulukɔnɔbaaraw
Kalan kuluw ka
Baaraw kɔmaseginni
- bɛ kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw tila krsquou kɛ
kulu fitiniw ye
- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw fɛ u ka wote
taabolo dɔ ɲɛfɔ
- brsquou bila ka wote kɔfɛwaleyaw
sɛgɛsɛgɛ ( girigaraw u kunw anrsquou
kɔlɔlɔw )
- brsquou bila krsquoo tiɲɛniw ɲɛnabɔcogo
dɔw dajira
- bɛ baara kɛlenw ɲɛfɔli ɲɛnabɔ
- bɛ wote taabolo ɲɛfɔ ( kulu
fitiniw fɛ )
sanni wotew ka kɛ
( labɛnw )
wotew senfɛ (wote)
wotew kɔfɛ
- bɛ wotew kɔfɛgirigaraw kunw
nrsquou kɔlɔlɔw sɛgɛsɛgɛ
- brsquou hakililafalenw kɛ
- bɛ hakilila dɔw fɔ u ɲɛnabɔli
taabolo dɔw kan
- bɛ ɲɛnabɔli dɔw boloda
Kulubaara o kɔfɛ
dantigɛliwaati
- Danbew lajɛyali fɛɛrɛ
- ɲɔgɔlɔnbɔ
Hakililaw nafaw
Sinsinni ni kuma
Kolomaw latɔmɔni
- bɛ segin krsquoa pereperelatigɛ ani
krsquoa dafa
- hakilila kolomaw ɲɛfɔliw
- wote taabolo dakun saba
- bɛ kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw dɛmɛ ka
wote kɔfɛgirigaraww kunw nrsquou
kɔlɔlɔw lakodɔn
- brsquou dɛmɛ ɲɛnabɔliko ɲumanw
laseli sira kan wote tilennenw ni
basigilenw kɛli kama
- brsquou bila krsquoa kuma kolomaw
latɔmɔ krsquou sigi katimu kɔnɔ
- brsquou bila krsquoa sɛbɛn
- bɛ nin hakililaw ɲɛfɔ
hakilila kolomaw
wote taabolo dakun saba
- bɛ wote kɔfɛgirigaraw kunw ni
kɔlɔlɔw lakodɔn
- brsquoolu sɛgɛsɛgɛ
bɛ hakililafalenw kɛ
- bɛ wote taabolo dakun bajuw w
to u hakili la
- brsquou ka sɛbɛnniw lakali
Jɛkabaara
Gɛlɛya ɲɛnabɔcogo fɛɛrɛ
Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni bakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ
u ka kalata tεmεsira dakunw
ɲɛfɔ
u ka gɛlɛyaw dantigɛ minnu bε
se ka siri u kelen-kelen na
u ka u ɲεnabɔli fεεrεw dajira
- bɛ cikan waleya ( ka kɛɲɛ ni
hakililafalenw ni kunnafoniw ye
minnu bɛ kalansenbolo tɛmɛnen
na)
Kelennabaara
Latɛmɛni dɔnniya
sɔrɔlen waleyali
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fε u ka ganselikan
suguyaw caman labɛn minnu ka
ɲi ka ɲɛsin
-kalata kanpaɲiw mahellip
- kalataw mahellip
-kalata kɔfɛ kojugukɛbaliyaw ma
-bɛ ganselikanw labεn ka ɲɛsin
kalataw kɛli ma bɛn tilennenya
ani jɛlenya kɔnɔ
Kelennabaara
108
Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ mara kɛcogo ɲuman kan
109
2-ka mara kɛcogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛ danbew la ani
jamakulu wɛrɛw taw la
3-ka kalanbaaraw labεn ani lakɔli koɲɛ dɔw walasa ka mara kɛcogo ɲuman sinsin
4-ka taabolow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma
kɔnɔkow
Gɛlɛyaw sɛgɛsɛgɛli minnu sirilen don yuruguyurugu olu la brsquoa jira ko gɛlɛyabaw bε
sariyabatojamanako waleyali la sedeyawojamanaw kɔnɔO gɛlɛya ninnu bε sɔrɔ mara kɛcogo
ɲuman siratigɛ fɛgɛnyali fɛ mara kɛcogo ɲuman hakilila bɔra angilosakisɔni jamana na (Angilɛ
minnu bɔra Alimanw na) sɔrɔ dakunba ni mara dɔnniya bolomadahakilila kɔnɔ A jɛsɛnna san
1990 kɔnɔnaw na diɲɛ waribonba fɛ krsquoa jira krsquoa fɔ fɛɛrɛ don yiriwali tɛ taa min kɔ
Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ
A tɛ krsquoa fɔ nin ye mara kɛcogo ɲuman ɲεfɔli ye ka se a dan na (walima mara kɛcogo
demokarasi sira kan) an bε se krsquoa fɔ ka da ko nrsquoa kɛcogo kan ko mara kɛcogo ɲuman ye sira
ye fangabolibaaw ni jamanadenw cε forobakow ɲɛnabɔli la minnu bɛ nin kow sɛmɛntiya
-demokarasi fanga sigibolow sigilen don senkan
- o fanga sigibolo ninnu lataamacogo bɛnnen bɛ sariyaw faamuyacogo nrsquou kɔnɔkow ma
-fasodenw sendonni minnu faamuyalenba don demokarasi fasodenɲumanya taabolo la ani
demokarasi bolili sariyaw batoli
laquo Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ ye fɛɛrɛ ni sariya bɛɛ lajɛlen ye minnu bɛ ta kolatigɛli kunnafonini
ani kɔlɔsili fangabondaw fɛ ka jamana lataamako ɲuman nrsquoa kɔlɔsili sabati fanga sigibolonw
wali jɛkuluw Olu kɛra foroba ye wo wali kɛnyɛrɛye fankelenfɛjamana taw jamana kelen
walima diɲɛ bɛɛ jɛraquo
Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw
Mara kɛcogo demokarasi sira sinsinnen bɛ jɔsen naani kan Olu ye
-Jɔyɔrɔfa o ye forobafangaw ni fasodenw ka ko ye Sedeyawo jamanaw yrsquou ka sariyaw bεn
hadamaden ka hakεw bεnkansεbεnw ma diɲɛ kɔnɔ I nrsquoa fɔ Hadamadenw ka hakεw
dantigεsεbεn ani diɲε bεnkansεbεn wɛrɛw O nrsquoa ta bεε halibi gεlεyaw dɔw sirilen bɛ
yuruguyurugu la ani sariyabatojamanaya bonyali fanga dɔgɔya O kɔrɔ ye ko mara kɛcogo
110
demokarasi kan gεlεyaw tε se ka ɲεnabɔ ni demokarasi fanga sigibolo sigilen ye senkan dɔrɔn
fɔcogo wɛrɛ la fanga sigibolow sigili o dɔrɔn tɛ se ka mara kɛcogo ɲuman sabati
ɲεmɔgɔw ka kan krsquou jɔyɔrɔ fa jamana kɔnɔ ani sigida la krsquou janto sariyaw ka labato a ɲɛma
damakɛɲɛni ka kɛ kiiritigɛ la kiiritigɛlaw ka baara kɛ tiɲɛ kan u sago la ka kɛɲɛ ni jamana
sariyasunba labatoli ye
Fasodenw ka kan krsquoa faamuya ko jamakulu ka ɲinini nrsquoa ka gɛrɛntɛsigi senfɛ gɔfεrεnaman kan
walima sigida lakodɔnnenw jateminɛ ka kan ka kɛ forobasɔrɔw se danw na mɔgɔkow la
labɛnw sabatilikow ani nafolokow la O jɔyɔrɔfako in tɛ se ka kɛ yɔrɔninkelen girinkajɔ nɔkun ye
walima dakanko a ka kan ka kalan de dɔnniyafɛn kɔnɔ baaraɲɛdɔn ani mɔgɔyasira dɔnniya
kɔnɔ
Walasa o ka se ka kɛ fasoden ka kan ka fasodenɲumanya jogo sabatilen ta ani krsquoa don mɔgɔ
wɛrɛw la Fasodenɲumanya jogo sabatili bɛ se ka ɲεfɔ i nrsquo a fɔ laquo Dannayaw dankaniyaw diɲɛ
faamuyalicogow ani waleyaw kafolenw ye minnu sɔrɔla hadamadenyajɛkulu ka tariki kɔnɔ
cogo la fo u bɛ kɛ suguya caman faralen ye ɲɔgɔn kan ka kɛ fɛnba kelen yeraquo ka bɔ ZPɛrisɔri
yɔrɔ Barosigi senfɛ Siwatisi Mɛkisiko duguba kɔnɔ san 1990 sɛtanburukalo laJ Pershoor
confeacuterence Civitas Mexico City Septembre 1999
Jɔyɔrɔba ka kan ka fa jɛrɛjɛkulu fɛ A ka kan ka dɛmɛ ɲɛnama kɛ ka sariyabatojamanaya
laɲɛnamaya ka fasodenɲumanya ladamuni hadamaden ka hakɛw bɛn ani demokarasi
sabati A ka kan ka dɛmɛ kɛ fana ka ɲɛsin kunnafoniw jɛnsɛnni ma ka damatɛmɛw kɛlɛ ani
ɲangilibaliya dakun bɛɛ la ka don dɛsɛbagatɔw ni bololankolonw jigi kɔrɔ ani krsquou lafasa
- Jɛlenya A sigilen bɛ kunnafonidi mununmununko ɲuman kan Mɔgɔ minnu mako don olu bɛ
se yɔrɔnin kelen ka kunnafoni lasɔrɔ ani kunnafonidicakɛdaw wa kunnafoni bɛ sɔrɔ min
dafalen don walasa i ka se krsquoi ka ɲinitaw faamu ani krsquou kɔlɔsili sabati Jamana brsquoa sendon a dɔ
la ka sugu ko latilen ka lɛnpo wusuru ani salensarako sariya lataama ani ka jamanadenw ka
diɲɛlatigɛko ɲuman sabati
Walasa ka nafa camanba sɔrɔ a ka baara la gɔfεrεnaman ka kan krsquoi jija ka kunnafoni di tuma
bɛɛ a ka kolatigɛlenw kan jɛlenya hami kosɔn ani walasa jamanadenw ka se ka kolatigɛlen
ninnu kɔlɔsi wa u sen ka don fana jamana politikiw sabatili baara la bawo o tɛ se ka sira sɔrɔ
u kɔ
- Sariyabatojamana damakɛɲɛni ka kan ka kɛ kiiritigɛko taabolow la ani sariyasεbεnw ka
kan ka waleya tilennenya la kɛrɛnkɛrɛnnenya la hadamaden ka hakɛw sariyaw
111
-Sendonni cɛ ni muso bɛɛ tun ka kan ka kumada sɔrɔ u yɛrɛ tɔgɔ la ni kolatigɛliw bɛ kɛ
walima fanga sigibolo lakodɔnnen minnu brsquou ka nafa lakana ka kuma u tɔgɔ la
Sendonniba sinsinnen bɛ tɔn sigili ni tɔnnadon yamaruyali kan a sinsinnen bɛ fana hakililafɔ
yamaruyali kan wa fana a sinsinnen bɛ sew sɔrɔli kan min brsquoa to i bɛ se krsquoi sendon kolatigɛliw
labɛnni na Misali la fasodenw brsquo u faraɲɔgɔn kan krsquou kε digidigilijɛkuluw walima
konɔgɔyalijεkulu ye walasa ka forobafangaw karaba ka jamana ka politiki gεlεyaw ɲεnabɔ
minnu brsquoolu kunkan aniwalima krsquou dεmε gεlεya ninnu ɲεnabɔli la Nin baara bε se ka kε ni
dεmεdonjεkuw ka dɛmɛ ye
Mara kɛcogo ɲuman gεlεyaw an ka fankelenfεjamanaw kɔnɔ
Sedeyawo ye bɛnkansɛbɛn ɲɛnamaw labɛn walasa ka mara kɛcogo ɲuman kɔlɔsi an ka
fankenfεjamanaw kɔnɔ
- Bεnkansεbεn ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan farankanbɛnkan min
ɲɛsinnen don fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou banni lataamafɛɛrɛ ma ani bɛn ni lakana
sinsinni ma5165555
-Bɛnkansɛbɛn hadamadenw ka donkabɔ kan u sago la sigiyɔrɔko hakɛ ani dagayɔrɔko hakɛ
min tara san 1979
-Bɛnkansɛbɛn min bε Sedeyawo fasodenya sariya kan min tara san 1982
Nka nin labɛnw nrsquou ta bɛɛ an ka ko dɔw kɔlɔsi halisa
Yuruguyurugu dagalen don halibi a bɛ jamanaw kɔnɔ halisa yurukuruku kɛli nrsquoa kunni bɛ ye
sɔrɔko ni hadamdenyako kɔnɔ ani jamana jɔsenw ni demokarasi waleyali taaboloko fana
kɔnɔ Misali la
5 Bɛnkan A εsipi 1 12 01 demokarasi ni fangabolicogo ɲuman kan farakanbɛnkan ka [a bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan] (lajɛlen15062012)httpwwwcommecowasintecfrprotocolesprotocole-
additionel-sur-la-Bonne-gouvernance-et-la-democpdf
112
-fJamanafabaara kɛkojuguyalenw cakɛdaw fɛ minnu tɛ baara bolodalenw bɛnkansariyaw
musakakow labato Olu bɛ na ni farankanmusakaw ye minnu bε sara jamanaden lɛnposaralaw
fε
-Jamana ka kalanso karamɔgɔ min tɛ krsquoa kalansen bolodalenw laban nrsquoa ka kalandenw ye
barisa a bε taa kɛnyɛrɛye kalansow laA ka kalandenw dun ka kan ka kiimɛni labεn san laban
na
-Walima fana diɲɛlatigɛ gɛlɛyali ka da yuruguruguw juguyali kan min bɛna ni fεnw sɔngɔw
yɛlɛnni ye waati caman
-Fanga latɛmɛni sigida lakodɔnnenw ma ni desantaralisɔn waleyali gɛlɛyaw faralen jɛlenya ani
mara kɛcogo ɲuman dɛsɛ kan
- Forobafɛn minɛko ɲuman hakilila nrsquoa bonyali dɔgɔyali
Gɛlɛya minnu sirilen don mɔgɔw nrsquo u bolofεnw donkanbɔli la o donkanbɔ gɛlɛyaw ye
koɲɛnabɔli sɛgɛnw ye jamanaw dancεw la hali u kɔnɔnaw na fana mɔgɔw nrsquo u bolofɛnw
lakanani ma sabati
Gɛlɛya wεrεw bɛ mara kɛcogo la minnu ka kan ka jateminɛ Olu ye
- dɛnkɛrɛfɛ politikikow la
-jɛlenya ntanya
-kɔlɔsili kɛbaliya ani sɛbɛn dɔw ɲɛnaboliko lasumayali an fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
-kunnafoni dibaliya kɔnti kan
-sariyabatojamanaya fanga dɔgɔyali walima a ntanya
- gɛlɛya misɛnninw jamanaw dancɛw la
-adw
O nrsquoa ta bεɛ Sedeyawo ye jamanaw ka donɲɔgɔnya misali dɔ ye min ɲɛna kosɛbɛ Min don
sisan o ye ka fangaw sinsin ka se ka mara kɛcogo ɲuman sigi sedeyawojamana bɛɛ kɔnɔ
fasodenyako ani fasojamaw ka donɲɔgɔnna sira kan
113
KALANSENLABƐNSƐBƐN
Kalanbolo 4 nan Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na
2-ka fangabolicogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛw danbew la ani
jamakulu wɛrɛw taw la
3-ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya walasa ka mara kɛcogo ɲuman
sinsin
4-ka jogow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma
Kuntaala Lεri 18
MinεnDɛmɛnanw Sεbεnw
-Kalasen bolodalenw ni kalansen baju kalanminεnw
-Sedeyawo ka misaligafe
-Filimuw
-Jaw ni nataliyew
-Gafew ni sεbεnw ani masalabolo suguya caman
-Ɛntɛrɛnɛti
114
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
ka dɔnniyaw danbew ani
hakililaw ɲεfɔ Mara kɛcogo ɲuman danbew
jɔsenw nrsquoa bajuw
- sɛbɛnɲiniw (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na ani minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-Kulubaara
-Hakililaɲini
-Sɛgɛsɛgɛli
-Hakilafalen
-Mɔgɔ faamuyalenw ni
jɛkuluw hakililaw ɲinini
-kolabɛnɲɛɲinibaara
-Ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
-ɲɛjiralikalan
-Sifilɛlikalan
Lɛrɛ 2
2
Ka mara kɛcogo ɲuman
minɛnw lataamafɛɛrɛ
saratiw ani lataamacogo
sariyaw ɲini krsquou dɔn krsquou
faamuya kosɛbɛ
-Demokarasi minɛnw fanga
sigibolow nrsquo a waleyaliminεnw
-Mara kɛcogo ɲuman
lahalayaw nrsquoa cogoyaw
Lɛrɛ 4
3
Ka kunbalanw ni gɛlɛyaw
ɲini krsquou dɔn
Demokarasi gɛlɛyaw jamana
kɔnɔ anrsquoan ka
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Lɛrɛ 2
4 Ka waleya dɔw dajira
Mara kɛcogo ɲuman
sabatili kama
-Hakililaw ɲɛfɔli
-Mara kɛcogo ɲuman walew
suguyaw kalan
-adw
Lɛrɛ 4
5
-Ka mara kɛcogo ɲuman
masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
-kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw ni
Kalankɛminɛnw sɛgɛsɛgɛli
-Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
-Kalandegeli kalansenbolo
bolofaraw labɛnni nrsquou waleyali
-Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
115
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw a bajuw nrsquoa gɛlɛyaw
Kalandegeli kuntilenna
Ka hakililaw danbew ani jɔsenw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na
Koɲεdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow sira kan Fɛɛrɛw sira kan
-Ka jɔsenw ni bajuw dɔn
-Ka mara kɛcogo ɲuman
gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
-Ka fanga bolili cogoya dɔ
sɛgɛsɛgɛ
-Ka tilennenya waleya dɔ jira
-Ka faamuyalihakili sɔrɔ
-Ka sɛbɛnjira gεlεn kε
-Ka tilennenya jɔsenw bonya
-Ka mara kɛcogo jugu gɛlɛya dɔ
ɲɛnabɔ
-Ka mara kɛcogo ɲuman jɔsenw
sigisigicogoja dɔ labɛn
-Ka gɛlɛya dɔnnenw furaw dajira
Kuntaala lɛrɛ 2
116
Jamana kalanko minisiriso bulon baarakɛlaw tɔgɔw
Jamu ni tɔgɔ Jɔyɔrɔ Kalan Cɛ
muso
Ekuwe Abiyola Minisiribulon ɲɛmɔgɔba
Sekeretɛri Zenerali
Ciw ɲɛmɔgɔ
DAFUDAF
Minisiribulon ɲɛmɔgɔ
Mobilibolila
Batakiko ni sɛbɛn cilenw ɲɛmɔgɔ
Sekeretɛri kɛrɛnkɛrɛnnen
ENA Sereeyasɛbɛn brsquoa bolo Cɛ
Cɛ
Cɛ
Muso
Muso
Cɛ
Cɛ
Muso
Ekuwe Nɛsitɔri Lɛnpokow Ɛnsipɛkitɛri
zenerali
Kofi Gereguwari Seereyasɛbɛn
DeyɛsɛsiDESS brsquoa bolo ka
ɲɛsin baarakɛlaw ɲɛnabɔli
ma
Ekuwe Alimatu Tarikiw ni jamanakalan
karamɔgɔba
Ekuwe Kosiwa
Demisɛnnin fitininw
ladamuyɔrɔ ɲɛmɔgɔ
Kamara Tofa Mobiliboli yamaruyasɛbɛn brsquoa
bolo KategoriCat B
Jɛngi Hanri Iniwɛrisite kalanden
TɛsiThegravese ɲinina
Wala Hanriyɛti Mɔgɔlabɛn seereyasɛbɛn brsquoa
bolo
117
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalanni
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔdɔnnen kɔrɔ
sɛgɛsɛgɛli karamɔgɔ cɛman walima musoman
-bɛ ɲininkaliw kɛ kalandenw krsquou ka
faamuyaliw nrsquou ka dɔnniyaw sɛgɛsɛgɛ
hakililaw kalantaw kan
Kalanden cɛmanw musomanw
-bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ nin cogoya in dajira kalanden
cɛmanmusomanw na
ldquoDɔgɔkun fila(2) Minisirilajɛ tɛmɛnen
kɔ jamanakuntigi ka yamaruya kɔnɔ
kalanko Minisiri Ekuwe Hasani Izolaha
yrsquo a ka bulon baarakɛlaw tɔgɔ di
(gafedɛmɛnan lajɛ)
- Tɔgɔw sɛbɛn in bɔlen kɔ Minisiri ye
ɲɛfɔlibataki sɔrɔ ka bɔ
Minisiriɲɛmɔgɔso la krsquoa ɲini a fɛ a krsquoa
yɛrɛ ɲɛfɔrdquo
-Bɛ jaabi di walima ka kalandenw bila
ka jaabiw di faamuyaɲini ɲininkali
kɛlenw kan minnu kɛra kalandenw fɛ
-bɛ tɔgɔw sɛbɛn in koladɔn ani krsquo u jate-
minɛ
- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw kɛ
Kuluw lajɛlen
(Dantigɛliwaati)
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
-bɛ kalandenw tila kulu 5 walima 6 ye
- bɛ baara dilenw cikanw dajira
-ka tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ krsquoa jateminɛ
ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnmani kɛra kalanko
lajɔdako ani tilennenyako jɔyɔrɔw tilali
la baarakɛlaw ni ɲɔgɔn cɛ
-Ka minisiriɲɛmɔgɔ ka jiginna
sɛmɛntiya
-ka ɲɛnabɔli tɛmɛsira dɔw dajira
-u bɛ tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ kulu ni
kulu
-bɛ gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
-bɛ ɲɛnabɔlii tɛmɛsiraw dɔw dajira
Jɛkabaara
(dangɛliwaati kɔnɔ
o kɔfɛ kulu kelen-
kelen fɛ)
118
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
-bε kulubaaraw ka lakalili ɲɛnabɔ
-bɛ kalanden ka kunnafoni dilenw dafa
-bɛ cogoya damadɔ wɛrɛw di dɔɔnin-
dɔɔnin ka taa mara kɛcogo jugu kan
minnu tali kɛ ninnu na
- mara kɛcogo hadamadenya sira kan
- mara kɛcogo sɔrɔko kan
- mara kɛcogo politikiko kan
-fasodenw sendonni ldquoforobakowrdquo
ɲɛnabɔli la
-brsquou bila ka dɔnniya sɔrɔlen kuraw kuma
kolomaw latɔmɔ minnu bɛ tali kɛ ninnu
na
mara kɛcogo ɲuman ɲɛfɔli
mara kɛcogo ɲuman lahalaw nrsquoa
cogoyaw ɲɛfɔli
mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw
-bɛ kulubaaraw ka baara jaabiw jira
ninnu kan
mara kɛcogo jugu (balimalafisaya
hakɛlabato labatobaliya hadamadenw
nafa donbaliya da lahellip)
a dɔ la fɛn minnu bɛ se ka kɛ mara
kɛcogo jugu kɔlɔlɔw ye
- nrsquoolu de tun ye minisiri ye u tun bɛ
min kɛ krsquoo dajira
-bɛ ɲininkaliw jaabi mara kɛcogo jugu
sugua wɛrɛw kan
-brsquou sendon don dɔnniya sɔrɔlenw
kuma kolomaw latɔmɔni na
-jεkabaara (
kulubaw ani kulu
fitininw kɔnɔ)
Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛniBakurubajateminɛ
Brsquou bila ka kalanyɔrɔ ka kɛnɛyako
komite mɔgɔw dajira (walima komite dɔ
walima baarakɛjɛkulu dɔ)
-brsquoa ɲini kalanden kelen-kelen fɛ u ka
ɲɔgɔn ka sugandili kun ɲɛfɔ
-bɛ kalanyɔrɔ ka komite mɔgɔw dajira
min tali kɛ kalanyɔrɔ kɔnɔnasariya
labɛnw na
Kelennabaara
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
-bɛ katimu dajira kalandenw na u ka
mara kɛcogo jugu suguyaw sɛbɛn a
kɔnɔ dɔɔnin-dɔɔnin ka taa U ye minnu
kɔlɔsi u sigiyɔrɔ la (du kɔnɔ
baaradegekalanso la kin kɔnɔ
kominiPerefɛkitiri marabolo ani
jamana kɔnɔ) u brsquoolu labɔ kalo saba
kuntaala kɔnɔ( cogoyaw tɔgɔw sɛbɛn u
kunw anrsquou kɔlɔlɔw) anrsquoolu yɛrɛw tun
bɛna minnu kɛ ka ɲɛsin cogoya
jateminɛnenlagosilen kelen-kelen ma
-bɛ baara dilen waleya
-krsquou jaabiw di kalo saba kɔfɛ
Kelennabaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
ladegeli
119
Kalanbolo wɛbu lajɛlenw Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi
Hakilila kɔrɔw
-http wwwuniversalisfrencyclopediedemocratie
-http aceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm
Masakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
-http wwwcommecowas intsecfrprotocolesprotocole-additionnel-sur-la-Bonne-
gouvernance-et-la-democpdf
Demokarasi
(Daniyɛli Gazi ka masalabolo Politikiko dɔnniya karamɔgɔba don Pari 1Iniwɛrisite la
Panteyɔn-SɔribɔniPanteacuteon-Sorbonne)
Demokarasi ye politiki labɛn suguya dɔ ye min bɛ ɲɛfɔ ka kɔrɔ ni Abarahamu Lɛnkɔlini ka
hakilila ye nrsquoo ye laquoFasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ baara kɛ fasojama
ye raquo O cogo la politiki taabolo bɛɛ la laquo fasojama raquo ye fasodenw kafolen ye dugukolo dɔ kan
u bɛ mara min kan Demokarasi dɔnnen bɛ ni taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen min ye o ye fanga bɛ
boli minnu kan krsquoolu jate i nrsquoa fɔ fanga bolibagaw krsquou sendon kolatigɛli jɔnjɔnw labɛnni na ka
ɲɛsin dugu ka ɲɛnamaya sabatili ma O kosɔn an bɛ se krsquoa fɔ ko fasojama ye maramɔgɔ ye
(fanga bɛ boli min kan) nka sagotigiya fana bolo (o fanga kelen in tigi fana don) bawo a jatelen
don ko demokarasiw taabolow ye ka baara kɛ fasojama ka nafa kama
ɲininkali bɛ kɛ cogo di ani sira jumɛn fɛ fasojama sen bɛ don a yɛrɛ maraliko la o de ye ko
kolomayɔrɔ ye politikikow taabolo la demokarasi kɔnɔ
Krsquoa ta lawale la Gɛrɛkiw fɛ yen fo ka se sankɛmɛ 19 nan ma fanga kelen dɔrɔn de tun bɛ jate
demokarasi ye O bɛ wele bi demokarasi dirɛkiti O kɔnɔ hakilafalenw tun bɛ kɛ sariyaw kan
ka bɛn u kan wote senfɛ fasodenw fɛ sariyabulon kɔnɔ nrsquoo ye (EkilɛziyaEkklegravesia) ye
120
Fanga bolibaaw sugandili kalata senfɛ ka fanga kɛrɛnkɛrɛn mɔgɔ damadɔw ye kasɔrɔ a tun
ka kan ka dayɛlɛ bɛɛ ye o tun jatelen don i nrsquoa fɔ mɔgɔbasifanga taaboloTaalen ɲɛfɛ
bɛnkangɔfɛrɛnaman (nrsquoo ye laquo fasojama raquo ka mɔgɔ sugandilenw ka gɔfɛrɛnaman ye minnu
sigira wote fɛ) o nana lakodɔn i nrsquoa fɔ fanga kɛrɛnkɛrɛnnen ka tila krsquoa jate i nrsquoa fɔ demokarasi
suguya kelen min bɛ diɲɛ kɔnɔ Diɲɛ bilama fanga minnu bɛ sigi wote fɛ jama jɔyɔrɔfalaw ka
bɛnkan kɔnɔ a jatelen don krsquoolu bɛɛ ye demokarasifangaw ye ani fana krsquoa bɔ suwisijamana
kafo damadɔ la demokarasi bɛɛ jatelen don bi jama jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi ye
Demokarasi sigilen bɛ fanga sigibolow kan sariyasɛbɛnw waleyaliw seko ni dɔnko ani politiki
taabolow hakilila caman O hakililaw sigilen bɛ sariyaw kan ( ka da a kan u bɛ saratiw dantigɛ
minnu ka kan ka labato walima krsquou waleya ka se a dan na) U bɛ yamaruyalenya sɛmɛntiya
(ka da a kan u bɛ politikifanga sɛmɛntiya ka bonyaba da a kan Olu de tɔgɔ la politiki wulikajɔ
caman bɛ kɛ walasa ka politiki taabolo lakana walima ka yɛlɛma don a la Dɔnniya
lakodɔnnenba minnu bɛ tali kɛ hakɛko ni bakurubadɔnni kan olu sinsinnen brsquoo sariyalako
ninnu fanga sigiboloko ninnu nrsquoo hakililako ninnu tɛrɛmɛni nrsquou sankɔrɔtali kan Hakilijagabɔ
lakodɔnnenbaw bɛ demokarasi waleyalen jɔnjɔnw seko danw nrsquou dɛsɛkow jateminɛ ka
yɛlɛmasen suguya caman boloda u ye minnu brsquou kɛ demokarasi lakikaw ye Hadamadenya
dɔnniyakalanw hakilila min bɛ ta an fɛ gafe in kɔnɔ o trsquoa ɲini ka demokarasi jalaki walima krsquoa
lafasa a brsquoa ɲini de krsquoa lataamacogo fɛɛrɛw faamuya ani krsquou ɲɛfɔ Nin masala in kɔfɛ an bɛ bi
tile demokarasi lataamacogo fɛɛrɛw cogoyaw dɔw jateminɛ nka u bɛɛ tɛ O hakilila kɔnɔ
fanga bolisiraw brsquoa to ka demokarasi taabolo tiɲɛw nrsquoa hakilila sanga ɲɔgɔn ma u bɛ kɛ
sinsinnan ye o sɛgɛsɛgɛli kama O la faamuyalihakiliba bɛ se ka bɔ hadamadenya
dɔnniyakalanw ɲinini ninnu kɔnɔ nka u bɛ se fana ka mɔgɔ o mɔgɔ nrsquoi brsquoa fɛ ka demokarasi
taabolow ni demokarasi hakilila gɛrɛ ɲɔgɔn na krsquoo sɔn hakili la 6
6 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi
121
Kalanbolo 5 Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen
ani yiriwali
Ja(photo)
laquoWajibi don jamanaw ni jamakuluw kan ka ɲangata dalenw musow kan dantigɛ hakɛ la min
bɛ tɛmɛ ɲangilikɛlaw ɲangiliw dama kan A ɲɛni sirilen bɛ sariyabatojamanaya sabatili la ani
politiki ni hadamadenya taabolo ɲuman Nrsquoo tɛ bɛn kuntaala jan tɛ se ka sabati
Jamakulu minnu bɔra kɛlɛw la nrsquou bɛ krsquou yɛrɛ sɔrɔ sisan ɲangilibaliya brsquoolu jɔsen fanga
dɔgɔya ka ko jugu ni damakɛɲɛbaliya sɛmɛntiya A bɛ basigibaliya ni tɔɲɔni sinsin ani ka
musow labila kɛlɛ daminɛniko kura siranɲɛkow ɲɛ raquo
Elɛni Jɔnisɔni-Sirilifu (Muso fɔlɔ jamanakuntigiya la Liberiya ani Afiriki)
rdquoHakɛlabatoko faamuyali fɔɲɔgɔnkɔkow la jɔyɔrɔ ka bon walasa bɛn sabatili nrsquoa sinsinni
taabolow nafaw ka bonya kosɛbɛ waati kuntaala jan kɔnɔrdquo
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
122
Hakɛlabato Bɛn laɲini bolodalen
ani Yiriwali
1-Hakɛlabato taabolo
2- Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
ɲɛbila
Hakɛlabato bɛ faamu waati dɔ la i nrsquo a fɔ hakilila min bɛ musow kunkow dɔrɔn ɲɛnabɔ Gafe
minnu kumana hakɛlabato kan diɲɛ kɔnɔ a hakilila faamucogo jɛngɛnnen tɛrɛmɛnen brsquoo
caman kɔnɔ
Hakɛlabato ye hadamadenyako hakilila ye min bɛ danfaraw dantigɛ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ni
musoko la kuludɔgɔmanko nafasɛrɛko sihakɛko adw A bɛɛ bilaɲɔgɔnɲɛ don kuluw ni ɲɔgɔn
cɛ fanga sira kan Hakɛlabato laɲini ye hadamadenya sabatili nrsquoa yiriwali ye ka ɲɛsin bɛɛ
lajɛlen ma ani ka hadamadeya sew don da la anrsquoan kelen-kelen ka mɔgɔya jɔsenw bɛn
kuntaala jan sabatili kama
O bɔlen kɔ yen fɔɲɔgɔnkɔw nɔgɔyali kɔlɔsira san laban ninnu na o nrsquoa ta bɛɛ lakana ni bɛn
sabatili de ye haminankoba ye halibi Afiriki tilebinyanfan na Bɛn ɲɛsigili ni fɔkabɛn ani kɛlɛw
ɲɛnaboliko ɲuman jamana jɔliko kura bɛn sinsinni demokarasi sinsinni ani mara kɛcogo
ɲuman jamanaw kɔnɔ kɛlɛw tun bɛ minnu kɔnɔ olu ye bɛn ɲinibaga cɛmanw ni musomanw ka
baaraw kolomayɔrɔw ye
Hali ni fɛn caman bɛ laquo Hakɛlabato hakilila kɔnɔ ldquokɛlɛw mɔgɔ tɔɲɔnenbaw ye musow ni
denmisɛnw ye Bɛnko jɛkabaaraw ɲɛni sirilen don u ka sew la ka musow ni denmisɛn ninnu
sendon bɛn sabatili lardquoBɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma Sedeyawojamanaw
kɔnɔ (ƐRƐSIPEFEKORESPFECO) ka jateminɛ a ka baaradaminɛ baarasigi labɛnnisɛbɛn
Ja
123
kɔnɔ min kɛra Abijan san 2009 kɔnɔ ye musow sendonniba bɛn sinsinni ni fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli taabolow la gɛlɛyada dajira
O nrsquoa ta bɛɛ ni muso kɛra bolokɔfɛmɔgɔ ye krsquoa jɔyɔrɔ dɔgɔya nrsquoa makoɲɛkow nrsquoa nafasɔrɔsira
kolomaw ma don da la a jɛlen don krsquoa tɛ se krsquoa jɔyɔrɔ fa kosɛbɛ sɔrɔko ni hadamadenya
yiriwali la O la sa sɔn kɛlen musow sendonniba nafa ma bɛn ni lakanako la
SedeyawoCEDEAO ka Cakɛda Hakɛlabato Yiriwali kama (SesedezeCCDG) ye bɛn ni
lakana jate krsquou kɛ a ka waleyalifɛɛrɛ taabolo jɔnjɔn ye O ŋaniya in bɛ taabolow ni jogow tali
sɛmɛntiya kosɛbɛ kalangafe in kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn sabatili ma a bɛ ldquoHAKƐLABATO bɛn ni
yiriwali gɛlɛyaw wulili kamardquo kalanbolo tali fana sɛmɛntiya
Nin kalanbolo in tilalen don masalakun bolofara fila ye
Hakɛlabato taabolo
Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw ni jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma bɛn ni yiriwali
sinsinni hukumu kɔnɔ
Masalakun bolofaraw
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara 2 Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalandegeli kuntilennaw
1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ
jate
3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
124
Kɔnɔkow
Hakilila kolomaw kɔrɔ
Hakɛlabato
Tubabukan na a bɛ fɔ hakɛlabato ma ldquo GenreZanri rdquo O ldquoGenreZanrirdquo fana bɔra Angilɛkan
ldquogender Zandɛri rdquo de la Sɛgɛsɛgɛli hukumu kɔnɔ laquo zanrigenre raquo nrsquoo ye hakɛlabato ye kɔrɔ
ye sira minnu bɛ cɛw ni musow cɛ sigidajama cɛla ani fana o sira ninnu sigira senkan cogo
min na hadamadenya siratigɛ la ani seko ni dɔnko Danfara dɔnnenw cɛw ni musow cɛ ni
yɛlɛma bɛ se ka don u la waati kɔnɔ olu bɛ se ka yɛlɛma seko ni dɔnko kelen kɔnɔ ani ka bɔ
jamakulu dɔ la ka taa dɔ wɛrɛ la
Cɛya ni musoya farikolo cogoya fɛ o ye fɛn ye i bɛ bange ni min ye nrsquoa tɛ yɛlɛma
dancogo kɔni sira fɛ
Cɛya ni musoya hadamadenya sira fɛ o ye hadamadenyajɛ ko dilannen ye min bɛ se
ka laɲɛ ni krsquoa lataa ɲɛ yɛlɛmayɛlɛmafɛn don waati ani yɔrɔ kɔnɔ
Hakɛlabato damakɛɲɛni o bɛ tali kɛ cɛ ni muso garijɛgɛ kɛɲɛni na jamana sɔrɔfɛnw ani
yiriwali tɔnɔw lasɔrɔli nrsquou kɔlɔsili la
Hakɛlabato tilennenya o ye ɲɛni ni tilennenya jogow ye ka ɲɛsin cɛ ni muso hakɛlabato
sabatili ma
Hakɛlabato kɛɲɛni damakɛɲɛni dafalen cɛw ni musow cɛ u damakɛɲɛni sendonni na
kalanko taabolo dakun bɛɛ la nin yɔrɔ la cɛ ni muso hakɛ damakɛɲɛni de ko don
Hakɛlabato fisamanciyadanfarali o ye tilenbaliya ye walima damakɛɲɛbaliya ye ka
ɲɛsin cɛ dɔ walima muso dɔ ma ka da hakɛlabato faamuyalikojuguhakili kan
Hakɛlabato faamuyalikojuguyahakiliw olu ye dankaniyaw ye daliluya tɛ minnu na u bɛ
kɛcogoyaw ni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw di cɛ walima muso ma U brsquoa ɲini ka cɛw ka se sɛmɛntiya
musow kan kasɔrɔ u ma jateminɛ kɛ jamakulu labɛncogo kan fo krsquoa jira ten krsquoo ye musow ni
cɛw dacogo yɛrɛ de ye
Fanga sɔrɔli senyɛrɛkɔrɔ fanga sendonni sugandili ni fɔkabɛn sew ani yɛrɛmara
taabolow sinsinnihellipJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sɛbɛnw bɛ
anpowɛrimɛntiempowerment ɲɛfɔ tuma dɔw ko musow ka waleyalifanga jiidili Senyɛrɛkɔrɔ o
fana yrsquoa fɔcogo dɔ ye
Hakɛlabato taabolo
laquo Hakɛlabato taabolo raquo brsquoa ɲini ka jateminɛ kɛ cɛw ni musow ka garijɛgɛ sɔrɔlenw na ani jɔyɔrɔ
minnu bolodara u ye hadamadenyakow la ani sira minnu brsquou ni ɲɔgɔn cɛ O ye ko kolomaw ye
125
minnu jɔyɔrɔ ka bon jamakulu yiriwali taabolow la ani politikikow porogaramuw ni diɲɛ
fangabondaw ni jamanaw ka porozew ka sirasɔrɔ la
Hakɛlabato sɛbɛkɔrɔ sirilen don mɔgɔw ani jamakuluw ka don o don sɔrɔ cogoyaw ni
hadamadenyako fan bɛɛ la ale min bɛ mɔgɔ kelen-kelen (cɛw ni musow) jɔyɔrɔ
kɛrɛnɛkɛrɛnnenw jira lsquorsquo FawoFAO ka fɔ la Hakɛlabato ni koɲɛɲinijateminɛ ani cikɛ koɲɛw
danni kunkan (san 2001)
Hakɛlabato taabolo tariki
San 50 nan kɛra yɔrɔw jɔli kura san ye ni diɲɛ wariko tɔnbaw (ƐfƐMIFMI BƐMUBM) ka
hakilila ye ani lakurayali hakilila O waati bɛnna kɛlɛban ma diɲɛ kɛɲɛkayanfan fɛ a kɛra
yɛrɛmahɔrɔnya ɲinini wulikajɔjɛkuluw sigili senkan waati fana ye ani 1945 baarakɛjɛkulu
sigira senkan ka ɲɛsin musow ka ɲɛnamaya sabatili ma
San 60 waatiw daminɛ bɛnna sariyako hakɛw ɲinini ma ani fana wulikajɔ cayara diɲɛ fan bɛɛ
dakun caman na
Hadamadenya latɛmɛko ɲuman taabolo
Ka taabolo kuraw ta ka musow kɛ yiriwali kɛbaaw ye
Musow dorogoli yiriwali baaraw la FƐDIFED ani
FƐDIFED (muso ni yiriwali) warisɔrɔbaaraw bɛ layiriwa
Musow dorogoli yiriwali baaraw la jaabiw (IyɛfudeIFD) danfaraw bɛ cɛw ni musow cɛ
yiriwaliko sira kan O kosɔn dɛmɛ fanga ka kan sinsin ka ɲɛsin musow ma anrsquou ka
faamulicogow
Musow ni yiriwali jaabiw (FɛdiFED) fɛɛrɛw tigɛli ka ɲɛsin musow mako kɛrɛnkɛrɛnnenw
ɲɛnabɔli ma dakun bɛɛ lajɛlen na ka o porozew kunsin waleyaw ɲɛnabɔli ma minnu
nafasɔrɔbagaw ye musow de ye
Musow sera u yɛrɛ kɔrɔ ko caman na nka ko jugu wɛrɛw sera u ma minnu sababu bɔra cɛw
ka baaratiɲɛ na
laquoHakɛlabatoraquo taabolo nrsquoo kɔrɔ ye sɛgɛsɛgɛli ni jateli ye hadamadenya sira bɛɛ lajɛlen kan
musow ni cɛw cɛ o jɔyɔrɔ ka bon kosɛbɛ kelenya kuntilennaw sabatili la ka kɛɲɛ ni
hadamadenw ka hakɛw ye ani fɛɛrɛw laɲɛniko ɲuman sinsinni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan
ma
126
San 90 waatiw la yiriwali kuntaala jan min laɲini tun ye ka yiriwali sababuw bɛrɛbɛn ɲɔgɔn
ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔfɛnw hadamadenyako sɔrɔko ani seko ni dɔnko o sinsinna yiriwali
kɛbaga cɛman ni musomanw sendonni sabatili kan yiriwali baaraw la ani cɛw ni musow
damakɛɲɛni o baaraw la
San 1995 Pekɛn lajɛ musow jɔyɔrɔ sariyasigi kan ye kunnafoniw di hakɛlabato taabolo ni
yiriwali kan (ZeyedeGED) O kun tun ye ka fura sɔrɔ cɛ ni muso mako kɛrɛnkɛrɛnnenw na ka
ɲɛsin musow ka senyɛrɛkɔrɔ sabatili ma ani ka tali kɛ dukɔnɔna ni hadamadenya
fisamanciyaw la
Hakɛlabato taabolo ani yiriwali (ZeyedeGED) ye danfaraw taabolo kura ye minnu bɛ cɛw ni
musow cɛ ani cɛmanninw ni musomanninw
Talikɛɲɔgɔnnaya mɛnisitirimingi (mainstreaming)
Cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ka talikɛɲɔgɔnna walima fɔcogo wɛrɛ la donɲɔgɔnna taabolo kɛɲɛni
u damakɛɲɛni sabatili kama fɛɛrɛ ɲumanw ye
A bɛ hakililajigin kɛ tuma bɛɛ ka ɲɛsin damakɛɲɛni sinsinni ma musow ni cɛw cɛ politikikow la
ani fɛɛrɛw ni baaraw yiriwali kama Talikɛɲɔgɔnna min bɛ cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn
cɛ kɔrɔ tɛ krsquoa fɔ dɔrɔn ka tigɛ a kan ko musow sen bɛ don yiriwaliporogaramu dɔ labɛnnen na u
ye ka bila A laɲini ye fana ka hakililatigɛ di min brsquoa jira ko cɛ fara muso kan ninnu bɛɛ de brsquou
bolo di ɲɔgɔn ma ka laɲiniw pereperelatigɛ krsquou waleyali boloda walasa yiriwali ka musow ni
cɛw haminanko gɛlɛnw nrsquou makow don jatew la
Jɔyɔrɔw ni hadamadenya cɛsiraw tilatilali jamakulu kɔnɔ
Hakɛlabato jɔyɔrɔw
Sɔrɔko la Bangeko la Sigida mɔgɔw fanfɛ
nafolomafɛnw ni baaraw sira
kan kalan kalalisamarakala
-nimaya ni seko ni dɔnko sira
kan
-ka denw bange
-ɲɛnajɛw
-Kalan ni baaradegekalan
- hadamadenya baaraw nrsquoa
cakɛdaw labɛnni jama fɛ
- sigidaw politiki baaraw
- sendonni hadamadenya
sabatilijɛkuluw la
- hadamadenkow ɲɛnabɔli
- sigidalamɔgɔw ka koɲɛnabɔhellip
127
- Lafaamuyali Hakililasɔn (hakɛlabato taabolo) ko dɔ tɛ se ka yɛlɛma fo ni politikimɔgɔ minnu
yrsquoa sigi senkan olu krsquoa don bala koɲuman O ko kelen in kunkan min don ka fɛɛrɛ tigɛ ka
yɛlɛma sira don seko ni dɔnko jɔyɔrɔfako hakilijagabɔcogo taabolow kɔrɔ kumalasurunya la
ka yɛlɛma don misali ladegetaw la O brsquoa jira ko ko in ka kan ka lajɛ kɔsɛbɛ seko ni dɔnko sira
fɛ ni fɛɛrɛ sugandilenw ye cɛ ni muso cɛsirilenw fɛ yɔrɔ bɛɛ nrsquoa ta ka kɛɲɛ ni sigidaw
kɛcogoya kɛrɛkɛrɛnnenw ye
rdquoHadamadenya siraw cɛya ni musoya kow kan ani jɔyɔrɔ minnu dira musow ni cɛw ma ( ani du
ma) olu caman sirilen bɛ sɔrɔ labɛndaw jamana fanga suguya anrsquoa ka hadamadenyakow
kuntilennaw na diinɛko ani seko ni dɔnko O sira ninnu fana bɛ se ka yɛlɛma Misali la
jamana bɛ se ka cɛw ni musow damakɛɲɛbaliya kɛ fanga sigibolo ye krsquoa lakolokolo ni sariyaw
ye ani taabolow minnu bɛ boli furuko kan furusa bangebagaw jɔyɔrɔ denw lamarali tigiya
ani hadamadenya dɛmɛnisira taabolowrdquo1
-Hakɛlabato sabatili minɛnw
Diɲɛ lajɛbaw krsquoa ta Mɛkisiko la ka se Bezingi
1 Masan Dalemeyida ka bɔ laquoHakɛlabato waleyali kɔnɔ ka hakɛlabato hakilila faamuyaraquo
san 2007 Awirilikalo [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san
20120615httpwwwgenreenactionnetspipphparticle5514
128
Diɲɛ lajɛbaw musow kan (Sun InifɛmuUNIFEM ka sira minɛ ka taa Bezingi)
A bɔra A A bɔra laquoSɛnɛgali Hakɛlabato ni Ladamu kɔnɔ ɔrizɛnisiORGENS sɛbɛnko filanan san 2008raquo
-Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ lakana sabatili ma o ka
bɛnkanw Afiriki tilebinyanfan jamanaw kɔnɔ
Bɛnkan 1325 musow kan bɛn ani lakana
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara ka ɲɛsin lakana sabatili ma o ka bɛnkan 1325
tara tɔndenw bɛɛ ka yamaruya kɔnɔ san 2000 O ye sariya ni politiki taabolo kɔrɔmaba ye min
bɛ musow sendonni nafa ani hakɛlabato taabolo matarafali lakodɔn bɛn ɲɛnabɔliw la
hadamaden lahinɛni bolodaliko bɛn sabatili wulikajɔw bɛn sinsinni ani mara kɛcogo fɔɲɔgɔnkɔ
kɔfɛ
Mɛkisiko san 1975
AyiyɛfuAIF kɛnɛ kan
Diɲɛ lajɛba fɔlɔ musow
kunkankow kan san 1975 ka ta
zuwɛnkalo tilen 15 krsquoa ta bila
zuluyekalo tile 2
1975
1976
Masalakun jɔnjɔnw
kelenya yiriwali
Muso tɔgɔlasan diɲɛ kɔnɔ
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
tɔnba ka santanbaara ka ɲɛsin muso
ma
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Kopenagi san 1980
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Nayirobi san 1985 lajɛba
Musow tɔgɔlasantanbaara
kuncɛli Fɛɛrɛw tigɛli
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Bezingi san 1995
Diɲɛ lajɛba waleyali kan bɛnkan tali
jɔyɔrɔ kan krsquoa ta san 1995
sɛtanburukalo tile 4 ka se a tile 15 ma
129
Bɛnkan 1325 tilalen don waleyalidakun jɔnjɔn 4 ye
1 Musow sendonni kolatigɛli dakun bɛɛ lajɛlen na i nrsquoa fɔ
fanga sigibolow jamanaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani diɲɛ kɔnɔ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔlɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw
bɛnko fɔkabɛnw
basigi sabatiliwalew ka kɛ sɔrɔdasimusow ye polisimusow ani siwilimusow krsquou
sendon jamana basigiliwalew la
ka kɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba sekeretɛri zenerali ka ciden
kɛrɛnkɛrɛnnenw ye
2 Musow ni musomanninw lakanani krsquo u kisi cɛnimusoya ɲangataw ma ani ko jugu minnu
bɛ hakɛlabatoko kunkan i nrsquo a fɔ
koɲɛnabɔta teliw ka ɲɛsin hadamaden lahinɛni ma i nrsquo a fɔ kunkalifadenw dagayɔrɔ
kɔnɔ
ni bɛn sabatili wulikajɔ baara kɛbagaw kalanni ye musow ni npogotigiw ka hakɛ la anrsquou
lakanani kɛcogo ɲuman sanni u ka na kɛlɛdaw la
3 Ko jugu ɲɛsinnenw musow ma ɲɛsigili ni musow ka hakɛw sabatili ye sɔnni sariyaw
ma ani sariyaw waleyali sen brsquoo la
kɛlɛ ko jugubaw kɛbagaw silatunukɛlɛ wulibagaw ani hadamadenya danbetiɲɛ ko
juguw kɛbagaw ani dankariliw diɲɛ sariyaw wɛrɛw la nɔminɛni
kunkalifadenw dagayɔrɔ bonyali krsquoa dɔn siwiliw ka yɔrɔ ye ani hadamadenw lahinɛyɔrɔ
cɛnimusoya kojugukɛw senbɔli nɔminɛbaliya bɛnkanw na bawo u bɛ se ka jate i nrsquoa fɔ
hadamadenya danbetiɲɛ ko juguw kɛlɛ ko jugubaw walima silatunukɛlɛ
muso ka hakɛw sinsinni ka kɛɲɛ ni jamana ka sariyako ye
Waleyaw dɛmɛni minnu tara musow fɛ ka ɲɛsin bɛn sabatili ma ani fɔɲɔgɔnkɔw
dalasali tɛmɛsiraw u ka sigida la
4 Hakɛlabato taabolo donni bɛn sabatiliwulikajɔw tɛmɛsiraw kɔnɔ i nrsquo a fɔ
kɛrɛnkɛrɛnnenya la
ka laadibagaw sigi hakɛlabatoko la jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ka bɛn
sabatili wulikajɔ bɛɛ kɔnɔ
ka jateminɛ kɛ ka ɲɛsin musow ni musomanninw mako kɛrɛnɛkɛnɛnnenw ma politikow
labɛnni
nrsquo u waleyali senfɛ dakun bɛɛ lajɛlen na
ka musojɛkuluw ka laɲini bolodalenw dɛmɛw ni dɔnniyaw don politikiw ni
porogaramuw kɔnɔ u labɛntɔ
130
Bɛnkansɛbɛn 1820 ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛw ma kɛlɛw kɔnɔ
Bɛnkan 1820 ( san 2008 ) bɛ kɛlɛ kɔnɔ cɛnimusoya kojugukɛw jate i nrsquoa fɔ bɛn ni lakanako
haminankow diɲɛ kɔnɔ Bɛnkan in brsquoa ɲini
maramafɛn tabaga cɛmanmusoman fɛ u ka cɛnimusoya kojugukɛw dabila ka ɲɛsin
siwiliw ma u brsquoo minnu kɛ fɛɛrɛw ye walasa krsquou ka laɲiniw sabati
kɛlɛ kɛbaga bɛɛ ka ɲangilibaliya kɛlɛ ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛlaw ma ani ka
siwiliw ka lakana sabati
jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ni bɛn sabatili wulikajɔ kɛbagaw fɛ u ka cɛni-
musoya kojugukɛw ɲɛsigili fɛɛrɛw labɛn ani ka ɲangiliw boloda ka ɲɛsin ko jugu in
kɛbagaw ma
- Bɛnkanw
Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ (SedɛfuCDEF)
Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakɛw kan min ɲɛsinnen bɛ musow
ka hakɛw ma bɛnkan
Maputo bɛnkan
- Sedeyawo ka baara bolodafɛɛrɛ ka ɲɛsin jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara
lakana kama ka bɛnkan 1325 ni 1828 waleyali ma Afiriki tilebinyafanjamanaw kɔnɔ
- Jamanafɛɛrɛw ka ɲɛsin hakɛlabato tilennenya ni damakɛɲɛni sabatili ma
KALANBOLO BAARA BOLODALI
Masalakun bolofara Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalan degeli kuntilennaw
1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ
jate
3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
131
Kuntaala Lɛri 14
MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Filimuw
-Jaw
-Gafew ni sɛbɛnw lajɛlenw ani masalabolo suguya caman
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la
(TISETICE)
Kalanbolo baara bolodali
Kalansenbolo
bolofara
Koɲɛdɔnw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka hakɛlabato hakililaw nrsquo
a taabolo ɲɛfɔ
-Hakilila minnu sirilen don
hakɛlabato hakililaw la
hakɛlabato damakɛɲɛni
hakɛlabato
tilennenyahakɛlabato kɛɲɛni
- hakɛlabato taabolo
Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na ani
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan)
-Kulubaara
- sɛbɛnɲiniw (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na animinnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-hakililaɲini
-sɛgɛsɛgɛli
-hakililafalen
Lɛrɛ 2
2 Ka hakɛlabato taabolo
bajuw faamuya kosɛbɛ
Jɔsen sirilenw hakɛlabato
taabolo la
Lɛrɛ 2
3 Ka gɛlɛyaw ni cɛsiriko
minnu sirilen bɛ
hakɛlabato taabolo la
lakodɔn
gɛlɛya ni cɛsiriko minnu sirilen
bɛ hakɛlabato taabolo
waleyali la
Lɛrɛ 2
4
Ka hakɛlabato taabolo
sinsinni waleyaw labɛn
Waleyawhakɛlabato taabolo
sabatiliwalew senyɛrɛkɔrɔ
anpowɛrimɛntiempowerment
(muso sendonni kosɛbɛ
yiriwali baaraw la ani
kolatigɛliw tali) lakana ni
yiriwali kuntaala jan ko jugu
hakɛlabato na
Lɛrɛ 2
132
5
Ka hakɛlabato taabolo
masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
Dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
- kalanbaarasɛbɛnw labɛnni
- kalansenbolo bolofaraw
kalandegeli labɛnni nrsquou
waleyali
-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
-kolabɛnɲɛɲinibaara
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato jamakulu kɔnɔ
Kalandegeli kuntilennaw
Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
koɲɛdɔn minnu ka kan ka layiriwa
KOɲƐDƆNW
Kalanwdɔnniyawdɔnni sira
kan
Jogow mɔgɔyasira dɔnniya
sira kan
fɛɛrɛw baaraɲɛdɔn sira kan
133
-ka hakɛlabato ni cɛ ni muso
dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na
- ka hakɛlabato taabolo
hakilila jiidili ɲɛfɔ
-ka hakɛlabato tilennenya nrsquoa
damakɛɲɛni jɔsenw labato
Ka ɲinini kɛcogo dɔ waleya
hakɛlabato taabolo hakililaw
kan
Kuntaala Lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
-Sedeyawo ka misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-sɛbɛn suguya caman
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la
(TISETICE)
Kalanbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ Kalanden cɛmanw
cɛmanmusoman musomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw kɔlɔsili
bɛ kalanden cɛman ni musoman
ka dɔnta ni kɛta hakɛ nrsquoa ka seko
ni dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin
hakilila kalantaw ma
- bɛ ɲininkaliw jaabi - jaabi ɲuman sugan-
dili
-kelennabaara
Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ cogoya dɔ jira ka kɛɲɛ ni - bɛ baara kɛ Kulubaara
134
hakɛlabato gɛlɛya dɔ ye Misali la
cɛw ni musow ka tile baara kɛtaw
sangali ɲɔgɔn ma
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ u ka sɛbɛn dɔ kɛ
baaraw bɛ minnu kɔnɔU bɛ
baaraw sugandi krsquou kun ɲɛfɔ
minnu ye cɛbaaraw ye ani minnu
ye muso dɔrɔn ka baaraw ye
kulukɔnɔbaaraw kalan
ani sɛgɛsɛgɛli
-bɛ kulu ka baaraw kɛlenw laseli
labɛn
-bɛ kalanden cɛman ni
musomanw ka kunnafoni dafa
-brsquoi sinsin nin kɔnɔko ninnu kan
cɛ ni muso farikolo cogoya sira
kan cɛya ni musoya
hadamadenya hakɛlabato
damakɛɲɛni hakɛlabato
tilennenya hakɛlabato kɛɲɛni
hakɛlabato fisamanciya nrsquoa
danfarali hakɛlabato
faamuyalikojuguyahakili
hakɛlabato taabolo tariki
hadamadenya latigɛko ɲuman
hakɛlabato musow dorogoli
yiriwali la hakɛlabato taabolo
Talikɛɲɔgɔnna
senyɛrɛkɔrɔlafaamuyalilasɔnni
(hakɛlabato taabolo) Jɔyɔrɔw tilali
ani hadamadenya siraw jamakulu
kɔnɔ
-bɛ kuluw ka baara kɛlenw
jaabiw dajira
-jaabiw fɛsɛfɛsɛli kulu
bɛɛ fɛ
Kuma kolomaw latɔmɔni
walima hakilila nafamaw
-brsquo u bila ka kunnafoniw kuma
kolomaw latɔmɔ
-bɛ Kuma kolomaw latɔmɔni
labɛn ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in
ye
-hakilila kolomaw ɲɛfɔli
-jaabiw kafoli
dantigɛliwaati la
walasa ka kunnafoni
sɔrɔlenw basigi
135
-hakɛlabato taabolo tariki
kiimɛni
bakurubajateminɛ
-bɛ kalanden cɛmanw ni
musomanw bila baara la hakilila
caman kan ani krsquo a ɲini u fɛ u ka
dɔw sugandi minnu ɲɛsinnen don
hakɛlabato ani walima cɛya ni
musoya ma
-brsquo u bila ka dɛmɛnan dɔ labɛn
hakɛlabato sabatili kan (ganseli
nataliye walima masalabolo dɔ)
-bɛ ɲininkaliw jaabi
-bɛ dɛmɛnan dɔ labɛn
-kelennabaara
-fililatilen
latɛmɛnidɔnniya sɔrɔlen
waleyali
brsquo a ɲini kalanden cɛmanw nrsquo a
musomanw fɛ u ka don baaraw
tilatilali labɛnnen kura dajira ka
ɲɛsin hakɛlabato ma
- brsquo a ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ u ka gɔfɛrɛnaman
dɔ labɛn minisiri 25 bɛ min kɔnɔ u
ka janto kɛ hakɛlabatoko la
-bɛ don baaraw tilatilali labɛnni
kura kɛ kalanso kɔnɔ
-bɛ gɔfɛrɛnaman dɔ labɛn ka
kɛɲɛ ni karamɔgɔ cɛman ni
musoman cikan ye
-kelennabaara
-baara kɛlen sɛbɛnni
-ladegeli
-ɲɔgɔlɔnbɔ
Masalakun bolofara filanan (2) Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn yiriwali sabatili ma
Kalandegeli kuntilenna
1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye
2-Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo
jateli ma
4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
136
Kɔnɔkow
Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli
Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli ye waleya bolodalen fɛn o fɛn tara ka ɲɛsin musow ni cɛw ma krsquoolu
nɔw kiimɛ i nrsquoa a fɔ sariyataliko sira kan poiltikiko ani porogaramukow u kɛra cakɛda o cakɛda
la ani dakun o dakun O ye baaraminɛn dɔ ye min bɛ gɛlɛyaw dantigɛ ka kunnafoniw
sɛgɛsɛgɛ ani ka fɛɛrɛw labɛn dakun ni dakun walasa ka musow ni cɛw jɔyɔrɔ nrsquou sendonni jiidi
yɔrɔ bɛɛ la
O ye fɛɛrɛ ye ka ɲɛsin musow ni cɛw ka haminankow nrsquo u ka dɔnniyaw donni ma politikikow ni
porogaramuw labɛnni na anrsquou waleyali nrsquou kɔlɔsili ani kiimɛni dakun bɛɛ walasa musow ni
cɛw ka nafaw bɛ damakɛɲɛ ani damakɛɲɛbaliya kana se ka banban
Jɔn bɛ mun kɛ mun bɛ jɔn bolo jɔn mako bɛ mun na fɛɛrɛw ni taabolow jumɛnw bɛ se krsquoa to
ni danfara bɛ dɔgɔya cɛw ni musow cɛ makoɲɛfɛnko la ani laɲiniko adw olu ka kan ka dajira
ani krsquou sɛgɛsɛgɛ walasa ka cogoya ninnu bɛɛ lajɛlen ɲɛfɔ katimu dɔ kɔnɔO bɛ se krsquoa to dɛsɛw
ka lakodɔn (Fɛn minnu tɛ yen) ani danfaraw (min tɛ labɔli kɛ)
Hakɛlabato jateliko ɲuman porogaramu bɛɛ daminɛko ɲuman jɔnjɔn ye hakɛlabatoko
sɛgɛsɛgɛliba ye Poroze dakun kelen-kelen bɛɛ la hakɛlabato taabolo brsquo a ɲini i ka ɲininkali
jɔnjɔn dɔw kɛ i yɛrɛ la
-Jɔn bɛ mun kɛ
-Anrsquoo bɛ kɛ ni sɔrɔfɛn jumɛnw ye
-Jɔn brsquou tɔnɔw sɔrɔ
-Cɛw ni musow ka makow nrsquo u ka nafaw ye jumɛnw ye ani munna
-Jɔn bɛ sɔrɔfɛnw ni tɔnɔw ɲɛnabɔ
-Yɛlɛma ɲininenw ye waleya kɛbaga jɔnw fɛko ye
-Jɔnw ye ɲɛtaa balibagaw ye
Bɛnko ni yiriwaliko gɛlɛyaw hakɛlabato siratigɛ la
Oni ONU ka jate la hakɛlabato hakilila bɛ tali kɛ jɔyɔrɔw ni hadamadenyasiraw kan cɛw ni
musow cɛ cɛmanninw ni musomanninw cɛ minnu tɛ kelen ye O jɔyɔrɔw ye
137
hadamadenyasiraw ka ko labɛnnenw ye ani seko ni dɔnkow sɔrɔkow ani politikikow Mɔgɔw
ka laɲiniw ani ko minnu diyagoyalen bɛ u kan sigi la olu bɛ se ka laban ka kɛ
maramafɛnnakɛlɛw wulili sababu ye kuluw ni ɲɔgɔn cɛ
Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn (FasiFAS) ka ɲinini jirala san 2009 laquohakɛlabato ni ko juguw
kɛli kan musow la kɛlɛdaw kɔnɔ raquo Cɛzi LENOWA la (Jalatigibakalanso) Sɛnɛgalijamana
kɔnɔ O ɲinini in yrsquoa jira ko kalan kɛlenw kɔfɛ ani sariyasɛbɛn labɛnnenw diɲɛ kɔnɔ hakɛlabato
jateli sira kan bɛn sabatili wulikajɔw koɲɛnabɔliw la (OyɛmupeOMP) halibi musow jɔyɔrɔw ka
dɔgɔ o baaraw la sedeyawojamanaw kɔnɔ
Sariyasɛbɛnw labɛnni dɔrɔn tɛ se ka hakɛlabato jateli sabati fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquo u dalasali
baaraw la Jogo yɛlɛmani bɛna kɛ ni mɔgɔw kalanni ye o min bɛ kɛ lafaamuyali kan
kunnafonidi ani ladamuni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw U bɛ tali kɛ
Tɔɲɔniwalew (kɛrɛfɛdɛn kɛɲɛnibaliyaadw) laquo I trsquoa dɔn ko tɔɲɔni ka jugu fo nrsquoa sera i
yɛrɛ ma raquo O hakilila fɔra an ye Piyɛri Nikola fɛ ka bɔ a ka gafe kɔnɔ min bɛ wele
laquo Hadamadenya siraw raquo
Kojugukɛw (ko jugu minnu ye hakɛlabatobaliyaw ye kɛlɛw kɔnɔ damatɛmɛwalew kɛli
denmisɛnninw na anrsquou ɲangatali cɛnimusoya sira kan adw) Ko jugu ye forobakuma
ye min bɛ kɛlɛtigɛsɔn jira ani bɛnbaliya sabalibaliya kɛlɛ jugu fɔcogo wɛrɛ la
baganmadegun don min bɛ na ni dimi ni tɔɔrɔ ye laquo Ko jugu min bɛ tali kɛ hakɛlabato
kan o ɲɛsinnen bɛ cɛw ni musow ma nka a ka ca a la digi bɛ kɛ musow de la A bɛ
sɔrɔ damakɛɲɛbaliyaw fɛ cɛw ni musow cɛ fanga sira kan Ko jugu bɛ ɲɛsin muso ma
ka da a ka musoya yɔrɔ kan walima ko jugu bɛ da musow kan min damatɛmɛnen bɛ
kojugu ka tɛmɛ u ka kɛlen kan Nrsquoan ko an brsquoa bɛɛ fɔ o ko juguw ye binkanniw ka
ɲɛsin farikolo ma cɛnimusoya ani hakili Ko jugu minnu bɛ kɛ musow la o dɔw fana bɛ
kɛ jamana fɛ walima jamana brsquoi ɲɛtugu u kan raquo [Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba
bolofara ka ɲɛsin diɲɛ kɔnɔ mɔgɔw ma (UNFP) Hakɛlabato masalakun
labɛnjɛkulukulu]
FasiFAS ka ɲinini hakɛlabato ni ko juguw kɛli kan musow la kɛlɛdaw la kɛra sababu ye
Krsquoa jira ko kɛlɛ bɛ se ka yɛlɛma don cogo min na mɔgɔw cɛsiraw la o cogo kelen na a
bɛ se ka na ni cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw fana cɛw ni musow cɛ ani musomanninw ni
cɛmanninw cɛ
Ka faamuyali ɲuman di sɔrɔdasiw ma bɛnko kan u krsquoa dɔn krsquoa fɔ u ka waleyaw kɔlɔlɔw
bɛ se ka se cɛw musow musomanninw ani cɛmanninw ma
Ka hakililafalen kɛ cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw kɔlɔlɔw kan anrsquou labɛnw
138
Ka janto kɛ seko ni dɔnko la o la sa mɔgɔ minnu sen bɛ don bɛn sabatili wulikajɔ
ɲɛnabɔliw la olu ka kan krsquoa dɔn u ka baara bɛ kɛ hukumu min kɔnɔ seko ni dɔnko
siratigɛ la bawo cɛ ni muso cɛ gɛlɛyaw ni seko ni dɔnko sirilen don ɲɔgɔn na kosɛbɛ
Laadalako cɛjuguw (Misali la musow ka nɛgɛkɔrɔsigi ɲɛsinnen bɛ musomanninw ma
minnu si ma se lakɔliladon ye walima nrsquou bɛ kalanso fitinin na)
Jamanaw ka bɛnkansariyaw bɛrɛbɛnbaliya diɲɛ taw ma anrsquou waleyalibaliya olu tɛ se
krsquoa to jamanaw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa a ɲɛma kojugukɛko kunkan O brsquoa to ni cɛnimusoya
kojugukɛw ani dantɛmɛwale wɛrɛw bɛ sinsin musow de ye o kow mɔgɔ tɔɲɔnen fɔlɔw
ye (denmisɛnw aniwalima balikuw) ani ɲangiliw kɛɲɛni tiɲɛni hakɛ ma ko jugu ninnu
kɛbagaw kama
hakɛlabatoko jateminɛni politikikow ni waleyalikow kɔnɔ forobapolitikikow ɲɛfɔli nrsquou
waleyali damakɛɲɛnenw koɲuman politiki min bɛ hakɛlabatoko don ba la o ye jɔsenw
faralen ye ɲɔgɔn kan minnu bɛ danfaraliw ni damakɛɲɛbaliya balicogo sigi senkan
minnu sababu bɔra hadamadenya ni seko ni dɔnko danfaraw labɛnnenw na cɛw ni
musow cɛ
Waleya ni jogo sirilenw hakɛlabato la minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali sabatili ma
Politiki min bɛ janto kɛ hakɛlabatoko la o brsquoa ɲini ka furaw sɔrɔ hadamadenya
damakɛɲɛbaliya wale kɔrɔlenw na olu minnu bɛ hakɛlabatow bilaɲɔgɔnɲɛ ju la Olu bɛ
musow ka sekow yiriwali dan sira la o cogoya kelen na balanw don musow ka
hadamadenya hakɛ bajuw waleyali la A bɛ fɔ ko politiki bɛ janto kɛ hakɛlabato na nrsquoo
yrsquoa sɔrɔ a bɛ yiriwaliporoze labɛncogo dantigɛ ka sɔrɔta laɲininenw pereperelatigɛ -
kunw ni fɛɛrɛw dantigɛli ani kɔlɔsili jateminɛnanw bakurubafɔ la poroze taabolo bɛɛ
lajɛlen
Musomannin ni cɛmannin ladamuni sɛmɛntiyalen don kalan taabolo fɛ min bɛ janto kɛ
hakɛlabato dakun bɛɛ la a bɛ janto kɛ kalanko taabolow ni kalansen bolodalenw na
ani kalanso koɲɛw ɲɛnabɔli O ye ka baara kɛbaga cɛman ni musoman ani kalanyɔrɔw
sigiyɔrɔw dantigɛ O bɛ kɛ baara kɛbaga cɛman ni musoman ani baara kɛbaga suguya
cɛman ni musoman ka waleya kunsinnenw waleyali kama ka se ka kalanso ɲɛnamaw
bila o la u ka bolokan Ka janto kɛ hakɛlabato la kalandegeli hukumuw kɔnɔ o bɛ se
ka taabolow ni jogow sinsin minnu ka ɲi tilenneya ni damakɛɲɛni ma
- Kalan ɲɛnamaya kuntaala kɔnɔ
- Hadamadenya ni seko ni dɔnko waleya minnu bɛ janto kɛ musow ni cɛw ka nafa suguya
dafaralenw na
139
- Musow ni cɛw sendonni damakɛɲɛnen yiriwali taabolo la
Lakana ni bɛn gɛlɛyaw sedeyawojamajanaw kɔnɔ
Kow cayali sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ yɛlɛma don kosɛbɛ cɛsirikow la ka ɲɛsin bɛn ni
yiriwali gɛlɛya ma Olu cɛsirikow la an da bɛ se ninnu ma
Kalata minnu bɛ na ni fɔɲɔgɔnkɔw ye sirabilako jugu ani politiki gɛlɛyabaw jujɔn
Demokarasi sigili nrsquoa sinsinni gɛlɛyaw
Jama ka wulikajɔkɛlɛw ani hakililalafasa dantɛmɛ wulikajɔ kunbɔliw
Hadamaden cayaliba ani jamanaden fanba ye denmisɛn ye ((denmisɛn minnu si tɛ san
20 bɔ olu ka ca ni mɔgɔ 50 ye kɛmɛ o kɛmɛ la Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ)
Kalan baaradegekalan ani baara lasɔrɔli gɛlɛyaw
Kalanden minnu mana tila kalan na dɔnniya minnu brsquoolu la ani jamanadenw mako bɛ
baara minnu kɛbagaw la olu tɛ ɲɔgɔn ta Bɛn sabatili ni donɲɔgɔnna ani tilennenyako
ni damakɛɲɛniko jateli mako ma jɔ olu fɛɛrɛw tali la
Faantanya hakɛ damatɛmɛnen don Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi duuru bɛ faantanya
jukɔrɔ (50) Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi wɔɔrɔ ni kɔ bɛ balo kasɔrɔ dolariwari dɔrɔmɛ 1
trsquoa bolo (60)
Mɔgɔw ka sigiyɔrɔyɛlɛma balakacaya minnu sababu ye politiki ni sɔrɔdasikɛlɛw ye
Mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka taama u sago la sedeyawojamanaw kɔnɔ o kɛra sababu ye ka
banaw jɛnsɛn ani mɔgɔ dogokafeere ani jagofɛn kɔnnen jago jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Maramafɛn misɛnw ka munumunu jamanaw kɔnɔ
Forobapolitikiw ɲɛbaliya
Siyakokɛlɛw
Kunmayɛlɛmafuraw (dɔrɔguw) yuruguyurugufeere
Maramafɛnnakɛlɛw dagali
Waleya fɛn o fɛn ɲɛsinnen bɛ nin cɛsiriko ninnu ɲɛnabɔli ma wajibi don cogoyasɛgɛsɛgɛ ka kɛ
walasa ka hakɛlabato taabolo don u kɔnɔ
KALANBOLO BAARA BOLODALI
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn yiriwali sabatili ma
140
Kalandegeli kuntilenna
1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye
2- Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo
jateli ma
4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
Kuntaala Lɛrɛ 12
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
-Sedeyawo ka Misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-Sɛbɛnw ani masalabolo suguyaw
Baara bolodalikatimu
KALANSENBOLO
BOLOFARA
KOɲƐDƆNW KƆNƆKO FARANKANW FƐƐRƐW KUNTAALA
1 Ka hakɛlabato
taabolo
sɛgɛsɛgɛlikɛminɛnw
ɲini krsquou dɔn ani
faamuya kosɛbɛ
Fanga tali sɛgɛsɛgɛli
sɛgɛsɛgɛlikatimu
GAMUGAM(hakɛlabato
sɛgɛsɛgɛlikatimu baju)
-kalanko taabolo
sɛgɛsɛgɛli katimu ka kɛɲɛ
ni hakɛlabato ye
-sɛbɛnw ɲinini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin nawalima
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan)
-Kulubaara
-hakililaɲini
-Sɛgɛsɛgɛli
Lɛrɛ 2
2 Ka hakɛlabato
sɛgɛsɛgɛli taabolo
sɛbɛkɔrɔfaamuya
-dakun suguya minnu bɛ
sɛgɛsɛgɛli la
-dɔnniya farankanw
Lɛrɛ 2
141
3
Ka bɛn ni yiriwali
fɛɛrɛw labɛn ka kɛɲɛ
ni hakɛlabato
taabolo ye
-laquohakɛlabatoraquo politikiw
waleyali labɛnw
-laquohakɛlabatoraquo politikiw
waleyali minɛnw
-Hakililafalen
-kolabɛnɲɛbilabaara
Lɛrɛ 2
4
Ka hakɛlabato
taabolo don
kalanbaaraw kɔnɔ
- dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli
-kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni ka hakɛlabato
don a kɔnɔ
- kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
labɛnni nrsquoa waleyali
-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato Bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw kama
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn ni yiriwali sabatili ma
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato taabolo sɛgɛsɛgɛli fɛɛrɛw
Kalandegeli kuntilenna
Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanwdɔnni sira kan Jogow mɔgɔyasira dɔnniya sira kan fɛɛrɛwbaaraɲɛdɔn sira kan
142
-Ka waleyaw ani jogo
ɲumanw ni jugumanw nɔ
sɛgɛsɛgɛ minnu sirilen don
cɛ ni muso fila (2) ka
diɲɛnatigɛ cogoyaw la
-ka labɛn koloma dɔw kɛ
minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
ma ka janto kɛ hakɛlabatoko
la (ka kɛɲɛ ni musow ka
senyɛrɛkɔrɔ ye lakana ni
yiriwali kuntaala jan ani
kojugu minnu bɛ tali kɛ
hakɛlabatobaliya kan)
-Ka hakɛlabato tilennenya ni
damakɛɲɛni bonya waleyaw sigili la
senkan minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
sabatili ma
-Ka waleya kɛ ka se ka hakɛlabato don
walew kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
sabatili ma
(anpowɛrimiempowermentɛntsendonni
kolatigɛw labɛnni na)
-Ka yiriwali ni bɛn baara dɔw
sigi senkan sigida kɔnɔ ka
kɛɲɛ ni hakɛlabato taabolo ye
-Ka dɛmɛ kɛ ka ɲɛsin waleya
kɔrɔ ɲumanw lataa ɲɛ ma
hakɛlabatokow kan
-Ka se ka musow ni cɛw
sendon yiriwali taabolo la ani
bɛn sinsinni damakɛɲɛ kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Masalabolo
-Kalansen bolodalenw ni kalandengafew
-Sedeyawo misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-Sɛbɛn suguya wɛrɛw
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛtikunnafonidi ni kunnafonifalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la (TISETICE
Ni musow bɛnna a kan krsquo u sigi krsquou bolo fila da u senkan
Nin tun ye masajamana dɔ ye min ni masajamana caman wɛrɛw tun bɔlen de ɲɔgɔn fɛ
143
Masakɛ kelen masamuso kelen sɔrɔdasiw cikɛlaw ani baarakɛla wɛrɛw tun brsquoa kɔnɔ O nrsquo
a ta bɛɛ sariya tun tɛ musow bolo ka bɔ u ka duw kɔnɔ ani ka baara wɛrɛw kɛ minnu tɛ
musoyabaaraw ye
Sɔgɔma cɛw bɛ bɔ ka taa baara la ka segin wulw fɛ U mana na u bɛ dumuni ɲininkali kɛ ka
tila krsquou fara ɲɔgɔn kan terimaw ka marasibɔ kɛ walima dominobɔ Musow kɛra hɛrɛ la o u
ma kɛ hɛrɛ la o o trsquou ka sira ye Don dɔ la musow sera u danna Cɛw hakilila ko mun don
Nrsquou donna so dɔrɔn u ɛ fangatigiya jira u bɛ pɛrɛn an kun ani krsquoan tɔɔrɔCɛw mrsquoa faamu
halibi krsquoanw musow ka baara fanga ka bon Muso dɔ ko o la cɛw bɛ tan de koyi Anw de
brsquoan janto denmisɛnninw na ka du ladon ka fini nɔgɔw ko ka ɲɔ susu ni krsquoa bunte ka
dumuni tobi ani baara caman wɛrɛ fana Olu ta bɛnnen bɛ dominobɔ dɔrɔn ma krsquoan
datugulen to sow kɔnɔ yen O la muso jɛra krsquoa fɔ -An ka gɛrɛwu kɛ (baarabila) O cogo de
la musow ye baara bila Cɛw bɔlen foro la anrsquou ka baarɛyɔrɔw la u dabali bɛɛ banna
Dumuni tun ma tobi Finiw tun ma ko Musow tun tɛ so fana Baw balimamusow
kanimɛmusow furumusow maminɛmusow olu bɛɛ tun bɔra ka taa U tun taara u faraɲɔgɔn
duba dɔ kɔnɔ firiyatɔ dɔ fɛ yen dominobɔ ni marasibɔ la Hali masakɛmuso tun brsquoo kɛnɛ kan
Cɛ kelen si ma se krsquoa muso lasegin so
Cɛw tun yrsquoa fɔ u ni ɲɔgɔn cɛ ko Ɛ musow bɛ segin ka na so hali a tɛ mɛɛn Musow ko an tɛ
segin so fo aw ka hakili sɔrɔ O waati kɔnɔ cɛw yrsquoa ɲini ka musow ka baaraw kɛ nka o ma
ɲɛ kosɛbɛ U ye finiw ɲɛw tiɲɛ u kotɔla Denw tun tɛ ka kasi dabila Dumuniw tun bɛ sisi u
bolohellip ani u tora u kelen na O waati kelen na dugu musow ma sɔn ka segin u kɔ Cɛw bɛ
na an ɲini nin bɛɛ kɔ u yrsquoan tɔɔrɔliba min kɛ krsquoo yafa ɲini an fɛ Fa tun bɛ ɲini ka don cɛw
la U tun yrsquo u ka baara jɔ krsquou janto so la bawo musow tun ye u bolow bɔ baaraw la Dugu
cɛw nana a faamu kelen-kelen dɔɔnin dɔɔnin ko musow ka baaraw tun ka gɛlɛn U ma se ka
bɔ nin kalama cogo di fo sisan Musow tun bɛ u ka laɲini sɔrɔli sira kanhellipnka ko balalen dɔ
nana kɛ Ka cɛw ɲɛgannento sokɔnɔbaara jiriforow tun brsquoa la ka ja Baganw kɛra
yɛrɛmabilaw ye Alikama tun bɛ ka dɛsɛ masajamana kɔnɔ ani dumuniw fana Ko bɛɛ tun
yɛlɛmana ka kɛ kojugu ye Musow ni cɛw bɛnnrsquoa kan o la ka fɛɛrɛ dɔ tigɛ ka gɛlɛya in
ɲɛnabɔ Mɔgɔ kelen sugandira fan kelen-kelen bɛɛ la fɔkabɛn kama
Cɛw ye masakɛ sugandi musow ye masamuso di
Kulu fila jɛra ka ɲɔgɔnye kɛ yɔrɔ kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ la jiritu la dala kɛrɛfɛU tun diminen don
u nisɔn tun ka go Masamuso yrsquoi kanto - aw tun brsquoan datugu so kɔnɔ An tun brsquoarsquo lakana
dɔrɔn de kɛnɛmana kow ma Masakɛ yrsquoa jaabi ten Arsquo brsquoan kɛ I ko jɔw masamuso yrsquoi sinsin
o kan Jɔw wa hun An tun bɛ baara kɛ aw ye i nrsquoa fɔ baganw o kɛra masamuso ka jaabi
144
ye Anw fana dun Aw brsquoaw taw dɔn aw trsquoa fɛ krsquoanw taw dɔn Laɲini dɔw brsquoan fɛ krsquou dajira arsquo
la U filɛ nin ye Musow brsquoa ɲini yamaruya ka di u ma u ka to ka bɔ anrsquou ka se ka baara
wɛrɛw dege Dɔw tun brsquoa fɛ ka kɛ sɛnɛkɛlaw ye sojɔlaw bololabaarakɛlaw saripancew
fɔlikɛlaw kumalasurunya la baara suguya caman Masakɛ yrsquoa ɲɛ ɲugu krsquoi miiri dɔɔnin An
sɔnna nrsquoarsquo bɛ o de fɛ o bɛ kɛ arsquo ye A banna wa Masamuso yrsquoa ɲɛ kɔmi ka tɛmɛ ni kuma
ye - Ko wɛrɛ bɛ yen cɛw ka kan krsquo u sendon sokɔnɔbaaraw la Cogo di O kɔni Abada
Masamuso girinna ka wuli krsquoa ka finiba ta ka sira minɛ krsquo a bɛ taa I jɔ i jɔ A ka ɲi hellip An
sɔnnahellipAn bɛna sokɔnɔbaaraw kɛ Nka arsquo brsquoan dɛmɛ kanniw na masakɛ yrsquoo dajira a la
Masamuso sɔnna A tun ma dabɔ dɔ ka se sɔrɔ dɔ kan O de la ɲinifɛnw sɛgɛsɛgɛra kosɛbɛ
kelen-kelen ani ka hakililafalen kɛ u kan Sɔn kɛra dɔw ma dɔw latilenna walasa bɛɛ ka
wasa Bɛnkanɲini bannen masakɛ nrsquoa muso yrsquou ka masayabanfilaw don ani krsquou kuntilenna
kɛ kelen ye
Kalansenbolo bolofara kanlan degeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli -Ka kalanden cɛmanw ni musomanw ka
dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka kɛɲɛ ni
gɛlɛya dajiralen ye
- bɛ ɲininkaliw jaabi ani krsquou ɲɛfɔbrsquou ka
faamuyali fɔ gɛlɛya in kan
ɲininkaliw
jaabiwɲinini
cikanwbaaraw
waleyali
Bilali kalan hukumu kɔnɔ Baara kɛta1
Koɲɛnabɔta
bɛ diɲɛlatigɛ don o don ko dɔ dajira min
kɔnɔ baaraw danfaralen don cɛw ni
musow cɛ
bɛ ko in sɛgɛsɛgɛ ani ka hakililafalen kɛ
jɔyɔrɔw kan
Kelennabaara
Kulukɔnɔbaaraw kalan
ani sɛgɛsɛgɛli -Brsquoa ɲini u fɛ ka masalabolo kalan min
tɔgɔ ye laquoNi musow bɛnna a kan krsquou sigi
krsquou bolo fila da u senkanraquo
-bɛ kulubaaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin
cikan ninnu ye
1-Musow ni cɛw ka baaraw tun ye mun
ye yanni fɔɲɔgɔnkɔ cɛ
2-Fɔɲɔgɔnkɔ sababu bɔra mun na
bɛ masalabolo kalan
brsquou ka baara jaabiw dajira
Kulu 1 bɛ ɲininkali jaabi minnu bɛ tali
kɛ musow ni cɛw ka baaraw kan
Kulu 2 bɛ fɔɲɔgɔnkɔ kun sɛgɛsɛgɛ
Kulu 3 bɛ bɛn sɔrɔlen nafaw dantigɛ
minnu bɛ masajamana mɔgɔw ka
hadamadenyako ni sɔrɔko kan
Kulubaara
145
3- Fɔɲɔgɔnkɔ in ɲɛnabɔra wa
4-Bɛn nɔkun kɛra mun ye masajamana
mɔgɔw kan
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
bɛ kuluw ka ɲininiw ni kunnafoni
sɔrɔlenw kafoli labɛn
-brsquoa ɲini kulu kelen-kelen bɛɛ fɛ u krsquou
baara kuma kolomaw latɔmɔ krsquou kɛ
masalabolo ye katimu walima nataliye
min bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔlen bakurubafɔ
-Bɛ dalikunnafoni damadɔw di krsquoa ka
hakilila sɛmɛntiya ni waleyaw ye minnu
bɛ tali kɛ don o don kow kan ani
donkibaruya
bɛ baara kɛlɛnw dajira ani krsquou
walanwalan
kuma koloma latɔmɔnenw bɛ kɛ katimu
ye nataliyew ani masalabolow ka kɛɲɛ
ni se walanwalannenw ye
Jɛkabaara
Hakililafalenfalen
Dantigɛliwaati
kiimɛniBakurubajateminɛ
-brsquou bila u krsquou yɛrɛ ka baara kɛlenw nrsquou
ka kunnafoni walanwalannenw
sɛgɛsɛgɛ kalanni (taabolo kɔnɔkow
sɛbɛkɔrɔ faamuyali kiimɛni
dɛmɛnanwminɛn) Degeli (baara kɛtaw
lakikaya kɔnɔkow kalanden
cɛmanmusoman taabolow ni jogow
sɛbɛkɔrɔ faamuyali hakɛ)
Kuma kɛra ko minnu kan u bɛ olu
bakurubafɔ nrsquou yɛrɛ ka daɲɛw
nataliyew walima katimu ye
Kelennabaara
Kuluw ka baara
Hakililafalenfalen
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Ka ɲɔgɔlɔnba dɔ labɛn krsquoa waleya min
bɛ masalabolo danfara kɔnnenw filiw
latilenni cogoyaw ɲɛfɔ
Bɛ ɲɔgɔlɔnba labɛn ani krsquoa bɔ Kulubaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
146
KALANBOLO 6 FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI
ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN
laquoYɔrɔ saniyali ka di bɛɛ ye nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲaman cɛ raquo1
1 Zan YanniJean Yanne [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ jajɛra 15062012 httpscalettsansrhettwardpresscom
20090530tout-le-monde-veut-saver-la-planete-mais-personne-ne-veut-descendre-les-poubelles
147
FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI
ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN
1 Forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa lamini
2 Yiriwali kuntaala jan
ɲɛbila
Sigida nrsquoa lamini hakɛ danfɛnkanɲinini ladamu taabolow yiriwali kɛnɛya ani bɛn sɔrɔli hakɛ
olu minnu sinsinnen bɛ damakɛɲɛni ni fisamanciyabaliya jɔsen baju kan u sirilen tɛ
hadamaden kelen dɔrɔn na jamakulu kɔnɔ nka u bɛ tali kɛ fana bunadama kan ka da a ka
danfɛnya yɔrɔ kan O la sa Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan bɛ
hakililajigin kɛ krsquoa jira ko laquo fasojama bɛɛ ka kan ni sigida nrsquoa lamini mumɛ anrsquoa ɲuman sɔrɔli
hakɛ ye min brsquou ka ɲɛnamaya sabatiraquo
O nrsquoa taa bɛɛ yɔrɔ minnu na ni dɔnbaliya ani mɔgɔlafilikunnafoni bɛ se ka kojugu lase mɔgɔ
ma diɲɛlatigɛ kɔnɔ forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini sabatili kuntaala jankow ye ko
kolomayɔrɔba ye o yɔrɔw la sango Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɛrɛnkɛrɛnnenya
Afiriki tilebinyanfanjamanaw
Sedeyawo bɛnkan ka ɲɛsin demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman ma brsquoa jira ko demokarasi
bɛn politiki basigi ani hadamadenjɛ tilennenya tɛ se ka sira sɔrɔ mara kɛcogo ɲuman sariyaw
kɔ
O sira kelen in kan diɲɛ ɲɛmɔgɔw bɛnna a kan krsquoa jira jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba
ka lajɛ senfɛ san 2002 sɛtanburukalo la sanbakelennako kunkan ko laɲini ninnu ka don
bakuruba kuntilennaw kɔnɔ minnu bɛ se ka kiimɛ ani minnu kuntaala danbɔlen don krsquoo tɔgɔ
da sanbakelenna kuntilennaw yiriwali kama (OyɛmudeOMD)
Afirikitilebinyanfan jamanaw bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa yiriwaliko la kɛnɛya laseli bɛɛ ma jamana
sɔrɔfɛnw tilako ɲuman sigi bɛn ani demokarasi sinsinni na nrsquou ye fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛ ka
faantanya kɛlɛ fiɲɛbanaba ni fiɲɛbana ani sɔrɔko dɛnkɛrɛfɛ olu minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw
lajuguyali ani basigibaliya ju la
148
Haminankoba min bɛ gɛlɛya in kɔnɔ o ye politiki kisɛmaw ani nafamaw labɛnni nrsquou waleyali ye
minnu brsquoa to forobakɛnɛya gɛlɛyaw bɛ ɲɛnabɔ ani ka janto kɛ sigida nrsquoa lamini kɛnɛman ani
kuntaala janko la
O hakilila dantigɛlen in hukumu kɔnɔ sedeyawo jamana kelen-kelen ka kalanko taabolo ka
kan ka tali kɛ hakilila fɔlen ninnu na krsquou don kalan kirikilɔmuw kɔnɔ ani baaradegekalan
taabolow ka ɲɛsin karamɔgɔ cɛman musomanw ma kalanden kɔrɔbaw ani lakɔlidenw
O sira kelen kan masalakun in ɲɛsinnen bɛ forobakɛnɛya ma anrsquoa ni sigida nrsquoa lamini bɛ tali
kɛ ɲɔgɔnna cogo min yiriwali kuntaala jan sabatili bolodaliko ɲuman hukumu kɔnɔ
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako
ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama
Kalanbolo masalakun bolofaraw
1Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
2Yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako
ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw dɔn
Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw dɔn
Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ
Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyaw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ
Ka sigida nrsquoa lamini marali walew ani forobakɛnɛya lakana yiriwa
Ka wale ɲumanw kɛ ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw kɛlɛli ma
Kɔnɔkow
1 Forobakɛnɛya
149
aKɔrɔ
Forobakɛnɛya bɛ se ka ɲɛfɔ cogoya caman na A bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ laquo Forobakɛnɛya ɲɛnini
farikolow hadamadenya hakiliko ani seko ni dɔnko sira kan cogo dɔ la ani cogo wɛrɛ la ni
waleyaw ye minnu bɛ se ka jamanadenw ka kɛnɛya sabatiraquo Forobakɛnɛya ɲɛnini bɛ se ka
jate fana i nrsquoa fɔ mɔgɔ kelen-kelen jamakulu ani jamanaden bɛɛ ka kɛnɛya sabatili krsquoa
sababu kɛ u ka kɛnɛyako matarafali wulikajɔw ye
An bɛ se ka hakililajigin kɛ ɲɛfɔli kɔrɔ dɔ kan min bɔra Sarili Eduwari Winsilo ka
dɔnniyaɲɛninigafe kɔnɔ san 1920 laquo Forobakɛnɛya ye dɔnniya ni fɛɛrɛw ye ka banaw kunbɛn
ka diɲɛlatigɛ kuntaala janya ka kɛnɛya sabati ani ka farikolo to ɲumanya la ni sigidalamɔgɔw
ka jɛkabaara labɛnnenw ye sigida nrsquoa lamini saniyali kama banakisɛw sɛgɛsɛgɛli jɛkuluw
kɔnɔ hadamaden ka ladamu a yɛrɛ ka kɛnɛya taabolow kan kɛnɛya cakɛdaw ni dɔgɔtɔrɔw
labɛnni walasa ka kɔn ka banaw ɲɛnini ani krsquou furakɛli ɲɛsigi Ka hadamadenya sabatilifɛɛrɛw
sigi senkan minnu bɛ basigi lase hadamaden kelen-kelen bɛɛ ma krsquou ka kɛnɛya sabati Nin
bɛɛ kɛkun ye hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se cogo min krsquoa ka hakɛw nafaw bɔ minnu bɛ
tali kɛ a ka kɛnɛyakow ni si kuntaala jan sɔrɔli la
O de la diɲɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ kɛnɛyako ma o
ka baarakɛjɛkulu senfɛ san 1953 o yrsquoa jira ko jɔyɔrɔ min ka kan ka di mɔgɔ kelenkelenna ni
jamakulu ma ladamuni baaraw la kɛnɛyako siratigɛ la o nafa ka bon Nka min jateminɛna
kosɛbɛ baarakɛjɛkulu in fɛ o ye hakililaw lafɛrɛli ye minnu bɛ tali kɛ forobakɛnɛyako
ɲɛnabɔcogo la O lafɛrɛli brsquoa wajibiya ka kɛnɛyako wale bolofara bɛɛ don ɲɔgɔnna ka kɛ
taabolo kelen pewu ye saniyako banaw ɲɛsigili banabaatɔw furakɛli ani nɔgɔyabaatɔw
tɔpɔtɔli
Kabini o waati la sɔn kɛra a ma ko furakɛliw labɛnni fana ye forobakɛnɛya baara jɔnjɔnw dɔ
ye
O nrsquoa ta bɛɛ a ka kan ka pereperelatigɛ ko forobakɛnɛyako bɛ ka danfara don a ni banafurakɛ
dɔnniya ɲɛɲini cɛ sira fila kan kɛrɛnkɛrɛnnenya la
- A brsquoi banban kosɛbɛ banakunbɛn kan ka tɛmɛ furakɛli kan
- A bɛ jamakulu ka kɛnɛyako sabatili bila hadamaden kelen-kelen ta ɲɛ
b Forobakɛnɛya gɛlɛyaw Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɔnɔ
150
OmɛsiOMS ye sɛbɛn dɔ labɛn min bɛ tali kɛ laquoAfirki jamanaden miliyɔn 738raquo17 ka kɛnɛyako la
san 2006 nowanburukalo tile 20 na
Bi-bi in na Afiriki gunkanjamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 1073487000 ye
Sedeyawo jamana 15 jamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 322990000 ye⁵
OmɛsiOMS yrsquoa pereperelatigɛ a ka laselisɛbɛn kɔnɔ ko laquoAfirikiraquo jamana minnu bɛ Tɔn kɔnɔ
olu ka sɔrɔ yiriwali bɛ kɛ ni jamanadenw ka kɛnɛya ɲuman ye bawo a dilanbaaw yrsquoa jira kolaquo
kɛnɛyabaliya bɛ na ni jamanadenw ka faantanya banbali ye basigibaliya faantan sinsinni
mɔgɔ sata cayali sɔrɔtaw dɔgɔyalihellipraquo
O nrsquoa ta bɛɛ Afiriki kɔnɔ forobakɛnɛya gɛlɛyaw ka ca kosɛbɛ O ko fanba bɛ tali kɛ banakisɛw
jɛsɛnni gɛlɛyaba kan i nrsquoa fɔ sida banakisɛ sumaya ani sɔgɔsɔgɔninjɛ olu minnu bɛ mɔgɔ
miliyɔn 3 ni kɔ faga san o san O mɔgɔ sataw la denɲɛrɛnin ni denmisɛnnin ka ca krsquoa sababu
maramafɛnnakɛlɛw ni kɛnɛyako gɛlɛyaw ye
c Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma
Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoa to kalanden cɛman ni kalanden musoman ka dɔnniyaw
ni jogow sɔrɔ minnu bɛ kɛ sababu ye u ka se
Ka ko dɔ juguyali bali
Krsquou yɛrɛ lakana
Ka dɛmɛ don mɔgɔ wɛrɛ ma
3Lomɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20[ ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ
lajɛlen 15062012
httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1
4Omɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ
lajɛlen 15062012
httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1
5Censusgov People and householdInternational programsmain dataInternational data basesan
2012 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidre gionphp
151
Ka hakilijagabɔ sabati
Ka se ka sugandili kolomaw kɛ
krsquou yɛrɛ ta
Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoi sinsin tɛmɛsira kunbaw kan minnu labɛnnen don ka kɛ
kalansen koloma wolonwula (7) ye
Saniya
Dumuni kɛko ɲuman ladamu ani farikololabaraliw sinsinni
Lakalanni baloko ɲuman na ani farikolon sinsinni
Ladamu ka ɲɛsin cɛnimusoya bangekɔlɔsi fɛɛrɛw sɔrɔli ani tangali sida ni kafoɲɔgɔnya
banaw ɲangataw ma
Janto-n-yɛrɛ-la matarafali
Faratikow dabilali
Dɛmɛ ka ɲɛsin binkanni kunbɛnni nrsquoa kɛlɛli ma
Degun ɲɛsigili
Lakalanni jɔyɔrɔfa la ka ɲɛsin faratikow ma (lakalanni dɛmɛ kunfɔlɔw la)
II-Sigia nrsquoa lamini
a Kɔrɔ
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani
yiriwali kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
Ne jamanakalankaramɔgɔ bolo sigida nrsquoa lamini bɛ jate hadamadenyako dɔnniya fɛ min bɛ
hadamadenya kɛ a ka laɲini bakolo ye O de kosɔn hadamadenyako dɔnniya la janto ka kan
ka kɛ sira la min bɛ tali kɛ mɔgɔw ni sigida fɛnw na (fiɲɛ ji farakuruw jiri ni dugukolo
fɛnɲɛnamakuluw)
Siraw ninnu ɲagaminen don bawo u brsquoa jira krsquou donnen don ɲɔgɔn na a mɛɛna i nrsquoa fɔ
jamakuluw ni kungow
152
Hadamadenw sigicogo dugukolo kan o ye an fɛ dɔnniya koloma ye min brsquoa wajibiya miiri ka
kɛ daɲɛw ani hakililakuluw kan i nrsquoa fɔ nimafɛn sugu cayali daminɛwaati falenfɛnw walima
hamadenw sigicogo kɔlɔlɔ18
Tariki dɔnniya jɔyɔyɔ ka bon sigida nrsquoa lamini kow cɛla
jamanakalankaramɔgɔw fana ye tarikikalankaramɔgɔw ye Sigiyɔrɔ kɛnɛ hakɛ fana jɔyɔyɔrɔ ka
bon kosɛbɛ jamanakalankaramɔgɔw bolo Ka baara kɛ sigida nrsquoa lamini kan o fana ye ka
sigiyɔrɔ kɛnɛ labɛnniko anrsquoa yiriwali ɲɛnabɔ Kumalasurunya la sigida nrsquoa laminiko bɛ hakilila
koloma naani de bolo
Hakilijagabɔ kɛli sigida sɔrɔw kan minnu nafa dɔnna sigida nrsquoa lamini labɛnni nrsquoa
labaarali la
Yɔrɔw cogoyaw bɛ se ka kɛ gɛlɛya ye kɛnɛw labaarali la
Faratiw
Kɛnɛ nrsquoa kanfɛnw anrsquou tigiyako
Hakilila fɔlen ninnu bɛ boli fɔɲɔgɔnkɔw anrsquou waleyabaaraw kan An bolo jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
siraw jɔyɔrɔba bɛ sigida nrsquoa lamini masalakun kɔnɔ
b- Sigida nrsquoa lamini kalan
Hakilila kɔrɔw
laquoKalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o ye danbew lakodɔnni ni hakililaw fɛsɛfɛsɛli tɛmɛsira ye
minnu bɛ sew ni jogow yiriwa ka mɔgɔw cɛsiraw faamuya u ka seko ni dɔnkow anrsquou dacogo
Ladamu ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o bɛ tali kɛ fana bɛnkan tali ni jogo yɛrɛ degeli taasira
la ka bɛn sigida nrsquoa lamini ɲuman ma raquo (IyuseniIUSN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin kungo lakanani
ma san 1971)
18Mɔgɔw sigicogo yɔrɔw lalaquotɛmɛsira min fɛ hadamadenjɛkuluw bɛ sigida nrsquoa lamini fɛn dalenw
bayɛmɛma walima krsquou labɛn(kungo fɛnw tiɲɛnibangamaradugubaw sigiliw nrsquou bonyaliw ani izinibaara
olu ye mɔgɔw sigicogo yɔrɔw la kun kolomaw dɔw ye)raquo
Sun Daɲɛw kɔrɔw tubabukan na gafe ba nrsquoa tɔgɔ Lawurusi[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwlarousefrdictionnairesfrancaisanthropisation2o
153
laquo Kalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini yiriwali kuntaala jan ma o ye kalan ye min bɛ danbew fɔlɔ
bila ɲɛ Lakalanni kalansen bolofara minnu bɛna labɛn an fɛ olu ka kan krsquoa to an krsquoa faamuya
ko dugukolo ye bɛɛ nafalan ye an ka kan krsquoan janto min na O kalan in ka kan ka na ni
senyɛrɛkɔrɔ ye min brsquoa to mɔgɔ kelen o kelen krsquoi hakilijagabɔ ka ŋaniya ta ani ka waleya kɛ a
yɛrɛ ma A ka kan ka na ni jɔyɔrɔfa ye min brsquoan bila o waleyaw kɛli la anrsquoa ka kan ka
jamanaden bɛɛ kɛ demokarasi danbew matarafabaaw ye ani wulikajɔ kɛbaaw sanga ni waati
bɛɛraquo19
Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw
Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw ye ka hadamadenkuluw ni hadamaden kelen-kelen dɛmɛ
- Ka faamuyali ɲuman sɔrɔ sigida nrsquoa lamini kan ani gɛlɛya minnu dulonnen brsquoa la krsquou
lafaamuyali nɔgɔya ko ninnu kan
- Ka faamuyali ɲuman suguya caman ni dɔnniya koloma sɔrɔ sigida nrsquoa lamini nrsquoa gɛlɛyaw
kan
- Ka danbew kɔrɔ dɔ dɔn ani ŋaniya ɲuman dɔw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma walasa olu bɛ se
krsquou sendon kɔsɛbɛ sigida nrsquoa lamini yiriwali la anrsquo a lakanani na
- Ka sew dɔn minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini ɲɛfɔli ma ani sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wulili ma
- Ka waleyaw kɛ ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wuli
Kalanbolo bolodali
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati
19 Dɛmɛjɛkulu PlanetrsquoEre ka gafefitinin[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwplanetereorgancien-sitetelech-docplaqette-ongpdf
154
Kalandegeli kuntilennaw
Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn
Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ
Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyafɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ
Ka sigida nrsquoa lamini marali waleyaw ani forobakɛnɛya lakana yiriwa
Ka jogo kolomaw ta ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw ma
Kuntaala lɛrɛ 14
Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw
Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
gɛlɛyaw ma
Baara bolodalikatimu
kalansenbolow Sewkoɲɛdɔnw kɔnɔkow fɛɛrɛw Kuntaala
1 -Ka hakililaw ɲini krsquou dɔn ani
krsquou faamuya
Sigida nrsquoa lamini
forobakɛnɛya
Dɔnniyaw ni hakililaw
sirilenw Sigida nrsquoa
lamini ni forobakɛnɛya
la
-Sɛbɛnw ɲinini
(minnu
sɛbɛnnen don
mansin na
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-Kulubaara
-hakilila
fɛsɛfɛsɛli
lɛrɛ 2
2 Ka Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw
suguyaw ɲini krsquou dɔn
Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw
lɛrɛ 2
3 Ka sira don Sigida nrsquoa
lamini ni forobakɛnɛyako
gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ
-Hadamaden ka tiɲɛni
waleyaw sigida nrsquoa
lamini kan
lɛrɛ 2
155
-sigida nrsquoa lamini tiɲɛni
kɔlɔlɔw forobakɛnɛya
kan
- hakililaɲini
-hakililafalen
sinsinnen
4 Ka yiriwalifɛɛrɛ dɔw labɛn
ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
lasaniyali ani forobakɛnɛya
taabolo ɲumanw ma
forobakɛnɛya ɲuman dɔ
sinsinni fɛɛrɛw waleya
dɔ
lɛrɛ 2
5 Ka Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya masalakunw
don kalanbaara la
- kalansow bolofaraw
dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
dilanni
-Kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
kɛli
-Kalansenninw kiimɛni
- Kalansenlabɛnsɛbɛn
bɛrɛbɛnnenw labɛnni
lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati
Kalansen tɔgɔkalan hukumu kɔnɔ Sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw
Kalandegeli kuntilennaw
-Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
156
-Ka sira don Sigida nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ
Kɔɲɛdɔn layiriwataw
Koɲɛdɔnw
Kalanw(Dɔnniw) sira kan Jogow(taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow)sira kan
-Ka forobakɛnɛya ɲɛfɔ
-Ka sigida nrsquoa lamini hakilila
ɲɛfɔ
-Ka jogo ɲumanw ani
taabolow ta ka ɲɛsin sigida
nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya
ma
-Ka sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw ɲɛfɔ
-Ka sira don sigida nrsquoa lamini
ni forobakɛnɛya cɛ
-Ka sigida nrsquoa lamini saniyali
lafasa
Kuntaala Lɛrɛ 3
Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw
Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
gɛlɛyaw ma
Kalan degeli kalansenbolo bolofara walanwalanni
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛman ni Kalanden cɛmanw ni
musomanw ɔ musomanw
labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Kakalanden cɛmanw
musomanw ka dɔntaw hakɛ
dɔn sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya siratigɛw la
-Bɛ ɲininkaliw jaabi
-Bɛ gɛlɛyaw fɔ ani ka
sɔsɔli kɛ u kan
- Jaabi ɲuman
sugandili
-Kulubaara
-Hakililafalen
kuluw ni ɲɔgɔn cɛ
-Hakililaɲini
Bilali kalan hukumu 1- kalanden cɛmanw -Kuluw kelenkelenna bɛɛ -Hakililaɲini
157
kɔnɔ musomanw ka sigida cogoya
ɲɛfɔli kɔfɛ yɔrɔ dɔ walima jaw
ni fotow dɔw lajɛli minnu bɛ
tali kɛ sigida nrsquoa lamini cogo
suguyaw kan karamɔgɔ
cɛman karamɔgɔ musoman
bɛ ɲininkaliw kɛ
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u ka sigida nrsquoa
lamini gɛlɛyaw latɔmɔ o kɔfɛ
a bɛ ɲininkali damadɔ labɛn
minnu bɛ tali kɛ sigida nrsquoa
lamini lakanani kan ani sira
min brsquoo ni forobakɛnɛya cɛ
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u ka gɛlɛyabaw
ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali kɛ
sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya la
2- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ kalanden
cɛmanw musomanw tila kulu
4 ye ka bɛn ni masalakun 4
ma
-ɲɛfɔli ni sigida ladonko ɲuman
-lakana latanga ani ladamu ka
ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma
-sira donni forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini cɛ
-forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa
lamini gɛlɛyaw jamana kelen-
kelen ani diɲɛ kɔnɔ
brsquoa ka dɔntaw fɔ sigida
nrsquoa lamini ani
forobakɛnɛya gɛlɛyaw nrsquou
kan
-Karamɔgɔ cɛman
karamɔgɔ musoman ka
dɛmɛ kɔnɔ ye kalanden
cɛmanw musomanw bɛ
ɲininkaliw ɲini krsquou dɔn
minnu bɛ tali kɛ
forobakɛnɛya ani sigida
nrsquoa lamini kan
-Sɛbɛnw dilenw lajɛli ani
sɔsɔli senfɛ kuluw kɔnɔ
kalanden cɛmanw
musomanw bɛ ɲininkaliw
dilenw jaabiw sɛbɛn ani
krsquou ɲɛfɔ
-Kulubaara
-Lasali
ɲininkaliw-jaabiw
-sɛbɛnw ɲinini
(minnu sɛbɛnnen
don mansin na ani
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
Hakililafalenw
kuluw kɔnɔ
158
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw
kɔmaseginniHakililafa
len
- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ waati dɔ dantigɛ
kulu saba ninnu kelen-kelen
bɛɛ ye u krsquou ka jaabiw ɲɛfɔ
Kulu kelenkelenna brsquoa ka
baara kɛlen ɲɛfɔ ka kulu
tɔw ka ɲininkaliw jaabi
- Dantigɛliwaati
hakililafalen
- Hakilifalen
sinsinnen
Sinsinni ani kuma
koloma latɔmɔnenw
bakurubafɔ
- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ sɔnni kɛ
bɛnkanhakililaw ma ka ɲɛsin
masalakun kalannen ma ani bɛ
farakanhakililaw di
O la sa
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ nin hakililaw
basigi
- Hakilila kolomaw minnu
sirilen bɛ forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini na
-sigida labɛnni nrsquoa lakanani
baaraw anrsquou nafaw
- sigida nrsquoa lamini lakanani
fɛɛrɛw jamana kelen-kelen bɛɛ
kɔnɔ sedeyawojamanaw kɔnɔ
ani diɲɛ kɔnɔ
-sira donni sigida nrsquoa lamini
forobakɛnɛya ani yiriwali cɛ
-danbe sirilenw sigida nrsquoa
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ jaabi
sɔrɔlenw sinsin ani ka
dɔnniya kuraw kuma
kolomaw latɔmɔ krsquou
bakurubafɔ
-Hakilila koloma minnu bɛ
tali kɛ forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini kan
-Sigida labɛnni nrsquoa
lakanani baaraw anrsquou
nafaw
- sigida nrsquoa lamini
lakanani fɛɛrɛw jamana
kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ
sedeyawojamanaw kɔnɔ
ani diɲɛ kɔnɔ
-Sira donni sigida nrsquoa
lamini forobakɛnɛya ani
yiriwali cɛ
-Danbe sirilenw sigida nrsquoa
lamini na
-hakililafalen kuluw
ni ɲɔgɔn cɛ
159
lamini na
-ladamuni nafa ka ɲɛsin
forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa
lamini ma min jatelen don i nrsquoa
fɔ hadamadenw ka hakɛw dɔ
-Ladamuni nafa ka ɲɛsin
forobakɛnɛya ani sigida
nrsquoa lamini ma min jatelen
don i nrsquoa fɔ hadamadenw
ka hakɛw dɔ
Kiimɛnibakurubajate
minɛ
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ baaraw kiimɛni
dajira nin cogow la
-ɲininkali datugulenw
(jaabikelenma) ɲininkali jaabi-
ɲumansugandilama
- fɛɛrɛ nɔgɔw sigili senkan ka
kalanden ka kalandenw ka
dɔntaw sɛgɛsɛgɛ sigida nrsquoa
lamini nafaw kan krsquoa ɲini krsquoo
dɔn forobakɛnɛya ni danbew
cɛsiraw fɛ
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ jaabiw
sɛbɛn kuluw kɔnɔ anrsquou
kelen kelen
ɲininkaliw-jaabiw
Kelennabaara
walima kulubaara
Dɔnniya sɔrɔlenw
latɛmɛni waleyali
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman
-bɛ kalandencɛmanw
musomanw dɛmɛ ka
kɛnɛya tɔgɔlatɔn sigi senkan
ani kungoko tɔgɔlatɔn
-brsquoa ɲini ka sigida nrsquoa lamini
ani forobakɛnɛya masalakun
sɛbɛn seko ni dɔnkow tɔn dɔw
ka baaraw kɔnɔ
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ
kɛnɛyako ni kungoko
tɔgɔlatɔn sigi senkan u
ka kalanyɔrɔ walima u ka
sigida la
-ɲɔgɔnye
- Hakililafalen
-ɲɔgɔlɔnbɔ
160
Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin
Kalandegeli kuntilennaw
Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε
Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ
Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ
Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali
kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ
Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma
Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ
Kɔnɔkow
Yiriwali kuntaala jan
aKɔrɔ
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
laquo Yiriwali kuntaala jan bɛ na ni siga-siga hakilila dɔw ye
Fɔlɔ n bεna hakililajigin kε ko yiriwali kuntaala jan ye hakilila miirilen ye kungolakanajεkuluw fε krsquoa
daminε san 1970 kɔnɔnaw na ka da dugukolo ni jamakuluw maracogo kɔlɔlɔw kan yanni
Burunditilandi bεnkansεbεn ka ta Sinsin kɛra kasaara juguw jateminɛni kan ka taabolo in labɛn
Filanan jogo ɲumanko bε yiriwali kuntaala jan hakilila yεrε cεma kan kungoko sɔrɔko ni
hadamadenyako O ye ka damakɛɲɛbaliya kɛlɛ ka tilennenya sinsin mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛTaabolo brsquoi
sinsin baju saba kan kungoko sɔrɔko ani hadamadenyako
Sabanan a tɛ se ka fɔ ko yiriwali kuntaala jan ye dɔnniya ɲinini kεyɔrɔ ye ka da a kan dɔnniya
jiralanw trsquoa kɔnɔ A labɛnni bɛ to senna waati bɛɛ la wa a bɛ tali kɛ politikiko kan ka tɛmɛ dɔnniya
kan Kabini san 1980 labanw na hakilila in yɛrɛ jɛnsɛnni kɔfɛ kɔrɔ bi naani sɔrɔla a la Olu tun bɛ tali
161
kɛ taabolow la ka kɛɲɛ kɛnyɛrɛyehakilila ma
Naaninnan yiriwali kuntaala jan bε se ka na ni taabolo danfaralenw ye setigijamanaw kɔnɔ ani
faantajamanaw kɔnɔ Setigijamanaw kɔnɔ dɔnnikɛlaw ni ɲininikɛlaw bɛ ɲininkali kɛ ni yiriwali
taabolo min bɛ senna nrsquoo bɛ to a cogo la Sariyaw ka caya o kan yɔrɔw bεε la Diɲεlatigɛ kεko
ɲuman ba hakilila (bakurubafɔ la ɲɛtaa sabatili dugukolo kan) faamuya ka di jamanadenw fɛ wa o ko
bɛ ka don ba la ladamu siratigɛw la
Yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ sɔrɔko taabolo sugandili ɲininkali bε kεYala an ka an ka yiriwali
taabolo yεlεma wa Yala an bε se ka sɔn a ma ko mobili bε siniwa mɔgɔ mliyari 1 ni murumuru 3 bεε
bolo wa Yala an krsquoa ɲini jamanadenw makow ka ɲεnabɔ kasɔrɔ an ni yiriwali min kan o ɲɛ ma
sɔrɔ Diɲɛ jamanaw tɔgɔlagɔfɛrɛnaman sigili senkan min brsquoi janto dugukolo ni dantanfɛnw na yala o
bɛ faamuya wa O de bε na ni jamanadenw ka dɔnɲɔgɔnya ni mara kɛcogo ɲuman hakilila ye
Yiriwali kuntaala jan i nrsquoa fɔ a fɔra cogo min na setigijamanaw kɔnɔ o bε na ni gεlεya ye
yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ dantanfɛnw latangali hami wulili o bɛ na ni ɲininiw sigili ye senkan
minnu ɲɛsinnen bɛ yamaruyasɛbɛnw labɛnni ma ka tɛmɛ hadamadenw lakanani kan mɔgɔdalaɲini
nasiraw la ni laquo maraliko kura raquo dogolen tɛ hakilila in kɔfɛYiriwali kuntaala jan bε sendonni kofɔ min
ma yamaruya O de ye setigijamanaw mɔgɔ cεsirilenw dɔw ka laɲini ye ka faantanjamanaw ma
walasa ka dantanfɛnw lakana
O de la n sigalen tε kosεbε bawo n sɔnnen don hakilila in kɔnɔko dɔw ma O nrsquoa ta bεε n ka
kɔsannaɲininiw brsquoa to n ka n janto n yɛrɛ laraquo
b Yiriwali kuntaala jan kalan
Yiriwali kuntaala jan kalan (EDEDEEDD) brsquoa to diɲε ferekecogo ka faamu dɔnniya mɔgɔya
taabolo ɲuman ani fasodenɲumanya nasiraw la Yiriwali kuntaala jan kalan bɛ kalansen
bolodalenw kɔnɔ
Sigida nrsquoa lamini kow sɔrɔkow hadamadenya ni seko ni dɔnko kow ni ɲɔgɔn cε siraw
faamuyali o bɛ kalanden cεmanw ni musomanw dεmε nin ko ninnu faamuyali la kosεbε
Hadamadenjεkuluw siriɲɔgɔnna
Jogo ɲumanw tali minnu bε damakεɲεni ninnu don ba la
Nafa min bɛ ɲɔgɔndɛmɛ na diɲɛ kɔnɔ
Yiriwali kuntaala jan kalan laɲini jɔnjɔn ye ka fεεrεw di jamanaden nataw ma u ka se ka
sugandiliw ni kɛ ka hakilijagabɔw kε yiriwali kuntaala jan gεlεw kan minnu brsquoa to u bɛ se ka
kolatigɛliw kɛ ani ka baara kɛ ni hakili ye krsquou yɛrɛ ani jamana nafa
162
Kalanbolo baara bolodalen
Masalakun bolofara 2 Yiriwali kuntaala jan
Masakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin
Kalandegeli kuntilennaw
Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε
Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ
Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ
Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali
kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ
Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma
Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ
Masalakun bolofara 2nan Yiriwali kuntaala jan
Kuntaala Lεrɛ 16
163
MinεnDɛmɛnanwSεbεnw
Sedeyawo misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara
dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan
jamanaw ni diɲε sariyaboliminεnw Afiriki bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin hadamaden ni fasojamaw ka
hakεw ma min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda 21nan
bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo kan
jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw kana
ladon Afiriki kɔnɔ adw
Baara bolodalisεbεn
Kalansenbolo
bolofara
SeKoɲεdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fεεrεw Kuntaala
1 Ka yiriwali kuntaala jan
hakililaw dantigε
Hakilila minnu bε tali kε yiriwali kuntaala
jan ani sigida nrsquoa lamini na
- Sεbεnɲiniwi (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na ani minnu bε
εntεrɛnεti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛsɛli
- Hakililafalen
Lεrɛ2
2
Ka gεlεyaw ɲini krsquou dɔn
minnu bε yiriwali
kuntaala jan bali ka
waleya
Sigida nrsquoa lamini gɛlɛya minnu bɛ boli
yiriwali kuntaala jan kan
Lεrɛ 2
3
Ka sigida nrsquoa lamini
gεlεyaw ni yiriwali
kuntaala jan waleyali siri
ɲɔgɔn na
Sigida nrsquoa lamini tiɲεni kɔlɔlɔw yiriwali
kuntaala jan kan
Lεrɛ2
4 Ka yiriwali kuntaala jan
ɲεtaa fεεrεw tigε
Yiriwali kuntaala jan waleyali sabatili
fεεrεw
Lεrɛ 4
5
Ka yiriwali kuntaala jan
gɛlɛya don kalan baara
kεtaw kɔnɔ
- Kalan dakun bεε dɔnnikεminεnw ni
kalanbaaraminɛnw sεgεsεgεli
- Kalansensεbεnw labεnni
- Kalansenbolo bolofara kalandegeli
waleyali
- Kalansenbolo bolofara kalan
bolofaranin kiimεni
- Kalansenlabεnsεbεn mabɛnnen dilanni
Lεrɛ6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2nan Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
164
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli
ma yiriwali kuntaala jan sabatili kama
KalanDegeli kuntilennaw
Ka baara kεtaw bolodasɛbɛn dɔ labɛn yiriwali kuntaala jan sabatili kama
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Yiriwali kuntaala jan sabatili
Koɲεdɔn layiriwataw
KOɲɛDƆN
Kalan sira kan Jogo sira kan Fεεrεw sira kan
- Ka yiriwali kuntaala jan ɲεfɔ
- Krsquoi ka yɔrɔ sigida nrsquoa lamini
gεlεyaw ɲini krsquou dɔn
Ka fasodenɲumanya jogo ta
sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli la
- Ka yiriwali kuntaala jan cogoyaw dantigε
- Ka i ka yɔrɔ ladonni anrsquoa lasaniyali baaraw
kε
Kuntaala Lεrɛ 6
MinεnDɛmɛnanw
Sedeyawo ka misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara
dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan
jamanaw ni diɲε sariyasɛbɛnw Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakεw
lafasali kan min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda
21nan bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo
kan jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi Bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw
kana ladon Afiriki kɔnɔ adw
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
165
Karamɔgɔ cεmanmusoman Kalanden cεmanwmusomanw
Labɛn
kɔrɔdɔnnen kɔrɔ
sɛgɛsɛgɛli
bɛ kalanden cɛmanmusoman sendonni
anlsquoa ka seko ni dɔnko hakε sɛgɛsɛgɛ ka
ɲεsin hakilila kalantaw ma
bε ɲininkaliw jaabi
bε yiriwali kuntaala jan kuma fɔ ka ɲɔgɔn
fɛla ɲini a kan
- jaabi ɲuman
sugandili
-Kelennabaara
- Hakililaɲini
- Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
- bɛ waleya dɔ kɛli dajira walima ka jaw
ni nataliye dɔw sɛbɛkɔrɔ lajɛ
- brsquoa ɲini kalanden cεmanmusomanw fε
u krsquoa jira ko hadamaden sabatili tɛ sira
sɔrɔ sigida nrsquoa lamini sabatili kɔ
- Karamɔgɔ cεmanmusoman bε sigida
nrsquoa lamini kunnafonisεbεnw bila
kalanden cεmanwmusomanw ka bolo
kan (yɔrɔ saniyalen yɔrɔ nɔgɔlen
ɲεfɔli ɲεnamaya cogoya fanga bε se ko
minnu kɔrɔ hellip) ani yiriwali kuntaala jan
kan ka laban krsquoa ɲini u fε u ka sigida
nrsquoa lamini ɲεfɔ ani ka yiriwali kuntaala
jan cogoyaw dantigε
- Kalanden cεmanmusomanw bε ko in
waleya walima ka ɲεgεnw ni jaw sɛbɛkɔrɔ
lajε
- brsquoa jira ko sigida nrsquoa lamini sabatili tɛ sira
sɔrɔ jama ka kεnεya sabatili kɔ
- Kalanden cεmanmusomanw bε sεbεnw
lajε ka ɲininkaliw jaabi
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- Kɔlɔsiliw
Hakililaɲini
- Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw
kɔmaseginni
bɛ dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw
kulusigili la ka kɛɲɛ ni cakɛminɛnw ye
(dɛmɛnanw)
Kulu kelenkelenna ka kumalasela bɛ
baara kɛlenw dajira ninnu kan
- Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
ɲɛfɔli
- Hadamadenw makoɲεfεnw sɛbɛnni
dumuni fiɲε saniman sigida nrsquoa lamini
saniman
- U ka sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala
jan gεlεyaw
- Sɔrɔfɛnw tɔpɔtɔli
- Sigida nrsquoa lamini tiɲɛni sababu anrsquoa
kɔlɔlɔw
- Fɛn min bɛ sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan siri ɲɔgɔn na
Hakililafalen ani
kulubaaraw
sɛmɛntiyali
dantigɛlikɛnɛsigi
Hakililaw
nafawsinsinni ni
kuma kolomaw
latɔmɔni
Karamɔgɔ cεmanmusoman bε kuluw
ka jaabiw lamɛn kunnafoni minnu brsquou ka
hakililaw jε krsquoolu fara u kan ka fɔlenw
sεmεntiya ani krsquou dεmε u ka kuma
koloma labanw latɔmɔni na
Kalanden cεmanwmusomanw
- Ko minnu ye tiɲε ye ani nrsquou bε se ka kε u
brsquou hakili to olu la u ka sigida yiriwali
kuntaala jan kundon yiriwali kuntaala jan
sɔrɔli gεlεya bεε furakεli kɔrɔ
- U brsquou kundon yiriwali kuntaala jan ɲɛtaa
kɔrɔ
- Jεkabaara
Bakurubafɔkati-
mu dɔ labɛnni
Kiimεnibaaraw
bakuruba jateminε
bɛ baara dɔw kiimεnisɛbɛn labɛn min bɛ kɛ
sababu ye ka waleyaw kɛ ka dɔ bɔ sigiyɔrɔ
gɛlɛyaw la
Baarakɛkuluw kɔnɔ kalanden
cɛmanwmusomanw bɛ kunnafoniw
ɲini u ka sigida nrsquoa lamini tiɲɛw kan
-Kalandenw bɛ baarabolodalisɛbɛn
dilan
Sɛbɛnw dilanni
Kulubaara
166
Kalanbolo gafe lajɛlen Forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
Kalanbolo wɛbu lajɛlen forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Forobakεnεya
Hakilila kɔrɔ
- httpwwwlaroussefrencyclopediediverssansA9_publique90008
- httpwwwintellegofrsoutien-scolaire-1ere-st2s-aide-scolaire-sciences-sanitaires-et-socialessante-sante-publique15558
httpwwwlegifancegouvfraffichTextedocidTexte=JORFTEXT000000227015εtdateTexte
- httpwwwdestinationsantecoml-oms-penchee-sur-les-africainshtml
Sigida nrsquoa lamini
Hakilila kɔrɔ
- httpwwwtechno-sciencenet onglet=Glossaireεtdefinition=3469
- httpreseauecoleetnatureorg
- httpwwwiucnorgfr
Yiriwali kuntaala jan
Ladamuni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan ma httpwwwmeirieucomECHANGESlepripdf
httpreseauecoleetnatureorg
httpwwwiucnorgfr
KALANBOLO 7NAN FANKELENFƐJAMANAW
KA DONɲƆGƆNNA
LatεmεniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Karamɔgɔ cεmanmusoman
bε kalandenw bila ka baarabolodalisɛbɛn dɔ
labɛn (baara kεtaw u kεminɛnw)
waatiboloda dεmεbaaw kɔlɔsili ani kiimεni
walasa ka yεlεma ɲuman don u ka sigida nrsquoa
lamini cogoya la ka kεɲε ni yiriwali kuntaala
jan ye
167
laquo A ɲuman ye ka fanga ni jɔsen ɲεnamaw di Sedeyawo ma minnu bɛ jamanaw taw sanfɛ
walasa a ka se ka ko latigɛlenw waleya ani ka bɛnɲɔgɔnmaya sabati politikiko siratigɛ la
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ raquo
1 Wansεsilasi Sakere Kεri MɔnzalaMenceslas sacreacute Cœur Monzala Afiriki tilebinyanfan jamanaw ka donɲɔgɔnna
hakililaw Sedeyawo fangabulonw sεgεsεgεli san 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajεra 15062012
httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-afrique-de-louest-
analyse-du-cadre-institutionne17html
FANKELENFƐJAMANAW
KA DONɲƆGƆNNA
1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Dantigεli
168
abini yεrεmahɔrɔnya sɔrɔla jamana minnu bε fan kelen fε Afiriki tilebinyanfan
kɔnɔ olu yrsquoa ɲini ka fara ɲɔgɔn kan u marabaa kɔrɔw ye dancε minnu ci u ni
ɲɔgɔn cε walasa krsquoolu bin ka bɔ yen U laɲini tun ye ka ɲɔgɔnhakililajiginkεnε sigi
u jɛlen bɛ kuntilenna minnu na yiriwali sira kan olu waleyali kama ani ka fanga jɔnjɔn sɔrɔ krsquou
ka ɲɔgɔndεmε sigi senkan ani krsquoa sinsin O hakilila in kεra fankelenfεjamanaw ka
bolodiɲɔgɔnma waleyalisira ye san tan laban in kɔnɔ
Walasa ka donɲɔgɔnna nafa don jamanadenw ka ɲεnamaya kɔnɔ ani u krsquoa faamuya kosɛbɛ
Sedeyawo jamanakuntigiw bɛnna laɲini dɔ kan min ka kan ka waleya sanni san 2020 cε
jamanaw ka Sedeyawo ka bɔ o la krsquoa kɛ jamanadenw ta ye
Fankelenfεjamanaw ka tɔnw sigili ani sigidajamanaw ka tɔnw i nrsquoa fɔ Afiriki
tilebinyanfanfεjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn (Sedeyawo) Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ
yiriwali ani wariko tɔn (Imowa UEMOA) Sɛnɛgali Ba labaarali jamanaw ka tɔn
(OyεmuweyεsiOMVS ) Sahelijamanaw ka jakεlεtɔn (SilisiCILSS ) Joliba Ba fala donni ba la
(AbeyεfuyεniABFN ) adw Nin bεε bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka cɛsiri jira ka baara kε
ɲɔgɔn fε ani krsquou kan di donɲɔgɔnna jɔnjɔn sabatili kama
Kalanbolo se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fankelenfεjamanaw ka
donɲɔgɔnna sinsinni ma
Masalakun bolofara fila bε kalanbolo in kɔnɔ
1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
K
169
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo ka kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kalandegeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara la
170
2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara
waleyali
3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka
baara waleyali
4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kɔnɔkow
Sedeyawo jirali
Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwali tɔnba (Sedeyawo) ye fankelenfεjamana tan ni
duuru ka jεkulu ye min sigira senkan san 1975 A ka baara ye sɔrɔ donɲɔgɔnna sabatili ye
laquo sɔrɔ sira bεε kan i nrsquoa fɔ iziniko taamakow kunnafonidikow kuranko sεnεko kungo
sɔrɔfɛnko jagoko ni nafolokow hadamadenyakow ani seko ni dɔnko hellipraquo
San 1993 Sedeyawo fanga bonyara segin kɛlen bεnkansεbεn kan krsquoa kalan ni bɛn ni lakana
jateli ye Afiriki tilebinyanfan fε O hakilila in kεra sababu ye ka bεnkansεbɛn dɔ bolonɔbila san
1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogo kan u ɲɛnabɔli u banni ani bɛn ni lakana sabatili
Jamana 15 bε Sedeyawo kɔnɔ bi (Benεn Burukina Faso Kapuwεri Kɔnɔwari Ganbi Gana
Gine Konakiri Gine Bisawo Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn ani Togo)
Moritani yrsquoa yεrε fosi ka bɔ Sedeyawoko la san 2000
ƐfεmiFMI ka fɔ la Sedeyawo tɔnjamanaw ka jamanakɔnɔsɔrɔ mumɛ labugunda (PeyibePIB)
hakɛ bakuruba anrsquou ka sanni se kɛɲɛni (PepeyaPPA) hakɛ bakuruba bɛ bɛn
Lamerikɛndolariwari miliyari 56486 ma o yrsquoa bila sɔrɔko setigiya jɔyɔrɔ 25 nan na diɲε kɔnɔ
Sedeyawo jamanaw dugukolo kɛnɛ mumɛ bɛ bɛn kilomεtεrεkare miliyɔn 51 ma a jamanaden
hakɛ mumɛ ye miliyɔn 299 ɲɔgɔnna ye
Sedeyawo tariki anrsquoa jujɔn
Afiriki tilebinyanfan tɔnba sigili hakilila sɔrɔla kabini san 1964 A bɔra Liberiya jamanakuntigi
kɔrɔ Wiliyamu Tubumani na O siratigε la bεnkan dɔ bolonɔbilala Kɔnɔwari Gine Konakiri
Liberiya ani Saralɔn cε san 1965 nka o ma sira sɔrɔ San 1972 awirilikalo la Nizeriya
jamanakuntigi Zenerali Gowɔni ni Togo jamanakuntigi Zenerali Eyadema yrsquou cɛsiri poroze in
171
waleyali la U ye hakilila dɔw fara ɲɔgɔn kan ka jamana 12 yaala krsquoolu ka dɛmɛ ɲini krsquoa ta san
1973 zuluyekalo la ka se a utikalo ma Lajε dɔ labɛnna Lome walasa ka bɛnkan dajiralen
sɛgɛsɛgɛ
Mɔgɔ faamuyalenbaw ni sariyatigiw ka lajε dɔ kεra Akara san 1974 zanwuyekalo la ani
minisiriw ka lajε dɔ Mɔrɔbiya san 1975 zanwuyekalo la O lajε fila bεε ye bɛnkansɛbɛn dajiralen
in sɛbɛkɔrɔ sɛgɛsɛgɛ A laban na Afiriki tilebinyanfan jamana 15 yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn
in na ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔko yiriwali tɔnba sigi senkan (Legɔsi bεnkan)
san 1975 mεkalo tile 28 Labɛnlajɛ minnu yɛrɛ nana ni Sedeyawo sigili ye olu bolonɔbilala
Lome Togo san 1976 nowanburukalo tile 5 Walasa ka sɔrɔw donɲɔgɔnna sennateliya ani ka
barika don bolodiɲɔgɔnma na politikiko nasira la yεlεma donna bεnkansεbεn na krsquoa bolonɔbila
san 1993 zuluyekalo la
Sedeyawo lakodɔnna Afiriki sɔrɔko AyeseAEC yiriwali ntuloma duuru dɔ ye
KomesaCOMESA SeeyasiCEEAS IgadiIGAD SadɛkiSADC ani SedeyawoCEDEAO Olu
yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn na min bɛ bolodiɲɔgɔnma sinsin AyeseAEC ni SeyeyεriCER cε
san 1998 feburuyekalo la
Sedeyawo kuntilennaw anrsquoa jɔsenw
Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔnba kuntilenna ye bolodiɲɔgɔnma ani
donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko la walasa o ka bange
sɔrɔkelenya ni warikelenya la ni tɔnjamanaw ka sɔrɔ mumɛ don ɲɔgɔn na O donɲɔgɔnna in
ka kan ka kε sababu ye ka jamanadenw ka diɲɛlatigɛ nɔgɔya ka sɔrɔ labugunni sabati ka
tɔnjamanaw cɛsira sinsin ani ka kε sababu ye ka Afiriki bɛɛ lajɛlen ka ɲεtaa ni yiriwali sabati
Segin kɛlen bɛnkansɛbɛn in kan krsquoa kalan san 1993 o tun ka kan ka barika don tɔnjamanaw
cɛ bolodiɲɔgɔnma na sɔrɔ ni politikiko siratigɛ la O bɛnkansɛbɛn in yrsquoa dantigɛ ko sɔrɔko laɲini
ye ka jɛ sugufiyɛ kelen na ani wari suguya kelen Politikiko nasira la laɲini ye ka
depitebulonba kelen sigi senkan Afiriki tilebinyanfanjamanaw tɔgɔ la ka sɔrɔko ni
hadamadenya yiriwalibulon kelen sigi senkan ani ka Sedeyawo ka kiiritigεbulon kelen sigi min
bɛ kiiriso kɔrɔ nɔnabila ka tɔn ka kolatigɛlenw waleya O bεnkan in bε Sedeyawo yamaruya a
krsquoa jɔyɔrɔ fa ka Afiriki tilebinyanfan fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi ani krsquou ban
Sedeyawo brsquoa ka wale sinsin nin jɔsen jɔnjɔnw kan
172
Tɔnjamanaw damakεɲεni anrsquou ka makoɲεɲɔgɔnma
Jamanaw ka ɲɔgɔndεmε ani u kafolen senyεrεkɔrɔ
Bolodiɲɔgɔnma jamanaw ni ɲɔgɔn cε
Politikiw bɛrɛbεnni ɲɔgɔn ma ani porogaramuw donni ɲɔgɔn na
Jεlenya tilennenya sɔrɔko ni hadamadenyako la
Tɔnjamanaw ka kɛlɛbinbaliya ɲɔgɔn kan
Bɛn sabatili basigi ani lakana
Fɔɲɔgɔnkɔw banni nɔgɔya la
ɲɔgɔnbonya ani hadamaden ka hakεw layiriwali nrsquou lakanani
Demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni
Sedeyawo fangabulonw
Walasa a ka se krsquoa ka baaraw kε Sedeyawo ye nin fangabulon ninnu sigi senkan
Jamanakuntigiw ni gɔfɛrɛnamankuntigiw ka lajε
Waleyali sekeretariya
Tɔn depitebulon
Tɔn kiiritigεbulon
Sɔrɔ ni hadamadenya sabatibulon (o ka kan ka sigi)
Sedeyawo ka yiriwalinafolobɔ ni yiriwali banki (BeyideseBIDC)
Sedeyawojamanaw yiriwali nafolobɔda (FeyɛrideseFRDC)
Sedeyawojamanaw ka baarabaw kεli banki (BeyɛriseBRIC)
Afiriki tilebinyanfan warikocakεda (AmawoAMAO)
Afiriki tilebinyanfan ka wariko ɲεɲinicakɛda (ImawoIMAO)
Afiriki tilebinyanfan kεnεyako sabatilitɔn (OwasiOOAS)
Baarakεjɛkulu kεrεnkεrεnnenw (olu ye fɛɛrɛko baarakɛjɛkulu kɛrɛnkɛrɛnnen 6 ye)
Baarakɛcogo fɛɛrɛ min tara san 1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli u banni bɛn ni
lakana kama Jɛkulu minnu sigilen bɛ fɛɛrɛwaleya kama fanga tigilamɔgɔw brsquoo kɔnɔ
wale kɛbaga sekeretɛri laadibaa fɔkabɛn kama ani tɔnjamana tan lakana tigilamɔgɔw
(Burukina Faso Gana Gine Konakiri Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn
Togo)
Kuntilenna baara ani danbe bajuw
173
Sedeyawo kuntilenna
Ka marabolo sigi dancɛw tɛ min kɔnɔ min
yiriwalen bɛn ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnma bɛ min
kɔnɔ a sinsinnen bɛ mara kɛcogo ɲuman
kan sɔrɔfɛn camanba bɛ se ka lasɔrɔ
jamanadenw fɛ min kɔnɔ krsquoo sɔrɔfɛnw don
ba la ni sababulada ye walasa yiriwali
kuntaala jan ka sabati ani sigida nrsquoa lamini
tangali
Sedeyawo ka baara
Ka bolodiɲɔgɔnma ani donɲɔgɔnna sabati
olu minnu bɛ na ni jɛ ye sɔrɔko la Afiriki
tilebinyanfan fɛ walasa ka jamanadenw ka
diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati ka sɔrɔ
basigili sinsin ani krsquoa jiidi ka tɔnjamanaw
cɛsira layiriwa ani ka kɛ sababu ye ka
Afiriki ka yiriwali ɲɛtaa sabati
Sedeyawo danbe bajuw
Kisɛya
Kisɛya waleyali tangali nrsquoa sinsinni kɛra
sababu ye diɲɛ bɛɛ ka sɔn krsquoa kɛ misali ye
jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la sɔrɔko
ni wariko la
Bonya
Ka ɲɔgɔnbonya sabati Sedeyawo
baarakɛlaw nlsquoa jamanadenw cɛ ani ka
kodilanse bonya kuradilan ani kunnafoni
munumunucogo ɲuman
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Suguya caya
Ka jamanacamanko siyacamanko ani
seko ni dɔnkocamanko lakodɔn krsquoolu
faamuya ani krsquoo hakililaw jiidi krsquou bonya
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Hɔrɔnya
Krsquoi cɛsiri kosɛbɛ walasa baara sariya
jɔnjɔnw ka labato ka jama ka dannaya
sɔrɔ anrsquoa ka bonya ka da an ka waleyaw
kɛcogo kan
Sendonni kow la
Ka jama sendonni ɲini krsquoa don ba la
lafaamuyali bɛ kɛ min kan min bɛ kɛ
Sedeyawojamanaw ka baaracamankɛko
dugucamanko ani seko ni dɔnkocamanko
hukumu kɔnɔ politiki ni kolatigɛli dakun bɛɛ
lajɛlen na
Tilennenya
Tilennenya ani kuma ɲuman fɔli i
jamanadenɲɔgɔnw ye krsquoo hakilila don
Sedeyawo mɔgɔ bɛɛ kun na ani
fangabulonw kɔnɔ ka kɛɲɛ ni Afiriki
tilebinyanfan jɔsen jɔnjɔnw ye
Jɛlenya
174
Ka baara kɛ ni baara kɛcogo fɛɛrɛ jɛlenw
ye walasa lafaamuyali kɛra kolatigɛlen
minnu kan ani politiki labɛnni taabolow ka
sabatii
Baaraɲɛdɔn
Ka baaraɲɛdɔn jira ani cɛsiri diɲɛ
tɔgɔlabaaraw ɲɛni na anrsquou waleyaliko
ɲumanw ani ka jogo ɲumanw ta ani waso
Afiriki tilebinyanfan baarakɛyɔrɔw la
Laadiriya
Ka ɲɔgɔnlafaamuya latigɛliw kɛ kasɔrɔ i
ma da mɔgɔ kɔkan tilennenya la laadiriya
ani kɛɲɛni
Sɛbɛkɔrɔɲɛni
Ka sariya gɛlɛn sigi senkan teliya la min
baaraw tɛ jɔ ka ɲɛsin mɔgɔw jamanaw
Afiriki tilebinyanfan ani diɲɛ tɔgɔlalaɲiniw
sabatili ma
175
Donɲɔgɔnna ntulomaw
Afiriki tilebinyanfan sɔrɔfɛnw layiriwali (mɔgɔw sekow layiriwali cɛ ni muso
damakɛɲɛni sigida nrsquoa lamini ɲuman) fasodenya kelen
Bɛn ni basigi Afiriki tilebinyanfan bɛnni nrsquoa basigili fɔɲɔgɔnkɔw karatukaratu ani
kɛrɛfɛdɛn tɛ min kɔnɔ
Mara kɛcogo ɲuman mara kɛcogo ɲuman politikiko ni sɔrɔko sira kan jɛlenya ni
jɔyɔrɔfa forobafɛnw labaaracogo la ani hadamadenw ka hakɛw lakanani koɲuman
Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna (jago sugu wari sɔrɔfɛnw yɔrɔw politiki) Afiriki
tilebinyanfan jɛli sugu kelen na wari suguya kelen na wari jurudonbaaraw ani u juru
saracogo ɲuman ɲɛnabɔlen bɛ min kɔnɔ
Kɛnyɛrɛye cakɛda yiriwali Jɛɲɔgɔnya kolo gɛlɛn ani gɔfɛrɛnamankunda ni
kɛnyɛrɛyekunda ka faraɲɔgɔnkan o ye labɛn ye min ka fisa forobacakɛdaw ni
kɛnyɛrɛyecakɛdaw labugunni ma
Bɛn lakana ani mara kɛcogo ɲuman
Bolodiɲɔgɔnma layiriwali
Sɔrɔko kɛɲɛni ni ɲɔgɔndan jɛlenya sira kan
Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna
Fanga sigibolo se
Lakikaya bakuruba
176
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara 1lɔ se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali
KalanDegeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara la
2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara
waleyali
3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka
baara waleyali
4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kuntaala Lɛrɛ 12
MinɛnDɛmɛnansɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw ani jamana
sariyasigisɛbɛn
- Sedeyawo ka misaligafe
- Jaw
177
- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
SeKoɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka Sedeyawo kuntilenna
nrsquoa ka baara ɲini krsquou dɔn
Hakilila minnu bɛ tali kɛ
Sedeyawo kuntilenna a ka baara
anrsquoa danbew la
- Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bε
εntεrɛnεti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Lɛrɛ 2
2 Ka Sedeyawo jɔsenw anrsquoa
danbe bajuw lajɛya
Jɔsenw ani danbe bajuw Lɛrɛ 4
3
Ka masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
Kalansenlabɛnsɛbɛn labɛnni
Kalandegeli kalanbolo bolofara
dɔ labɛnni krsquoa waleya
Kiimɛni
Lɛrɛ 2
4
Baara minnu ka ɲi
Sedeyawo kuntilenna nrsquoa
ka baara sabatili ma
layiriwali
Waleyalifɛɛrɛ minnu ka ɲi
Sedeyawo kuntilenna sabatili ma
anrsquoa ka baara waleyali
Lɛrɛ 4
178
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1lɔ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Sedeyawo kuntilenna a ka baara anrsquoa danbe bajuw
KalanDegeli kuntilennaw
Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
la Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆN
KalanDɔnni sira kann Jogobaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛMɔgɔyasira
dɔnniya sira kan
- Ka kɔrɔ di Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara ma
- Ka Sedeyawo danbe bajuw ɲɛfɔ
- Ka jogo ta min ni danbe bajuw bɛ ɲɔgɔn
ta
- Ka sɔn jamanacamanko seko ni
dɔnkocamanko ani siyacamanko ma
- Ka jatigiya kɔrɔ walanwalan
Ka Sedeyawo danbe
bajuw sɛgɛsɛgɛ
Kuntaala Lɛrɛ 2
179
MinɛnDɛmɛnanSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw jamana sariyasigi
- Sedeyawo ka misaligafe
- Jaw
- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo BAARA KƐTAW Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn
kɔrɔdɔnnen
kɔrɔ sɛgɛsɛgɛli
Ka kalanden cεmanmusoman
sendonni nrsquoa ka seko ni dɔnko
hakε dɔn ka ɲεsin hakilila
kalantaw ma
U bε ɲininkaliw jaabi
jaabi ɲuman sugandili
Kelennabaara
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
kalanden cɛmanwmusomanw
ɲininka u ka Sedeyawojamana
dɔw danbejɔkanw fɔ
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
hakililafalenfalen kɛ danbejɔkanw
kan walasa ka bɔɲɔgɔnfɛyɔrɔw ni
ɲɔgɔndafayɔrɔw labɔ u kɔnɔ
- Hakililafalen
- Hakililaɲini
- Sεbεnɲini (minnu sɛbɛnnen
don mansin na ani minnu bε
εntεrɛnεti kan) Ka ɲɛsin
Sedeyawo bɛnkansɛbɛn ma min
tara san 1993 zuluyekalo la ani
jamana sariyasunba
- Kulubaara
180
- Kɔlɔsili
- ɲininkaliw nlsquou jaabiw
Kulukɔnɔbaaraw
sɛgɛsɛgɛli nrsquou
lakaleli ani
hakililafalenw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
danbe baju damadɔ dajira minnu
bɔra Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara anrsquoa danbe bajuw
masalabolo kɔnɔ
- bɛ nin cikan ninnu di kulubaara
kama
- danbe minnu kofɔlen don
masalabolo kɔnɔ aw kelen-kelen
anrsquoaw lajɛlen krsquoolu kalan krsquou ɲɛfɔ
ka jɛya
- ka Sedeyawo ka baara ɲɛfɔ ka
jɛya
- ka katimu dɔ ci ka Sedeyawo
danbew sanga don o don danbew
ni kɛwalew ma
Kalandenkulu kelen-kelen ka
kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔw
jaabiw lase tɔw ma
- Kulubaaraw ka hakililafɔ
- Hakililafalen kalanden
cɛmanwmusomanw ni ɲɔgɔn cɛ
dantigɛlikɛnɛ kan
- ɲɔgɔlɔnbɔ
Dɔnniya kura
sɔrɔlenw
labɛnniSinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw
farali la ɲɔgɔn kan ani krsquou kulusigi
ka na ni kunnafoniw ye minnu bɛ
kumakoloma latɔmɔnenw dafa
Kalanden cɛmanwmusomanw brsquou
jilaja ka kɔnɔko basigilenw fara
ɲɔgɔn kan kuluw kɛlen kɔ ka
hakililafalenw kɛ
Hakililaw faraɲɔgɔnkan
Kiimεni
Bakuruba-
jateminε
Karamɔgɔ cɛmanmusoman brsquoa
ɲini kalanden cɛmanmusomanw
fɛ u ka Sedeyawo danbew kɛ
sɛbɛn ye ka kɛɲɛ ni jamanaw
cogoyaw ye walasa krsquou ka
dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛ o kan
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
baarakɛjɛkuluninw sigi-sigi o sɛbɛn
dilanni kama
Kelennabaara
181
Latεmεni
Dɔnniya
sɔrɔlenw
waleyali
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
dɛmɛ don tile kelen
lafaamuyalibaara labɛnni na seko
ni dɔnko jiralidɔgɔkun kɔnɔ walasa
siya wɛrɛw ni jamana wɛrɛw krsquou
danbew jira ɲɔgɔn na
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
tile kelen lafaamuyali kɛ lakɔli la
walima u ka kin kɔnɔ
- ɲɔgɔlɔnbɔ ɲɔgɔlɔnba ɲɔgɔlɔn
fitinin
- ɲɔgɔnye
182
Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ka ɲɛtaa ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
Kɔnɔkow
Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou taabolow
Politiki ni sariyalako donɲɔgɔnna
- Ka sedeyawo sariyaw bila jamanayaw taw sanfɛ ko latigɛlenw waleyali la
- Cakɛdaw dɔw sigili senkan minnu bɛ jamana taw sanfɛ nrsquou bɛ tali kɛ kɔlɔsili ni ko latigɛlenw
jalatigɛli la kiiritigɛbulon depitebulon sɔrɔ ni hadamadenyako sabatilibulon
- Bolodiɲɔgɔnma politikiko siratigɛ la
- Mɔgɔw ka taamaw u sago la sɔn kɛra porogaramu min ma san 1978 mɛkalo lajɛ senfɛ
dakun saba (3) brsquoo kɔnɔ
- Wizaw (visas) binni
- Dagayɔrɔko hakɛ
- Sigiyɔrɔko hakɛ
183
Sɔrɔko ni wariko (sugufiyɛ kelen wari suguya kelen izini dugujukɔrɔfɛnw kɛnyɛrɛye
sɛnɛ hellip)
- Sedeyawo ka porogaramuw labonyali ka baara suguya wɛrɛw don u kɔnɔ misali la sɔrɔ
taabolow bɛrɛbɛnni ɲɔgɔn ma
- Fangabulonw ka baarakɛnafolo sɔrɔli Sedeyawo yɛrɛ fɛ wari dɔ tigɛli jamanaw kun 05
wusuru binni jamana wɛrɛw kan u ka minɛnw donni kunkɔrɔ Sedeyawo kɔnɔ walasa ka Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna musaka sɔrɔ
Bolodiɲɔgɔnma duwaɲɛko la
- Jagofɛnw falenfalenni labilali porogaramu o min bɛ kɛ sababu ye ka duwaɲɛsokelenya
sigi senkan dɔɔnin-dɔɔnin Sedeyawojamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
- O duwaɲɛsokelenya bɛna ni duwaɲɛwari ni wusuruw wulili ye pewupewu ka bɔ
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ anrsquoolu ɲɔgɔnnaw ani binkanniwusuru minnu bɛ sara jamanaw
dancɛw tɛmɛni na krsquoolu wuli ani ka wusuru suguya kelen sigi Sedeyawojamana bɛɛ tɔgɔ
la nrsquoo bɛ wele TeyeseTEC Wusuru min bɛ sara dancɛw tɛmɛni na ni sɔrɔfɛn
bayɛlɛmabaliw ye jamana tan ni fila (12) yrsquoo wuli ka bɔ u ni ɲɔgɔn cɛ Benɛn Burukina
Faso Kɔnɔwari Ganbi Gana Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn
Saralɔn ani Togo
- Ka duwaɲɛsow ka baara kɛlenw kunnafoni fɛsɛfɛsɛliko ɲuman taabolo minɛn dɔ sigi
senkan nrsquoo ye SidoniyaSYDONIA ye walasa ka dɔ faracogo ɲini tɔnjamanaw
duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ kan
Bolodiɲɔgɔnma jagoko sira kan
- Ka lozisiyɛli ErotarasiEUROTRACE sigi senkan kɔkanjago jatew sɛgɛsɛgɛli kama
Sedeyawo ka bolofɛnjirasuguw labɛnni jago nasira la
- Bɛnkan tara jamana wolonwula fɛ san 2000 marisikalo la ka dancɛw bin ka bɔ u ni ɲɔgɔn
cɛ Benɛn Burukina Faso Gana Mali Nizɛri Nizeriya ani Togo
184
Hadamadenya ani seko ni dɔnko donɲɔgɔnna (kalanko suguya caya denmisɛnya
kɛnɛya turisimu adw)
- O taaboloi dantigɛlen in nafa bɛ sɔn ka bonya nrsquoa bɛɛ ye sabula yan de jamanadenw bɛ
sɔn ka diɲɛ nrsquoa ye krsquou ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ Jamanadenw sɔnni o ma o bɛ sɔrɔ u dali la
a la krsquou bɛɛ ye yɔrɔ kelen mɔgɔw ye A kɛra donɲɔgɔnna ye o walima ladamuni bɛn kama
nin taasira bɛɛ sinsinnen bɛ hadamaden de kan
- A ka ca a la nin donɲɔgɔnna in waleyali seko ni dɔnko sira kan o bɛ kɛ kɔrɔlen ni
fɛsitiwaliw sugu ani jamanaw ka ɲɔgɔnsɔrɔko wɛrɛw labɛnni ye
Nka nin ko ninnu waleyali bɛ se ka bali ni mɔgɔw yrsquou ban ɲɔgɔn ta la ani ka ban ɲɔgɔn na
sira caman fɛ fo nrsquoa kɛra dɔnkiliko ye Hakilila in sera ka waleya kosɛbɛ dɔnkɔliko sira kan
sabula danyɔrɔ tɛ dɔnkili la Nka a ka ca a la o brsquoa sɔrɔ dɔnkilidala bɛ ka dɔnkili da jama min
ye nrsquoo brsquoa ka kanfɔta mɛn o ye jamana fila ni kɔ mɔgɔw ye
Bolofɛnjirasugu min sigira senkan san 2011 o kun tun ye ka Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna
ani jagoko layiriwali sabati tɔnjamanaw cɛ A masalakun tun ye laquo ka dɔ fara jago fanga kan
tɔnjamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ ni jɛɲɔgɔnya ye gɔfɛrɛnaman ni kɛnyɛrɛye cɛ raquo
- Fura min tun ka kan ka sɛgɛsɛgɛ kosɛbɛ o tun ye lakɔlikalan kalansen bolodalenw
bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma O bɛrɛbɛnni in kana faamu kalan suguya kelen kɛli ye nka a ka
faamu fangafaraɲɔgɔnkan sira fɛ kalanko la
- O siratigɛ la misali kelen min bɛ se ka dajira tɔw cɛla o ye fɛsitiwali dɔ labɛnni ye
kalandenw fɛ (bawo sinsin ka kan ka kɛ denmisɛnsɛrɛw de kan) min na
kalandenɲɛnajɛkuluw a farikoloɲɛnajɛkuluw tɛna bila ɲɔgɔn na jamana ni jamana nka u bɛ
fara ɲɔgɔn kan ka kɛ Sedeyawo jamanaw ka denmisɛnkulu lajɛlenw ye baaraɲɛdɔn bɛ
falenfalen minnu kɔnɔ nka fangafaraɲɔgɔnkan hukumu kɔnɔ kasɔrɔ a ma kɛ ni ɲɔgɔndan
ye Ntolatankuluw tɛ kɛ fadenw ye nka u bɛ kɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna
labɛnyɔrɔw ye ɲɔgɔndan in tɛna kɛ fadenkɛnɛ ye farikoloɲɛnajɛkuluw cɛ nka a bɛ kɛ
jamanaw ka ɲɔgɔndɛmɛ kalanso ye
ɲɔgɔlɔnba tɛ jamana kelen ka seko ni dɔnko jira bilen a bɛ kɛ hadamadenya
ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya kalansoba ye
185
- Ni donɲɔgɔnna hakilila faamuyara jamanaw fanfɛ i nrsquoa fɔ a jiralen bɛ cogo min na
sanfɛmisali kɔnɔ hakilila min bɛ jamanaw taw sanfɛ hakɛlabatoko la o fana ka kan ka dajira
O la ni jamana caman ɲɔgɔndankuluw bɛ sigi jateminɛ ɲɛnama bɛ kɛ ka hakɛlabato
taabolow don ba la
- Sedeyawo ye sɔrɔko jɛkulu ye a man kan krsquoa to fili krsquoa sɔrɔ baara taabolo la fili min brsquoa bali
a ka faamuya ko a ka sugu diyalifɛɛrɛ ka kan ka tɛmɛ sira min fɛ o ye jamanadenw ka
sigiɲɔgɔnya taabolo labɛnni ye
O la walasa ka jamanaden wɛrɛ ka siranɲɛ bɔ mɔgɔw la siranɲɛ min ye faciyɛn ye fo baara
ka kɛ sinsinnan fila kan
- denmisɛnnin
- koɲɛɲinihakili ani ɲinini diyanye
Denmisɛnnin ka kan ka lasu a ka ɲɛbɔ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ danfara dɔnniya ɲɛɲinini fɛ ni
ɲɔgɔnkunbɛnw ni hakililafalen ɲɛnamaw cayali ye o kɛnɛw kan baliku (mansa) ka kan krsquoa
yɛrɛ minɛ a ka faya jirako jugu la ka ɲɛsin laquo dɔ diyɔrɔ ani dɔ sɔrɔyɔrɔ ko labɛnnenw ma raquo
A bɛ se ka mɔgɔ dabali ban min tɛ jateminɛ kɛ nin kow la ko Ala ye mɔgɔw da a mrsquou kɛ
kelen ye ka laban ka dɔ ɲɛrɔcin (bila) o ka bin dɔ kan u ka kɛlɛ ka ɲɔgɔn tiɲɛ
A bɛ se ka kɛ mɔgɔ min ma da ko la o trsquoa dɔn ko mɔgɔw tɛ kelen ye O cɛ in sago don krsquoo
cogoya in misali dɔ ye a ɲɛ A bɛ hakili sɔrɔ nrsquoa bɛna taa taama na ka maramafɛn ta krsquoa
yɛrɛ lakana krsquoa ɲini fana a ni mɔgɔ ka taa ɲɔgɔn fɛ nrsquoa bɛ don krsquoa da a bɛ da sɔgɔ a yɛrɛ
dala A brsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ a yɛrɛ ka so kɔnɔ kasɔrɔ a brsquoa dɔn ko sariyaw bɛ yen
gɔfɛrɛnaman ka lakanabaaw bɛ yen maramafɛnw bɛ minnu bolo ka mɔgɔw ɲangi minnu ka
tɔɔrɔ bɛna se a ma A krsquoa yɛrɛ ɲininka hakilila jumɛn brsquoa la ka ɲɛsin a jamanadenɲɔgɔnw ma
nrsquoa bɛ taa taama na ni maramafɛn ye a bɛ jogo jumɛn miiri nrsquoa dugudenɲɔgɔnw ye tuma min
na a brsquoa ka soda tugu krsquoa denw nrsquoa ka baaradenw ka daw tugu ani krsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ
A fɔ a tɛ ka diɲɛmaa bisigi ni waleya dɔ ye i nrsquoa fɔ ne fana brsquou bisigi ni n ka kumaw ye cogo
min na Nka hadamaden dancogo Ala fɛ ale ni ne si tɛ krsquoo jalaki ni fosi ye Hadamaden
nege anrsquoa diyanyeko olu trsquou dama jurumu ye Ko minnu yɛrɛ brsquoa bila a diyanyekow la olu
fana tɛ jurumuw ye ni mɔgɔw tɛ sariyaw dɔn minnu brsquou kɔn wa mɔgɔw fana tɛ sariya dɔn ko
186
la min ma deli ka kɛ sariya fosi fana tɛ se ka sigi ni mɔgɔw ma bɛn a kan ka dɔ sugandi ka
bila a sigili la HobɛsiHOBBES2
Jɔlifɛnko la (kuranko telefɔniko duguma taamako sanfɛtaamako ani jikantaamako)
- Enɛriziko
- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1982 jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ Afiriki
tilebinyanfan gazitɛmɛsirako poroze kan Sedeyawo ka laɲini kɔnɔ diɲɛ waribonba ye Afiriki
tilebinyanfan gazitɛmɛsira baaraw kɛli ɲɛbilajateminɛ daminɛ
- O siratigɛ la Benɛn Gana Nizeriya ani Togo olu bɛnna a kan ka gazitɛmɛsira dɔ labɛn
Nizeriya dugujukɔrɔgazi lasɔrɔli la enɛrizi labaarali kama
- Enɛrizi sɔrɔkɛminɛnw yiriwali ani tɔnjamanaw kuransow kalansoli dantigɛlisɛbɛnba labɛnni
- Kurandisoba kelen sigili senkan Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la min bɛ wele Afiriki tilebinyanfan
Powɛripulu laquo Power Pool Ouest Africain raquo
- Kunnafonifalensirako
- Sɔn kɛra porogaramu min ma jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ san 1979 nrsquoo ye
ɛntɛlikɔmu fɔlɔINTELCOM I ye Tɔnjamanaw ɲɔgɔnsɔrɔli telefɔni na telɛkisi fɛ ani fakisi fɛ
ɛntɛlikɔmu filananINTELCOM II Telefɔnici sɔrɔcogow lakurayali baaraw jateminɛni Ka
bɛnɲɔgɔnmaya saratiw dafa nɔgɔya donni kama telefɔniko la
- Siraw bɔli ka Afiriki tilebinyanfan jamanaw bila ɲɔgɔn na
- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1980 desanburukalo lajɛ fɛ Lome ka bɔ Nuwakisɔti ka
se Legɔsi o furancɛ kilomɛtɛrɛ 4560 la kilomɛtɛrɛ 3800 dilanna o ye 83 kɛlen ye
- Ka bɔ Dakaro ka se Njamena o kilomɛtɛrɛ 4460 la kilomɛtɛrɛ 3894 dilanna o ye 88
kɛlen ye
2 HobɛsiHOBBES Bibili dɔ don A dakun 13nan [ ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra 15062012
httpwwwiterevapfdisciplinesphiloEnseignement20de20la20philosophiebulletinsBulletin5Hobbeshtm
187
Sira minnu ka kan ka bɔ ka jamanaw sɔgɔ ɲɔgɔn na o janya mumɛ ye kilomɛtɛrɛ 11423 ye
kilomɛtɛrɛ 7653 dilanna o la o ye 67 kɛlen ye
- Dugumataamako nɔgɔyali
- Sedeyawo ye kariti finmannama dɔ dilan mɔbilitigiw kama Jamana 12 yrsquoo kariti in tali
yamaruya Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri
Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo
- Minɛnw ni mɔgɔw donkabɔ bɛnkan jamanaw kɔnɔ sirabakantaama senfɛ o dabɔra ka
jagofɛnw donni nɔgɔya ani krsquoa teliya tɔnjamanaw kɔnɔ Jamana 5 bɛ krsquoo bɛnkan in waleya
Benɛn Kɔnɔwari Mali Nizɛri ani Togo
- Mɔgɔw ni minɛnw ka taakaseginko ɲuman ani taamaw porogaramu kɔlɔsilijɛkulu sigili
jamanaw kɔnɔ O jɛkuluw sigira jamana 12 kɔnɔ Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana
Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo
Sigida nrsquoa lamini minɛcogo taabolo sira kan
- Waleyali porogaramu labɛnnen ni SilisiCILSS ka dɛmɛ ye Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la
- Jilafalenfɛn fogontaw kɛlɛli (Jilabaganin)
- Jakungu kɛlɛli
- Dɔ farali jamanaw metewocakɛdaw fanga kan
Bɛn ni lakanako sira kan
- Jamanaw ka binkannibaliya ɲɔgɔn kan o bɛnkan tali san 1978
- Jamanaw ka ɲɔgɔnmagɛn lakana sira kan o bɛnkan tali san 1981
- Sedeyawo jɔsenw politikiko la o bɛnkan tali san 1991 zuluyekalo la Dantigɛlisɛbɛn min
bɔra o kɔnɔ o bɛ lafasalifɛɛrɛw kan ka ɲɛsin demokarasi jɔsenw sabatili ma
- EkomɔguECOMOG (Sedeyawo ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu) Ale sigira bɛnkan fɛ min tara san
1990 lajɛ senfɛ
- Liberiya kɛlɛban wulikajɔw
188
- Sedeyawo tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Burukina Faso Ganbi Gana
Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali ani Saralɔn
- Jamana wɛrɛw Uganda Tanzani
- Saralɔn kɛlɛban wulikajɔw
- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Gana Gine Konakiri Mali Nizeriya Sɛnɛgali
- Gine Bisawo kɛlɛban wulikajɔw
- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Ganbi Nizɛri ani Togo
- Wulikajɔ min kɛra Jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ Gine Konakiri ani Sɛnɛgali fɛ
- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili anrsquou ɲɛnabɔli fɛɛrɛ sɔn kɛra olu ma san 1998 lajɛ senfɛ Sɛbɛn
bakuruba dajiralen fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ɲɛmadali ni kɔlɔsili fɛɛrɛ sigili senkan ani
fangabondaw walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa
- Kɔlɔsili kɛyɔyɔ 4 Kotonu Wagadugu Banjulu ani Mɔrɔbiya
- ɲɛmadali ni kɔlɔsili cakɛda sekeretariya la Abuja
- Fɔkabɛn ni lakanajɛkulu dɔ sigili senkan tɔnjamana 9 mɔgɔ bɛ min kɔnɔ
- Sabalibagaw ka jɛkulu dɔ sigili senkan
- Bilankɔrɔkɛlɛbolo dɔ sigili senkan
- Bɛnkan tali ka dan sigi maramafɛn misɛnninw sanni na ka don nrsquou ye anrsquou dilanni Sɔn kɛra
o bɛnkan ma san 1998 ɔkutɔburukalo lajɛ senfɛ
-Baarabolodalisɛbɛn ani jɛkoɲumanya sariya dɔ tali ka bɛn o kan
- Bɛn sabatili layiriwali
- Sɔrɔdasiw ni lakanabaa tɔw kalanni
- Maramafɛn misɛnninw jateminɛni dancɛw la
189
- Kunnafonikafoyɔrɔ dɔ ni Afiriki tilebinyanfan jatebɔsɛbɛn dɔ sigili senkan maramafɛn
misɛnninkow kunkan
- Maramafɛnw hakɛ lakodɔnnenw kantaw kafoli nrsquou tiɲɛni (Liberiya ni Mali yrsquoo kɛ)
- kumaɲɔgɔnya nɔgɔyali ni maramafɛnw dilanbaaw nrsquou feerebaaw ye Jɛkoɲumanya sariya
sigili
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna kolomayɔrɔw nrsquoa nafaw (+ sɛmɛntiyali)
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnnako lakurayali o bɛ na ni fɛɛrɛ kɛnɛman ye mɔgɔ ka kan ka da
min na walasa ka yiriwali gɛlɛyaw ɲɛnabɔ Sedeyawo kɔnɔ o gɛlɛya sababu bɔra jamana
kelen-kelen ka sɔrɔfɛnw nrsquoa ka sɔrɔ cogoya wɛrɛw hakɛ dɔgɔyali la Sira wɛrɛ fɛ ka da Afiriki
jamanaw suguw koronni kan fangafaraɲɔgɔnkan ani taabolo kisɛmaw tali olu bɛ se ka kɛ
sababu ye ka sɔrɔ labugunni sennateliya ka fura sɔrɔ sɔrɔfɛnw dɔgɔyali ani yiriwalinafolobɔ
ni falenw hakɛ dɔgɔyali la
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna nafaw ye jumɛnw ye
Sugunin minnu brsquoa la ka cakɛdaw ni porozew ka se dɔgɔya olu bɛna fara ɲɔgɔn kan
walasa ka jɔyɔrɔ sɔrɔ ɲɔgɔndanw kɛnɛ kan O la cakɛda kisɛmaw na se ka yiriwa
Sugufiyɛw bonyali bɛ se ka kɛ sababu ye ka yiriwalinafolobɔ labugun ka sɔrɔ kɛta
lataa ɲɛ ani ka dɔnniyaw ni fɛɛrɛw falenfalenni ɲɔgɔn ma nɔgɔya
Donɲɔgɔnna bɛ se fana ka dannaya ni sɔrɔ yiriwali yɛlɛmasen kuraw lataa ɲɛ O bɛ
ka bange sɔrɔ jiidili la sariyabatojamana bonyali hukumu kɔnɔ ani tigiya hakɛw
sariya taabolo ɲumanya ani fanga bolili jɛlenya la
Krsquoa sababu kɛ Afiriki tilebinyanfan fɛɛrɛ tigɛlenw ye tɔnjamanaw bɛ se ka dɔ fara u ka
bɛnkanɲini fanga kan diɲɛ kɔnɔ u bɛna se krsquoo kɛ u jɛkululama O tɛ sira sɔrɔ tuma
bɛɛ krsquoa sababu kɛ jamanaw kelen-kelen ka nafaɲini ye U hakilila tun tɛ kelen ye o la
Jamana fitininw bɛ se ka nafaba sɔrɔ tɔn kɔnɔ bolodiɲɔgɔnma sababu la ni sɔrɔfɛnw
kafoli ye walima u tilali tɔn kɔnɔ nrsquou bolofɛnw farali ye ɲɔgɔn kan walima sɔrɔfɛnw
tilali u ni ɲɔgɔn cɛ
Donɲɔgɔnna bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw dɔgɔya ka na ni dannaya ye ani ka jɛkabaara
sinsin lakananiko la
190
Nin nafa sɔrɔta ninnu bɛ tali kɛ donɲɔgɔnna hakɛ la ka kɛɲɛ ni gɛlɛyaw ni kosɔgɔbɛsɔgɔbɛw
wulili ye dancɛw la (sɛbɛnɲɛnabɔw ani jamanaw ka sɔrɔfɛnw saratiw danfaraw) Nin nafa
ninnu bɛ tali kɛ o la layidu ni dannaya fanga cogoya la tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna musakaw (kunkow)
Nrsquoi ye nafaw fɔ yɔrɔ min na o brsquoa jira ko musakaw fana bɛ yen
Dɔbɔli wusuru sarataw hakɛw la o bɛ sɔn ka na ni kɔmunu ye falenw cogoya la
Jamana minnu tɛ tɔn kɔnɔ krsquoolu ka sɔrɔfɛn da nɔgɔw nɔnabila ni tɔnjamanaw ta
da gɛlɛnw ye jamana caman na
Donɲɔgɔnna dabali tigɛlenw bɛ se ka dɔ bɔ duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ la
ka di gɔfɛrɛnaman ma O binni musaka cogoya bɛ tali kɛ jamanaw ka se la ka
fɛɛrɛw dantigɛ minnu bɛ se ka nafolosɔrɔsira wɛrɛw dayɛlɛ u ye
Donɲɔgɔnna bɛ se ka jamana ka yɛrɛmahɔrɔnya minɛ a la walima krsquoa danbe dɔw
tila a la seko ni dɔnko siratigɛ la nka a mana bɔ da o da fɛ donɲɔgɔnna nafa ka
bon nrsquoa musakaw ye
Gɛlɛyaw ani cɛsirikow
Gɛlɛyaw
Kanw
Fasolafasafasolafasa sanfɛda
Mara kɛcogo jugu
Faamuyali fanga dɔgɔyahakili
Sariya labatobaliya ka ɲɛsin mɔgɔw nrsquou ka sɔrɔfɛnw donkabɔ u sago la tɔnjamanaw
kɔnɔ
Lakanabaliya kunkankow
Taama ani kunnafonifalenfalenko saraw
Faantanya
Fanga sigibolow fɛgɛnya
Basigibaliya politikiko la ani mara kɛcogo jugu sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta)
cayali jamana dɔw kɔnɔ o bɛ fiɲɛ bila politikiko la Afiriki tilebinyanfan fɛ
191
Jamanaw ka sɔrɔ fanga dɔgɔya Afiriki tilebinyanfan mɔgɔ kelen ka sɔrɔ hakɛ tɛ tɛmɛ
Lamerikɛndolariwari 410 kan
Jamanaw ka sɔrɔw suguya dɔgɔyali
Sɛnɛfɛnw ani dugukolojukɔrɔfɛnw de ye Sedeyawojamanaw ka sɔrɔ baju ye Afiriki
tilebinyanfanjamanaw dun tɛ se krsquoolu labaara ka nafa sɔrɔ u la
Makoɲɛfɛndilan iziniw ma yiriwa ka se ka fɛnw dilan minnu bɛ jago layiriwa
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Jɔlifɛn ɲɛnamaw ntanya sirabako kunnafonifalenfalenko ani enɛriziko siratigɛ la
- Sira man ca wa u cogoya man ɲi
- Telefɔni tɛ labɔli kɛ a dun da ka gɛlɛn
- Kuran dita tɛ labɔli kɛ kuransara fana ka ca
Faamasigiyɔrɔ ka ca siraw kan yuruguyuruguwariw bɛ minɛ yɔrɔ minnu na balan ka
sira kan ndash sɛbɛnko sɔgɔbɛsɔgɔbɛ fana ka ca
Jamanaw trsquou niyɔrɔw di a ɲɛma Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ka
baarakɛnafolo la
Cɛsirikow
Sarati fɔlɔ minnu ka kan ka dafa tɔnjamanaw fɛ
Politiki basigicogo sigili senkan
Kiiritigɛfɛɛrɛ ɲuman ani sariya jɛlenw sigili senkan
Bololabaarakɛla ɲɛnamaw sebaga caman kalanni
Baara minnu ka kan ka kɛ jamanaw kɔnɔ
Politiki basigicogo sigili senkan
Mara kɛcogo ɲuman kɛrɛnkɛrɛnnenya la ni demokarasi sinsinni ye ani yɛlɛmasen
kuraw donni sɔrɔ dakunbaw ni kolabɛnnidaw la
Dakun kɛrɛnkɛrɛnnen minnu bɛ sɔrɔko donɲɔgɔnna kɔnɔ
- ka mɔgɔw ka donkabɔ nɔgɔya tɔnjamanaw kɔnɔ
192
- Ka dɔ bɔ faamasigiyɔrɔw la (balanw) jamanaw cɛ sirabaw kan
- Ka Sedeyawo tɔgɔlataamasɛbɛn dilan ani ka baara kɛ nrsquoa ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ
- Ka tɔnjamana polisicakɛdaw ka bolodiɲɔgɔnma sabati
- Jagofɛnw taakasegin
Ka duwaɲɛsɛbɛn bɛrɛbɛnnen tɔnjamanaw ma labɛn krsquou don nɛgɛ la ka baara kɛ nrsquou
ye
- Dilanyɔrɔ seereyasɛbɛn
- Duwaɲɛya walew tɔgɔw
- Jamanaw cɛ sirabakanboli karinɛ
- Ka dantigɛlisɛbɛn don jamana jɔsenw latilenni porogaramu PasiPAS kɔnɔ
- Duwaɲɛsokelenya Ka jamanaw donni labɛn duwaɲɛtɔnba kelen na ni dɔ bɔli ye jagofɛnw
ladonsara hakɛw la
- Sɔrɔ dakunbaw bɛnɲɔgɔnmaya
- Ka jamanaw donni labɛn Sedeyawojamanaw warikotɔnba la
- Ka sɔrɔ labaarako ɲumanw sabati walasa ka se ka bɛnɲɔgɔnmaya sarati
dantigɛlenw labato
- Ka kɔlɔsilijɛkulu sigi tɔnjamana kelen-kelen kɔnɔ
- Ka bɛnɲɔgɔnmaya saratiw don PasiPAS kɔnɔ
- Sedeyawo ka baara kɛtaw musakali
- Ka bɛnkan waleya min bɛ boli wari tigɛta hakɛ kan jamanaw kun
- Ka bɛnkan lakodɔn
- Ka wari tigɛta jamanaw kun don san baarakɛnafolo sariya kɔnɔ
- Ka wari tigɛtaw dalajɛ krsquou bila Sedeyawo ka kɔnti kɔnɔ
- Fangabulonw ka dɛmɛdɛmɛnilabɛnw
193
- Ka minisiriso sigi senkan jamana kelen-kelen kɔnɔ ka ɲɛsin sɔrɔko donɲɔgɔnna ma Afiriki
tilebinyanfan na
- Ka minisirisow ka baarakɛjɛkulu dɔ sigi senkan Sedeyawo ka kolatigɛlenw kɔlɔsili kama
min bɛ ɲɔgɔnye kɛ waati ni waati dantigɛlenw na
- Jɛɲɔgɔnyasiraw taamani nafolobɔlaw fɛ ka Sedeyawo haminankoporogaramuw jateli fɔ
nafolobɔlaw ye kɛrɛnkɛrɛnnenya la SeyeyaCEA BadiBAD ɛfɛmiFMI Diɲɛ waribonba ani
Erɔpu jamanaw ka tɔnba
Baara minnu ka kan ka kɛ Afiriki tilebinyanfan na
- Politikiko nasira la
- Ka ninnu waleyali kɔlɔsili sabati
- Binbaliya ɲɔgɔn kan bɛnkan bɛn kɛra min kan san 1981
- ɲɔgɔnmagɛn bɛnkan lakananiko la
- Sedeyawo politikiko jɔsenw bɛn kɛra minnu kan san 1991 zuluyekalo la
- Politiki ani porogaramuko nasira la ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ baara kɛta la
- Falenw labilali
- Kɔkan sɔngɔwalan kelen (duwaɲɛkelenya)
- Sɔrɔ dakunba bɛnɲɔgɔnmaya
- Dɛmɛ donni jatekow la
- Ka hakilijagabɔ kɛ falenw labilali jateminɛsɛbɛn kan baara bɛ se ka kɛ ni min ye ni
wasa ye
- Misali la ka dantigɛlisɛbɛn don PasiPAS kɔnɔ walima sɔrɔ yɛlɛmasen kura
porogaramu
- Sedeyawo sekeretɛriya ni AmawoAMAO nrsquoo ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka
wariko tɔnba ye olu bɛ tɔnjamana kelen-kelen ka se hakɛ kiimɛ ka ɲɛsin
bɛnɲɔgɔnmaya sarati waleyali ma
- Ka nafolo tigɛta tɔnjamanaw kun bɛnkan waleyali kɔlɔsi
- Fanga sigibolow labɛnw
- Ka fanga sigibolow mabɛn kokura (Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ani
nafolobɔda)
194
- Ka baarakɛla faamuyalenba laadiriw ta ka bila fangabulonw kunna (ka jamana bɛɛ ka
mɔgɔ bɔta hakɛko bɔ a la)
- Ka Sedeyawo tɔgɔlakiiribulon sigi
195
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ baloɲɔgɔnkanko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanw kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 18
DɛmɛnanSɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn latilennen san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔn sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn wɛrɛw faamuyalicogo ɲuman
kalangafe jamanaw ka sariyasigisɛbɛnw
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
SewKoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka danbew ni hakilila minnu
bɛ tali kɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna na faamuya
kosɛbɛ
Danbew ni hakilila minnu bɛ tali
kɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna na
Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bε εntεrɛnεti
kan)
- Kulubaara
- Tɔnbaara fɛn o
fɛn ka fisa
donɲɔgɔnna
Lɛrɛ 2
2 Ka waleyaw sigi senkan Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
sabatili kama
Waleyalifɛɛrɛw Afiriki
tilebinyanfanjamanaw ka
donɲɔgɔnna sabatili kama
Lɛrɛ 2
3 Ka gɛlɛyaw dantigɛ Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
waleyali la
Gɛlɛyaw ni balan minnu bɛ Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
waleyali la
Lɛrɛ 2
Ka Afiriki tilebinyanfan Dɔnnikɛminɛnw ni
196
4 donɲɔgɔnna masalakun don
kalanbaaraw la
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
kalan dakun bɛɛ la
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- Kalandegeli kalansenbolo
bolofaraw waleyali
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
sabatili ma
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalenw
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanw kɔnɔ
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew
197
Koɲɛdɔn layiriwataw
Koɲɛdɔn
Kalan dɔnni sira kann JogoBaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛwMɔgɔya dɔnniya sira
kan
- Ka donɲɔgɔnna kuntilennaw
faamuya kosɛbɛ
- Ka donɲɔgɔnna sendonkow sɛbɛkɔrɔ
faamuya ka ɲɛsin jamanadenw ma
- Ka Afiriki tilebinyanfan fangabulonw
bonya
- Ka sɔn ɲɔgɔn na
- Ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ
Ka jogow ta minnu bɛ
donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli
Kuntaala Lɛrɛ 4
198
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
labɛn kɔrɔw
dɔnnen kɔrɔw
kɔlɔsili
bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalanden
cɛmanw ni musomanw ka dɔnta ni kɛta
hakɛ kiimɛ anrsquou ka seko ni dɔnko hakɛ
ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma
bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
bɛ masalabolo dɔ kalan kalanden
cɛman ni musoman ye Sedeyawo
jamanaden dɔ ka gɛlɛya sɔrɔlen kan
kiiriko ni hadamadenyako la a ka
jamana kɔkan an ka fankelenfɛjamana
in dɔ la a brsquou hakilila ɲini ni baro sigili
ye gɛlɛya in kan
Kumafalenfalenw kɔnɔna na u
brsquou hakililaw di gɛlɛya dajiralen
in kan
- Hakililafalen
- Hakililaɲini
- Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na ani
minnu bε εntεrɛnεti
kan) Sedeyawo
bɛnkansɛbɛn min tara
san 1993 zuluyekalo la
ani jamana sariyasunba
- Kulubaara
- Kɔlɔsili
- ɲininkaliw nrsquou jaabiw
Kulukɔnɔbaaraw
kalan
- nrsquoa bɛ se ka ɲɛ bɛ taa mɔgɔw nrsquou
bolofɛnw donkabɔ jateminɛ dancɛ dɔ la
ani ka ɲininkaliw kɛ kalandenw na u ye
fɛn minnu kɔlɔsi
- bɛ ɲininkalisɛbɛn dɔ dajira Afiriki
tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna
kuntilennaw kan ani mɔgɔw nrsquou
bolofɛnw ka donkabɔ
- bɛ Kalanden cɛmanw ni musomanw
bila ka sɛbɛn dɔ kalan u tilalen ka kɛ
kulu misɛnninw ye walasa u ka se
bɛ mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka
donkabɔ jateminɛ dancɛ la ka
ɲininkaliw jaabi
u kɛlen ka kuluw sigi mɔgɔ 4
walima 5 bɛ minnu kɔnɔ u bɛ
ɲininkaliw jaabi (bɛnkan ni
sariyasunba sariyasen min bɛ
tali kɛ bolodiɲɔgɔnma kan
jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani
Sedeyawo labɛncogo kalanni
199
- ka donɲɔgɔnna tariki nrsquoa kunw labɔ
- ka donɲɔgɔnna waleyaw kulusigi ka
kɛɲɛ nrsquou suguyaw ye anrsquou kɛcogoya
- ka kolomayɔrɔw cɛsirikow ani balan
minnu bɛ donɲɔgɔnna na ka fura sɔrɔ
olu la ani ka kuma Sedeyawo kan
nrsquou sɛgɛsɛgɛli kɛli ɲɔgɔn fɛ)
Sɛgɛsɛgɛli
sinsinni ni kuma
kolomaw latɔmɔni
- bɛ waati di jɛkulu kelen-kelen ma u krsquou
ka hakilijagabɔ jaabiw dajira
- bɛ dɛmɛdon u ka kunnafoni sɔrɔlenw
sigisigicogo la anrsquou tocogo la hakili la
bɛ dafalikunnafoniw di ka kumakoloma
latɔmɔnen dilan o sira kan
- Kalanden cɛman ni musoman
ka kulu kelen-kelen ka
kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔ
jaabiw lase tɔw ma
- kɔnɔko basigilen minnu sɔrɔla
hakilijagabɔ senfɛ kuluw ka
hakililafalenw kɔnɔ u brsquou
banban olu farali la ɲɔgɔn kan
- Sedeyawo jamanaden nakun
bɛ sɛmɛntiya ka kɛɲɛ ni Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
kuntilennaw ye i nrsquoa fɔ san
1993 bɛnkan yrsquoa dantigɛ cogo
min na
- Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou
kɛcogoyaw
- Sedeyawo fangabulonw nrsquou
baarakɛcogo
- Donkabɔ tɔnjamanaw kɔnɔ i
sago la
- Kulubaaraw ka
hakililaɲɛfɔ
- Hakililafalen kalanden
cɛman ni musoman cɛ
dantigɛlikɛnɛ kan
- Kɔlaseginni jɛkabaara
kɔnɔ
Kiimεni
Bakurubajateminε
brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ balan minnu bɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna ɲɛ u ka sɛgɛsɛgɛlinin krsquoo
kan u ka sigida la
bɛ kulu fitininw sigi krsquoo
sɛgɛsɛgɛli kɛ
- Sɛgɛsɛgɛlisɛbɛn
Latεmεni
dɔnniya sɔrɔlenw
bɛ dɛmɛdon tile kelen lafaamuyali
labɛnni na seko ni dɔnko jirali dɔgɔkun
kɔnɔ walasa ka siya wɛrɛw walima
bɛ tile kelen lafaamuyali kɛ
- ɲɔgɔnye
- ɲɔgɔlɔnbɔ
200
waleyali jamana wɛrɛw danbew di ɲɔgɔn ma lakɔliso la walima kin kɔnɔ - ɲɔgɔlɔnnin adw
Kalanbolo wɛbu lajɛlen Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
- httpwwwecowasint
- httpwwwcommecowasintsecindexphpid=about_aɛtlang=fr
- httpwwwpsychologie-socialecomreps1pdf
- httpwwwgouvsnspipphparticle491
- httpwwwrepubicoftogocomToutes-les-rubriquesCedeaoLa-Foire-de-lacedeao-se-deroulera-a-Lom
- httpwwwredpsycominfipsycompetitionhtml
201
Donɲɔgɔnna Baarafɛɛrɛko gɛlɛya nrsquoa kunpanw
LAZARI KI ZƐRIBO (JƐɲƆGƆNKULU MƆGƆ DON MARA TAABOLO KAN BURUKINA
FASO)
Nin masalabolo in ye Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna tɛmɛsira kiimɛni daminɛbaara dɔ ye
San bi naani dɔnniya sɔrɔlen kɔfɛ jamanaw ka donɲɔgɔnnako sira kan jaabiw bɛ filanfilan
na Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔn caman ma nɔ bɔ wa u ma se ka fangafaraɲɔgɔnkan
layiriwa u cɛ Jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa ka bon minnu kan ka tɛmɛ tɔw kan
(sankadunnaw dancɛw sigida lakodɔnnenw olu ma jate gɔfɛrɛnamanw ka politikiw kɔnɔ
donɲɔgɔnna siratigɛ la O de la nin gɛlɛya min bɛ donɲɔgɔnna na Afiriki kɔnɔ o dɔ bɛ da
mara kɛcogow kun o brsquoa jira ko gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ka donɲɔgɔnna ka kan ka labɛn kura
ye teliya la O labɛn kura kɛyɔrɔ dɔ ye ɲɔgɔnfaamuyakɛnɛw sigili ye senkan hadamadenya
sabatilijɛkuluw ani baarakɛjɛkuluw bɛ ɲɔgɔn sɔrɔ minnu na politiki minnu bɛ senna krsquoolu
sɛbɛnw hakilijagabɔkalan ani krsquou fɛlaw dajira
I Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna Baara kɛbagaw ka bila baara cɛma
Jateminɛ suguya minnu kɛra sɛgɛsɛgɛliw ani kiimɛniw olu bɔra ni nin ko ninnu ye
Fanga sigibolow ka nɔbɔbaliya nrsquoi yrsquou ta kelen-kelen kɛrɛnkɛrɛnnenya la koɲɛnabɔ
siratigɛ la
Fangafaraɲɔgɔnkan ani ɲɔgɔndafa fanga dɔgɔyali fanga sigibolow ni ɲɔgɔn cɛ
Politikiw nɔ ni fɛɛrɛ tigɛlenw fanga dɔgɔya nrsquoi yrsquou sanga baara kɛbagaw ka laɲini
sirilenw ma fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hukumu kɔnɔ
Komagɛlɛyaliw tun bɛ to ka kɛ
Baara kɛbagaw ani jɛkuluw ka nin cogoyajira ninnu bɛ ɲɔgɔn dafa gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ani
jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow kan
An bɛ se krsquoo fanga sigibolow ɲɛmɔgɔw ani politikiɲɛmɔgɔw ka gɛlɛya nrsquou ka sentanya kɔlɔsi
kolatigɛw bolodali la ani fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛli krsquou waleya fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
hukumu kɔnɔ Afiriki politiki waleyali ŋaniyasiri ma tali kɛ jɛmukanbaw la minnu ɲɛsinnen bɛ
202
sɔrɔ taabolow waleyali ma Fɛɛrɛ minnu tigɛra fankelenfɛjamanaw ka lajɛw senfɛ olu ma don
jamanaw ka politikiw kɔnɔ
O sentanya ninnu fanba bɛ bɔ nin sababu ninnu na
A ka ca a la minisirisow ka fɛɛrɛtigɛw la u bɛ jɔrɛ ni jamana taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen
lafasali de ye (jamana sigicogo taabolo) walima tuma dɔw mɔgɔkelennafa dɔw ten
Jamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan bɛnkanlabɛnw waleyali gɛlɛyaw krsquoa sababu kɛ
mara cakɛdaw lataamacogo ye jamanaw kɔnɔ (girinya)
Yɛrɛɲɛnabɔ fanga dɔgɔya sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogo la anrsquou lasɔrɔcogo la jama fɛ
Fangabonda minnu bɛ tɔn kunna olu baarakɛlaw ka sehakɛw ani ɲangili min ka kan
ka da u kan nrsquou ka baara ma ɲɛolu tɛ tali kɛ ɲɔgɔn na
Gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw OyizeOIG tiɲɛsirayali anrsquou ka fangafaraɲɔgɔnkan nɔbɔli ɲɛnama
kama nɔkun suguya caman bɛ bɔ o kɔnɔ minnu bɛ nafa kolo gɛlɛn sigilen caman bɔ u
cogoya la
Miiri ni taasi mana kɛ donɲɔgɔnna taabolow kan jɛngɛnni tɛ se ka kɛ nin ɲininkaliw ma
Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa bɛ se tigitigi baara kɛbaga jumɛnw ma Jɔnw bɛ se ka
baara taabolow ta koɲuman (fɛɛrɛw labɛnni u waleyacogo baaraw sigili senkan janto kɛli
fɛɛrɛ bolodalenw ka se ka waleya) O ɲininkaliw jaabiw jɛlen don sigida lakodɔnnenw
(kɛrɛnkɛrɛnnenya la minnu bɛ dancɛw la) nrsquou sigira senkan desantaralizasɔn hukumu kɔnɔ
olu ma se halibi ka donɲɔgɔnna ko dajiralenw nrsquoa poroggaramuw sɛmɛntiya ani krsquou waleya u
taabolow kɔnɔ olu minnu tun ka kan krsquou ka donɲɔgɔnnako wulikajɔw sinsin san tan caman
tiɲɛni politiki dadalen ɲɔgɔn kan ninnu nrsquou ta bɛɛ
Halisa o donɲɔgɔnna kɛbaaw selen tɛ ka minɛyɔrɔ sɔrɔ donɲɔgɔnna taabolow la u yrsquou ta kɛ
kɔrɔfɔw lamɛnni ye desantaralizasɔn kan ka laban krsquoa kɔlɔsi o waati kelen na krsquoa waleyali
fɛɛrɛw tigɛli senna ka suma walima minnu yɛrɛ tigɛra olu caman tɛ ka waleya
A ɲuman ye ka se di o donɲɔgɔnna kɛbaaw ma jɛkulu suguya minnu sigira senkan kaban ka
fanga don olu la walima ka jɛkulu kuraw sigi minnu bɛna se ka donɲɔgɔnna taabolow kuru
krsquou don u sagolakow dafɛ
203
II Walasa donɲɔgɔnna kɛbaaw jɔyɔrɔ ka don ba la dugumada la
Kɔrɔfɔ minnu kɛra donɲɔgɔnna kan fo bi o fanba danna fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw taw ma A
kuntilenna a senna ka fara a dɛmɛdɛmɛnilabɛnw kan i nrsquoa fɔ donɲɔgɔnna kɛbaaw
haminankow yrsquoa jira cogoya min na ɲɔgɔnfaamuya sinsinnen si ma kɛ olu kan O tɛ kabako
ye bawo fankelenfɛjamanaw ka politikiw labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni ni jamana kelen-
kelen taw olu bɛɛ kɛra cogoya kelen na
Afiriki yiriwali gɛlɛya o tuma anrsquoa ka donɲɔgɔnna gɛlɛya sababu dɔ bɛ da mara kɛcogow ka
dɛsɛw kun
Fo bi komagɛlɛyaliw bɛ ka ta fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw de ka dabada ma ka fara diɲɛ
jamana yiriwalenbaw ka mɔgɔ faamuyalenbaw kan ani an ka jamanaw baarakɛla kunbaba
damadɔnin jate tɛ ta minnu hakilila kan O kɛcogo in trsquoa to donɲɔgɔnna nafa ka bon a baara
kɛbaa minnu kan yiriwali sabatili la olu haminankow ka jate yɔrɔnin kelen A tɔ tora sisan ka
kɛlɛ kɛ ka demokarasi sabaticogo kura sigi senkan nlsquoo ma kɛ politiki yɛlɛmaw bɛna bange
jaabi fanfilama sidɔnbaliw de la
A ɲuman ye ka baara kɛ miiricogow ni waleyalicogow ka yɛlɛma ka fɛɛrɛw labɛnni u
waleyali nrsquou kiimɛni kɛcogoyaw don baara kɛbaaw bolo
Laɲini ye ka mara kɛcogo kɔrɔ bila fɛɛrɛ minnu bɛ senna ka baara kɛbaaw bila olu cɛma
O bɛ wulikajɔw kofɔ dakun caman na
Fangabulonw ka mara kɛcogo O brsquoa ɲini mɔgɔ minnu tɛ gɔfɛrɛnamanbaara kɛbaaw
ye olu sen ka don kosɛbɛ fangabulonw koɲɛnabɔli la u hakilila ka ɲini fɔlɔ sanni
komagɛlɛyaliw ka ta (politiki labɛnni koɲɛnabɔli)
Sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogoyaw senyɛrɛkɔrɔ jiidili u lasɔrɔli nɔgɔyali jama fɛ ani
ɲangiliw waleyali
Jamanaw ni gɔfɛrɛnamancakɛdaw (duwaɲɛsow ni dancɛlapolisisow) minnu bɛ sariya
waleyali jɔnjɔn latiɲɛ walima klsquoa bali ka olu weleli ani u nɔminɛni sira surunya ani krsquou
kɛ tiɲɛ kan
O ye cɛsirikow ye minnu ka kan ka kɛ waati mankan kɔnɔ ɲɛsigi ka kan ka kɛ u ma kabini
sisan sisan
204
III Walasa ka jujɔnniko kura sira don Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔnw kɔrɔ
Dakun fila dajirala
1) Sigikafɔ hadamadenya sabailijɛkuluw fɛ ani sigida (kɛrɛnkɛrɛnnenya la marabolow ani
sigida lakodɔnnenw)
O sigikafɔ ɲɛsinnen bɛ nin kuntilennaw ma ka baara kɛbaaw bila u ka donɲɔgɔnna waleya
kɛlenw sɛgɛsɛgɛ ka faamuyaw sɔrɔ u la krsquou fɛlaw dajira ni kura doncogo la anrsquou yɛrɛw
jɔyɔrɔw
Donɲɔgɔnna sabatisababu caman bɛ sigida lakodɔnnenw bolo ani dɔnniyaw minnu bɛ sɔrɔ u
sigicogow fɛ anrsquou ka baarakɛcogow kɔnɔ Ka kɛɲɛ ni hakililaw ye u bɛ minnu ta ani
donɲɔgɔnna sabatilisababu minnu bɛ u fɛ yen politikisiraw brsquou bolo minnu bɛ se ka mabɛn
ka wolo forobapolitikiw sigili la senkan Fɛlaw brsquou fɛ fana baara kɛcogo fɛɛrɛw labɛnni kan
minnu brsquoa to u da bɛ se ka don fanga sigibolow koɲɛnabɔfɛɛrɛ labɛnni dakunw na
O hakilila kelen na baarakɛjɛkuluw (jagokɛlaw taamabolifɛntigiw kɛnyɛrɛye baarakɛlaw
baaradatigiw sankadunnaw mara kɛcogo ɲuman hellip) olu de bɛ sisan politikiw ani laɲiniw
kɛnɛkanko cogoya dɔn
O baara kɛbaa ninnu bɛna sisan bolodiɲɔgɔnma politikiw kiimɛ gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw
dɛmɛni kama donɲɔgɔnna taabolow sabatili la
U ka hakilijagabɔ jaabi ka kan ka bɔ sira jateminɛtaw kan ani fɛɛrɛw walasa ka donɲɔgɔnna
taabolo sigi senkan ani nafolobɔlaw ka kan krsquou jɔ jɔda min na
A nafa ka bon kosɛbɛ baara kɛlenw jatebɔli ani taasira kolomaw labɛnni ka kɛ cakɛda fɛ min
jɔlen don a kolo la ni dannaya brsquoa kan min jɔyɔrɔ bɛ kɛ hakilijagabɔ nɔgɔyali ye
Jatebɔli laban bɔlen kɔ yen min don o ye jɛrɛjɛkuluw ka to ka se krsquou fɛla fɔ gɔfɛrɛnamanw cɛ
tɔnw baarakɛcogo kan sisan porogaramu minnu bɛ senna anlsquoolu labɛncogo krsquou fɛlaw fɔ o
kan Cɛsirikoba min ka kan ka kɛ nin baara in na o ye ka baara kolomaw dajira minnu brsquoa to
taa bɛ kɛ mara kɛcogo fan fɛ min bɛ fanga lakika di jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ma
(donɲɔgɔnna fɛɛrɛw labɛnni na a waleyali kɔlɔsili la a sɛgɛsɛgɛliw kɔlɔsili la) A bɛ mɔgɔ
nisɔndiya waati taamasiyɛn krsquoa ye klsquoa fɔ Afiriki tilebinyanfanjamana baaradatigiw (REAO) ka
205
jɛkulu sababu la waleyakoniw kɔlɔsilicakɛda dɔ sigili senkan baara ka daminɛ Labɛn kura
ɲɛnamaw bɛ sigi senkan nin hakilila suguya in de kɔnɔ
Jɛkuluw ani tɔnw fankelenfɛjamanaw tɔgɔ la bɛ yen kaban a kɛra sɛnɛkɛjɛkuluw ye o
baaradatigiw ka jɛkuluw walima baarakɛjɛkulu suguya wɛrɛw A bɛ bɛn olu minnu bɛ yen
kaban sinsin ka kɛ olu kan ka hakilijagabɔba daminɛ Fɛn min ye baara kɛbaa tɔw ye
hakilijagabɔcogo wɛrɛ bɛ se ka jateminɛ olu ye jamana fan bɛɛ ani
ɲɔgɔnsɛgɛsɛgɛhakilijagabɔ ni jiidilihakilijagabɔ fankelenfɛjamana bɛɛ kɔnɔ
2) Fɛlaw sɛgɛsɛgɛli ani fanga sigibolow taabolo u waleyalifɛɛrɛw nrsquou labɛnw sabatili
Ka kɛɲɛ nrsquoo sigikafɔ in jaabiw ye baara bɛna kɛ
Ka fangasigibolow mabɛnni kokura fɛlaw labɛn
Ka politikiw ni fɛɛrɛw labɛn sango u waleyalicogo jɔnjɔn
Nin ɲɛsigiw kɔnɔ labɛn minnu ka kan krsquoa to baara kɛbaabajuw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa olu bɛ
pereperelatigɛ kunnafoni dicogo ɲuman ani sew sinsinni politiki labɛnni brsquoo la ani jɛrɛjɛkuluw
kɛli jɛɲɔgɔnkulu ye lafasali baara kɛcogo ɲuman jɛɲɔgɔnkulu
Nafolobɔlaw i nrsquoa fɔ jamanaw olu minnu ye sendonni ni mara kɛcogo ɲuman kɔrɔfɔw kɛ u
bolominɛkala ye O siratigɛ la fɛla minnu bɔra jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ka hakilijagabɔ
kɔnɔ olu ka kan ka yɛlɛma ka kɛ kandiw ye krsquou bonya jamanaw fɛ ani nafolobɔlaw 3
GAFE LAJƐLENW
3 Lazari Ki Zɛribo Afiriki ka donɲɔgɔnna Ka donɲɔgɔnna baara kɛbaaw bila a cɛma [ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012
httpbaseafrique-gouvernancenetfrcorpus_bipintfiche-bipint-56html
206
Gafe kunbaba lajɛlenw
AKANI-HɔNWO Adiriyɛn ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna dancɛw nɔw ani
sɔrɔw ka yiriwali bɛnɲɔgɔnmaya walima bɛnbaliɲɔgɔnmayardquo Marabolo ni yiriwali 17
(2003) 109-143
BEKOLO-EBE Birino ldquofankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna Afiriki kɔnɔ cogoyaw
gɛlɛyaw ni laɲini bolodalenwrdquo Diɲɛ yiriwali sira kan 3 (2001) 81-88
BIYO-GURA S ldquoSedeyawo TEYESETEC anrsquou kɔlɔlɔw fankelenfɛjamanaw ka
donɲɔgɔnnako kan ani APE ka bɛnɲiniw kanrdquo 2006
BUNDU Abasi ldquoSedeyawo ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sininama Afiriki
tilebinyanfan fɛrdquo
KIPERE Piyɛri Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna ani cikɛduguyɔrɔ Afiriki
tilebinyanfan fɛ SidiSides 2006
LANBɛRI Aɲɛsi ldquoJagokɛlaw ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnardquo Sɛnɛgali nrsquoa
sigiɲɔgɔnjamanaw Dakaro Yɔrɔ - Waati (1994)
- LAWɛRIɲI R (Sdir) Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki
tilebinyanfan fɛ Pari Karitala gafedilanso SeyɛrideziCRDJ (1996) 41-62
LAWɛRIɲI Ereyali P Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki
tilebinyanfan fɛ Karitala gafedilanso Otawa SeyɛrideyiCRDI 1996
PETITEWILI Faranki ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow diɲɛ taabolo
daboloyɛlɛma sababu rdquo Diɲɛ kunkanko jateminɛw 283 (1997)
WƐBU LAJƐLENW
207
InɛsikoUNESCO An ka bɛn sabati [ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ lajɛra 15062012
httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
InɛsikoUNESCO OniONU ka sɛnsɛnni kun fɔlɔ laselisɛbɛn bɛn sabatili kan
[ɛntɛrɛnɛti kan] san 1998 ɲɛ lajɛra 15062012
httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12nan bɛ [ɛntɛrɛnɛti
kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchintroductorypdf
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bɛn ni ladamu buruju [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) Kalanbolo 2nan ɲɛ 5nan
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
Edehasi (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) kalanbolo 2nan ɲɛ 8nan [ɛntɛrɛnɛti
kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
Alɛn MUSU hadamaden ka hakɛw diɲɛtaya lajɛba kan ɔsilo - san 2010
ɔkutɔburukalo tile 21 ni 22 A daminɛnikɔrɔfɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpforumoslofedeorgtextesfrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf
SEZARI NTANGU LIHO OniONU sekeretɛri zenerali ka laselisɛbɛn kuntilennaw
sɛbɛn hadamaden ka hakɛw burujali kan Kongo Demokaratiki jamana na 2001
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
208
httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-bibliogrphique-des-Rapports-du-
Secretaire-General-de-lOnu-sur-les-viola0html
Z Muruzɔn Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kow daɲɛgafe [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛtlpg=PA123ɛtdq=J+Mourgeon
InisɛfuUNICEF Bɛnkan ka ɲɛsin denmisɛnnin ka hakɛw ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra 15062012
httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html
Fasodenɲumanya ni fasodenya Oliwiye ka jilatɔnyɔrɔ CIQ siti kan [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra 15062012
httpciqetangolivieristresover-blogfrpagesCivisme_et_citoyennete-212670html
Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241
InɛsikoUNESCO ka poroze faralen ɲɔgɔn kan ndash Ligisanburugu 548 RAF 3000 Kalan
hadamadenw ka hakɛw kan fasodenya kan ani sigida demokarasiko kan Sɛnɛgali
Mali ani Burukina Faso [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpunesdocunescoorgimages0018001813181306fopdf
- Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisCivisme20
Tubabukan kofɔliw Eduwari Heriyo [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
209
httpwwwcitations-francaisesfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-
artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-
limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html
Gakisi Daniyɛli laquo Demokarasi raquo Diɲɛ daɲɛgafeba kɔnɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopediedemocratie
AseACE Demokarasi kɔrɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpaceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm
Bɛnkan ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan O ye farankan ye
bɛnkan na
Ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli bɛn basigili ani lakana ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwcommecowasintsecfrprotocoles-Protocole-additionnel-sur-la-bonne-gouvernance-et-la-democpdf
laquo Bɛɛ brsquoa fɛ ka tile nɔfɛdoolo kisi nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲamankɛminɛnw lajigin Zan
Yani [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpscarlettsansehettwordpresscom20090530tout-le-monde-veut-sauver-la-planete-mais-personne-ne-veut-
descende-les-poubelles
Safiri yiriwali Dɛmɛni forobakɛnɛyako la [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpsaphirdeveloppementorgdomaine-competencesassistance-sante-publiquehtml
OyɛmɛsiOMS ɲɛsinnen Afiriki mɔgɔw ma Nowanburukalo tile 20 san 2006
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
210
httpwwwdestinationsantecomfr_depechephpid_rubrique=26ɛtid_article=19917ɛtcat=1
Censusgov peole and household Internation programs main data International
data base 2012 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidbregionphp
Demɛdonjɛkulu Pilanetɛri Ere ka gafenin [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwplanetereorgancien_sitetelech_docplaquette_ongpdf
Wɛnsɛsilasi Sakerekɛri MɔnzalaWenceslas Sacreacute Coeur Monzala
Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila Afiriki tilebinyanfan fɛ Sedeyawo
fangabulonw sɛgɛsɛgɛli 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-Afrique-de-lOuest--analyse-
du-cadre-institutionne17html
FARANKANW
Kalanbaaraw taabolo
211
1 Ka ɲɛsin sekalan taabolow ma
Sisan kalan cɛmancɛdakun kalansen bolodalenw bɛ kalan ka kɛɲɛ ni gafe kɔnɔko ye
Karamɔgɔ ka baara yrsquoo la ka dɔnniya sɛbɛnni don kalandenw kun na O hakilila in na
haminanko pereperelatigɛlen tɛ ka o dɔnniya sɔrɔlenw bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ
ɲɛnabɔli dafɛ A dun yera krsquoa fɔ bi klsquoa jɛya ko ka gafe caman dɔnniyaw don i kun na o trsquoa
sɛmɛntiya krsquoo dɔnniyaw bɛ se ka bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ ɲɛnabɔli dafɛ
Nin dɛsɛlako jateminɛnenw bolodali kɛcogo in brsquoa sɛmɛntiya baara ka daminɛ sekalan
hukumu kɔnɔ O taabolo in bɛ donɲɔgɔnna kalanbaara sɛmɛntiya o min bɛ kalanden bila a
ka wulikajɔ kɛ kosɛbɛ krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw don kokɛta gɛlɛnw ɲɛnabɔli dafɛ ka kɛɲɛ ni
ɲɛnamaya taabolow ye Se o tɛ dɔwɛrɛ ye laquo ni kokɛɲɛdɔn tɛraquo Min sinsinnen bɛ kalanden ka
se kan krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw wuli ka jɔ krsquou matarafa ani krsquou latɛmɛ
Sekalan taabolo sinsinnen bɛ bolomadahakili fila kan
Fɔlɔ ye laquodɔnniyasɔrɔwaleraquo hakilila ye o hukumu kɔnɔ dɔnniya tɛ jate dɔnniya ye fo nrsquoa jɔra
baara kɛlenw seereyaw kan Kalanden ka kan krsquoa ka dɔnniya jɔ ko kɛlenw suguya caman
kan
Filanan nrsquoo bɛ wele laquomɔgɔko dɔnniyasɔrɔwaleraquo (o bɔra fɔlɔ kɔnɔ) O sinsinnen bɛ
mɔgɔyasira kan ka dɔnniya sɔrɔ Kalanden brsquoa ka dɔnniya sɔrɔ a mɔgɔɲɔgɔnw fɛ sigi kɔnɔ
Munna kalan ka kan ka kɛ sekalan taabolo hukumu kɔnɔ
Fɔlɔ sekalan taabolo brsquoa jira jɛlenya la kalanden ka kan ka se minnu sɛbɛkɔrɔ faamuya
tigitigi karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ kalanjɛ min kɛ kakɔrɔ sinsin tɛ krsquoo kan bilen
212
Filanan kunnasiriko min bɛ kalanko la nrsquoa bɛ kalandenw bila krsquou yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u
bɛ ka min kalan nrsquoo bɛɛ bɛ fɛn ɲɛ u ye tɛmɛ ka kan ka krsquoo kan sisan O la sekalan taabolo
brsquoa to kalan ka tali kɛ fɛnw na tuma bɛɛ minnu brsquou makow ɲɛ ani krsquou ka dɔnniya sɔrɔlenw
waleya kow ɲɛnabɔli la
O la sa sekalan taabolo bɛ kalanden ka kalan sɔrɔlenw sɛmɛntiya makoɲɛko jɔnjɔnw
ɲɛnabɔli sira kan a tɛ sɛmɛntiya bilen dɔnniya hakɛ sɔrɔlen ni koɲɛdɔn sira kan kalanden bɛ
kɔn ka ɲinɛ minnu kɔ teliya la tuma dɔw ani a trsquoa dɔn yɛrɛ fana a bɛ min kɛ nrsquou ye diɲɛlatigɛ
kɔnɔ
2 Kalansoli kalanbaara ka bila (sekalan taabolo kan)
Sekalan taabolo baju ye donɲɔgɔnna kalanbaara kɛcogoya ye
Kalansoli kalanbaara bɛ ɲɛfɔ cogo di taasira don min tɛ dan kalanden kun fali ma
ni dɔnniya ni koɲɛdɔn ye nka a bɛ kalanden bila wulikajɔw la ni dɔnniya sɔrɔlenw ye
ka koɲɛnabɔtaw ɲɛnabɔ minnu nafa bɛ se a ma
FOLIW NI TANUNIW
INƐSIKOUNESCO
Labɛn ni kɔlɔsili la
IDO Yawo
213
EDPSD bolofara ɲɛmɔgɔ Inɛsiko-Bereda
la
Sɛnɛgali
Email yydounescoorg
Telefɔni (+221)77 529 45 77
GISE Papa Banga
Fankelenfɛjamanaw ka poroze kolabɛnna
Inɛsiko-Bereda la
Sɛnɛgali
Email pbguisseunescoorg
Telefɔni (+221) 77 728 83 86
Sedeyawo
A ka kuntigiya la
ADIRIYƐNI Yande Jɔpu
Hakɛlabato ani hadamadenya yiriwali
ɲɛmɔgɔ
Sedeyawo
Sɛnɛgali
MAGA Abudulayi
Kalanko ɲɛmɔgɔ dɔnko dɔnni ni
fɛɛrɛkalan
Ekowasi
Email amagaecowasint
NIKIYEMA Jedone
EkuwasiEcowas bɛn ɲinini koɲɛnabɔla
SedeyawoCEDEAO ABUJA
Nizeriya
Email wendbarkayahoofr
Telefɔni (+234) 812 912 53 14
(+234) 813 538 00 09
OGUBE Arasɛli
Kalanko porogaramu ɲɛmɔgɔ
SEDEYAWO ABUJA
Nizeriya
Email rachelogbegmailcom
Telefɔni (+234) 808 320 10 59
WAKU Orolan
Dɔnniya ni fɛɛrɛ bolofara ɲɛmɔgɔ
SedeyawoAbuja
Nizeriya
Email rkouakouecowasint
Telefɔni (+224) 706 800 44 76
MƆGƆ FAAMUYALENBAW
u ka dɛmɛ na fɛɛrɛko la
AGULO Jɔni
Lome Iniwɛrisite karamɔgɔba
Togo
Email johnaglotgreferorg
Telefɔni (+228) 90 12 41 36
ADENIYI Eliyasi Ola
ɲinini karamɔgɔba
Nizeriya
Email elisaden76yahoocom
Telefɔni (+234) 803 598 36 75
ADOTEWI Adote Ba
TTISSA ɲɛmɔgɔ
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email Abadoteviunescoorg
Telefɔni (+221) 33 849 23 19
214
AJIBEWA Aderemi
Sedeyawo baarakɛjɛkulu
Nizeriya
Email remiajibewayahoococom
Telefɔni (+234) 703 410 3880
ANSA Samuyɛli
Karamɔgɔkalan ɲɛmɔgɔ
Gana
Email samansah54yahoocom
Telefɔni 02 44 11 28 02
A WORIBI Nangi Manboburu Kɔri Zakɔbu
Kirikilɔmu ɲɛɲinini ɲɛmɔgɔ
Gana
Email korjacob313yahoocom
Telefɔni 02 44 79 85 21
Ba Fatimata
Kalanso kun fɔlɔw ni kun filananw ɲɛmɔgɔ
IneyadiINEADE
Sɛnɛgali
Email fatiba_ngyahoofr
Telefɔni (+221) 77 536 25 07
BADINIKabere Alimata
Seko ni dɔnko sigida nrsquoa lamini ani
jamanadenko ni fasodenya kalan ɲɛmɔgɔ
DeyasɛmupeseDEACEMPC
Burukina Faso
Email alimata_badiniyahoofr
Telefɔni (+226) 78 21 40 55
(+226) 70 71 47 78
BA Laliya Ibarahima
AdeyaADEA
BARI Fatumata Binta
Dubereka lakɔlikaramɔgɔkalanyɔrɔ
ɲɛmɔgɔ (Ekɔli nɔrɔmali karamɔgɔba)
Gine Konakiri
Email bintacamara83yahoofr
Telefɔni (+224) 62 42 22 24
(+224) 65 29 15 99
BATIYONO Zan Kulodi
Kudugu lakɔlikaramɔgɔya kalansoba
ɲɛmɔgɔ
EyɛnisikaENSK
Burukina Faso
Email jclaude_bationoyahoofr
Telefɔni +226 7005 11 95
BOZARI Ibarahimu Arabi
DGINDRAPMENAPLN
Nizɛri
Email Bsoli1yahoofr
(+227) 96 98 15 70
KAMARA Musa
Karamɔgɔ-ɲininikɛla ISSEG bolofara
ɲɛmɔgɔ
Gine Konakiri
Email mousjairyahoofr
Telefɔni (+224) 60 61 87 43
(+224) 62 95 81 18
KƆNPAWORE Pamusa
Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔ
DEP
215
Burukina Faso
Email compaf2002yahoofr
Telefɔni (+226) 76 47 93 01
KƆNDE Fode
Lakɔli nɔrɔmali karamɔgɔba
ENIICINDIA kalanw ɲɛmɔgɔba
ENI
Gine Konakiri
Email focond57yahoofr
Telefɔni (+224) 62 97 80 18
(+224) 69 01 42 83
KULUBALI Hayidara Tɛnɛn Natɔgɔma
Kalan dakun filanan sɛgɛsɛgɛbaa
Kɔnɔwari
Email tnhaidarayahoofr
Telefɔni (+225) 01 33 95 87
DAWUDA Abudurahamani
Kalanw ni bolodali ɲɛmɔgɔ
Nizɛri
Email daouda0708gmailcom
Telefɔni (+227) 97 97 49 08
(+227) 96 96 72 83
DA Kuna Pasikowali
ENS ɲɛmɔgɔ dankan Ciko Te
ENSTT
Gine Bisawo
Email pacoregasyahoocom
Telefɔni (+245) 667 04 77 (+245) 525
42 95
DANTISEYI Kofi Edinamu
Sɛnɛ ni sigida nrsquoa lamini
ɛnzeniyɛriDɛmɛbaa kolabɛnna dankan
kɔrɔ PNUE poroze Biyo sekirite la Afiriki
tɔgɔ la Nayirobi
Togo
Email koffidantseyyahoofr
Telefɔni (+228) 90 94 59 53
JA Mamadu NJayi
InɛsikoUNESCO baarajɛkulu bolofara
ɲɛmɔgɔ
Sɛnɛgali
Email dadeissa82yahoofr
Telefɔni (+221) 776 33 81 70
JABUGA Yɔnbo Poli
Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔba
DEP
Burukina Faso
Email ydiabougayahoofr
Telefɔni (+226) 70 75 40 11
JAɲI Usumani Dudu Mati
IneyadeINEADE
Sɛnɛgali
Email odmdfryahoofr
Telefɔni (+221) 776592636
JARA Abu
Karamɔgɔba
Mali
Email aboudiarranetcourriercom
Telefɔni (+223) 76 20 01 72
DIKENU Kuwami Kirisitɔfu
216
Jogoɲumanyakalan karamɔgɔba
Jogoɲumanyakalan
Masitɛri ɲɛmɔgɔ Lome iniwɛrisite la
Togo
Email kdikenoutgreferorg
Telefɔni (+228) 90 08 19 33
DUMƆNGE Juma
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlakalan
ɲɛmɔgɔba
Togo
Email doumongue2006yahoofr
Telefɔni (+228) 90 05 62 98 22 21 21
29
EJIME Poli
Ekowasi kunnafoniko PO
Email paulejimegmailcom
Telefɔni (+234) 80 72 88 13 91
EKUWE Yawowi
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlaNotisɛ
lakɔlikaramɔgɔw kalanyɔrɔ dirɛkitɛri
Togo
Email victorekoueyyahoofr
Telefɔni (+228) 90 22 35 01
ƐLI Umurani Lala K
Afiriki denmisɛnw nrsquoa balikuw ka kalanko
bɛnkan Dɛmɛbaa
Mali
Email lakhadeijagmailcom
Telefɔni (+223) 73 33 43 37
ESE Dominiki
Kalanw ni degeli kiimɛni cakɛda ɲɛmɔgɔ
Kalanbaara sɛgɛsɛgɛli ɲɛmɔgɔso la
MEMP
Benɛn
Email esdak77hotmailfr
Telefɔni (+229) 95 49 64 74
(+229) 96 80 94 48
FAYI Magati
PorozerdquoCapEFArdquo kolabɛnna
InɛsikoUNESCO
Togo
Email mafayeunescoorg
Tel (+228) 90 83 76 98
GABA K Mawuze
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛla
kalankow ɲɛmɔgɔso la a bɛ lafiɲɛbɔ la
Togo
Email gabeliabyahoofr
Telefɔni (+228) 90 36 33 03
GAYIFƆRI Zawu B
Karamɔgɔba Liberiya Iniwɛrisite la Liberiya
Email zawubgayfloryahoocom
Telefɔni (+231) 886415176
GOWABuGA Emaniyɛli W
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
sekeretɛri zenerali
Burukina Faso
GEYI Isaka
IneyadiINEADE Sɛnɛgali
Email gueyeeissakhayahoofr
Tel (+221) 775727207
217
II MARA Faseli
ɲɛmɔgɔ dankan fasodenɲumanya
ladamuni ɲɛmɔgɔso
Gine Konakiri
Email donfas02yahoofr
Tel (+224) 68 24 21 36 64 28 80 70
JALO Mohamɛdi BS
Bolodali ɲɛmɔgɔ
Ganbi
Email msjallowganetgm
KABA Asita
Kalanko minisiriso kirikilɔmu karamɔgɔba
Liberiya
Email assakaniyahoocom
Tel (+231) 88 06 22 722
KABOREWedarawogo Ziliyɛti
ɲinini kalan ani baaradegekalan yɛlɛma
kuraw ɲɛmɔgɔba
DGRIEFBurukina Faso
Email kabouedhotmailcom
Telefɔni (+226) 70 35 64 72
KALƆN Mohamɛdi Pɛpusi
Firitawuni Lakɔlikaramɔgɔkalanso ɲɛmɔgɔ
Saralɔn
Email pepskayyahoocom
Telefɔni (+232) 76 73 25 48
KANI Sumayila
Cakɛda ɲɛmɔgɔ
DPFC
Kɔnɔwari
Email somailakaneyahoofr
Tel (+225) 01 85 06 98
(+225) 07 69 18 22
KARINGIBI Liweyi Dawu
Kalanko minisiriso ɲɛmɔgɔ dɔ
Liberiya
Email ikarngbaeyahoocom
Telefɔni (+231) 76 34 63 55
(+231) 776346355
KƐRIKULA Petɛri L
Liberiya Iniwɛrisite lakɔlikaramɔgɔba
Liberiya
Email plibertykerkulayahoocom
Telefɔni (+231) 654 35 58
KONANJI Yusufu
CDPSDNPMEAPLN
Mali
Email youssoufkonandjiyahoofr
Telefɔni (+223) 66 71 83 17
KƆNƐTarawele Natali
FASCAOWACSOF ɲɛmɔgɔ dankan
Email nathaliekone05yahoofr
Telefɔni (+225) 08 27 95 48
(+225) 22 41 53 73
KUGUBILENU Akowete
Inɛsiko baarakɛjɛkulu sekeretɛri zenerali
Togo
Email akougble55yahoofr
Telefɔni (+228) 90 20 63 47
LANDIMU KOREYIYA Uruyi
INDE ɲɛmɔgɔba
218
Gine Bisawo
Email landimruiyahoocom
Telefɔni (+245) 524 23 37
LANKOWANDE Emaniyɛli
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
LANTOMEYI Kofi Ubuyɛnalɛ
ɲɛmɔgɔba lakɔliɲɛbilakalan ani kalan kun
fɔlɔ ɲɛmɔgɔso la
Togo
Email lantomeylucienyahoofr
Telefɔni (+228) 90 07 52 55
(+228) 22 22 13 37
LO SISE Ndeyi Fama
ɲininikɛla
INEADE Sɛnɛgali
Email mamefamalogmailcom
Telefɔni (+221) 76 689 83 03
MANSAREYI Imɛlida Ani Mari
Firitawuni lakɔlikaramɔgɔw ka kalanyɔrɔ
ɲɛmɔgɔ
Saralɔn
Email imeldamansarayyahoocom
Telefɔni (+232) 76 53 09 64
NBAYI Amikole
Kalan kun fɔlɔ ani kalan kun filanan
ɲɛmɔgɔ
Ganbi
Email mbayeamieyahoocouk
Tel (+220) 990 94 00
MƐNSA Felikisi
Kirikilaw Karamɔgɔba CSFMEMP la
Benɛn
Email mensahfelixyahoofr
Telefɔni (+229) 97 87 93 95
MƐNSA -PIYƐRUSI Coco Mariselini
ɲɛmɔgɔba demokarasi ani
fasodenɲumanya kalan ɲɛmɔgɔso la
Togo
Email tchomacym2yahoofr
Tel (+228) 91 42 4270
NASURI Seyidu
ɲɛmɔgɔba kalan kun fɔlɔ lakɔlikaramɔgɔw
ka lakɔli nɔrɔmali la Lunbila
ENEP Burukina Faso
Email snassouri2001yahoofr
Telefɔni (+226) 70 23 70 13
NJAYI Bala
INEADE
Sɛnɛgali
Email ndiayebalahtmaimfr
Telefɔni (+221) 77 544 53 05
NJAYI Beyi Kadi
Sekeretɛri zenerali ndash Bolodali ani labɛnni
ɲɛmɔgɔso la Kalanko Minisiriso la
Sɛnɛgali
Email Khady12001yahoofr
Telefɔni (+221) 775 38 30 63
NDƆNBI Kirisitiyan
Marabolo laadibaa CLT
219
Inɛsiko ndashBereda
Sɛnɛgali
Email cndombiunescoorg
Telefɔni (+221) 33 849 23 23
NDO Isatu
Kalan ɲɛmɔgɔ
Ganbiya kolɛzi la
Ganbi
Email isatoundwyahoocouk
Telefɔni (+220) 990 88 26 (+220) 448
30 62
NZAWU Muteta Zinɛti
BADBAD lasigiden Burukina Faso
Email mnzauafdborg
ONOKOKO Gasipari
GRAREDEP
Sɛnɛgali
Email gaspanoyahoofr
Telefɔni (+221) 77 553 08 57
WATARA Kurubiye Modibo
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
OLUTAYO Olusegun
Sedeyawo baarakɛjɛkulu
Email olutayosegungmailcom
Telefɔni (+228) 66 04 15 23
WEDARAWOGO Zɔngo Eleyonɔri J
GTENFADEA baarakɛjɛkulu balikukalan
kan
Burukina Faso
Email zongoeloyahoofr
Telefɔni (+226) 50 36 58 45 70 23 96 94
PAKODI T Baritelemi
CNU
Burukina Faso
SAKANUDI Kuwame Benuwa
Karamɔgɔ - ɲininikɛla
ENS Kɔnɔwari
Email sacanouhotmailfr
Telefɔni (+225) 07 25 80 96
SAMU Kuwibila
Sɛgɛsɛgɛliw ani kalanbaara degeli
ɲɛmɔgɔba
DGIFP
Burukina Faso
Email samkuil20gmailcom
Telefɔni (+226) 70 74 97 94
SAMA Tinka
Kalan sɛgɛsɛgɛlikɛla ka ɲɛsin
lakɔliɲɛbilakalan ma
Togo
Email batoli3yahoofr
Tel (+228) 90 09 30 95
Email sacanoudhotmailfr
Telefɔni (+225) 07 25 80 96
SARI Abudu
IADakaro
Sɛnɛgali
220
Email Sarrabdou70yahoofr
Tel (+221) 77 379 34 21
SAWADOGO S Inosan
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
SIBI Mari
Kalanko Minisiriso Bulon
Sɛnɛgali
Email koundasyahoofr
Telefɔni (+221) 776312357
SULAMA Baba Ahamɛdi
Sekeretɛri zenerali Inɛsiko baarakɛjɛkulu
la
CNU
Burukina Faso
Email ahmsoulamagmailcom
Telefɔni (+226) 70 26 49 85
SIWEDARAWOGO Agati
CCCD kolabɛnna Pilan Burukina na
Burukina Faso
Email syagatheplan-internationalorg
agatheyahoofr
TALI Bubakari
Dɛmɛbaa INEADE
Jamana Koɲɛɲinini ni waleyali cakɛda
Sɛnɛgali
Email boubacartallgmailcom
Telefɔni (+221) 775 49 17 62
TURE Birama
INEADE
Sɛnɛgali
Email biramatouregmailcom
Telefɔni (+221) 77 550 34 95
TURE Camu Marema
SHS bolofara ɲɛmɔgɔ
InɛsikoUNESCO
Sɛnɛgali
Email mtoure-thiamunescoorg
Tel (+221) 77 6379 615
TURE Musitafa
Waleyali sekeretɛri
CEBDPRE
Sɛnɛgali
Email amedytoureyahooca
Telefɔni (+221) 77 534 17 31
TARAWELE BIKABA B Madelɛni
Hadamadenw ka hakɛw minisiriso
Burukina Faso
Email bicmadoyahoofr
Telefɔni (+226) 70 39 44 04
TARAWELE Isiyaka
CNU
Burukina Faso
TARAWELE Mamadu
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
UGUWUNZE Guloriya
ɲinini cakɛda
SedeyawoAbuja
221
Nizeriya
Email gugwunzeecowasint
Telefɔni (+234) 80 55 60 50 25
WANDAWOGO Isa
Jamana Kalanko ani Balikukalan Minisiriso
Burukina Faso
WƐNMƐNGA Siyasan
CNU
Burukina Faso
ZAGIRE Patirisiya
CNU
Burukina Faso
ZAN Eli
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
Ɛnfɔrimatikibaara sira kan
JUFU Asani
Ɛnfɔrimatiki baarakɛla
InɛsikoUNESCO
Sɛnɛgali
Email adcreamediayahoofr
Telefɔni (+221) 77 570 53 59
Dɛmɛbaa musomanw
BONBO Wiwiyani
Sekeretɛri kanfilamɛnna
SedeyawoAbuja
Nizeriya
Email viebombogmailcom
vbomboahouecowasint
Telefɔni (+234) 706 423 10 90
GANDIZIYƆN Oliwiya
Baaradegela
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email oliviagandzionhotmailfr
GARISIYA Nina
Baaradegela
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email ninagarciagmailcom
KANI Mamu Jara
Dɛmɛbaa
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email mdkane unescoorg
Telefɔni (+221) 77 193 26 71
4
Kalanbolo 7 nan Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnahelliphelliphelliphelliphelliphellip
Masalakun bolofara 1lɔ SedeyawoCEDEAO kuntilenna nrsquoa ka baara
Masalakun bolofara 2 nan SedeyawoCEDEAO kɛli jamanadenw ta ye
Gafe lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wɛbu lajɛlenwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Farankanwhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
5
FƆCOGO SURUNW NrsquoU KƆRƆW
AMAYOAMAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka wariko Cakɛda
BADIBAD Afiriki Yiriwali Banki
BEYIDESEBIDC SEDEYAWOCEDEAO ka Nafolobɔ ni Yiriwali Banki
BERƐYISE BRIC SEDEYAWOCEDEAO ka Yiriwalinafolobɔbanki a jamanaw kama
BƐMUBM Diɲɛ Waribonba
SESEDEZECCDG SEDEYAWOCEDEAO ka Cakɛda Hakɛkɛɲɛ Yiriwali kama
SEYACEA Afiriki Sɔrɔko Tɔnba
SEYAKICEEAC Afiriki Cɛmancɛyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
SEDEYAWOCEDEAO Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
SEDƐFUCEDEF Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara suguya bɛɛ binni ma cɛw ni musow
cɛ
SƐNISADICEN-SADI Saheli ni Saharajamanaw ka Tɔnba
SEYƐRICER Fankelenfɛjamanaw ka sɔrɔko Tɔnba
SEYISEYƐRICICR Diɲɛ jamanaw ka kuruwaruzi komiteba
SILISICILSS Sahelijamanaw ka jakɛlɛtɔn
SƐMUSECMS Fɔkabɛn ni kana sabatilijɛkulu
SEYƐNIDEDECNDD Jamana jɛkulu Demokarasi ni Yiriwali sabatili kama
KOMESACOMESA Afiriki kɔrɔnyanfan nrsquoa Woroduduguyanfan Jamanaw ka Suguba
SEPESESECPC Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili Bɛnkan
SEPEYICPI Diɲɛ kiiritigɛbulonba
SEPƐLIPECPLP Pɔritigɛkanfɔjamanaw ka Tɔnba
6
SEPƐSICPS Bɛn ni lakana Jɛkulu
DEWUDEYASIDUDH Hadamadenw ka hakɛw Dantigɛlisɛbɛn
EKOMƆGUECOMOG SEDEYAWOCEDEAO ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu
EKUWASIECOWAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn
ENOYAENOA Jamana Jalatigiba Kalanso
EPUEPU Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati
FAWOFAO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Baloko ni Sɛnɛko
maDiɲɛ Baloko ni Sɛnɛko Tɔnba
FASIFAS Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn
FƐDIFED Muso ni Yiriwali
ƐFƐMIFMI Diɲɛ Wariko ɲɛnabɔli Tɔnba
ƐFƐRIDESEFRDC Sedeyawojamanaw Yiriwali Nafolobɔda
IYƐFUDEIFD Musow Sendonnicakɛda Yiriwali la
IGADIIGAD Gɔfɛrɛnamanw Tɔgɔlajɛkulu Yiriwali kama
IMAWOIMAO Afiriki tilebinyanfan Wariko ɲɛnabɔlicakɛda
IYUSƐNIIUCN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin Kungo Lakanani ma
ƐMUZƐFUMGF Musow ka Nɛgɛkɔrɔsigi
OYIYƐFUOIF Tubabukanfɔjamanaw ka Tɔnba
OYƐMUDEOMD San Bakelennan laɲiniw Yiriwali Kama
OYƐMƐSIOMS Diɲɛ Kɛnɛyako Tɔnba
OYƐMUWEYƐSIOMVS Sɛnɛgali Ba Labaarali Jamanaw ka Tɔn
OYƐNIZEONG Dɛmɛdonjɛkulu
7
ONIONU Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
OYASIOOAS Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Kɛnɛyako Tɔn
OYIYAOUA Afiriki ka Kelenyatɔnba
PINIDIPNUD Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara Yiriwali Kama
ƐRƐSIPEFEKORESPFECO Bɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
SADƐKISADC Afiriki Woroduguyanfanjamanaw ka Yiriwalitɔn
UYAUA Afiriki Kelenyatɔnba
UYEUE Erɔpu Kelenyatɔnba
IMOWA UEMOA Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwali ani Wariko Tɔn
INƐSIKOUNESCO Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Kalanko
Dɔnniya ani Seko ni Dɔnko Sabatili ma
FINIYAPUFNUAP Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin
Diɲɛkɔnɔmɔgɔw ma
INIFƐMUUNIFEM Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Dɛmɛdonnafolo ka ɲɛsin
Musow ɲɛtaa ma
INODƐKIUNODC Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka Cakɛda ka ɲɛsin Dɔrɔgu ani
ko jugubaw kɛlɛli ma
INOWAUNOWA Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bolofara ka ɲɛsin Afiriki
Tilebinyanfanjamanaw ma
8
ɲƐBILA
SedeyawoCEDEAO ka misaligafe ka ɲɛsin karamɔgɔw ma A bɛ boli bɛn sabatili kan
hadamadenw ka hakɛw fasodenya demokarasi ani Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna
Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn (SedeyawoCEDEAO) sigira senkan bɛnkan
fɛ min tara san 1975 mɛkalo tile 28 Legosi Nizeriya faaba la A kuntilenna jɔnjɔn ye ka
bolodiɲɔgɔnma ni donɲɔgɔnna sinsin sɔrɔ yiriwali siratigɛ la walasa ka kelenya sabati sɔrɔ ni
wariko siratigɛ la jamanadenw ka ɲɛnamaya ka sankɔrɔta ka sɔrɔ labugunni sinsin tɔn
jamanaw kɔnɔ krsquou cɛsiraw laɲɛnamaya u ka se krsquou jeniyɔrɔ fin Afiriki ka ɲɛtaa anrsquoa yiriwali
la
San damadɔ tɛmɛnen kɔ yɛlɛmaw nana don o kuntilenna fɔlɔ in na krsquoa sababu kɛ diɲɛ
sokelenya nrsquoa taabolo kuraw ye krsquoa sababu kɛ fana tɔn jamana 15 cɛsiraw caya ye minnu
sinsinnen bɛ kelenya siriɲɔgɔnna bolodiɲɔgɔnma ɲɔgɔndɛmɛ ani yɛrɛmara kanTɔn jɔsen
jɔnjɔn tɔw ye jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma ka binkannibaliya
sinsin u cɛ ka bɛn basigi ani lakana sinsin u cɛ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ fɔkabɛn kɔnɔ fo
ka se hadamadenw ka hakɛw bonyali nrsquou layiriwali ma demokarasi ni mara bolicogo ɲuman
layiriwali nrsquou sinsinni ka jɔn-ko-Ala fɔli kɛ wajibi ye ni dɛsɛ nana ani sariya labatoli sɔrɔ ni
hadamadenya walew la
Nin kuntilennaba in waleyali an ka jamanaw kɔnɔ siga si trsquoa la o tɛ ko nɔgɔ ye ka da siyaw
ni seko ni dɔnkow caya kan ani olu sinsinnen bɛ sɔrɔ ni hadamadenya taabolo minnu kan
Nka a hakilisigiyɔrɔ ye min ye SedeyawoCEDEAO lakodɔnnen don bi diɲɛ sɔrɔ yiriwalijɛkulu
jɔnjɔn ye dannaya bɛ min kan krsquoa kɛ taamaseere ye jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la Ala
nrsquoa sintibagaw ka hakiliɲumantigiya anrsquoa jamanakuntigiw ka don o don cɛsiri ani mɔgɔ o
mɔgɔ hami ye Sedeyawojamanaw ka donɲɔgɔnna baara bolodalenw sabatili ye
Walasa ka bɛn ni basigi sabati politikiko sira kan an ka fankelenfɛjamana ɲagaminenw kɔnɔ
tɔn ye ɲɔgɔnlafaamufɛɛrɛ caman sigi senkan ka fɔɲɔgɔnkɔw kunbɛn walima ka bɛn diyagoya
ladon yɔrɔ dɔw la nrsquoa brsquoa kun bɔ O dɔw ye san 1999 bɛnkan ye min ɲɛsinnen bɛ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli u dalasali ani bɛn ni lakana sabatili ani san 2001
farankanbɛnkan min ɲɛsinnen bɛ demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili ma ani
Sedeyawo ka bɛnkan min tara san 2008 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ani Sedeyawo ka bɛnkan
9
wɛrɛ kalan ni baaradegekalanko kan min tara san 2003 Sedeyawo ka o san 37 ɲɛnamaya
kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la san tan fila fɔlɔ kɔnɔ nin sariya talenw ka fara politiki hakililaw
kan latigɛliw ni fɛɛrɛw ani wulikajɔ kisɛma suguya caman wɛrɛw olu kɛra sababu ye ka
mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw sigidaw ni ɲɔgɔn cɛ fɔɲɔgɔnkɔw kabilaw ni ɲɔgɔn cɛ
fɔɲɔgɔnkɔw jamakɔnɔkɛlɛw fo ka taa se jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛw ma olu ka ɲɛnabɔ
koɲuman
Tɔn depitebulon a kiiritigɛbulon anrsquoa kɛlɛbolo labɛnnen ka bila olu ye labɛnw ye minnu sigira
senkan a jamanakuntigiw nrsquoa gɔfɛrɛnamanw ka lajɛw fɛ walasa ka sariya talenw ni bɛn ni
kana sabatilanw sinsin
Ni bɛn sinsinni ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli ye tɔn ka fɛɛrɛ jɔnjɔnw ye wulikajɔw man
kan ka kɔtigɛ fana ka ɲɛsin jamanaw ka donɲɔgɔnna gɛlɛya kuraw ni haminanko gɛlɛnw
wulili ma O bɛ kɛ ni kiimɛniw cayali ani taabolow bɛrɛbɛnniw walima fɛɛrɛ kuraw waleyali ye
walasa fura ɲumanw ka sɔrɔ u la O hakilila in de yrsquoa to ni ladamuni anrsquoa waleyali jɔyɔrɔ
dɔnna krsquou kɛ bɛn sabatili cakɛminɛn ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
O baara in nafa ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka da a kan an ka jamanaw kɔnɔ jamanaden
fanba ye denmisɛnw ye A ka kan bɛn sabatili hakilila ka don olu la (olu minnu ye sini
ɲɛmɔgɔw ye) o kalan in ka kan ka labɛn koɲuman ka jamanaw ka kalanko taabolo kɛ a
labaaraliminɛn lakika ye
SedeyawoCEDEAO ka misaligafe in labɛnna o hakilila in de hukumu kɔnɔ krsquoa ɲɛsin
karamɔgɔw kalanbagaw ma A labɛnna ni yiriwaliko dɛmɛɲɔgɔnw ka magɛn ye fɛɛrɛko ni
nafoloko siratigɛ la Olu ye INƐSIKO-BEREDAUNESCO-BREDA ye ale dagalen bɛ Dakaro
ani Afiriki Yiriwali Banki (BADIBAD)
Kunnafoniɲini ani hakililaɲini caman kɛra walasa ka nin kalangafe in labɛn A baaraw
daminɛna kabini san 2006 Afiriki tilibinyanfanjamanaw kɔnɔ Sinsin kɛra mɔgɔ
faamuyalenbaw ka dɔnniyaw kan minnu ka baaraw bɛ boli bɛn sabatili kan ka bɔ Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ jamana wɛrɛw ani INƐSIKO la Mɔgɔ o mɔgɔ ka laɲini ye bɛn
sabatili ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ nafaba sɔrɔ nin kalangafe in na
Kalanbolo wolonwula bɛ kalangafe in kɔnɔ minnu bɛ boli bɛn sabatili kan ani fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli hadamaden ka hakɛw fasodenya ni fasodenɲumanya demokarasi ni mara
10
kɛcogo ɲuman hakɛyali ni yiriwali jamanadenw ka kɛnɛyako sigida nrsquoa lamini ni yiriwali
kuntaala jan ani fankelefɛjamanaw ka donɲɔgɔnnako Masalabolo bolofaraw bɛ kalanbolo
kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ ɲɛbilaw brsquoa kɔnɔ sɛbɛnseerew ani kuntilennabaw Olu dabɔkun ye ka
karamɔgɔ dɛmɛ a ka baaraw la Kalanbaaraw katimuw fana brsquoa dɛmɛ olu bɛ se ka yɛlɛma
ka kɛɲɛ ni Sedeyawo jamana bɛɛ ka kalanko cogoyaw ye O cogoya kelen na karamɔgɔ
minnu bolo bɛna don baara in na kalangafe in bɛ se ka mabɛn krsquoa bɛrɛbɛn olu ma u kɛra
lakɔlisow karamɔgɔ ye wo walima fasokannakalan kalansow taw u mana kɛ kalan dakun o
dakun na
Kalangafe in labɛnkun jɔnjɔnba ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ kodilannaw ka se ka kalan a
kɔnɔkow la Dɔnniya minnu brsquoa kɔnɔ u ka faamuya ɲɛnama sɔrɔ olu la wulikajɔ hakilila
minnu brsquoa kɔnɔ hadamadenya sabatili hakililaw danbe ni jogo hakililaw minnu bɛ kɛ sababu
ye ka bɛn ɲɔgɔnmakoto ani sigiɲɔgɔnya sabati u ka se krsquoolu bɛɛ faamuya
SedeyawoCEDEAO ka nin kalangafe in nrsquoa bɛ boli bɛn sabatili kan hadamadenw ka
hakɛw fasodenya demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman dajirala karamɔgɔw kalanbaga
caman na walasa tɔn jamana minnu bɛ yen ni nin ɲɔgɔnna porogaramu trsquou bolo u ka dɔ dilan
krsquou bɛrɛbɛn a ma A ɲɔgɔnna porogaramu mana kɛ minnu fana bolo kaban olu krsquoa jiidi nrsquou ka
dɔnniyaw ye krsquoa kɛɲɛ u yɛrɛ ma
Kadere Dezire Wedarawogo
SedeyawoCEDEAO Baarakɛjɛkulu Peresidan
______________________________
Foli ni tanuni
_________________________________________________________
SedeyawoCEDEAO ka foli ni tanuni bɛ ka taa BADIBAD ni INƐSIKOUNESCO ma u ka
dɛmɛ sinsinnen na ka ɲɛsin misaligafe in labɛnni ma Baaraw senfɛ u ka cɛsiri nrsquou ka
jɛkabaara ma kɔtigɛ abada ɲininiw ni sɛbɛnniw na
Sedeyawojamanaw mɔgɔ faamuyalenba minnu sen donna nin baara ɲɛnama in waleyali la
foli ni tanuni bɛ lase olu fana ma
11
An ka foli kɛrɛnkɛrɛnnen bɛ ka taa Sedeyawojamanaw ɲɛmɔgɔw ma politiki ni mara sira kan
olu minnu ye gafe in labɛnni baaraw kɛli nɔgɔya an bolo sanga ni waati bɛɛ Dakaro Lome
Wagadugu ani Abuja
An ka jamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila tɔgɔ la an bɛɛ bɛnnen brsquoo min ka kan nrsquoan bɛ krsquoa
waleya an ka jamanadenw ye Sedeyawo fasojamaw an ka tanuni ni waleɲumandɔn bɛ ka
taa dɛmɛbaga ninnu bɛɛ ma
12
DANTIGƐLI
Hakilila min nana ni Afiriki Tilebinyanfanjamanaw ka Sɔrɔ Yiriwalitɔn sigili ye senkan o
hakilila in kɛra kogobolo ye ka don an ka jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ni fara-farali cɛ Kabini
Legɔsi Bɛnkan tawaati san 1975 mɛkalo tile 28 Afiriki tilebinyanfanjamana 15 fɛ walasa ka
tɔn sigi u ka sɔrɔko yiriwali kama Afiriki ka donɲɔgɔnna tufaden fɔlɔ dara
Laɲini ye min ye ka kɛnɛ fɛrɛ sɔrɔko siratigɛ la krsquoa fɛrɛ hadamadenya ani seko ni dɔnko ni
politikiko siratigɛ la O ye wale bololadalen ɲɛnama ye min bɛ jamanadenyakelenya hakilila
sinsin Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
SedeyawoCEDEAO ye kuntilenna min di a yɛrɛ ma o ye donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko
siratigɛ la (suguba kelen ani wari suguya kelen) politikiko (depitebulonba kelen sɔrɔ ni
hadamadenya baarakɛjɛkulu ani kiiritigɛbulonba kelen) ani kana ni sɔrɔdasiko siratigɛ la
(EKOMƆGUECOMOG sigira senkan san 1999)
Tɔnba in brsquoa ka waleyaw sinsin jɔsen ɲɛnama minnu kan olu la a ka kan ninnu ka dɔn
hadamaden ka hakɛw bonyali u layiriwali anrsquou lakanani
demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni
politiki taabolow bɛrɛbɛnni ani yiriwali porogaramuw donɲɔgɔnna
O nrsquoa ta bɛɛ gɛlɛya caman dalen bɛ donɲɔgɔnna in sabatili ɲɛ bɛnbaliya minnu bɛ tɔn
jamanaw kɔnɔ ka da politikiko basigibaliya kan ani mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ka da
faantanya ni lakana sabatili gɛlɛyaw kan krsquoa sababu kɛ kɛlɛw dagali ye tɔn jamanaw kɔnɔ
Gɛlɛya wɛrɛ minnu bɛ se ka fara nin gɛlɛya kofɔlen ninnu kan olu ye an ka jamanaw kɔnɔ
sɔrɔ fanga dɔgɔyali nrsquoa kɔlɔlɔw nrsquoo bɛ na ni fanga sigibolow fɛgɛnyali ye ani jamanaw ka
yɛrɛmakaran krsquoo fara sariyasiraw labatobaliya kan ka ɲɛsin mɔgɔw ka donkabɔw ma u sago
la an ka jamanaw kɔnɔ nrsquou bolofɛnw ye
Walasa ka fura sɔrɔ kɛlɛw banbaliya la mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw ani dankarili
hadamaden ka hakɛw la a ka kan an ka yɛlɛma don an ka yecogow la krsquou bɛrɛbɛn an ka
kɛtaw ma Walasa o ka sira sɔrɔ fo sinsin ka kɛ lakɔli kan ale min ka kan ka kɛ donɲɔgɔnna
faamuyali jiidiyɔrɔ ye ani danbew ni jogow ni tabiyaw ani layiduw sabatiliyɔrɔ ɲuman ye
13
Sedeyawo ka misaligafe ka mɔgɔw ladamu bɛn sabatili hadamadenw ka hakɛw fasodenya
demokarasi ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan o ye gafe ye min labɛnna
INƐSIKO ka Biro bolofara ka kɔlɔsili kɔnɔ min bɛ Dakaro (BEREDABREDA) jɛkabaara kɔnɔ
Afiriki Yiriwali Banki fɛ (BADIBAD)
Cakɛminɛn don ka ɲɛsin Sedeyawo jamana bɛɛ ma A sɛbɛnna tubukan angilɛkan ani
pɔritigɛkan na
A ɲɛsinnen bɛ karamɔgɔ bɛɛ lajɛlen ma cɛman ni musomanw A ɲɛsinnen bɛ
karamɔgɔyadegekalansow karamɔgɔw nrsquou kalanden cɛman ni musomanw ma lakɔlikalan
taw ani fasokannakalan taw
Misaligafe don o hukumu kɔnɔ a bɛ gafe kɔnɔkow taabolo jira ani kalan latɛmɛcogo
kunnafoniw Krsquoa fɔ krsquoa bɛ kɔnɔko bɛɛ ɲɛfɔ krsquoa jɛya o tɛ sango ka kalanbaaraw taabolo bɛɛ
lajɛlen dafalen jira
Karamɔgɔ cɛmanmusoman ye ɲininikɛla de ye a bɛ se ka sinsinnaw sɔrɔ misaligafe in kɔnɔ
min brsquoa bilasira a ka se ka dɔ fara dɔnniya laseta kan a sago la min bɛ se ka yɛlɛma don
jogow la kalanbolow waleyali hukumu kɔnɔ
Laɲini ye min ye ka mɔgɔ caman sɔrɔ cɛ ni muso Sedeyawo jamanaw kɔnɔ minnu
faamuyalen don bolodiɲɔgɔnma senyɛrɛkɔrɔ ani jamabaara siratigɛw la O bɛ kɛ sababu ye
ka tabiyaw ni jogow ta minnu brsquoa to u bɛ se ka bɛn sabati badaa-badaa an ka
fankelenfɛjamana in kɔnɔ ka kɛlɛw ban pewu ka yiriwali kuntaala jan sababu jɔnjɔnw
sɛbɛkɔrɔ penpen ni sigida nrsquoa lamini lakanani ni danbe jɔnjɔnw ani danfaraw bonyali ye O
ka kɛ wulikajɔw kɔnɔ mɔgɔ si tɛ to kɔ minnu na bɛɛ lajɛlen sen bɛ don minnu na Afiriki
fasodenya sabatili kama
Misaligafe in labɛnna ka kalanbolo wolonwula (7) kɛ a kɔnɔ Kalanbolo kelen-kelen bɛ boli
se kelen kan Kalanbolow tilalen don masalabolo bolofara fila ye Masalabolo bolofara fila
ninnu kelen-kelen bɛ walanwalan ka kɛ se kelen ye ka kalan kuntilennaw dantigɛ a kɔnɔ
Kunnafoniw bɛ di kɔnɔkow kan kalan kɛcogo taabolow bɛ dajira o bɛɛ kɔfɛ gafew bɛ
karamɔgɔ cɛman ni musomanw bolo wa u bɛ ɛntɛrɛnɛti fana yaala nin bɛɛ brsquoa to u ka
dɔnniya sɔrɔlenw bɛ jiidi
14
Kalansenbolow labɛncogow ani kalanbolow bolodalikatimu olu fana ɲɛsigilen bɛ gafe in
kɔnɔ O bɔlen kɔ yen kalansenlabɛnsɛbɛn dɔ bolodara ka ɲɛsin masalakun bolofara kelen-
kelen bɛɛ ma krsquou kɛ misali ye A ɲininen bɛ karamɔgɔ cɛman ni musoman kelen-kelen bɛɛ fɛ
u ka o sɛbɛn in bɛrɛbɛn u ka kalan cogoya ma krsquoa kɛɲɛ nrsquou bolokɔrɔminɛnw ye
Kalanbolo 1ɔlɔ ka se 7 nan na olu bɛ se jolen saba kofɔ
- Ka bolodiɲɔgɔnma kɛ hadamadenya sira kan walasa mɔgɔw ka jɛ krsquou laɲiniw kɛ kelen ye
yiriwali sira kan ani mɔgɔya sabatili kuntaala jan Sedeyawo jamanaw kɔnɔ
Laɲinita
Sedeyawo fasoden cɛsirilen Sedeyawo poroze waleyali fɛ laquo Jɛkasigi ka kɛ bɛɛ ŋaniya ye raquo
ani sigiɲɔgɔn ni mɔgɔ tɔw ŋɛɲɛ kunni ka kɛɲɛ ni donɲɔgɔnna kuntilennaw ye
- Krsquoa ka fasodenya jira ni hakilijagabɔ ye walasa ka fɛɛrɛw tigɛ ka se krsquoi jɔ a yɛrɛ kolo la ka
se a yɛrɛ kɔrɔ
Laɲinita
Fasoden brsquoa ka kunnafoni sɔrɔlenw kiimɛ krsquou tiɲɛ ni nkalon bɔ ɲɔgɔn na ka jɔsen kelen ta
krsquoa ka Sedeyawo fasodenyajɔyɔrɔw fa
- Krsquoi sendon jamana taabolow labɛnni baaraw la u waleyali anrsquou kiimɛni ka ɲɛsin i ka
hadamadenya hakɛw lafasali ma ani hakɛ wɛrɛw fasoden tɔw fɛ cɛw ni musow
Laɲinita
Fasoden bɛ Sedeyawo taamasiyɛnw nrsquoa ka cakɛdaw ka baarakɛcogo fɛɛrɛw dɔn krsquou kɛ a ta
ye krsquoa jɔyɔrɔ fa hadamaden ka hakɛw lafasali la ani demokarasi ni bɛn sabatili fasobaara
ani Sedeyawojamanaw ka baaraw kɔnɔ olu bɛ kɛ jɛkabaara hukumu kɔnɔ ani
ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya fosodenya janto tɛ taa minnu kɔ ka ɲɛsin jɛlenya ni mara kɛcogo
ɲuman kɔlɔsili ma
Sedeyawo jamana kelen-kelen bɛɛ kan ka misaligafe in bɛrɛbɛn a taabolow ma krsquoa sinsin
gafe in kɔnɔkow kan krsquou dafa nrsquoa ka dɔntaw ye A ka ɲi fana Sedeyawo jamanaw krsquou sinsin u
ka kalanbaara bolodalenw kan krsquoo baaraw kɛ A mana kɛ cogo o cogo fo u ka tali kɛ
15
kalanbaara kura suguya damadɔ la i nrsquoa fɔ degeliw ɲɔgɔlɔnbɔw kolabɛnniɲɛɲiniw adw
Kumalaban na fo u krsquou cɛsiri ka Sedeyawo ka yecogow sankɔrɔta anrsquoa ka baaraw waleyali
Anni Tɛrɛsi NDƆNGI-JATA
INƐSIKO Cakɛdaɲɛmɔgɔ Dakaro
16
KALANBOLO 1
BƐN SABATILI FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI NrsquoU ɲƐNABƆLI
laquo Kɛlɛw ŋaniya bɛ ta hadamadenw hakili de la bɛn sabatili lafasali fana ka kan ka labɛn o
hakili kelen in de lahellip raquo
Nin bɔra INƐSIKOUNESCO sigilisɛbɛn kɔnɔ san 1945
17
BƐN SABATILI
FƆɲƆGƆNKƆW ɲƐSIGILI
NrsquoU ɲƐNABƆLI
1- Bɛn sabatili
2- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
ɲɛbila
Bɛn ye hadamadenya ko labɛnnen de ye hadamaden ma da ni min ye Fɔlɔ Ɔrɔmu min ye
kɛlɛ caman kɛ ka yɔrɔ caman mara o ye bɛn ni kɛlɛ siri ɲɔgɔn na U ka kuma kɔrɔ dɔ brsquoa jira
ko ldquonrsquoi bɛ bɛn ɲini i Iabɛn kɛlɛ kamardquo Nka bɛn sabatili hakilila tɛ nin kuma kɔrɔ fɔlen in
tiɲɛtigiya bawo ale ye hakilimaya tiɲɛ dɔ de ye
O sabali tiɲɛ in hali nrsquoa sɔnnen brsquoa ma ko fɔɲɔgɔnkɔw ye hadamadenya taalan ye ka da
sababu caman kan (laadaw sababuw politikiko sababuw sɔrɔ cogoya ni hadamadenya
sababuw siko ni siyakow sababuw diinɛkow sababuw adw) ale brsquoa jate ko an ka kan krsquoan
yɛrɛ dege min na o ye ka fɔɲɔgɔnkɔw ban ni sabaliɲɔgɔnkɔrɔ ye walasa bɛn kuntaala jan ka
sabati ani krsquoa tanga O de yrsquoa to kalanbolo in kɔnɔ bɛn sabatili ni fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la olu kalansora ɲɔgɔn na
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw jogow ani fɛɛrɛw matarafa minnu brsquoa to bɛn sabatili ani fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli taabolow bɛ faamuya kosɛbɛ
Kalanbolo masalakun bolofara
1 - Bɛn sabatili
2 - Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
18
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn minnu bɛ tali kɛ hadamadenkulu kelen-kelen ka
hakililaw kan
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma
Kɔnɔkow
Bɛn hakilila
Bɛn hakilila bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ tɛmɛsira min brsquoa to i bɛ danbew dɔn ka dɔnniya sɔrɔ ani ka
taabolow ta sew ani jogow walasa i nrsquoi yɛrɛkun ka bɛn i ni mɔgɔw ka bɛn i ni sigida nrsquoa
lamini ka bɛn
Bɛn kɔrɔw
Tubabukan na ldquoPaixPɛrdquo bɛn Bamanankan na o daɲɛ in bɔra latɛnkan laquopakisipax raquo ani
laquo pasisipacis raquo de la1
- jamana cogoya minnu tɛ kɛlɛ la krsquoi cɛsiri bɛn sabatili la diɲɛ kɔnɔ
- kɛlɛko banni kɛlɛɲɔgɔn fila walima caman cɛ ka fɔkabɛn ɲini
- sɔnɲɔgɔnye ni bɛnkan jamanadenw cɛ hadamadenkuluw cɛ sigi kɛlɛntanya a
girigarantanya sigi lafiya
- jamakulu cogoya minnu tɛ kɛlɛ la u tɛ fɔɲɔgɔnkɔ la ka jɛ sigiɲɔgɔnw fɛ bɛn kɔnɔ
- mɔgɔ hakili sigili nrsquoa lafiyali
- mɔgɔ min cogoya brsquoa jira krsquoa kɔnɔgannen tɛ a ni lafiyalen don A hakili lafiyalen don
1 httpwwwlaroussefrdictionnairesfranccedilaispaix
19
- sugubalintanya ni mankanntanya yɔrɔ la kaburudo sumayacogo
Bɛn suguyaw
Bɛn basigilen o ye bɛn ye ko jugu ni fɔɲɔgɔnkɔ tɛ min kɔnɔ
Bɛn lafoninen o ye bɛn ye wulikajɔw bɛ kɛ min kɔnɔ walasa sigi ka nɔgɔya bɛɛ ma ko
juguntanya ni fɔɲɔgɔnkɔntanya dɔrɔnw tɛ Bɛn lafoninen labɛnni bɛ jogo dɔw wajibiya i nrsquoa fɔ
- yafa
- ɲɔgɔnlamɛn
- kunnafonifalen
- diɲɛni laɲini bolodalenw ni fɛlaw ma minnu tɛ kelen ye ko dɔ kan
- hakɛlabato
- bilakasuma tɛ ko minnu na olu ɲɛnabɔli gɛlɛyabaw waati la
- bolodiɲɔgɔnma
- kofaamuyalihakili
- hadamadenya jɔyɔrɔfa
Nka o nrsquoa ta bɛɛ nin jogo ninnu ka kan ka sinsin ni kalan ye
Bɛn sabatili
Bɛn sabatili
laquo Taabolo don min bɛ dannaya ni bolodiɲɔgɔnma sabati fasojamaw ni jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
O taabolo in ye lakalanni ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔlicogo la nɔgɔya kɔnɔ fɔɲɔgɔnkɔ minnu bɛ
se ka don fasojamaw ni ɲɔgɔn cɛ walima jamanaw sango krsquoo kɛ ni kuma ye ani
kumaɲɔgɔnya a kana kɛ ni maramafɛnw ye ani kojugukɛhellipBɛn sabatili kɔrɔ tɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw
ban cogoya bɛɛ la a kɔrɔ ye de ka fɛɛrɛw tigɛ minnu brsquoa to u bɛ ɲɛnabɔ kasɔrɔ ko jugu ma ta
ka mɔgɔ sɛgɛrɛ O la bɛn sabatili bɛ min ɲini o ye hadamaden ka hakɛw lakanani sabatili
ye ɲɔgɔnmakoto ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli koɲuman fo ka taa se hadamaden yɛrɛ yiriwali
ma ani sigida 1raquo
1 Agora kulu Dɛmɛnan ka ɲɛsin kalanbaara waleyali ma Gafefeereyɔrɔ Sɛn PoliSaint-Paul Dakaro
2011
20
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka ɲɛfɔli la bɛn sabatili ye danbe caman faralen ye
ɲɔgɔn kan kɛcogow jogow ani diɲɛlatigɛ latɛmɛcogow minnu bɛ ko jugu kɔn ka fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigi nrsquou diliw tigɛli ye ni kumaɲɔgɔnya ni fɔkabɛn ye mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ kuluw ani
jamanaw (Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka bɛnkansɛbɛnw dakun ARES5213 bɛn
sabatili ani A53243 Dantigɛlisɛbɛn ani baaraw porogaramu bɛn sabatili kan)2
laquo Bɛn sabatili ye hadamaden sigada ani fanga sigibolo taabolo yɛlɛmani tɛmɛsira ye Bɛn
sabatili bɛ bange hadamadenw dusukun nrsquou kɛwalew la wa a bɛ taa ɲɛ jamana kelen-kelen
kɔnɔ ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen ka tariki ye a ka hadamadenya a ka seko ni dɔnko ani
a ka sɔrɔ taabolo ye Bɛn sabatili bɛ min laɲini o ye ka taabolo ɲuman don danbew kɔrɔ
kɛcogow ani jogow walasa bɛn ni kojugukɛbaliya bɛ yiriwaraquo3
Ladamuni bɛn kama
Ka ladamuni kɛ bɛn kama o ye ka fasoden kalan a krsquoa mɔgɔɲɔgɔn dɛmɛ a krsquoa jɔ a jɔyɔrɔ la
a ka sɔn tɔw ka seko ni dɔnko ma a ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ hɔrɔnya kɔrɔ dɔn min bɛ
hadamadenya danbe bonya ani danfaraw min bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi walima krsquou
ɲɛnabɔ ni kojugukɛbaliya siraw ye4
I nrsquoa fɔ bɛn sabatili bɛ cogo min na ladamuni bɛn kama fana bɛ tali kɛ jamana kelen-kelen ka
tariku taabolow la a ka hadamadenya ni seko ni dɔnko ani sɔrɔ cogoyaw A bɛ se ka jate ko
ladamuni bɛn kama o buruju ye kɛlɛlasawalew ye diɲɛ sariya fɔlɔ min tara nrsquoa bɛ kɛlɛ kɔn o
kɛra Bɛnkan bakuruba ye min yrsquoa jira ko kɛlɛ jateli jamana politiki cakɛminɛn ye o ka
dabilaO Bɛnkan in dɔnnen don ni tɔgɔ min ye o ye san 1928 bɛnkan ye min bɛ wele
angilɛkan na ldquo Pacte Briand-Kellogrdquo5 O kɔrɔ ye bamanankan na ko ldquoBiriyan Kelɔgi ka
Bɛnkanrdquo
2 INƐSIKOUNESCO AN KA BƐN SABATI [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012 0615)
httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
3 INƐSIKOUNESCO ONIONU ka kuma koloma latɔmɔnenw kunfɔlɔ bɛn sabatili kan san 1998 laselisɛbɛn [Ɛntɛrɛnɛti kan] (A
lajɛra san 2012 0615) httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
4Dantigɛlilisɛbɛn ani wale caman donɲɔgɔnna ka ɲɛsin kalanko ni bɛn sabatili ma hadamaden ka hakɛw ani demokarasi
InɛsikoUnesco pariparis san 1995 615)
5 EDH(An ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12 nan[Ɛntɛrɛnɛti kan] (A lajɛra san 2012
0615)httpwwwehlorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintroductionpdf
21
O bɔlen kɔ yen Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sigira senkan san 1945 walasa ka
diɲɛmɔgɔ nataw kisi kɛlɛ balawu ma (hellip) ka sariya labatoli kɛcogow labɛn ani kɛta
diyagoyalen minnu bɛ diɲɛ bɛnkanw kɔnɔ krsquoolu lafasa (hellip) ka hamadenya lataaɲɛ don ba la
ani ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo ɲuman sabati hɔrɔnya fɛrɛlen kɔnɔhelliprdquo (Jamana
Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba Bɛnkan ɲɛbilakuma)
O bɛɛ kɔfɛ bɛn sabatili brsquoa to ldquofaamuyali bɛ na yafa ani teriya jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
siyakuluw ani diinɛkuluwrdquo A brsquoa to fana ldquoJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba ka walew ka
ɲɛsin bɛn sabatili ma bɛ o ka sira sɔrɔrdquo (Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn Sariyasen 26
nan) O la bɛn sabatili ye Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba nrsquoa tɔndenjamanaw ka
baaraw la nafamaba dɔ ye
Krsquoa sababu kɛ hadamadenya sabatilisiraw donni ye kalan ni degeli taabolow la bɛn sabatili
karamɔgɔw brsquou jilaja ka hadamadenya danbe dankarilakow kɛlɛ minnu sababu ye faantanya
ye jugusɔnw ɲɛnawolomani binkanni kojugukɛ ani kɛlɛ A daminɛ na ladamuni bɛn kama
dabɔkun tun ye ka diɲɛ halakili bali krsquoa sababu kɛ mugujugubakɛlɛ ye nka bi a kuntilenna
jiidira krsquoa kɛ bɛn sabatili hakilila jɛnsɛnni ye6
Bɛn donni gɛlɛyaw nrsquoa cɛsirikow
Bɛn lasɔrɔli bɛ se ka gɛlɛya krsquoa sababu kɛ
- kumaɲɔgɔnya kɛbaliya
- hadamaden ka hakɛw labatobaliya
- sigida nrsquoa lamini minɛkojuguya
- hakɛlabatobaliya
- mara kɛcogojuguya
- ko tɛmɛnenw jateminɛbaliya
- demokarasi jɔsenw labatobaliya
- lakanabaliya
- hadamaden mako fɔlɔw ɲɛnabɔlibaliya
- ɲangilibaliya
6 United Nations Peace Education The origins [ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra san 20120615 http
wwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
22
- koɲɛnabɔta teliw ɲɛnabɔliko juguya adw
Nka fɛn min kɔni ye Sedeyawojamanaw ka cɛsirikoba ye bɛn sɔrɔli la o ye kojugukɛw ni
ŋaniyajuguyawalew wulili ye minnu bɛ na ni cɛw musow ani denmisɛnw ni tiɲɛni ye ani
jɔlifɛnw fana tiɲɛni dankarili farikolo la hadamadenya yoboyabali siran jigitigɛtɔɲɔni
Bɛn sabatili yiriwafɛɛrɛw walew
Bɛn sabatili layiriwali bɛ ko minnu gɛlɛya Sedeyawo jamanaw ma olu ye
- sariya sigilen min ka kan ka boli jamanaden bɛɛ kan
- dɛmɛ ka ɲɛsin tɔnw ma minnu ka baara ye bɛn sabatili ye i nrsquoa fɔ jɛkuluw ni
dɛmɛdonjɛkuluw jamanaw taw walima diɲɛ taw ani Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba tɔgɔlacakɛdaw
- demokarasi sigibolow lafasali jamana kɔnɔ ani diɲɛ bɛnkansɛbɛn bolonɔbilalenw
labatoli
- sariyaw ni sariyasɛbɛnw labatoli
- sigida nrsquoa lamini lakanani ni hadamaden nrsquoa ka sigida nrsquoa lamini cɛ jɛkoɲumanya
badaabadaayali ye
- sekow ni dɔnniyaw kalan kɛli ka bɛn ni fɔkabɛn kɛcogo ɲuman sinsin walasa
diɲɛlatigɛ la hadamaden nrsquoa yɛrɛkun ka bɛn a ni mɔgɔ tɔw fana ka bɛn
- hadamadenw ka hakɛw yiriwali
Afiriki tilebinyanfan tɔnw na minnu cɛsirilen bɛ bɛn ni kanako la kosɛbɛ ka tɛmɛ tɔw kan
Sedeyawo yrsquoolu dɔ ye A ye bɛn sabatili baaraw kɛ cogo min na Sedeyawo jamanaw kɔnɔ
(Liberiya Saralɔn Gine Bisawo Kɔnɔwari) a ye fɛɛrɛ caman nrsquou lataamacogo ɲuman
minɛnw fana sigi senkan diɲɛ tɔgɔ la o cogo kelen na ka kɛɲɛ o wale ninnu ma Misali la
bɛnkan ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogow ma ani bɛn ni lakana sabaticogow
(min tara san 1999 desanburukalo la) nrsquoa dafara ni farankanbɛnkan ye ka ɲɛsin demokarasi
ni mara kɛcogo ɲuman ma (min tara san 2001 desanburukalo la) o min ye fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigili laɲini nrsquou dalasali bolo don ɲɔgɔn bolo
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
23
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka bɛn sabatili yiriwali fɛɛrɛw labɛn krsquoi sinsin hadamadenkulu kelen-kelen ka hakililaw
kan
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin bɛn sabatili ma
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi bɛn sabatili ma
Kuntaala Lɛrɛ 14
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalankɛminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Fotow jaw nataliyew
- Gafew ni masalabolo nafamabaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
- Ka bɛn sabatili hakilila kolomaw
ɲɛfɔ
- ka bɛn suguyaw dɔn ka bɔ
ɲɔgɔn na
- Danbew ni hakilila minnu sirilen bɛ
bɛn sabatili la
- Bɛn suguyaw
Sɛbɛnw ɲininii (minnu
sɛbɛnna mansin na minnu
bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Lɛrɛ 2
2
Ka se minnu bɛ tali kɛ bɛn na
krsquoolu ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya
kosɛbɛ
Bɛn sabatili taabolow nrsquoa tɛmɛsiraw Lɛrɛ 2
3 Ka bɛn sabatili gɛlɛyaw nrsquoa
cɛsirikow ɲini krsquou dɔn
Gɛlɛya ni cɛsirilako minnu sirilen bɛ
bɛn donni na
Lɛrɛ 2
4 Ka bɛn sabatili yiriwalifɛɛrɛw
labɛn
Bɛn sabatili layirwali fɛɛrɛw Lɛrɛ 2
Ka bɛn sabatili don kalan na
Janto krsquoi janto bɛn sabatili donni
- Dɔnnikɛminɛn ni kalanbaaraminɛn
minnu bɛ yen
24
5
na misali la kalanbaara taabolow
la ka hakɛyali hakilila ta ka dusu
don kalanden cɛman ni
musoman kɔnɔ u krsquou cɛsiri a
waleyali fɛ u ka yɔrɔ la
(sigidacakɛda yɛrɛbɔdenya
adw)
- kalansenlabɛnsɛbɛnw
- Kalandegeli kalansenw
waleyalicogo
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
- Kolabɛnniɲɛɲinibaara
- Ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- ɲɛjiralikalan
- Sifilɛlikalan
Lɛrɛ 5
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa walasa ka bɛn sabatili faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
Ka bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
Kalansen tɔgɔkalan cogoya
Bɛn sabatili danbew nrsquoa hakililaw
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
- Ka bɛn ɲɛfɔ
- Ka bɛn danbew ɲini krsquou dɔn
- Ka mɔgɔw lafaamuya u ka bɛn
- Ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔlen dɔw kɛcogo
ɲɛɲini krsquou dɔn sigida la
- Ka kɛcogo ni jogo minnu ka ɲi bɛnko
ma dɔw ɲɛɲini krsquou dɔn
- ka kɛ mɔgɔ ye min bɛ mɔgɔ tɔw bonya
- Ka sigi mɔgɔ tɔw fɛ bɛn ni lafiya kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 2
MinɛnwDɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Foto minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw walima kɛlɛw cogoya caman jira minnu kɛra diɲɛ fan dɔ la
- Foto minnu bɛ ɲɔgɔndɛmɛ ɲɔgɔnfaamuya ani tulonnatilen adw cogoyaw jira
25
- Sedeyawo jamanaw ka kirikilɔmuw
- Sedeyawo jamanaw ka kalangafew
- Kunnafonisɛbɛn baabu tigɛlen
- Bɛn taamasiyɛn nataliye (kalanden kelen nataliye kelen)
- Jaw ni foto suguya wɛrɛw
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
- bɛ kalanden cɛmanmusoman ka
dɔnta ni kɛta hakɛ sɛgɛsɛgsɛ anrsquou seko
ni dɔnko ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma
- bɛ ɲininkali sɛbɛnnenw aniwalima
dalafɔlenw jaabi
- bɛ bɛn sabatiliko hakililaw fɔ ani ka
ɲɔgɔn fɛla ɲini a kan
- Kelennabaara
- Hakililaɲini
-Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- bɛ bɛn taamasiyɛn ɲɛgɛn jira (ka
farankangafew lajɛ)
- brsquoa ɲini ka bɛn cogoya dɔw labɔ ka
kɛɲɛ ni ɲɛgɛn in hakilila ye
- kulu kelen-kelen bɛ bɛn cogoya dɔ jira
Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
- bɛ sɔrɔ ka kalan cogoya nafabɔli fɛɛrɛ
labɛn
- brsquoa ɲini kalandenw fɛ u ka ganselikan
dɔw labɛn minnu bɛ boli bɛn kan
-bɛ cogoya sɛgɛsɛgɛ
- bɛ danbew ni hakililaw labɔ minnu bɛ
tali kɛ bɛn kan
- bɛ ganselikanw labɛn
- Kulubaara
- Hakililafalen
sinsinnen
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
- bɛ kunnafoni dɔw di ka kuluw ka
baaraw dafa nrsquoolu ye
- brsquou ka baaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin
taabolo in ye
-hakilila ni danbe minnu bɛ tali kɛ bɛn
kan olu ɲɛfɔli
- kɛcogo minnu bɛ fisaya bɛn ma
- lafaamuyalibaaraw bɛn kan
-adw
Jɛkabaara
KiimɛniBakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalandenw fɛ
ka ɲɛgɛn bolo 7nan lafa
bɛn cogoya 6 minnu bɛ bɛn ɲɛgɛn
kɔnɔ ka masalabo sira 10 sɛbɛn olu
dɔlakelen kan walima ka nataliye dɔ
dilan walima ka ganselikan dɔ labɛn
minnu brsquoolu kofɔ
kelen-kelen bɛ cikan in waleya
Kelennabaara
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
krsquoa ɲini yɛrɛsagolabaara dɔ ka kɛ
sɛbɛn masalabolo bɛ min kɔnɔ ja
walima fotow makoɲɛkow kan minnu
bɛ bɛn sankɔrɔta
bɛn cikanw ka lase jamakulu suguya
caman ma min brsquoa ɲini u fɛ u ka bɛn
sabatili baaraw kɛ ka ɲɛsin u yɛrɛbakun
ma ani mɔgɔ tɔw
- bɛ sɛbɛn labɛn
- bɛ taabolow baara porogaramu labɛn
- brsquou ka taabololafaamuyali baaraw
porogaramu labɛn
- Kulubaara
- Gafe ni
sɛbɛnɲini
Sɛgɛsɛgɛli
ɲɔgɔlɔnbɔ
26
- brsquoa dajira ka jɛkasigi yiriwali kanpaɲi
dɔ labɛn duguba kɔnɔ
Ladegeli
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔnkɔw ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔcogo taabolow
faamuya kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka dɔnniya ni hakilila minnu tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida
danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou
dalasali
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
Kɔnɔkow
Fɔɲɔgɔnkɔ
Fɔɲɔgɔnkɔ ye bɛnbaliya ye ko dɔ kan min bɛ se ka na ni gɛlɛyaw ye nisɔn hakili walima
farikolo cogoyaw la
Bɛnbaliya don kɔdonɲɔgɔnma ɲɔgɔnfaamubaliya ko dɔ kan hakililaw fɛlaw yecogow
diinɛkow nafaw siyakow kabilakow sikow ani hadamaden makokow Krsquoa fɔ an brsquoan tanga
a ma o tɛ se ka kɛ bawo mɔgɔya taalan don a bɛ mɔgɔya sigibolo bɛɛ kɔnɔ
- du
- gɔfɛrɛnamanw
- fanga sigibolow
- tɔnw
27
- adw
Kɛlɛ suguyaw
Kɛlɛ suguya caman bɛ yen
Maramafɛnnakɛlɛw i nrsquoa fɔ
- diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba (jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ) ani
- maramafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye (Jamanakɔnɔkɛlɛ)
Diɲɛ maramafɛnnakɛlɛba walima jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ don jamana
fila walima caman ni ɲɔgɔn cɛ
Marafɛnnakɛlɛ min tɛ diɲɛ kɛlɛba ye walima jamanakɔnɔkɛlɛ o ye kɛlɛ ye min bɛ kɛ jamana
kɛlɛbolo ni jɛkulu dɔw ka kɛlɛbolow cɛ walima jɛkulu damaw ka kɛlɛbolow ni ɲɔgɔn cɛ
Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔw
Mɔgɔyasiraw fɔɲɔgɔnkɔ walima mɔgɔ ni mɔgɔ ka fɔɲɔgɔnkɔ o ye mɔgɔ fila cɛ
ɲɔgɔnfaamuyabaliya gɛlɛn ye (a sababu ye mɔgɔ ka ko dɔgɔyali ye a mɔgɔ ɲɔgɔn bolo
bisigiliw kumaɲɔgɔnya fanga dɔgɔyali adw) A bɛ se ka kɛ fana i nrsquoi yɛrɛbakun bɛ fɔɲɔgɔnkɔ
la (jiginnyɛrɛla)7
Fɔɲɔgɔnkɔw kunw sababuw Sunw
A ka ca a la fɔɲɔgɔnkɔw kunw ye
- bisigiliw ye (Farikolokow sira fɛ diinɛkow hakilikow siyakowkabilakow adw)
- gɛnni ye ani fisamanciya (jugusɔnw siyawoloma binkanni yafabaliya kɛrɛfɛdɛn
hakɛkɛɲɛ fisamanciya fisamanciya ka ɲɛsin muso ma walima cɛ siyakofisayaw
dunanjuguya diinɛwɛrɛjuguya dansagonmɔgɔya tilenbaliya damakɛɲɛbaliya tɔɲɔni
hellip)
- hadamaden sɔn kolonw (hɔrɔnkolonya ɲɛngoya siganna nogomaya nata sinaya
natafabaliya kɔnɔnanjuguya dannayabaliya fangakofa jɔrɛ siran binkanni
kojugukɛhellip)
7 EDH (An ka hadamadenya hakɛw ɲini krsquou dɔn) kalanbolo 2 nan ɲɛ 5[ ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ in lajɛra san 2012
06 15) httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
28
- hakililako bɛnbaliyaw (bɛnbaliya dusutiɲɛkow)
- kumaɲɔgɔnya dɛsɛli (bisigilihakililankalon bɛnbaliyaɲɔgɔnfaamubaliyahellip)
- mara kɛcogo jugu ani demokarasi dɛsɛli (yuruguyurugu kɛli jamana taabolo ye
ɲangibaliya jamana sariyantan faantanya taɲinikɛlɛhellip)
- Jamana burujali
- Kɛɲɛkɛya min bɛ jamana kelen kunkan ani min bɛ jamanaw kunkan nrsquoa brsquou ka
dancɛw sagon ani kɛlɛ kɔlɔlɔsɔrɔ yiriwali
Kɛlɛ suguyaw
- Politikikɛlɛw
- Hadamadenya kɛlɛw
- Seko ni dɔnko kɛlɛw
- Sɔrɔko kɛlɛw
- Diinɛko kɛlɛw
- Siyako kabilakosiko kɛlɛw
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquou ɲɛsigili fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw
Bɛn waati la mɔgɔ bɛ se krsquoa bɛrɛbɛn fɔɲɔgɔnkɔw fɛsigi ma ni ɲɛni hakili ye nrsquoa ye
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli fɛɛrɛw nrsquoa tɛmɛsiraw kalandegeli kɛ lakɔliso walima baaradegekalanso
la O fɛɛrɛw ni tɛmɛsiraw bɛ jogo kɛcogo ani sennako dɔw don mɔgɔ la i nrsquoa fɔ hakililatigɛ
koɲɛdɔn hɔrɔnya bolodiɲɔgɔnma kɛcogo ɲuman tilennenya kunnafonifalen ɲuman ani
ɲɔgɔnfaamuyako ɲuman
Marafɛnnakɛlɛw ni fɔɲɔgɔnkɔw yɔrɔninkelenkɔlɔlɔw ka ca nitiɲɛ ni bolofɛntiɲɛ
hadamadenya juru tigɛli hakiliɲagami farafaralihakili jamanatilahakili kojugubakɛ
hakiliyɛlɛmafuraw damatɛmɛtali ani kɛɲɛkɛya sigida nrsquoa lamini tiɲɛni ani jɔlifɛnw mɔgɔw ka
sigiyɔrɔbila banaw diyagoyakafoɲɔgɔnya ani kafoɲɔgɔnya damatɛmɛnen hadamadenya
sabatilicakɛdaw ɲagamini misali la lakɔlisow dɔgɔtɔrɔsow adw
Kɛlɛ waati la diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoa bɛ wele DeyihasiDIH o
de bɛ fɔɲɔgɔnkɔw jalatigɛ Kɛlɛ bɛ hadamaden minnu kan DeyihasiDIH ka laɲini ye krsquoolu ni
kisi anrsquou danbe ani ka dansigi u ka ɲangataw la minnu sababu yrsquoo kɛlɛ ye Diɲɛ sariyaw don
minnu bɛ kɛlɛ jɔsenw nrsquoa fɛɛrɛw tiɲɛ ka mɔgɔw lakana minnu sen tɛ kɛlɛw la walima minnu
29
yrsquou senbɔ u la Kɛrɛnkɛrɛnnenya la DeyihasiDIH labɛnna ka ɲɛsin maramafɛnnakɛlɛw
ɲɛnabɔli ma a tɛ se ka bila hadamaden ka hakɛw nɔ na krsquoolu jɔyɔrɔ fa Hadamaden ka
hakɛw bɛ boli waati bɛɛ Nin sariya filaw bɛ ɲɔgɔn dafa
Diɲɛ sariya min bɛ boli hadamadenya lahinɛni kan nrsquoo ye DeyihasiDIH ye o faamuyali kalan
bolodalisɛbɛn bɛ yen min labɛnna Kuruwaruzi komiteba fɛ diɲɛ kɔnɔ nrsquoa bɛ wele
SeyiseyɛriCICR O kalan bolodalisɛbɛn in bɛ wele laquoAn ka hadamaden ka hakɛw ɲini krsquou
dɔn DeyihasiDIH raquo
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili o ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kuntilennaba dɔ ye i nrsquoa fɔ a
bɛnkansɛbɛn sariyasen 1ɔlɔ brsquoa jira cogo min naO nrsquoa ta bɛɛ kabini san 1980 laban na
fɔɲɔgɔnkɔw siya sɛbɛkɔrɔ yɛlɛmana Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kɛlɛ nɔnabilala ni jamanaw yɛrɛ
kɔnɔ kɛlɛw ye O la jamanadenw bɛ coron tasuma fila ni ɲɔgɔn cɛ min ka jugu kosɛbɛ a
dɔw la ko jugu bɛ ta ka ɲɛsin olu fɔlɔ de ma
San 1990 daminɛwaatiw la fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ye taabolo kura ta krsquoa sababu kɛ porogaramu
kura sigili ye senkan min bɛ wele Angilɛkan na laquo An Agenda for Peace raquo (San bolodasɛbɛn
bɛn kama) O labɛnna sekeretɛri zenerali Butɔrɔsi Butɔrɔsi-Gali fɛ Sinsin kɛra min kan o ye
ka laquo dipulomasi ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma raquo O bɛ ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ labɛn minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛsigi kɛlɛɲɔgɔnw ni ɲɔgɔn cɛ ka fɔɲɔgɔnkɔw bali u ka juguya ka kɛ kɛlɛw ye ani krsquou
jɛnsɛnni dan sira la nrsquou wulila8
Koɲɛsigidipulomasi kuntilenna ye ka ko bilenw funteni bɔ ani ka fɔɲɔgɔnkɔw lasa nɔgɔya la
tɔn jamana dɔ kɔnɔ walima tɔn jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ni hakiliɲumantigiw ka wulikajɔ ye
fɔkabɛn kɔnɔ bɛnɲini minnu bɛ sinsin kumaɲɔgɔnya kan sigikafɔ ani jalatigɛli ka ɲɛsin
fɔɲɔgɔnkɔ ma min ma wuli fɔlɔ nkrsquoa bɛ ɲini ka wuli Koɲɛsigi dipulomasi bɛ se ka waleya
fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli waati la a dalasali waati ani bɛn sabatili waati
San 1997 baarakɛjɛkulu min bɛ wele KarineziCarnegie nrsquoa sigira senkan mɔgɔfagaba
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama o ye danfara nafama don ɲɛsigili waleyata ni ɲɛsigili labɛnda cɛ9
8 Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalen ka Tɔnba sekeretɛri zenerali An Agenda for Peace (San bolodasɛbɛn bɛn sabatili
kama) UN Doc A47277-S24111 7 Juin 1992 Dakun 20 nan) 9 Baarakɛjɛkulu KareneziCarnegie mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan mɔgɔbafaga fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
Laselisɛbɛn laban (Niyɔriku KarineziCarnegie corporation of New York 1997)
30
Sedeyawojamanaw kɔnɔ ɲɛsigili waleyata bɛ taamaseere ni wale kɛrɛnkɛrɛnnenw ye minnu
tara ka ɲɛsin gɛlɛya kunbɔlen dɔ ɲɛnabɔli ma lasɔmini joona sen brsquoo la fɔkabɛn bɛnɲini
ɲɛsigimaramafɛnbɔsi ani ɲɛsigikankanni ni ɲɔgɔnmagɛnfɛɛrɛw ye i nrsquoa fɔ
hakiliɲumantigiyawalew ani Sedeyawo ka bilankɔrɔkɛlɛbolo
ɲɛsigili labɛnda bɛ boloda tuma caman bɛn hakililaw kɔnɔ a labɛnkun ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun
jɔnjɔn dogolenw kɛlɛ yɛlɛmasen kura donni politiki ni fanga sigibolo taabolow la (mara
kɛcogo ɲuman) sen brsquoo la ani yɛlɛmasen kura donni yiriwali taabolow la sew jiidili ani bɛn
sabatili lafasali10
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la wulikajɔw bɛ se ka kɛ krsquoa sababu kɛ koɲɛsigi dipulomasi ye -
sɛgɛsɛgɛlibaaraw suturaladipulomasi gɛrɛntɛsigidipulomasi ani fɔkabɛn
A ka kan diɲɛ tɔnbaw ani fankelenfɛjamanaw ka tɔnbaw jamanaw gɔfɛrɛnamanw
(tɔndenjamanaw) ani dɛmɛdonjɛkuluw olu ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw don u ka baara
bolodalenw kɔnɔ A ka kan fana o fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛsigilifɛɛrɛw ka waleya ɲɛsigilibaara
kɛbagajɛkulu fɛ baarakɛla suguya caman bɛ min kɔnɔ
Nin dakun ninnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogow la nkrsquoa bɛɛ trsquoo ye
- (a) kunnafonidibaaraw ani kɔlɔsiliw diinɛɲɛmɔgɔw fɛ laadalaɲɛmɔgɔw mɔgɔba
kɔrɔtalenw sigida hakiliɲumantigiw walasa ka ko cogoya jɔnjɔnw jateminɛ ani ka
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigilifɛɛrɛw ɲini (hakililafalensigi gɛlɛyaw dalasali kan ni
kunkankofɔjama bɛɛ ye)
- (b) cɛfɔli
- (c) fɔkabɛn
- (d) bɛnɲini min bɛ na ni kumaɲɔgɔnyasiraw dayɛlɛli ye fadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ
- (e) koɲɛsigi kankanni
- (f) dannayawalew
Sedeyawojamanaw ka wale kɛlen jɔnjɔnw misaliw la ninnu brsquoa la
- (a) Bɛn ni lakana labɛnw sigira senkan krsquou sinsin politikiko bɛnɲɔgɔnmaya jɔsen
dantigɛlenw kan
10
Sedeyawo fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili bɛnkanRegMSCREG10108paragraphe 19)
31
- (b) Fankelenfɛjamanaw lasɔmini joona fɛɛrɛ waleyata jɛkabaara tɔn jamanaw
ɲɛjɔyɔrɔw ni jɛkuluw fɛ kunnafoniw kafoli la anrsquou sɛgɛsɛgɛli (EKOWARINIECOWARN
Yɔrɔw Birow)
- (c) Sabalibagaw ka jɛkulu ni SedeyawoCEDEAO peresidan ka ciden ka
fɔkabɛnwalew
- (d) Mɔgɔba kɔrɔtalenw ka hakiliɲumantigiyawalew ciden kɛrɛnkɛrɛnnenw fɔkabɛnba
dɔ kama
- (e) Saratiw sigili senkan ka kɛɲɛ ni SedeyawoCEDEAO ka Bɛnkan sigilen ye
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan (SepeseseCPCC)
- (f) Fanga sigibolo minnu bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa Sedeyawojamanaw kɔnɔ
yuruguyurugu kɛlɛli fanga sigibolow tɔn minnu bɛ wotekow labɛn ani politikitɔnw
nɔgɔyasiraw dayɛlɛli olu ye walasa krsquou ka sew jiidi
SedeyawoCEDEAO bɛ ka fɔkabɛn dɛmɛni cakɛdabolofara dɔ sigi senkan (MSD) walasa ka
ɲɛsigilidipulomasi tɔnbolofaraw dɛmɛ i nrsquoa fɔ sabalibagaw ka jɛkulu ani peresidan ka ciden
kɛrɛnkɛrɛnnenw O kun ye ka hakilila sinsin min brsquoa jira ko fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili (ɲɛsigili
labɛnda fara ɲɛsigili waleyata kan) sedeyawojamanaw kɔnɔ laɲininen don kosɛbɛ wa a nafa
fana ka bon waati kuntaala jan kɔnɔ
Fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali kɛcogow
Fɔɲɔgɔnkɔ sunw bugunnatigɛ
A ka kan fɔɲɔgɔnkɔ sunw ka dɔn fɔlɔ Sababu kelen walima caman bɛ se ka kɛ fɔɲɔgɔnkɔ la
minnu brsquoa lawuli (Fɔɲɔgɔnkɔw KunwSababuw Sunw lajɛ)
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogo suguyaw nafa nrsquou baasimakow sɛgɛsɛgɛli
Nin dakun filanan in na fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔli nrsquoa dalasali taabolo bɛ boli mɔgɔw ka dɔntaw kan
u bɛ minnu waleya walasa ka fɔɲɔgɔnkɔ ɲɛnabɔ ani krsquoa dalasa badaa-badaa U ka o kɛcogo
kelen-kelen nafa nrsquoa baasimakow bɛ sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni ninnu ye
- kɔlɔsili kɛlɛɲɔgɔn fila fɛ walima a kɛbaliya
- bolodiɲɔgɔnma kɛlɛɲɔgɔn fila cɛ walima a kɛbaliya
- fɔɲɔgɔnkɔ dalasali walima a kɛbaliya
32
- n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ walima n bɛ bin i bɛ bin walima n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin
- yɛrɛfaamu ani tɔw faamuyali
- kofaamuyalihakili waleyali ani sennakow ka ɲɛsin gɛlɛyaw ɲɛnabɔli ma
- bɛnkansɛbɛn waleyalibaara cɛsiraw sabatili kama
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow la an bɛ se ka nin dakun ninnu lasa
- fanga mara (ɲɔgɔnsɔrɔ) Fan kelen ka faamuyacogo bɛ diyagoya fan dɔ kan A bɛ kɛ
se bɛ min ye o de sago bɛ kɛ n bɛ se sɔrɔ i bɛ bin o tɛ fura sɔrɔlen ye gɛlɛya la
dɛ
- sariyasirakanjodi o bɛ sinsin sariyasira kan min bɛ ka labato jamanamɔgɔw fɛ
Sariyatigɛla brsquoa latigɛ - kelen bɛ se sɔrɔ tɔ kelen dɔ bɛ bin ndash sinsin bɛ kɛ sariya kan
- jalatigɛli o ye ni fan fila bɛnna a kan ka mɔgɔ yeleke dɔ sugandi min brsquou ka ko
jalatigɛ wa u bɛ diɲɛ fana nrsquoa ka dantigɛli ye Minɛ bɛ kɛ mɔgɔ yeleke in ka fɔta de
ma
- bɛnkanɲini o ye ni fan fila bɛnna a kan ka sigi ka kuma krsquou ka danfaraw lakodɔn O
taabolo in bɛ hakilila min fisaya o ye laquo n bɛ se sɔrɔ i bɛ se sɔrɔ raquo
- fɔkabɛn o ye fɔkabɛn nɔgɔyalen ye min kɔnɔ fan fila bɛ bɛn a kan krsquou cɛ fɔɲɔgɔnkɔ
ɲɛnabɔ badaa-badaa nrsquou ka ŋaniya sirilenw ye Fɔkabɛnna ka baara bɛ kɛ dɔrɔn krsquou
bilasira Fɔkabɛn bɛ hakilila min fisaya o ye laquo fan fila bɛɛ ka wasa sɔrɔ raquo Fɔkabɛnna
bɛ wele fana laquo nɔgɔyalikɛbaga raquo
- bɛnɲini o ye ni jaabi kuntaala jan bɛ gɛlɛya la Ni bɛn lakika labugunni daminɛna
tuma min na
- dalasali o ye fan fila ka fɛɛrɛ ye ka gɛlɛya ɲɛnabɔ fo yɛlɛma ɲuman bɛ don u cɛsiraw
la O kɔrɔ tɛ ko tɛmɛ kɛra nisɔn jirali waati kan kaban
- bayɛlɛmani o ye fan fila cɛ jɛkabaara sankɔrɔtalen ye Fan fila bɛ bɛn a kan ni hakili
ye krsquou cɛsiraw yɛlɛma krsquou lakuraya krsquou ɲɛ
Bɛnkanɲini fɔkabɛn bɛnɲini dalasali ani bayɛlɛmani olu ye fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli kɛcogow
ye minnu nafa ka bon kosɛbɛ kɛlɛɲɔgɔnw kan
Dakun tan walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa sabaliɲɔgɔnkɔrɔ la
33
1 Arsquo yrsquoa lajɛ fɔɲɔgɔnkɔ minnu lawulili sababu bɔra aw yɛrɛ la krsquoolu ɲini krsquou dɔn nkrsquoaw
kana dimi Arsquo yrsquoa ɲini krsquoa dɔn fana arsquo kɛwalew la jumɛnw de bɛ mɔgɔw ladimi
2 Arsquo yrsquoarsquo ka mɔgɔlamɛn sew kolokolo ndash ka kunnafoni ɲini arsquo ye ɲininkaliw kɛ
3 Arsquo yrsquoarsquo ka nafa dogolenw ɲini krsquou dɔn ndash arsquo ye danfara don a ka nafa jɔnjɔnw nrsquoa ka
daladiyakumaw cɛ walima a ka jɔsen kɔrɔ talenw
4 Arsquo yrsquoarsquo fanga digi gɛlɛya kun dɔnni kan arsquo kana arsquo sinsin mɔgɔw kan ko bɛ minnu
yɛrɛw kunkan
5 Arsquo ye ɲɛnabɔli suguya caman bisigi- ldquoɲɛnabɔcogo ɲuman jumɛn bɛ gɛlɛya la aw fɛ rdquondash
arsquo ye hakililaw ɲini kasɔrɔ a ma kiiri tigɛ fɔɲɔgɔnkɔbagaw ni ɲɔgɔn cɛ
6 Arsquo ye baara kɛ ni sarati lakikaw ye walasa ka ɲɛnabɔli jate minɛnenw kiimɛ - ldquo Mɔgɔ
wɛrɛw yrsquoa kɛ cogo di nin suguya kelen ninnu ɲɔgɔnnaw nardquo
7 Arsquo ye ɲɛnabɔliw lakodɔn minnu bɛ bɛn fɔɲɔgɔnkɔbaga bɛɛ ma
8 Arsquo ye bɛn ɲɛnabɔliko ɲuman kan
9 Arsquo ye bɛn a kan ka sigi bɛnkanɲini tabali la ni ɲɛnabɔli bolodalen ma bɛn sen ma
10 Arsquo yrsquoarsquo cɛsiraw sinsinnen to
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 1ɔlɔ Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya
kosɛbɛ
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka dɔnniya ni hakilila faamuya minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw nrsquou ɲɛnabɔli la
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli kɛcogo sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ sigida
danbew nrsquoa kolataamacogow la ka kɛɲɛ ni danfaraw bonyali ye
- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou
dalasali
34
- Ka taabolow ta minnu ka ɲi fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili ma u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
(ɲɔgɔnmakoto ni bɛn)
Kuntaala lɛrɛ 16
MinɛnwDɛmɛnawSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw fotow misalijaw nataliyew
- Gafew ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw hakililaw ɲɛfɔ
- Ka fɔɲɔgɔnkɔw suguyaw nrsquou
kɛcogoyaw dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na
u kunw nrsquou nɔw
Fɔɲɔgɔnkɔ maramafɛnnakɛlɛw
kunw kɔlɔlɔw ani fɔɲɔgɔnkɔw
suguyaw
- Sɛbɛnw ɲinini (minnu
sɛbɛnnen don mansin na ani
ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Sɛbɛnw kalanni
Kolabɛnniɲɛɲinibaara
Kalansenlabɛnsɛbɛnw
hakilila ɲinini a labɛnni anrsquoa
waleyali
Baarasigi (ateliye) labɛnni
fɔɲɔgɔnkɔko dɛmɛɲɔgɔn tɔw
fɛ
Lɛrɛ 4
2
Kunbalan minnu sirilen bɛ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili la u ɲɛnabɔli
anrsquou dalasali krsquoolu ɲini krsquou dɔn
Kunbalanw koɲɛnabɔtaw ani gɛlɛya
minnu sirilen bɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
la u ɲɛnabɔli anrsquou dalasali
Lɛrɛ 2
3
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali sababuw
nrsquou waleyaminɛnw ɲini krsquou dɔn
Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou
dalasali kɛcogoyawwaleyaliminɛnw
Lɛrɛ 2
4
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali kɛcogow
sanga
Gafe ni sɛbɛn minnu bɛ tali kɛ
marabolo taabolo la politikiko sira kan
Lɛrɛ 2
5
Ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u
ɲɛnabɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw don
kalanbaara kɔnɔ
- Dɔnnikɛminɛn ni kalankɛminɛn
minnu bɛ yen
- kalansenlabɛnsɛbɛnw
- Kalandegeli kalansenw
waleyalicogo
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
35
Masalakun bolofara 2 nan Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli taabolow faamuya
kosɛbɛ
Kalansen tɔgɔkalan cogoya
Bɛn yafa ani ɲɔgɔndɛmɛ
Kalandegeli kuntilenna
- Dɔnniya ni hakilila minnu bɛ tali kɛ fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli la krsquoolu faamuya kosɛbɛ
- Krsquoi sendon fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou dalasali waleyaw la
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
Ka fɔɲɔgɔnkɔw kunw nrsquou nɔw ɲini krsquou
dɔn ani krsquou kɛcogoyaw jira
Krsquoi jɔyɔrɔ fa gɛlɛyaw ɲɛnabɔli siraw
ɲinini na hakililafalenfalen senfɛ bɛn
kɔnɔ O hakililafalenfalenw bɛ se ka kɛ
a yɛrɛyɛrɛ ye walima a ladege
Ka fɔɲɔgɔnkɔw jaw latɛmɛnanw danfara dɔn
krsquou sɛgɛsɛgɛCogoya minnu tali kɛ fɔɲɔgɔn
cogoya dɔw kan
Minɛnw ni sɛbɛnw
- Waleya 6 jaw minnu bɛ boli fali 2 fila ka maana kan
- Jamana sariyasunba masalabolo
- Kalanyɔrɔ lataamasariya
Kuntaala Lɛrɛ 2
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
BAARA KƐTAW
36
KALANSENBOLO Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
FƐƐRƐW
Labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Karamɔgɔ cɛman musoman
- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalandenw
ka dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ani u ka
seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Kalandenw
- bɛ ɲininkaliw jaabi
- bɛ kuma ɲininkaliw kan minnu bɛ boli
hakilila kalantaw kan krsquou hakili jagabɔ
u kan
- Jaabi ɲuman
sugandilli
- Kelennabaara
Hakililaɲini
Hakililafalen fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- bɛ ja wɔɔrɔ (6) jira walima ka mɔgɔ
bila krsquou jira minnu bɛ boli fali (2) ka
maana kan
- bɛ sɔrɔ ka kalan kɛcogo fɛɛrɛw labɛn
- bɛ kalan kɛlen nafabɔ (kuluw ka
baara kɔnɔ) ka sɔrɔ krsquou yɛrɛ ka
faamuyata dajira
Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
- bɛ kalangafe kɔnɔko lasecogo a fɛ
labɛn
- bɛ dɔnniya latɛmɛni nrsquoa sɔrɔli
taakasegin kɛcogow labɛn kunnafoni
nafamaw faamuyali la
- bɛ walanwalanniw kɛ minnu ka kan
walasa sigannako si kana ye a la
-bɛ ɲininkaliw jaabi
- bɛ baara dilen waleya ja dilen kan
Kulubaara
Hakililaw nafawsinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
- bɛ ɲɛfɔli nɔgɔman kɛ ja kelen-kelen
kɔnɔ gɛlɛya kan ka sinsin kulubaaraw
ka lakalili kan
- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ
ka ja ɲɛfɔlen ninnu kɔnɔkow sanga
diɲɛlatigɛ kow ma (du kɔnɔ jamakuluw
kɔnɔ adw)
- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ u krsquou hakili jagabɔ u ni ɲɔgɔn cɛ u ka
kulu kɔnɔ krsquou fɛla jira minnu bɛ se ka
kɛ sababu ye ka fɔɲɔgɔnkɔw kun dɔn
u siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
- bɛ kalanden cɛmanmusoman dɛmɛ u
ka se ka waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw
jira minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔnkɔ juguyali
fɛ
- bɛ ja ɲɛfɔlenw kɔnɔkow sanga
diɲɛlatigɛ kow ma
- brsquou fɛlaw labɛn minnu bɛ se ka kɛ
sababu ye fɔɲɔgɔnkɔw kun ka dɔn u
siyaw ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili
- bɛ waleyaw nɔkun anrsquou kɔlɔlɔw jira
minnu bɛ sɔrɔ fɔɲɔgɔn juguyali fɛ
Kelennabaara o
kɔfɛ jɛkabaara
Dɔnniya sɔrɔlenw Kiimɛni
ani bakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ ka depiliyanw dilan sɛbɛn nɔrɔtaw
fini sɛbɛnnenw lafaamuyaliwalanw
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kan
- bɛ cikan waleya hakilila lasecogo
min bɛ bɛn a yɛrɛ ma ka tɛmɛ tɔw kan
krsquoo sugandi
Kelennabaara
walima kulubaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- brsquoa ɲini sɛbɛn ka labɛn fɔɲɔgɔnkɔ
bisigilen dɔ walima jɔnjɔn dɔ kunw kan
a kɛcogoyaw a kɔlɔlɔw anrsquoa dalasali
fɛɛrɛw
- bɛ seko ni dɔnko baaraw yiriwa
minnu tɛ kalansen bolodalenw kɔnɔ
(ɲinini tɔn dɔw sigili senkan minnu ka
kan ka kalandenw don ɲɔgɔn na ka
jamana seko ni dɔnko don ɲɔgɔn na
ani jamana wɛrɛw seko ni dɔnko dɔnni
- bɛ sɛbɛnw labɛn (kulu ni kulu)
- brsquou sendon tɔn (w) ka baaraw la
- Kulubaara
- Gafeɲini
-
Kolabɛnɲɛɲinibaara
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- ɲininitɔnw sigili
senkan ka
kalandenkulu
kuntilenna
sugandilenw ta o
37
ka dɔnko dilanni layiriwa (ja kumamaw
ni kumantaw dilanni poyiw
sɛbɛnnihellip)
- bɛ barosigiw ni seko ni dɔnko
taamaw ani dɔwɛrɛw labɛn tɔn ka
baaraw hukumu kɔnɔ adw
fɛ
Kalanbolo 1ɔlɔ wɛbu lajɛlenw Bɛn sabatili fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili nrsquou ɲɛnabɔli
_______________________________________________________________________
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Bɛn sabatili
Bɛn hakilila
- httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispaix
Bɛn sabatili
- httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
- httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
Ladamuni bɛn kama
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchintrductorypdf
- httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
Maramafɛnnakɛlɛw
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdf
Jogow walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔ ani krsquou ɲɛsigi fɔɲɔgɔnkɔw fɛɛrɛw nrsquou tɛmɛsira
dantigɛlenw
httpwwwehlicrcorgindexphpoption=com_contentɛtsectionid=15ɛttask=viewɛthid
emanmenu=1ɛtid=548
- httpwwwehlicrcorgimagesresourcespdfotherlanguagesfrenchmodule2pdfpage
2
Poyi Bɛn kan
38
Nrsquoi dalen brsquoa la ko muguri fanga ka bon ni maramafɛn ye
Nrsquoi dalen bɛ tɛgɛdi fanga la
Nrsquoi dalen brsquoa la ko fɛn min bɛ mɔgɔw kafo o ka ca ni min brsquou fara ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko mɔgɔw cɛ danfara ye nafa de ye ko jugu tɛ
Nrsquoi bɛ se krsquoi mɔgɔɲɔgɔn lajɛ ni kanu dɔɔnin ye
Nrsquoi bɛ se ka jigi fisaya ni siganna ye
Nrsquoe ka jate la e de ka kan ka sendaɲɛ fɔlɔ kɛ ka ɲɛsin i mɔgɔɲɔn ma
Ni denmisɛnnin ka filɛli bɛ se krsquoe dusu faga
Nrsquoi sigiɲɔgɔn ka nisɔndiya brsquoi fa
Nrsquoe fɛ dunan ye balima ye min cira i ma
Nrsquoi bɛ se ka waati dɔɔnin kɛ baara la fu kanu kama
Nrsquoi bɛ se ka diɲɛ nrsquoa ye mɔgɔ ka mako ɲɛ i ye
Nrsquoi brsquoi ka dumuni tila i ni mɔgɔw cɛ krsquoa kɛ ni dusukunjɛya ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko yafa nafa ka bon ni tajurusara ye
Nrsquoi bɛ se ka mɔgɔ tɔw ka hɛrɛ dɔnkilida ka dɔn kɛ u ka nisɔndiyakoba la
Nrsquoi bɛ se ka jɔ jalaki kɔrɔ ka nafalan bɔ a la kasɔrɔ i ma ban a ma ani krsquoi yɛrɛ lafasa
Nrsquoe fɛ i mɔgɔɲɔgɔn tɛ dɔwɛrɛ ye i balima kɔ
Nrsquoe fɛ dusubaya ye dɛsɛ de ye fangatigiyajira tɛ
Nrsquoe bɛ diɲɛ nrsquoa ye i ka tɔɲɔ nkrsquoi tɛ mɔgɔ wɛrɛ tɔɲɔ
Nrsquoi dalen brsquoa la ko kanu
dɔrɔn ye kankarida ɲɛnama ye
Nrsquoi dalen brsquoa la ko bɛn bɛ se ka kɛ
O la bɛn bɛna sabati
Piyɛri GilibɛriPierre Guilbert
anouslesamiescenterblognetrub-Textes-beaux-texteshtml
39
KALANBOLO 2 HADAMADENW KA HAKƐW
Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ ta ye hadamadenya ka ɲɛtaa jɔsen o kɔdonnen don dakanko ma ani
latigɛ O la hakililajigin na nimaya sinti sariya jatew la mɔgɔw kɛfɛnw ye kelen ye ka se
999 ma o hukumu kɔnɔ sa hadamaden kelen-kelen bɛɛ yehellip mɔgɔ suguya kelen ye
Alɛn Musu
Diɲɛ dɛmɛdonjɛkuluw ka kolatigɛjɛkulu ɲɛmɔgɔ dankan Ɔsilo ɔkutɔburukalao tile 21-221
1 Alɛn Musu Diɲɛ tɔgɔlalajɛ hadamaden ka hakɛw kan
Ɔsilo ɔkutɔburukalo tile 21-22 san 2010 lajɛ dayɛlɛlikɔrɔfɔ [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 0615
httpforumoslofedeorgtextefrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf
40
HADAMADENW KA HAKƐW
1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ɲɛbila
Bi-bi in na diɲɛ labilalen don kɛlɛ caman ye gun dɔw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Afiriki
silatununikɛlɛw kabilakokɛlɛw ni siyakokɛlɛw bɛ ka dankari yɔrɔ min tuma bɛɛ bɛn na ani
basigi jamanaw kɔnɔ
O la a yera krsquoa fɔ ko a ka kan bɛn sabatili waleyali fɛɛrɛw ka sigi senkan ka taa a fɛ
Sedeyawojamanaw kɔnɔ walasa o ka sira sɔrɔ fo taabolow ka yɛlɛma jamanaw kɔnɔ ani
jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw lakananiko ɲuman ma
Kalanbolo se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa walasa ka hadamadenw ka hakɛw
minɛnw nrsquou fɛɛrɛw u jɔsenw u saratiw nrsquou cogoyaw layiriwa diɲɛ tɔnbaw taabolow kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw taw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen taw kɔnɔ
Kalanbolo 2 nan masalakun bolofaraw
1- Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o
kelen kɔnɔ
2 -Hadamaden ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu bɛ fisaya diɲɛ tɔnbaw
taabolow yiriwali ma fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow ka
ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw bonyali ma
41
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw
ka hakɛw kan dɔnniya ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya
- Ka diɲɛ tɔnbaw fankelenfɛjamanaw ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw
ka hakɛkow la waleyalifɛɛrɛw layiriwa ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka
danbew la
- Ka kalansen dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli diɲɛ tɔnbaw taabolow kan
fankelenfɛjamanaw taabolow ani jamana kelen-kelen taabolow hadamadenw ka
hakɛkow la
- Ka jogow ta minnu ka ɲi diɲɛ tɔnbaw taabolow ma hadamadenw ka hakɛkow la
minnu ka ɲi fankelenfɛjamanaw taabolow ma ani jamana kelen-kelen taabolow
Kɔnɔkow
1 Kunnafoni bakurubaw
a Kɔrɔw
Hadamadenw ka hakɛw
Hadamadenw ka hakɛw ye hakɛw ye minnu bɛ hadamaden kelen-kelen bolo a yɛrɛ tɔgɔ la ka
da a kan hadamaden don ldquo Hakililatigɛ hakɛw don minnu bɔra diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ
minnu bɛ hadamadenw ni hadamadenkuluw tanga waleya bɛɛ lajɛlen ma waleya minnu bɛ
dankari yɛrɛtigiya baju la ani hadamaden ka hɔrɔnyardquo2
Sariyadɔnniyatigi J Murizɔn ka fɔ la hadamaden ka hakɛw ye ldquo fisayaw ye minnu bɛ
hadamaden bolo a yɛrɛ tɔgɔ la sariya bɛ minnu dannatigɛ ka ɲɛsin a ni mɔgɔ wɛrɛ cɛw ma
ani ka ɲɛsin a ni fanga cɛ mardquo3
Hadamadenw ka hakɛw ye bitile politikiko ladamuya jujɔn jɔnjɔn ye
Hakɛ ye se ye ka ko dɔ kɛ ka ban ko dɔ kɛli ma ka fɛn dɔ sɔrɔ krsquoa diyabɔ walima ka ko dɔ
diyagoya mɔgɔ dɔ kan A lakodɔnnen bɛ sariya fɛ
2 Sezari NTANGU LIHO ONIONU sekeretɛri Zenerali ka laselisɛbɛnw hadamaden ka hakɛw sɔsɔli kan Kongo
demokaratiki jamana kɔnɔ kuma lamɛnnenw ni gafe lajɛlenw taabolow sira kan San 2001 [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra san 2012 0615 httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-
bibliographie-des-rapports-du-secretaire-general-de-lOnu-sur-les-viola0html 3 J Murizɔn Daɲɛgafe diɲɛ ɲininkaliw kan [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san 2012 0615
httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛdq=J+Mourgeon
42
Hadamadenw ka hakɛw ye nin se suguyaw de ye minnu lakodɔnnen bɛ sariya fɛ hadamaden
kelen-kelen bɛɛ ye Hakɛw don minnu ni hadamadenya yɛrɛ taalan ye ɲɔgɔn ye A bɛ mɔgɔ
kelen-kelen bɛɛ bolo kabini a bangedon wa u bɛɛ brsquoa dɛmɛ krsquoa ka hadamadenya hɔrɔnya
sabati O la sa hadamaden ka hakɛw ye tigiya bɛrɛbɛrɛw ye diɲɛ bɛnkanw don tilabaliw
don
Hadamaden ka hakɛw
Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se ka fisaya minnu sɔrɔ I bɛ bange ni hakɛ minnu ye don
diɲɛ bɛnkanhakɛw don ani tigiya bɛrɛbɛrɛw fana don A ka ca a la u bɛ lakodɔn sariyaw ni
masalabolow kɔnɔ minnu sariyasunnama don O misali ɲɛnama dɔ ye Hadamaden ka Hakɛw
Dantigɛlisɛbɛn ye min tara san 1789 Tubabukan Daɲɛgafe
b Hakilila bangesira
Hadamaden lakanani ni hakɛ sariyamaw ye o hakilila ka kɔrɔ San 1215 Angilɛjamana kan
Bɛnkansɛbɛnba (Maɲa KaritaMagna carta) min yrsquoa jira ko hadamaden ka kan ni yɛrɛtigiya
ye o yrsquoa sɛbɛnw na kɔrɔlenbaw dɔ ye O waati kelen na Afiriki tilebinyanfan na Manden
walima ldquoKURUKANFUGA bɛnkanrdquo ye jamanadenw cɛsiraw dantigɛ ka sinsin ladamuya
jɔsenw kan bɛn sabatili kama Angilɛjamana kan san 1215 Bɛnkansɛbɛnba bɛ dafa ni hakɛw
makasilisɛbɛn ye min labɛnna san 1628 ( o ye maramɔgɔw ka yɛrɛtigiya wulibali dakunw
dantigɛ masakɛ ye) ani san 1689 sariya min tɔgɔ ye ldquoBill of Rightsrdquo angilɛkan na
Sankɛmɛ XVI nan yɛlɛmasen kura senfɛ Kaliwɛn ka porotɛsitantisimuya ye hadamaden bɛɛ
damakɛɲɛni Ala ɲɛkɔrɔ jɔsen dantigɛ Gorotiyusi fana porotɛsitanya sariyadɔnniyatigi don
ale yrsquoa jira san 1625 ko tiɲɛ don kɛtaw bɛ hadamaden na nka hakɛ wulibaliw fana brsquoa bolo O
kɔfɛ Angilɛjamana yɛlɛmabaw ye ɲɛbilabaara jɔnjɔn kɛ hakilila in labɛnni na a kɛra
dantigɛliw ye o walima san 1660 seginnifanga angilɛdepitebulon ye wote kɛ ka sariya min ta
san 1679 nrsquoa bɛ wele angilɛkan na ldquohabeas corpusrdquo o ye kanagɛlɛnyaminɛni suguya bɛɛ
kɔn
Angilɛjamana na yɛlɛmaba tɛ taa sariyabatojamanaya min kɔ o fangayara krsquoa daminɛ san
1688 na
Yeelenw karamɔgɔbaw yrsquoa bolomadahakilila labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenya la J Lɔki a ka sɛbɛn
kɔnɔ siwiligɔfɛrɛnaman kan ale yrsquoa jira ko fanga yamaruyalen tɛ yen fo min sigira
maramɔgɔw ka fɔkabɛn kɔnɔ ani fana mɔgɔw ka hakɛ fɔlɔw ka dansigi jamana fanga taabolo
kɔnɔ
43
Sankɛmɛ XVIII nan bɛɛ lajɛlen kɔnɔ a kɛra Lamerikɛnjamana ka yɛrɛmahɔrɔnya
dantigɛlisɛbɛn ye o san 1776 ani Faransi lajɛkɛlaw ka dantigɛlisɛbɛn san 1789 utikalo tile
26 ninnu bɛɛ ye yɛrɛtigiya di hadamaden ma San 1789 dantigɛlisɛbɛn laɲini tun ye
hadamadenw sago ka kɛ u yɛrɛ la anrsquou bolofɛnw hakililatigɛ kɔnɔ jamana bɛ min lakana
Olu ye ldquoHakɛw yerdquo minnu bɛ wele sɔrɔ kɛcogo labilalen sɛrɛ fɔlɔ hakɛw
Sɛrɛ filanan ldquohakɛw yerdquo (baarako siratigɛ ye ani seko ni dɔnkohellip) olu ye hakɛ jurumaw ye
minnu bɛ boli baara dɔw kɛli kan minnu tɛ taa jamana ka jɔyɔrɔfa kɔ krsquou lakana O hakɛw
labɛnna sosiyalisimu hakilila kɔnɔ
Bi kuma bɛ hakɛw sɛrɛ sabanan kan i nrsquoa fɔ sigida nrsquoa lamini ɲuman sɔrɔli hakɛ bɛn sɔrɔli
hakɛ ɲɔgɔndɛmɛ sɔrɔli hakɛ
Hadamadenw ka hakɛ ninnu hakilila labɛnni ju bɔra tilebin nansarala la Hakɛw kɛli diɲɛ bɛɛ
jɛ ye a yrsquoo jira nka o nana ni sɔnbaliyaw fana ye ka bɔ larabujamanaw yɔrɔ ani
Siniwajamana Silamɛya ka dantigɛlisɛbɛn hadamadenw ka hakɛw kan ani Afiriki jamanaw ka
dantigɛlisɛbɛn hadamaden ka hakɛw kan a brsquoi ko olu dilanna o hukumu kɔnɔ Nka o nrsquoa ta
bɛɛ diɲɛ dantigɛlisɛbɛn min tara san 1948 hadamaden ka hakɛw kan diɲɛbɛɛjɛhakilila min
brsquoo jɔsenw kɔnɔ bɛn kɛlen brsquoo kan yɔrɔ caman
ldquoSan 1325 bɛnkansɛbɛn tun kɛra jigiyaba ye a tawaati ndash cakɛminɛn ɲɛnama sɔrɔli jigiya min
brsquoa to taabolo min laɲini ye tilennenya ni damakɛɲɛni donni ye cɛ ni muso cɛ fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli la o ka sigi senkan tigitigi koɲuman
Diɲɛ lakana kolatigɛjɛkulu Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba kɔnɔ o ye bɛnkansɛbɛn
1820 nan min ta 1888 nan ani 1889 nan nrsquou bɛɛ bɛ muso ka hakɛw jateliko ɲuman kofɔ bɛn
ni lakana ɲinini na jigiya in brsquoo ju lardquo4
HADAMADEN KA HAKƐ ANI LAADALAHAKƐ AFIRIKI KƆNƆ
Krsquoa miiri ko Afiriki hadamadenjɛkulu tɛmɛnenw tun tɛ hadamaden ka hakɛkow kalama o ye
fili ye Hadamaden ka hakɛw tun bɛ laada kɔrɔw kɔnɔ Afiriki Afiriki kɔrɔlen na hadamaden
ka hakɛ tun brsquoi nrsquoa fɔ sariya min bɛ ɲinifɛn dɔ lafasa walima krsquoa diyagoya Hakɛ ni lakanani
hakilila ni kɛta hakilila tɛ se ka fara ka bɔ ɲɔgɔn na (Keba Nbayi ka fɔ la) Afiriki kɔnɔ
mɔgɔkɔrɔba dɔ mana sa o ye gafemaraso dɔ (dɔnniya jiginɛ ni hakilimaya) jeninen ye
Maninkaw brsquoa fɔ ko ldquojɔn sennɔ ni hɔrɔn sennɔ tɛ dɔn ka bɔ ɲɔgɔn nardquo
Laadalahakɛ jatelen don i nrsquoa fɔ laadaw ni fasiyaw bɔbolola nrsquou laɲɛnamayali kuntilenna ni
tɛmɛsira ka ɲɛsin diɲɛlatigɛ bilali ma hadamadenya sira kan ani Afiriki yiriwali a bɛ muso ka
wolobagaya jɔyɔrɔ di a ma ka ni lakanani nrsquoa kɔlɔsili di cɛ ma ka denmisɛnnin kɛ ni baloli
nrsquoa lakurayali taamasiyɛn ye ani ka maakɔrɔ kɛ jo ni sabaliya taamasiyɛn ye
4 Sayidi Jiniiti sekeretɛri zenerali ka ciden kɛrɛnkɛrɛnnen Afiriki tilebinyanfan na
44
cDanfara min bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ
Sariya sira kan danfara bɛ dantigɛlisɛbɛn ni bɛnkansɛbɛn cɛ hadamaden ka hakɛ siratigɛ la
- Dantigɛlisɛbɛn bɛ jɔsenw jira ani ka saratiw pereperelatigɛ diɲɛ tɔnba dɔ
tɔndenjamanaw bɛ bɛn min kan min ka kan ka gɔfɛrɛnamanw bilasira ani krsquou sɔn
hakili la Sariyalako diyagoyalen tɛ wa a tɛ di jamana si ma krsquoa bolonɔbila walima krsquoa
lakodɔn A ka ca a la bɛn bɛ kɛ a kan ni jamana bɛɛ ka diɲɛ ye
- Bɛnkansɛbɛn (walima saratikan) hadamaden ka hakɛw kan o ye diɲɛ jamanaw ka
bɛnkansɛbɛn ye min bɛ sariyalako diyagoyalenw ladan bɛnkanjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
A bɛ di jamanaw ma u krsquoa bolonɔbila krsquoa lakodɔn Bɛnkansɛbɛn bolili bɛ yamaruya
nrsquoa kelen-kelen fɛn o fɛn lakodɔnjamana hakɛ bolodalenw yrsquou ka baara kɛ A
waleyalicogo labɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw brsquoa kɔnɔ
d Dakun minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma
Tali (Bɛn-a-kan-ni) o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ diɲɛ ni bɛnkan kɔnɔko ye u ŋaniya
la
Bolonɔbilali o ye dakun ye min kɔnɔ jamanaw bɛ bɛnkansɛbɛn lakodɔn jamana bɛ bolonɔ
sigi a kan krsquoa ŋaniya jira krsquoa brsquoa yɛrɛminɛ ka waleya kɛ min bɛ sɛbɛn in labɛnw sɔsɔ
Bolonɔbila in bɛ se ka kɛ jamana ka ciden fangabatigi dɔ fɛ
laquo Bɛnkan bolonɔbilali walima a bolofara dɔw o bɛ bɛn ɲɛbilasɔnni ma a ma O tɛ na ni a
diyagoyawaleyali ye nka a bɛ jamana ŋaniya jira krsquoa sɛgɛsɛgɛ krsquoa lakodɔnni boloda Hali nrsquoo
yrsquoa sɔrɔ bolonɔbilali in tɛ lakodɔnni layidu talen ye a bɛ jamana kan di a kana waleyaw kɛ
minnu bɛ bɛnkan in kuntilennaw sɔsɔ walima a labɛnkun raquo5
Lakodɔnni o bɛ jamana ka kandi kofɔ ka kɛ bɛnkan tigilamɔgɔw dɔ ye o brsquoa diyagoya ka
sariyaminɛn labɛnw waleya Tuma dɔw lakodɔnni bɛ kɛ fasojama ka cidenw fɛ nrsquoo ye
depitebulon ye O baara bɛ ɲɛbila ni sɛgɛsɛgɛli ye krsquoa dɔn nrsquoa ni sariyasunba bɛ ɲɔgɔn ta O
baaraw brsquoa to ni jamana brsquoa fɛ ka sigannako dɔw dajira a ka se krsquoo kɛ
laquo Lakodɔnni walima donni kɔrɔ ye ko jamana sɔnna ka siri Bɛnkan labɛnw na sariya sira kan
Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ donni ni lakodɔnni bɛɛ bɛ wolo wale suguya kelen na u kɛcogow tɛ kelen ye
Lakodɔnni na jamana bɛ bɛnkan bolonɔbila fɔlɔ ka sɔrɔ krsquoa lakodɔn o kɔfɛ Donni kɛli ye siɲɛ
kelen pewu ye bolonɔbilali tɛ kɛ krsquoa ɲɛbila
Lakodɔnni walima donni kɛcogow fangasira fɛ bɛ yɛlɛma ka kɛɲɛ ni jamana sariyasigi
taabolo ye A ka ca a la sanni ka bɛnkan lakodɔn walima ka don a la jamana brsquoa sɛgɛsɛgɛ
5 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
45
nrsquoa sariyasigi nrsquoa ka labɛnw bɛ ɲɔgɔn ta ani ka dabaliw pereperelatigɛ a ka kan ka minnu tigɛ
walasa krsquoa waleya koɲuman raquo6
Janto Jamana bɛ se ka bɛnkan lakodɔn ka sigannakow dajira labɛn kɛrɛnkɛrɛnnen dɔw kan
Waleyali yamaruyali o ye waati ye min kɔfɛ baara bɛ se ka kɛ ni diɲɛ bɛnkan ye krsquoa kɛ
bolominɛkala ye A ka a la lakodɔnni hakɛ jate dɔnnen dɔ ɲininen don walasa waleyali
yamaruyali ka daminɛ
Waleyali yamaruyalen kɔfɛ sariyaw bilaɲɔgɔnɲɛ kɛcogo bɛ na i jɔ
Jamana fanba kɔnɔ sariya baju fɔlɔ ye sariyasunba ye Nka jɔsen fila de ka kan ka jate ka
ɲɛsin diɲɛ tɔgɔlasariya ma
laquo Monisimumonisme raquo (Kelenya sariyako siratigɛ la) brsquoa jira ko diɲɛjɛsariya tɛ dunan
ye jamanakɔnɔsariya ma O kosɔn diɲɛjɛsariya bolili sariyaw labatoli bɛ diyagoya yɔrɔnin
kelen jamana kan U bɛ don jamana sariya kɔnɔ mɔgɔw bɛ se krsquou sinsin u kan krsquou yɛrɛ
lafasa ni dankarili kɛra laquo Mɔgɔ minnu sinsinnen bɛ kelenya kan sariyako siratigɛ la
laquo monisimu raquo olu ka jate la ni jamana tɛ yen anrsquoa ka dundugumaya nrsquoa ka fangabatigiya olu
ɲɛ tɛ sariya la u ɲɛ tɛ sarati yamaruyalenw na walima olu fɛ laquo sariya o sariya raquo tara
fangabonda wɛrɛ fɛ min tɛ jamana ye o tɛ sariya ye a kɛra cogo o cogo fo nrsquoa bɔra jamana
sariya de kɔnɔ raquo7
laquo Diyalisimudualisme raquo (filaya sariyako siratigɛ la) o ka jate la diɲɛ tɔgɔlasariya ni
jamakɔnɔsariya tɛ kelen ye cogoya si la O brsquoa jira ko diɲɛ tɔgɔlasariya tɛ se ka don
jamanakɔnɔsariya kɔnɔ pepewu ka kɛ a dɔ ye fo ni sariya tara o koɲɛ kunkan
A ka kan o la ni karamɔgɔ brsquoa fɛ ka lafaamuyaliwalew kɛ ka ɲɛsin a ka kalandenkulu ma a
krsquoa ɲini u fɛ u ka baara kɛ fɛnw kan minnu bɛ jamana jɔsen pereperelatigɛ ka ɲɛsin diɲɛ
tɔgɔlasariya ma
2 Hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolow diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani
jamana kelen o kelen cakɛminɛnw ni fɛɛrɛw
Sinsin kɛra Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kan min tara san 1948 ka sariya jɔnjɔnw
labɛn diɲɛ kɔnɔ ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma Hali nrsquoo yrsquoa sɔrɔ sariyalako diyagoyalen
tɛ a ye dawula ni fanga min sɔrɔ o yrsquoa jɔyɔrɔ bonya jira kɛwalew la diɲɛ fan tan ni naani
kɔnɔ
6 httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
7 httpwwwgip-recherche-justicefrIMGpdfAO_pluralisme_juridiquepdf a lajɛra san 2012 zuluyekalo tile 6
46
Ale kɔfɛ bɛnkan caman labɛnna diɲɛ kɔnɔ hadamadenw ka hakɛw kunkan diɲɛ tɔnbaw bɛ
hadamadenw ka hakɛw lakana nrsquoolu ye
Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn min labɛnna san 1948 ONIONU fɛ (Jamana
yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba)
San 1945 awirilikalo la jamana 48 ka cidenw ye lajɛ kɛ ka Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba sigi senkan (ONIONU) ni bɛnkansɛbɛn labɛnni ye ONIONU sigira senkan walasa ka
kɛlɛw ban jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani ka bɛn sabatilikɛnɛ dɔ bila jamanaw ka bolo kan
kumaɲɔgɔnya kama
ONIONU laquo jamana fangama dɔw raquo tun trsquoa fɛ tiɲɛ yɛrɛ la ka hakilifalenw kɛ hadamaden ka
hakɛw kan U tun ma da a la krsquoa fɔ jamana brsquoa denw ka kow ɲɛnabɔ cogo min jamana wɛrɛw
(diɲɛ kunkankofɔjama) sen bɛ se ka don o la U tun hakili la o bɛ ɲɛnabɔ u ka
jamanakɔnɔpolitiki taabolo dɔrɔn de kɔnɔ Nka jamana fangantan dɔw ni lamerikɛnjamana
ka dɛmɛ ye bɛnkanɲini pasalenw senfɛ yrsquou jilaja laquo hadamaden ka hakɛw raquo ka sɛbɛn
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba bɛnkansɛbɛn ɲɛsɛbɛn kɔnɔ Nka kɔrɔ min bɛ
hadamaden ka hakɛ ninnu na o ma jira sɛbɛn in kɔnɔ wa hakililatigɛ si fana ma di min brsquoa
jira ko jamana bɛɛ lajɛlen bɛna diɲɛ ni hakɛ ninnu ye
Hadamaden ka hakɛw Baarakɛjɛkulu (bi a bɛ fɔ a ma kolatigɛjɛkulu) ale sigira senkan ka
sɛbɛn labɛn min bɛ hadamaden ka hakɛw ɲɛfɔ bɛɛ ka kan ka min labato diɲɛ fan bɛɛ diɲɛ
bɛ se ka ni min ye an ka dugukolo in kan Baarakɛjɛkulu in tun ɲɛmɔgɔya bɛ Eleyanɔri
Urusiwɛliti bolo a ye fɛn labɛn min laban kɛra Hadamaden ka Hakɛw Dantigɛlisɛbɛn ye
walima DeyideyasiDUDH
Dantigɛlisɛbɛn ye sɛbɛn ye min bɛ saratiw sigi senkan walasa a ka sɛmɛntiya jamanaw fɛ
sariya sira kan diyagoyalako tɛ sariya sira kan
DeyideyasiDUDH ye hadamaden ka hakɛw sariyasen 30 kafolen ye Sariyasenw tilalen don
ka kɛ kuluw ye
Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu ye hakɛw ni yɛrɛtigiyaw ye
minnu bɛ hadamadenw lakana jamana ka fangatigiya dantɛmɛwalew ma ani ka
hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa
Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan hakɛ minnu
bɛ lakana sabati sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko sira kan
47
Hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn ɲɛsɛbɛn ka fɔ la ka hadamaden ka hakɛw lakana o bɛ
na ni yɛrɛtigiya ye sariyalabato ani bɛn diɲɛ kɔnɔ o hakɛ ninnu bɛ hadamaden lakana fanga
jugu ni tɔɲɔni ma ka diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati hadamaden bɛɛ ye
Hakɛ minnu bɛ boli siwilikow ni politikikow kan olu bɛ mɔgɔw lakana jamana ka setigiyajiraw
ma ani ka hadamaden ka yɛrɛtigiya layiriwa U sɛbɛnnen bɛ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 4
nan 5 nan 6 nan 7 nan 8 nan 9 nan 10 nan 11 nan 12 nan 14 nan 15 nan 18 nan 19
nan 20 nan ani 21 nan
Hakɛ minnu bɛ boli sɔrɔkow hadamadenkow ani seko ni dɔnkow kan olu bɛ sɔrɔ ni seko ni
dɔnko lakanani lafasa U bɛ sɔrɔ nin sariyasen ninnu kɔnɔ 22 nan 23 nan 24 nan 25 nan
26 nan ani 27 nan
Danbe minnu bɛ DeyideyasiDUDH jukɔrɔmadon olu ye yɛrɛdɔn ye damakɛɲɛni yɛrɛtigiya
tilen ani ɲɔgɔnbonya hadamadenw ni ɲɔgɔn cɛ
Hadamadenw ka hakɛw sɛbɛnbaga cɛ ni muso
Erene Kasɛn Sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Faransi
Pɛngi-sun Sangi Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Siniwajamana kan ɲɛmɔgɔ
dankan
Eleyanɔri Urusiwɛliti ka bɔ Lamerikɛnjamana kan ɲɛmɔgɔ (muso don)
Walantɛn Tepilikɔwu diɲɛ sariyako Karamɔgɔba don ka bɔ Irisijamana kan
Sarili Maliki Bakurubadɔnni Karamɔgɔba don ka bɔ Liban
Dɔkutoratigi Hosa Neheta Ladamuni Karamɔgɔ don ka bɔ Ɛndijamana kan (muso don)
Diɲɛ cakɛminɛnw ye bɛnkan labɛnnenw ye minnu bolonɔbilala ani krsquou lakodɔn
jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ walima fancamanjamanacɛbɛnkan U bɛ diyagoyalako dɔw
labɛn sariyako sira kan ka ɲɛsin tɔn jamanaw ma
An bɛ se ka bɛnkan kulu caman faranfasi ka bɔ ɲɔgɔn na hadamadenw ka hakɛ kan Olu brsquoa
to nrsquoa hakilila kɛnɛ bonya hakɛ bɛ dɔn
Bɛnkan kunbabaw ye fɔlɔ ye olu ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen kafolen ye walima a kulu
ɲɛnama dɔ o bɛnkanw ye bɛnkanbajuw ye
1 Diɲɛ hukumu kɔnɔ (ONIONU) o ye bɛnkan fila ye minnu bɛ hakɛw lafasa minnu kofɔlen bɛ
hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn kɔnɔ min bɛ siwiliw ka yɛrɛtigiya ni hadamadenyako
hakɛw bolo don ɲɔgɔn bolo krsquou kɛ bakuruba kelen ye damakɛɲɛ kɔnɔ
Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin siwiliw ka hakɛw ma ani politikikow ani saratikan minnu brsquoa
kunkan
48
Diɲɛ bɛnkan ka ɲɛsin sɔrɔ hakɛw ma ani hadamadenyasiraw ni seko ni dɔnko
hakɛw
2 Fankelenfɛjamana hukumu kɔnɔ
Bɛnkanw bɛ hadamadenw ka hakɛw lakanani taabolo dafa diɲɛ kɔnɔ O fankelenfɛjamana
fɛɛrɛ tigɛlen ninnu bɛ sɔrɔ Erɔpu Ameriki gunw kɔnɔ ani Afiriki anrsquou kɔlɔsili fangabondaw
Afiriki kɔnɔ Hadamaden ani Fasojamaw ka Hakɛw Bɛnkansɛbɛn de ko don ( min tara san
1981) nrsquoa kɔlɔsilen bɛ Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu fɛ Afiriki kiiribulon hadamaden
ani fasojamaw ka hakɛw kama o fana bɛ baara la ka hadamaden ka hakɛw layiriwa ani krsquou
lafasa Afiriki kɔnɔ
Bɛnkansɛbɛn dɔ fana bɛ yen muso ka hakɛ kan o ma ta fɔlɔ nka baara bɛ ka kɛ nrsquoa ye
kosɛbɛ Afiriki Kelenyatɔnba fɛ Afiriki Denmisɛnw ka Hakɛw nrsquou ka Diɲɛlatigɛ latɛmɛko
ɲuman Bɛnkansɛbɛn min tara san 1990 fana bɛ yen
SedeyawoCEDEAO fanfɛ bɛnkan ɲɛnamaw bɛ yen i nrsquoa fɔ misali la
- Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn min tara san 1999 bɛnko kan ani fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli
- san 2001 farankanbɛnkan mara kɛcogo ɲuman kan
- bɛnkan mɔgɔw ka donkabɔ kan jamanaw kɔnɔ u sago la dagayɔrɔko ni sigiyɔrɔko
hakɛ min tara san 1979
- bɛnkan min bɛ boli tɔn fasodenya sariya kan san 1982
Bɛnkansɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw bɛ kulu filanan kɔnɔ u labɛnkun ye hadamaden ka hakɛ
kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ ye min bɛ boli silatunukɛlɛ kan kɛlɛ kojugubakɛw ani kojugubakɛw ka
ɲɛsin hadamadenya ma jɔnya hadamadenfeere diyagoyabaara kunkalifa
hadamadenyasira lakanani ɲangatali ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima minɛkojuguyaw
mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan minnu bɛ hadamadenya jaasi
Misali la
Bɛnkansɛbɛn silatunukɛlɛ ko juguw ɲɛsigili nrsquou kɛlɛli kan
Bɛnkansɛbɛn siyako fisamanciya suguya bɛɛ kɛlɛli kan krsquou ban pewu
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin ɲangatali kɛlɛli ma ani tɔɔrɔya suguya wɛrɛw walima
minɛkojuguyaw mɔgɔ man kan ka minnu da i mɔgɔɲɔgɔn kan walima minnu bɛ
hadamadenya jaasi
Bɛnkansɛbɛn minnu ɲɛsinnen bɛ kululakanani ma olu bɛ kulu sabanan kɔnɔ u bɛ boli
hadamadenkulu dantigɛlen dɔ mako kɛrɛnkɛrɛnnen kan kunkalifadenw ni fasontanw
dunanw tungarankew baarakɛlaw musow denmisɛnw lujuratɔw misaliw
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin denmisɛn ka hakɛw ma
49
Bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ
Diɲɛ bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin tungalabaarakɛla bɛɛ anrsquou ka denbayaw ka hakɛw
lakanani ma
Kuma laban na bɛnkansɛbɛn minnu bɛ boli fisamanciya kan olu laɲini ye siyako
fisamanciya kɛlɛli ye min sinsinnen bɛ cɛya walima musoya kan kalanko fisamanciya kɛlɛli
ani fisamanciya min bɛ kɛ baarako ni sarako O bɛnkansɛbɛn kelen-kelen bɛɛ bɛ kandi
ɲɛfɔlenko ɲumanw ɲɛbila jamanaw ye ani waleyalifɛɛrɛ dɔ kɔlɔsili kɛcogo caman bɛ min
kɔnɔ
Bɛnkansɛbɛn fanba bɛ laselisɛbɛn dilanni kɛcogo dɔ sigi senkan jamanaw brsquou kandi
ka min jira waati dantigɛlen kɛɲɛnenw kɔnɔ u ka dabali tigɛlenw kan ɲɛtaa sɔrɔlenw
bɛnkan hakɛ lakodɔnnenw labatoli la O laselisɛbɛnw bɛ sɛgɛsɛgɛ ani krsquou kiimɛ diɲɛ
mɔgɔ faamuyalenbaw ka baarakɛjɛkulu dɔ fɛ (misali la Hadamaden ka hakɛw
baarakɛjɛkulu min sigira Bɛnkan fɛ min bɛ boli siwiliw ka hakɛw ni politikiko kan) O
mɔgɔ faamuyalenbaw bɛ kɔlɔsiliw kɛ walima sɛgɛsɛgɛliw ka komagɛlɛyaliw kɛ ani u
bɛ se ka ɲɛfɔliko jɔnjɔnw ɲini jamana dɔ fɛ jamanadenw ka hakɛ lakodɔnnenw
waleyali nrsquou waleyalibaliya cogoya kan jamadenw ka kan krsquou diyabɔ minnu na
Nka o bɛɛ la diɲɛ tɔnbaw ta fanfɛla la mɔgɔw walima jamanaw ka makasiliw nrsquou ka ɲininiw
ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw sɔsɔliw lakarili ma jateminɛni fɛɛrɛw bɛ yen
Kabini san 2007 Diɲɛ Kunkankow Sɛgɛsɛgɛli Waati ni waati (EPUEPU ) o ye lataamacogo
fɛɛrɛ kura ye min brsquoa to ni hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu (gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ
fangabonda min ka baara ɲɛsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw ma) bɛ hadamaden ka hakɛw
cogoya sɛgɛsɛgɛ jamana kelen-kelen kɔnɔ O ye san 4 o san 4 ONIONU jamana 193 ka
laselisɛbɛn sɛgɛsɛgɛtɔla krsquou dɛmɛ ka hadamaden ka hakɛw cogoya laɲɛ u kelenkelenna
kɔnɔ ani ka dusu don u kɔnɔ u krsquou bolo di ɲɔgɔn ma o siratigɛ la ani krsquou ka waleya ɲumanw
falen ɲɔgɔn ma A kuntilenna ye ka ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya don jamanaw cɛ walasa ka
bɛnkanfangabondaw ka baaraw dafa a kana kɛ baarafilakɛ ye u fɛ8
8 Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15
httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm
Hadamaden ka hakɛw kolatigɛjɛkulu [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra san 2012 06 15
httpwww2ohchrorgfrenchbodieshrcouncilindexhtm
50
3 Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan
Sariya diyagoyabonyali jamana ka kan krsquoa yɛrɛ minɛ sendonni na hakɛw diyabɔli la Misali
la
- Lakanani diyagoyali jamana ka kan ka hakɛw sɔsɔli ɲɛsigi minnu bɛ kɛ mɔgɔ tɔw fɛ
misali la musow ka hakɛ jɔnjɔnw lakanani ka ɲɛsin laada dɔw kɔlɔlɔ juguw ma
- Waleyali diyagoyali jamana ka kan ka sariyasigi labɛnw mara labɛnw sariyatigɛ
labɛnw ani baarakɛnafoloko labɛnw sabati hadamadenw ka hakɛw layiriwali nrsquou
waleyali tɛ taa minnu kɔ
Nin diyagoyalakow waleyalibaliya ye hakɛ kofɔlen ninnu sɔsɔli ye
4 Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la
Walasa ka demokarasi sinsin hadamadenjɛkulu kɔnɔ fo hadamadenw ka hakɛw waleyali
tigitigi ka kɛ bɛɛ ka bila la
Hadamadenw ka hakɛw waleyali jɔnjɔn tɛ taa dabali minnu tigɛli kɔ jamanaw ka kan krsquoo bɛɛ
kɛ Hakɛ waliyali ka se a dan na tɛ taa baarakɛminɛn ni nafolo fɛn o fɛn kɔ jamana kelen-
kelen ka kan krsquoolu ɲɛsigi ani krsquou di A ka kan krsquoa janto kojugukɛlaw nɔbɔli la krsquou bila u krsquou ka
tiɲɛniw nɔ dilan ka ɲɛsin mɔgɔ tɔɲɔnenw ma ka ɲangilibaliya kɛlɛ ni sariya kɛrɛnkɛrɛnnenw
tali ye
Jamana fanga sigibolow bɛ yen hadamaden ka hakɛw lakanani kan olu bɛ makasiliw ni
ɲininiw jateminɛ kasɔrɔ tɛmɛ ma kɛ kiiritigɛfanga fɛ
5 Jamana sariyaw bɛrɛbɛnni hadamadenw ka hakɛw ma
Jamanaw ka kan krsquou ka sariyaw bɛrɛbɛn diɲɛ taamasiyɛn sugandilenw ma hadamaden ka
hakɛw siratigɛ la
Bɛnkan minnu tara hadamaden ka hakɛw kunkan ye bɛɛ kunko ye bawo u laɲini ye ka hakɛ
lakodɔnnen bɛɛ lajɛlen lafasa tigitigi O tuma a ka kan fɛɛrɛw ka sɔrɔ ka di jamana ni
fasodenw ma minnu brsquoa to u bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa
Waleya min bɛ ta ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw yiriwali ma ka kan ka bɛn hadamaden ka
hakɛw lafasalikuluw ma wulikajɔlaw walima tɔnw minnu bɛ kɛlɛ la walasa layidu talenw ani
kandiw ka kɛ tiɲɛw ye minnu bɛ ye mɔgɔ kelen-kelen ka don o don kɛwalew la
51
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo 2 nan Hadamadenw ka hakɛw
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw
kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw
taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw
ka hakɛw bonyali kama
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakilila sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo
la diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
- Ka sinsinni kɛ hadamadenkulu suguya caman ka dɛmɛw kan ka waleyalifɛɛrɛw
layiriwa minnu bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw taabolo la diɲɛ kɔnɔ
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw taabolo ma
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw taabolo ma diɲɛ kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Kuntaala lɛrɛ 22
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Fotow
- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman
52
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sewkoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka hadamadenw ka hakɛw
hakililaw nrsquou jɔsenw ɲɛfɔ
Hakililaw ani kɔnɔfɛn minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛw taabolo la
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani
jamana kelen o kelen kɔnɔ
Gafe ni sɛbɛnw sɛgɛsɛgɛli
Kolabɛnɲɛɲinibaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
Kolabɛnɲɛɲinibaara ani
gafesɛgɛsɛgɛ
ɲɔgɔlɔnninw
Lɛrɛ2
2
Ka hadamadenw ka hakɛw
minɛnw nrsquou ka lakanani kɛcogo
fɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn
Hadamadenw ka hakɛw minɛnw nrsquou
lataamacogo fɛɛrɛw lajɛlen jamanaw
tɔgɔ la fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ
Lɛrɛ 2
3
Ka diɲɛ diyagoyalakow jamanaw
kan ɲini krsquou dɔn
Diɲɛ diyagoyalakow jamanaw kan
hadamadenw ka hakɛw sira kan
4
Ka masalabolow bɛrɛbɛnni
ɲɔgɔn ma nafa jira u waleyali
kama sigida hukumu kɔnɔ
Jamanaw ka fɛɛrɛw hadamadenw ka
hakɛw sira kan
Lɛrɛ 4
5
Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi
hadamadenw ka hakɛw yiriwali
ma
Degeli minnu bɛ boli kɛcogoyaw
layiriwali kan minnu ka ɲi
hadamadenw ka hakɛw yiriwali nrsquou
bonyali ma
Lɛrɛ 4
6
Ka hadamadenw ka hakɛw
bonyalibaliya gɛlɛya dɔw ɲɛnabɔ
Fɔɲɔgɔnkɔw dalasali fɛɛrɛw waleyali
ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw
bonyalibaliya ma
Lɛrɛ 2
7 Ka hadamadenw ka hakɛw
lafasali nrsquou bonyali hakilila sɔrɔ
krsquou waleya
Kɛcogo ɲumanw layiriwa minnu
kunsinnen don hadamadenw ka
hakɛw lafasali nrsquou bonyali ma
Jama labɔliwalew
ɲɔgɔlɔnninw
Lɛrɛ 2
8 Ka hadamadenw ka hakɛw don
kalanbaaraw labɛnni walewi
kɔnɔ
- kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw nrsquou
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- kalandegeli kalansenbolo bolofara
baara waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
53
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Hadamadenw ka hakɛw
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Hadamadenw ka hakɛw taabolo diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
ani jamana kelen-kelen kɔnɔ
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw waleyalifɛɛrɛw ani jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw
taabolo ma diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ hadamadenw
ka hakɛw bonyali kama
Kalan degeli kuntilenna
Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw taabolo la
diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani jamana kelen o kelen kɔnɔ
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu hakɛw ɲinini
Koɲɛdɔn layiriwataw
Kuntaala lɛrɛ 2
KOɲƐDƆNW
Kalanw Dɔnni sira kan
Jogow Baaraɲɛdɔn sira kan
Fɛɛrɛw Mɔgɔya dɔnni sira kan
- Ka hadamadenw ka hakɛw suguyaw
ɲini krsquou dɔn
- Ka hakilila sirilenw hadamadenw ka
hakɛw la ɲɛfɔ
- Ka mɔgɔ tɔw ka hakɛw bonya
- Krsquoi ka kɛtaw kɛ
- Ka hadamadenw hakɛw minɛnw dantigɛ
minnu ka kan krsquoa to ni waleya kɛlen dɔw bɛ
faamuya ani krsquou ɲɛnabɔ
- ka waleya dɔ sɛgɛsɛgɛ min bɛ tali kɛ
hadamadenw ka hakɛw lakodɔnni na
54
Minɛn Dɛmɛnanw
Diɲɛ banguw ani fankelenfɛjamanaw ka baarakɛminɛnw (bɛnkansɛbɛnw ) jamana
sariyasunba sariyaw ani kiiritigɛsɛbɛn wɛrɛw Jaw fotow ani dɛmɛnan latɛmɛnan lamɛnta ni
filɛta wɛrɛw (Siti wɛbuw)
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛman ni musoman ka
dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka
seko ni dɔnko hakɛ ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Bɛ ɲininkaliw
Jaabi
- Jaabi ɲuman
sugandilli
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Ka waleya dɔ dajira
Foto dɔ min bɛ jamalajɛŋaniyajira
dɔ kan Sɛbɛnniwalan labɛnnenw
bɛ ŋaniyajiralaw bolo minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛ dɔw ɲini
Yɛrɛsagofɔ yamaruyali kalan sɔrɔli
hakɛ baara sɔrɔli hakɛ
danfarabinni Berew ndolaw ani
farakuruw bɛ ŋaniyajirala dɔw bolo
Cikan
- Ka foto in ɲɛfɔ
- Ka hakɛ ɲininenw ɲini krsquou dɔn ani
ka hadamadenw ka hakɛw dafa
dantigɛ krsquoarsquo sinsin bolokɔrɔgafew ni
sɛbɛnw kan
- Arsquo ye tɛmɛsira wɛrɛw dajira
ŋaniyajiralaw la kojugukɛ tɛ minnu
na walasa u ka se krsquou hakɛw sɔrɔ
- Ka minɛn jɔnjɔnw masalabolow
kelen-kelen di kulu kelenkelenna
bɛɛ ma
bɛ ɲininkaliw jaabi
bɛ foto ɲɛfɔ
ɲininkaliw nrsquou
jaabiw
Jɛkabaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn
Bɛ lasuli kɛ kumafalenfalenw kɛli
la
Bɛ lakaliliw labɛn
- Bɛ foto sɛgɛsɛgɛ
- Bɛ cikanw waleya
Hakililafalen
Gɛlɛya ɲɛnabɔlifɛɛrɛ
Hakililaw nafawsinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
Bɛ hakililafalen labɛn
Bɛ kuma kolomaw latɔmɔni labɛn
Brsquou ka jaabiw labɛn nin dakun ninnu kan
hakɛw kuluw tangaliminɛnw tangalifɛɛrɛw
Hakililafalen
Kuma kolomaw
latɔmɔni
Kiimɛnibaara kɛlenw
bakurubajateminɛ
Bɛ dalaɲininkaliw walima ɲininkali
sɛbɛnnenw kɛ yaasa ka dɔnniya
sɔrɔlenw sɛgɛsɛgɛ
Bɛ ɲininkaliw jaabi
Kelennabaara
55
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Bɛ waleya dɔ dajira
Arsquo ka kalanyɔrɔ la arsquo ka
kunnafonisɛbɛn sɛbɛnnijɛkulu
ɲɛmɔgɔ gɛnna lakɔliso ɲɛmɔgɔw fɛ
hakilila jɛngɛnen dɔ sɛbɛnni kosɔn
Hadamaden ka hakɛw lafasalitɔn
min brsquoarsquo ka lakɔli la ye labɛnw kɛ
walasa krsquoa kɔkɔrɔmadon
Arsquo ye tɛmɛsira in ɲɛfɔ ani ka
misaliw di a kan krsquoarsquo sinsin
minɛnw ni fɛɛrɛ dɔnnenw kan
Bɛ tɛmɛsira dajira ani sariyasen minnu brsquoa
misaliya
Kulubaara
Ladegeli
ɲɔgɔlɔnbɔ
56
MASALAKUN BOLOFARA 2 HADAMADENW KA HAKƐW
JƆSENW U SARIYAW ANrsquoU COGOYAW
Se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa
ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw kan
- Ka kɛcogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ma
Kɔnɔkow
1 Jɔsen minnu faralen don hadamadenw ka hakɛw kan
Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiyabɛrɛbɛrɛya hadamadenw ka hakɛw ye diɲɛ bɛɛ jɛ ye wa
u tigiyabɛrɛbɛrɛya tɛ se ka latiɲɛn Hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se krsquoa nafa
sɔrɔ diɲɛ fan bɛɛ Mɔgɔ si tɛ se krsquoa dabɔ a kama ka diɲɛ u kɔ wa mɔgɔ si tɛ se
ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw bɔsi a la
Tilalibaliya hadamadenw ka hakɛw tɛ se ka fara-fara ka bɔ ɲɔgɔn na Siwiliya
politiki sɔrɔ hadamadenya ani seko ni dɔnko hakɛw ni hadamaden danbe bɛ
taa ni ɲɔgɔn ye Hakɛ bɛɛ danbe ye kelen ye wa u tɛ se ka kulusigi ka dɔ bila
dɔ sanfɛ cogoya si la
Dulonɲɔgɔnna ani jɛɲɔgɔnya hakɛ dɔ waleyali bɛ bɔ tuma caman na hakɛ
wɛrɛw dafali walima u fan dɔ waleyali la
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya hadamaden bɛɛ lajɛlen bɛ se ka hakɛ
bɛɛ nafa sɔrɔ krsquoa sɔrɔ fisamanciya si trsquoa la i nrsquoa fɔ siko farikolo ɲɛko cɛya ni
musoyako siyako si hakɛko kanko diinɛko bɔyɔrɔjamanako walima
hadamadensuguyako lujuratɔyako nafoloko wolosirako walima cogoya wɛrɛ
i nrsquoa fɔ a pereperelatigɛra cogo min hadamaden ka hakɛw minɛnw kɔnɔ
57
Sendonni ani bɛɛ sendonni sendonni kɛnɛman sariya bɛ hadamaden ni
fasojama bɛɛ bolo sendonni labilalen nafama ani sariya brsquou bolo ka u sen don
siwili hakɛw diyabɔli la sɔrɔ hakɛw hadamadenya hakɛw seko ni dɔnko hakɛw
ani politikiko hakɛw minnu kɔnɔ hamamaden ka hakɛw anrsquoa ka yɛrɛtigiya bajuw
bɛ se ka waleya
Dantigɛli waajibiyali ani sariya bilali fɛn bɛɛ ɲɛ jamanaw ani hakɛko jɔyɔrɔtigi
wɛrɛw ka kan krsquou dantigɛ krsquoa jira u bɛ ka hadamaden ka hakɛw lataama cogo
min Nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u tɛ ka sariya saratiw labato minnu bɛ hadamaden ka hakɛw
minɛnw kɔnɔ mɔgɔ minnu ka josariyaw lagosilen don olu bɛ se krsquou wele kiiri
la kiiritigɛso dɔ la walima sariyaboliso wɛrɛ ka kɛɲɛ ni sariyaw nrsquou tɛmɛsira
dantigɛlenw ye
2- Hadamadenw ka hɛkɛw cogoyaw
- hadamadenw ka hakɛw ni hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ taa ni ɲɔgɔn ye wa diɲɛ
bɛɛ jɛ don hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ bange nrsquou ye
- u sinsinnen bɛ hadamaden bɛɛ lajɛlen ka yɛrɛdɔn jɔnjɔn nrsquou ka bɛɛjɛdanbe kan
- u dama ka kan tilafɛnw tɛ wa u tɛ ɲɛ ɲɔgɔn kɔ
- diɲɛ tɛ se ka kɛ u kɔ walima ka diɲɛ nrsquoa ye a ka bɔsi mɔgɔ la
- u bɛ diyagoyalakow sigi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw ni forobamɔgɔ cɛsirilen
cɛmanmusomanw kan minnu bɛ tali kɛ waleya kɛlen na walima ɲinɛnkɔw
- u lakananen don diɲɛ tɔnbaw ni jamanaw fɛ
- u lakananen don sariyakunda
- u bɛ mɔgɔw lakana ani jamakuluw
3- Hadamadenw ka hakɛw saratiw olu labɛnnenw don diɲɛ fankelenfɛjamanaw ani jamana
kelen-kelen sariyako taabolow kɔnɔ Labaaracogo ani jogo saratiw don minnu brsquoa to
jɔyɔrɔtigi minnu ye jamana fangabondaw ye olu bɛ se krsquou dantigɛ
Jamanaw ka kandi diɲɛ kunkankow kan o bɛ kɔlɔsi mɔgɔ faamuyalenbaw ka
baarakɛjɛkuluw fɛ gɛrɛntɛ tɛ minnu kan nrsquou bɛ wele laquo bɛnkanw kɔlɔsili fangabondaw
walima bɛnkanfangabondaw raquo
4- Gɛlɛyaw hadamadenw ka hakɛw siratigɛ la
Fɔɲɔgɔnkɔw cayali an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Dankarilibaw hadamadenw ka hakɛw la fɔɲɔgɔnw senfɛ
Politikiŋaniyasiribaliya fangaɲɛmɔgɔw fɛ ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw
bonyali nrsquou lakanani ma
Hadamaden ka hakɛw labaarasɛbɛnw nrsquou sariyaw dɔnbaliya
Jamanaw sariyakow ni diɲɛ seleke naani taw bɛrɛbɛnbaliya ɲɔgɔn ma
58
Jamadenw ka faantanya ani damakɛɲɛbaliya hadamadenya sira kan9
5- Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan ani lakalanni hadamadenw la
Hadamadenw ka hakɛw sigilen don jɔsen minnu kan olu bɛ porogaramu bɛɛ lajɛlen dantigɛ u
labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni siratigɛw la
Taabolo sinsinnen hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ sinsin jɔsenw kan minnu bɛ
jamanadenw ka jɔyɔrɔfa kofɔ anrsquou ka kɔlɔsili jɔnjɔnw yiriwali taabolow la porogaramuw
labɛnni dakunw na i nrsquoa fɔ sɛgɛsɛgli baarabolodali waleyali kɔlɔsili ani kiimɛni
Forobafanga ni yiriwali bɛ latilen o la koɲuman waati kuntaala jan kɔnɔ ani ka ɲɛsin
kuntilennaw waleyali ma hadamadenw ka hakɛw sira kan Taabolo sabatili ma ni baaraw ye
minnu nafabɔli bɛ mɛɛn senna damakɛɲɛ kɔnɔ
Yiriwali fɛɛrɛw a politikiw anrsquoa kɛcogow diliw donnen don diɲɛ sariyaw nrsquoa diyagoyalakow
taabolo dɔ kɔnɔ u ni min ka kan nrsquoa sigira sen kan diɲɛ bɛnkansariyaw fɛ
Bi-bi in na jateminɛ bɛ ka kɛ krsquoa ye jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba fangabulonw bɛ ka
faamuyalicogo kelen ta ka ɲɛsin bolodiɲɔgɔnma taabolo ma yiriwali sira kan min sinsinnen bɛ
hadamaden ka hakɛw kan Fasodenw bɛna kalan hadamaden ka hakɛw la walasa u ka se
krsquou sendon forobafanga taabolo labɛnni na minnu brsquou ka diɲɛlatigɛ kɛcogo dannatigɛ don
bɛɛ
Ni ko brsquoa cogo la sarati saba brsquoa to janto ka kɛ ko dɔ la forobafanga tigilamɔgɔw fɛ Ni nin
sarati saba ninnu dafara a ka ca la janto bɛ kɛ ko dɔ la kolatigɛlaw fɛ
Ko walima gɛlɛya in nafaba bɛ se bɛɛ lajɛlen ma
Jama hakɛ min tɛ se ka tigɛnsonya yrsquoa wajibiya waleya dɔ ka kɛ
A ko nafa ka bon forobacakɛda bolo a dajirala min na wa fana o ka kɛ
cakɛda yamaruyalen ye a ɲɛnabɔli la
9 Sit iwɛbu nafama dɔwwwwamnestyorgfr ka tugu juru kɔ laquo Connaicirctre les droits de l rsquohommeka
hadamadenw ka hakɛw dɔn raquowwwunorgpubs cyberschoolbus nin sit i dabɔra denmisɛnw ni
funankɛw kama walasa u ka hadamadenw ka hakɛw dɔn wwwohchrorgfr ka tugu juru kɔ laquo vos droits
de l rsquohomme Aw ka hadamaden ka hakɛw dɔn raquo walasa ka kunnafoniw sɔrɔ hadamaden ka hakɛw minɛnw
kan diɲɛ bɛnkanhakɛw kɔnɔ Ka tugu juru kɔ laquo les organes des droits de l rsquohomme Hadamadenw ka
hakɛw fangabondaw raquo kunnafoniko la baarakɛ jɛkuluw kan minnu bɛ hadamaden ka hakɛw waleyal i kɔ lɔsi
Aw bɛ se krsquoa dɔn fana jamana jumɛnw yrsquou bolonɔbila minɛnw na ani ka jamana caman ka lasel isɛbɛnw
lasɔrɔ
59
Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou
cogoyaw
Kolatigɛlaw tɛ se ka mɔgɔ kelen-kelen walima jamakuluw kunko lakodɔnnen bɛɛ jate minɛ
Baara bolodalen ka ca fo krsquoa damatɛmɛ wa jamakulu kɛrɛnkɛrɛnnen caman fana bɛ krsquou ka
ɲinitaw lafasa ka taa a fɛ O cogo la cu-cu bɛ se ka kɛ politikiko kolatigɛlaw kɔ U ka doni bɛ
girinya ka tɛmɛ u dan kan politikikalankaramɔgɔw brsquoa fɔ min ma u ka laquo donitase hakɛraquo O
laban bɛ kɛ gɛrɛntɛyɔrɔ ye min fanga bɛ bonya ka taa fɛ kolatigɛli taabolo la Ni donbaara
bolodalenw ye kolatigɛlaw ɲɛkɔrɔse ni krsquoa kɛ ko jigitigɛ bɛ ka fasodenw tɔɔrɔ mɔgɔ minnu bɛ
kodɔn nrsquou fɛɛrɛ ka bon kosɛbɛ taabolo ɲɛnabɔli la olu dɔrɔn de bɛ se ka fura sɔrɔ ko
laɲininen ninnu na Forobafangaw tɛ se ka gɛlɛya kelen-kelen ɲɛnabɔ minnu nafa ka bon
jamakulu dɔ bolo O bɛɛ la forobaporogaramuw de ye taamasiyɛnw jateminɛyɔrɔ ye
kolatigɛlaw fɛ krsquou ka baaraw kɛ ani krsquou ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ Kunnafonidilanw ni
fasodenw de ye forobaporogaramu jɔbaga jɔnjɔnw ye
Ka sew layiriwa minnu brsquoa to fasodenw brsquou ka hadamadenya hakɛw nrsquou ka kɛtaw waleyali
dantigɛ forobaporogaramu kɔnɔ
O la a ka ɲi kalandenw ka bila degeli hukumu jɔnjɔn kɔnɔ min brsquoa to u brsquou ɲɛsin forobakow
ɲɛnabɔli ma minnu bɛ tali kɛ u nrsquou ka dugulamɔgɔw ka diɲɛlatigɛ taabolo la ka o forobako
ninnu lafasa ka fura ɲini u la forobafangaw fɛ minnu ka baara ye u ɲɛnabɔli ye10
BAARA BOLODALISƐBƐN
Kalanbolo
Masalakun bolofara 2 nan Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalandegeli kuntilennaw
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw sɛbɛkɔrɔ faamu
- Ka hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw waleyalifɛɛrɛw layiriwa
ka tali kɛ hadamadenkulu danfaralenw ka danbew la
10 Project Citizen An Introduction Margaret S Branson (ɛntɛrnɛti kan ) gafeɲɛ filɛlenw san 2012
kalo 6nan tile 15 http wwwcivicedorg papers articles_ branson 99
60
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu bɛ boli hadamadenw ka hakɛw jɔsenw
kan u sariyaw anrsquou cogoyaw
- Ka jogow ta minnu ka ɲi hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
ma
Kuntaala lɛrɛ 18
MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Jaw
- Sɛbɛnw ani masalabolo suguya caman
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Koɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka jɔsenw ni sariyaw ɲɛfɔ minnu
bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw
la
Jɔsenw ani sariyaw
Hakililaɲini
sɛbɛn ɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
ɛntɛrɛnɛti kan)
Hakililafalen
Hakililaɲɛfɔ
Kulubaara
Kelennabaara
Sɛgɛsɛgɛli
Degeli kɔlɔsitaw
Ladegeli
ɲɔgɔlɔnbɔw
Taamasiyɛnsigihellip
lɛrɛ 2
2 Ka hadamadenw ka hakɛw
cogoya jɔnjɔnw labɔ
Hadamadenw ka hakɛw cogoya
jɔnjɔnw
lɛrɛ 2
3
Ka waleyalifɛɛrɛw labɛn walasa ka
hadamadenw ka hakɛ jɔnjɔnw
layiriwa
Hadamadenw ka hakɛw taabolo
lɛrɛ 4
4
Ka taabolow ta minnu ka ɲi
hadamaden ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali ma
Taabolow layiriwali degeli minnu bɛ
hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw bonyali kofɔ
lɛrɛ 4
61
5
Ka jɔsenw sariyaw ani cogoyaw
matarafa kalanbaaraw waleyaliw
kɔnɔ
- Kalan dakunw dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- kalansenbolo bolofaraw
kalandegeli waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
lɛri 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2 Hadamadenw ka hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu Hadamadenw ka hakɛw layiriwali
Se
Ka danbew ni hakililaw waleyalifɛɛrɛw ni jogow matarafa minnu ka ɲi hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u sariyaw anrsquou cogoyaw yiriwali ma
Kalan degeli kuntilenna
Ka jɔsenw baju ani sariya minnu bɛ tali kɛ hadamadenw ka hakɛw la sɛbɛkɔrɔ faamu
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanw sira kan
Jogow sira kan
Fɛɛrɛw sira kan
- jɔsen ni sariya baju minnu bɛ
tali kɛ hadamadenw ka hakɛw
la krsquoolu ɲini krsquou dɔn
- Ka mɔgɔ wɛrɛw ka hakɛw
bonya
- Krsquoi ka kɛtaw kɛ
- Ka hadamadenw ka hakɛw
labaaraliminɛnw dantigɛ cogoya
dajiralen dɔw faamuyali nrsquou
ɲɛnabɔli tɛ taa minnu kɔ
Kuntaala lɛrɛ 4
62
Minɛnw Dɛmɛnanw
Diɲɛ banguw fankelenfɛjamanaw ani jamanaw ka baarakɛminɛnw fan dɔw (i nrsquoa fɔ
demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman farankanbɛnkan bolofara 1ɔlɔ ni 7nan) ani makoɲɛsɛbɛn
fɛn o fɛn bɛ tali kɛ a la dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw adw
Kalansenbolo bolofara kalan degeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman musoman Kalanden cɛmanw
musomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnni
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛmanw
musomanw ka dɔnta ni kɛta
hakɛ fɛsɛfɛsɛ anrsquou ka seko ni
dɔnko ka ɲɛsin hakilila
kalantaw ma
Bɛ ɲininkaliw jaabi
- Jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Baara kɛta 1 Ka kalanden
cɛmanw musomanw bila ka
ɲɔgɔlɔnbɔ kɛ hadamadenw ka
hakɛw lakodɔnnenw kelen kan
walima damadɔ dankarila
minminnu na (Hadamaden ka
hakɛw dantigɛlisɛbɛn) ani krsquou
ɲininka u ka hakɛw labɔ
dankarila minnu na
Brsquoa ɲɔgɔlɔnbɔ ani ka
hakɛ kofɔlen ninnu
labɔ
ɲɔgɔlɔnbɔ
Kulubaara
Baara kɛta 2 nan Karamɔgɔ
cɛmanmusoman bɛ
baarakuluw sigi ani krsquoa ɲini u ka
dɔnniyamasabolo kalan min bɛ
boli hadamaden ka hakɛw
dantigɛlisɛsɛn ɲɛsɛbɛn kan
Cikan ka kalan kɛ ani ka
ɲininkaliw jaabi minnu bɛ tali kɛ
hadamadenw ka hakɛw jɔsen
bajuw nrsquou sariyaw kan
brsquou bila ka tɛmɛ ni kalan ye
kɛrɛnkɛrɛnnenya la sariyasen
1ɔlɔ 4nan 18nan 23nan o kɔ
brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u krsquoa ɲini krsquoa dɔn
u kelenkelenna bɛ
kalan kɛ walima u
kululama ani ka jaabi
di karamɔgɔ
cɛmanmusoman ka
ɲininkali kɛlenw na
Ladegeli
Hakiliyuguba
Jaabiw kafoli
Dɔnniyamasalabolo
kalanni nrsquoa
sɛgɛsɛgɛli ka
ɲininkaliw ni jaabiw
tugu a la
63
hadamadenw ka hakɛw cogoya
minnu brsquou kɔnɔ
Kulukɔnɔbaara
kalan Kulu ka
baaraw
kɔmaseginni
Bɛ sɛgɛsɛgɛli labɛn
Bɛ kumafalenw nɔgɔyada jira
Bɛ dantigɛliw labɛn
Brsquou ka jaabi sɔrɔlenw
di dantigɛliwaati senfɛ
karamɔgɔ cɛman
musoman bɛ min
laɲaga
Hakililafalen
dantigɛliwaati sen
fɛ
Hakilila ɲumanw
lajɛyafɛɛrɛ
Hakililaw nafaw
sinsinni ni kuma
kolomaw latɔmɔni
- bɛ kalanden cɛmanw
musomanw dɛmɛ krsquou ka
kunnafoni sɔrɔlenw sigi ɲɔgɔn
kan ka ɲɛ ni krsquou basigi ani krsquou
jiidi
- Bɛ hadamadenw ka
hakɛw jɔsenw u
sariyaw anrsquou cogoyaw
kuma kolomaw
latɔmɔni labɛn krsquou fara
ɲɔgɔn kan
bakurubakatimu dɔ
kɔnɔ
Bakurubakatimu
Kiimɛni
Bakurubajateminɛ
- bɛ kiimɛni cogoya dɔ dajira
dankarili kan hadamaden ka
hakɛw dɔ la min ka kan ka
ɲɛnabɔ
- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔ
Kelennabaara
Latɛmɛni dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- bɛ kalanden cɛmanw
musomanw dɛmɛ ka
hadamaden ka hakɛw layiriwali
nrsquoa lafasali tɔnw sigi sen kan
- bɛ wulikajɔ boloda
ani ka hadamaden ka
hakɛw layiriwali nrsquou
lafasatɔnw sigi
senkan ani ka
sɔrɔnadonni kɛ
Hadamadenya
wulikajɔ donni
Sigilitɔnsigi
ɲɛmɔgɔyabaara
ɲɔgɔdɛmɛ
64
San ba kelenna dantigɛli fan dɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba san 2000
desanburukalo san bakelenna dantigɛli
Hadamaden ka hakɛw demokarasi ani mara kɛcogo ɲuman
An brsquoan se bɛɛ kɛ ka demokarasi layiriwali ni ka sariyabato sinsin ani ka hadamaden ka hakɛ
bɛɛ lajɛlen bonya ani yɛrɛtigiya baju lakodɔnnenw diɲɛ kɔnɔ yiriwali sɔrɔli hakɛ fana sen brsquoa
la
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka hadamaden ka hakɛw dantigɛlisɛbɛn bonya ani krsquoa waleya ka se a dan na
- Krsquoa ɲini jamana bɛɛ kɔnɔ ka mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ka jamanadenya hakɛw ani politikiko
sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko hakɛw yiriwali nrsquou lakanani dafalen sabati
- Ka sew sinsin jamana bɛɛ kɔnɔ demokarasi jɔsenw nrsquoa waleyaliw tɛ taa minnu kɔ ani
hadamaden ka hakɛw bonyali jamakulu fan dɔgɔmanw ka hakɛw fana sen brsquoa la
- Ka musow ɲangatali suguya bɛɛ kɛlɛ ani ka jamanaw ka bɛnkan waleya min ɲɛsinnen bɛ
danfara binni ma cɛw ni musow cɛ
- Ka dabaliw tigɛ tungarankew tungalabaarakɛlaw anrsquou ka denbayaw ka hakɛ bajuw bonyali
anrsquou lakanani sinsinni kama walasa ka siyawoloma ni dunanjuguya ban dɔ bɛ ka fara
minnu kan jamakulu caman kɔnɔ ka bɛrɛbɛnɲɔgɔnma ɲɛnama ani ɲɔgɔnmakoto ɲɛnama
sabati diɲɛ jamakulu bɛɛ kɔnɔ
- Ka jɛ ka baara kɛ bɛn ka kɛ mɔgɔw damakɛɲɛni kan politikiko taabolow la jamana bɛɛ
kɔnɔ min brsquoa to fasoden bɛɛ sen bɛ don a ɲɛma politiki baara la
- Ka kunnafonidilanw ka hakɛ sinsin u krsquou jɔyɔrɔ jɔnjɔn fa ani jama ka hakɛ kunnafoni sɔrɔli
la
Ka kulu fangantanw lakana
An brsquoan se bɛɛ kɛ denmisɛnw ani siwili jamakulu minnu bɛ damatɛmɛ degun na kasaaraw
kɔlɔlɔw fɛ silatununiwalew maramafɛnnakɛlɛw ani hadamadenyasira ko goni wɛrɛw olu ka
dɛmɛ ni lakana ɲuman sɔrɔ walasa u ka se ka segin teliya la ɲɛnamaya kɛcogo ɲuman na
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka siwiliw lakanani caya ni krsquou sinsin ko ɲɛnabɔta teli gɛlɛnw senfɛ ka kɛɲɛ ni diɲɛ
tɔgɔlasariya ye hadamadenya sira kan
65
- Ka bolodiɲɔgɔnma sinsin jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ jamana minnu ye kunkalifadenw bisimila
krsquoolu dɛmɛ o doni tali la fana sen brsquoa la ani ka hadamadenya ɲɔgɔndɛmɛ labɛnko ɲuman
sabati ani ka kunkalifadenw ni sigidabilala bɛɛ dɛmɛ u ka se ka segin u sigiyɔrɔ la u yɛrɛ
ma lakana kɔnɔ ani hɔrɔnya u nrsquou ka yɔrɔlamɔgɔw ka se ka jɛ sigi la a cogoya kɔrɔ la hɛrɛ
la
- Ka dɛmɛ kɛ min bɛ denmisɛnninw ka hakɛw bɛnkansɛbɛn lakodɔnni nrsquoa waleyali mumɛ
sinsin anrsquoa bɛnkan diyagoyabali minnu bɛ boli denmisɛnninw sendonni kan
maramafɛnnakɛlɛw la denmisɛnninw feereli denmisɛnnin ka yɛrɛkunfeere ani
julajuguyaganseliwale denmisɛnninw sen bɛ don min na
Ka Afiriki mako kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲɛnabɔ
An bɛ demokarasi sinsinni senkɔrɔmadon Afiriki kɔnɔ ani krsquoa jamanadenw dɛmɛ u ka kɛlɛ la
bɛn ni yiriwali kuntaala jan sabatili la ani ka faantanya ban walasa ka Afiriki gun dilidon diɲɛ
sɔrɔko la
O kosɔn an brsquoa latigɛ
- Ka demokarasi sigilen kuraw politikijɛkuluw nrsquou fangabulonw sɛbɛkɔrɔ dɛmɛ Afirki kɔnɔ
- Ka fankelenfɛjamanaw ni fankelenfɛjamana bolofaraw ka fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili fɛɛrɛw ani
politiki basigili sabatili sinsin ni krsquou lafasa ani ka bɛn sinsinniwulikajɔ minnu bɛ kɛ Afiriki gun
kan nafolo bɔ a ɲɛma
- Ka fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw tigɛ walasa ka gɛlɛyaw wuli i nrsquoa fɔ faantanya kɛlɛli ani yiriwali
kuntaala jan sabatili Afirki kɔnɔ juru binni sen brsquoo la suguw lasɔrɔliko ɲuman forobadɛmɛ
jiidili ka ɲɛsin yiriwali ma (ApedeAPD) ani basigi sabatiliwale nafolobɔ teliman caman
sɔrɔli ka bɔ dɛmɛbagaw yɔrɔ ani dɔnniyaw latɛmɛni fana
- Ka Afiriki dɛmɛ ka se ɲɛnamaw sɔrɔ ka sida banajuguba in banakisɛ in (VIHSIDA) ani
farikololafubana wɛrɛw jɛnsɛnni kunbɛn diɲɛ kɔnɔ
GAFE LAJƐLENW
- AZI Mariki AGI Marc Hadamaden ka hakɛw hakilila sinti bɔli diɲɛ bɛɛ lajɛlen hakililaw
kɔnɔ ka tali kɛ Erene Kasɛn ka ɲɛnamaya nrsquoa gafe sɛbɛnnenw kan Antibu Gafedilanyɔrɔ
AlprsquoAZUR san 1980De lrsquoideacutee drsquouniversaliteacute comme fondatrice du concept des Droits de
lrsquoHomme drsquoapregraves la vie et lrsquooeuvre de Reacuteneacute Cassin Antibes Editions AlprsquoAZUR 1980
66
- KABA Sidiki Hadamaden ka hakɛw Sɛnɛgali jamana kɔnɔ Gafesɛrɛ Xaam saa yoon san
1997 Les droits de lrsquohomme au Seacuteneacutegal Collection Xaam saa yoon 1997
- SƐKI Siyɛki Yerimu Keba Nbayi SECK Cheikh Yeacuterim Keacuteba Mbaye Kiiritigɛlaba dɔ ka
baaraw nrsquoa ka kɛlɛw (Orobɛri Badɛntɛri ka ɲɛbiladantigɛli Amadu Matari Nbo ka ɲɛbila )
Karitala Pari san 2009 parcours et combats drsquoun grand juge (avant-propos de Robert
Badinter preacuteface drsquoAmadou Mahtar Mbow) Karthala paris 2009
WƐBU LAJƐLENW
Siti nafama damadɔ
wwwamnestyorgfr ɛntɛrɛnɛti sira laquo connaitre les droits humains raquo
wwwunorgpubscyberschoolbus nin siti dabɔra denmisɛnninw ni funankɛw kama
ka hadamadenw ka hakɛw dɔn
wwwohchrorgfr ka ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo vos droits de lrsquohomme raquo ka
kunnafoniw sɔrɔ diɲɛ tɔgɔlabaarakɛminɛnw kan ka ɲɛsin hadamadenw ka hakɛw ma Ka
ɛntɛrɛnɛti sira minɛ min ye laquo les organes des droits de lrsquohomme raquo kunnafoniko la komitew
kan minnu bɛ hadamadenw ka hakɛw waleyali kɔlɔsi Aw bɛ se fana krsquoa dɔn jamana minnu
ye hadamadenw ka hakɛw minɛnw lakodɔn ani ka se ka jamanaw ka laselisɛbɛnw lasɔrɔ
67
FARANKANW
Farankan 1ɔlɔ
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan bolodali kɔnɔ
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
AbedeyasiABDH bɛ tali kɛ hadamaden ka hakɛw
hakililaw faamuyaliko ɲuman kan anrsquoa waleyaliko
ɲuman minnu bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
Tɔnba laselisɛbɛnw kɔnɔ kɔrɔfɔw sɛbɛnw ni gafew
ani porozew
AbedeyasiABDH laɲini ye ka jamanaw yiriwali
dɛmɛbaaw ka dɛmɛ siri hadamaden ka hakɛw bonyali
la
AbedeyasiABDH ka baara ye wulikajɔw labɛnni nrsquou
waleyali ye ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw lafasali
ma
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
Labɛn hukumu dɔ don min brsquoa to sababu minnu bɛ
ka hadamaden ka hakɛw waleyali bali olu bɛ
faamu minnu sinsinnen bɛ hadamaden ka hakɛw
diɲɛbɛɛjɛsariyaw nrsquou jɔsenw kan ani a brsquoa ɲini ka
dɔ fara hakɛtigiw ka sew kan u ka se krsquou ka hakɛw
ɲini ani ldquoPCrdquo ka se krsquou kɛtaw waleya
A bɔra CCAUNDA 2007 kɔnɔ ɲɛ 14
Taabolo sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan o ye
mun ye
Yiriwali taabolo brsquoi sinsin hadamaden ka hakɛw
sariyaw nrsquou jɔsenw kan diɲɛ bɛɛ bɛnna minnu kan
A bɛ hadamadenw lakodɔn hakɛtigiw ye ani ka
kɛtaw pereperelatigɛ kolatigɛlaw tɔgɔ la
A brsquoa fanga digi bolokɔfɛmɔgɔw kan ani ɲɛnatɔmɔni
bolila minnu kan
A laɲini ye hadamaden ka hakɛ bɛɛ lajɛlen waleyali
ye ka da-da ɲɔgɔn kan
Yiriwali waleyali nrsquoa taabolo nafa kɛɲɛnen don a bolo
Munna taabolo sinsinnen bɛ ta hadamaden ka
hakɛw kan ka yiriwali kɛ
A nafa lakika kosɔn
A nafa kosɔn ka ɲɛsin yiriwali fɛɛrɛw ma
Fangabulonw sinsinni kosɔn - Jamana
Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba danbe
sinsinni kosɔn
68
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka faamuyacogo kelen ka
ɲɛsin AbeyasiABDH ma
- KUN Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun
ka kan ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a
dantigɛlen don cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ
hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka
sariyaminɛn wɛrɛw
- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw anrsquoa
jɔsenw bɛ sira don bolodiɲɔgɔnma ani bolodali bɛɛ kɔrɔ
bolodali bolofara nrsquoa dakun bɛɛ lajɛlen yiriwali kama
- WALEYALI Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ
farali kan kolatigɛlaw ka sew kan walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa
ani walasa hakɛtigiw krsquou ka hakɛw ɲini
Yiriwaliko bolodiɲɔgɔnma porogaramu bɛɛ tun ka kan
ka hadamaden ka hakɛw waleyali lataaɲɛ i ko a
dantigɛlen bɛ cogo min na diɲɛbɛɛjɛsariyaw kɔnɔ
hadamaden ka hakɛw kan ani diɲɛ jamanaw ka
sariyaminɛn wɛrɛw hadamaeden ka hakɛw kan
- KUN Yiriwali porogaramuw bɛɛ kun laban ye
hadamaden ka hakɛw waleyali ye
AbedeyasiABDH nɔ bɛ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw
ka Tɔnba haminanko gɛlɛnw lakodɔnni na ani
dɛmɛbaa wɛrɛw taw minnu ye taabolo in sugandi
Bolodali bɛ kunnafoni ta Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw
ka Tɔnba fangabondaw nrsquoa lataamacogo fɛɛrɛw
komagɛlɛyaliw kɔnɔ
Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw bɛ sira don
bolodiɲɔgɔnma ni bolodali bɛɛ kɔrɔ bolodali bolofara nrsquoa
dakun bɛɛ lajɛlen na ka ɲɛsin yiriwali taabolo ma
- TAABOLO Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw
bɛ dɔ fara waleyaliw ni taabolo ɲɛcogoya kan
Hadamaden ka hakɛw sariyaw bɛ yiriwali laquo kɛnɛ raquo danw
bɔ
Hadamaden ka hakɛw jɔsenw bɛ yiriwali taabolo
laquo baara kɛcogo sariyaw raquo dantigɛ
Hadamaden ka hakɛw sariyaw nrsquou jɔsenw donni bolodali taabolo
dakunw bɛɛ la hellip
Kiimɛni sɛgɛsɛgɛli
Kɔlɔsili ni kiimɛni Haminnanko gɛlɛnw
pereperelatigɛli
Porogaramu labɛnni nrsquoa
baarabolodali Waleyali
69
Hadamaden ka hakɛw sariya
Hakɛ kɔnɔko dɔgɔyalenba
ɲininiw suguya dɔgɔyalenba
minnu kofɔlen don sariya fɛ
waleyali la
Bolodali senfɛ sariyaw bɛ sira don ni waleyaw kɔrɔ
hellip yiriwali gɛlɛyaw lakodɔnni i nrsquoa fɔ hadamaden ka
hakɛw koɲɛw (Kiimɛni)
hellip hakɛtigiw ni kolatigɛlaw jɔyɔrɔw nrsquou ka sew
sɛgɛsɛgɛli
hellip yiriwali kuntilennaw pereperelatigɛli
hellip taamaseerew ni jiralan bɛnnenw labɛnni
Hadamaden ka hakɛw jɔsenw
Diɲɛbɛɛjɛya ani tigiya bɛrɛbɛrɛ
Tilalibaliya
Siriɲɔgɔnna ani kalansoɲɔgɔnna
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya
Sendonni ani bɛɛ sendonni
Waleɲumandɔn ani fanga dili sariya ma
AbedeyasiABDH tɛ sirasɔrɔ seko ni dɔnko
bɛrɛɲɔgɔnmayaba kɔ
Diinɛkow ani danbɛw faamuyali bɛ AbedeyasiABDH
waleyali nɔgɔya
Seko ni dɔnko bɛrɛbɛnɲɔnma brsquoa to jamakuluw ka
porogaramuw sɛbɛkɔrɔ faamu
Nka laadaw ɲininiw tɛ se ka kɛ bolominɛkala ye ka
dankari hadamaden ka hakɛw la
Seko ni dɔnko waleya dɔw bɛ se ka kɛ ɲinifɛnw ye
hadamaden ka hakɛw hukumu kɔnɔ
SedɛfuCEDEF bɛ seko ni dɔnko misali dɔw ani
laadalako dɔw yɛlɛmani wajibiya nrsquou bɛ kɛ sababu ye ka
na ni damakɛɲɛnibaliya ye cɛ ni muso cɛ
Yiriwali bolodiɲɔgɔnma bɛ dɛmɛ don dɔ farali kan kolatigɛlaw
ka sew sinsinni na walasa u krsquou jɔyɔrɔ fa aniwalima walasa
hakɛtigiw ka u ka hakɛw ɲini
- WALEYALI fanga bɛ digi hadamaden kelen-kelen ni jamana
cɛsiraw kan (ɲininiw ndashdiyagoyalakow)
Ka bɔ baarakɛsarala hukumu kɔnɔ o min ye yiriwali ntuloma
ye ka se sew sinsinni ma walasa ka hadamaden ka hakɛw ɲini
ani krsquou waleya
Jamanaw mako bɛ sew la walasa krsquou ka lakana taabolow
sinsin ani krsquou ka kɛtaw bɔ a sira fɛ
70
Sew sinsinni jɔyɔrɔ
Sew yiriwali sinsinnen hadamaden ka hakɛw kan
Hakɛw ɲinini a
nrsquou waleyali
Diyagoyalakow
waleyali
Hadamaden ka hakɛw
waleyali ani hadamadenya
yiriwali kuntilennaw
Sew fanga
dɔw dili kama
Sew
waleɲumandɔnn
i kama
NATION
AL
RE
GIO
NA
LL
RE
GIO
NA
LL
NATION
AL
71
Hakɛtigiw ani kolatigɛlaw
Hakɛtigiw Mɔgɔ dɛmɛtaw
Mɔgɔ 6652595567
Mɔgɔ kelen-kelen cɛ muso ni
denmisɛn si bɛɛ siyakulu bɛɛ u bɛ hadamadenya
dakun o dakun na focogo wɛrɛ la kuluw
Kolatigɛlaw u man ca kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamanaw
cogoya dɔw la mɔgɔ diyagoyalako kɛrɛnkɛrɛnkɛrɛnnenw
bɛ mɔgɔ dɔw bolo
Ko sinti jɔyɔrɔtigiya bɛ mɔgɔw ani kɛnyɛrɛyekuluw dɔw
bolo ka ɲɛsin jamakuluw ma walasa tɔw ka hakɛw ka
bonya
72
Tilabaliya ani kalansoɲɔgɔnna jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw tilabaliya anrsquou kalansoɲɔgɔnna brsquoa wajibiya
Hadamaden ka hakɛw lakodɔnni nrsquou lakanani
Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolo la Kiiritigɛko hukumuw
man kan ka hakɛw dɔw lakanani fisaya dɔw ye
Jamanaw ka politikiw ka kan
Krsquou sinsin yiriwali gɛlɛyaw bakurubasɛgɛsɛgɛli kan ni ka jaabi dafalenw di minnu bɛ boli baara suguya caman kan
Jamana fangabulonw
Ka fangabulonw ni ɲɔgɔncɛ siraw ɲɛnabɔli sabati baara suguya caman na
Ka fangabulonw sendon minnu ka baara ɲɛsinnen bɛ lakanani ma kɔlɔsili ani waleɲumandɔnni
Diɲɛbɛɛjɛya ni tigiya bɛrɛbɛrɛ jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw diɲɛbɛɛjɛya jɔsenw brsquoa wajibiya ko
mɔgɔ si tɛ bin ka bɔ hadamaden hakɛw la walima krsquoa gɛn
Sendonniw hadamaden ka hakɛw lakanani taabolow la
Ninnu ka kan ka sɔrɔ jamanaw politikiw nrsquoa porogramuw
kɔnɔ
Jateda labɛnnenw walasa ka gɛnni ni kɛrɛfɛdɛn gɛlɛnw
lakodɔn
Fɛɛrɛ kɛrɛnkɛrɛnnenw o ɲɛnabɔli kama
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya jɔsenw
Damakɛɲɛni ani fisamanciya kɛbaliya bɛ jamanaw
wajibiya
ka fisamanciya ban pewu kiiriko la fangabulonko
mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ko ani cakɛdako
Senndonniw jamanaw ka lakanani taabolow la
Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka hellip
Jamana fangabulonw ka kan ka sabatili kɛhellip
Jamanaw ka politikiw ka kan kahellip
Sendonni jɔsenw
Hadamaden ka hakɛw sendonni jɔsenw bɛ sendonni
labilalen lafoninen kɔrɔ bɛ min na bɛɛ sen bɛ min na
wajibiya
Sendonniw jamanaw ka lakanani taabolow la
Politikiw taabolow ani tɛmɛsiraw ka kan ka ninnu di
Nɔgɔyadaw sendonni ka se ka kɛ bolodali ni yiriwali la
Kunnafoni koloma lasɔrɔli
Sew dili kɛrɛfɛdɛnw ma walasa u ka se krsquou fɛlaw jira
Fangabulonw lataamafɛɛrɛw tun ka kan
73
Waleɲumandɔnni jɔsen
Waleɲumandɔn jɔsen brsquoa wajibiya jamanw ani kolatigɛla
tɔw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lafasali ɲɛmɔgɔw ye
Farankan 2
Hadamadenw ka hakɛw taabolow diɲɛ kɔnɔ fankelenfɛjamanaw ani jamanaw
kelen-kelen kɔnɔ
Waleɲumandɔn jɔsen
Waleɲumandɔnni jɔsen bɛ
bolomada lataamafɛɛrɛw nrsquoa lataamasiraw wajibiya
minnu lasɔrɔ ka di u nafa ka bon nrsquou sirlen tɛ fɛn na
Bɛ sendonniw wajibiya hadamaden ka hakɛw
lakanani taabolow la
Kiiritigɛko hukumuw ka kan ka
Ka bɛrɛbɛn ni hadamaden ka hakɛw sariyaw ye
Ka cogoyaw sigi sen kan taabolow ani lataamafɛɛrɛ
hadamaden ka hakɛw kama walasa jaabiw sɔrɔ kɛtaw
la
Jamana ka polikiw ka kan ka
Fɛɛrɛw tigɛ ka da-da ɲɔgɔn kan walasa ka
waleɲumandɔnni taabolow fɛgɛnmanyɔrɔw ladilan
Ka jamana ka kɛtaw waleya hadamaden ka hakɛw
siratigɛ la faaba marabolo ani sigida kɔnɔ
Waleɲumandɔn jɔsen
Waleɲumandɔnni jɔsen brsquoa wajibiya
kunnafonidilan labilalenw ka kɛ yen minnu sirilen tɛ fɛn na
ani hadamaden ka hakɛw lafasalijɛkulu olu minnu bɛ cɛw
musow ani kɛrɛfɛdɛnw ni bolokɔfɛmɔgɔw jɔyɔrɔ fa
Sendonniw ka kɛ hadamaden ka hakɛw lakanani taabolo
baaraw la
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ka kan
Krsquoa kɔlɔsili ni jamana bɛ krsquoa ka kɛtaw kɛ ka kɛɲɛ ni
hadamaden ka hakɛw waleyali ye
ka jamanadenw haminankow dalabɛn ani ka hadamadenya
taamasen yɛlɛmaniko ɲuman komagɛlɛya
Ka kunnafoniw di ani laselisɛbɛnsinawi hadamaden ka
hakɛw lataamanifɛɛrɛw kan diɲɛ kɔnɔ
Hadamaden ka hakɛw kɔrɔ ye mun ye
Kiiriko ɲuman hakililatigɛw diɲɛ hadamadenya ni ladamuni
ɲinifɛnw
fasodenyaw politikikowsɔrɔkowhadamadenyakow ani sekow
ni dɔnkow
Ka hadamadenya danbew lakana (hɔrɔnya damakɛɲɛni
yɛrɛdɔn) minnu bɛ mɔgɔ kelen-kelen tɔgɔ la ani mɔgɔkuluw
tuma dɔw ka kɛɲɛ ni diɲɛ sariyaw ye
Kɛrɛnkɛrɛnnenya la ka jamanaw kandi sariya hukumu kɔnɔ
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba
Fankelenfɛjamanaw taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka
hakɛw ma
Minɛnw
Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan
Lataamafɛɛrɛw
Afiriki baarakɛjɛkulu hadamaden ka hakɛw kan ani fasojamaw
Afiriki Kiiribulon Hadamaden ka Hakɛw kan ani Fasojama
Sedeyawo Kiiritigɛbulon
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
74
Sira minnu bɛ lakanani taabolow ni ɲɔgɔn cɛ jamanaw
fankelenfɛjamanaw ani diɲɛ tɔnbaw kɔnɔ
Diɲɛ tɔnbaw
ni fankelenfɛjamanaw Diɲɛ tɔnbaw ni fankelenfɛjamanaw
ka lakananiw ye ɲɔgɔndafalanw ye ka sariyaw ka kan ka
waleya jamanaw
Diɲɛ tɔnbaw ni kɔnɔ
fankelenfɛjamanaw ka
lakananiw bɛ kɛ ni jamanaw
ka fɛɛrɛ tigɛlenw dɛsɛra
Jamanaw sariyaw
ka kan ka bɛrɛbɛn ni diɲɛ tɔnbaw
ni fankelenfɛjamanaw taw ye
Kunnafoni bɔyɔrɔ jamanayɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba
Jamanaw kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka
hakɛw lakanani ma
Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw
Fangabulon ɲɛnamanw ( Depitebulon
GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlaw Mara
forobacakɛdaw
Hadamaden ka hakɛw tɔnw nrsquoa jɛkuluw)
Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw
hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan
Labilalenw
Kunnafoni bɔyɔrɔ jamana yɛrɛmahɔrɔyalenw ka tɔnba
Jamana kelen-kelen taabolo ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw
lakanani ma
Sariyasunba ani kiiritigɛko hukumuw
Fangabulon ɲɛnamaw ( Depitebulon
GɔfɛrɛnamanKiiritigɛbaarakɛlawMara forobacakɛdaw
Hadamaden ka hakɛw tɔnw ni jɛkuluw)
Politikikow kɛcogow ani taabolow mɔgɔw
hakili lakununi bɛ minnu kɔnɔ
Jɛrɛjɛkulu kunkɛnɛ ani kunnafonidilan
labilalenw
Kunnafoni bɔyɔrɔ Jamana Yɛrɛmahɔrɔyalenw ka Tɔnba
75
KALANBOLO3 FASODENYA ANI FASODENɲUMANYA
laquo Sannrsquoi krsquoa wajibiya mɔgɔ tɔw ka ɲɛ i yɛrɛ ka ɲɛ fɔlɔ raquo11
11 Fasodenya ani fasodenɲumanya CIQ de lrsquoEtang de lrsquoOlivier ka siti [ ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012http
ciqetangolivieristresover-blogfr ɲɛ lajɛlen civisme_et_ citoyennete-212670html
76
FASODENYA ANI
FASODENɲUMANYA
1- Fasodenya
2- Fasodenɲumanya
ɲƐBILA
Mɔgɔ tɛ wolo ni fasodenya ye i bɛ krsquoa ye de Fasodenya ye kalan kuntaala jan ye cɛsiri
kuntaala jan don ani cɛsiri banbali sanga ni waati bɛɛ kɛlɛ don Jamakulu min ka hɔrɔnya
brsquoa bolo walasa o ka ɲɛnamaya ka sabati o ka kan krsquoa sinsin a ka fasoden cɛman ni
musoman ka dɔnni baaraɲɛdɔn mɔgɔyasira dɔnniya waleyaliɲɛdɔn ani jogoɲumanya kan
O hukumu kɔnɔ fasodenɲumanyakalan kun ye ka fasoden senkola nrsquoa faamuyalenw
demokarasi nafaw nrsquoa jɔsenw na krsquoolu sendonni sabati politikiko sɔrɔko hadamadenyako
ani seko ni dɔnko baara la
Fɔɲɔgɔnkɔw bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn jamana caman kɔnɔ
Demokarasi gɛlɛyaw bɛ fara o kan minnu sababu wotew kɔfɛgɛlɛyaw ye ani jamanadenw
sendonni fanga dɔgɔya o min bɛ sɔrɔ ni hadamadenya yiriwali bali ani bɛn sabatili kuntaala
jan sedeyawojamanaw kɔnɔ
O tiɲɛ in hukumu de kɔnɔ kalanbologafe min bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan o
nafaba bɛ dɔn
O la ko kolomayɔrɔ ye min ye an ka jɛ sigi la an ni mɔgɔ wɛrɛw ka jɛ sigi la sigidaw walima
fankelenfɛjamanaw laadaw labatoli hukumu kɔnɔ ani sariyaw hukumu kɔnɔ fana minnu bɔra
bɛnkansɛbɛn talenw na hɔrɔnya la
77
Kalanbolo se
Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya ani fasodenya la jɛkasigi
hukumu kɔnɔ
Kalanbolo masalakun bolofara
1 Fasodenya
2 Fasodenɲumanya
78
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa minnu bɛ tali kɛ fasodenya la jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
1 Ka fasodenya danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fasodenya jɔsenw faamuya kosɛbɛ
3 Ka fasodenya kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya
4 Ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta
Kɔnɔkow
1 Fasodenya kɔrɔw
Fasodenya Fasoden jogo don Fasoden ye ldquo mɔgɔ ye min brsquoa ka fasodenya nrsquoa ka politikiko
hakɛw diyabɔ a faso kɔnɔ i ko wote hakɛ rdquo12
Fasodenya ye fasoden cogoya walima a jogo ye A brsquoa to hadamaden bɛ lakodɔn
jamakulu dɔ mɔgɔ ye duguba dɔ mɔgɔ lawale la walima jamana dɔ mɔgɔ bi-bi in na ani a brsquoa
to a krsquoa sendon forobako la ani politikiko
Fasodenya brsquoa to i ka politikiko hakɛ bɛɛ lajɛlen sɔrɔ ani a brsquoi ka kɛtaw fana dantigɛ minnu brsquoa
to i ka i sen don jamakulu dɔ walima politikikulu dɔ ka fasodenɲumanyabaaraw la
Fasoden sariya bɛ boli mɔgɔ min kan nrsquoa ba ka fasodenya hakɛw nrsquoa ka politikiko hakɛw
diyabɔ ni kɛta dɔw bɛ wajibiya a kan ka ɲɛsin a ka jamana ma Bi-bi in na fasoden ye mɔgɔ
ye min bɛ jamana dɔ ka lakana nrsquoa ka fanga kɔnɔ a ye min den ye A bɛ fasodenya ni
politikiko hakɛw sɔrɔ anrsquoa ka kan ka kɛta dɔw waleya ka ɲɛsin jamana ma ( misali la ka
nisɔngɔ sara ka sariyaw bato krsquoa ka sɔrɔdasiya kɛtaw dafa krsquoa ka wote hakɛ waleya hellip )
Krsquoi kɛ fasoden ye o sirilen bɛ i lakodɔnni na jamana den ye Jamadenya bɛ sɔrɔ
bangebagasira fɛ ani jamanadenya kura sɔrɔli sira fɛ A krsquoa sɔrɔ fana i balikuyara
Fasodenya hadamadenw ka hakɛw taabolo sinsinnen sira fɛ
12
Tubabukan daɲɛgafe Larusi Larousse (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241
79
Taabolo min sinsinnen bɛ hadamadenw ka hakɛw kan o bɛ fasodenya siri forobafangaw
labɛnni tɛmɛsira la O hukumu kɔnɔ fasodenya bɛ ɲɛfɔ ka kɛɲɛ ni fasoden ka se nrsquoa ka cɛsiri
ye krsquoa sen don jamana taabolo dakun bɛɛ lajɛlen labɛnni na u waleyali anrsquou kiimɛni13
Kalan hukumu kɔnɔ a ka ɲi wa a bɛ bɛn hakililafalenw ka kɛ
- Nin hakilila kolomaw kan minnu bɛ tali kɛ fasodenya la
Fangatigiya jɛlen jamana ka sagotigiyafanga walima jama ka sagotigiyafanga
Mɔgɔ bɛɛ ni mɔgɔ kelen-kelen ka hakɛw ni jɔyɔrɔw ɲɛfɔli
Hadamadenyasira fasodenw jamakulu
Mɔgɔ wɛrɛ ka hakɛw bonyali
Sendonni demokarasi taabolo la ani jɔyɔrɔfali
Hadamadenya bɛn ani sigi bɛn
Fasoden lakodɔnjɔda
Bɛɛwasajamana
Seko ni dɔnko suguya caya bonyali
Sariya batoli anrsquoa waleyali
Fasodenya hakililafalen
- Cɛsirilakow ni kunbalanw i nrsquoa fɔ
Demokarasi fangabulonw fɛgɛnyali
Dannayabaliya ka ɲɛsin forobafangaw ma
Mara kɛcogo gɛlɛya
Fasodenya faamubaliya mɔgɔw fɛ
ɲɔgɔndɛmɛ fanga dɔgɔyali jamana kɔnɔ
Politikiko bolocaya nrsquoa donɲɔgɔnna faamuyako jugu
Ladamubaliya fasodenɲumanya sira kan
Mɔgɔw ladamunbaliya ka ɲɛsin fasodenyako ma demokarasi kɔnɔ
Fasodenya danbew tununi walima a kɔrɔ faamuyabaliya
Dɔ farali sariyabatobaliya kan ka taa a fɛ
Jama kunnafonifalenkɛnɛsigi cayabaliya
Jama ka fasojɔhakili ɲuman dɔgɔyali
Fasojɔcɛsiri fanga dɔgɔyali (sendonnise hakililafɔse hakilijagabɔse ani kolatigɛse)
13
Inɛsiko poroze baarakɛlɛnw ndash Likizanburu 548 RAF 3000 Kalan ka ɲɛsin hadamaden ka hakɛw ma fasodenya ani
sigidademokarasi Sɛnɛgali Mali ani Burukinafaso kɔnɔ (ɛntɛrɛnɛti kan) ɲɛ lajɛra 15O62012
httpunesdocunescoorgimages00180018131813181306fopdf
80
2 Fasodenya ni jamana yiriwali
Fasoden ani fasodenya faamuyali jamana kɔnɔ o brsquoa wajibiya pereperelatigɛliw ka kɛ fasoden
hakilila faamuyacogo kan min ɲɛfɔra ka tɛmɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye sagotigiyafanga fan
dɔ bɛ min bolo politiki sira kan o kɔrɔ ye min bɛ dɛmɛ kɛ ka sariya bolili latilen ka jamana
politiki baara ni hadamadenya waleyali taabolow dantigɛ Jamakulu o jamakulu o bɛɛ brsquoa ɲini
ka yiriwa ka taa ɲɛ ani ka hɛrɛ sɔrɔ walasa krsquoa ka diɲɛlatigɛko ɲuman sabati O la sa
fasojama kɔnɔ fo fasoden bɛɛ lajɛlen ka cɛsiri ni wulikajɔ sinsinnenw kɛ
Fasodenya demokarasi kɔnɔ o ye hakɛ ni kɛta ye fasoden bɛɛ bolo krsquoa da don
forobahakliilalafalen na walasa ka jama ka hɛrɛ dantigɛ O la fasoden ye mɔgɔ ye min ka
hakilijakabɔjanto bɛ boli fanga bɛɛ kan Fasoden bɛ sariya bato bawo a labɛnna demokarasi
hukumu kɔnɔ ka bɛn a kan jɛkafɔ kɔnɔ (depitew fɛ)
Fasojɔcɛsiri kɔnɔna na fasodenw ka kan ka walew kɛ hadamadenjɛkulu dakun caman na
sigida la marabolo kɔnɔ jamana ni diɲɛ kɔnɔ ani ka se krsquou dantigɛ hadamadenyako ni
politikiko kunkobaw kan
O nrsquoa ta bɛɛ fasoden kelen-kelen ka hakɛ dɔ ɲinini ye a ka kɛta fana dɔ waleyali ye o cogo
kelen na a ka kɛta dɔ waleyali yrsquoa ka hakɛ dɔ fana ɲinini ye Fɛn o fɛn ye fasoden dɔ ka hakɛ
ye o ye fasoden wɛrɛ fana ta ye wa o hukumu kɔnɔ mɔgɔ kelen-kelen ka kan ka tɔw ka
hakɛw latanga ani krsquou dɔn
Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la
O hakilila bɛ fasoden cɛman ani fasoden musoman jɔyɔrɔ jira jamana sɔrɔ yiriwali la
Fasodenɲumanya sɔrɔko siratigɛ la kalanni ka kan ka yiriwa min ni fasodenɲumanya kɛtaw bɛ
tali kɛ ɲɔgɔn na olu minnu bɛ hakɛw kɔfalen
O ye ka mɔgɔw sɔn hakili la lanpo saalen ni wusuru wɛrɛw sarali la ldquoO fasodenɲumanya
lanposarardquo ye ka fasoden bila lanpo ni wusuru wɛrɛw sarali la jamana ye walasa a ka se ka jɔ
a yɛrɛ kolo la nafoloko la ani ka se a lataamani nrsquoa yiriwali musakaw kɔrɔ koɲuman
2 Jamana ani fankelenfɛjamanaw jɔliko gɛlɛyaw SEDEYAWO jamanaw kɔnɔ fasoden jɔyɔrɔ
caya ɲɛnabɔli la jamana kelen-kelen kɔnɔ ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sabatili
81
Sigi kunni i fasodenɲɔgɔnw fɛ u ka danfaraw kɔnɔ se sɔrɔli ani ka sɔn ka jɛ sigi la u fɛ olu ye
fasodenya jogo ɲumanbaw ye O bɛ na ni fasojamanako hakilila faamuyaliko ɲuman ye
hadamadenjɛ dɔnniya sabatili hukumu kɔnɔ
Nrsquoi ye jamana jɔliko gɛlɛya kuma dabɔ Afiriki farafinjamanaw kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la
Sedeyawojamanaw tubabuw ka walifasomara bolila jamana kan cogo min a bɛ lajɛ nrsquoo
hakilila de ye
Dancɛ cilenw tubabuw ka walifasomara waati kɔnɔ (tubabutile) bi jamanaw dugukolow tigɛra
ka bɛn nrsquoolu minnu ye yɔrɔ caman na olu ye ldquo siyakulurdquo kelen ldquofasojamardquo kelen ldquo kabilardquo
kelen ani ldquofasojamanardquo kelen tila jamana caman ni ɲɔgɔn cɛ hellip
Afiriki bi ldquofasojamanawrdquo sigira diyagoya la kɔkanjamana fangatigibaw fɛ u ma sigi Afiriki
maaya taabolo kɔrɔ kan wa u bɛnnen tɛ Afiriki ɲɔgɔncɛsirakow lataamacogo kɔrɔ ma walima
Afiriki ka diɲɛlatigɛ kɛcogo O tuma fasolafasa hakilila kuraw tali gɛlɛya bɛ da kɛnɛ kan
Sedeyawojamanaw kɔnɔ a jamana kelen-kelen kɔnɔ anrsquoan ka fankelenfɛjamanw kɔnɔ
O kosɔn lataamani kɛcogo kuraw ka kan ka siyaw caya jate minɛ diyagoya la ani ɲɔgɔndɛmɛ
kuntaala jan ni ɲɔgɔndɛmɛ kɔtigɛbali minnu kɛra wajibi ye politikiko ani sɔrɔko jɛkabaara kɔnɔ
Afiriki jamana caman kɔnɔ kɛrɛnkɛrɛnnenya la Sedeyawojamanaw
Fɔɲɔgɔnkɔw ni ɲɔgɔnsɔsɔko minnu bɛ faamuyacogow ni jogow taabolo ni ɲɔgɔn cɛ seko ni
dɔnko sira kan fo ka olu ɲɛnabɔ ani krsquou bɛrɛbɛn ɲɔgɔn ma
Seko ni dɔnko kɛrɛnkɛrɛnnenw yiriwali ani ldquojamana ka kelenyardquo sinsinni olu bɛnni ɲɔgɔn ma
walasa ka jamanaw tilatilali bali o gɛlɛya bɛ jamanaw kan bi ldquoCaya ani politiki donɲɔgɔnna
ɲɛnabɔli bɛ tɛmɛ jagoya la damakɛɲɛni tilennenya ani foroba hɛrɛsɔrɔ jɔsenw bonyali fɛ
hadamadenkuluw ni ɲɔgɔn cɛ fasojamana kɔnɔrdquo A brsquoa ɲini fana bɛɛ fɛ ldquo i krsquoi gan ko kunna min
brsquoa to i tɛ mɔgɔ si tigɛnsɔnya a tigilamɔgɔ mana kɛ dakun o dakun na hadamadenya siratigɛ la
walima politikiko walima krsquoa tigɛnsɔnya krsquoa sababu kɛ siyako ye anrsquoa ka politikiko hakililaw
Politiki min kuntilenna ye kofalenfalenw yiriwali ye jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ bɛ se ka kɛ
jamanadenw ka seko ni dɔnko jiidili sababu ye sanni a ka u fara-fara
Caya ɲɛnabɔli sinsinnen bɛ a ɲɛma kumaɲɔgɔnya kan bɛɛ sen bɛ don min na politiki kɛbaga
cɛman ni musoman ni ɲɔgɔn cɛ ɲɔgɔnbonya kɔnɔ ani fasojamana min nrsquoan brsquoa la krsquoa jɔ o ka
nafa sankɔrɔtalen kama
Mɔgɔkelennafa ka tɛmɛ o kan krsquoi ɲɛsin jama ka nafa ɲinini nrsquoa lakanani ma olu ye jɔyɔrɔfa
fasodenya sigibaju ye anrsquoa kɛnɛkanjirali
82
Karamɔgɔ cɛmanw musomanw bɛ se ka fasolafasako ɲɛfɔ anrsquoa kunkankow ani ka
hakilijagabɔw kɛ kosɛbɛ u kan kalandenw fɛ U bɛ se ka dusu don kalandenw kɔnɔ u ka
ɲininiw kɛ ka sɛbɛnw ni pɔritifoliyow labɛn krsquou jira jama na misali la ka Afiriki
telebinyanfanjamanaw fɔɲɔgɔnkɔw sɛgɛsɛgɛ
83
KALANBOLO BOLOFARA BAARABOLODALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
Masalakun bolofara 1 Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenya sabatili ma
2 Ka fasodenya jɔsenw faamu
3 Ka kalanbaara dɔw labɛn ani krsquou waleya ka ɲɛsin fasodenya ma
4 ka fasoden jɔyɔrɔfala jogo ta
Kuntaala lɛrɛ 16
Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw
- Jaw
- Sɛbɛn wɛrɛw
Baara bolodalikatimu
84
Kalansenbolow
SeKoɲɛdon
layiriwataw
Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka fasodenya jɔsen
dɔn
Dɔnniyaw danbew anrsquoa
hakililawa ka ɲɛsin
fasodenya ma
Sɛbɛnɲini
(minnu sɛbɛnna
mansin na ani minnu
bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
kolabɛnɲɛɲininibaara
Jamana cogoya
sɛgɛsɛgɛli
ɲɔgɔlɔnbɔ
hakililafalenw hellip
Lɛrɛ 3
Ka jɔsenw faamu
minnu sirilen bɛ
fasodenya la
Fasodenya jɔsenw nrsquoa
walew
Lɛrɛ 3
2
Ka waleyaw dajira
fasodenya yiriwali
kama
- jɔyɔrɔfa jogo
- bɛɛ kelen-kelen krsquoi
cɛsiri ani krsquoI sendon
fasodenjɛkuluw la
- dɛmɛniwalew ka ɲɛsin
sigidalamɔgɔw ma
Adwhellip
Lɛrɛ 4
3
Ka fasodenya
masalakun don
kalanbaaraw la
- kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw nrsquou
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli -
kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- kalan ni degeli
kalansenbolo bolofara
labɛnni nrsquou waleyali
- dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
85
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Fasodenya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilenna ka fasoden jɔyɔrɔfala taabolo ta
Kalansen tɔgɔ Degeli hukumu Fasodenya jɔsenw nrsquoa walew
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanw (Dɔnni) sira kan Jogow ( taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan
- ka fasodenya jɔsenw ɲini krsquou
dɔn
- Ka fasodenya walew ɲini krsquou
dɔn
- ka mɛri pereperelatigɛ ani
komini ka se sigida kɔnɔ
- ka fasoden cɛman musoman
jɔyɔrɔfala taabolow ta
- krsquoi sen don sigida komini ani
jamana baara la
- ka fasodenya baara nafa ɲɛfɔ
sigida la ani jamana kɔnɔ
- ka fasojɔ ni fasodenya baara
siri ɲɔgɔn na
Kuntaala lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ani kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw fotow ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛta wɛrɛw
- Sɛbɛnw ni gafew ani masalabolo suguya caman minnu bɛ fasodenya ni fasodenɲumanya
ɲɛfɔ
- Siti wɛbu ka ɲɛsin fasodenya ni fasodenɲumanya ma anrsquou kalanni
- Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
86
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW
Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
karamɔgɔ musoman kalanden musomanw
Labɛn kɔrɔdɔnni kura
sɛgɛsɛgɛli
Bɛ kalanden cɛmanw ni kalanden
musomanw ka dɔnta ni kɛta
fɛsɛfɛsɛ ani u ka seko ni dɔnko
hakɛ ka ɲɛsin sendonni hakilila
ma fasodenya baaraw la
- Bɛ ɲininkaliw jaabi
- Bɛ kuma ani
hakililafalen kɛ
ɲininkaliw kan ka ɲɛsin
sendonni ma fasodenya
baaraw la
- jaabi ɲuman sugandli
- Kelennabaara
-Hakililaɲini
- Hakililafalen fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
Bɛ cogoya dɔ dajira ka fasoden
cɛman musoman jira min brsquoa
mako bɔ komini baara la
Misali Teri fila tɛmɛtɔ merida la
u ye ɲamancɛcakɛda tiɲɛnenba
ani ɲaman tonnen lakɔlɔsi
Fɔlɔ yrsquoa kanto
- Ne bɛ n yɛrɛ ɲininka meri bɛ
wari min fara ɲɔgɔn kan don bɛɛ
o bɛ taa min
Filanan yrsquoa jaabi
- N teri ne wotera meri ɲɛmɔgɔw
ye a tɔ tɛ n ka sira ye
Karamɔgɔba bɛ karamɔgɔya
kalandenw bila krsquoa cogoya
ɲɛnabɔ ni hakililaw ni waleyaw
ye ka jaabi di teri fɔlɔ ka
haminankow la ani ka hakili di
filanan ma a krsquoa sen don komini
baara la
- Kulu ni kulu bɛ
hakililaw ani kunnafoniw
ɲini sɛbɛn ni gafe
dilenw kɔnɔ anrsquou yɛrɛw
ka kɛlen kɔrɔw la krsquoa
cogoya ɲɛnabɔ
- Sɛbɛnɲini
( minnu sɛbɛnna
mansin na ani minnu
bɛ bɛ ɛntɛrɛnɛti kan)
_ kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw kɔmaseginni
Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
kalanden musomanw fɛ u krsquou ka
baara kɛlenw jira kulu ni kulu
- Brsquou fɛlaw fɔ ka da u ka
ɲininiw jaabiw kan anrsquou
diɲɛlatigɛ taabolow kan
- Kɔmaseginni
dantigɛliwaati senfɛ ani
hakililafalen
- Gɛlɛya ɲɛnabɔli
87
Hakililaw
nafawsinsinni ni
kuma kolomaw
latɔmɔni
- Bɛ fɛɛrɛw dajira minnu bɛ
komini jɔyɔrɔw anrsquoa nafasɔrɔsiraw
dantigɛ ani fana a ka sew sigida
kɔnɔ
Brsquou bila ka jaabi sɔrɔlenw kuma
kolomaw latɔmɔ ani ka hakililaw
nafaw labɔ ko tɛ ɲɛ minnu kɔ
- Kulu dɔ ka hakililaɲɛfɔ
senfɛ ani hakililafalen
sinsinnen kalandenkulu
- brsquoa gɛlɛya ɲɛnabɔli
fɛɛrɛ labɛn
- bɛ hakilila sinsinnenw
ani kunnafoniw di teri
fila ma
- bɛ kuma kolomaw
labɛn ka bɛn nin
bolodalifɛɛrɛ ma
Fasodenya jɔsenw
komini jɔyɔrɔfa nrsquoa sew
sigida kɔnɔ
fasodenya walew ka
fara wote kɛli kan
sendonni jɔyɔrɔ
fasodenya baaraa
komini ani jamana kɔnɔ
- Hakililaɲɛfɔ
- Hakililafalen
sinsinnen
- Hakililaɲini
- Kulubaara
- Jɛkabaara
- Mɔgɔw kelen-kelen ni
ɲɔgɔn cɛ hakililafalenw
Kiimɛni
bakurubajateminɛ
Bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔta dɔ dajira
walasa ka kalansen kiimɛ
- Mɔgɔw kelen-kelen bɛ
donɲɔgɔnna baara
ɲɛnabɔ
- Bɛ segin ka kɔnɔfɛn
jɔnjɔnw fɔ ka ɲɛsin
fasodenya jɔsenw nrsquoa
walew ma cogo dɔ la
ani sendonni fasodenya
baara la komini ani
jamana kɔnɔ cogoya
wɛrɛ la
Kelennabaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Brsquoa dajira ka baara kɛta dɔw
boloda kalanyɔrɔ kɔnɔna na
minnu brsquoa to ni kalandenw brsquou
sendon kalanyɔrɔ koɲɛnabɔ la
Bɛ baara bolodalenw waleyali
kɔlɔsili ɲɛnabɔ
- Bɛ baara kɛta dɔw
sugandi
Bɛ kɛta dɔw boloda
minnu na tɔnw bɛ
kalanyɔrɔ ɲɛmɔgɔyaso
ka waleyaw kɔlɔsi
walima dugu mɛri taw
lakɔliw ka nafa kama
(lakɔliso ani
- Cidenw sugandiliwote
- ɲɔgɔnfaamuyakulu
sigili sen kan
ɲɛmɔgɔyaso ka jɛ kɔnɔ
_ ɲɔgɔlɔnbɔ
ɲɔgɔlɔnninw sɛbɛnni
nrsquou bɔli
88
lakɔlilamɔgɔw)
- Bɛ o baara kɛtaw
boloda lakɔlisan
kuntaala kɔnɔ
89
MASALAKUN BOLOFARA 2 nan FASODENɲUMANYA
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma
- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔn
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la
- Ka fasodenɲumanya jogow ta
Kɔnɔkow
1 Fasodenɲumanya
Kɔrɔw
Fasodenɲumanya ldquo jogo don min bɛ cɛsiri jira fasodenjama ani fangabulonw kunkankow
la ani sendonni a ɲɛma o baaraw la kɛrɛnkɛrɛnnenya la krsquoi ka wote hakɛw waleyardquo
ldquo Jamana ka nafaw kɛli fasoden fɛ a ka haminanko gɛlɛn ye ka tɛmɛ a yɛrɛ taw kanrdquo4
Mɔgɔbonya ldquo Sigi taabolo bonyali hadamadenjɛ la ladamunenya wageya rdquo14
A ka ca a la fasodenɲumanya ye yɛrɛdi ye jama ka nafa kama ldquoforobafɛnrdquo kama O la
fasodenɲumanya tɛ taa ldquo politiki faamuyaliko ɲuman hakilirdquo kɔ wa a bɛ hakɛw dɔnni kofɔ
ka da a ka fasodenya kan anrsquoa ka kɛtaw krsquoa ɲɛsin sigidalamɔgɔw ma Fasodenɲumanya ye
fasoden kɛcogo ye min brsquoa ka hakɛw ni kɛtaw bato
2 Danbe minnu bɛ fasodenɲumanya kɔnɔ
ldquo Fasokanurdquo
Forobafɛn minɛko ɲuman
4 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscivisme20 14
Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisciviliteacute
90
Sariyabatolaadiriya tilennenya
Jɔyɔrɔfa
Sendonni forobako la
Yafa
Jama ka nafa ni forobafɛn sabatili
ɲɔgɔndɛmɛ
Fasoden ka kɔlɔsili ka ɲɛsin forobabaara ma
3 Hakilila koloma minnu bɛ tali kɛ fasodenɲumanya la
Fasodenɲumanya ani fasodenya bɛ waleyaliyɔrɔ min kofɔ o ye jamana ni fasojamana
ye nrsquoolu hakilila ɲɛfɔli ye wajibi ye
31- Jamana a tubabukan ye ldquoEtardquo ye (o fana bɔra latɛnkan ldquostatussitatusirdquo la min
kɔrɔ ye gɔfɛrɛnaman)
Jamakulu labɛnnen politiki sira kan a dagalen don dugukolo kan min dantigɛlen
don dancɛw fɛ A mɔgɔw ka surun ɲɔgɔn na jogo ni seko ni dɔnko sira kan U
maralen bɛ fanga fɛ sariya dantigɛlenw kɔnɔ (Sariyasunba hukumu kɔnɔ ldquoEtardquo
jamana ye sariyalajamakulu ye sariyaladugukolo don forobasariya kɔnɔ min
bɛ fasojamana jɔyɔrɔ fa sariya sira kan nrsquoa sago brsquoa yɛrɛ la kɔnɔna na ani diɲɛ
kɔnɔ ni se brsquoa kelen bolo ka gɛrɛntɛ sigi jamanaden bɛɛ kan fasoko la)
Mara cakɛdabaw forobafanga mumɛ minnu ni fasodenw tɛ kelen ye15
ldquoEtajamanardquo ye foroba sariyalajamakulu ye min bɛ jɛkulu fasojama walima fasojamana jɔyɔrɔ
fa sariya sira kan Fangaba brsquoale de bolo walima sagotigiyafanga dugukolo dantigɛlen dɔ kan
ani ka ɲɛsin jamana tɔw ma
Hadamadenya ani politiki sira kan ldquoEtajamanardquo ye jɛkasigi taabolo labɛnnen bɛɛ la ɲuman ye
hadamadenjɛkulu dɔ fɛ A brsquoa ka fanga boli gɔfɛrɛnaman ka sira fɛ Dundugumaya damadɔw
bɛ ldquoEtardquojamana bolo minnu sirilen brsquoa ka sagotigiyafanga la i nrsquoa kɛlɛbolo ani gɛrɛntɛsigi
yamaruyalen adw
Nrsquoi ko i brsquoa kɔrɔ bɛɛ lajɛlen tardquoEtajamanardquo ye fangabulonw ni cakɛda bɛɛ lajɛlen ye minnu brsquoa
to ni fanga bɛ boli ani ka jamana mara
15
Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisEtat3131831250
91
ldquoEtajamanardquo ka kɛta ye ka tɛmɛ forobacakɛdaw fɛ ka jamanadenw lakana ani krsquou mako bɛɛ
ɲɛnabɔ (kalanko la kɛnɛyako jiko ni kuranko ani sigida nrsquoa lamini sanimanko la adw) ni
fanga kafoli sira ye cakɛdaw bɔbɔɲɔgɔnna sira walima desantaralizasɔn sira
Jamana kunkankow ɲɛnabɔli jɛlenya la ani jamana musakako ɲɛfɔli ye diyagoya ye jamana
kan
Sagotigiyafangajamana bɛ labɛnw sabati dɔnniya jɛlenw kan krsquoa ka sariyasunba ni sariya tɔw
sigi sen kan
Jamana fasojamanalama o ye hakilila ye min kɔnɔ jamana ni fasojamana bɛ bɛn ɲɔgɔn ma
a lakodɔnnen don ni tabiya suguya kelen ye min brsquoa ka yamaruyalenya sɛmɛntiya
Bɛɛwasajamana brsquoa fanga digi kɛrɛnkɛrɛnnenya la jamana nafolow tilaliko ɲuman kan sɔrɔ
ɲɛnabɔko ɲuman ani dɛmɛ ka ɲɛsin jigintanw ma ani forobamakoɲɛfɛnw bilali jama ka bolo
kan
Jamana caman bɛ se ka jɛ ka kɛ tɔnba kelen ye min bɛ jamanaw sanfɛ nrsquoa bɛ lataama i ko
jamana kelen SEDEYAWO brsquoo cogoya la O sigilen don ni tɔndenjamanaw ye ani
bɛnkansɛbɛn min bɛ sariyasunba jɔyɔrɔ fa ani fangabondaw minnu yrsquoa fanga sigibolow ye
32- Fasojamana a tubabukan ye Nasiyɔn ye (o fana bɔra latɛnkan Natiyo -
onisiNatio -onis la)
Hadamadenkulu min sigilen don dugukolo kelen kan minnu jɛlen don buruju la tariki
seko ni dɔnko laadakow kan kelen na tuma dɔ ani minnu ye
politikimara jamakulu kelen ye
Kunnabisigiyɔrɔ don jamajɛ don ani tilabali min danfaralen don ka bɔ a kɔnɔmɔgɔw
kelen-kelen na ni sagotigiyafanga brsquoa bolo7
O la ldquonasɔnfasojamanardquo ye jamakulu ye min hakili yrsquoa minɛ krsquou lakodɔnnen don ni tariki
kelen ye seko ni dɔnko kanko walima diinɛko
Politikijɛkuluya sira kan fasojamana ye jamakulu ye min dɔnnen don nrsquoa halaladugukolo ye a
labɛnnen krsquoa kɛ jamana ye Sariyalajamakulu sigilen don mɔgɔw fɛ sariyasunba kelen bɛ
minnu ɲɛnabɔ
Fasojamanako hakilila bɛ danbew taabolo fana kofɔ min bɛ bakurubafɔ tuma dɔ kalikan na ni
krsquoa sinsin hadamadenyasigi bɛnkan bisigilen kan fasojamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ
Hadamadenyako dɔnniya karamɔgɔba dɔw ka jate la sarati jɔnjɔn kelen min bɛ fasojamanako
la o bɛ ta fɛla jate kan fo jamakulu mɔgɔw ka sɔn a ma krsquou bɛɛ ye fasoba kelen denw ye
Fasojamana bɛɛ labɛnnen tɛ ka kɛ Etajamana ye
7 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisnation
92
Kanfɔjamakulu dɔw walima kanfɔjamakulu bolofara dɔw walima siya dɔw sɔnnen brsquoa ma krsquou
bɛɛ ye fasojamana kelen mɔgɔw ye nka ka da tariki cogoya kan u tila-tilalen don bi jamanaw
ni ɲɔgɔn cɛ (Misali la Maninkaw Yorubaw Fulaw)
33- Fasojama a tubabukan ye PeuplePepulu ye (o fana bɔra latɛnkan PopulusiPopulus
la)
ldquo Mɔgɔ jɛlen minnu bɛ hadamadenyasigi la dugukolo kelen kan nrsquou jɛlen don seko ni dɔnko
siraw la politikifangabulonw Faransi fasojama (Fasojama ye jamana sigibolo saba
dɔ la kelen ye ka fara dugukolo ani politikitɔn kan)rdquo8
KALANBOLO BOLOFARA BOLODALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenɲumanya ani fasodenya
Masalakun bolofara 2 nan Fasodenɲumanya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilennaw
- Ka danbew ni hakililaw matarafa ka ɲɛsin fasodenɲumanya sabatili ma
- Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoi ka kɛtaw dɔnni sinsin
- Ka kalanbaara dɔw labɛn krsquou waleya minnu sirilen bɛ fasodenɲumanya la
- Ka fasodenɲumanya jogow ta
Kuntaala lɛrɛ 14
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka Misaligafe
- Filimuw jaww ani dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw
- Sɛbɛn suguya caman minnu bɛ boli fasodenya ni fasodenɲumanya kan
8 Tubabukan daɲɛgafe LarusiLarousse [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaispeuple
93
- Siti wɛbu krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma anrsquoa kalan
Baara bolodakatimu
Kalansenbolo
Sekoɲɛdɔn
layiriwataw
Kɔnɔko
Farankanw
Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka fasodenɲumanya
bajuw dɔn
Etajamanako
Nasɔnfasojamanako
hakɛko ni kɛtako ani
fasodenɲumanya
hakililaw hakɛw ni kɛtaw
suguya sangaɲɔgɔnma
Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na
ani minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
Kolabɛnɲɛɲinibaara
Jamana cogoya
sɛgɛsɛgɛli
Lɛrɛ 4
2
Ka hakilijakabɔ
taabolo dɔw dajira
walasa sendonni ka
caya fasojɔbaaraw la
Faso jɔli gɛlɛyaw
- Jamana kɔnɔ
ɲɔgɔndɛmɛ
- Siyaw ni diinɛw cɛ
kumaɲɔgɔnya
- Seko ni dɔnko caya
sabatili
- Seko ni dɔnkow ka
badenya layiriwali
Lɛrɛ 4
3
Ka
laquo fasodenɲumanya raquo
masalakun don
kalanbaaraw la
- Kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- Kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
labɛnni nrsquou waleyali
- Kalansenbolo bolofaraw
kalansen misɛnnin
sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Kalanbolo 3 nan Fasodenya ani fasodenɲumanya
94
Masalakun bolofara 2 Fasodenɲumanya
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw matarafa krsquoa ɲɛsin fasodenɲumanya ma jɛkasigi hukumu kɔnɔ
Kalan degeli kuntilenna
Krsquoi ka fasodenɲumanya hakɛw nrsquoa kɛtaw dɔn
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Faso jɔli gɛlɛyaw Siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDONW
Kalanw (dɔnniw) sira kan Jogow (taabolow) sira kan
Fɛɛrɛw (sennakow) sira kan
- Ka siya kulubaw dantigɛ
- Ka diinɛbaw lakodɔn
- Ka siyaw ni diinɛw caya
jɔyɔrɔ dantigɛ faso jɔli la
- Ka siyaw ni diinɛw caya
bonya
- Ka jamana kɔnɔ
donɲɔgɔnna baara kɛ
- Ka siyaw ni ɲɔgɔn cɛ ani
diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ
kumaɲɔgɔnya sinsin
- Ka siraw don siya ni ɲɔgɔn
cɛ ani diinɛw ni ɲɔgɔn cɛ
- Ka siyaw ni diinɛw caya
jɔyɔrɔ ɲɛfɔ
- Ka sira don jamana jɔli ni
siyaw caya ni diinɛw caya cɛ
- Ka lafasalikumaw fɔ diinɛw
ni ɲɔgɔn cɛ ani siyaw ni
ɲɔgɔn cɛ kumaɲɔgɔnya
sabatili kama
Kuntaala lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ani kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
- Filimuw jaw ani dɛmɛnan wɛrɛw lamɛntaw ni filɛtaw
- Sɛbɛn minnu bɛ boli diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow kan ani faso jɔli
Siti wɛbu ka ɲɛsin diinɛw siyaw siyaw ni diinɛw caya taabolow ma ani faso jɔli
95
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
DAKUNW
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
Musoman musomanw
Labɛn kɔrɔw dɔnni kɔrɔw
sɛgɛsɛgɛli
- Bɛ kaladen cɛmanw
kaladen musomanw ka dɔnta
ani seko ni dɔnko hakɛ
fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin siyaw ni
diinɛw caya hakililaw ma
- Bɛ ɲininkaliw jaabi
Bɛ kuma ani ka hakililafalenw
kɛ gɛlɛyaw kan ka ɲɛsin
siyaw ni diinɛw caya ma
- jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
- Hakililaɲini
- Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan hukumu kɔnɔ
- Bɛ cogoya dɔ dajira min bɛ
du fila cogoya jira minnu tɛ
siya kelen ye u tɛ diinɛ kelen
na u kɔdonnen don ɲɔgɔn
na diinɛ seliko dɔ la
Misali Noyɛliseli don cɛnin
dɔ Mohamɛdi Kane ni silamɛ
don maninka don ye welela
tilelafanadun a terikɛ fɛ Alɛn
Seri o ye kereciyɛn ye wa
bete don Nka Mohamɛdi
Kane fa ma sɔn krsquoa denkɛ
yamaruya ka taa wele jaabi
Seri fa ye delili kɛ nka
Mohamɛdi fa tora a kumakan
kan
Karamɔgɔ bɛ karamɔgɔya
kalandenw bila ka nin ko in
ɲɛɲini u ka lafasalikumaw
ɲini jamana jɔli gɛlɛyaw kɔnɔ
walasa ka Mohamɛdi fa lasɔn
a ka diɲɛ ni siyaw ni diinɛw
caya ye
- Mɔgɔ 4 walima 5 kuluw
kɔnɔ kalanden cɛmanw
(musomanw) bɛ
lafasalikumaw ɲini ka ɲɛsin
siyaw ni diinɛw caya ma
sɛbɛnw ni gafew kɔnɔ minnu
brsquou ka bila la
- Sɛbɛnɲini
(minnu sɛbɛnna
mansin na ani
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
- Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw kalan
kuluw ka baara
kɔmaseginni
- Brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
kalanden musomanw fɛ u krsquou
ka baara kɛlenw jira kulu ni
kulu
- Brsquou sinsin u ka ɲininiw
jaabiw anrsquou ka diɲɛlatigɛ kan
ka hakilila dɔw dajira
- Kɔmaseginni ni
hakililafalen
dantigɛliwaati
kɔnɔ
- Gɛlɛya ɲɛnabɔli
96
Hakililaw nafaw sinsinni
ni kuma kolomaw
latɔmɔni
- Bɛ labɛn dɔ dajira min bɛ
siyaw ni diinɛw dantigɛ u
cɛsiraw nrsquou jɔyɔrɔ jamana jɔli
la
- Brsquou bila ka dɔnta sɔrɔlenw
kuma kolomaw latɔmɔ ani ka
hakilila nafamaw fara o kan
minnu ka kan
Kulu dɔ ka kumaɲɛfɔ senfɛ
ani hakililafalen sinsinnen
kalandenkulu
- bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔli fɛɛrɛ
labɛn
- bɛ kuma sinsinnenw fɔ ka
ɲɛsin Mohamɛdi lafasali ma
- bɛ kuma kolomaw latɔmɔni
ɲɛnabɔ ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in
ye
diinɛbaw ni siyabaw
ɲɔgɔnsɔrɔyɔrɔw siyaba
kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ ani
diinɛba kofɔlenw ni ɲɔgɔn cɛ
Siyaw ni diinɛw caya jɔyɔrɔ
jamana jɔli la
- Hakililajira
- Hakililafalen
sinsinnen
- Hakililaɲini
- Kulubaara
- Jɛkabaara
- Mɔgɔw kelen-
kelen ni ɲɔgɔn cɛ
kumafalenw
Kiimɛni
bakurubajateminɛ
- Bɛ ko ɲɛnabɔta dajira
walasa ka kalansen kiimɛ
- Bɛ ko ɲɛnabɔta ɲɛnabɔ u
kelenkelenna
Sira min bɛ siyaw caya ni
diinɛw caya ni jamana jɔli cɛ
o kɔnɔko jɔnjɔnw ka segin
olu kan krsquou bakurubafɔ
Kelennabaara
Latɛmɛni Dɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
- Brsquoa ɲini ka baara dɔw
boloda minnu bɛ donɲɔgɔnna
sabati kalanyɔrɔ la siyako ni
diinɛko la
- Bɛ baara bolodalenw kɔlɔsili
waleyali ɲɛnabɔ
- Bɛ baara kɛtaw sigi sen
kan ni krsquou waleyalicogo
fɛɛrɛw boloda lakɔlisan
kuntala kɔnɔ
- Diinɛw
faraɲɔgɔnkantɔnw
sigili sen kan
- ɲɔgɔlɔnbɔ
ɲɔgɔlɔnninw
sɛbɛnni nrsquou
waleyali
97
DEMOKARASI ANI
KALANBOLO 4 MARA KƐCOGO ɲUMAN
laquo Demokarasi faamuyalen ka ɲɛ o tɛ fanga ye min bɛ manamana damakɛɲɛni sigi
nkalon kan mɔgɔw cɛ sugandili lafɛrɛlen taabolo don min tɛ dan wɛrɛ sigi mɔgɔ ka
taaɲɛ hadamadenya kɔnɔ nrsquoa yɛrɛ ka baara nrsquoa ka cɛsiri tɛ raquo 1
1Tubabukan fɔlenw Eduwari HeriyoEdouard Herriot [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012httpwwwcitations-francaisfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html
98
DEMOKARASI ANI
MARA KƐCOGO ɲUMAN
1-Demokarasi
2 ndashMara kɛcogo ɲuman
ɲƐBILA
Yiriwaliko gɛlɛya caman minnu kɔlɔsira Afiriki tilebinyanfan jamanaw na i nrsquoa fɔ
yuruguyurugu jamana basigibaliya politikiko sira kan adw o bɛ demokarasiko ni mara
kɛcogo dɛsɛ jira Demokarasi ye laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ
baara kɛ fasojama ye raquo nkrsquoa ka kan mɔgɔ krsquoi yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ laquo fasojama raquo labɛnnen
don ka nin baara in kɛ nrsquoo tɛ mɔgɔ minnu bɛ ka fanga boli bi laquo fasojama tɔgɔ raquo la olu jogow
nrsquou ka ladamuya bɛ kɛ mun ye jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi kɔnɔ o min ye
Sedeyawojamanaw ka politiki taabolow ye
O kɔfɛ a ka kan mɔgɔ krsquoa ɲini krsquoa dɔn ni se bɛ fasoden fanba ye dɔnniw ladamuw sennakow
ani jogow sira kan minnu brsquoa to u krsquou sendon ka ɲɛ forobabaaraw la walasa krsquou ka hakɛw
lafasa krsquou ka kɛtaw kɛ ani ka demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabati Demokarasi ni mara
kɛcogo ɲuman kalanbolo labɛnna o laɲini in sabatili kama
Kalanbolo se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman sabatili
kama
Masalakun bolofaraw
1- Demokarasi
2- Mara kɛcogo ɲuman
99
MASALAKUN BOLOFARA 1 DEMOKARASI
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa demokarasi sabatili kama
Kalan degeli kuntilennaw
1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu
2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu
wɛrɛw ka danbew bɛ jate min na
3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲ demokarasi
sigili nrsquoa yiriwali ma
4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma
Kɔnɔkow
Hakilila kɔrɔw
Demokarasi daɲɛ bɔra gɛrɛkikan demosdemɔsi la nrsquoo ye fasojama ye ani kratos karatɔsi
nrsquoo ye fanga ye mara yamaruyalenya A kɔrɔ ye i nrsquoa fɔ Abarahamu Lɛnkɔlini ka kɔrɔfɔ
dawulama brsquoa jira cogo min laquo Fasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fɛ fasojama fɛ min bɛ
baara kɛ fasojama ye raquo 2
Demokarasi bɛ ɲɛfɔ fana i ko
ldquo gɔfɛrɛnaman min bɛ sigi ni fasojama ka diɲɛ yerdquo
laquo gɔfɛrɛnaman taabolo min ka fanga sannada bɛ fasojama bolo raquo
laquo Gɔfɛrɛnaman dɔ min kɔnɔna na fanga kɔlɔsili bɛ kɛ fasoden bɛɛ fɛ sira tilennen fɛ walima
ka tɛmɛ fasodenw ka lasigiden fɛ minnu sugandira wote senfɛ raquo
laquo Demokarasi ye taabolo ye min kɔnɔ mɔgɔw bɛ se ka u ka ɲɛmɔgɔw falen nɔgɔya la ani
min kɔnɔ sariya bɛ gɔfɛrɛnaman bolo ka fanga boli bawo fasojama yrsquoo yamaruya di a ma raquo
Krsquoa faamuya nin yɔrɔ la ko fasojama ye jamana dɔ jamanaden mumɛ ye u bɛ se ka kɛ
fangabolibagaw ye cogo min fanga bɛ se ka boli u kan ten fana3
2 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi 3 ASE(ACE) Demokarasi ɲɛfɔli (ɛntɛrɛnɛti kan) ( ɲɛ filɛlen 15062012 )
httpaceprojectorgmainfranccedilaisvevec05b01htm
100
Demokarasi bolili fasojama fɛ fasojamademokarasi fasojoma nɔnabilademokarasi A jujɔn
na gɛrɛsijamana kɔrɔlen na demokarasi tun ye fasojamademokarasi ye o kɔrɔ ye ko
fasoden bɛɛ (krsquoa bɔ musow denmisɛnw ani jɔnw na ) tun bɛ lajɛrɛ fɛrɛkɛnɛ laquo Agora raquo kan
walasa ka kolatigɛliw kɛ fasoden mumɛ sendonni demokarasi don fasodenw sen bɛ don
kolatigɛli baaraw la u labɛnni fo ka se u waleyali ma
Bi politiki taabolo fanba la demokarasi caman ye fasojama nɔnabilademokarasi ye o kɔrɔ
ye ko fasojama yɛrɛ tɛ fanga boli nkrsquoa bɛ dan a nɔnabilaw sigili ma minnu bɛ fanga boli a
tɔgɔ la
Demokarasi danbew a jɔsenw anrsquoa sigibajuw
Demokarasi politiki taabolo cogoya dɔnnen don ni danbe jɔsen fanga sigibolo waleya ani
seko ni dɔnko dɔw ye adw minnu yrsquoa bajuw ye O cogoya fanba jɛlen don yɛrɛtigiya
damakɛɲɛni kalafili lafɛrɛlenw tilennenw ani jɛlenw fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na adw O
nrsquoa ta bɛɛ demokarasi sabatiliko madalen dɔw bɛ yen minnu ka kan ka labato nkrsquou ma
sɛbɛn krsquou kɛ sariyaw ye ka baara kɛ nrsquou ye (nrsquoi binna wote la ka diɲɛ nrsquoo ye kojugukɛ kɔnni
adw)
Demokarasi danbew
Demokarasi cogoya dɔnnen don nrsquoa danbe jɔnjɔn fila ye yɛrɛtigiya ani damakɛɲɛni O
danbe kofɔlen ninnu bɛ hakɛw dantigɛlisɛbɛnw bɛɛ kɔnɔ san 1789 walima san 1948 ta
Danbe wɛrɛw nana fara u kan i ko ɲɔgɔnmakoto ɲɔgɔnbonya bolodiɲɔgɔnma caya ni
kotoɲɔgɔntala diɲɛni danfara ma ɲɔgɔndɛmɛ bɛn adw
Demokarasi jɔsenw
kalafili ani jamanaden yamaruyalen bɛɛ sendonniwote o ye wote ye min bɛ se
damakɛɲɛnen di mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ ma ka yɛlɛma don kolatigɛlibaw taabolo la
nrsquou ka wote setigiya ye
Jama ka sagotigiyafanga fanga bɛ fasojama bolo wa jɔyɔrɔtigiya bɛ di gɔfɛrɛnaman
ma fasojama fɛ
Jamakulu fanba ka sariya ani jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw fanga bɛ boli
jamakulu fanba fɛ nka jamakulu fan dɔgɔman ka hakɛw ka kan ka lakana
Sariyasunbabato gɔfɛrɛnaman ka fangaw anrsquoa ka fanga danyɔrɔw bɛ dantigɛ
sariyasunba kɔnɔ min bɛ fasoden bɛɛ ka hakɛw lakana Sariyaw ka sariyasunbabato
kɔlɔsili ye wajibi ye sariyasunba labɛnw sinsinni kama
Fangaw farali ka bɔ ɲɔgɔn na (sariyatafanga sariyalataamafanga ani kiiritigɛfanga)
min bɛ sariyaw ta (sariyatafanga walima depitebulon) ale tɛ se ka sariyaw waleya
101
min bɛ sariyaw waleya o ye (sariyalataamafanga walima gɔfɛrɛnaman) ye bolo
sabanan bɛ yen min ka kan ka sariyaw lataamaniko ɲuman kɔlɔsi (kiiritigɛfanga)
Sariyako ni tilennenya gɔfɛrɛnaman ka kolatigɛliw ka kan ka kɛ sariya ani
tilennenya kɔnɔ
Kiiritigɛko taabolo min brsquoa yɛrɛ sago la kiiriko taabolo ka kan ka sigi tilennenya kan
krsquoa fara ka bɔ gɔfɛrɛnaman ka fangabulon tɔw la
Hakililafalenfalen lafɛrɛlenw kumalabila hakɛ sɔrɔli hakililalabila kunnafonidilabila
tɔnkolabila
Kɛlɛbolow bilali siwilifanga ka mara kɔnɔ ka da a kan sɔrɔdasi jalabatigiw tɛ mɔgɔ
sugandilenw ye wote senfɛ o la siwilimara ka kan ka boli u kan
Politikitɔn caya ani wote labilalenw ni tilennenw kalafiliw tɔncamanko don u
labilalen don u lafɛrɛlen don u bɛ kɛ u kɛwaatiw la u bɛ kɛ jɛlenya la
Forobafɛn min ka ɲi jamakulu bɛɛ ma o yiriwali
Sendonniko fasodenw brsquou sen don u yɛrɛma fasodenya baaraw la
Sariyabatojamana sariya bɛ boli forobafangaw o bɛ na ni dan sigili ye u ka fanga
la O la kolatigɛli bɛɛ ka kan ka kɛ ka bɛn sariyasunba ma jamana ka kandiw diɲɛ
kɔnɔ ani sariyaw
Fanga bɔbɔɲɔgɔnkɔrɔ laɲini ye demokarasi kɔnɔ forobakow ɲɛnabɔli ka bɔ-bɔ
ɲɔgɔn kɔrɔ politikitɔnw fɛ minnu tɛ kelen ye
Fasoden ka kɔlɔsili fanga ka kan ka di fasoden ma a yɛrɛ walima a ka nɔnabilaw
ka ldquojamana ka jɔyɔrɔfa (hellip) nrsquoa waleyali kɛcogordquo kɔlɔsi ani ka fanga di jamakulu bɛɛ
lajɛlen ma u ka ldquoɲɛfɔli ɲini forobacakɛdaw baarakɛla mɔgɔ kelen-kelen fɛ u baara
kanrdquo o la fasoden ni jamakulu bɛ se krsquou jɔyɔrɔw fa forobafɛnw kɔlɔsili la ani wuli
joona u ladilanni fɛ
Adw
Demokarasi labɛnw a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw
Demokarasi bɛ se ka dɔn fana a labɛncogow a fangabulonw anrsquoa baarakɛminɛnw fɛ minnu
ka ca
- Fankelenfɛjamanaw kɔnɔ misali la ninnu bɛ se ka kofɔ Afiriki kiiritigɛbulon
hadamaden ka hakɛw kan Sedeyawo kiiritigɛbulon demokarasi ani mara kɛcogo
farankanbɛnkan
- Jamana kɔnɔ sariyatafanga nrsquoo ye depitebulon ye o ye jɔyɔrɔfalaw ka
bɛnkandemokarasi fangabulonw la nafamaba dɔ ye Forobafangabulon wɛrɛw
fana bɛ yen i nrsquoa fɔ Jamana Fokabɛnna Hadamaden ka hakɛw Hakililaɲinijɛkulu
102
Hadamaden ka hakɛw baarakɛjɛkulu jamana kɔnɔ adw ninnu bɛ se ka yɛlɛma
ka kɛɲɛ ni jamana kelen-kelen taabolo ye
- Sariyasunba bɛ hadamaden ka hakɛw lafasa ni ka dan sigi dɔw sigi
fangatigilamɔgɔw ka sew la
- Kiiritigɛfanga ka kan ka se krsquoa ka baara kɛ a sago la o de ye demokarasi kɛnɛman
taamasiyɛn ye
- Sigida la misali la sigidaw tɔgɔlabulonw cikɛduguw kɔnsayiw kafow kɔnsayiw
meriw kɔnsayiw sigida mɔgɔ sugandilenw bɛ baara kɛ yɔrɔ minnu na
- Jɛrɛjɛkulu Fangalatilennifanga brsquoa bolo nka a bɛ se fana ka kɛ fɔkabɛnna ye ni
fɔɲɔgɔnkɔ donna politikimɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ
- Kunnafonidilanw ka kan ka labila u jɔyɔrɔbaw dɔ la kelen ye ka kunnafoni di
jamanadenw ni jamanaɲɛmɔgɔw ma foroba politikiko gɛlɛyaw kan
- Jama hakililaɲiniwote (ereferandɔmu) ye tɛmɛsira ye min senfɛ wotekɛlaw bɛ se
ka wote politikiko dɔ kelen pewu kan sariyasunbako dɔ walima sariyatako
kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ
- Sendonni baarakɛnafoloko la a kunw ye jɛkakoɲɛnabɔ ni jɛkakolatigɛ ye
Demokarasi gɛlɛyaw an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Demokarasi yiriwali nrsquoa sinsinni Sedeyawojamanaw kɔnɔ bɛ balan gɛlɛyaba dɔw la o dɔw ye
- Kalanbaliya mɔgɔw kalannen hakɛ dɔgɔya Sedeyawojamana caman kɔnɔ o bɛ
fasodenw bali krsquou ka hakɛw dɔn ani krsquou ɲinini ani fana krsquou sendon forobabaaraw
la O kosɔn a tɛ ɲɛ fewu fo jamanaw ka dɔ fara kalanko musakanafolow kan
demokarasi jsabatili kama an ka fankelenfɛjamanaw kɔnɔ kɔ
- Kabilafasa ni siyalafasa a ka ɲi hakili ka to sigida sekow ni dɔnkow bonyali la
ka seko ni dɔnko donɲɔgɔnna layiriwa ani ɲɔgɔnfaamuya ɲinini mɔgɔ tɔw fɛ
ladamuni senfɛ bɛn sabatili ani fɔɲɔngɔkɔw ɲɛnabɔli la
- sigiyɔrɔ danbew jateli fanga dɔgɔya dankari kɛlen don o danbew la krsquoa sababu
diɲɛsokelenyali taabolo ye A ka kan sisan u ka lakana i ko forobafɛnw seko ni
dɔnko siratigɛ la
- sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta) fanga tali sɔrɔdasiw fɛ o kɔdonnen don
sariyasunba labɛnw ma demokarasi kɔnɔ A ka kan ka ɲangi sira bɛɛ kan ani krsquoa
kɛlɛ bawo fasojama kelen pewu de ka kan ka yɛlɛma don fanga taabolo la
demokarasi kɔnɔ
103
- fanga karabali ni sariyasunba ye nrsquoo ye sariyasunba kɔnɔko dɔw yɛlɛmani ye fan
kelen mɔgɔw fɛ u ka nafa kama
- faantanya ye gɛlɛya ye demokarasi badaa badaa sigili nrsquoa sinsinni na bawo a bɛ
kalan sɔrɔli bali sendonni forobabaara la a brsquoo bali ani ka yuruguyurugu jiidi
- a ka ca a la hadamadenyako ni politikiko girigara minnu sirilen don wotew la bɛ
dankari jamanaw ka basigi la ni ka kɛ kɔnɔgan sun ye Sedeyawo fasojamaw bolo
- forobafangabulonw fanga dɔgɔya dannaya tiɲɛni krsquoa ɲɛsin forobafangabulonw
ma ka da yuruguyurugu kan o ye garan jugu ye demokarasiko la Dannaya ka
kan ka lasegin fangabulonw ma krsquoa sababu kɛ politiki sira jɛyali ye ani jatew dali
kɛnɛ kan
- Setigiyajira hadamadenw ka hakɛw batobaliya sariyasunba kɔnɔko bayɛlɛmani (
ldquo sorobaɲagamirdquo) fangajira damatɛmɛ hellip
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara 1 Demokarasi
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1- Ka hakililaw danbew ni jɔsen minnu sirilen bɛ demokarasi la sɛbɛkɔrɔ faamu
2- Ka demokarasi sabatilifɛɛrɛw kolokololi sinsin sigida danbew ani hadamadenjɛkulu
wɛrɛw ka danbew bɛ jate minnu na
3- Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya minnu ka ɲi demokarasi
sigili yiriwali ma
4- Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi jogo sabatili ma
Kuntaala lɛrɛ 18
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Sedeyawo ka misaligafe
104
- Filimuw Jaw ani nataliyew
- Sɛbɛn suguya caman
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
Bolofara
Sew
layiriwataw
Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka danbew ni
dɔnniyaw
hakililaw ɲɛfɔ
Demokarasi danbew a
jɔsenw nrsquoa sigibajuw
- Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan )
- Kulubaara
- hakililaɲini
- sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafaleni
-
Kolabɛnɲɛɲinibaara
- ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- Sifilɛlikalan
lɛrɛ 3
2
Ka demokarasi
minɛnw a
fɛɛrɛw a
saratiw nrsquoa
latamacogo
sariyaw
faamuya
kosɛbɛ
Demokarasi
baarakɛfɛɛrɛw a
fangabulonw anrsquoa
baarakɛminɛnw
lɛrɛ 3
3
Ka gɛlɛyaw ni
degunw
lakodɔn
Demokarasi gɛlɛyaw
jamanaw kelen-kelenna
kɔnɔ anrsquoan ka
fankelenfɛjamanaw
kɔnɔ
lɛrɛ 2
4
Ka waleyaw
dajira
demokarasi
sabatili kama
- Kunnafonidilanw
jɔyɔrɔ demokarasi
sabatili jɔnjɔn kosɔn
- Sariyaw bonyali
- hakililafalen ka dan
sigi politikitɔnw hakɛ la
- Wotew taabolo basigili
anrsquou kɛli jɛlenya la
- Adw
lɛrɛ 4
5
Ka demokarasi
masalakun
don
kalanbaaraw
la
- Kalan dakun
danfaralenw
kalankɛminɛnw ani
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- Kalan dakunw
dɔnnikɛminɛw ni
kalanbaaraminɛnw
lɛrɛ 6
105
sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
- Kalan degeli
kalansenbolow labɛnni
nrsquou waleyali
- Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa demokarasi sabatili kama
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Wote taabolo
Kalan degeli kuntilenna
Ka taabolow ta minnu ka ɲi demokarasi sabatili ma
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
106
Dɔnniyaw sira kan Jogow sira kan Sennakow sira kan
- Ka wote taabolo dakunw
lakodɔn
- Ka demokarasi waleyali
sariyaw batobaliya kɔlɔlɔw
sɛgɛsɛgɛ
- Ka sɔn wote jaabiw ma
- Ka wote sariya bato
- Ka jɛlenya ni tilennenya
sariyaw bato
- Ka faamuyalihakili layiriwa
Ka wote taabolo dɔ sɛgɛsɛgɛ
Kuntaala lɛrɛ 4
Minɛnw Dɛmɛnanw Sɛbɛnw
Wote sariya lataamanisariya lakɔli ka kunnafonidisɛbɛn cakɛda kunnafonidisɛbɛn
kɛrɛnkɛrɛnnen ani cakɛda yamaruyalisɛbɛn fotow ani wote baaraw jaw wotekɛminɛnw
(wotekɛsuw wotelisɛbɛn woteli ɲɛfɔsɛbɛn labɛnnen gundo sonin sɛbɛnnikɛlan tanpɔn min
brsquoa jira ko ldquoi woterardquo dabaji nɔtununbali lɛtiriforokow wotekɛgafew farasu walanba adw )
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛman Kalanden cɛmanw
karamɔgɔ musoman kalanden musomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Karamɔgɔ cɛman walima
karamɔgɔ musoman
- bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka
kalanden cɛman ani kalanden
musoman ka dɔnta ani seko ni
dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ krsquoa ɲɛsin
hakilila kalantaw ma
Kalanden cɛmanw kalanden
musomanw
- bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman sugandili
- kelennabaara
Bilali kalan hukumu
kɔnɔ
- bɛ sɛbɛngafe fan dɔ jira min bɛ
tali kɛ wote kɔfɛgɛlɛya ferekelen
dɔ la
- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw
sɛbɛngafe kɔnɔkow kan
- bɛ filɛli kɛ krsquoa lasa
brsquou fɛla fɔ cogoya jiralen kan
- Kelennabaara
107
Kulukɔnɔbaaraw
Kalan kuluw ka
Baaraw kɔmaseginni
- bɛ kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw tila krsquou kɛ
kulu fitiniw ye
- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw fɛ u ka wote
taabolo dɔ ɲɛfɔ
- brsquou bila ka wote kɔfɛwaleyaw
sɛgɛsɛgɛ ( girigaraw u kunw anrsquou
kɔlɔlɔw )
- brsquou bila krsquoo tiɲɛniw ɲɛnabɔcogo
dɔw dajira
- bɛ baara kɛlenw ɲɛfɔli ɲɛnabɔ
- bɛ wote taabolo ɲɛfɔ ( kulu
fitiniw fɛ )
sanni wotew ka kɛ
( labɛnw )
wotew senfɛ (wote)
wotew kɔfɛ
- bɛ wotew kɔfɛgirigaraw kunw
nrsquou kɔlɔlɔw sɛgɛsɛgɛ
- brsquou hakililafalenw kɛ
- bɛ hakilila dɔw fɔ u ɲɛnabɔli
taabolo dɔw kan
- bɛ ɲɛnabɔli dɔw boloda
Kulubaara o kɔfɛ
dantigɛliwaati
- Danbew lajɛyali fɛɛrɛ
- ɲɔgɔlɔnbɔ
Hakililaw nafaw
Sinsinni ni kuma
Kolomaw latɔmɔni
- bɛ segin krsquoa pereperelatigɛ ani
krsquoa dafa
- hakilila kolomaw ɲɛfɔliw
- wote taabolo dakun saba
- bɛ kalanden cɛmanw ani
kalanden musomanw dɛmɛ ka
wote kɔfɛgirigaraww kunw nrsquou
kɔlɔlɔw lakodɔn
- brsquou dɛmɛ ɲɛnabɔliko ɲumanw
laseli sira kan wote tilennenw ni
basigilenw kɛli kama
- brsquou bila krsquoa kuma kolomaw
latɔmɔ krsquou sigi katimu kɔnɔ
- brsquou bila krsquoa sɛbɛn
- bɛ nin hakililaw ɲɛfɔ
hakilila kolomaw
wote taabolo dakun saba
- bɛ wote kɔfɛgirigaraw kunw ni
kɔlɔlɔw lakodɔn
- brsquoolu sɛgɛsɛgɛ
bɛ hakililafalenw kɛ
- bɛ wote taabolo dakun bajuw w
to u hakili la
- brsquou ka sɛbɛnniw lakali
Jɛkabaara
Gɛlɛya ɲɛnabɔcogo fɛɛrɛ
Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛni bakurubajateminɛ
- brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ
u ka kalata tεmεsira dakunw
ɲɛfɔ
u ka gɛlɛyaw dantigɛ minnu bε
se ka siri u kelen-kelen na
u ka u ɲεnabɔli fεεrεw dajira
- bɛ cikan waleya ( ka kɛɲɛ ni
hakililafalenw ni kunnafoniw ye
minnu bɛ kalansenbolo tɛmɛnen
na)
Kelennabaara
Latɛmɛni dɔnniya
sɔrɔlen waleyali
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fε u ka ganselikan
suguyaw caman labɛn minnu ka
ɲi ka ɲɛsin
-kalata kanpaɲiw mahellip
- kalataw mahellip
-kalata kɔfɛ kojugukɛbaliyaw ma
-bɛ ganselikanw labεn ka ɲɛsin
kalataw kɛli ma bɛn tilennenya
ani jɛlenya kɔnɔ
Kelennabaara
108
Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ mara kɛcogo ɲuman kan
109
2-ka mara kɛcogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛ danbew la ani
jamakulu wɛrɛw taw la
3-ka kalanbaaraw labεn ani lakɔli koɲɛ dɔw walasa ka mara kɛcogo ɲuman sinsin
4-ka taabolow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma
kɔnɔkow
Gɛlɛyaw sɛgɛsɛgɛli minnu sirilen don yuruguyurugu olu la brsquoa jira ko gɛlɛyabaw bε
sariyabatojamanako waleyali la sedeyawojamanaw kɔnɔO gɛlɛya ninnu bε sɔrɔ mara kɛcogo
ɲuman siratigɛ fɛgɛnyali fɛ mara kɛcogo ɲuman hakilila bɔra angilosakisɔni jamana na (Angilɛ
minnu bɔra Alimanw na) sɔrɔ dakunba ni mara dɔnniya bolomadahakilila kɔnɔ A jɛsɛnna san
1990 kɔnɔnaw na diɲɛ waribonba fɛ krsquoa jira krsquoa fɔ fɛɛrɛ don yiriwali tɛ taa min kɔ
Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ
A tɛ krsquoa fɔ nin ye mara kɛcogo ɲuman ɲεfɔli ye ka se a dan na (walima mara kɛcogo
demokarasi sira kan) an bε se krsquoa fɔ ka da ko nrsquoa kɛcogo kan ko mara kɛcogo ɲuman ye sira
ye fangabolibaaw ni jamanadenw cε forobakow ɲɛnabɔli la minnu bɛ nin kow sɛmɛntiya
-demokarasi fanga sigibolow sigilen don senkan
- o fanga sigibolo ninnu lataamacogo bɛnnen bɛ sariyaw faamuyacogo nrsquou kɔnɔkow ma
-fasodenw sendonni minnu faamuyalenba don demokarasi fasodenɲumanya taabolo la ani
demokarasi bolili sariyaw batoli
laquo Mara kɛcogo ɲuman kɔrɔ ye fɛɛrɛ ni sariya bɛɛ lajɛlen ye minnu bɛ ta kolatigɛli kunnafonini
ani kɔlɔsili fangabondaw fɛ ka jamana lataamako ɲuman nrsquoa kɔlɔsili sabati fanga sigibolonw
wali jɛkuluw Olu kɛra foroba ye wo wali kɛnyɛrɛye fankelenfɛjamana taw jamana kelen
walima diɲɛ bɛɛ jɛraquo
Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw
Mara kɛcogo demokarasi sira sinsinnen bɛ jɔsen naani kan Olu ye
-Jɔyɔrɔfa o ye forobafangaw ni fasodenw ka ko ye Sedeyawo jamanaw yrsquou ka sariyaw bεn
hadamaden ka hakεw bεnkansεbεnw ma diɲɛ kɔnɔ I nrsquoa fɔ Hadamadenw ka hakεw
dantigεsεbεn ani diɲε bεnkansεbεn wɛrɛw O nrsquoa ta bεε halibi gεlεyaw dɔw sirilen bɛ
yuruguyurugu la ani sariyabatojamanaya bonyali fanga dɔgɔya O kɔrɔ ye ko mara kɛcogo
110
demokarasi kan gεlεyaw tε se ka ɲεnabɔ ni demokarasi fanga sigibolo sigilen ye senkan dɔrɔn
fɔcogo wɛrɛ la fanga sigibolow sigili o dɔrɔn tɛ se ka mara kɛcogo ɲuman sabati
ɲεmɔgɔw ka kan krsquou jɔyɔrɔ fa jamana kɔnɔ ani sigida la krsquou janto sariyaw ka labato a ɲɛma
damakɛɲɛni ka kɛ kiiritigɛ la kiiritigɛlaw ka baara kɛ tiɲɛ kan u sago la ka kɛɲɛ ni jamana
sariyasunba labatoli ye
Fasodenw ka kan krsquoa faamuya ko jamakulu ka ɲinini nrsquoa ka gɛrɛntɛsigi senfɛ gɔfεrεnaman kan
walima sigida lakodɔnnenw jateminɛ ka kan ka kɛ forobasɔrɔw se danw na mɔgɔkow la
labɛnw sabatilikow ani nafolokow la O jɔyɔrɔfako in tɛ se ka kɛ yɔrɔninkelen girinkajɔ nɔkun ye
walima dakanko a ka kan ka kalan de dɔnniyafɛn kɔnɔ baaraɲɛdɔn ani mɔgɔyasira dɔnniya
kɔnɔ
Walasa o ka se ka kɛ fasoden ka kan ka fasodenɲumanya jogo sabatilen ta ani krsquoa don mɔgɔ
wɛrɛw la Fasodenɲumanya jogo sabatili bɛ se ka ɲεfɔ i nrsquo a fɔ laquo Dannayaw dankaniyaw diɲɛ
faamuyalicogow ani waleyaw kafolenw ye minnu sɔrɔla hadamadenyajɛkulu ka tariki kɔnɔ
cogo la fo u bɛ kɛ suguya caman faralen ye ɲɔgɔn kan ka kɛ fɛnba kelen yeraquo ka bɔ ZPɛrisɔri
yɔrɔ Barosigi senfɛ Siwatisi Mɛkisiko duguba kɔnɔ san 1990 sɛtanburukalo laJ Pershoor
confeacuterence Civitas Mexico City Septembre 1999
Jɔyɔrɔba ka kan ka fa jɛrɛjɛkulu fɛ A ka kan ka dɛmɛ ɲɛnama kɛ ka sariyabatojamanaya
laɲɛnamaya ka fasodenɲumanya ladamuni hadamaden ka hakɛw bɛn ani demokarasi
sabati A ka kan ka dɛmɛ kɛ fana ka ɲɛsin kunnafoniw jɛnsɛnni ma ka damatɛmɛw kɛlɛ ani
ɲangilibaliya dakun bɛɛ la ka don dɛsɛbagatɔw ni bololankolonw jigi kɔrɔ ani krsquou lafasa
- Jɛlenya A sigilen bɛ kunnafonidi mununmununko ɲuman kan Mɔgɔ minnu mako don olu bɛ
se yɔrɔnin kelen ka kunnafoni lasɔrɔ ani kunnafonidicakɛdaw wa kunnafoni bɛ sɔrɔ min
dafalen don walasa i ka se krsquoi ka ɲinitaw faamu ani krsquou kɔlɔsili sabati Jamana brsquoa sendon a dɔ
la ka sugu ko latilen ka lɛnpo wusuru ani salensarako sariya lataama ani ka jamanadenw ka
diɲɛlatigɛko ɲuman sabati
Walasa ka nafa camanba sɔrɔ a ka baara la gɔfεrεnaman ka kan krsquoi jija ka kunnafoni di tuma
bɛɛ a ka kolatigɛlenw kan jɛlenya hami kosɔn ani walasa jamanadenw ka se ka kolatigɛlen
ninnu kɔlɔsi wa u sen ka don fana jamana politikiw sabatili baara la bawo o tɛ se ka sira sɔrɔ
u kɔ
- Sariyabatojamana damakɛɲɛni ka kan ka kɛ kiiritigɛko taabolow la ani sariyasεbεnw ka
kan ka waleya tilennenya la kɛrɛnkɛrɛnnenya la hadamaden ka hakɛw sariyaw
111
-Sendonni cɛ ni muso bɛɛ tun ka kan ka kumada sɔrɔ u yɛrɛ tɔgɔ la ni kolatigɛliw bɛ kɛ
walima fanga sigibolo lakodɔnnen minnu brsquou ka nafa lakana ka kuma u tɔgɔ la
Sendonniba sinsinnen bɛ tɔn sigili ni tɔnnadon yamaruyali kan a sinsinnen bɛ fana hakililafɔ
yamaruyali kan wa fana a sinsinnen bɛ sew sɔrɔli kan min brsquoa to i bɛ se krsquoi sendon kolatigɛliw
labɛnni na Misali la fasodenw brsquo u faraɲɔgɔn kan krsquou kε digidigilijɛkuluw walima
konɔgɔyalijεkulu ye walasa ka forobafangaw karaba ka jamana ka politiki gεlεyaw ɲεnabɔ
minnu brsquoolu kunkan aniwalima krsquou dεmε gεlεya ninnu ɲεnabɔli la Nin baara bε se ka kε ni
dεmεdonjεkuw ka dɛmɛ ye
Mara kɛcogo ɲuman gεlεyaw an ka fankelenfεjamanaw kɔnɔ
Sedeyawo ye bɛnkansɛbɛn ɲɛnamaw labɛn walasa ka mara kɛcogo ɲuman kɔlɔsi an ka
fankenfεjamanaw kɔnɔ
- Bεnkansεbεn ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan farankanbɛnkan min
ɲɛsinnen don fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli nrsquou banni lataamafɛɛrɛ ma ani bɛn ni lakana
sinsinni ma5165555
-Bɛnkansɛbɛn hadamadenw ka donkabɔ kan u sago la sigiyɔrɔko hakɛ ani dagayɔrɔko hakɛ
min tara san 1979
-Bɛnkansɛbɛn min bε Sedeyawo fasodenya sariya kan min tara san 1982
Nka nin labɛnw nrsquou ta bɛɛ an ka ko dɔw kɔlɔsi halisa
Yuruguyurugu dagalen don halibi a bɛ jamanaw kɔnɔ halisa yurukuruku kɛli nrsquoa kunni bɛ ye
sɔrɔko ni hadamdenyako kɔnɔ ani jamana jɔsenw ni demokarasi waleyali taaboloko fana
kɔnɔ Misali la
5 Bɛnkan A εsipi 1 12 01 demokarasi ni fangabolicogo ɲuman kan farakanbɛnkan ka [a bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan] (lajɛlen15062012)httpwwwcommecowasintecfrprotocolesprotocole-
additionel-sur-la-Bonne-gouvernance-et-la-democpdf
112
-fJamanafabaara kɛkojuguyalenw cakɛdaw fɛ minnu tɛ baara bolodalenw bɛnkansariyaw
musakakow labato Olu bɛ na ni farankanmusakaw ye minnu bε sara jamanaden lɛnposaralaw
fε
-Jamana ka kalanso karamɔgɔ min tɛ krsquoa kalansen bolodalenw laban nrsquoa ka kalandenw ye
barisa a bε taa kɛnyɛrɛye kalansow laA ka kalandenw dun ka kan ka kiimɛni labεn san laban
na
-Walima fana diɲɛlatigɛ gɛlɛyali ka da yuruguruguw juguyali kan min bɛna ni fεnw sɔngɔw
yɛlɛnni ye waati caman
-Fanga latɛmɛni sigida lakodɔnnenw ma ni desantaralisɔn waleyali gɛlɛyaw faralen jɛlenya ani
mara kɛcogo ɲuman dɛsɛ kan
- Forobafɛn minɛko ɲuman hakilila nrsquoa bonyali dɔgɔyali
Gɛlɛya minnu sirilen don mɔgɔw nrsquo u bolofεnw donkanbɔli la o donkanbɔ gɛlɛyaw ye
koɲɛnabɔli sɛgɛnw ye jamanaw dancεw la hali u kɔnɔnaw na fana mɔgɔw nrsquo u bolofɛnw
lakanani ma sabati
Gɛlɛya wεrεw bɛ mara kɛcogo la minnu ka kan ka jateminɛ Olu ye
- dɛnkɛrɛfɛ politikikow la
-jɛlenya ntanya
-kɔlɔsili kɛbaliya ani sɛbɛn dɔw ɲɛnaboliko lasumayali an fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
-kunnafoni dibaliya kɔnti kan
-sariyabatojamanaya fanga dɔgɔyali walima a ntanya
- gɛlɛya misɛnninw jamanaw dancɛw la
-adw
O nrsquoa ta bεɛ Sedeyawo ye jamanaw ka donɲɔgɔnya misali dɔ ye min ɲɛna kosɛbɛ Min don
sisan o ye ka fangaw sinsin ka se ka mara kɛcogo ɲuman sigi sedeyawojamana bɛɛ kɔnɔ
fasodenyako ani fasojamaw ka donɲɔgɔnna sira kan
113
KALANSENLABƐNSƐBƐN
Kalanbolo 4 nan Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 2 nan Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogo matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
1-ka hakililaw danbew ani jɔsenw sεbεkɔrɔ faamu minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na
2-ka fangabolicogo ɲuman hakilila sinsinni fɛɛrɛw yiriwa ka tali kɛ an yɛrɛw danbew la ani
jamakulu wɛrɛw taw la
3-ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn ani krsquou waleya walasa ka mara kɛcogo ɲuman
sinsin
4-ka jogow ta minnu ka ɲi mara kɛcogo ɲuman sabatili ma
Kuntaala Lεri 18
MinεnDɛmɛnanw Sεbεnw
-Kalasen bolodalenw ni kalansen baju kalanminεnw
-Sedeyawo ka misaligafe
-Filimuw
-Jaw ni nataliyew
-Gafew ni sεbεnw ani masalabolo suguya caman
-Ɛntɛrɛnɛti
114
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
Sekoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
ka dɔnniyaw danbew ani
hakililaw ɲεfɔ Mara kɛcogo ɲuman danbew
jɔsenw nrsquoa bajuw
- sɛbɛnɲiniw (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na ani minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-Kulubaara
-Hakililaɲini
-Sɛgɛsɛgɛli
-Hakilafalen
-Mɔgɔ faamuyalenw ni
jɛkuluw hakililaw ɲinini
-kolabɛnɲɛɲinibaara
-Ladegeli
- ɲɔgɔlɔnbɔ
-ɲɛjiralikalan
-Sifilɛlikalan
Lɛrɛ 2
2
Ka mara kɛcogo ɲuman
minɛnw lataamafɛɛrɛ
saratiw ani lataamacogo
sariyaw ɲini krsquou dɔn krsquou
faamuya kosɛbɛ
-Demokarasi minɛnw fanga
sigibolow nrsquo a waleyaliminεnw
-Mara kɛcogo ɲuman
lahalayaw nrsquoa cogoyaw
Lɛrɛ 4
3
Ka kunbalanw ni gɛlɛyaw
ɲini krsquou dɔn
Demokarasi gɛlɛyaw jamana
kɔnɔ anrsquoan ka
fankelenfɛjamanaw kɔnɔ
Lɛrɛ 2
4 Ka waleya dɔw dajira
Mara kɛcogo ɲuman
sabatili kama
-Hakililaw ɲɛfɔli
-Mara kɛcogo ɲuman walew
suguyaw kalan
-adw
Lɛrɛ 4
5
-Ka mara kɛcogo ɲuman
masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
-kalan dakunw
dɔnnikɛminɛnw ni
Kalankɛminɛnw sɛgɛsɛgɛli
-Kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni
-Kalandegeli kalansenbolo
bolofaraw labɛnni nrsquou waleyali
-Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
115
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara se
Ka hakililaw danbew fɛɛrɛw ani jogow matarafa mara kɛcogo ɲuman sabatili kama
Kalansen tɔgɔ degeli hukumu
Mara kɛcogo ɲuman jɔsenw a bajuw nrsquoa gɛlɛyaw
Kalandegeli kuntilenna
Ka hakililaw danbew ani jɔsenw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu sirilen don mara kɛcogo ɲuman na
Koɲεdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
KalanwDɔnni sira kan Jogow sira kan Fɛɛrɛw sira kan
-Ka jɔsenw ni bajuw dɔn
-Ka mara kɛcogo ɲuman
gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
-Ka fanga bolili cogoya dɔ
sɛgɛsɛgɛ
-Ka tilennenya waleya dɔ jira
-Ka faamuyalihakili sɔrɔ
-Ka sɛbɛnjira gεlεn kε
-Ka tilennenya jɔsenw bonya
-Ka mara kɛcogo jugu gɛlɛya dɔ
ɲɛnabɔ
-Ka mara kɛcogo ɲuman jɔsenw
sigisigicogoja dɔ labɛn
-Ka gɛlɛya dɔnnenw furaw dajira
Kuntaala lɛrɛ 2
116
Jamana kalanko minisiriso bulon baarakɛlaw tɔgɔw
Jamu ni tɔgɔ Jɔyɔrɔ Kalan Cɛ
muso
Ekuwe Abiyola Minisiribulon ɲɛmɔgɔba
Sekeretɛri Zenerali
Ciw ɲɛmɔgɔ
DAFUDAF
Minisiribulon ɲɛmɔgɔ
Mobilibolila
Batakiko ni sɛbɛn cilenw ɲɛmɔgɔ
Sekeretɛri kɛrɛnkɛrɛnnen
ENA Sereeyasɛbɛn brsquoa bolo Cɛ
Cɛ
Cɛ
Muso
Muso
Cɛ
Cɛ
Muso
Ekuwe Nɛsitɔri Lɛnpokow Ɛnsipɛkitɛri
zenerali
Kofi Gereguwari Seereyasɛbɛn
DeyɛsɛsiDESS brsquoa bolo ka
ɲɛsin baarakɛlaw ɲɛnabɔli
ma
Ekuwe Alimatu Tarikiw ni jamanakalan
karamɔgɔba
Ekuwe Kosiwa
Demisɛnnin fitininw
ladamuyɔrɔ ɲɛmɔgɔ
Kamara Tofa Mobiliboli yamaruyasɛbɛn brsquoa
bolo KategoriCat B
Jɛngi Hanri Iniwɛrisite kalanden
TɛsiThegravese ɲinina
Wala Hanriyɛti Mɔgɔlabɛn seereyasɛbɛn brsquoa
bolo
117
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalanni
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔdɔnnen kɔrɔ
sɛgɛsɛgɛli karamɔgɔ cɛman walima musoman
-bɛ ɲininkaliw kɛ kalandenw krsquou ka
faamuyaliw nrsquou ka dɔnniyaw sɛgɛsɛgɛ
hakililaw kalantaw kan
Kalanden cɛmanw musomanw
-bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman
sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ nin cogoya in dajira kalanden
cɛmanmusomanw na
ldquoDɔgɔkun fila(2) Minisirilajɛ tɛmɛnen
kɔ jamanakuntigi ka yamaruya kɔnɔ
kalanko Minisiri Ekuwe Hasani Izolaha
yrsquo a ka bulon baarakɛlaw tɔgɔ di
(gafedɛmɛnan lajɛ)
- Tɔgɔw sɛbɛn in bɔlen kɔ Minisiri ye
ɲɛfɔlibataki sɔrɔ ka bɔ
Minisiriɲɛmɔgɔso la krsquoa ɲini a fɛ a krsquoa
yɛrɛ ɲɛfɔrdquo
-Bɛ jaabi di walima ka kalandenw bila
ka jaabiw di faamuyaɲini ɲininkali
kɛlenw kan minnu kɛra kalandenw fɛ
-bɛ tɔgɔw sɛbɛn in koladɔn ani krsquo u jate-
minɛ
- bɛ faamuyaliɲininkali damadɔw kɛ
Kuluw lajɛlen
(Dantigɛliwaati)
Kulukɔnɔbaaraw
kalanKuluw ka baaraw
kɔmaseginni
-bɛ kalandenw tila kulu 5 walima 6 ye
- bɛ baara dilenw cikanw dajira
-ka tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ krsquoa jateminɛ
ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnmani kɛra kalanko
lajɔdako ani tilennenyako jɔyɔrɔw tilali
la baarakɛlaw ni ɲɔgɔn cɛ
-Ka minisiriɲɛmɔgɔ ka jiginna
sɛmɛntiya
-ka ɲɛnabɔli tɛmɛsira dɔw dajira
-u bɛ tɔgɔw sɛbɛn sɛgɛsɛgɛ kulu ni
kulu
-bɛ gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
-bɛ ɲɛnabɔlii tɛmɛsiraw dɔw dajira
Jɛkabaara
(dangɛliwaati kɔnɔ
o kɔfɛ kulu kelen-
kelen fɛ)
118
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
-bε kulubaaraw ka lakalili ɲɛnabɔ
-bɛ kalanden ka kunnafoni dilenw dafa
-bɛ cogoya damadɔ wɛrɛw di dɔɔnin-
dɔɔnin ka taa mara kɛcogo jugu kan
minnu tali kɛ ninnu na
- mara kɛcogo hadamadenya sira kan
- mara kɛcogo sɔrɔko kan
- mara kɛcogo politikiko kan
-fasodenw sendonni ldquoforobakowrdquo
ɲɛnabɔli la
-brsquou bila ka dɔnniya sɔrɔlen kuraw kuma
kolomaw latɔmɔ minnu bɛ tali kɛ ninnu
na
mara kɛcogo ɲuman ɲɛfɔli
mara kɛcogo ɲuman lahalaw nrsquoa
cogoyaw ɲɛfɔli
mara kɛcogo ɲuman gɛlɛyaw
-bɛ kulubaaraw ka baara jaabiw jira
ninnu kan
mara kɛcogo jugu (balimalafisaya
hakɛlabato labatobaliya hadamadenw
nafa donbaliya da lahellip)
a dɔ la fɛn minnu bɛ se ka kɛ mara
kɛcogo jugu kɔlɔlɔw ye
- nrsquoolu de tun ye minisiri ye u tun bɛ
min kɛ krsquoo dajira
-bɛ ɲininkaliw jaabi mara kɛcogo jugu
sugua wɛrɛw kan
-brsquou sendon don dɔnniya sɔrɔlenw
kuma kolomaw latɔmɔni na
-jεkabaara (
kulubaw ani kulu
fitininw kɔnɔ)
Dɔnniya sɔrɔlenw
kiimɛniBakurubajateminɛ
Brsquou bila ka kalanyɔrɔ ka kɛnɛyako
komite mɔgɔw dajira (walima komite dɔ
walima baarakɛjɛkulu dɔ)
-brsquoa ɲini kalanden kelen-kelen fɛ u ka
ɲɔgɔn ka sugandili kun ɲɛfɔ
-bɛ kalanyɔrɔ ka komite mɔgɔw dajira
min tali kɛ kalanyɔrɔ kɔnɔnasariya
labɛnw na
Kelennabaara
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
-bɛ katimu dajira kalandenw na u ka
mara kɛcogo jugu suguyaw sɛbɛn a
kɔnɔ dɔɔnin-dɔɔnin ka taa U ye minnu
kɔlɔsi u sigiyɔrɔ la (du kɔnɔ
baaradegekalanso la kin kɔnɔ
kominiPerefɛkitiri marabolo ani
jamana kɔnɔ) u brsquoolu labɔ kalo saba
kuntaala kɔnɔ( cogoyaw tɔgɔw sɛbɛn u
kunw anrsquou kɔlɔlɔw) anrsquoolu yɛrɛw tun
bɛna minnu kɛ ka ɲɛsin cogoya
jateminɛnenlagosilen kelen-kelen ma
-bɛ baara dilen waleya
-krsquou jaabiw di kalo saba kɔfɛ
Kelennabaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
ladegeli
119
Kalanbolo wɛbu lajɛlenw Demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Demokarasi
Hakilila kɔrɔw
-http wwwuniversalisfrencyclopediedemocratie
-http aceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm
Masakun bolofara 2 Mara kɛcogo ɲuman
-http wwwcommecowas intsecfrprotocolesprotocole-additionnel-sur-la-Bonne-
gouvernance-et-la-democpdf
Demokarasi
(Daniyɛli Gazi ka masalabolo Politikiko dɔnniya karamɔgɔba don Pari 1Iniwɛrisite la
Panteyɔn-SɔribɔniPanteacuteon-Sorbonne)
Demokarasi ye politiki labɛn suguya dɔ ye min bɛ ɲɛfɔ ka kɔrɔ ni Abarahamu Lɛnkɔlini ka
hakilila ye nrsquoo ye laquoFasojamagɔfɛrɛnaman min sigira fasojama fɛ min bɛ baara kɛ fasojama
ye raquo O cogo la politiki taabolo bɛɛ la laquo fasojama raquo ye fasodenw kafolen ye dugukolo dɔ kan
u bɛ mara min kan Demokarasi dɔnnen bɛ ni taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen min ye o ye fanga bɛ
boli minnu kan krsquoolu jate i nrsquoa fɔ fanga bolibagaw krsquou sendon kolatigɛli jɔnjɔnw labɛnni na ka
ɲɛsin dugu ka ɲɛnamaya sabatili ma O kosɔn an bɛ se krsquoa fɔ ko fasojama ye maramɔgɔ ye
(fanga bɛ boli min kan) nka sagotigiya fana bolo (o fanga kelen in tigi fana don) bawo a jatelen
don ko demokarasiw taabolow ye ka baara kɛ fasojama ka nafa kama
ɲininkali bɛ kɛ cogo di ani sira jumɛn fɛ fasojama sen bɛ don a yɛrɛ maraliko la o de ye ko
kolomayɔrɔ ye politikikow taabolo la demokarasi kɔnɔ
Krsquoa ta lawale la Gɛrɛkiw fɛ yen fo ka se sankɛmɛ 19 nan ma fanga kelen dɔrɔn de tun bɛ jate
demokarasi ye O bɛ wele bi demokarasi dirɛkiti O kɔnɔ hakilafalenw tun bɛ kɛ sariyaw kan
ka bɛn u kan wote senfɛ fasodenw fɛ sariyabulon kɔnɔ nrsquoo ye (EkilɛziyaEkklegravesia) ye
120
Fanga bolibaaw sugandili kalata senfɛ ka fanga kɛrɛnkɛrɛn mɔgɔ damadɔw ye kasɔrɔ a tun
ka kan ka dayɛlɛ bɛɛ ye o tun jatelen don i nrsquoa fɔ mɔgɔbasifanga taaboloTaalen ɲɛfɛ
bɛnkangɔfɛrɛnaman (nrsquoo ye laquo fasojama raquo ka mɔgɔ sugandilenw ka gɔfɛrɛnaman ye minnu
sigira wote fɛ) o nana lakodɔn i nrsquoa fɔ fanga kɛrɛnkɛrɛnnen ka tila krsquoa jate i nrsquoa fɔ demokarasi
suguya kelen min bɛ diɲɛ kɔnɔ Diɲɛ bilama fanga minnu bɛ sigi wote fɛ jama jɔyɔrɔfalaw ka
bɛnkan kɔnɔ a jatelen don krsquoolu bɛɛ ye demokarasifangaw ye ani fana krsquoa bɔ suwisijamana
kafo damadɔ la demokarasi bɛɛ jatelen don bi jama jɔyɔrɔfalaw ka bɛnkandemokarasi ye
Demokarasi sigilen bɛ fanga sigibolow kan sariyasɛbɛnw waleyaliw seko ni dɔnko ani politiki
taabolow hakilila caman O hakililaw sigilen bɛ sariyaw kan ( ka da a kan u bɛ saratiw dantigɛ
minnu ka kan ka labato walima krsquou waleya ka se a dan na) U bɛ yamaruyalenya sɛmɛntiya
(ka da a kan u bɛ politikifanga sɛmɛntiya ka bonyaba da a kan Olu de tɔgɔ la politiki wulikajɔ
caman bɛ kɛ walasa ka politiki taabolo lakana walima ka yɛlɛma don a la Dɔnniya
lakodɔnnenba minnu bɛ tali kɛ hakɛko ni bakurubadɔnni kan olu sinsinnen brsquoo sariyalako
ninnu fanga sigiboloko ninnu nrsquoo hakililako ninnu tɛrɛmɛni nrsquou sankɔrɔtali kan Hakilijagabɔ
lakodɔnnenbaw bɛ demokarasi waleyalen jɔnjɔnw seko danw nrsquou dɛsɛkow jateminɛ ka
yɛlɛmasen suguya caman boloda u ye minnu brsquou kɛ demokarasi lakikaw ye Hadamadenya
dɔnniyakalanw hakilila min bɛ ta an fɛ gafe in kɔnɔ o trsquoa ɲini ka demokarasi jalaki walima krsquoa
lafasa a brsquoa ɲini de krsquoa lataamacogo fɛɛrɛw faamuya ani krsquou ɲɛfɔ Nin masala in kɔfɛ an bɛ bi
tile demokarasi lataamacogo fɛɛrɛw cogoyaw dɔw jateminɛ nka u bɛɛ tɛ O hakilila kɔnɔ
fanga bolisiraw brsquoa to ka demokarasi taabolo tiɲɛw nrsquoa hakilila sanga ɲɔgɔn ma u bɛ kɛ
sinsinnan ye o sɛgɛsɛgɛli kama O la faamuyalihakiliba bɛ se ka bɔ hadamadenya
dɔnniyakalanw ɲinini ninnu kɔnɔ nka u bɛ se fana ka mɔgɔ o mɔgɔ nrsquoi brsquoa fɛ ka demokarasi
taabolow ni demokarasi hakilila gɛrɛ ɲɔgɔn na krsquoo sɔn hakili la 6
6 Gakisi Daniyɛli laquo demokarasi raquo In Encyclopeacutedia universalis (ɛtɛrɛnɛti kan) daɲɛ filɛlen 15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopeacutediedemokarasi
121
Kalanbolo 5 Hakɛlabato bɛn laɲini bolodalen
ani yiriwali
Ja(photo)
laquoWajibi don jamanaw ni jamakuluw kan ka ɲangata dalenw musow kan dantigɛ hakɛ la min
bɛ tɛmɛ ɲangilikɛlaw ɲangiliw dama kan A ɲɛni sirilen bɛ sariyabatojamanaya sabatili la ani
politiki ni hadamadenya taabolo ɲuman Nrsquoo tɛ bɛn kuntaala jan tɛ se ka sabati
Jamakulu minnu bɔra kɛlɛw la nrsquou bɛ krsquou yɛrɛ sɔrɔ sisan ɲangilibaliya brsquoolu jɔsen fanga
dɔgɔya ka ko jugu ni damakɛɲɛbaliya sɛmɛntiya A bɛ basigibaliya ni tɔɲɔni sinsin ani ka
musow labila kɛlɛ daminɛniko kura siranɲɛkow ɲɛ raquo
Elɛni Jɔnisɔni-Sirilifu (Muso fɔlɔ jamanakuntigiya la Liberiya ani Afiriki)
rdquoHakɛlabatoko faamuyali fɔɲɔgɔnkɔkow la jɔyɔrɔ ka bon walasa bɛn sabatili nrsquoa sinsinni
taabolow nafaw ka bonya kosɛbɛ waati kuntaala jan kɔnɔrdquo
Jamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba
122
Hakɛlabato Bɛn laɲini bolodalen
ani Yiriwali
1-Hakɛlabato taabolo
2- Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
ɲɛbila
Hakɛlabato bɛ faamu waati dɔ la i nrsquo a fɔ hakilila min bɛ musow kunkow dɔrɔn ɲɛnabɔ Gafe
minnu kumana hakɛlabato kan diɲɛ kɔnɔ a hakilila faamucogo jɛngɛnnen tɛrɛmɛnen brsquoo
caman kɔnɔ
Hakɛlabato ye hadamadenyako hakilila ye min bɛ danfaraw dantigɛ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ ni
musoko la kuludɔgɔmanko nafasɛrɛko sihakɛko adw A bɛɛ bilaɲɔgɔnɲɛ don kuluw ni ɲɔgɔn
cɛ fanga sira kan Hakɛlabato laɲini ye hadamadenya sabatili nrsquoa yiriwali ye ka ɲɛsin bɛɛ
lajɛlen ma ani ka hadamadeya sew don da la anrsquoan kelen-kelen ka mɔgɔya jɔsenw bɛn
kuntaala jan sabatili kama
O bɔlen kɔ yen fɔɲɔgɔnkɔw nɔgɔyali kɔlɔsira san laban ninnu na o nrsquoa ta bɛɛ lakana ni bɛn
sabatili de ye haminankoba ye halibi Afiriki tilebinyanfan na Bɛn ɲɛsigili ni fɔkabɛn ani kɛlɛw
ɲɛnaboliko ɲuman jamana jɔliko kura bɛn sinsinni demokarasi sinsinni ani mara kɛcogo
ɲuman jamanaw kɔnɔ kɛlɛw tun bɛ minnu kɔnɔ olu ye bɛn ɲinibaga cɛmanw ni musomanw ka
baaraw kolomayɔrɔw ye
Hali ni fɛn caman bɛ laquo Hakɛlabato hakilila kɔnɔ ldquokɛlɛw mɔgɔ tɔɲɔnenbaw ye musow ni
denmisɛnw ye Bɛnko jɛkabaaraw ɲɛni sirilen don u ka sew la ka musow ni denmisɛn ninnu
sendon bɛn sabatili lardquoBɛn ni Lakana Sabatili Tɔn ka ɲɛsin Musow ma Sedeyawojamanaw
kɔnɔ (ƐRƐSIPEFEKORESPFECO) ka jateminɛ a ka baaradaminɛ baarasigi labɛnnisɛbɛn
Ja
123
kɔnɔ min kɛra Abijan san 2009 kɔnɔ ye musow sendonniba bɛn sinsinni ni fɔɲɔgɔnkɔw
ɲɛnabɔli taabolow la gɛlɛyada dajira
O nrsquoa ta bɛɛ ni muso kɛra bolokɔfɛmɔgɔ ye krsquoa jɔyɔrɔ dɔgɔya nrsquoa makoɲɛkow nrsquoa nafasɔrɔsira
kolomaw ma don da la a jɛlen don krsquoa tɛ se krsquoa jɔyɔrɔ fa kosɛbɛ sɔrɔko ni hadamadenya
yiriwali la O la sa sɔn kɛlen musow sendonniba nafa ma bɛn ni lakanako la
SedeyawoCEDEAO ka Cakɛda Hakɛlabato Yiriwali kama (SesedezeCCDG) ye bɛn ni
lakana jate krsquou kɛ a ka waleyalifɛɛrɛ taabolo jɔnjɔn ye O ŋaniya in bɛ taabolow ni jogow tali
sɛmɛntiya kosɛbɛ kalangafe in kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn sabatili ma a bɛ ldquoHAKƐLABATO bɛn ni
yiriwali gɛlɛyaw wulili kamardquo kalanbolo tali fana sɛmɛntiya
Nin kalanbolo in tilalen don masalakun bolofara fila ye
Hakɛlabato taabolo
Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw ni jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma bɛn ni yiriwali
sinsinni hukumu kɔnɔ
Masalakun bolofaraw
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara 2 Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalandegeli kuntilennaw
1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ
jate
3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
124
Kɔnɔkow
Hakilila kolomaw kɔrɔ
Hakɛlabato
Tubabukan na a bɛ fɔ hakɛlabato ma ldquo GenreZanri rdquo O ldquoGenreZanrirdquo fana bɔra Angilɛkan
ldquogender Zandɛri rdquo de la Sɛgɛsɛgɛli hukumu kɔnɔ laquo zanrigenre raquo nrsquoo ye hakɛlabato ye kɔrɔ
ye sira minnu bɛ cɛw ni musow cɛ sigidajama cɛla ani fana o sira ninnu sigira senkan cogo
min na hadamadenya siratigɛ la ani seko ni dɔnko Danfara dɔnnenw cɛw ni musow cɛ ni
yɛlɛma bɛ se ka don u la waati kɔnɔ olu bɛ se ka yɛlɛma seko ni dɔnko kelen kɔnɔ ani ka bɔ
jamakulu dɔ la ka taa dɔ wɛrɛ la
Cɛya ni musoya farikolo cogoya fɛ o ye fɛn ye i bɛ bange ni min ye nrsquoa tɛ yɛlɛma
dancogo kɔni sira fɛ
Cɛya ni musoya hadamadenya sira fɛ o ye hadamadenyajɛ ko dilannen ye min bɛ se
ka laɲɛ ni krsquoa lataa ɲɛ yɛlɛmayɛlɛmafɛn don waati ani yɔrɔ kɔnɔ
Hakɛlabato damakɛɲɛni o bɛ tali kɛ cɛ ni muso garijɛgɛ kɛɲɛni na jamana sɔrɔfɛnw ani
yiriwali tɔnɔw lasɔrɔli nrsquou kɔlɔsili la
Hakɛlabato tilennenya o ye ɲɛni ni tilennenya jogow ye ka ɲɛsin cɛ ni muso hakɛlabato
sabatili ma
Hakɛlabato kɛɲɛni damakɛɲɛni dafalen cɛw ni musow cɛ u damakɛɲɛni sendonni na
kalanko taabolo dakun bɛɛ la nin yɔrɔ la cɛ ni muso hakɛ damakɛɲɛni de ko don
Hakɛlabato fisamanciyadanfarali o ye tilenbaliya ye walima damakɛɲɛbaliya ye ka
ɲɛsin cɛ dɔ walima muso dɔ ma ka da hakɛlabato faamuyalikojuguhakili kan
Hakɛlabato faamuyalikojuguyahakiliw olu ye dankaniyaw ye daliluya tɛ minnu na u bɛ
kɛcogoyaw ni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw di cɛ walima muso ma U brsquoa ɲini ka cɛw ka se sɛmɛntiya
musow kan kasɔrɔ u ma jateminɛ kɛ jamakulu labɛncogo kan fo krsquoa jira ten krsquoo ye musow ni
cɛw dacogo yɛrɛ de ye
Fanga sɔrɔli senyɛrɛkɔrɔ fanga sendonni sugandili ni fɔkabɛn sew ani yɛrɛmara
taabolow sinsinnihellipJamana Yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka Tɔnba sɛbɛnw bɛ
anpowɛrimɛntiempowerment ɲɛfɔ tuma dɔw ko musow ka waleyalifanga jiidili Senyɛrɛkɔrɔ o
fana yrsquoa fɔcogo dɔ ye
Hakɛlabato taabolo
laquo Hakɛlabato taabolo raquo brsquoa ɲini ka jateminɛ kɛ cɛw ni musow ka garijɛgɛ sɔrɔlenw na ani jɔyɔrɔ
minnu bolodara u ye hadamadenyakow la ani sira minnu brsquou ni ɲɔgɔn cɛ O ye ko kolomaw ye
125
minnu jɔyɔrɔ ka bon jamakulu yiriwali taabolow la ani politikikow porogaramuw ni diɲɛ
fangabondaw ni jamanaw ka porozew ka sirasɔrɔ la
Hakɛlabato sɛbɛkɔrɔ sirilen don mɔgɔw ani jamakuluw ka don o don sɔrɔ cogoyaw ni
hadamadenyako fan bɛɛ la ale min bɛ mɔgɔ kelen-kelen (cɛw ni musow) jɔyɔrɔ
kɛrɛnɛkɛrɛnnenw jira lsquorsquo FawoFAO ka fɔ la Hakɛlabato ni koɲɛɲinijateminɛ ani cikɛ koɲɛw
danni kunkan (san 2001)
Hakɛlabato taabolo tariki
San 50 nan kɛra yɔrɔw jɔli kura san ye ni diɲɛ wariko tɔnbaw (ƐfƐMIFMI BƐMUBM) ka
hakilila ye ani lakurayali hakilila O waati bɛnna kɛlɛban ma diɲɛ kɛɲɛkayanfan fɛ a kɛra
yɛrɛmahɔrɔnya ɲinini wulikajɔjɛkuluw sigili senkan waati fana ye ani 1945 baarakɛjɛkulu
sigira senkan ka ɲɛsin musow ka ɲɛnamaya sabatili ma
San 60 waatiw daminɛ bɛnna sariyako hakɛw ɲinini ma ani fana wulikajɔ cayara diɲɛ fan bɛɛ
dakun caman na
Hadamadenya latɛmɛko ɲuman taabolo
Ka taabolo kuraw ta ka musow kɛ yiriwali kɛbaaw ye
Musow dorogoli yiriwali baaraw la FƐDIFED ani
FƐDIFED (muso ni yiriwali) warisɔrɔbaaraw bɛ layiriwa
Musow dorogoli yiriwali baaraw la jaabiw (IyɛfudeIFD) danfaraw bɛ cɛw ni musow cɛ
yiriwaliko sira kan O kosɔn dɛmɛ fanga ka kan sinsin ka ɲɛsin musow ma anrsquou ka
faamulicogow
Musow ni yiriwali jaabiw (FɛdiFED) fɛɛrɛw tigɛli ka ɲɛsin musow mako kɛrɛnkɛrɛnnenw
ɲɛnabɔli ma dakun bɛɛ lajɛlen na ka o porozew kunsin waleyaw ɲɛnabɔli ma minnu
nafasɔrɔbagaw ye musow de ye
Musow sera u yɛrɛ kɔrɔ ko caman na nka ko jugu wɛrɛw sera u ma minnu sababu bɔra cɛw
ka baaratiɲɛ na
laquoHakɛlabatoraquo taabolo nrsquoo kɔrɔ ye sɛgɛsɛgɛli ni jateli ye hadamadenya sira bɛɛ lajɛlen kan
musow ni cɛw cɛ o jɔyɔrɔ ka bon kosɛbɛ kelenya kuntilennaw sabatili la ka kɛɲɛ ni
hadamadenw ka hakɛw ye ani fɛɛrɛw laɲɛniko ɲuman sinsinni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan
ma
126
San 90 waatiw la yiriwali kuntaala jan min laɲini tun ye ka yiriwali sababuw bɛrɛbɛn ɲɔgɔn
ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔfɛnw hadamadenyako sɔrɔko ani seko ni dɔnko o sinsinna yiriwali
kɛbaga cɛman ni musomanw sendonni sabatili kan yiriwali baaraw la ani cɛw ni musow
damakɛɲɛni o baaraw la
San 1995 Pekɛn lajɛ musow jɔyɔrɔ sariyasigi kan ye kunnafoniw di hakɛlabato taabolo ni
yiriwali kan (ZeyedeGED) O kun tun ye ka fura sɔrɔ cɛ ni muso mako kɛrɛnkɛrɛnnenw na ka
ɲɛsin musow ka senyɛrɛkɔrɔ sabatili ma ani ka tali kɛ dukɔnɔna ni hadamadenya
fisamanciyaw la
Hakɛlabato taabolo ani yiriwali (ZeyedeGED) ye danfaraw taabolo kura ye minnu bɛ cɛw ni
musow cɛ ani cɛmanninw ni musomanninw
Talikɛɲɔgɔnnaya mɛnisitirimingi (mainstreaming)
Cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ka talikɛɲɔgɔnna walima fɔcogo wɛrɛ la donɲɔgɔnna taabolo kɛɲɛni
u damakɛɲɛni sabatili kama fɛɛrɛ ɲumanw ye
A bɛ hakililajigin kɛ tuma bɛɛ ka ɲɛsin damakɛɲɛni sinsinni ma musow ni cɛw cɛ politikikow la
ani fɛɛrɛw ni baaraw yiriwali kama Talikɛɲɔgɔnna min bɛ cɛw ni musow ka gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn
cɛ kɔrɔ tɛ krsquoa fɔ dɔrɔn ka tigɛ a kan ko musow sen bɛ don yiriwaliporogaramu dɔ labɛnnen na u
ye ka bila A laɲini ye fana ka hakililatigɛ di min brsquoa jira ko cɛ fara muso kan ninnu bɛɛ de brsquou
bolo di ɲɔgɔn ma ka laɲiniw pereperelatigɛ krsquou waleyali boloda walasa yiriwali ka musow ni
cɛw haminanko gɛlɛnw nrsquou makow don jatew la
Jɔyɔrɔw ni hadamadenya cɛsiraw tilatilali jamakulu kɔnɔ
Hakɛlabato jɔyɔrɔw
Sɔrɔko la Bangeko la Sigida mɔgɔw fanfɛ
nafolomafɛnw ni baaraw sira
kan kalan kalalisamarakala
-nimaya ni seko ni dɔnko sira
kan
-ka denw bange
-ɲɛnajɛw
-Kalan ni baaradegekalan
- hadamadenya baaraw nrsquoa
cakɛdaw labɛnni jama fɛ
- sigidaw politiki baaraw
- sendonni hadamadenya
sabatilijɛkuluw la
- hadamadenkow ɲɛnabɔli
- sigidalamɔgɔw ka koɲɛnabɔhellip
127
- Lafaamuyali Hakililasɔn (hakɛlabato taabolo) ko dɔ tɛ se ka yɛlɛma fo ni politikimɔgɔ minnu
yrsquoa sigi senkan olu krsquoa don bala koɲuman O ko kelen in kunkan min don ka fɛɛrɛ tigɛ ka
yɛlɛma sira don seko ni dɔnko jɔyɔrɔfako hakilijagabɔcogo taabolow kɔrɔ kumalasurunya la
ka yɛlɛma don misali ladegetaw la O brsquoa jira ko ko in ka kan ka lajɛ kɔsɛbɛ seko ni dɔnko sira
fɛ ni fɛɛrɛ sugandilenw ye cɛ ni muso cɛsirilenw fɛ yɔrɔ bɛɛ nrsquoa ta ka kɛɲɛ ni sigidaw
kɛcogoya kɛrɛkɛrɛnnenw ye
rdquoHadamadenya siraw cɛya ni musoya kow kan ani jɔyɔrɔ minnu dira musow ni cɛw ma ( ani du
ma) olu caman sirilen bɛ sɔrɔ labɛndaw jamana fanga suguya anrsquoa ka hadamadenyakow
kuntilennaw na diinɛko ani seko ni dɔnko O sira ninnu fana bɛ se ka yɛlɛma Misali la
jamana bɛ se ka cɛw ni musow damakɛɲɛbaliya kɛ fanga sigibolo ye krsquoa lakolokolo ni sariyaw
ye ani taabolow minnu bɛ boli furuko kan furusa bangebagaw jɔyɔrɔ denw lamarali tigiya
ani hadamadenya dɛmɛnisira taabolowrdquo1
-Hakɛlabato sabatili minɛnw
Diɲɛ lajɛbaw krsquoa ta Mɛkisiko la ka se Bezingi
1 Masan Dalemeyida ka bɔ laquoHakɛlabato waleyali kɔnɔ ka hakɛlabato hakilila faamuyaraquo
san 2007 Awirilikalo [ ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra san
20120615httpwwwgenreenactionnetspipphparticle5514
128
Diɲɛ lajɛbaw musow kan (Sun InifɛmuUNIFEM ka sira minɛ ka taa Bezingi)
A bɔra A A bɔra laquoSɛnɛgali Hakɛlabato ni Ladamu kɔnɔ ɔrizɛnisiORGENS sɛbɛnko filanan san 2008raquo
-Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ lakana sabatili ma o ka
bɛnkanw Afiriki tilebinyanfan jamanaw kɔnɔ
Bɛnkan 1325 musow kan bɛn ani lakana
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara ka ɲɛsin lakana sabatili ma o ka bɛnkan 1325
tara tɔndenw bɛɛ ka yamaruya kɔnɔ san 2000 O ye sariya ni politiki taabolo kɔrɔmaba ye min
bɛ musow sendonni nafa ani hakɛlabato taabolo matarafali lakodɔn bɛn ɲɛnabɔliw la
hadamaden lahinɛni bolodaliko bɛn sabatili wulikajɔw bɛn sinsinni ani mara kɛcogo fɔɲɔgɔnkɔ
kɔfɛ
Mɛkisiko san 1975
AyiyɛfuAIF kɛnɛ kan
Diɲɛ lajɛba fɔlɔ musow
kunkankow kan san 1975 ka ta
zuwɛnkalo tilen 15 krsquoa ta bila
zuluyekalo tile 2
1975
1976
Masalakun jɔnjɔnw
kelenya yiriwali
Muso tɔgɔlasan diɲɛ kɔnɔ
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka
tɔnba ka santanbaara ka ɲɛsin muso
ma
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Kopenagi san 1980
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Nayirobi san 1985 lajɛba
Musow tɔgɔlasantanbaara
kuncɛli Fɛɛrɛw tigɛli
Dɛmɛdonjɛkuluw ka lajɛba
Bezingi san 1995
Diɲɛ lajɛba waleyali kan bɛnkan tali
jɔyɔrɔ kan krsquoa ta san 1995
sɛtanburukalo tile 4 ka se a tile 15 ma
129
Bɛnkan 1325 tilalen don waleyalidakun jɔnjɔn 4 ye
1 Musow sendonni kolatigɛli dakun bɛɛ lajɛlen na i nrsquoa fɔ
fanga sigibolow jamanaw kɔnɔ fankelenfɛjamanaw kɔnɔ ani diɲɛ kɔnɔ
fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔlɔli nrsquou dalasali fɛɛrɛw
bɛnko fɔkabɛnw
basigi sabatiliwalew ka kɛ sɔrɔdasimusow ye polisimusow ani siwilimusow krsquou
sendon jamana basigiliwalew la
ka kɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba sekeretɛri zenerali ka ciden
kɛrɛnkɛrɛnnenw ye
2 Musow ni musomanninw lakanani krsquo u kisi cɛnimusoya ɲangataw ma ani ko jugu minnu
bɛ hakɛlabatoko kunkan i nrsquo a fɔ
koɲɛnabɔta teliw ka ɲɛsin hadamaden lahinɛni ma i nrsquo a fɔ kunkalifadenw dagayɔrɔ
kɔnɔ
ni bɛn sabatili wulikajɔ baara kɛbagaw kalanni ye musow ni npogotigiw ka hakɛ la anrsquou
lakanani kɛcogo ɲuman sanni u ka na kɛlɛdaw la
3 Ko jugu ɲɛsinnenw musow ma ɲɛsigili ni musow ka hakɛw sabatili ye sɔnni sariyaw
ma ani sariyaw waleyali sen brsquoo la
kɛlɛ ko jugubaw kɛbagaw silatunukɛlɛ wulibagaw ani hadamadenya danbetiɲɛ ko
juguw kɛbagaw ani dankariliw diɲɛ sariyaw wɛrɛw la nɔminɛni
kunkalifadenw dagayɔrɔ bonyali krsquoa dɔn siwiliw ka yɔrɔ ye ani hadamadenw lahinɛyɔrɔ
cɛnimusoya kojugukɛw senbɔli nɔminɛbaliya bɛnkanw na bawo u bɛ se ka jate i nrsquoa fɔ
hadamadenya danbetiɲɛ ko juguw kɛlɛ ko jugubaw walima silatunukɛlɛ
muso ka hakɛw sinsinni ka kɛɲɛ ni jamana ka sariyako ye
Waleyaw dɛmɛni minnu tara musow fɛ ka ɲɛsin bɛn sabatili ma ani fɔɲɔgɔnkɔw
dalasali tɛmɛsiraw u ka sigida la
4 Hakɛlabato taabolo donni bɛn sabatiliwulikajɔw tɛmɛsiraw kɔnɔ i nrsquo a fɔ
kɛrɛnkɛrɛnnenya la
ka laadibagaw sigi hakɛlabatoko la jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ka bɛn
sabatili wulikajɔ bɛɛ kɔnɔ
ka jateminɛ kɛ ka ɲɛsin musow ni musomanninw mako kɛrɛnɛkɛnɛnnenw ma politikow
labɛnni
nrsquo u waleyali senfɛ dakun bɛɛ lajɛlen na
ka musojɛkuluw ka laɲini bolodalenw dɛmɛw ni dɔnniyaw don politikiw ni
porogaramuw kɔnɔ u labɛntɔ
130
Bɛnkansɛbɛn 1820 ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛw ma kɛlɛw kɔnɔ
Bɛnkan 1820 ( san 2008 ) bɛ kɛlɛ kɔnɔ cɛnimusoya kojugukɛw jate i nrsquoa fɔ bɛn ni lakanako
haminankow diɲɛ kɔnɔ Bɛnkan in brsquoa ɲini
maramafɛn tabaga cɛmanmusoman fɛ u ka cɛnimusoya kojugukɛw dabila ka ɲɛsin
siwiliw ma u brsquoo minnu kɛ fɛɛrɛw ye walasa krsquou ka laɲiniw sabati
kɛlɛ kɛbaga bɛɛ ka ɲangilibaliya kɛlɛ ka ɲɛsin cɛnimusoya kojugukɛlaw ma ani ka
siwiliw ka lakana sabati
jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba ni bɛn sabatili wulikajɔ kɛbagaw fɛ u ka cɛni-
musoya kojugukɛw ɲɛsigili fɛɛrɛw labɛn ani ka ɲangiliw boloda ka ɲɛsin ko jugu in
kɛbagaw ma
- Bɛnkanw
Jamanaw ka bɛnkan ka ɲɛsin danfara binni ma cɛw ni musow cɛ (SedɛfuCDEF)
Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakɛw kan min ɲɛsinnen bɛ musow
ka hakɛw ma bɛnkan
Maputo bɛnkan
- Sedeyawo ka baara bolodafɛɛrɛ ka ɲɛsin jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara
lakana kama ka bɛnkan 1325 ni 1828 waleyali ma Afiriki tilebinyafanjamanaw kɔnɔ
- Jamanafɛɛrɛw ka ɲɛsin hakɛlabato tilennenya ni damakɛɲɛni sabatili ma
KALANBOLO BAARA BOLODALI
Masalakun bolofara Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalan degeli kuntilennaw
1-Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
2-Ka kalanbaaraw ni lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu brsquoa to ni hakɛlabato taabolow bɛ
jate
3-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
131
Kuntaala Lɛri 14
MinɛnDɛmɛnanwSɛbɛnw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Filimuw
-Jaw
-Gafew ni sɛbɛnw lajɛlenw ani masalabolo suguya caman
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la
(TISETICE)
Kalanbolo baara bolodali
Kalansenbolo
bolofara
Koɲɛdɔnw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka hakɛlabato hakililaw nrsquo
a taabolo ɲɛfɔ
-Hakilila minnu sirilen don
hakɛlabato hakililaw la
hakɛlabato damakɛɲɛni
hakɛlabato
tilennenyahakɛlabato kɛɲɛni
- hakɛlabato taabolo
Sɛbɛnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na ani
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan)
-Kulubaara
- sɛbɛnɲiniw (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na animinnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-hakililaɲini
-sɛgɛsɛgɛli
-hakililafalen
Lɛrɛ 2
2 Ka hakɛlabato taabolo
bajuw faamuya kosɛbɛ
Jɔsen sirilenw hakɛlabato
taabolo la
Lɛrɛ 2
3 Ka gɛlɛyaw ni cɛsiriko
minnu sirilen bɛ
hakɛlabato taabolo la
lakodɔn
gɛlɛya ni cɛsiriko minnu sirilen
bɛ hakɛlabato taabolo
waleyali la
Lɛrɛ 2
4
Ka hakɛlabato taabolo
sinsinni waleyaw labɛn
Waleyawhakɛlabato taabolo
sabatiliwalew senyɛrɛkɔrɔ
anpowɛrimɛntiempowerment
(muso sendonni kosɛbɛ
yiriwali baaraw la ani
kolatigɛliw tali) lakana ni
yiriwali kuntaala jan ko jugu
hakɛlabato na
Lɛrɛ 2
132
5
Ka hakɛlabato taabolo
masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
Dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
- kalanbaarasɛbɛnw labɛnni
- kalansenbolo bolofaraw
kalandegeli labɛnni nrsquou
waleyali
-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
-kolabɛnɲɛɲinibaara
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1 Hakɛlabato taabolo
Masalakun bolofara se
Ka danbew matarafa hakililaw ni jogow ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sabatili ma
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato jamakulu kɔnɔ
Kalandegeli kuntilennaw
Ka hakɛlabato hakililaw nrsquoa taabolo sɛbɛkɔrɔ faamu
koɲɛdɔn minnu ka kan ka layiriwa
KOɲƐDƆNW
Kalanwdɔnniyawdɔnni sira
kan
Jogow mɔgɔyasira dɔnniya
sira kan
fɛɛrɛw baaraɲɛdɔn sira kan
133
-ka hakɛlabato ni cɛ ni muso
dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na
- ka hakɛlabato taabolo
hakilila jiidili ɲɛfɔ
-ka hakɛlabato tilennenya nrsquoa
damakɛɲɛni jɔsenw labato
Ka ɲinini kɛcogo dɔ waleya
hakɛlabato taabolo hakililaw
kan
Kuntaala Lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
-Sedeyawo ka misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-sɛbɛn suguya caman
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛti tiki kunnafonidi ni kunnafonifalenfalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la
(TISETICE)
Kalanbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ Kalanden cɛmanw
cɛmanmusoman musomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw kɔlɔsili
bɛ kalanden cɛman ni musoman
ka dɔnta ni kɛta hakɛ nrsquoa ka seko
ni dɔnko hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka ɲɛsin
hakilila kalantaw ma
- bɛ ɲininkaliw jaabi - jaabi ɲuman sugan-
dili
-kelennabaara
Bilali kalan hukumu kɔnɔ -bɛ cogoya dɔ jira ka kɛɲɛ ni - bɛ baara kɛ Kulubaara
134
hakɛlabato gɛlɛya dɔ ye Misali la
cɛw ni musow ka tile baara kɛtaw
sangali ɲɔgɔn ma
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ u ka sɛbɛn dɔ kɛ
baaraw bɛ minnu kɔnɔU bɛ
baaraw sugandi krsquou kun ɲɛfɔ
minnu ye cɛbaaraw ye ani minnu
ye muso dɔrɔn ka baaraw ye
kulukɔnɔbaaraw kalan
ani sɛgɛsɛgɛli
-bɛ kulu ka baaraw kɛlenw laseli
labɛn
-bɛ kalanden cɛman ni
musomanw ka kunnafoni dafa
-brsquoi sinsin nin kɔnɔko ninnu kan
cɛ ni muso farikolo cogoya sira
kan cɛya ni musoya
hadamadenya hakɛlabato
damakɛɲɛni hakɛlabato
tilennenya hakɛlabato kɛɲɛni
hakɛlabato fisamanciya nrsquoa
danfarali hakɛlabato
faamuyalikojuguyahakili
hakɛlabato taabolo tariki
hadamadenya latigɛko ɲuman
hakɛlabato musow dorogoli
yiriwali la hakɛlabato taabolo
Talikɛɲɔgɔnna
senyɛrɛkɔrɔlafaamuyalilasɔnni
(hakɛlabato taabolo) Jɔyɔrɔw tilali
ani hadamadenya siraw jamakulu
kɔnɔ
-bɛ kuluw ka baara kɛlenw
jaabiw dajira
-jaabiw fɛsɛfɛsɛli kulu
bɛɛ fɛ
Kuma kolomaw latɔmɔni
walima hakilila nafamaw
-brsquo u bila ka kunnafoniw kuma
kolomaw latɔmɔ
-bɛ Kuma kolomaw latɔmɔni
labɛn ka kɛɲɛ ni nin fɛɛrɛ in
ye
-hakilila kolomaw ɲɛfɔli
-jaabiw kafoli
dantigɛliwaati la
walasa ka kunnafoni
sɔrɔlenw basigi
135
-hakɛlabato taabolo tariki
kiimɛni
bakurubajateminɛ
-bɛ kalanden cɛmanw ni
musomanw bila baara la hakilila
caman kan ani krsquo a ɲini u fɛ u ka
dɔw sugandi minnu ɲɛsinnen don
hakɛlabato ani walima cɛya ni
musoya ma
-brsquo u bila ka dɛmɛnan dɔ labɛn
hakɛlabato sabatili kan (ganseli
nataliye walima masalabolo dɔ)
-bɛ ɲininkaliw jaabi
-bɛ dɛmɛnan dɔ labɛn
-kelennabaara
-fililatilen
latɛmɛnidɔnniya sɔrɔlen
waleyali
brsquo a ɲini kalanden cɛmanw nrsquo a
musomanw fɛ u ka don baaraw
tilatilali labɛnnen kura dajira ka
ɲɛsin hakɛlabato ma
- brsquo a ɲini kalanden cɛmanw ni
musomanw fɛ u ka gɔfɛrɛnaman
dɔ labɛn minisiri 25 bɛ min kɔnɔ u
ka janto kɛ hakɛlabatoko la
-bɛ don baaraw tilatilali labɛnni
kura kɛ kalanso kɔnɔ
-bɛ gɔfɛrɛnaman dɔ labɛn ka
kɛɲɛ ni karamɔgɔ cɛman ni
musoman cikan ye
-kelennabaara
-baara kɛlen sɛbɛnni
-ladegeli
-ɲɔgɔlɔnbɔ
Masalakun bolofara filanan (2) Hakɛlabato bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw wulili kama
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn yiriwali sabatili ma
Kalandegeli kuntilenna
1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye
2-Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo
jateli ma
4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
136
Kɔnɔkow
Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli
Hakɛlabato sɛgɛsɛgɛli ye waleya bolodalen fɛn o fɛn tara ka ɲɛsin musow ni cɛw ma krsquoolu
nɔw kiimɛ i nrsquoa a fɔ sariyataliko sira kan poiltikiko ani porogaramukow u kɛra cakɛda o cakɛda
la ani dakun o dakun O ye baaraminɛn dɔ ye min bɛ gɛlɛyaw dantigɛ ka kunnafoniw
sɛgɛsɛgɛ ani ka fɛɛrɛw labɛn dakun ni dakun walasa ka musow ni cɛw jɔyɔrɔ nrsquou sendonni jiidi
yɔrɔ bɛɛ la
O ye fɛɛrɛ ye ka ɲɛsin musow ni cɛw ka haminankow nrsquo u ka dɔnniyaw donni ma politikikow ni
porogaramuw labɛnni na anrsquou waleyali nrsquou kɔlɔsili ani kiimɛni dakun bɛɛ walasa musow ni
cɛw ka nafaw bɛ damakɛɲɛ ani damakɛɲɛbaliya kana se ka banban
Jɔn bɛ mun kɛ mun bɛ jɔn bolo jɔn mako bɛ mun na fɛɛrɛw ni taabolow jumɛnw bɛ se krsquoa to
ni danfara bɛ dɔgɔya cɛw ni musow cɛ makoɲɛfɛnko la ani laɲiniko adw olu ka kan ka dajira
ani krsquou sɛgɛsɛgɛ walasa ka cogoya ninnu bɛɛ lajɛlen ɲɛfɔ katimu dɔ kɔnɔO bɛ se krsquoa to dɛsɛw
ka lakodɔn (Fɛn minnu tɛ yen) ani danfaraw (min tɛ labɔli kɛ)
Hakɛlabato jateliko ɲuman porogaramu bɛɛ daminɛko ɲuman jɔnjɔn ye hakɛlabatoko
sɛgɛsɛgɛliba ye Poroze dakun kelen-kelen bɛɛ la hakɛlabato taabolo brsquo a ɲini i ka ɲininkali
jɔnjɔn dɔw kɛ i yɛrɛ la
-Jɔn bɛ mun kɛ
-Anrsquoo bɛ kɛ ni sɔrɔfɛn jumɛnw ye
-Jɔn brsquou tɔnɔw sɔrɔ
-Cɛw ni musow ka makow nrsquo u ka nafaw ye jumɛnw ye ani munna
-Jɔn bɛ sɔrɔfɛnw ni tɔnɔw ɲɛnabɔ
-Yɛlɛma ɲininenw ye waleya kɛbaga jɔnw fɛko ye
-Jɔnw ye ɲɛtaa balibagaw ye
Bɛnko ni yiriwaliko gɛlɛyaw hakɛlabato siratigɛ la
Oni ONU ka jate la hakɛlabato hakilila bɛ tali kɛ jɔyɔrɔw ni hadamadenyasiraw kan cɛw ni
musow cɛ cɛmanninw ni musomanninw cɛ minnu tɛ kelen ye O jɔyɔrɔw ye
137
hadamadenyasiraw ka ko labɛnnenw ye ani seko ni dɔnkow sɔrɔkow ani politikikow Mɔgɔw
ka laɲiniw ani ko minnu diyagoyalen bɛ u kan sigi la olu bɛ se ka laban ka kɛ
maramafɛnnakɛlɛw wulili sababu ye kuluw ni ɲɔgɔn cɛ
Afiriki Musow ka ɲɔgɔndɛmɛtɔn (FasiFAS) ka ɲinini jirala san 2009 laquohakɛlabato ni ko juguw
kɛli kan musow la kɛlɛdaw kɔnɔ raquo Cɛzi LENOWA la (Jalatigibakalanso) Sɛnɛgalijamana
kɔnɔ O ɲinini in yrsquoa jira ko kalan kɛlenw kɔfɛ ani sariyasɛbɛn labɛnnenw diɲɛ kɔnɔ hakɛlabato
jateli sira kan bɛn sabatili wulikajɔw koɲɛnabɔliw la (OyɛmupeOMP) halibi musow jɔyɔrɔw ka
dɔgɔ o baaraw la sedeyawojamanaw kɔnɔ
Sariyasɛbɛnw labɛnni dɔrɔn tɛ se ka hakɛlabato jateli sabati fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛnabɔli nrsquo u dalasali
baaraw la Jogo yɛlɛmani bɛna kɛ ni mɔgɔw kalanni ye o min bɛ kɛ lafaamuyali kan
kunnafonidi ani ladamuni baara kɛrɛnkɛrɛnnenw U bɛ tali kɛ
Tɔɲɔniwalew (kɛrɛfɛdɛn kɛɲɛnibaliyaadw) laquo I trsquoa dɔn ko tɔɲɔni ka jugu fo nrsquoa sera i
yɛrɛ ma raquo O hakilila fɔra an ye Piyɛri Nikola fɛ ka bɔ a ka gafe kɔnɔ min bɛ wele
laquo Hadamadenya siraw raquo
Kojugukɛw (ko jugu minnu ye hakɛlabatobaliyaw ye kɛlɛw kɔnɔ damatɛmɛwalew kɛli
denmisɛnninw na anrsquou ɲangatali cɛnimusoya sira kan adw) Ko jugu ye forobakuma
ye min bɛ kɛlɛtigɛsɔn jira ani bɛnbaliya sabalibaliya kɛlɛ jugu fɔcogo wɛrɛ la
baganmadegun don min bɛ na ni dimi ni tɔɔrɔ ye laquo Ko jugu min bɛ tali kɛ hakɛlabato
kan o ɲɛsinnen bɛ cɛw ni musow ma nka a ka ca a la digi bɛ kɛ musow de la A bɛ
sɔrɔ damakɛɲɛbaliyaw fɛ cɛw ni musow cɛ fanga sira kan Ko jugu bɛ ɲɛsin muso ma
ka da a ka musoya yɔrɔ kan walima ko jugu bɛ da musow kan min damatɛmɛnen bɛ
kojugu ka tɛmɛ u ka kɛlen kan Nrsquoan ko an brsquoa bɛɛ fɔ o ko juguw ye binkanniw ka
ɲɛsin farikolo ma cɛnimusoya ani hakili Ko jugu minnu bɛ kɛ musow la o dɔw fana bɛ
kɛ jamana fɛ walima jamana brsquoi ɲɛtugu u kan raquo [Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba
bolofara ka ɲɛsin diɲɛ kɔnɔ mɔgɔw ma (UNFP) Hakɛlabato masalakun
labɛnjɛkulukulu]
FasiFAS ka ɲinini hakɛlabato ni ko juguw kɛli kan musow la kɛlɛdaw la kɛra sababu ye
Krsquoa jira ko kɛlɛ bɛ se ka yɛlɛma don cogo min na mɔgɔw cɛsiraw la o cogo kelen na a
bɛ se ka na ni cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw fana cɛw ni musow cɛ ani musomanninw ni
cɛmanninw cɛ
Ka faamuyali ɲuman di sɔrɔdasiw ma bɛnko kan u krsquoa dɔn krsquoa fɔ u ka waleyaw kɔlɔlɔw
bɛ se ka se cɛw musow musomanninw ani cɛmanninw ma
Ka hakililafalen kɛ cɛnimusoya kɛrɛnkɛrɛnnenw kɔlɔlɔw kan anrsquou labɛnw
138
Ka janto kɛ seko ni dɔnko la o la sa mɔgɔ minnu sen bɛ don bɛn sabatili wulikajɔ
ɲɛnabɔliw la olu ka kan krsquoa dɔn u ka baara bɛ kɛ hukumu min kɔnɔ seko ni dɔnko
siratigɛ la bawo cɛ ni muso cɛ gɛlɛyaw ni seko ni dɔnko sirilen don ɲɔgɔn na kosɛbɛ
Laadalako cɛjuguw (Misali la musow ka nɛgɛkɔrɔsigi ɲɛsinnen bɛ musomanninw ma
minnu si ma se lakɔliladon ye walima nrsquou bɛ kalanso fitinin na)
Jamanaw ka bɛnkansariyaw bɛrɛbɛnbaliya diɲɛ taw ma anrsquou waleyalibaliya olu tɛ se
krsquoa to jamanaw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa a ɲɛma kojugukɛko kunkan O brsquoa to ni cɛnimusoya
kojugukɛw ani dantɛmɛwale wɛrɛw bɛ sinsin musow de ye o kow mɔgɔ tɔɲɔnen fɔlɔw
ye (denmisɛnw aniwalima balikuw) ani ɲangiliw kɛɲɛni tiɲɛni hakɛ ma ko jugu ninnu
kɛbagaw kama
hakɛlabatoko jateminɛni politikikow ni waleyalikow kɔnɔ forobapolitikikow ɲɛfɔli nrsquou
waleyali damakɛɲɛnenw koɲuman politiki min bɛ hakɛlabatoko don ba la o ye jɔsenw
faralen ye ɲɔgɔn kan minnu bɛ danfaraliw ni damakɛɲɛbaliya balicogo sigi senkan
minnu sababu bɔra hadamadenya ni seko ni dɔnko danfaraw labɛnnenw na cɛw ni
musow cɛ
Waleya ni jogo sirilenw hakɛlabato la minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali sabatili ma
Politiki min bɛ janto kɛ hakɛlabatoko la o brsquoa ɲini ka furaw sɔrɔ hadamadenya
damakɛɲɛbaliya wale kɔrɔlenw na olu minnu bɛ hakɛlabatow bilaɲɔgɔnɲɛ ju la Olu bɛ
musow ka sekow yiriwali dan sira la o cogoya kelen na balanw don musow ka
hadamadenya hakɛ bajuw waleyali la A bɛ fɔ ko politiki bɛ janto kɛ hakɛlabato na nrsquoo
yrsquoa sɔrɔ a bɛ yiriwaliporoze labɛncogo dantigɛ ka sɔrɔta laɲininenw pereperelatigɛ -
kunw ni fɛɛrɛw dantigɛli ani kɔlɔsili jateminɛnanw bakurubafɔ la poroze taabolo bɛɛ
lajɛlen
Musomannin ni cɛmannin ladamuni sɛmɛntiyalen don kalan taabolo fɛ min bɛ janto kɛ
hakɛlabato dakun bɛɛ la a bɛ janto kɛ kalanko taabolow ni kalansen bolodalenw na
ani kalanso koɲɛw ɲɛnabɔli O ye ka baara kɛbaga cɛman ni musoman ani kalanyɔrɔw
sigiyɔrɔw dantigɛ O bɛ kɛ baara kɛbaga cɛman ni musoman ani baara kɛbaga suguya
cɛman ni musoman ka waleya kunsinnenw waleyali kama ka se ka kalanso ɲɛnamaw
bila o la u ka bolokan Ka janto kɛ hakɛlabato la kalandegeli hukumuw kɔnɔ o bɛ se
ka taabolow ni jogow sinsin minnu ka ɲi tilenneya ni damakɛɲɛni ma
- Kalan ɲɛnamaya kuntaala kɔnɔ
- Hadamadenya ni seko ni dɔnko waleya minnu bɛ janto kɛ musow ni cɛw ka nafa suguya
dafaralenw na
139
- Musow ni cɛw sendonni damakɛɲɛnen yiriwali taabolo la
Lakana ni bɛn gɛlɛyaw sedeyawojamajanaw kɔnɔ
Kow cayali sedeyawojamanaw kɔnɔ o bɛ yɛlɛma don kosɛbɛ cɛsirikow la ka ɲɛsin bɛn ni
yiriwali gɛlɛya ma Olu cɛsirikow la an da bɛ se ninnu ma
Kalata minnu bɛ na ni fɔɲɔgɔnkɔw ye sirabilako jugu ani politiki gɛlɛyabaw jujɔn
Demokarasi sigili nrsquoa sinsinni gɛlɛyaw
Jama ka wulikajɔkɛlɛw ani hakililalafasa dantɛmɛ wulikajɔ kunbɔliw
Hadamaden cayaliba ani jamanaden fanba ye denmisɛn ye ((denmisɛn minnu si tɛ san
20 bɔ olu ka ca ni mɔgɔ 50 ye kɛmɛ o kɛmɛ la Afiriki tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ)
Kalan baaradegekalan ani baara lasɔrɔli gɛlɛyaw
Kalanden minnu mana tila kalan na dɔnniya minnu brsquoolu la ani jamanadenw mako bɛ
baara minnu kɛbagaw la olu tɛ ɲɔgɔn ta Bɛn sabatili ni donɲɔgɔnna ani tilennenyako
ni damakɛɲɛniko jateli mako ma jɔ olu fɛɛrɛw tali la
Faantanya hakɛ damatɛmɛnen don Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi duuru bɛ faantanya
jukɔrɔ (50) Mɔgɔ kɛmɛ o kɛmɛ la bi wɔɔrɔ ni kɔ bɛ balo kasɔrɔ dolariwari dɔrɔmɛ 1
trsquoa bolo (60)
Mɔgɔw ka sigiyɔrɔyɛlɛma balakacaya minnu sababu ye politiki ni sɔrɔdasikɛlɛw ye
Mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka taama u sago la sedeyawojamanaw kɔnɔ o kɛra sababu ye ka
banaw jɛnsɛn ani mɔgɔ dogokafeere ani jagofɛn kɔnnen jago jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Maramafɛn misɛnw ka munumunu jamanaw kɔnɔ
Forobapolitikiw ɲɛbaliya
Siyakokɛlɛw
Kunmayɛlɛmafuraw (dɔrɔguw) yuruguyurugufeere
Maramafɛnnakɛlɛw dagali
Waleya fɛn o fɛn ɲɛsinnen bɛ nin cɛsiriko ninnu ɲɛnabɔli ma wajibi don cogoyasɛgɛsɛgɛ ka kɛ
walasa ka hakɛlabato taabolo don u kɔnɔ
KALANBOLO BAARA BOLODALI
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn yiriwali sabatili ma
140
Kalandegeli kuntilenna
1-Ka bɛn sabatili ɲɛɲinifɛɛrɛw sɛgɛsɛgɛ ka kɛɲɛ ni hakɛlabato ye
2- Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
3-Ka kalanbaara dɔw ani lakɔli koɲɛ dɔw labɛn krsquou waleya minnu ka ɲi hakɛlabato taabolo
jateli ma
4-Ka taabolow ta minnu ka ɲi hakɛlabato sabatili ma
Kuntaala Lɛrɛ 12
MinɛnwDɛmɛnanwSɛbɛnw
-Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
-Sedeyawo ka Misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-Sɛbɛnw ani masalabolo suguyaw
Baara bolodalikatimu
KALANSENBOLO
BOLOFARA
KOɲƐDƆNW KƆNƆKO FARANKANW FƐƐRƐW KUNTAALA
1 Ka hakɛlabato
taabolo
sɛgɛsɛgɛlikɛminɛnw
ɲini krsquou dɔn ani
faamuya kosɛbɛ
Fanga tali sɛgɛsɛgɛli
sɛgɛsɛgɛlikatimu
GAMUGAM(hakɛlabato
sɛgɛsɛgɛlikatimu baju)
-kalanko taabolo
sɛgɛsɛgɛli katimu ka kɛɲɛ
ni hakɛlabato ye
-sɛbɛnw ɲinini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin nawalima
minnu bɛ ɛntɛrɛnɛti
kan)
-Kulubaara
-hakililaɲini
-Sɛgɛsɛgɛli
Lɛrɛ 2
2 Ka hakɛlabato
sɛgɛsɛgɛli taabolo
sɛbɛkɔrɔfaamuya
-dakun suguya minnu bɛ
sɛgɛsɛgɛli la
-dɔnniya farankanw
Lɛrɛ 2
141
3
Ka bɛn ni yiriwali
fɛɛrɛw labɛn ka kɛɲɛ
ni hakɛlabato
taabolo ye
-laquohakɛlabatoraquo politikiw
waleyali labɛnw
-laquohakɛlabatoraquo politikiw
waleyali minɛnw
-Hakililafalen
-kolabɛnɲɛbilabaara
Lɛrɛ 2
4
Ka hakɛlabato
taabolo don
kalanbaaraw kɔnɔ
- dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraminɛnw
sɛgɛsɛgɛli
-kalansenlabɛnsɛbɛnw
labɛnni ka hakɛlabato
don a kɔnɔ
- kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
labɛnni nrsquoa waleyali
-dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2 nan Hakɛlabato Bɛn ni yiriwali gɛlɛyaw kama
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw ani jogow matarafa ka ɲɛsin hakɛlabato taabolo sinsinni ma minnu ka ɲi
bɛn ni yiriwali sabatili ma
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu hakɛlabato taabolo sɛgɛsɛgɛli fɛɛrɛw
Kalandegeli kuntilenna
Ka hakɛlabato taabolo sabatilifɛɛrɛw yiriwa i ka sigida la bɛn ni yiriwali waleyali kama
Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆNW
Kalanwdɔnni sira kan Jogow mɔgɔyasira dɔnniya sira kan fɛɛrɛwbaaraɲɛdɔn sira kan
142
-Ka waleyaw ani jogo
ɲumanw ni jugumanw nɔ
sɛgɛsɛgɛ minnu sirilen don
cɛ ni muso fila (2) ka
diɲɛnatigɛ cogoyaw la
-ka labɛn koloma dɔw kɛ
minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
ma ka janto kɛ hakɛlabatoko
la (ka kɛɲɛ ni musow ka
senyɛrɛkɔrɔ ye lakana ni
yiriwali kuntaala jan ani
kojugu minnu bɛ tali kɛ
hakɛlabatobaliya kan)
-Ka hakɛlabato tilennenya ni
damakɛɲɛni bonya waleyaw sigili la
senkan minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
sabatili ma
-Ka waleya kɛ ka se ka hakɛlabato don
walew kɔnɔ minnu ka ɲi bɛn ni yiriwali
sabatili ma
(anpowɛrimiempowermentɛntsendonni
kolatigɛw labɛnni na)
-Ka yiriwali ni bɛn baara dɔw
sigi senkan sigida kɔnɔ ka
kɛɲɛ ni hakɛlabato taabolo ye
-Ka dɛmɛ kɛ ka ɲɛsin waleya
kɔrɔ ɲumanw lataa ɲɛ ma
hakɛlabatokow kan
-Ka se ka musow ni cɛw
sendon yiriwali taabolo la ani
bɛn sinsinni damakɛɲɛ kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 2
Minɛnw Dɛmɛnanw Masalabolo
-Kalansen bolodalenw ni kalandengafew
-Sedeyawo misaligafe
-Filimuw
-Jaw
-Sɛbɛn suguya wɛrɛw
-ɛntɛrɛnɛtiɛntaranɛtikunnafonidi ni kunnafonifalen fɛɛrɛw waleyali kalanko la (TISETICE
Ni musow bɛnna a kan krsquo u sigi krsquou bolo fila da u senkan
Nin tun ye masajamana dɔ ye min ni masajamana caman wɛrɛw tun bɔlen de ɲɔgɔn fɛ
143
Masakɛ kelen masamuso kelen sɔrɔdasiw cikɛlaw ani baarakɛla wɛrɛw tun brsquoa kɔnɔ O nrsquo
a ta bɛɛ sariya tun tɛ musow bolo ka bɔ u ka duw kɔnɔ ani ka baara wɛrɛw kɛ minnu tɛ
musoyabaaraw ye
Sɔgɔma cɛw bɛ bɔ ka taa baara la ka segin wulw fɛ U mana na u bɛ dumuni ɲininkali kɛ ka
tila krsquou fara ɲɔgɔn kan terimaw ka marasibɔ kɛ walima dominobɔ Musow kɛra hɛrɛ la o u
ma kɛ hɛrɛ la o o trsquou ka sira ye Don dɔ la musow sera u danna Cɛw hakilila ko mun don
Nrsquou donna so dɔrɔn u ɛ fangatigiya jira u bɛ pɛrɛn an kun ani krsquoan tɔɔrɔCɛw mrsquoa faamu
halibi krsquoanw musow ka baara fanga ka bon Muso dɔ ko o la cɛw bɛ tan de koyi Anw de
brsquoan janto denmisɛnninw na ka du ladon ka fini nɔgɔw ko ka ɲɔ susu ni krsquoa bunte ka
dumuni tobi ani baara caman wɛrɛ fana Olu ta bɛnnen bɛ dominobɔ dɔrɔn ma krsquoan
datugulen to sow kɔnɔ yen O la muso jɛra krsquoa fɔ -An ka gɛrɛwu kɛ (baarabila) O cogo de
la musow ye baara bila Cɛw bɔlen foro la anrsquou ka baarɛyɔrɔw la u dabali bɛɛ banna
Dumuni tun ma tobi Finiw tun ma ko Musow tun tɛ so fana Baw balimamusow
kanimɛmusow furumusow maminɛmusow olu bɛɛ tun bɔra ka taa U tun taara u faraɲɔgɔn
duba dɔ kɔnɔ firiyatɔ dɔ fɛ yen dominobɔ ni marasibɔ la Hali masakɛmuso tun brsquoo kɛnɛ kan
Cɛ kelen si ma se krsquoa muso lasegin so
Cɛw tun yrsquoa fɔ u ni ɲɔgɔn cɛ ko Ɛ musow bɛ segin ka na so hali a tɛ mɛɛn Musow ko an tɛ
segin so fo aw ka hakili sɔrɔ O waati kɔnɔ cɛw yrsquoa ɲini ka musow ka baaraw kɛ nka o ma
ɲɛ kosɛbɛ U ye finiw ɲɛw tiɲɛ u kotɔla Denw tun tɛ ka kasi dabila Dumuniw tun bɛ sisi u
bolohellip ani u tora u kelen na O waati kelen na dugu musow ma sɔn ka segin u kɔ Cɛw bɛ
na an ɲini nin bɛɛ kɔ u yrsquoan tɔɔrɔliba min kɛ krsquoo yafa ɲini an fɛ Fa tun bɛ ɲini ka don cɛw
la U tun yrsquo u ka baara jɔ krsquou janto so la bawo musow tun ye u bolow bɔ baaraw la Dugu
cɛw nana a faamu kelen-kelen dɔɔnin dɔɔnin ko musow ka baaraw tun ka gɛlɛn U ma se ka
bɔ nin kalama cogo di fo sisan Musow tun bɛ u ka laɲini sɔrɔli sira kanhellipnka ko balalen dɔ
nana kɛ Ka cɛw ɲɛgannento sokɔnɔbaara jiriforow tun brsquoa la ka ja Baganw kɛra
yɛrɛmabilaw ye Alikama tun bɛ ka dɛsɛ masajamana kɔnɔ ani dumuniw fana Ko bɛɛ tun
yɛlɛmana ka kɛ kojugu ye Musow ni cɛw bɛnnrsquoa kan o la ka fɛɛrɛ dɔ tigɛ ka gɛlɛya in
ɲɛnabɔ Mɔgɔ kelen sugandira fan kelen-kelen bɛɛ la fɔkabɛn kama
Cɛw ye masakɛ sugandi musow ye masamuso di
Kulu fila jɛra ka ɲɔgɔnye kɛ yɔrɔ kɛrɛnkɛrɛnnen dɔ la jiritu la dala kɛrɛfɛU tun diminen don
u nisɔn tun ka go Masamuso yrsquoi kanto - aw tun brsquoan datugu so kɔnɔ An tun brsquoarsquo lakana
dɔrɔn de kɛnɛmana kow ma Masakɛ yrsquoa jaabi ten Arsquo brsquoan kɛ I ko jɔw masamuso yrsquoi sinsin
o kan Jɔw wa hun An tun bɛ baara kɛ aw ye i nrsquoa fɔ baganw o kɛra masamuso ka jaabi
144
ye Anw fana dun Aw brsquoaw taw dɔn aw trsquoa fɛ krsquoanw taw dɔn Laɲini dɔw brsquoan fɛ krsquou dajira arsquo
la U filɛ nin ye Musow brsquoa ɲini yamaruya ka di u ma u ka to ka bɔ anrsquou ka se ka baara
wɛrɛw dege Dɔw tun brsquoa fɛ ka kɛ sɛnɛkɛlaw ye sojɔlaw bololabaarakɛlaw saripancew
fɔlikɛlaw kumalasurunya la baara suguya caman Masakɛ yrsquoa ɲɛ ɲugu krsquoi miiri dɔɔnin An
sɔnna nrsquoarsquo bɛ o de fɛ o bɛ kɛ arsquo ye A banna wa Masamuso yrsquoa ɲɛ kɔmi ka tɛmɛ ni kuma
ye - Ko wɛrɛ bɛ yen cɛw ka kan krsquo u sendon sokɔnɔbaaraw la Cogo di O kɔni Abada
Masamuso girinna ka wuli krsquoa ka finiba ta ka sira minɛ krsquo a bɛ taa I jɔ i jɔ A ka ɲi hellip An
sɔnnahellipAn bɛna sokɔnɔbaaraw kɛ Nka arsquo brsquoan dɛmɛ kanniw na masakɛ yrsquoo dajira a la
Masamuso sɔnna A tun ma dabɔ dɔ ka se sɔrɔ dɔ kan O de la ɲinifɛnw sɛgɛsɛgɛra kosɛbɛ
kelen-kelen ani ka hakililafalen kɛ u kan Sɔn kɛra dɔw ma dɔw latilenna walasa bɛɛ ka
wasa Bɛnkanɲini bannen masakɛ nrsquoa muso yrsquou ka masayabanfilaw don ani krsquou kuntilenna
kɛ kelen ye
Kalansenbolo bolofara kanlan degeli walanwalancogo
KALANSENBOLO
BAARA KƐTAW
FƐƐRƐW Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn kɔrɔwdɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli -Ka kalanden cɛmanw ni musomanw ka
dɔnta ni kɛta hakɛ fɛsɛfɛsɛ ka kɛɲɛ ni
gɛlɛya dajiralen ye
- bɛ ɲininkaliw jaabi ani krsquou ɲɛfɔbrsquou ka
faamuyali fɔ gɛlɛya in kan
ɲininkaliw
jaabiwɲinini
cikanwbaaraw
waleyali
Bilali kalan hukumu kɔnɔ Baara kɛta1
Koɲɛnabɔta
bɛ diɲɛlatigɛ don o don ko dɔ dajira min
kɔnɔ baaraw danfaralen don cɛw ni
musow cɛ
bɛ ko in sɛgɛsɛgɛ ani ka hakililafalen kɛ
jɔyɔrɔw kan
Kelennabaara
Kulukɔnɔbaaraw kalan
ani sɛgɛsɛgɛli -Brsquoa ɲini u fɛ ka masalabolo kalan min
tɔgɔ ye laquoNi musow bɛnna a kan krsquou sigi
krsquou bolo fila da u senkanraquo
-bɛ kulubaaraw labɛn ka kɛɲɛ ni nin
cikan ninnu ye
1-Musow ni cɛw ka baaraw tun ye mun
ye yanni fɔɲɔgɔnkɔ cɛ
2-Fɔɲɔgɔnkɔ sababu bɔra mun na
bɛ masalabolo kalan
brsquou ka baara jaabiw dajira
Kulu 1 bɛ ɲininkali jaabi minnu bɛ tali
kɛ musow ni cɛw ka baaraw kan
Kulu 2 bɛ fɔɲɔgɔnkɔ kun sɛgɛsɛgɛ
Kulu 3 bɛ bɛn sɔrɔlen nafaw dantigɛ
minnu bɛ masajamana mɔgɔw ka
hadamadenyako ni sɔrɔko kan
Kulubaara
145
3- Fɔɲɔgɔnkɔ in ɲɛnabɔra wa
4-Bɛn nɔkun kɛra mun ye masajamana
mɔgɔw kan
Hakililaw nafawsinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
bɛ kuluw ka ɲininiw ni kunnafoni
sɔrɔlenw kafoli labɛn
-brsquoa ɲini kulu kelen-kelen bɛɛ fɛ u krsquou
baara kuma kolomaw latɔmɔ krsquou kɛ
masalabolo ye katimu walima nataliye
min bɛ gɛlɛya ɲɛnabɔlen bakurubafɔ
-Bɛ dalikunnafoni damadɔw di krsquoa ka
hakilila sɛmɛntiya ni waleyaw ye minnu
bɛ tali kɛ don o don kow kan ani
donkibaruya
bɛ baara kɛlɛnw dajira ani krsquou
walanwalan
kuma koloma latɔmɔnenw bɛ kɛ katimu
ye nataliyew ani masalabolow ka kɛɲɛ
ni se walanwalannenw ye
Jɛkabaara
Hakililafalenfalen
Dantigɛliwaati
kiimɛniBakurubajateminɛ
-brsquou bila u krsquou yɛrɛ ka baara kɛlenw nrsquou
ka kunnafoni walanwalannenw
sɛgɛsɛgɛ kalanni (taabolo kɔnɔkow
sɛbɛkɔrɔ faamuyali kiimɛni
dɛmɛnanwminɛn) Degeli (baara kɛtaw
lakikaya kɔnɔkow kalanden
cɛmanmusoman taabolow ni jogow
sɛbɛkɔrɔ faamuyali hakɛ)
Kuma kɛra ko minnu kan u bɛ olu
bakurubafɔ nrsquou yɛrɛ ka daɲɛw
nataliyew walima katimu ye
Kelennabaara
Kuluw ka baara
Hakililafalenfalen
LatɛmɛniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Ka ɲɔgɔlɔnba dɔ labɛn krsquoa waleya min
bɛ masalabolo danfara kɔnnenw filiw
latilenni cogoyaw ɲɛfɔ
Bɛ ɲɔgɔlɔnba labɛn ani krsquoa bɔ Kulubaara
ɲɔgɔlɔnbɔ
146
KALANBOLO 6 FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI
ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN
laquoYɔrɔ saniyali ka di bɛɛ ye nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲaman cɛ raquo1
1 Zan YanniJean Yanne [ɛntɛrɛnɛti kan]ɲɛ jajɛra 15062012 httpscalettsansrhettwardpresscom
20090530tout-le-monde-veut-saver-la-planete-mais-personne-ne-veut-descendre-les-poubelles
147
FOROBAKƐNƐYA SIGIDA NrsquoA LAMINI
ANI YIRIWALI KUNTAALA JAN
1 Forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa lamini
2 Yiriwali kuntaala jan
ɲɛbila
Sigida nrsquoa lamini hakɛ danfɛnkanɲinini ladamu taabolow yiriwali kɛnɛya ani bɛn sɔrɔli hakɛ
olu minnu sinsinnen bɛ damakɛɲɛni ni fisamanciyabaliya jɔsen baju kan u sirilen tɛ
hadamaden kelen dɔrɔn na jamakulu kɔnɔ nka u bɛ tali kɛ fana bunadama kan ka da a ka
danfɛnya yɔrɔ kan O la sa Afiriki Bɛnkansɛbɛn Hadamaden ni Fasojamaw ka Hakɛw kan bɛ
hakililajigin kɛ krsquoa jira ko laquo fasojama bɛɛ ka kan ni sigida nrsquoa lamini mumɛ anrsquoa ɲuman sɔrɔli
hakɛ ye min brsquou ka ɲɛnamaya sabatiraquo
O nrsquoa taa bɛɛ yɔrɔ minnu na ni dɔnbaliya ani mɔgɔlafilikunnafoni bɛ se ka kojugu lase mɔgɔ
ma diɲɛlatigɛ kɔnɔ forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini sabatili kuntaala jankow ye ko
kolomayɔrɔba ye o yɔrɔw la sango Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɛrɛnkɛrɛnnenya
Afiriki tilebinyanfanjamanaw
Sedeyawo bɛnkan ka ɲɛsin demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman ma brsquoa jira ko demokarasi
bɛn politiki basigi ani hadamadenjɛ tilennenya tɛ se ka sira sɔrɔ mara kɛcogo ɲuman sariyaw
kɔ
O sira kelen in kan diɲɛ ɲɛmɔgɔw bɛnna a kan krsquoa jira jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba
ka lajɛ senfɛ san 2002 sɛtanburukalo la sanbakelennako kunkan ko laɲini ninnu ka don
bakuruba kuntilennaw kɔnɔ minnu bɛ se ka kiimɛ ani minnu kuntaala danbɔlen don krsquoo tɔgɔ
da sanbakelenna kuntilennaw yiriwali kama (OyɛmudeOMD)
Afirikitilebinyanfan jamanaw bɛ se krsquou jɔyɔrɔ fa yiriwaliko la kɛnɛya laseli bɛɛ ma jamana
sɔrɔfɛnw tilako ɲuman sigi bɛn ani demokarasi sinsinni na nrsquou ye fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛ ka
faantanya kɛlɛ fiɲɛbanaba ni fiɲɛbana ani sɔrɔko dɛnkɛrɛfɛ olu minnu bɛ fɔɲɔgɔnkɔw
lajuguyali ani basigibaliya ju la
148
Haminankoba min bɛ gɛlɛya in kɔnɔ o ye politiki kisɛmaw ani nafamaw labɛnni nrsquou waleyali ye
minnu brsquoa to forobakɛnɛya gɛlɛyaw bɛ ɲɛnabɔ ani ka janto kɛ sigida nrsquoa lamini kɛnɛman ani
kuntaala janko la
O hakilila dantigɛlen in hukumu kɔnɔ sedeyawo jamana kelen-kelen ka kalanko taabolo ka
kan ka tali kɛ hakilila fɔlen ninnu na krsquou don kalan kirikilɔmuw kɔnɔ ani baaradegekalan
taabolow ka ɲɛsin karamɔgɔ cɛman musomanw ma kalanden kɔrɔbaw ani lakɔlidenw
O sira kelen kan masalakun in ɲɛsinnen bɛ forobakɛnɛya ma anrsquoa ni sigida nrsquoa lamini bɛ tali
kɛ ɲɔgɔnna cogo min yiriwali kuntaala jan sabatili bolodaliko ɲuman hukumu kɔnɔ
Kalanbolo se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako
ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama
Kalanbolo masalakun bolofaraw
1Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
2Yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini marako
ɲuman ma forobakɛnɛya sabatili kama
Kalandegeli kuntilennaw
Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw dɔn
Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw dɔn
Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ
Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyaw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ
Ka sigida nrsquoa lamini marali walew ani forobakɛnɛya lakana yiriwa
Ka wale ɲumanw kɛ ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw kɛlɛli ma
Kɔnɔkow
1 Forobakɛnɛya
149
aKɔrɔ
Forobakɛnɛya bɛ se ka ɲɛfɔ cogoya caman na A bɛ se ka ɲɛfɔ i nrsquoa fɔ laquo Forobakɛnɛya ɲɛnini
farikolow hadamadenya hakiliko ani seko ni dɔnko sira kan cogo dɔ la ani cogo wɛrɛ la ni
waleyaw ye minnu bɛ se ka jamanadenw ka kɛnɛya sabatiraquo Forobakɛnɛya ɲɛnini bɛ se ka
jate fana i nrsquoa fɔ mɔgɔ kelen-kelen jamakulu ani jamanaden bɛɛ ka kɛnɛya sabatili krsquoa
sababu kɛ u ka kɛnɛyako matarafali wulikajɔw ye
An bɛ se ka hakililajigin kɛ ɲɛfɔli kɔrɔ dɔ kan min bɔra Sarili Eduwari Winsilo ka
dɔnniyaɲɛninigafe kɔnɔ san 1920 laquo Forobakɛnɛya ye dɔnniya ni fɛɛrɛw ye ka banaw kunbɛn
ka diɲɛlatigɛ kuntaala janya ka kɛnɛya sabati ani ka farikolo to ɲumanya la ni sigidalamɔgɔw
ka jɛkabaara labɛnnenw ye sigida nrsquoa lamini saniyali kama banakisɛw sɛgɛsɛgɛli jɛkuluw
kɔnɔ hadamaden ka ladamu a yɛrɛ ka kɛnɛya taabolow kan kɛnɛya cakɛdaw ni dɔgɔtɔrɔw
labɛnni walasa ka kɔn ka banaw ɲɛnini ani krsquou furakɛli ɲɛsigi Ka hadamadenya sabatilifɛɛrɛw
sigi senkan minnu bɛ basigi lase hadamaden kelen-kelen bɛɛ ma krsquou ka kɛnɛya sabati Nin
bɛɛ kɛkun ye hadamaden kelen-kelen bɛɛ bɛ se cogo min krsquoa ka hakɛw nafaw bɔ minnu bɛ
tali kɛ a ka kɛnɛyakow ni si kuntaala jan sɔrɔli la
O de la diɲɛ jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bolofara min ɲɛsinnen bɛ kɛnɛyako ma o
ka baarakɛjɛkulu senfɛ san 1953 o yrsquoa jira ko jɔyɔrɔ min ka kan ka di mɔgɔ kelenkelenna ni
jamakulu ma ladamuni baaraw la kɛnɛyako siratigɛ la o nafa ka bon Nka min jateminɛna
kosɛbɛ baarakɛjɛkulu in fɛ o ye hakililaw lafɛrɛli ye minnu bɛ tali kɛ forobakɛnɛyako
ɲɛnabɔcogo la O lafɛrɛli brsquoa wajibiya ka kɛnɛyako wale bolofara bɛɛ don ɲɔgɔnna ka kɛ
taabolo kelen pewu ye saniyako banaw ɲɛsigili banabaatɔw furakɛli ani nɔgɔyabaatɔw
tɔpɔtɔli
Kabini o waati la sɔn kɛra a ma ko furakɛliw labɛnni fana ye forobakɛnɛya baara jɔnjɔnw dɔ
ye
O nrsquoa ta bɛɛ a ka kan ka pereperelatigɛ ko forobakɛnɛyako bɛ ka danfara don a ni banafurakɛ
dɔnniya ɲɛɲini cɛ sira fila kan kɛrɛnkɛrɛnnenya la
- A brsquoi banban kosɛbɛ banakunbɛn kan ka tɛmɛ furakɛli kan
- A bɛ jamakulu ka kɛnɛyako sabatili bila hadamaden kelen-kelen ta ɲɛ
b Forobakɛnɛya gɛlɛyaw Afiriki sahara woroduguyanfanjamanaw kɔnɔ
150
OmɛsiOMS ye sɛbɛn dɔ labɛn min bɛ tali kɛ laquoAfirki jamanaden miliyɔn 738raquo17 ka kɛnɛyako la
san 2006 nowanburukalo tile 20 na
Bi-bi in na Afiriki gunkanjamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 1073487000 ye
Sedeyawo jamana 15 jamanaden hakɛ jatera krsquoa kɛ mɔgɔ 322990000 ye⁵
OmɛsiOMS yrsquoa pereperelatigɛ a ka laselisɛbɛn kɔnɔ ko laquoAfirikiraquo jamana minnu bɛ Tɔn kɔnɔ
olu ka sɔrɔ yiriwali bɛ kɛ ni jamanadenw ka kɛnɛya ɲuman ye bawo a dilanbaaw yrsquoa jira kolaquo
kɛnɛyabaliya bɛ na ni jamanadenw ka faantanya banbali ye basigibaliya faantan sinsinni
mɔgɔ sata cayali sɔrɔtaw dɔgɔyalihellipraquo
O nrsquoa ta bɛɛ Afiriki kɔnɔ forobakɛnɛya gɛlɛyaw ka ca kosɛbɛ O ko fanba bɛ tali kɛ banakisɛw
jɛsɛnni gɛlɛyaba kan i nrsquoa fɔ sida banakisɛ sumaya ani sɔgɔsɔgɔninjɛ olu minnu bɛ mɔgɔ
miliyɔn 3 ni kɔ faga san o san O mɔgɔ sataw la denɲɛrɛnin ni denmisɛnnin ka ca krsquoa sababu
maramafɛnnakɛlɛw ni kɛnɛyako gɛlɛyaw ye
c Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma
Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoa to kalanden cɛman ni kalanden musoman ka dɔnniyaw
ni jogow sɔrɔ minnu bɛ kɛ sababu ye u ka se
Ka ko dɔ juguyali bali
Krsquou yɛrɛ lakana
Ka dɛmɛ don mɔgɔ wɛrɛ ma
3Lomɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20[ ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ
lajɛlen 15062012
httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1
4Omɛse ɲɛsilen farafinajamanadenw maSan 2006 Nowanburukalo tile 20 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ
lajɛlen 15062012
httpwwwdestinationsantecomfr-depechephpid-rubrique=26Ɛtid-article=19917Ɛtcat=1
5Censusgov People and householdInternational programsmain dataInternational data basesan
2012 ɛntɛrɛnɛti sira kan] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidre gionphp
151
Ka hakilijagabɔ sabati
Ka se ka sugandili kolomaw kɛ
krsquou yɛrɛ ta
Ladamu ka ɲɛsin kɛnɛyako ma o brsquoi sinsin tɛmɛsira kunbaw kan minnu labɛnnen don ka kɛ
kalansen koloma wolonwula (7) ye
Saniya
Dumuni kɛko ɲuman ladamu ani farikololabaraliw sinsinni
Lakalanni baloko ɲuman na ani farikolon sinsinni
Ladamu ka ɲɛsin cɛnimusoya bangekɔlɔsi fɛɛrɛw sɔrɔli ani tangali sida ni kafoɲɔgɔnya
banaw ɲangataw ma
Janto-n-yɛrɛ-la matarafali
Faratikow dabilali
Dɛmɛ ka ɲɛsin binkanni kunbɛnni nrsquoa kɛlɛli ma
Degun ɲɛsigili
Lakalanni jɔyɔrɔfa la ka ɲɛsin faratikow ma (lakalanni dɛmɛ kunfɔlɔw la)
II-Sigia nrsquoa lamini
a Kɔrɔ
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani
yiriwali kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
Ne jamanakalankaramɔgɔ bolo sigida nrsquoa lamini bɛ jate hadamadenyako dɔnniya fɛ min bɛ
hadamadenya kɛ a ka laɲini bakolo ye O de kosɔn hadamadenyako dɔnniya la janto ka kan
ka kɛ sira la min bɛ tali kɛ mɔgɔw ni sigida fɛnw na (fiɲɛ ji farakuruw jiri ni dugukolo
fɛnɲɛnamakuluw)
Siraw ninnu ɲagaminen don bawo u brsquoa jira krsquou donnen don ɲɔgɔn na a mɛɛna i nrsquoa fɔ
jamakuluw ni kungow
152
Hadamadenw sigicogo dugukolo kan o ye an fɛ dɔnniya koloma ye min brsquoa wajibiya miiri ka
kɛ daɲɛw ani hakililakuluw kan i nrsquoa fɔ nimafɛn sugu cayali daminɛwaati falenfɛnw walima
hamadenw sigicogo kɔlɔlɔ18
Tariki dɔnniya jɔyɔyɔ ka bon sigida nrsquoa lamini kow cɛla
jamanakalankaramɔgɔw fana ye tarikikalankaramɔgɔw ye Sigiyɔrɔ kɛnɛ hakɛ fana jɔyɔyɔrɔ ka
bon kosɛbɛ jamanakalankaramɔgɔw bolo Ka baara kɛ sigida nrsquoa lamini kan o fana ye ka
sigiyɔrɔ kɛnɛ labɛnniko anrsquoa yiriwali ɲɛnabɔ Kumalasurunya la sigida nrsquoa laminiko bɛ hakilila
koloma naani de bolo
Hakilijagabɔ kɛli sigida sɔrɔw kan minnu nafa dɔnna sigida nrsquoa lamini labɛnni nrsquoa
labaarali la
Yɔrɔw cogoyaw bɛ se ka kɛ gɛlɛya ye kɛnɛw labaarali la
Faratiw
Kɛnɛ nrsquoa kanfɛnw anrsquou tigiyako
Hakilila fɔlen ninnu bɛ boli fɔɲɔgɔnkɔw anrsquou waleyabaaraw kan An bolo jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
siraw jɔyɔrɔba bɛ sigida nrsquoa lamini masalakun kɔnɔ
b- Sigida nrsquoa lamini kalan
Hakilila kɔrɔw
laquoKalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o ye danbew lakodɔnni ni hakililaw fɛsɛfɛsɛli tɛmɛsira ye
minnu bɛ sew ni jogow yiriwa ka mɔgɔw cɛsiraw faamuya u ka seko ni dɔnkow anrsquou dacogo
Ladamu ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma o bɛ tali kɛ fana bɛnkan tali ni jogo yɛrɛ degeli taasira
la ka bɛn sigida nrsquoa lamini ɲuman ma raquo (IyuseniIUSN Diɲɛ Tɔnba ka ɲɛsin kungo lakanani
ma san 1971)
18Mɔgɔw sigicogo yɔrɔw lalaquotɛmɛsira min fɛ hadamadenjɛkuluw bɛ sigida nrsquoa lamini fɛn dalenw
bayɛmɛma walima krsquou labɛn(kungo fɛnw tiɲɛnibangamaradugubaw sigiliw nrsquou bonyaliw ani izinibaara
olu ye mɔgɔw sigicogo yɔrɔw la kun kolomaw dɔw ye)raquo
Sun Daɲɛw kɔrɔw tubabukan na gafe ba nrsquoa tɔgɔ Lawurusi[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwlarousefrdictionnairesfrancaisanthropisation2o
153
laquo Kalan ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini yiriwali kuntaala jan ma o ye kalan ye min bɛ danbew fɔlɔ
bila ɲɛ Lakalanni kalansen bolofara minnu bɛna labɛn an fɛ olu ka kan krsquoa to an krsquoa faamuya
ko dugukolo ye bɛɛ nafalan ye an ka kan krsquoan janto min na O kalan in ka kan ka na ni
senyɛrɛkɔrɔ ye min brsquoa to mɔgɔ kelen o kelen krsquoi hakilijagabɔ ka ŋaniya ta ani ka waleya kɛ a
yɛrɛ ma A ka kan ka na ni jɔyɔrɔfa ye min brsquoan bila o waleyaw kɛli la anrsquoa ka kan ka
jamanaden bɛɛ kɛ demokarasi danbew matarafabaaw ye ani wulikajɔ kɛbaaw sanga ni waati
bɛɛraquo19
Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw
Sigida nrsquoa lamini kalan kuntilennanw ye ka hadamadenkuluw ni hadamaden kelen-kelen dɛmɛ
- Ka faamuyali ɲuman sɔrɔ sigida nrsquoa lamini kan ani gɛlɛya minnu dulonnen brsquoa la krsquou
lafaamuyali nɔgɔya ko ninnu kan
- Ka faamuyali ɲuman suguya caman ni dɔnniya koloma sɔrɔ sigida nrsquoa lamini nrsquoa gɛlɛyaw
kan
- Ka danbew kɔrɔ dɔ dɔn ani ŋaniya ɲuman dɔw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma walasa olu bɛ se
krsquou sendon kɔsɛbɛ sigida nrsquoa lamini yiriwali la anrsquo a lakanani na
- Ka sew dɔn minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini ɲɛfɔli ma ani sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wulili ma
- Ka waleyaw kɛ ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw wuli
Kalanbolo bolodali
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati
19 Dɛmɛjɛkulu PlanetrsquoEre ka gafefitinin[ ɛntɛrɛnɛti] ɲɛ lajɛlen 15062012
httpwwwplanetereorgancien-sitetelech-docplaqette-ongpdf
154
Kalandegeli kuntilennaw
Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn
Ka forobakɛnɛya gɛlɛyaw suguyaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw cɛ
Ka sigida nrsquoa lamini lakanafɛɛrɛw nrsquou waleyafɛɛrɛw ɲini krsquou dɔn ani krsquou faamuya kosɛbɛ
Ka sigida nrsquoa lamini marali waleyaw ani forobakɛnɛya lakana yiriwa
Ka jogo kolomaw ta ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw ma
Kuntaala lɛrɛ 14
Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw
Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
gɛlɛyaw ma
Baara bolodalikatimu
kalansenbolow Sewkoɲɛdɔnw kɔnɔkow fɛɛrɛw Kuntaala
1 -Ka hakililaw ɲini krsquou dɔn ani
krsquou faamuya
Sigida nrsquoa lamini
forobakɛnɛya
Dɔnniyaw ni hakililaw
sirilenw Sigida nrsquoa
lamini ni forobakɛnɛya
la
-Sɛbɛnw ɲinini
(minnu
sɛbɛnnen don
mansin na
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
-Kulubaara
-hakilila
fɛsɛfɛsɛli
lɛrɛ 2
2 Ka Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw
suguyaw ɲini krsquou dɔn
Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw
lɛrɛ 2
3 Ka sira don Sigida nrsquoa
lamini ni forobakɛnɛyako
gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ
-Hadamaden ka tiɲɛni
waleyaw sigida nrsquoa
lamini kan
lɛrɛ 2
155
-sigida nrsquoa lamini tiɲɛni
kɔlɔlɔw forobakɛnɛya
kan
- hakililaɲini
-hakililafalen
sinsinnen
4 Ka yiriwalifɛɛrɛ dɔw labɛn
ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
lasaniyali ani forobakɛnɛya
taabolo ɲumanw ma
forobakɛnɛya ɲuman dɔ
sinsinni fɛɛrɛw waleya
dɔ
lɛrɛ 2
5 Ka Sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya masalakunw
don kalanbaara la
- kalansow bolofaraw
dɔnnikɛminɛnw ni
kalanbaaraw sɛgɛsɛgɛli
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw
dilanni
-Kalandegeli
kalansenbolo bolofaraw
kɛli
-Kalansenninw kiimɛni
- Kalansenlabɛnsɛbɛn
bɛrɛbɛnnenw labɛnni
lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1ɔlɔ Forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa lamini
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini marako ɲuman sinsin walasa ka forobakɛnɛya sabati
Kalansen tɔgɔkalan hukumu kɔnɔ Sigida nrsquoa lamini ni forobakɛnɛya gɛlɛyaw
Kalandegeli kuntilennaw
-Ka sigida nrsquoa lamini gɛlɛyaw ɲini krsquou dɔn
156
-Ka sira don Sigida nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya gɛlɛyaw ni ɲɔgɔn cɛ
Kɔɲɛdɔn layiriwataw
Koɲɛdɔnw
Kalanw(Dɔnniw) sira kan Jogow(taabolow) sira kan Fɛɛrɛw (sennakow)sira kan
-Ka forobakɛnɛya ɲɛfɔ
-Ka sigida nrsquoa lamini hakilila
ɲɛfɔ
-Ka jogo ɲumanw ani
taabolow ta ka ɲɛsin sigida
nrsquoa lamini ani forobakɛnɛya
ma
-Ka sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya gɛlɛyaw ɲɛfɔ
-Ka sira don sigida nrsquoa lamini
ni forobakɛnɛya cɛ
-Ka sigida nrsquoa lamini saniyali
lafasa
Kuntaala Lɛrɛ 3
Baaraminɛn Dɛmɛnan kunnafonisɛbɛn kɛrɛnkɛrɛnnenw kunnafonisɛbɛn kɔnɔko dɔw
Sedeyawo ka sɛbɛn labɛnnen sɛgɛsɛgɛlen sɛbɛnw nafama lajɛlenw ka ɲɛsin sigida nrsquoa lamini
gɛlɛyaw ma
Kalan degeli kalansenbolo bolofara walanwalanni
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛman ni Kalanden cɛmanw ni
musomanw ɔ musomanw
labɛn kɔrɔw dɔnnen
kɔrɔw sɛgɛsɛgɛli
Kakalanden cɛmanw
musomanw ka dɔntaw hakɛ
dɔn sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya siratigɛw la
-Bɛ ɲininkaliw jaabi
-Bɛ gɛlɛyaw fɔ ani ka
sɔsɔli kɛ u kan
- Jaabi ɲuman
sugandili
-Kulubaara
-Hakililafalen
kuluw ni ɲɔgɔn cɛ
-Hakililaɲini
Bilali kalan hukumu 1- kalanden cɛmanw -Kuluw kelenkelenna bɛɛ -Hakililaɲini
157
kɔnɔ musomanw ka sigida cogoya
ɲɛfɔli kɔfɛ yɔrɔ dɔ walima jaw
ni fotow dɔw lajɛli minnu bɛ
tali kɛ sigida nrsquoa lamini cogo
suguyaw kan karamɔgɔ
cɛman karamɔgɔ musoman
bɛ ɲininkaliw kɛ
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u ka sigida nrsquoa
lamini gɛlɛyaw latɔmɔ o kɔfɛ
a bɛ ɲininkali damadɔ labɛn
minnu bɛ tali kɛ sigida nrsquoa
lamini lakanani kan ani sira
min brsquoo ni forobakɛnɛya cɛ
-brsquoa ɲini kalanden cɛmanw
musomanw fɛ u ka gɛlɛyabaw
ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali kɛ
sigida nrsquoa lamini ni
forobakɛnɛya la
2- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ kalanden
cɛmanw musomanw tila kulu
4 ye ka bɛn ni masalakun 4
ma
-ɲɛfɔli ni sigida ladonko ɲuman
-lakana latanga ani ladamu ka
ɲɛsin sigida nrsquoa lamini ma
-sira donni forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini cɛ
-forobakɛnɛya ni sigida nrsquoa
lamini gɛlɛyaw jamana kelen-
kelen ani diɲɛ kɔnɔ
brsquoa ka dɔntaw fɔ sigida
nrsquoa lamini ani
forobakɛnɛya gɛlɛyaw nrsquou
kan
-Karamɔgɔ cɛman
karamɔgɔ musoman ka
dɛmɛ kɔnɔ ye kalanden
cɛmanw musomanw bɛ
ɲininkaliw ɲini krsquou dɔn
minnu bɛ tali kɛ
forobakɛnɛya ani sigida
nrsquoa lamini kan
-Sɛbɛnw dilenw lajɛli ani
sɔsɔli senfɛ kuluw kɔnɔ
kalanden cɛmanw
musomanw bɛ ɲininkaliw
dilenw jaabiw sɛbɛn ani
krsquou ɲɛfɔ
-Kulubaara
-Lasali
ɲininkaliw-jaabiw
-sɛbɛnw ɲinini
(minnu sɛbɛnnen
don mansin na ani
minnu bɛ
ɛntɛrɛnɛti kan)
Hakililafalenw
kuluw kɔnɔ
158
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw
kɔmaseginniHakililafa
len
- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ waati dɔ dantigɛ
kulu saba ninnu kelen-kelen
bɛɛ ye u krsquou ka jaabiw ɲɛfɔ
Kulu kelenkelenna brsquoa ka
baara kɛlen ɲɛfɔ ka kulu
tɔw ka ɲininkaliw jaabi
- Dantigɛliwaati
hakililafalen
- Hakilifalen
sinsinnen
Sinsinni ani kuma
koloma latɔmɔnenw
bakurubafɔ
- karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ sɔnni kɛ
bɛnkanhakililaw ma ka ɲɛsin
masalakun kalannen ma ani bɛ
farakanhakililaw di
O la sa
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ nin hakililaw
basigi
- Hakilila kolomaw minnu
sirilen bɛ forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini na
-sigida labɛnni nrsquoa lakanani
baaraw anrsquou nafaw
- sigida nrsquoa lamini lakanani
fɛɛrɛw jamana kelen-kelen bɛɛ
kɔnɔ sedeyawojamanaw kɔnɔ
ani diɲɛ kɔnɔ
-sira donni sigida nrsquoa lamini
forobakɛnɛya ani yiriwali cɛ
-danbe sirilenw sigida nrsquoa
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ jaabi
sɔrɔlenw sinsin ani ka
dɔnniya kuraw kuma
kolomaw latɔmɔ krsquou
bakurubafɔ
-Hakilila koloma minnu bɛ
tali kɛ forobakɛnɛya ni
sigida nrsquoa lamini kan
-Sigida labɛnni nrsquoa
lakanani baaraw anrsquou
nafaw
- sigida nrsquoa lamini
lakanani fɛɛrɛw jamana
kelen-kelen bɛɛ kɔnɔ
sedeyawojamanaw kɔnɔ
ani diɲɛ kɔnɔ
-Sira donni sigida nrsquoa
lamini forobakɛnɛya ani
yiriwali cɛ
-Danbe sirilenw sigida nrsquoa
lamini na
-hakililafalen kuluw
ni ɲɔgɔn cɛ
159
lamini na
-ladamuni nafa ka ɲɛsin
forobakɛnɛya ani sigida nrsquoa
lamini ma min jatelen don i nrsquoa
fɔ hadamadenw ka hakɛw dɔ
-Ladamuni nafa ka ɲɛsin
forobakɛnɛya ani sigida
nrsquoa lamini ma min jatelen
don i nrsquoa fɔ hadamadenw
ka hakɛw dɔ
Kiimɛnibakurubajate
minɛ
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman bɛ baaraw kiimɛni
dajira nin cogow la
-ɲininkali datugulenw
(jaabikelenma) ɲininkali jaabi-
ɲumansugandilama
- fɛɛrɛ nɔgɔw sigili senkan ka
kalanden ka kalandenw ka
dɔntaw sɛgɛsɛgɛ sigida nrsquoa
lamini nafaw kan krsquoa ɲini krsquoo
dɔn forobakɛnɛya ni danbew
cɛsiraw fɛ
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ jaabiw
sɛbɛn kuluw kɔnɔ anrsquou
kelen kelen
ɲininkaliw-jaabiw
Kelennabaara
walima kulubaara
Dɔnniya sɔrɔlenw
latɛmɛni waleyali
-karamɔgɔ cɛman karamɔgɔ
musoman
-bɛ kalandencɛmanw
musomanw dɛmɛ ka
kɛnɛya tɔgɔlatɔn sigi senkan
ani kungoko tɔgɔlatɔn
-brsquoa ɲini ka sigida nrsquoa lamini
ani forobakɛnɛya masalakun
sɛbɛn seko ni dɔnkow tɔn dɔw
ka baaraw kɔnɔ
Kalanden cɛmanw
musomanw bɛ
kɛnɛyako ni kungoko
tɔgɔlatɔn sigi senkan u
ka kalanyɔrɔ walima u ka
sigida la
-ɲɔgɔnye
- Hakililafalen
-ɲɔgɔlɔnbɔ
160
Masalakun bolofara 2 nan Yiriwali kuntaala jan
Masalakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin
Kalandegeli kuntilennaw
Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε
Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ
Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ
Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali
kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ
Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma
Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ
Kɔnɔkow
Yiriwali kuntaala jan
aKɔrɔ
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
laquo Yiriwali kuntaala jan bɛ na ni siga-siga hakilila dɔw ye
Fɔlɔ n bεna hakililajigin kε ko yiriwali kuntaala jan ye hakilila miirilen ye kungolakanajεkuluw fε krsquoa
daminε san 1970 kɔnɔnaw na ka da dugukolo ni jamakuluw maracogo kɔlɔlɔw kan yanni
Burunditilandi bεnkansεbεn ka ta Sinsin kɛra kasaara juguw jateminɛni kan ka taabolo in labɛn
Filanan jogo ɲumanko bε yiriwali kuntaala jan hakilila yεrε cεma kan kungoko sɔrɔko ni
hadamadenyako O ye ka damakɛɲɛbaliya kɛlɛ ka tilennenya sinsin mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛTaabolo brsquoi
sinsin baju saba kan kungoko sɔrɔko ani hadamadenyako
Sabanan a tɛ se ka fɔ ko yiriwali kuntaala jan ye dɔnniya ɲinini kεyɔrɔ ye ka da a kan dɔnniya
jiralanw trsquoa kɔnɔ A labɛnni bɛ to senna waati bɛɛ la wa a bɛ tali kɛ politikiko kan ka tɛmɛ dɔnniya
kan Kabini san 1980 labanw na hakilila in yɛrɛ jɛnsɛnni kɔfɛ kɔrɔ bi naani sɔrɔla a la Olu tun bɛ tali
161
kɛ taabolow la ka kɛɲɛ kɛnyɛrɛyehakilila ma
Naaninnan yiriwali kuntaala jan bε se ka na ni taabolo danfaralenw ye setigijamanaw kɔnɔ ani
faantajamanaw kɔnɔ Setigijamanaw kɔnɔ dɔnnikɛlaw ni ɲininikɛlaw bɛ ɲininkali kɛ ni yiriwali
taabolo min bɛ senna nrsquoo bɛ to a cogo la Sariyaw ka caya o kan yɔrɔw bεε la Diɲεlatigɛ kεko
ɲuman ba hakilila (bakurubafɔ la ɲɛtaa sabatili dugukolo kan) faamuya ka di jamanadenw fɛ wa o ko
bɛ ka don ba la ladamu siratigɛw la
Yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ sɔrɔko taabolo sugandili ɲininkali bε kεYala an ka an ka yiriwali
taabolo yεlεma wa Yala an bε se ka sɔn a ma ko mobili bε siniwa mɔgɔ mliyari 1 ni murumuru 3 bεε
bolo wa Yala an krsquoa ɲini jamanadenw makow ka ɲεnabɔ kasɔrɔ an ni yiriwali min kan o ɲɛ ma
sɔrɔ Diɲɛ jamanaw tɔgɔlagɔfɛrɛnaman sigili senkan min brsquoi janto dugukolo ni dantanfɛnw na yala o
bɛ faamuya wa O de bε na ni jamanadenw ka dɔnɲɔgɔnya ni mara kɛcogo ɲuman hakilila ye
Yiriwali kuntaala jan i nrsquoa fɔ a fɔra cogo min na setigijamanaw kɔnɔ o bε na ni gεlεya ye
yiriwalisirakanjamanaw kɔnɔ dantanfɛnw latangali hami wulili o bɛ na ni ɲininiw sigili ye senkan
minnu ɲɛsinnen bɛ yamaruyasɛbɛnw labɛnni ma ka tɛmɛ hadamadenw lakanani kan mɔgɔdalaɲini
nasiraw la ni laquo maraliko kura raquo dogolen tɛ hakilila in kɔfɛYiriwali kuntaala jan bε sendonni kofɔ min
ma yamaruya O de ye setigijamanaw mɔgɔ cεsirilenw dɔw ka laɲini ye ka faantanjamanaw ma
walasa ka dantanfɛnw lakana
O de la n sigalen tε kosεbε bawo n sɔnnen don hakilila in kɔnɔko dɔw ma O nrsquoa ta bεε n ka
kɔsannaɲininiw brsquoa to n ka n janto n yɛrɛ laraquo
b Yiriwali kuntaala jan kalan
Yiriwali kuntaala jan kalan (EDEDEEDD) brsquoa to diɲε ferekecogo ka faamu dɔnniya mɔgɔya
taabolo ɲuman ani fasodenɲumanya nasiraw la Yiriwali kuntaala jan kalan bɛ kalansen
bolodalenw kɔnɔ
Sigida nrsquoa lamini kow sɔrɔkow hadamadenya ni seko ni dɔnko kow ni ɲɔgɔn cε siraw
faamuyali o bɛ kalanden cεmanw ni musomanw dεmε nin ko ninnu faamuyali la kosεbε
Hadamadenjεkuluw siriɲɔgɔnna
Jogo ɲumanw tali minnu bε damakεɲεni ninnu don ba la
Nafa min bɛ ɲɔgɔndɛmɛ na diɲɛ kɔnɔ
Yiriwali kuntaala jan kalan laɲini jɔnjɔn ye ka fεεrεw di jamanaden nataw ma u ka se ka
sugandiliw ni kɛ ka hakilijagabɔw kε yiriwali kuntaala jan gεlεw kan minnu brsquoa to u bɛ se ka
kolatigɛliw kɛ ani ka baara kɛ ni hakili ye krsquou yɛrɛ ani jamana nafa
162
Kalanbolo baara bolodalen
Masalakun bolofara 2 Yiriwali kuntaala jan
Masakun bolofara se
Ka danbew ani hakililaw baaraɲεdɔn ani jogow matarafa minnu bɛna kɛ sababu ye ka sigida
nrsquoa lamini maracogo ɲuman sabati walasa ka yiriwali kuntaala sinsin
Kalandegeli kuntilennaw
Ka yiriwali kuntaala jan kun nafamaw ɲini krsquou dɔn
Ka sira don sigida nrsquoa lamini ni yiriwali kuntaala jan cε
Ka sigida nrsquoa lamini lakanani waleyaw nrsquou fεεrεw faamuya kosɛbɛ
Ka yiriwali kuntaala jan waleyaliyɔrɔw cogoyaw ɲεfɔ
Ka sigida nrsquoa lamini ni forobakεnεya waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw ɲini krsquou dɔn minnu bɛ tali
kɛ sigida nrsquoa lamini na sigida yɛrɛ la mara ani jamana kɔnɔ
Ka waleya kɛrɛnkɛrɛnnenw dajira ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini saniyali nrsquoa basigili ma
Krsquoi yεrε di yiriwali kuntaala jan sinsinni ma sigida nrsquoa lamini kɔnɔ
Masalakun bolofara 2nan Yiriwali kuntaala jan
Kuntaala Lεrɛ 16
163
MinεnDɛmɛnanwSεbεnw
Sedeyawo misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara
dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan
jamanaw ni diɲε sariyaboliminεnw Afiriki bɛnkansɛbɛn ka ɲɛsin hadamaden ni fasojamaw ka
hakεw ma min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda 21nan
bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo kan
jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw kana
ladon Afiriki kɔnɔ adw
Baara bolodalisεbεn
Kalansenbolo
bolofara
SeKoɲεdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fεεrεw Kuntaala
1 Ka yiriwali kuntaala jan
hakililaw dantigε
Hakilila minnu bε tali kε yiriwali kuntaala
jan ani sigida nrsquoa lamini na
- Sεbεnɲiniwi (minnu
sɛbɛnnen don mansin
na ani minnu bε
εntεrɛnεti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛsɛli
- Hakililafalen
Lεrɛ2
2
Ka gεlεyaw ɲini krsquou dɔn
minnu bε yiriwali
kuntaala jan bali ka
waleya
Sigida nrsquoa lamini gɛlɛya minnu bɛ boli
yiriwali kuntaala jan kan
Lεrɛ 2
3
Ka sigida nrsquoa lamini
gεlεyaw ni yiriwali
kuntaala jan waleyali siri
ɲɔgɔn na
Sigida nrsquoa lamini tiɲεni kɔlɔlɔw yiriwali
kuntaala jan kan
Lεrɛ2
4 Ka yiriwali kuntaala jan
ɲεtaa fεεrεw tigε
Yiriwali kuntaala jan waleyali sabatili
fεεrεw
Lεrɛ 4
5
Ka yiriwali kuntaala jan
gɛlɛya don kalan baara
kεtaw kɔnɔ
- Kalan dakun bεε dɔnnikεminεnw ni
kalanbaaraminɛnw sεgεsεgεli
- Kalansensεbεnw labεnni
- Kalansenbolo bolofara kalandegeli
waleyali
- Kalansenbolo bolofara kalan
bolofaranin kiimεni
- Kalansenlabεnsεbεn mabɛnnen dilanni
Lεrɛ6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 2nan Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
164
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ni jogow matarafa minnu ka ɲi sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli
ma yiriwali kuntaala jan sabatili kama
KalanDegeli kuntilennaw
Ka baara kεtaw bolodasɛbɛn dɔ labɛn yiriwali kuntaala jan sabatili kama
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Yiriwali kuntaala jan sabatili
Koɲεdɔn layiriwataw
KOɲɛDƆN
Kalan sira kan Jogo sira kan Fεεrεw sira kan
- Ka yiriwali kuntaala jan ɲεfɔ
- Krsquoi ka yɔrɔ sigida nrsquoa lamini
gεlεyaw ɲini krsquou dɔn
Ka fasodenɲumanya jogo ta
sigida nrsquoa lamini tɔpɔtɔli la
- Ka yiriwali kuntaala jan cogoyaw dantigε
- Ka i ka yɔrɔ ladonni anrsquoa lasaniyali baaraw
kε
Kuntaala Lεrɛ 6
MinεnDɛmɛnanw
Sedeyawo ka misaligafe kunnafonisεbεnw baabuw daɲεgafew jaw ni fotow kalanbaara
dɛmɛnan lamɛntaw ni filɛtaw sariyasεbεnw sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan kan
jamanaw ni diɲε sariyasɛbɛnw Afiriki bɛnkansɛbɛn hadamaden ni fasojamaw ka hakεw
lafasali kan min tara san 1986 zuwεnkalo tile 27 IriyoRIO laselisεbεn san 1992 Azanda
21nan bεnkansεbεn min tara Bali san 1989 marisikalo tile 22 ɲaman sɛgɛmaw donkabɔcogo
kan jamanaw ni ɲɔgɔn cε ani u silatununi Bεnkansεbεn min tara krsquoa jira ko ɲaman sɛgɛmaw
kana ladon Afiriki kɔnɔ adw
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Dakunw Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
165
Karamɔgɔ cεmanmusoman Kalanden cεmanwmusomanw
Labɛn
kɔrɔdɔnnen kɔrɔ
sɛgɛsɛgɛli
bɛ kalanden cɛmanmusoman sendonni
anlsquoa ka seko ni dɔnko hakε sɛgɛsɛgɛ ka
ɲεsin hakilila kalantaw ma
bε ɲininkaliw jaabi
bε yiriwali kuntaala jan kuma fɔ ka ɲɔgɔn
fɛla ɲini a kan
- jaabi ɲuman
sugandili
-Kelennabaara
- Hakililaɲini
- Hakililafalen
fɛrɛlen
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
- bɛ waleya dɔ kɛli dajira walima ka jaw
ni nataliye dɔw sɛbɛkɔrɔ lajɛ
- brsquoa ɲini kalanden cεmanmusomanw fε
u krsquoa jira ko hadamaden sabatili tɛ sira
sɔrɔ sigida nrsquoa lamini sabatili kɔ
- Karamɔgɔ cεmanmusoman bε sigida
nrsquoa lamini kunnafonisεbεnw bila
kalanden cεmanwmusomanw ka bolo
kan (yɔrɔ saniyalen yɔrɔ nɔgɔlen
ɲεfɔli ɲεnamaya cogoya fanga bε se ko
minnu kɔrɔ hellip) ani yiriwali kuntaala jan
kan ka laban krsquoa ɲini u fε u ka sigida
nrsquoa lamini ɲεfɔ ani ka yiriwali kuntaala
jan cogoyaw dantigε
- Kalanden cεmanmusomanw bε ko in
waleya walima ka ɲεgεnw ni jaw sɛbɛkɔrɔ
lajε
- brsquoa jira ko sigida nrsquoa lamini sabatili tɛ sira
sɔrɔ jama ka kεnεya sabatili kɔ
- Kalanden cεmanmusomanw bε sεbεnw
lajε ka ɲininkaliw jaabi
- ɲɔgɔlɔnbɔ
- Kɔlɔsiliw
Hakililaɲini
- Kulubaara
Kulukɔnɔbaaraw
kalankuluw ka
baaraw
kɔmaseginni
bɛ dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw
kulusigili la ka kɛɲɛ ni cakɛminɛnw ye
(dɛmɛnanw)
Kulu kelenkelenna ka kumalasela bɛ
baara kɛlenw dajira ninnu kan
- Sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
ɲɛfɔli
- Hadamadenw makoɲεfεnw sɛbɛnni
dumuni fiɲε saniman sigida nrsquoa lamini
saniman
- U ka sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala
jan gεlεyaw
- Sɔrɔfɛnw tɔpɔtɔli
- Sigida nrsquoa lamini tiɲɛni sababu anrsquoa
kɔlɔlɔw
- Fɛn min bɛ sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan siri ɲɔgɔn na
Hakililafalen ani
kulubaaraw
sɛmɛntiyali
dantigɛlikɛnɛsigi
Hakililaw
nafawsinsinni ni
kuma kolomaw
latɔmɔni
Karamɔgɔ cεmanmusoman bε kuluw
ka jaabiw lamɛn kunnafoni minnu brsquou ka
hakililaw jε krsquoolu fara u kan ka fɔlenw
sεmεntiya ani krsquou dεmε u ka kuma
koloma labanw latɔmɔni na
Kalanden cεmanwmusomanw
- Ko minnu ye tiɲε ye ani nrsquou bε se ka kε u
brsquou hakili to olu la u ka sigida yiriwali
kuntaala jan kundon yiriwali kuntaala jan
sɔrɔli gεlεya bεε furakεli kɔrɔ
- U brsquou kundon yiriwali kuntaala jan ɲɛtaa
kɔrɔ
- Jεkabaara
Bakurubafɔkati-
mu dɔ labɛnni
Kiimεnibaaraw
bakuruba jateminε
bɛ baara dɔw kiimεnisɛbɛn labɛn min bɛ kɛ
sababu ye ka waleyaw kɛ ka dɔ bɔ sigiyɔrɔ
gɛlɛyaw la
Baarakɛkuluw kɔnɔ kalanden
cɛmanwmusomanw bɛ kunnafoniw
ɲini u ka sigida nrsquoa lamini tiɲɛw kan
-Kalandenw bɛ baarabolodalisɛbɛn
dilan
Sɛbɛnw dilanni
Kulubaara
166
Kalanbolo gafe lajɛlen Forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Iwεti Weyirεti jamanakalankaramɔgɔ don Lajɛbasεbεn-Ladamu ka ɲεsin sigida nrsquoa lamini ani yiriwali
kuntaala jan ma Lajɛ in kɛra san 2003 desanburukalo tile 17-19
Kalanbolo wɛbu lajɛlen forobakεnεya sigida nrsquoa lamini ani yiriwali kuntaala jan
Forobakεnεya
Hakilila kɔrɔ
- httpwwwlaroussefrencyclopediediverssansA9_publique90008
- httpwwwintellegofrsoutien-scolaire-1ere-st2s-aide-scolaire-sciences-sanitaires-et-socialessante-sante-publique15558
httpwwwlegifancegouvfraffichTextedocidTexte=JORFTEXT000000227015εtdateTexte
- httpwwwdestinationsantecoml-oms-penchee-sur-les-africainshtml
Sigida nrsquoa lamini
Hakilila kɔrɔ
- httpwwwtechno-sciencenet onglet=Glossaireεtdefinition=3469
- httpreseauecoleetnatureorg
- httpwwwiucnorgfr
Yiriwali kuntaala jan
Ladamuni ka ɲɛsin yiriwali kuntaala jan ma httpwwwmeirieucomECHANGESlepripdf
httpreseauecoleetnatureorg
httpwwwiucnorgfr
KALANBOLO 7NAN FANKELENFƐJAMANAW
KA DONɲƆGƆNNA
LatεmεniDɔnniya
sɔrɔlenw waleyali
Karamɔgɔ cεmanmusoman
bε kalandenw bila ka baarabolodalisɛbɛn dɔ
labɛn (baara kεtaw u kεminɛnw)
waatiboloda dεmεbaaw kɔlɔsili ani kiimεni
walasa ka yεlεma ɲuman don u ka sigida nrsquoa
lamini cogoya la ka kεɲε ni yiriwali kuntaala
jan ye
167
laquo A ɲuman ye ka fanga ni jɔsen ɲεnamaw di Sedeyawo ma minnu bɛ jamanaw taw sanfɛ
walasa a ka se ka ko latigɛlenw waleya ani ka bɛnɲɔgɔnmaya sabati politikiko siratigɛ la
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ raquo
1 Wansεsilasi Sakere Kεri MɔnzalaMenceslas sacreacute Cœur Monzala Afiriki tilebinyanfan jamanaw ka donɲɔgɔnna
hakililaw Sedeyawo fangabulonw sεgεsεgεli san 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajεra 15062012
httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-afrique-de-louest-
analyse-du-cadre-institutionne17html
FANKELENFƐJAMANAW
KA DONɲƆGƆNNA
1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Dantigεli
168
abini yεrεmahɔrɔnya sɔrɔla jamana minnu bε fan kelen fε Afiriki tilebinyanfan
kɔnɔ olu yrsquoa ɲini ka fara ɲɔgɔn kan u marabaa kɔrɔw ye dancε minnu ci u ni
ɲɔgɔn cε walasa krsquoolu bin ka bɔ yen U laɲini tun ye ka ɲɔgɔnhakililajiginkεnε sigi
u jɛlen bɛ kuntilenna minnu na yiriwali sira kan olu waleyali kama ani ka fanga jɔnjɔn sɔrɔ krsquou
ka ɲɔgɔndεmε sigi senkan ani krsquoa sinsin O hakilila in kεra fankelenfεjamanaw ka
bolodiɲɔgɔnma waleyalisira ye san tan laban in kɔnɔ
Walasa ka donɲɔgɔnna nafa don jamanadenw ka ɲεnamaya kɔnɔ ani u krsquoa faamuya kosɛbɛ
Sedeyawo jamanakuntigiw bɛnna laɲini dɔ kan min ka kan ka waleya sanni san 2020 cε
jamanaw ka Sedeyawo ka bɔ o la krsquoa kɛ jamanadenw ta ye
Fankelenfεjamanaw ka tɔnw sigili ani sigidajamanaw ka tɔnw i nrsquoa fɔ Afiriki
tilebinyanfanfεjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔn (Sedeyawo) Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ
yiriwali ani wariko tɔn (Imowa UEMOA) Sɛnɛgali Ba labaarali jamanaw ka tɔn
(OyεmuweyεsiOMVS ) Sahelijamanaw ka jakεlεtɔn (SilisiCILSS ) Joliba Ba fala donni ba la
(AbeyεfuyεniABFN ) adw Nin bεε bɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka cɛsiri jira ka baara kε
ɲɔgɔn fε ani krsquou kan di donɲɔgɔnna jɔnjɔn sabatili kama
Kalanbolo se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fankelenfεjamanaw ka
donɲɔgɔnna sinsinni ma
Masalakun bolofara fila bε kalanbolo in kɔnɔ
1 Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
2 Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
K
169
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲεdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo ka kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kalandegeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara la
170
2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara
waleyali
3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka
baara waleyali
4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kɔnɔkow
Sedeyawo jirali
Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwali tɔnba (Sedeyawo) ye fankelenfεjamana tan ni
duuru ka jεkulu ye min sigira senkan san 1975 A ka baara ye sɔrɔ donɲɔgɔnna sabatili ye
laquo sɔrɔ sira bεε kan i nrsquoa fɔ iziniko taamakow kunnafonidikow kuranko sεnεko kungo
sɔrɔfɛnko jagoko ni nafolokow hadamadenyakow ani seko ni dɔnko hellipraquo
San 1993 Sedeyawo fanga bonyara segin kɛlen bεnkansεbεn kan krsquoa kalan ni bɛn ni lakana
jateli ye Afiriki tilebinyanfan fε O hakilila in kεra sababu ye ka bεnkansεbɛn dɔ bolonɔbila san
1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kɛcogo kan u ɲɛnabɔli u banni ani bɛn ni lakana sabatili
Jamana 15 bε Sedeyawo kɔnɔ bi (Benεn Burukina Faso Kapuwεri Kɔnɔwari Ganbi Gana
Gine Konakiri Gine Bisawo Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn ani Togo)
Moritani yrsquoa yεrε fosi ka bɔ Sedeyawoko la san 2000
ƐfεmiFMI ka fɔ la Sedeyawo tɔnjamanaw ka jamanakɔnɔsɔrɔ mumɛ labugunda (PeyibePIB)
hakɛ bakuruba anrsquou ka sanni se kɛɲɛni (PepeyaPPA) hakɛ bakuruba bɛ bɛn
Lamerikɛndolariwari miliyari 56486 ma o yrsquoa bila sɔrɔko setigiya jɔyɔrɔ 25 nan na diɲε kɔnɔ
Sedeyawo jamanaw dugukolo kɛnɛ mumɛ bɛ bɛn kilomεtεrεkare miliyɔn 51 ma a jamanaden
hakɛ mumɛ ye miliyɔn 299 ɲɔgɔnna ye
Sedeyawo tariki anrsquoa jujɔn
Afiriki tilebinyanfan tɔnba sigili hakilila sɔrɔla kabini san 1964 A bɔra Liberiya jamanakuntigi
kɔrɔ Wiliyamu Tubumani na O siratigε la bεnkan dɔ bolonɔbilala Kɔnɔwari Gine Konakiri
Liberiya ani Saralɔn cε san 1965 nka o ma sira sɔrɔ San 1972 awirilikalo la Nizeriya
jamanakuntigi Zenerali Gowɔni ni Togo jamanakuntigi Zenerali Eyadema yrsquou cɛsiri poroze in
171
waleyali la U ye hakilila dɔw fara ɲɔgɔn kan ka jamana 12 yaala krsquoolu ka dɛmɛ ɲini krsquoa ta san
1973 zuluyekalo la ka se a utikalo ma Lajε dɔ labɛnna Lome walasa ka bɛnkan dajiralen
sɛgɛsɛgɛ
Mɔgɔ faamuyalenbaw ni sariyatigiw ka lajε dɔ kεra Akara san 1974 zanwuyekalo la ani
minisiriw ka lajε dɔ Mɔrɔbiya san 1975 zanwuyekalo la O lajε fila bεε ye bɛnkansɛbɛn dajiralen
in sɛbɛkɔrɔ sɛgɛsɛgɛ A laban na Afiriki tilebinyanfan jamana 15 yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn
in na ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔko yiriwali tɔnba sigi senkan (Legɔsi bεnkan)
san 1975 mεkalo tile 28 Labɛnlajɛ minnu yɛrɛ nana ni Sedeyawo sigili ye olu bolonɔbilala
Lome Togo san 1976 nowanburukalo tile 5 Walasa ka sɔrɔw donɲɔgɔnna sennateliya ani ka
barika don bolodiɲɔgɔnma na politikiko nasira la yεlεma donna bεnkansεbεn na krsquoa bolonɔbila
san 1993 zuluyekalo la
Sedeyawo lakodɔnna Afiriki sɔrɔko AyeseAEC yiriwali ntuloma duuru dɔ ye
KomesaCOMESA SeeyasiCEEAS IgadiIGAD SadɛkiSADC ani SedeyawoCEDEAO Olu
yrsquou bolonɔbila bɛnkansɛbɛn na min bɛ bolodiɲɔgɔnma sinsin AyeseAEC ni SeyeyεriCER cε
san 1998 feburuyekalo la
Sedeyawo kuntilennaw anrsquoa jɔsenw
Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka sɔrɔ yiriwalitɔnba kuntilenna ye bolodiɲɔgɔnma ani
donɲɔgɔnna sabatili ye sɔrɔko hadamadenyako ani seko ni dɔnko la walasa o ka bange
sɔrɔkelenya ni warikelenya la ni tɔnjamanaw ka sɔrɔ mumɛ don ɲɔgɔn na O donɲɔgɔnna in
ka kan ka kε sababu ye ka jamanadenw ka diɲɛlatigɛ nɔgɔya ka sɔrɔ labugunni sabati ka
tɔnjamanaw cɛsira sinsin ani ka kε sababu ye ka Afiriki bɛɛ lajɛlen ka ɲεtaa ni yiriwali sabati
Segin kɛlen bɛnkansɛbɛn in kan krsquoa kalan san 1993 o tun ka kan ka barika don tɔnjamanaw
cɛ bolodiɲɔgɔnma na sɔrɔ ni politikiko siratigɛ la O bɛnkansɛbɛn in yrsquoa dantigɛ ko sɔrɔko laɲini
ye ka jɛ sugufiyɛ kelen na ani wari suguya kelen Politikiko nasira la laɲini ye ka
depitebulonba kelen sigi senkan Afiriki tilebinyanfanjamanaw tɔgɔ la ka sɔrɔko ni
hadamadenya yiriwalibulon kelen sigi senkan ani ka Sedeyawo ka kiiritigεbulon kelen sigi min
bɛ kiiriso kɔrɔ nɔnabila ka tɔn ka kolatigɛlenw waleya O bεnkan in bε Sedeyawo yamaruya a
krsquoa jɔyɔrɔ fa ka Afiriki tilebinyanfan fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigi ani krsquou ban
Sedeyawo brsquoa ka wale sinsin nin jɔsen jɔnjɔnw kan
172
Tɔnjamanaw damakεɲεni anrsquou ka makoɲεɲɔgɔnma
Jamanaw ka ɲɔgɔndεmε ani u kafolen senyεrεkɔrɔ
Bolodiɲɔgɔnma jamanaw ni ɲɔgɔn cε
Politikiw bɛrɛbεnni ɲɔgɔn ma ani porogaramuw donni ɲɔgɔn na
Jεlenya tilennenya sɔrɔko ni hadamadenyako la
Tɔnjamanaw ka kɛlɛbinbaliya ɲɔgɔn kan
Bɛn sabatili basigi ani lakana
Fɔɲɔgɔnkɔw banni nɔgɔya la
ɲɔgɔnbonya ani hadamaden ka hakεw layiriwali nrsquou lakanani
Demokarasi layiriwali nrsquoa sinsinni
Sedeyawo fangabulonw
Walasa a ka se krsquoa ka baaraw kε Sedeyawo ye nin fangabulon ninnu sigi senkan
Jamanakuntigiw ni gɔfɛrɛnamankuntigiw ka lajε
Waleyali sekeretariya
Tɔn depitebulon
Tɔn kiiritigεbulon
Sɔrɔ ni hadamadenya sabatibulon (o ka kan ka sigi)
Sedeyawo ka yiriwalinafolobɔ ni yiriwali banki (BeyideseBIDC)
Sedeyawojamanaw yiriwali nafolobɔda (FeyɛrideseFRDC)
Sedeyawojamanaw ka baarabaw kεli banki (BeyɛriseBRIC)
Afiriki tilebinyanfan warikocakεda (AmawoAMAO)
Afiriki tilebinyanfan ka wariko ɲεɲinicakɛda (ImawoIMAO)
Afiriki tilebinyanfan kεnεyako sabatilitɔn (OwasiOOAS)
Baarakεjɛkulu kεrεnkεrεnnenw (olu ye fɛɛrɛko baarakɛjɛkulu kɛrɛnkɛrɛnnen 6 ye)
Baarakɛcogo fɛɛrɛ min tara san 1999 fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli u banni bɛn ni
lakana kama Jɛkulu minnu sigilen bɛ fɛɛrɛwaleya kama fanga tigilamɔgɔw brsquoo kɔnɔ
wale kɛbaga sekeretɛri laadibaa fɔkabɛn kama ani tɔnjamana tan lakana tigilamɔgɔw
(Burukina Faso Gana Gine Konakiri Liberiya Mali Nizεri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn
Togo)
Kuntilenna baara ani danbe bajuw
173
Sedeyawo kuntilenna
Ka marabolo sigi dancɛw tɛ min kɔnɔ min
yiriwalen bɛn ni bɛrɛbɛnɲɔgɔnma bɛ min
kɔnɔ a sinsinnen bɛ mara kɛcogo ɲuman
kan sɔrɔfɛn camanba bɛ se ka lasɔrɔ
jamanadenw fɛ min kɔnɔ krsquoo sɔrɔfɛnw don
ba la ni sababulada ye walasa yiriwali
kuntaala jan ka sabati ani sigida nrsquoa lamini
tangali
Sedeyawo ka baara
Ka bolodiɲɔgɔnma ani donɲɔgɔnna sabati
olu minnu bɛ na ni jɛ ye sɔrɔko la Afiriki
tilebinyanfan fɛ walasa ka jamanadenw ka
diɲɛlatigɛ latɛmɛcogo sabati ka sɔrɔ
basigili sinsin ani krsquoa jiidi ka tɔnjamanaw
cɛsira layiriwa ani ka kɛ sababu ye ka
Afiriki ka yiriwali ɲɛtaa sabati
Sedeyawo danbe bajuw
Kisɛya
Kisɛya waleyali tangali nrsquoa sinsinni kɛra
sababu ye diɲɛ bɛɛ ka sɔn krsquoa kɛ misali ye
jamanaw ka donɲɔgɔnna siratigɛ la sɔrɔko
ni wariko la
Bonya
Ka ɲɔgɔnbonya sabati Sedeyawo
baarakɛlaw nlsquoa jamanadenw cɛ ani ka
kodilanse bonya kuradilan ani kunnafoni
munumunucogo ɲuman
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Suguya caya
Ka jamanacamanko siyacamanko ani
seko ni dɔnkocamanko lakodɔn krsquoolu
faamuya ani krsquoo hakililaw jiidi krsquou bonya
Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Hɔrɔnya
Krsquoi cɛsiri kosɛbɛ walasa baara sariya
jɔnjɔnw ka labato ka jama ka dannaya
sɔrɔ anrsquoa ka bonya ka da an ka waleyaw
kɛcogo kan
Sendonni kow la
Ka jama sendonni ɲini krsquoa don ba la
lafaamuyali bɛ kɛ min kan min bɛ kɛ
Sedeyawojamanaw ka baaracamankɛko
dugucamanko ani seko ni dɔnkocamanko
hukumu kɔnɔ politiki ni kolatigɛli dakun bɛɛ
lajɛlen na
Tilennenya
Tilennenya ani kuma ɲuman fɔli i
jamanadenɲɔgɔnw ye krsquoo hakilila don
Sedeyawo mɔgɔ bɛɛ kun na ani
fangabulonw kɔnɔ ka kɛɲɛ ni Afiriki
tilebinyanfan jɔsen jɔnjɔnw ye
Jɛlenya
174
Ka baara kɛ ni baara kɛcogo fɛɛrɛ jɛlenw
ye walasa lafaamuyali kɛra kolatigɛlen
minnu kan ani politiki labɛnni taabolow ka
sabatii
Baaraɲɛdɔn
Ka baaraɲɛdɔn jira ani cɛsiri diɲɛ
tɔgɔlabaaraw ɲɛni na anrsquou waleyaliko
ɲumanw ani ka jogo ɲumanw ta ani waso
Afiriki tilebinyanfan baarakɛyɔrɔw la
Laadiriya
Ka ɲɔgɔnlafaamuya latigɛliw kɛ kasɔrɔ i
ma da mɔgɔ kɔkan tilennenya la laadiriya
ani kɛɲɛni
Sɛbɛkɔrɔɲɛni
Ka sariya gɛlɛn sigi senkan teliya la min
baaraw tɛ jɔ ka ɲɛsin mɔgɔw jamanaw
Afiriki tilebinyanfan ani diɲɛ tɔgɔlalaɲiniw
sabatili ma
175
Donɲɔgɔnna ntulomaw
Afiriki tilebinyanfan sɔrɔfɛnw layiriwali (mɔgɔw sekow layiriwali cɛ ni muso
damakɛɲɛni sigida nrsquoa lamini ɲuman) fasodenya kelen
Bɛn ni basigi Afiriki tilebinyanfan bɛnni nrsquoa basigili fɔɲɔgɔnkɔw karatukaratu ani
kɛrɛfɛdɛn tɛ min kɔnɔ
Mara kɛcogo ɲuman mara kɛcogo ɲuman politikiko ni sɔrɔko sira kan jɛlenya ni
jɔyɔrɔfa forobafɛnw labaaracogo la ani hadamadenw ka hakɛw lakanani koɲuman
Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna (jago sugu wari sɔrɔfɛnw yɔrɔw politiki) Afiriki
tilebinyanfan jɛli sugu kelen na wari suguya kelen na wari jurudonbaaraw ani u juru
saracogo ɲuman ɲɛnabɔlen bɛ min kɔnɔ
Kɛnyɛrɛye cakɛda yiriwali Jɛɲɔgɔnya kolo gɛlɛn ani gɔfɛrɛnamankunda ni
kɛnyɛrɛyekunda ka faraɲɔgɔnkan o ye labɛn ye min ka fisa forobacakɛdaw ni
kɛnyɛrɛyecakɛdaw labugunni ma
Bɛn lakana ani mara kɛcogo ɲuman
Bolodiɲɔgɔnma layiriwali
Sɔrɔko kɛɲɛni ni ɲɔgɔndan jɛlenya sira kan
Sɔrɔko ni wariko donɲɔgɔnna
Fanga sigibolo se
Lakikaya bakuruba
176
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara 1lɔ se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali
KalanDegeli kuntilennaw
1 Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamuya minnu bε tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara la
2 Ka fεεrεw ni waleyaw layiriwa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara
waleyali
3 Ka kalanbaara dɔ labɛn ani waleya minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka
baara waleyali
4 Ka taabolow ta minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna sabatili ma anrsquoa ka baara waleyali
Kuntaala Lɛrɛ 12
MinɛnDɛmɛnansɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw ani jamana
sariyasigisɛbɛn
- Sedeyawo ka misaligafe
- Jaw
177
- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
SeKoɲɛdɔn layiriwataw Kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1 Ka Sedeyawo kuntilenna
nrsquoa ka baara ɲini krsquou dɔn
Hakilila minnu bɛ tali kɛ
Sedeyawo kuntilenna a ka baara
anrsquoa danbew la
- Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bε
εntεrɛnεti kan)
- Kulubaara
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalen
Lɛrɛ 2
2 Ka Sedeyawo jɔsenw anrsquoa
danbe bajuw lajɛya
Jɔsenw ani danbe bajuw Lɛrɛ 4
3
Ka masalakun don
kalanbaaraw kɔnɔ
Kalansenlabɛnsɛbɛn labɛnni
Kalandegeli kalanbolo bolofara
dɔ labɛnni krsquoa waleya
Kiimɛni
Lɛrɛ 2
4
Baara minnu ka ɲi
Sedeyawo kuntilenna nrsquoa
ka baara sabatili ma
layiriwali
Waleyalifɛɛrɛ minnu ka ɲi
Sedeyawo kuntilenna sabatili ma
anrsquoa ka baara waleyali
Lɛrɛ 4
178
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun bolofara 1lɔ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogo matarafa minnu ka ɲi Sedeyawo kuntilenna
sabatili ma anrsquoa ka baaraw waleyali
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Sedeyawo kuntilenna a ka baara anrsquoa danbe bajuw
KalanDegeli kuntilennaw
Ka danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu minnu bɛ tali kɛ Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka baara
la Koɲɛdɔn layiriwataw
KOɲƐDƆN
KalanDɔnni sira kann Jogobaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛMɔgɔyasira
dɔnniya sira kan
- Ka kɔrɔ di Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara ma
- Ka Sedeyawo danbe bajuw ɲɛfɔ
- Ka jogo ta min ni danbe bajuw bɛ ɲɔgɔn
ta
- Ka sɔn jamanacamanko seko ni
dɔnkocamanko ani siyacamanko ma
- Ka jatigiya kɔrɔ walanwalan
Ka Sedeyawo danbe
bajuw sɛgɛsɛgɛ
Kuntaala Lɛrɛ 2
179
MinɛnDɛmɛnanSɛbɛnw
- Kalansen bolodalenw ni kalansen baju kalanminɛnw
- Segin kɛra Sedeyawo bɛnkansɛbɛn min kan krsquoa kalan san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔnba sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn suguya tɔw jamana sariyasigi
- Sedeyawo ka misaligafe
- Jaw
- Sɛbɛnw ni masalabolo nafamaw
- Ɛntɛrɛnɛti
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo BAARA KƐTAW Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
Labɛn
kɔrɔdɔnnen
kɔrɔ sɛgɛsɛgɛli
Ka kalanden cεmanmusoman
sendonni nrsquoa ka seko ni dɔnko
hakε dɔn ka ɲεsin hakilila
kalantaw ma
U bε ɲininkaliw jaabi
jaabi ɲuman sugandili
Kelennabaara
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
kalanden cɛmanwmusomanw
ɲininka u ka Sedeyawojamana
dɔw danbejɔkanw fɔ
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
hakililafalenfalen kɛ danbejɔkanw
kan walasa ka bɔɲɔgɔnfɛyɔrɔw ni
ɲɔgɔndafayɔrɔw labɔ u kɔnɔ
- Hakililafalen
- Hakililaɲini
- Sεbεnɲini (minnu sɛbɛnnen
don mansin na ani minnu bε
εntεrɛnεti kan) Ka ɲɛsin
Sedeyawo bɛnkansɛbɛn ma min
tara san 1993 zuluyekalo la ani
jamana sariyasunba
- Kulubaara
180
- Kɔlɔsili
- ɲininkaliw nlsquou jaabiw
Kulukɔnɔbaaraw
sɛgɛsɛgɛli nrsquou
lakaleli ani
hakililafalenw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
danbe baju damadɔ dajira minnu
bɔra Sedeyawo kuntilenna nrsquoa ka
baara anrsquoa danbe bajuw
masalabolo kɔnɔ
- bɛ nin cikan ninnu di kulubaara
kama
- danbe minnu kofɔlen don
masalabolo kɔnɔ aw kelen-kelen
anrsquoaw lajɛlen krsquoolu kalan krsquou ɲɛfɔ
ka jɛya
- ka Sedeyawo ka baara ɲɛfɔ ka
jɛya
- ka katimu dɔ ci ka Sedeyawo
danbew sanga don o don danbew
ni kɛwalew ma
Kalandenkulu kelen-kelen ka
kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔw
jaabiw lase tɔw ma
- Kulubaaraw ka hakililafɔ
- Hakililafalen kalanden
cɛmanwmusomanw ni ɲɔgɔn cɛ
dantigɛlikɛnɛ kan
- ɲɔgɔlɔnbɔ
Dɔnniya kura
sɔrɔlenw
labɛnniSinsinni
ani kuma kolomaw
latɔmɔni
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
dɛmɛ don kunnafoni sɔrɔlenw
farali la ɲɔgɔn kan ani krsquou kulusigi
ka na ni kunnafoniw ye minnu bɛ
kumakoloma latɔmɔnenw dafa
Kalanden cɛmanwmusomanw brsquou
jilaja ka kɔnɔko basigilenw fara
ɲɔgɔn kan kuluw kɛlen kɔ ka
hakililafalenw kɛ
Hakililaw faraɲɔgɔnkan
Kiimεni
Bakuruba-
jateminε
Karamɔgɔ cɛmanmusoman brsquoa
ɲini kalanden cɛmanmusomanw
fɛ u ka Sedeyawo danbew kɛ
sɛbɛn ye ka kɛɲɛ ni jamanaw
cogoyaw ye walasa krsquou ka
dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛ o kan
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
baarakɛjɛkuluninw sigi-sigi o sɛbɛn
dilanni kama
Kelennabaara
181
Latεmεni
Dɔnniya
sɔrɔlenw
waleyali
Karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ
dɛmɛ don tile kelen
lafaamuyalibaara labɛnni na seko
ni dɔnko jiralidɔgɔkun kɔnɔ walasa
siya wɛrɛw ni jamana wɛrɛw krsquou
danbew jira ɲɔgɔn na
Kalanden cɛmanwmusomanw bɛ
tile kelen lafaamuyali kɛ lakɔli la
walima u ka kin kɔnɔ
- ɲɔgɔlɔnbɔ ɲɔgɔlɔnba ɲɔgɔlɔn
fitinin
- ɲɔgɔnye
182
Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔnw ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ka ɲɛtaa ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew ni hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
Kɔnɔkow
Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou taabolow
Politiki ni sariyalako donɲɔgɔnna
- Ka sedeyawo sariyaw bila jamanayaw taw sanfɛ ko latigɛlenw waleyali la
- Cakɛdaw dɔw sigili senkan minnu bɛ jamana taw sanfɛ nrsquou bɛ tali kɛ kɔlɔsili ni ko latigɛlenw
jalatigɛli la kiiritigɛbulon depitebulon sɔrɔ ni hadamadenyako sabatilibulon
- Bolodiɲɔgɔnma politikiko siratigɛ la
- Mɔgɔw ka taamaw u sago la sɔn kɛra porogaramu min ma san 1978 mɛkalo lajɛ senfɛ
dakun saba (3) brsquoo kɔnɔ
- Wizaw (visas) binni
- Dagayɔrɔko hakɛ
- Sigiyɔrɔko hakɛ
183
Sɔrɔko ni wariko (sugufiyɛ kelen wari suguya kelen izini dugujukɔrɔfɛnw kɛnyɛrɛye
sɛnɛ hellip)
- Sedeyawo ka porogaramuw labonyali ka baara suguya wɛrɛw don u kɔnɔ misali la sɔrɔ
taabolow bɛrɛbɛnni ɲɔgɔn ma
- Fangabulonw ka baarakɛnafolo sɔrɔli Sedeyawo yɛrɛ fɛ wari dɔ tigɛli jamanaw kun 05
wusuru binni jamana wɛrɛw kan u ka minɛnw donni kunkɔrɔ Sedeyawo kɔnɔ walasa ka Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna musaka sɔrɔ
Bolodiɲɔgɔnma duwaɲɛko la
- Jagofɛnw falenfalenni labilali porogaramu o min bɛ kɛ sababu ye ka duwaɲɛsokelenya
sigi senkan dɔɔnin-dɔɔnin Sedeyawojamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
- O duwaɲɛsokelenya bɛna ni duwaɲɛwari ni wusuruw wulili ye pewupewu ka bɔ
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ anrsquoolu ɲɔgɔnnaw ani binkanniwusuru minnu bɛ sara jamanaw
dancɛw tɛmɛni na krsquoolu wuli ani ka wusuru suguya kelen sigi Sedeyawojamana bɛɛ tɔgɔ
la nrsquoo bɛ wele TeyeseTEC Wusuru min bɛ sara dancɛw tɛmɛni na ni sɔrɔfɛn
bayɛlɛmabaliw ye jamana tan ni fila (12) yrsquoo wuli ka bɔ u ni ɲɔgɔn cɛ Benɛn Burukina
Faso Kɔnɔwari Ganbi Gana Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali Saralɔn
Saralɔn ani Togo
- Ka duwaɲɛsow ka baara kɛlenw kunnafoni fɛsɛfɛsɛliko ɲuman taabolo minɛn dɔ sigi
senkan nrsquoo ye SidoniyaSYDONIA ye walasa ka dɔ faracogo ɲini tɔnjamanaw
duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ kan
Bolodiɲɔgɔnma jagoko sira kan
- Ka lozisiyɛli ErotarasiEUROTRACE sigi senkan kɔkanjago jatew sɛgɛsɛgɛli kama
Sedeyawo ka bolofɛnjirasuguw labɛnni jago nasira la
- Bɛnkan tara jamana wolonwula fɛ san 2000 marisikalo la ka dancɛw bin ka bɔ u ni ɲɔgɔn
cɛ Benɛn Burukina Faso Gana Mali Nizɛri Nizeriya ani Togo
184
Hadamadenya ani seko ni dɔnko donɲɔgɔnna (kalanko suguya caya denmisɛnya
kɛnɛya turisimu adw)
- O taaboloi dantigɛlen in nafa bɛ sɔn ka bonya nrsquoa bɛɛ ye sabula yan de jamanadenw bɛ
sɔn ka diɲɛ nrsquoa ye krsquou ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ Jamanadenw sɔnni o ma o bɛ sɔrɔ u dali la
a la krsquou bɛɛ ye yɔrɔ kelen mɔgɔw ye A kɛra donɲɔgɔnna ye o walima ladamuni bɛn kama
nin taasira bɛɛ sinsinnen bɛ hadamaden de kan
- A ka ca a la nin donɲɔgɔnna in waleyali seko ni dɔnko sira kan o bɛ kɛ kɔrɔlen ni
fɛsitiwaliw sugu ani jamanaw ka ɲɔgɔnsɔrɔko wɛrɛw labɛnni ye
Nka nin ko ninnu waleyali bɛ se ka bali ni mɔgɔw yrsquou ban ɲɔgɔn ta la ani ka ban ɲɔgɔn na
sira caman fɛ fo nrsquoa kɛra dɔnkiliko ye Hakilila in sera ka waleya kosɛbɛ dɔnkɔliko sira kan
sabula danyɔrɔ tɛ dɔnkili la Nka a ka ca a la o brsquoa sɔrɔ dɔnkilidala bɛ ka dɔnkili da jama min
ye nrsquoo brsquoa ka kanfɔta mɛn o ye jamana fila ni kɔ mɔgɔw ye
Bolofɛnjirasugu min sigira senkan san 2011 o kun tun ye ka Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna
ani jagoko layiriwali sabati tɔnjamanaw cɛ A masalakun tun ye laquo ka dɔ fara jago fanga kan
tɔnjamanadenw ni ɲɔgɔn cɛ ni jɛɲɔgɔnya ye gɔfɛrɛnaman ni kɛnyɛrɛye cɛ raquo
- Fura min tun ka kan ka sɛgɛsɛgɛ kosɛbɛ o tun ye lakɔlikalan kalansen bolodalenw
bɛrɛbɛnni ye ɲɔgɔn ma O bɛrɛbɛnni in kana faamu kalan suguya kelen kɛli ye nka a ka
faamu fangafaraɲɔgɔnkan sira fɛ kalanko la
- O siratigɛ la misali kelen min bɛ se ka dajira tɔw cɛla o ye fɛsitiwali dɔ labɛnni ye
kalandenw fɛ (bawo sinsin ka kan ka kɛ denmisɛnsɛrɛw de kan) min na
kalandenɲɛnajɛkuluw a farikoloɲɛnajɛkuluw tɛna bila ɲɔgɔn na jamana ni jamana nka u bɛ
fara ɲɔgɔn kan ka kɛ Sedeyawo jamanaw ka denmisɛnkulu lajɛlenw ye baaraɲɛdɔn bɛ
falenfalen minnu kɔnɔ nka fangafaraɲɔgɔnkan hukumu kɔnɔ kasɔrɔ a ma kɛ ni ɲɔgɔndan
ye Ntolatankuluw tɛ kɛ fadenw ye nka u bɛ kɛ Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna
labɛnyɔrɔw ye ɲɔgɔndan in tɛna kɛ fadenkɛnɛ ye farikoloɲɛnajɛkuluw cɛ nka a bɛ kɛ
jamanaw ka ɲɔgɔndɛmɛ kalanso ye
ɲɔgɔlɔnba tɛ jamana kelen ka seko ni dɔnko jira bilen a bɛ kɛ hadamadenya
ɲɔgɔnkumaɲɔgɔnya kalansoba ye
185
- Ni donɲɔgɔnna hakilila faamuyara jamanaw fanfɛ i nrsquoa fɔ a jiralen bɛ cogo min na
sanfɛmisali kɔnɔ hakilila min bɛ jamanaw taw sanfɛ hakɛlabatoko la o fana ka kan ka dajira
O la ni jamana caman ɲɔgɔndankuluw bɛ sigi jateminɛ ɲɛnama bɛ kɛ ka hakɛlabato
taabolow don ba la
- Sedeyawo ye sɔrɔko jɛkulu ye a man kan krsquoa to fili krsquoa sɔrɔ baara taabolo la fili min brsquoa bali
a ka faamuya ko a ka sugu diyalifɛɛrɛ ka kan ka tɛmɛ sira min fɛ o ye jamanadenw ka
sigiɲɔgɔnya taabolo labɛnni ye
O la walasa ka jamanaden wɛrɛ ka siranɲɛ bɔ mɔgɔw la siranɲɛ min ye faciyɛn ye fo baara
ka kɛ sinsinnan fila kan
- denmisɛnnin
- koɲɛɲinihakili ani ɲinini diyanye
Denmisɛnnin ka kan ka lasu a ka ɲɛbɔ mɔgɔw ni ɲɔgɔn cɛ danfara dɔnniya ɲɛɲinini fɛ ni
ɲɔgɔnkunbɛnw ni hakililafalen ɲɛnamaw cayali ye o kɛnɛw kan baliku (mansa) ka kan krsquoa
yɛrɛ minɛ a ka faya jirako jugu la ka ɲɛsin laquo dɔ diyɔrɔ ani dɔ sɔrɔyɔrɔ ko labɛnnenw ma raquo
A bɛ se ka mɔgɔ dabali ban min tɛ jateminɛ kɛ nin kow la ko Ala ye mɔgɔw da a mrsquou kɛ
kelen ye ka laban ka dɔ ɲɛrɔcin (bila) o ka bin dɔ kan u ka kɛlɛ ka ɲɔgɔn tiɲɛ
A bɛ se ka kɛ mɔgɔ min ma da ko la o trsquoa dɔn ko mɔgɔw tɛ kelen ye O cɛ in sago don krsquoo
cogoya in misali dɔ ye a ɲɛ A bɛ hakili sɔrɔ nrsquoa bɛna taa taama na ka maramafɛn ta krsquoa
yɛrɛ lakana krsquoa ɲini fana a ni mɔgɔ ka taa ɲɔgɔn fɛ nrsquoa bɛ don krsquoa da a bɛ da sɔgɔ a yɛrɛ
dala A brsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ a yɛrɛ ka so kɔnɔ kasɔrɔ a brsquoa dɔn ko sariyaw bɛ yen
gɔfɛrɛnaman ka lakanabaaw bɛ yen maramafɛnw bɛ minnu bolo ka mɔgɔw ɲangi minnu ka
tɔɔrɔ bɛna se a ma A krsquoa yɛrɛ ɲininka hakilila jumɛn brsquoa la ka ɲɛsin a jamanadenɲɔgɔnw ma
nrsquoa bɛ taa taama na ni maramafɛn ye a bɛ jogo jumɛn miiri nrsquoa dugudenɲɔgɔnw ye tuma min
na a brsquoa ka soda tugu krsquoa denw nrsquoa ka baaradenw ka daw tugu ani krsquoa ka nafolokɛsu sɔgɔ
A fɔ a tɛ ka diɲɛmaa bisigi ni waleya dɔ ye i nrsquoa fɔ ne fana brsquou bisigi ni n ka kumaw ye cogo
min na Nka hadamaden dancogo Ala fɛ ale ni ne si tɛ krsquoo jalaki ni fosi ye Hadamaden
nege anrsquoa diyanyeko olu trsquou dama jurumu ye Ko minnu yɛrɛ brsquoa bila a diyanyekow la olu
fana tɛ jurumuw ye ni mɔgɔw tɛ sariyaw dɔn minnu brsquou kɔn wa mɔgɔw fana tɛ sariya dɔn ko
186
la min ma deli ka kɛ sariya fosi fana tɛ se ka sigi ni mɔgɔw ma bɛn a kan ka dɔ sugandi ka
bila a sigili la HobɛsiHOBBES2
Jɔlifɛnko la (kuranko telefɔniko duguma taamako sanfɛtaamako ani jikantaamako)
- Enɛriziko
- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1982 jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ Afiriki
tilebinyanfan gazitɛmɛsirako poroze kan Sedeyawo ka laɲini kɔnɔ diɲɛ waribonba ye Afiriki
tilebinyanfan gazitɛmɛsira baaraw kɛli ɲɛbilajateminɛ daminɛ
- O siratigɛ la Benɛn Gana Nizeriya ani Togo olu bɛnna a kan ka gazitɛmɛsira dɔ labɛn
Nizeriya dugujukɔrɔgazi lasɔrɔli la enɛrizi labaarali kama
- Enɛrizi sɔrɔkɛminɛnw yiriwali ani tɔnjamanaw kuransow kalansoli dantigɛlisɛbɛnba labɛnni
- Kurandisoba kelen sigili senkan Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la min bɛ wele Afiriki tilebinyanfan
Powɛripulu laquo Power Pool Ouest Africain raquo
- Kunnafonifalensirako
- Sɔn kɛra porogaramu min ma jamanakuntigiw ni minisiriɲɛmɔgɔw ka lajɛ fɛ san 1979 nrsquoo ye
ɛntɛlikɔmu fɔlɔINTELCOM I ye Tɔnjamanaw ɲɔgɔnsɔrɔli telefɔni na telɛkisi fɛ ani fakisi fɛ
ɛntɛlikɔmu filananINTELCOM II Telefɔnici sɔrɔcogow lakurayali baaraw jateminɛni Ka
bɛnɲɔgɔnmaya saratiw dafa nɔgɔya donni kama telefɔniko la
- Siraw bɔli ka Afiriki tilebinyanfan jamanaw bila ɲɔgɔn na
- Sɔn kɛra porogaramu min ma san 1980 desanburukalo lajɛ fɛ Lome ka bɔ Nuwakisɔti ka
se Legɔsi o furancɛ kilomɛtɛrɛ 4560 la kilomɛtɛrɛ 3800 dilanna o ye 83 kɛlen ye
- Ka bɔ Dakaro ka se Njamena o kilomɛtɛrɛ 4460 la kilomɛtɛrɛ 3894 dilanna o ye 88
kɛlen ye
2 HobɛsiHOBBES Bibili dɔ don A dakun 13nan [ ɛntɛrɛnɛti kan] A lajɛra 15062012
httpwwwiterevapfdisciplinesphiloEnseignement20de20la20philosophiebulletinsBulletin5Hobbeshtm
187
Sira minnu ka kan ka bɔ ka jamanaw sɔgɔ ɲɔgɔn na o janya mumɛ ye kilomɛtɛrɛ 11423 ye
kilomɛtɛrɛ 7653 dilanna o la o ye 67 kɛlen ye
- Dugumataamako nɔgɔyali
- Sedeyawo ye kariti finmannama dɔ dilan mɔbilitigiw kama Jamana 12 yrsquoo kariti in tali
yamaruya Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri
Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo
- Minɛnw ni mɔgɔw donkabɔ bɛnkan jamanaw kɔnɔ sirabakantaama senfɛ o dabɔra ka
jagofɛnw donni nɔgɔya ani krsquoa teliya tɔnjamanaw kɔnɔ Jamana 5 bɛ krsquoo bɛnkan in waleya
Benɛn Kɔnɔwari Mali Nizɛri ani Togo
- Mɔgɔw ni minɛnw ka taakaseginko ɲuman ani taamaw porogaramu kɔlɔsilijɛkulu sigili
jamanaw kɔnɔ O jɛkuluw sigira jamana 12 kɔnɔ Benɛn Burukina Faso Kɔnɔwari Gana
Gine Konakiri Gine Bisawo Mali Nizɛri Nizeriya Saralɔn Sɛnɛgali ani Togo
Sigida nrsquoa lamini minɛcogo taabolo sira kan
- Waleyali porogaramu labɛnnen ni SilisiCILSS ka dɛmɛ ye Afiriki tilebinyanfan tɔgɔ la
- Jilafalenfɛn fogontaw kɛlɛli (Jilabaganin)
- Jakungu kɛlɛli
- Dɔ farali jamanaw metewocakɛdaw fanga kan
Bɛn ni lakanako sira kan
- Jamanaw ka binkannibaliya ɲɔgɔn kan o bɛnkan tali san 1978
- Jamanaw ka ɲɔgɔnmagɛn lakana sira kan o bɛnkan tali san 1981
- Sedeyawo jɔsenw politikiko la o bɛnkan tali san 1991 zuluyekalo la Dantigɛlisɛbɛn min
bɔra o kɔnɔ o bɛ lafasalifɛɛrɛw kan ka ɲɛsin demokarasi jɔsenw sabatili ma
- EkomɔguECOMOG (Sedeyawo ka kɛlɛban kɔlɔsilijɛkulu) Ale sigira bɛnkan fɛ min tara san
1990 lajɛ senfɛ
- Liberiya kɛlɛban wulikajɔw
188
- Sedeyawo tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Burukina Faso Ganbi Gana
Gine Konakiri Mali Nizɛri Nizeriya Sɛnɛgali ani Saralɔn
- Jamana wɛrɛw Uganda Tanzani
- Saralɔn kɛlɛban wulikajɔw
- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Gana Gine Konakiri Mali Nizeriya Sɛnɛgali
- Gine Bisawo kɛlɛban wulikajɔw
- Tɔnjamana minnu yrsquoo kɛlɛcɛw bɔ olu ye Benɛn Ganbi Nizɛri ani Togo
- Wulikajɔ min kɛra Jamanafilabɛnkan hukumu kɔnɔ Gine Konakiri ani Sɛnɛgali fɛ
- Fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili anrsquou ɲɛnabɔli fɛɛrɛ sɔn kɛra olu ma san 1998 lajɛ senfɛ Sɛbɛn
bakuruba dajiralen fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili kama ɲɛmadali ni kɔlɔsili fɛɛrɛ sigili senkan ani
fangabondaw walasa ka fɔɲɔgɔnkɔw dalasa
- Kɔlɔsili kɛyɔyɔ 4 Kotonu Wagadugu Banjulu ani Mɔrɔbiya
- ɲɛmadali ni kɔlɔsili cakɛda sekeretariya la Abuja
- Fɔkabɛn ni lakanajɛkulu dɔ sigili senkan tɔnjamana 9 mɔgɔ bɛ min kɔnɔ
- Sabalibagaw ka jɛkulu dɔ sigili senkan
- Bilankɔrɔkɛlɛbolo dɔ sigili senkan
- Bɛnkan tali ka dan sigi maramafɛn misɛnninw sanni na ka don nrsquou ye anrsquou dilanni Sɔn kɛra
o bɛnkan ma san 1998 ɔkutɔburukalo lajɛ senfɛ
-Baarabolodalisɛbɛn ani jɛkoɲumanya sariya dɔ tali ka bɛn o kan
- Bɛn sabatili layiriwali
- Sɔrɔdasiw ni lakanabaa tɔw kalanni
- Maramafɛn misɛnninw jateminɛni dancɛw la
189
- Kunnafonikafoyɔrɔ dɔ ni Afiriki tilebinyanfan jatebɔsɛbɛn dɔ sigili senkan maramafɛn
misɛnninkow kunkan
- Maramafɛnw hakɛ lakodɔnnenw kantaw kafoli nrsquou tiɲɛni (Liberiya ni Mali yrsquoo kɛ)
- kumaɲɔgɔnya nɔgɔyali ni maramafɛnw dilanbaaw nrsquou feerebaaw ye Jɛkoɲumanya sariya
sigili
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna kolomayɔrɔw nrsquoa nafaw (+ sɛmɛntiyali)
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnnako lakurayali o bɛ na ni fɛɛrɛ kɛnɛman ye mɔgɔ ka kan ka da
min na walasa ka yiriwali gɛlɛyaw ɲɛnabɔ Sedeyawo kɔnɔ o gɛlɛya sababu bɔra jamana
kelen-kelen ka sɔrɔfɛnw nrsquoa ka sɔrɔ cogoya wɛrɛw hakɛ dɔgɔyali la Sira wɛrɛ fɛ ka da Afiriki
jamanaw suguw koronni kan fangafaraɲɔgɔnkan ani taabolo kisɛmaw tali olu bɛ se ka kɛ
sababu ye ka sɔrɔ labugunni sennateliya ka fura sɔrɔ sɔrɔfɛnw dɔgɔyali ani yiriwalinafolobɔ
ni falenw hakɛ dɔgɔyali la
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna nafaw ye jumɛnw ye
Sugunin minnu brsquoa la ka cakɛdaw ni porozew ka se dɔgɔya olu bɛna fara ɲɔgɔn kan
walasa ka jɔyɔrɔ sɔrɔ ɲɔgɔndanw kɛnɛ kan O la cakɛda kisɛmaw na se ka yiriwa
Sugufiyɛw bonyali bɛ se ka kɛ sababu ye ka yiriwalinafolobɔ labugun ka sɔrɔ kɛta
lataa ɲɛ ani ka dɔnniyaw ni fɛɛrɛw falenfalenni ɲɔgɔn ma nɔgɔya
Donɲɔgɔnna bɛ se fana ka dannaya ni sɔrɔ yiriwali yɛlɛmasen kuraw lataa ɲɛ O bɛ
ka bange sɔrɔ jiidili la sariyabatojamana bonyali hukumu kɔnɔ ani tigiya hakɛw
sariya taabolo ɲumanya ani fanga bolili jɛlenya la
Krsquoa sababu kɛ Afiriki tilebinyanfan fɛɛrɛ tigɛlenw ye tɔnjamanaw bɛ se ka dɔ fara u ka
bɛnkanɲini fanga kan diɲɛ kɔnɔ u bɛna se krsquoo kɛ u jɛkululama O tɛ sira sɔrɔ tuma
bɛɛ krsquoa sababu kɛ jamanaw kelen-kelen ka nafaɲini ye U hakilila tun tɛ kelen ye o la
Jamana fitininw bɛ se ka nafaba sɔrɔ tɔn kɔnɔ bolodiɲɔgɔnma sababu la ni sɔrɔfɛnw
kafoli ye walima u tilali tɔn kɔnɔ nrsquou bolofɛnw farali ye ɲɔgɔn kan walima sɔrɔfɛnw
tilali u ni ɲɔgɔn cɛ
Donɲɔgɔnna bɛ se ka fɔɲɔgɔnkɔw dɔgɔya ka na ni dannaya ye ani ka jɛkabaara
sinsin lakananiko la
190
Nin nafa sɔrɔta ninnu bɛ tali kɛ donɲɔgɔnna hakɛ la ka kɛɲɛ ni gɛlɛyaw ni kosɔgɔbɛsɔgɔbɛw
wulili ye dancɛw la (sɛbɛnɲɛnabɔw ani jamanaw ka sɔrɔfɛnw saratiw danfaraw) Nin nafa
ninnu bɛ tali kɛ o la layidu ni dannaya fanga cogoya la tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Afiriki tilebinyanfan donɲɔgɔnna musakaw (kunkow)
Nrsquoi ye nafaw fɔ yɔrɔ min na o brsquoa jira ko musakaw fana bɛ yen
Dɔbɔli wusuru sarataw hakɛw la o bɛ sɔn ka na ni kɔmunu ye falenw cogoya la
Jamana minnu tɛ tɔn kɔnɔ krsquoolu ka sɔrɔfɛn da nɔgɔw nɔnabila ni tɔnjamanaw ta
da gɛlɛnw ye jamana caman na
Donɲɔgɔnna dabali tigɛlenw bɛ se ka dɔ bɔ duwaɲɛsow ka nafolo sɔrɔtaw hakɛ la
ka di gɔfɛrɛnaman ma O binni musaka cogoya bɛ tali kɛ jamanaw ka se la ka
fɛɛrɛw dantigɛ minnu bɛ se ka nafolosɔrɔsira wɛrɛw dayɛlɛ u ye
Donɲɔgɔnna bɛ se ka jamana ka yɛrɛmahɔrɔnya minɛ a la walima krsquoa danbe dɔw
tila a la seko ni dɔnko siratigɛ la nka a mana bɔ da o da fɛ donɲɔgɔnna nafa ka
bon nrsquoa musakaw ye
Gɛlɛyaw ani cɛsirikow
Gɛlɛyaw
Kanw
Fasolafasafasolafasa sanfɛda
Mara kɛcogo jugu
Faamuyali fanga dɔgɔyahakili
Sariya labatobaliya ka ɲɛsin mɔgɔw nrsquou ka sɔrɔfɛnw donkabɔ u sago la tɔnjamanaw
kɔnɔ
Lakanabaliya kunkankow
Taama ani kunnafonifalenfalenko saraw
Faantanya
Fanga sigibolow fɛgɛnya
Basigibaliya politikiko la ani mara kɛcogo jugu sɔrɔdasiw ka fangadafiri (kudeta)
cayali jamana dɔw kɔnɔ o bɛ fiɲɛ bila politikiko la Afiriki tilebinyanfan fɛ
191
Jamanaw ka sɔrɔ fanga dɔgɔya Afiriki tilebinyanfan mɔgɔ kelen ka sɔrɔ hakɛ tɛ tɛmɛ
Lamerikɛndolariwari 410 kan
Jamanaw ka sɔrɔw suguya dɔgɔyali
Sɛnɛfɛnw ani dugukolojukɔrɔfɛnw de ye Sedeyawojamanaw ka sɔrɔ baju ye Afiriki
tilebinyanfanjamanaw dun tɛ se krsquoolu labaara ka nafa sɔrɔ u la
Makoɲɛfɛndilan iziniw ma yiriwa ka se ka fɛnw dilan minnu bɛ jago layiriwa
tɔnjamanaw ni ɲɔgɔn cɛ
Jɔlifɛn ɲɛnamaw ntanya sirabako kunnafonifalenfalenko ani enɛriziko siratigɛ la
- Sira man ca wa u cogoya man ɲi
- Telefɔni tɛ labɔli kɛ a dun da ka gɛlɛn
- Kuran dita tɛ labɔli kɛ kuransara fana ka ca
Faamasigiyɔrɔ ka ca siraw kan yuruguyuruguwariw bɛ minɛ yɔrɔ minnu na balan ka
sira kan ndash sɛbɛnko sɔgɔbɛsɔgɔbɛ fana ka ca
Jamanaw trsquou niyɔrɔw di a ɲɛma Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ka
baarakɛnafolo la
Cɛsirikow
Sarati fɔlɔ minnu ka kan ka dafa tɔnjamanaw fɛ
Politiki basigicogo sigili senkan
Kiiritigɛfɛɛrɛ ɲuman ani sariya jɛlenw sigili senkan
Bololabaarakɛla ɲɛnamaw sebaga caman kalanni
Baara minnu ka kan ka kɛ jamanaw kɔnɔ
Politiki basigicogo sigili senkan
Mara kɛcogo ɲuman kɛrɛnkɛrɛnnenya la ni demokarasi sinsinni ye ani yɛlɛmasen
kuraw donni sɔrɔ dakunbaw ni kolabɛnnidaw la
Dakun kɛrɛnkɛrɛnnen minnu bɛ sɔrɔko donɲɔgɔnna kɔnɔ
- ka mɔgɔw ka donkabɔ nɔgɔya tɔnjamanaw kɔnɔ
192
- Ka dɔ bɔ faamasigiyɔrɔw la (balanw) jamanaw cɛ sirabaw kan
- Ka Sedeyawo tɔgɔlataamasɛbɛn dilan ani ka baara kɛ nrsquoa ye Sedeyawojamanaw kɔnɔ
- Ka tɔnjamana polisicakɛdaw ka bolodiɲɔgɔnma sabati
- Jagofɛnw taakasegin
Ka duwaɲɛsɛbɛn bɛrɛbɛnnen tɔnjamanaw ma labɛn krsquou don nɛgɛ la ka baara kɛ nrsquou
ye
- Dilanyɔrɔ seereyasɛbɛn
- Duwaɲɛya walew tɔgɔw
- Jamanaw cɛ sirabakanboli karinɛ
- Ka dantigɛlisɛbɛn don jamana jɔsenw latilenni porogaramu PasiPAS kɔnɔ
- Duwaɲɛsokelenya Ka jamanaw donni labɛn duwaɲɛtɔnba kelen na ni dɔ bɔli ye jagofɛnw
ladonsara hakɛw la
- Sɔrɔ dakunbaw bɛnɲɔgɔnmaya
- Ka jamanaw donni labɛn Sedeyawojamanaw warikotɔnba la
- Ka sɔrɔ labaarako ɲumanw sabati walasa ka se ka bɛnɲɔgɔnmaya sarati
dantigɛlenw labato
- Ka kɔlɔsilijɛkulu sigi tɔnjamana kelen-kelen kɔnɔ
- Ka bɛnɲɔgɔnmaya saratiw don PasiPAS kɔnɔ
- Sedeyawo ka baara kɛtaw musakali
- Ka bɛnkan waleya min bɛ boli wari tigɛta hakɛ kan jamanaw kun
- Ka bɛnkan lakodɔn
- Ka wari tigɛta jamanaw kun don san baarakɛnafolo sariya kɔnɔ
- Ka wari tigɛtaw dalajɛ krsquou bila Sedeyawo ka kɔnti kɔnɔ
- Fangabulonw ka dɛmɛdɛmɛnilabɛnw
193
- Ka minisiriso sigi senkan jamana kelen-kelen kɔnɔ ka ɲɛsin sɔrɔko donɲɔgɔnna ma Afiriki
tilebinyanfan na
- Ka minisirisow ka baarakɛjɛkulu dɔ sigi senkan Sedeyawo ka kolatigɛlenw kɔlɔsili kama
min bɛ ɲɔgɔnye kɛ waati ni waati dantigɛlenw na
- Jɛɲɔgɔnyasiraw taamani nafolobɔlaw fɛ ka Sedeyawo haminankoporogaramuw jateli fɔ
nafolobɔlaw ye kɛrɛnkɛrɛnnenya la SeyeyaCEA BadiBAD ɛfɛmiFMI Diɲɛ waribonba ani
Erɔpu jamanaw ka tɔnba
Baara minnu ka kan ka kɛ Afiriki tilebinyanfan na
- Politikiko nasira la
- Ka ninnu waleyali kɔlɔsili sabati
- Binbaliya ɲɔgɔn kan bɛnkan bɛn kɛra min kan san 1981
- ɲɔgɔnmagɛn bɛnkan lakananiko la
- Sedeyawo politikiko jɔsenw bɛn kɛra minnu kan san 1991 zuluyekalo la
- Politiki ani porogaramuko nasira la ka haminanko gɛlɛnw dantigɛ baara kɛta la
- Falenw labilali
- Kɔkan sɔngɔwalan kelen (duwaɲɛkelenya)
- Sɔrɔ dakunba bɛnɲɔgɔnmaya
- Dɛmɛ donni jatekow la
- Ka hakilijagabɔ kɛ falenw labilali jateminɛsɛbɛn kan baara bɛ se ka kɛ ni min ye ni
wasa ye
- Misali la ka dantigɛlisɛbɛn don PasiPAS kɔnɔ walima sɔrɔ yɛlɛmasen kura
porogaramu
- Sedeyawo sekeretɛriya ni AmawoAMAO nrsquoo ye Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka
wariko tɔnba ye olu bɛ tɔnjamana kelen-kelen ka se hakɛ kiimɛ ka ɲɛsin
bɛnɲɔgɔnmaya sarati waleyali ma
- Ka nafolo tigɛta tɔnjamanaw kun bɛnkan waleyali kɔlɔsi
- Fanga sigibolow labɛnw
- Ka fanga sigibolow mabɛn kokura (Sedeyawo ka waleyali sekeretɛriya ani
nafolobɔda)
194
- Ka baarakɛla faamuyalenba laadiriw ta ka bila fangabulonw kunna (ka jamana bɛɛ ka
mɔgɔ bɔta hakɛko bɔ a la)
- Ka Sedeyawo tɔgɔlakiiribulon sigi
195
BAARA BOLODALISƐBƐN
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ baloɲɔgɔnkanko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanw kɔnɔ
Kuntaala Lɛrɛ 18
DɛmɛnanSɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn latilennen san 1993 zuluyekalo la Afiriki
kelenyatɔn sariyasɛbɛnw Sedeyawo ka bɛnkansɛbɛn wɛrɛw faamuyalicogo ɲuman
kalangafe jamanaw ka sariyasigisɛbɛnw
Baara bolodalikatimu
Kalansenbolo
bolofara
SewKoɲɛdɔn layiriwataw kɔnɔko farankanw Fɛɛrɛw Kuntaala
1
Ka danbew ni hakilila minnu
bɛ tali kɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna na faamuya
kosɛbɛ
Danbew ni hakilila minnu bɛ tali
kɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna na
Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnnen don
mansin na ani
minnu bε εntεrɛnεti
kan)
- Kulubaara
- Tɔnbaara fɛn o
fɛn ka fisa
donɲɔgɔnna
Lɛrɛ 2
2 Ka waleyaw sigi senkan Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
sabatili kama
Waleyalifɛɛrɛw Afiriki
tilebinyanfanjamanaw ka
donɲɔgɔnna sabatili kama
Lɛrɛ 2
3 Ka gɛlɛyaw dantigɛ Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
waleyali la
Gɛlɛyaw ni balan minnu bɛ Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
waleyali la
Lɛrɛ 2
Ka Afiriki tilebinyanfan Dɔnnikɛminɛnw ni
196
4 donɲɔgɔnna masalakun don
kalanbaaraw la
kalanbaaraminɛnw sɛgɛsɛgɛli
kalan dakun bɛɛ la
- Kalansenlabɛnsɛbɛnw labɛnni
- Kalandegeli kalansenbolo
bolofaraw waleyali
- Dɔnniya sɔrɔlenw kiimɛni
sabatili ma
- Hakililaɲini
- Sɛgɛsɛgɛli
- Hakililafalenw
Lɛrɛ 6
KALANSENLABƐNSƐBƐN MISALI
Masalakun Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
Masalakun bolofara 2nan Sedeyawo kɛli jamanadenw ta ye
Masalakun bolofara se
Ka danbew ni hakililaw baaraɲɛdɔn ani jogow matarafa minnu ka ɲi fasodenya cɛsiri ani
jɔyɔrɔfa fasodenya ɲɛtaa sabatili ma Sedeyawojamanaw kɔnɔ
Kalandegeli kuntilenna
1 Ka Afiriki tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew nrsquoa hakililaw sɛbɛkɔrɔ faamu
2 Ka fɛɛrɛw ni waleyaw layiriwa minnu bɛ sigiɲɔgɔnfɛko ɲuman sabati Afiriki
tilebinyanfanjamanaw kɔnɔ
3 Ka kalanbaaraw labɛn krsquou waleya minnu kun ye ka donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli Afiriki
tilebinyanfanjamanw kɔnɔ
Kalansen tɔgɔdegeli hukumu Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna danbew
197
Koɲɛdɔn layiriwataw
Koɲɛdɔn
Kalan dɔnni sira kann JogoBaaraɲɛdɔn sira kan FɛɛrɛwMɔgɔya dɔnniya sira
kan
- Ka donɲɔgɔnna kuntilennaw
faamuya kosɛbɛ
- Ka donɲɔgɔnna sendonkow sɛbɛkɔrɔ
faamuya ka ɲɛsin jamanadenw ma
- Ka Afiriki tilebinyanfan fangabulonw
bonya
- Ka sɔn ɲɔgɔn na
- Ka ɲɛnamaya kɛ ɲɔgɔn fɛ
Ka jogow ta minnu bɛ
donɲɔgɔnna gɛlɛyaw wuli
Kuntaala Lɛrɛ 4
198
Kalansenbolo bolofara kalandegeli walanwalancogo
Kalansenbolo Baara kɛtaw Fɛɛrɛw
Karamɔgɔ cɛmanmusoman Kalanden cɛmanwmusomanw
labɛn kɔrɔw
dɔnnen kɔrɔw
kɔlɔsili
bɛ ɲininkaliw kɛ walasa ka kalanden
cɛmanw ni musomanw ka dɔnta ni kɛta
hakɛ kiimɛ anrsquou ka seko ni dɔnko hakɛ
ka ɲɛsin hakilila kalantaw ma
bɛ ɲininkaliw jaabi
- jaabi ɲuman sugandili
- Kelennabaara
Bilali kalan
hukumu kɔnɔ
bɛ masalabolo dɔ kalan kalanden
cɛman ni musoman ye Sedeyawo
jamanaden dɔ ka gɛlɛya sɔrɔlen kan
kiiriko ni hadamadenyako la a ka
jamana kɔkan an ka fankelenfɛjamana
in dɔ la a brsquou hakilila ɲini ni baro sigili
ye gɛlɛya in kan
Kumafalenfalenw kɔnɔna na u
brsquou hakililaw di gɛlɛya dajiralen
in kan
- Hakililafalen
- Hakililaɲini
- Sεbεnɲini (minnu
sɛbɛnna mansin na ani
minnu bε εntεrɛnεti
kan) Sedeyawo
bɛnkansɛbɛn min tara
san 1993 zuluyekalo la
ani jamana sariyasunba
- Kulubaara
- Kɔlɔsili
- ɲininkaliw nrsquou jaabiw
Kulukɔnɔbaaraw
kalan
- nrsquoa bɛ se ka ɲɛ bɛ taa mɔgɔw nrsquou
bolofɛnw donkabɔ jateminɛ dancɛ dɔ la
ani ka ɲininkaliw kɛ kalandenw na u ye
fɛn minnu kɔlɔsi
- bɛ ɲininkalisɛbɛn dɔ dajira Afiriki
tilebinyanfanjamanaw ka donɲɔgɔnna
kuntilennaw kan ani mɔgɔw nrsquou
bolofɛnw ka donkabɔ
- bɛ Kalanden cɛmanw ni musomanw
bila ka sɛbɛn dɔ kalan u tilalen ka kɛ
kulu misɛnninw ye walasa u ka se
bɛ mɔgɔw nrsquou bolofɛnw ka
donkabɔ jateminɛ dancɛ la ka
ɲininkaliw jaabi
u kɛlen ka kuluw sigi mɔgɔ 4
walima 5 bɛ minnu kɔnɔ u bɛ
ɲininkaliw jaabi (bɛnkan ni
sariyasunba sariyasen min bɛ
tali kɛ bolodiɲɔgɔnma kan
jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ ani
Sedeyawo labɛncogo kalanni
199
- ka donɲɔgɔnna tariki nrsquoa kunw labɔ
- ka donɲɔgɔnna waleyaw kulusigi ka
kɛɲɛ nrsquou suguyaw ye anrsquou kɛcogoya
- ka kolomayɔrɔw cɛsirikow ani balan
minnu bɛ donɲɔgɔnna na ka fura sɔrɔ
olu la ani ka kuma Sedeyawo kan
nrsquou sɛgɛsɛgɛli kɛli ɲɔgɔn fɛ)
Sɛgɛsɛgɛli
sinsinni ni kuma
kolomaw latɔmɔni
- bɛ waati di jɛkulu kelen-kelen ma u krsquou
ka hakilijagabɔ jaabiw dajira
- bɛ dɛmɛdon u ka kunnafoni sɔrɔlenw
sigisigicogo la anrsquou tocogo la hakili la
bɛ dafalikunnafoniw di ka kumakoloma
latɔmɔnen dilan o sira kan
- Kalanden cɛman ni musoman
ka kulu kelen-kelen ka
kumalaselaw brsquou ka hakilijagabɔ
jaabiw lase tɔw ma
- kɔnɔko basigilen minnu sɔrɔla
hakilijagabɔ senfɛ kuluw ka
hakililafalenw kɔnɔ u brsquou
banban olu farali la ɲɔgɔn kan
- Sedeyawo jamanaden nakun
bɛ sɛmɛntiya ka kɛɲɛ ni Afiriki
tilebinyanfan donɲɔgɔnna
kuntilennaw ye i nrsquoa fɔ san
1993 bɛnkan yrsquoa dantigɛ cogo
min na
- Donɲɔgɔnna suguyaw nrsquou
kɛcogoyaw
- Sedeyawo fangabulonw nrsquou
baarakɛcogo
- Donkabɔ tɔnjamanaw kɔnɔ i
sago la
- Kulubaaraw ka
hakililaɲɛfɔ
- Hakililafalen kalanden
cɛman ni musoman cɛ
dantigɛlikɛnɛ kan
- Kɔlaseginni jɛkabaara
kɔnɔ
Kiimεni
Bakurubajateminε
brsquoa ɲini kalanden cɛman ni musoman
fɛ balan minnu bɛ Afiriki tilebinyanfan
donɲɔgɔnna ɲɛ u ka sɛgɛsɛgɛlinin krsquoo
kan u ka sigida la
bɛ kulu fitininw sigi krsquoo
sɛgɛsɛgɛli kɛ
- Sɛgɛsɛgɛlisɛbɛn
Latεmεni
dɔnniya sɔrɔlenw
bɛ dɛmɛdon tile kelen lafaamuyali
labɛnni na seko ni dɔnko jirali dɔgɔkun
kɔnɔ walasa ka siya wɛrɛw walima
bɛ tile kelen lafaamuyali kɛ
- ɲɔgɔnye
- ɲɔgɔlɔnbɔ
200
waleyali jamana wɛrɛw danbew di ɲɔgɔn ma lakɔliso la walima kin kɔnɔ - ɲɔgɔlɔnnin adw
Kalanbolo wɛbu lajɛlen Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
- httpwwwecowasint
- httpwwwcommecowasintsecindexphpid=about_aɛtlang=fr
- httpwwwpsychologie-socialecomreps1pdf
- httpwwwgouvsnspipphparticle491
- httpwwwrepubicoftogocomToutes-les-rubriquesCedeaoLa-Foire-de-lacedeao-se-deroulera-a-Lom
- httpwwwredpsycominfipsycompetitionhtml
201
Donɲɔgɔnna Baarafɛɛrɛko gɛlɛya nrsquoa kunpanw
LAZARI KI ZƐRIBO (JƐɲƆGƆNKULU MƆGƆ DON MARA TAABOLO KAN BURUKINA
FASO)
Nin masalabolo in ye Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna tɛmɛsira kiimɛni daminɛbaara dɔ ye
San bi naani dɔnniya sɔrɔlen kɔfɛ jamanaw ka donɲɔgɔnnako sira kan jaabiw bɛ filanfilan
na Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔn caman ma nɔ bɔ wa u ma se ka fangafaraɲɔgɔnkan
layiriwa u cɛ Jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa ka bon minnu kan ka tɛmɛ tɔw kan
(sankadunnaw dancɛw sigida lakodɔnnenw olu ma jate gɔfɛrɛnamanw ka politikiw kɔnɔ
donɲɔgɔnna siratigɛ la O de la nin gɛlɛya min bɛ donɲɔgɔnna na Afiriki kɔnɔ o dɔ bɛ da
mara kɛcogow kun o brsquoa jira ko gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ka donɲɔgɔnna ka kan ka labɛn kura
ye teliya la O labɛn kura kɛyɔrɔ dɔ ye ɲɔgɔnfaamuyakɛnɛw sigili ye senkan hadamadenya
sabatilijɛkuluw ani baarakɛjɛkuluw bɛ ɲɔgɔn sɔrɔ minnu na politiki minnu bɛ senna krsquoolu
sɛbɛnw hakilijagabɔkalan ani krsquou fɛlaw dajira
I Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna Baara kɛbagaw ka bila baara cɛma
Jateminɛ suguya minnu kɛra sɛgɛsɛgɛliw ani kiimɛniw olu bɔra ni nin ko ninnu ye
Fanga sigibolow ka nɔbɔbaliya nrsquoi yrsquou ta kelen-kelen kɛrɛnkɛrɛnnenya la koɲɛnabɔ
siratigɛ la
Fangafaraɲɔgɔnkan ani ɲɔgɔndafa fanga dɔgɔyali fanga sigibolow ni ɲɔgɔn cɛ
Politikiw nɔ ni fɛɛrɛ tigɛlenw fanga dɔgɔya nrsquoi yrsquou sanga baara kɛbagaw ka laɲini
sirilenw ma fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hukumu kɔnɔ
Komagɛlɛyaliw tun bɛ to ka kɛ
Baara kɛbagaw ani jɛkuluw ka nin cogoyajira ninnu bɛ ɲɔgɔn dafa gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw ani
jamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow kan
An bɛ se krsquoo fanga sigibolow ɲɛmɔgɔw ani politikiɲɛmɔgɔw ka gɛlɛya nrsquou ka sentanya kɔlɔsi
kolatigɛw bolodali la ani fɛɛrɛ jɔnjɔnw tigɛli krsquou waleya fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna
hukumu kɔnɔ Afiriki politiki waleyali ŋaniyasiri ma tali kɛ jɛmukanbaw la minnu ɲɛsinnen bɛ
202
sɔrɔ taabolow waleyali ma Fɛɛrɛ minnu tigɛra fankelenfɛjamanaw ka lajɛw senfɛ olu ma don
jamanaw ka politikiw kɔnɔ
O sentanya ninnu fanba bɛ bɔ nin sababu ninnu na
A ka ca a la minisirisow ka fɛɛrɛtigɛw la u bɛ jɔrɛ ni jamana taabolo kɛrɛnkɛrɛnnen
lafasali de ye (jamana sigicogo taabolo) walima tuma dɔw mɔgɔkelennafa dɔw ten
Jamanaw ka donɲɔgɔnna sira kan bɛnkanlabɛnw waleyali gɛlɛyaw krsquoa sababu kɛ
mara cakɛdaw lataamacogo ye jamanaw kɔnɔ (girinya)
Yɛrɛɲɛnabɔ fanga dɔgɔya sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogo la anrsquou lasɔrɔcogo la jama fɛ
Fangabonda minnu bɛ tɔn kunna olu baarakɛlaw ka sehakɛw ani ɲangili min ka kan
ka da u kan nrsquou ka baara ma ɲɛolu tɛ tali kɛ ɲɔgɔn na
Gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw OyizeOIG tiɲɛsirayali anrsquou ka fangafaraɲɔgɔnkan nɔbɔli ɲɛnama
kama nɔkun suguya caman bɛ bɔ o kɔnɔ minnu bɛ nafa kolo gɛlɛn sigilen caman bɔ u
cogoya la
Miiri ni taasi mana kɛ donɲɔgɔnna taabolow kan jɛngɛnni tɛ se ka kɛ nin ɲininkaliw ma
Afiriki jamanaw ka donɲɔgɔnna nafa bɛ se tigitigi baara kɛbaga jumɛnw ma Jɔnw bɛ se ka
baara taabolow ta koɲuman (fɛɛrɛw labɛnni u waleyacogo baaraw sigili senkan janto kɛli
fɛɛrɛ bolodalenw ka se ka waleya) O ɲininkaliw jaabiw jɛlen don sigida lakodɔnnenw
(kɛrɛnkɛrɛnnenya la minnu bɛ dancɛw la) nrsquou sigira senkan desantaralizasɔn hukumu kɔnɔ
olu ma se halibi ka donɲɔgɔnna ko dajiralenw nrsquoa poroggaramuw sɛmɛntiya ani krsquou waleya u
taabolow kɔnɔ olu minnu tun ka kan krsquou ka donɲɔgɔnnako wulikajɔw sinsin san tan caman
tiɲɛni politiki dadalen ɲɔgɔn kan ninnu nrsquou ta bɛɛ
Halisa o donɲɔgɔnna kɛbaaw selen tɛ ka minɛyɔrɔ sɔrɔ donɲɔgɔnna taabolow la u yrsquou ta kɛ
kɔrɔfɔw lamɛnni ye desantaralizasɔn kan ka laban krsquoa kɔlɔsi o waati kelen na krsquoa waleyali
fɛɛrɛw tigɛli senna ka suma walima minnu yɛrɛ tigɛra olu caman tɛ ka waleya
A ɲuman ye ka se di o donɲɔgɔnna kɛbaaw ma jɛkulu suguya minnu sigira senkan kaban ka
fanga don olu la walima ka jɛkulu kuraw sigi minnu bɛna se ka donɲɔgɔnna taabolow kuru
krsquou don u sagolakow dafɛ
203
II Walasa donɲɔgɔnna kɛbaaw jɔyɔrɔ ka don ba la dugumada la
Kɔrɔfɔ minnu kɛra donɲɔgɔnna kan fo bi o fanba danna fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw taw ma A
kuntilenna a senna ka fara a dɛmɛdɛmɛnilabɛnw kan i nrsquoa fɔ donɲɔgɔnna kɛbaaw
haminankow yrsquoa jira cogoya min na ɲɔgɔnfaamuya sinsinnen si ma kɛ olu kan O tɛ kabako
ye bawo fankelenfɛjamanaw ka politikiw labɛnni u waleyali anrsquou kiimɛni ni jamana kelen-
kelen taw olu bɛɛ kɛra cogoya kelen na
Afiriki yiriwali gɛlɛya o tuma anrsquoa ka donɲɔgɔnna gɛlɛya sababu dɔ bɛ da mara kɛcogow ka
dɛsɛw kun
Fo bi komagɛlɛyaliw bɛ ka ta fɛɛrɛ dɔnniya tigilamɔgɔw de ka dabada ma ka fara diɲɛ
jamana yiriwalenbaw ka mɔgɔ faamuyalenbaw kan ani an ka jamanaw baarakɛla kunbaba
damadɔnin jate tɛ ta minnu hakilila kan O kɛcogo in trsquoa to donɲɔgɔnna nafa ka bon a baara
kɛbaa minnu kan yiriwali sabatili la olu haminankow ka jate yɔrɔnin kelen A tɔ tora sisan ka
kɛlɛ kɛ ka demokarasi sabaticogo kura sigi senkan nlsquoo ma kɛ politiki yɛlɛmaw bɛna bange
jaabi fanfilama sidɔnbaliw de la
A ɲuman ye ka baara kɛ miiricogow ni waleyalicogow ka yɛlɛma ka fɛɛrɛw labɛnni u
waleyali nrsquou kiimɛni kɛcogoyaw don baara kɛbaaw bolo
Laɲini ye ka mara kɛcogo kɔrɔ bila fɛɛrɛ minnu bɛ senna ka baara kɛbaaw bila olu cɛma
O bɛ wulikajɔw kofɔ dakun caman na
Fangabulonw ka mara kɛcogo O brsquoa ɲini mɔgɔ minnu tɛ gɔfɛrɛnamanbaara kɛbaaw
ye olu sen ka don kosɛbɛ fangabulonw koɲɛnabɔli la u hakilila ka ɲini fɔlɔ sanni
komagɛlɛyaliw ka ta (politiki labɛnni koɲɛnabɔli)
Sɛgɛsɛgɛli ni kiimɛni kɛcogoyaw senyɛrɛkɔrɔ jiidili u lasɔrɔli nɔgɔyali jama fɛ ani
ɲangiliw waleyali
Jamanaw ni gɔfɛrɛnamancakɛdaw (duwaɲɛsow ni dancɛlapolisisow) minnu bɛ sariya
waleyali jɔnjɔn latiɲɛ walima klsquoa bali ka olu weleli ani u nɔminɛni sira surunya ani krsquou
kɛ tiɲɛ kan
O ye cɛsirikow ye minnu ka kan ka kɛ waati mankan kɔnɔ ɲɛsigi ka kan ka kɛ u ma kabini
sisan sisan
204
III Walasa ka jujɔnniko kura sira don Gɔfɛrɛnamanw ni ɲɔgɔn cɛ tɔnw kɔrɔ
Dakun fila dajirala
1) Sigikafɔ hadamadenya sabailijɛkuluw fɛ ani sigida (kɛrɛnkɛrɛnnenya la marabolow ani
sigida lakodɔnnenw)
O sigikafɔ ɲɛsinnen bɛ nin kuntilennaw ma ka baara kɛbaaw bila u ka donɲɔgɔnna waleya
kɛlenw sɛgɛsɛgɛ ka faamuyaw sɔrɔ u la krsquou fɛlaw dajira ni kura doncogo la anrsquou yɛrɛw
jɔyɔrɔw
Donɲɔgɔnna sabatisababu caman bɛ sigida lakodɔnnenw bolo ani dɔnniyaw minnu bɛ sɔrɔ u
sigicogow fɛ anrsquou ka baarakɛcogow kɔnɔ Ka kɛɲɛ ni hakililaw ye u bɛ minnu ta ani
donɲɔgɔnna sabatilisababu minnu bɛ u fɛ yen politikisiraw brsquou bolo minnu bɛ se ka mabɛn
ka wolo forobapolitikiw sigili la senkan Fɛlaw brsquou fɛ fana baara kɛcogo fɛɛrɛw labɛnni kan
minnu brsquoa to u da bɛ se ka don fanga sigibolow koɲɛnabɔfɛɛrɛ labɛnni dakunw na
O hakilila kelen na baarakɛjɛkuluw (jagokɛlaw taamabolifɛntigiw kɛnyɛrɛye baarakɛlaw
baaradatigiw sankadunnaw mara kɛcogo ɲuman hellip) olu de bɛ sisan politikiw ani laɲiniw
kɛnɛkanko cogoya dɔn
O baara kɛbaa ninnu bɛna sisan bolodiɲɔgɔnma politikiw kiimɛ gɔfɛrɛnamanw cɛ tɔnw
dɛmɛni kama donɲɔgɔnna taabolow sabatili la
U ka hakilijagabɔ jaabi ka kan ka bɔ sira jateminɛtaw kan ani fɛɛrɛw walasa ka donɲɔgɔnna
taabolo sigi senkan ani nafolobɔlaw ka kan krsquou jɔ jɔda min na
A nafa ka bon kosɛbɛ baara kɛlenw jatebɔli ani taasira kolomaw labɛnni ka kɛ cakɛda fɛ min
jɔlen don a kolo la ni dannaya brsquoa kan min jɔyɔrɔ bɛ kɛ hakilijagabɔ nɔgɔyali ye
Jatebɔli laban bɔlen kɔ yen min don o ye jɛrɛjɛkuluw ka to ka se krsquou fɛla fɔ gɔfɛrɛnamanw cɛ
tɔnw baarakɛcogo kan sisan porogaramu minnu bɛ senna anlsquoolu labɛncogo krsquou fɛlaw fɔ o
kan Cɛsirikoba min ka kan ka kɛ nin baara in na o ye ka baara kolomaw dajira minnu brsquoa to
taa bɛ kɛ mara kɛcogo fan fɛ min bɛ fanga lakika di jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ma
(donɲɔgɔnna fɛɛrɛw labɛnni na a waleyali kɔlɔsili la a sɛgɛsɛgɛliw kɔlɔsili la) A bɛ mɔgɔ
nisɔndiya waati taamasiyɛn krsquoa ye klsquoa fɔ Afiriki tilebinyanfanjamana baaradatigiw (REAO) ka
205
jɛkulu sababu la waleyakoniw kɔlɔsilicakɛda dɔ sigili senkan baara ka daminɛ Labɛn kura
ɲɛnamaw bɛ sigi senkan nin hakilila suguya in de kɔnɔ
Jɛkuluw ani tɔnw fankelenfɛjamanaw tɔgɔ la bɛ yen kaban a kɛra sɛnɛkɛjɛkuluw ye o
baaradatigiw ka jɛkuluw walima baarakɛjɛkulu suguya wɛrɛw A bɛ bɛn olu minnu bɛ yen
kaban sinsin ka kɛ olu kan ka hakilijagabɔba daminɛ Fɛn min ye baara kɛbaa tɔw ye
hakilijagabɔcogo wɛrɛ bɛ se ka jateminɛ olu ye jamana fan bɛɛ ani
ɲɔgɔnsɛgɛsɛgɛhakilijagabɔ ni jiidilihakilijagabɔ fankelenfɛjamana bɛɛ kɔnɔ
2) Fɛlaw sɛgɛsɛgɛli ani fanga sigibolow taabolo u waleyalifɛɛrɛw nrsquou labɛnw sabatili
Ka kɛɲɛ nrsquoo sigikafɔ in jaabiw ye baara bɛna kɛ
Ka fangasigibolow mabɛnni kokura fɛlaw labɛn
Ka politikiw ni fɛɛrɛw labɛn sango u waleyalicogo jɔnjɔn
Nin ɲɛsigiw kɔnɔ labɛn minnu ka kan krsquoa to baara kɛbaabajuw ka se krsquou jɔyɔrɔ fa olu bɛ
pereperelatigɛ kunnafoni dicogo ɲuman ani sew sinsinni politiki labɛnni brsquoo la ani jɛrɛjɛkuluw
kɛli jɛɲɔgɔnkulu ye lafasali baara kɛcogo ɲuman jɛɲɔgɔnkulu
Nafolobɔlaw i nrsquoa fɔ jamanaw olu minnu ye sendonni ni mara kɛcogo ɲuman kɔrɔfɔw kɛ u
bolominɛkala ye O siratigɛ la fɛla minnu bɔra jɛrɛjɛkuluw baara kɛbaaw ka hakilijagabɔ
kɔnɔ olu ka kan ka yɛlɛma ka kɛ kandiw ye krsquou bonya jamanaw fɛ ani nafolobɔlaw 3
GAFE LAJƐLENW
3 Lazari Ki Zɛribo Afiriki ka donɲɔgɔnna Ka donɲɔgɔnna baara kɛbaaw bila a cɛma [ɛntɛrɛnɛti kan ] ɲɛ lajɛra 15062012
httpbaseafrique-gouvernancenetfrcorpus_bipintfiche-bipint-56html
206
Gafe kunbaba lajɛlenw
AKANI-HɔNWO Adiriyɛn ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna dancɛw nɔw ani
sɔrɔw ka yiriwali bɛnɲɔgɔnmaya walima bɛnbaliɲɔgɔnmayardquo Marabolo ni yiriwali 17
(2003) 109-143
BEKOLO-EBE Birino ldquofankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna Afiriki kɔnɔ cogoyaw
gɛlɛyaw ni laɲini bolodalenwrdquo Diɲɛ yiriwali sira kan 3 (2001) 81-88
BIYO-GURA S ldquoSedeyawo TEYESETEC anrsquou kɔlɔlɔw fankelenfɛjamanaw ka
donɲɔgɔnnako kan ani APE ka bɛnɲiniw kanrdquo 2006
BUNDU Abasi ldquoSedeyawo ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna sininama Afiriki
tilebinyanfan fɛrdquo
KIPERE Piyɛri Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna ani cikɛduguyɔrɔ Afiriki
tilebinyanfan fɛ SidiSides 2006
LANBɛRI Aɲɛsi ldquoJagokɛlaw ani fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnnardquo Sɛnɛgali nrsquoa
sigiɲɔgɔnjamanaw Dakaro Yɔrɔ - Waati (1994)
- LAWɛRIɲI R (Sdir) Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki
tilebinyanfan fɛ Pari Karitala gafedilanso SeyɛrideziCRDJ (1996) 41-62
LAWɛRIɲI Ereyali P Donɲɔgɔnna ani fankelenfɛjamanaw ka bolodiɲɔgɔnma Afiriki
tilebinyanfan fɛ Karitala gafedilanso Otawa SeyɛrideyiCRDI 1996
PETITEWILI Faranki ldquoFankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna taabolow diɲɛ taabolo
daboloyɛlɛma sababu rdquo Diɲɛ kunkanko jateminɛw 283 (1997)
WƐBU LAJƐLENW
207
InɛsikoUNESCO An ka bɛn sabati [ɛntɛrɛnɛti kan] (ɲɛ lajɛra 15062012
httpwww3unescoorgiycpfrfr_sum_cphtm
InɛsikoUNESCO OniONU ka sɛnsɛnni kun fɔlɔ laselisɛbɛn bɛn sabatili kan
[ɛntɛrɛnɛti kan] san 1998 ɲɛ lajɛra 15062012
httpunesdocunescoorgimages0011001130113034Fpdf
EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) ɲɛbila ɲɛ 12nan bɛ [ɛntɛrɛnɛti
kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchintroductorypdf
Jamana yɛrɛmahɔrɔnyalenw ka tɔnba bɛn ni ladamu buruju [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwunorgcyberschoolbuspeaceframe2htm
EdehasiEDH (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) Kalanbolo 2nan ɲɛ 5nan
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
Edehasi (An ka hadamadenya hakɛ ɲini krsquoa dɔn) kalanbolo 2nan ɲɛ 8nan [ɛntɛrɛnɛti
kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwelhicrcorgimagesressourcespdfotherlanguagesfrenchModule2pdf
Alɛn MUSU hadamaden ka hakɛw diɲɛtaya lajɛba kan ɔsilo - san 2010
ɔkutɔburukalo tile 21 ni 22 A daminɛnikɔrɔfɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpforumoslofedeorgtextesfrAlain_Mouchoux_discours_ouverture_FRpdf
SEZARI NTANGU LIHO OniONU sekeretɛri zenerali ka laselisɛbɛn kuntilennaw
sɛbɛn hadamaden ka hakɛw burujali kan Kongo Demokaratiki jamana na 2001
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
208
httpwwwmemoireonlinecom12081716m_Approche-bibliometrique-et-bibliogrphique-des-Rapports-du-
Secretaire-General-de-lOnu-sur-les-viola0html
Z Muruzɔn Jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ kow daɲɛgafe [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpbooksgooglesnbooksid=FpshNWAJKKsCɛtpg=PA123ɛtlpg=PA123ɛtdq=J+Mourgeon
InisɛfuUNICEF Bɛnkan ka ɲɛsin denmisɛnnin ka hakɛw ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra 15062012
httpwwwuniceforgfrenchcrcindex_30207html
Fasodenɲumanya ni fasodenya Oliwiye ka jilatɔnyɔrɔ CIQ siti kan [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ
lajɛra 15062012
httpciqetangolivieristresover-blogfrpagesCivisme_et_citoyennete-212670html
Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaiscitoyen_citoyenne16241
InɛsikoUNESCO ka poroze faralen ɲɔgɔn kan ndash Ligisanburugu 548 RAF 3000 Kalan
hadamadenw ka hakɛw kan fasodenya kan ani sigida demokarasiko kan Sɛnɛgali
Mali ani Burukina Faso [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpunesdocunescoorgimages0018001813181306fopdf
- Tubabukan daɲɛgafe Larusi [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwlaroussefrdictionnairesfrancaisCivisme20
Tubabukan kofɔliw Eduwari Heriyo [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
209
httpwwwcitations-francaisesfrUne-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-
artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-
limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702html
Gakisi Daniyɛli laquo Demokarasi raquo Diɲɛ daɲɛgafeba kɔnɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwuniversalisfrencyclopediedemocratie
AseACE Demokarasi kɔrɔ [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpaceprojectorgmainfrancaisvevec05b01htm
Bɛnkan ASP11201 demokarasi ni mara kɛcogo ɲuman kan O ye farankan ye
bɛnkan na
Ka ɲɛsin fɔɲɔgɔnkɔw ɲɛsigili u ɲɛnabɔli bɛn basigili ani lakana ma [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra
15062012
httpwwwcommecowasintsecfrprotocoles-Protocole-additionnel-sur-la-bonne-gouvernance-et-la-democpdf
laquo Bɛɛ brsquoa fɛ ka tile nɔfɛdoolo kisi nka mɔgɔ si trsquoa fɛ ka ɲamankɛminɛnw lajigin Zan
Yani [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpscarlettsansehettwordpresscom20090530tout-le-monde-veut-sauver-la-planete-mais-personne-ne-veut-
descende-les-poubelles
Safiri yiriwali Dɛmɛni forobakɛnɛyako la [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpsaphirdeveloppementorgdomaine-competencesassistance-sante-publiquehtml
OyɛmɛsiOMS ɲɛsinnen Afiriki mɔgɔw ma Nowanburukalo tile 20 san 2006
[ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
210
httpwwwdestinationsantecomfr_depechephpid_rubrique=26ɛtid_article=19917ɛtcat=1
Censusgov peole and household Internation programs main data International
data base 2012 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwcensusgovpopulationinternationaldataidbregionphp
Demɛdonjɛkulu Pilanetɛri Ere ka gafenin [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwplanetereorgancien_sitetelech_docplaquette_ongpdf
Wɛnsɛsilasi Sakerekɛri MɔnzalaWenceslas Sacreacute Coeur Monzala
Fankelenfɛjamanaw ka donɲɔgɔnna hakilila Afiriki tilebinyanfan fɛ Sedeyawo
fangabulonw sɛgɛsɛgɛli 2009 [ɛntɛrɛnɛti kan] ɲɛ lajɛra 15062012
httpwwwmemoireonlinecom04114492m_les-initiatives-dintegration-regionale-en-Afrique-de-lOuest--analyse-
du-cadre-institutionne17html
FARANKANW
Kalanbaaraw taabolo
211
1 Ka ɲɛsin sekalan taabolow ma
Sisan kalan cɛmancɛdakun kalansen bolodalenw bɛ kalan ka kɛɲɛ ni gafe kɔnɔko ye
Karamɔgɔ ka baara yrsquoo la ka dɔnniya sɛbɛnni don kalandenw kun na O hakilila in na
haminanko pereperelatigɛlen tɛ ka o dɔnniya sɔrɔlenw bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ
ɲɛnabɔli dafɛ A dun yera krsquoa fɔ bi klsquoa jɛya ko ka gafe caman dɔnniyaw don i kun na o trsquoa
sɛmɛntiya krsquoo dɔnniyaw bɛ se ka bayɛlɛma krsquou don kɛnɛkanko dɔ ɲɛnabɔli dafɛ
Nin dɛsɛlako jateminɛnenw bolodali kɛcogo in brsquoa sɛmɛntiya baara ka daminɛ sekalan
hukumu kɔnɔ O taabolo in bɛ donɲɔgɔnna kalanbaara sɛmɛntiya o min bɛ kalanden bila a
ka wulikajɔ kɛ kosɛbɛ krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw don kokɛta gɛlɛnw ɲɛnabɔli dafɛ ka kɛɲɛ ni
ɲɛnamaya taabolow ye Se o tɛ dɔwɛrɛ ye laquo ni kokɛɲɛdɔn tɛraquo Min sinsinnen bɛ kalanden ka
se kan krsquoa ka dɔnniya sɔrɔlenw wuli ka jɔ krsquou matarafa ani krsquou latɛmɛ
Sekalan taabolo sinsinnen bɛ bolomadahakili fila kan
Fɔlɔ ye laquodɔnniyasɔrɔwaleraquo hakilila ye o hukumu kɔnɔ dɔnniya tɛ jate dɔnniya ye fo nrsquoa jɔra
baara kɛlenw seereyaw kan Kalanden ka kan krsquoa ka dɔnniya jɔ ko kɛlenw suguya caman
kan
Filanan nrsquoo bɛ wele laquomɔgɔko dɔnniyasɔrɔwaleraquo (o bɔra fɔlɔ kɔnɔ) O sinsinnen bɛ
mɔgɔyasira kan ka dɔnniya sɔrɔ Kalanden brsquoa ka dɔnniya sɔrɔ a mɔgɔɲɔgɔnw fɛ sigi kɔnɔ
Munna kalan ka kan ka kɛ sekalan taabolo hukumu kɔnɔ
Fɔlɔ sekalan taabolo brsquoa jira jɛlenya la kalanden ka kan ka se minnu sɛbɛkɔrɔ faamuya
tigitigi karamɔgɔ cɛmanmusoman bɛ kalanjɛ min kɛ kakɔrɔ sinsin tɛ krsquoo kan bilen
212
Filanan kunnasiriko min bɛ kalanko la nrsquoa bɛ kalandenw bila krsquou yɛrɛ ɲininka nrsquoo yrsquoa sɔrɔ u
bɛ ka min kalan nrsquoo bɛɛ bɛ fɛn ɲɛ u ye tɛmɛ ka kan ka krsquoo kan sisan O la sekalan taabolo
brsquoa to kalan ka tali kɛ fɛnw na tuma bɛɛ minnu brsquou makow ɲɛ ani krsquou ka dɔnniya sɔrɔlenw
waleya kow ɲɛnabɔli la
O la sa sekalan taabolo bɛ kalanden ka kalan sɔrɔlenw sɛmɛntiya makoɲɛko jɔnjɔnw
ɲɛnabɔli sira kan a tɛ sɛmɛntiya bilen dɔnniya hakɛ sɔrɔlen ni koɲɛdɔn sira kan kalanden bɛ
kɔn ka ɲinɛ minnu kɔ teliya la tuma dɔw ani a trsquoa dɔn yɛrɛ fana a bɛ min kɛ nrsquou ye diɲɛlatigɛ
kɔnɔ
2 Kalansoli kalanbaara ka bila (sekalan taabolo kan)
Sekalan taabolo baju ye donɲɔgɔnna kalanbaara kɛcogoya ye
Kalansoli kalanbaara bɛ ɲɛfɔ cogo di taasira don min tɛ dan kalanden kun fali ma
ni dɔnniya ni koɲɛdɔn ye nka a bɛ kalanden bila wulikajɔw la ni dɔnniya sɔrɔlenw ye
ka koɲɛnabɔtaw ɲɛnabɔ minnu nafa bɛ se a ma
FOLIW NI TANUNIW
INƐSIKOUNESCO
Labɛn ni kɔlɔsili la
IDO Yawo
213
EDPSD bolofara ɲɛmɔgɔ Inɛsiko-Bereda
la
Sɛnɛgali
Email yydounescoorg
Telefɔni (+221)77 529 45 77
GISE Papa Banga
Fankelenfɛjamanaw ka poroze kolabɛnna
Inɛsiko-Bereda la
Sɛnɛgali
Email pbguisseunescoorg
Telefɔni (+221) 77 728 83 86
Sedeyawo
A ka kuntigiya la
ADIRIYƐNI Yande Jɔpu
Hakɛlabato ani hadamadenya yiriwali
ɲɛmɔgɔ
Sedeyawo
Sɛnɛgali
MAGA Abudulayi
Kalanko ɲɛmɔgɔ dɔnko dɔnni ni
fɛɛrɛkalan
Ekowasi
Email amagaecowasint
NIKIYEMA Jedone
EkuwasiEcowas bɛn ɲinini koɲɛnabɔla
SedeyawoCEDEAO ABUJA
Nizeriya
Email wendbarkayahoofr
Telefɔni (+234) 812 912 53 14
(+234) 813 538 00 09
OGUBE Arasɛli
Kalanko porogaramu ɲɛmɔgɔ
SEDEYAWO ABUJA
Nizeriya
Email rachelogbegmailcom
Telefɔni (+234) 808 320 10 59
WAKU Orolan
Dɔnniya ni fɛɛrɛ bolofara ɲɛmɔgɔ
SedeyawoAbuja
Nizeriya
Email rkouakouecowasint
Telefɔni (+224) 706 800 44 76
MƆGƆ FAAMUYALENBAW
u ka dɛmɛ na fɛɛrɛko la
AGULO Jɔni
Lome Iniwɛrisite karamɔgɔba
Togo
Email johnaglotgreferorg
Telefɔni (+228) 90 12 41 36
ADENIYI Eliyasi Ola
ɲinini karamɔgɔba
Nizeriya
Email elisaden76yahoocom
Telefɔni (+234) 803 598 36 75
ADOTEWI Adote Ba
TTISSA ɲɛmɔgɔ
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email Abadoteviunescoorg
Telefɔni (+221) 33 849 23 19
214
AJIBEWA Aderemi
Sedeyawo baarakɛjɛkulu
Nizeriya
Email remiajibewayahoococom
Telefɔni (+234) 703 410 3880
ANSA Samuyɛli
Karamɔgɔkalan ɲɛmɔgɔ
Gana
Email samansah54yahoocom
Telefɔni 02 44 11 28 02
A WORIBI Nangi Manboburu Kɔri Zakɔbu
Kirikilɔmu ɲɛɲinini ɲɛmɔgɔ
Gana
Email korjacob313yahoocom
Telefɔni 02 44 79 85 21
Ba Fatimata
Kalanso kun fɔlɔw ni kun filananw ɲɛmɔgɔ
IneyadiINEADE
Sɛnɛgali
Email fatiba_ngyahoofr
Telefɔni (+221) 77 536 25 07
BADINIKabere Alimata
Seko ni dɔnko sigida nrsquoa lamini ani
jamanadenko ni fasodenya kalan ɲɛmɔgɔ
DeyasɛmupeseDEACEMPC
Burukina Faso
Email alimata_badiniyahoofr
Telefɔni (+226) 78 21 40 55
(+226) 70 71 47 78
BA Laliya Ibarahima
AdeyaADEA
BARI Fatumata Binta
Dubereka lakɔlikaramɔgɔkalanyɔrɔ
ɲɛmɔgɔ (Ekɔli nɔrɔmali karamɔgɔba)
Gine Konakiri
Email bintacamara83yahoofr
Telefɔni (+224) 62 42 22 24
(+224) 65 29 15 99
BATIYONO Zan Kulodi
Kudugu lakɔlikaramɔgɔya kalansoba
ɲɛmɔgɔ
EyɛnisikaENSK
Burukina Faso
Email jclaude_bationoyahoofr
Telefɔni +226 7005 11 95
BOZARI Ibarahimu Arabi
DGINDRAPMENAPLN
Nizɛri
Email Bsoli1yahoofr
(+227) 96 98 15 70
KAMARA Musa
Karamɔgɔ-ɲininikɛla ISSEG bolofara
ɲɛmɔgɔ
Gine Konakiri
Email mousjairyahoofr
Telefɔni (+224) 60 61 87 43
(+224) 62 95 81 18
KƆNPAWORE Pamusa
Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔ
DEP
215
Burukina Faso
Email compaf2002yahoofr
Telefɔni (+226) 76 47 93 01
KƆNDE Fode
Lakɔli nɔrɔmali karamɔgɔba
ENIICINDIA kalanw ɲɛmɔgɔba
ENI
Gine Konakiri
Email focond57yahoofr
Telefɔni (+224) 62 97 80 18
(+224) 69 01 42 83
KULUBALI Hayidara Tɛnɛn Natɔgɔma
Kalan dakun filanan sɛgɛsɛgɛbaa
Kɔnɔwari
Email tnhaidarayahoofr
Telefɔni (+225) 01 33 95 87
DAWUDA Abudurahamani
Kalanw ni bolodali ɲɛmɔgɔ
Nizɛri
Email daouda0708gmailcom
Telefɔni (+227) 97 97 49 08
(+227) 96 96 72 83
DA Kuna Pasikowali
ENS ɲɛmɔgɔ dankan Ciko Te
ENSTT
Gine Bisawo
Email pacoregasyahoocom
Telefɔni (+245) 667 04 77 (+245) 525
42 95
DANTISEYI Kofi Edinamu
Sɛnɛ ni sigida nrsquoa lamini
ɛnzeniyɛriDɛmɛbaa kolabɛnna dankan
kɔrɔ PNUE poroze Biyo sekirite la Afiriki
tɔgɔ la Nayirobi
Togo
Email koffidantseyyahoofr
Telefɔni (+228) 90 94 59 53
JA Mamadu NJayi
InɛsikoUNESCO baarajɛkulu bolofara
ɲɛmɔgɔ
Sɛnɛgali
Email dadeissa82yahoofr
Telefɔni (+221) 776 33 81 70
JABUGA Yɔnbo Poli
Kalanw ani bolodali ɲɛmɔgɔba
DEP
Burukina Faso
Email ydiabougayahoofr
Telefɔni (+226) 70 75 40 11
JAɲI Usumani Dudu Mati
IneyadeINEADE
Sɛnɛgali
Email odmdfryahoofr
Telefɔni (+221) 776592636
JARA Abu
Karamɔgɔba
Mali
Email aboudiarranetcourriercom
Telefɔni (+223) 76 20 01 72
DIKENU Kuwami Kirisitɔfu
216
Jogoɲumanyakalan karamɔgɔba
Jogoɲumanyakalan
Masitɛri ɲɛmɔgɔ Lome iniwɛrisite la
Togo
Email kdikenoutgreferorg
Telefɔni (+228) 90 08 19 33
DUMƆNGE Juma
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlakalan
ɲɛmɔgɔba
Togo
Email doumongue2006yahoofr
Telefɔni (+228) 90 05 62 98 22 21 21
29
EJIME Poli
Ekowasi kunnafoniko PO
Email paulejimegmailcom
Telefɔni (+234) 80 72 88 13 91
EKUWE Yawowi
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛlaNotisɛ
lakɔlikaramɔgɔw kalanyɔrɔ dirɛkitɛri
Togo
Email victorekoueyyahoofr
Telefɔni (+228) 90 22 35 01
ƐLI Umurani Lala K
Afiriki denmisɛnw nrsquoa balikuw ka kalanko
bɛnkan Dɛmɛbaa
Mali
Email lakhadeijagmailcom
Telefɔni (+223) 73 33 43 37
ESE Dominiki
Kalanw ni degeli kiimɛni cakɛda ɲɛmɔgɔ
Kalanbaara sɛgɛsɛgɛli ɲɛmɔgɔso la
MEMP
Benɛn
Email esdak77hotmailfr
Telefɔni (+229) 95 49 64 74
(+229) 96 80 94 48
FAYI Magati
PorozerdquoCapEFArdquo kolabɛnna
InɛsikoUNESCO
Togo
Email mafayeunescoorg
Tel (+228) 90 83 76 98
GABA K Mawuze
Jamana kalanko sɛgɛsɛgɛlikɛla
kalankow ɲɛmɔgɔso la a bɛ lafiɲɛbɔ la
Togo
Email gabeliabyahoofr
Telefɔni (+228) 90 36 33 03
GAYIFƆRI Zawu B
Karamɔgɔba Liberiya Iniwɛrisite la Liberiya
Email zawubgayfloryahoocom
Telefɔni (+231) 886415176
GOWABuGA Emaniyɛli W
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
sekeretɛri zenerali
Burukina Faso
GEYI Isaka
IneyadiINEADE Sɛnɛgali
Email gueyeeissakhayahoofr
Tel (+221) 775727207
217
II MARA Faseli
ɲɛmɔgɔ dankan fasodenɲumanya
ladamuni ɲɛmɔgɔso
Gine Konakiri
Email donfas02yahoofr
Tel (+224) 68 24 21 36 64 28 80 70
JALO Mohamɛdi BS
Bolodali ɲɛmɔgɔ
Ganbi
Email msjallowganetgm
KABA Asita
Kalanko minisiriso kirikilɔmu karamɔgɔba
Liberiya
Email assakaniyahoocom
Tel (+231) 88 06 22 722
KABOREWedarawogo Ziliyɛti
ɲinini kalan ani baaradegekalan yɛlɛma
kuraw ɲɛmɔgɔba
DGRIEFBurukina Faso
Email kabouedhotmailcom
Telefɔni (+226) 70 35 64 72
KALƆN Mohamɛdi Pɛpusi
Firitawuni Lakɔlikaramɔgɔkalanso ɲɛmɔgɔ
Saralɔn
Email pepskayyahoocom
Telefɔni (+232) 76 73 25 48
KANI Sumayila
Cakɛda ɲɛmɔgɔ
DPFC
Kɔnɔwari
Email somailakaneyahoofr
Tel (+225) 01 85 06 98
(+225) 07 69 18 22
KARINGIBI Liweyi Dawu
Kalanko minisiriso ɲɛmɔgɔ dɔ
Liberiya
Email ikarngbaeyahoocom
Telefɔni (+231) 76 34 63 55
(+231) 776346355
KƐRIKULA Petɛri L
Liberiya Iniwɛrisite lakɔlikaramɔgɔba
Liberiya
Email plibertykerkulayahoocom
Telefɔni (+231) 654 35 58
KONANJI Yusufu
CDPSDNPMEAPLN
Mali
Email youssoufkonandjiyahoofr
Telefɔni (+223) 66 71 83 17
KƆNƐTarawele Natali
FASCAOWACSOF ɲɛmɔgɔ dankan
Email nathaliekone05yahoofr
Telefɔni (+225) 08 27 95 48
(+225) 22 41 53 73
KUGUBILENU Akowete
Inɛsiko baarakɛjɛkulu sekeretɛri zenerali
Togo
Email akougble55yahoofr
Telefɔni (+228) 90 20 63 47
LANDIMU KOREYIYA Uruyi
INDE ɲɛmɔgɔba
218
Gine Bisawo
Email landimruiyahoocom
Telefɔni (+245) 524 23 37
LANKOWANDE Emaniyɛli
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
LANTOMEYI Kofi Ubuyɛnalɛ
ɲɛmɔgɔba lakɔliɲɛbilakalan ani kalan kun
fɔlɔ ɲɛmɔgɔso la
Togo
Email lantomeylucienyahoofr
Telefɔni (+228) 90 07 52 55
(+228) 22 22 13 37
LO SISE Ndeyi Fama
ɲininikɛla
INEADE Sɛnɛgali
Email mamefamalogmailcom
Telefɔni (+221) 76 689 83 03
MANSAREYI Imɛlida Ani Mari
Firitawuni lakɔlikaramɔgɔw ka kalanyɔrɔ
ɲɛmɔgɔ
Saralɔn
Email imeldamansarayyahoocom
Telefɔni (+232) 76 53 09 64
NBAYI Amikole
Kalan kun fɔlɔ ani kalan kun filanan
ɲɛmɔgɔ
Ganbi
Email mbayeamieyahoocouk
Tel (+220) 990 94 00
MƐNSA Felikisi
Kirikilaw Karamɔgɔba CSFMEMP la
Benɛn
Email mensahfelixyahoofr
Telefɔni (+229) 97 87 93 95
MƐNSA -PIYƐRUSI Coco Mariselini
ɲɛmɔgɔba demokarasi ani
fasodenɲumanya kalan ɲɛmɔgɔso la
Togo
Email tchomacym2yahoofr
Tel (+228) 91 42 4270
NASURI Seyidu
ɲɛmɔgɔba kalan kun fɔlɔ lakɔlikaramɔgɔw
ka lakɔli nɔrɔmali la Lunbila
ENEP Burukina Faso
Email snassouri2001yahoofr
Telefɔni (+226) 70 23 70 13
NJAYI Bala
INEADE
Sɛnɛgali
Email ndiayebalahtmaimfr
Telefɔni (+221) 77 544 53 05
NJAYI Beyi Kadi
Sekeretɛri zenerali ndash Bolodali ani labɛnni
ɲɛmɔgɔso la Kalanko Minisiriso la
Sɛnɛgali
Email Khady12001yahoofr
Telefɔni (+221) 775 38 30 63
NDƆNBI Kirisitiyan
Marabolo laadibaa CLT
219
Inɛsiko ndashBereda
Sɛnɛgali
Email cndombiunescoorg
Telefɔni (+221) 33 849 23 23
NDO Isatu
Kalan ɲɛmɔgɔ
Ganbiya kolɛzi la
Ganbi
Email isatoundwyahoocouk
Telefɔni (+220) 990 88 26 (+220) 448
30 62
NZAWU Muteta Zinɛti
BADBAD lasigiden Burukina Faso
Email mnzauafdborg
ONOKOKO Gasipari
GRAREDEP
Sɛnɛgali
Email gaspanoyahoofr
Telefɔni (+221) 77 553 08 57
WATARA Kurubiye Modibo
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
OLUTAYO Olusegun
Sedeyawo baarakɛjɛkulu
Email olutayosegungmailcom
Telefɔni (+228) 66 04 15 23
WEDARAWOGO Zɔngo Eleyonɔri J
GTENFADEA baarakɛjɛkulu balikukalan
kan
Burukina Faso
Email zongoeloyahoofr
Telefɔni (+226) 50 36 58 45 70 23 96 94
PAKODI T Baritelemi
CNU
Burukina Faso
SAKANUDI Kuwame Benuwa
Karamɔgɔ - ɲininikɛla
ENS Kɔnɔwari
Email sacanouhotmailfr
Telefɔni (+225) 07 25 80 96
SAMU Kuwibila
Sɛgɛsɛgɛliw ani kalanbaara degeli
ɲɛmɔgɔba
DGIFP
Burukina Faso
Email samkuil20gmailcom
Telefɔni (+226) 70 74 97 94
SAMA Tinka
Kalan sɛgɛsɛgɛlikɛla ka ɲɛsin
lakɔliɲɛbilakalan ma
Togo
Email batoli3yahoofr
Tel (+228) 90 09 30 95
Email sacanoudhotmailfr
Telefɔni (+225) 07 25 80 96
SARI Abudu
IADakaro
Sɛnɛgali
220
Email Sarrabdou70yahoofr
Tel (+221) 77 379 34 21
SAWADOGO S Inosan
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
SIBI Mari
Kalanko Minisiriso Bulon
Sɛnɛgali
Email koundasyahoofr
Telefɔni (+221) 776312357
SULAMA Baba Ahamɛdi
Sekeretɛri zenerali Inɛsiko baarakɛjɛkulu
la
CNU
Burukina Faso
Email ahmsoulamagmailcom
Telefɔni (+226) 70 26 49 85
SIWEDARAWOGO Agati
CCCD kolabɛnna Pilan Burukina na
Burukina Faso
Email syagatheplan-internationalorg
agatheyahoofr
TALI Bubakari
Dɛmɛbaa INEADE
Jamana Koɲɛɲinini ni waleyali cakɛda
Sɛnɛgali
Email boubacartallgmailcom
Telefɔni (+221) 775 49 17 62
TURE Birama
INEADE
Sɛnɛgali
Email biramatouregmailcom
Telefɔni (+221) 77 550 34 95
TURE Camu Marema
SHS bolofara ɲɛmɔgɔ
InɛsikoUNESCO
Sɛnɛgali
Email mtoure-thiamunescoorg
Tel (+221) 77 6379 615
TURE Musitafa
Waleyali sekeretɛri
CEBDPRE
Sɛnɛgali
Email amedytoureyahooca
Telefɔni (+221) 77 534 17 31
TARAWELE BIKABA B Madelɛni
Hadamadenw ka hakɛw minisiriso
Burukina Faso
Email bicmadoyahoofr
Telefɔni (+226) 70 39 44 04
TARAWELE Isiyaka
CNU
Burukina Faso
TARAWELE Mamadu
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
UGUWUNZE Guloriya
ɲinini cakɛda
SedeyawoAbuja
221
Nizeriya
Email gugwunzeecowasint
Telefɔni (+234) 80 55 60 50 25
WANDAWOGO Isa
Jamana Kalanko ani Balikukalan Minisiriso
Burukina Faso
WƐNMƐNGA Siyasan
CNU
Burukina Faso
ZAGIRE Patirisiya
CNU
Burukina Faso
ZAN Eli
Lakɔlikalan ani balikukalan minisiriso
Burukina Faso
Ɛnfɔrimatikibaara sira kan
JUFU Asani
Ɛnfɔrimatiki baarakɛla
InɛsikoUNESCO
Sɛnɛgali
Email adcreamediayahoofr
Telefɔni (+221) 77 570 53 59
Dɛmɛbaa musomanw
BONBO Wiwiyani
Sekeretɛri kanfilamɛnna
SedeyawoAbuja
Nizeriya
Email viebombogmailcom
vbomboahouecowasint
Telefɔni (+234) 706 423 10 90
GANDIZIYƆN Oliwiya
Baaradegela
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email oliviagandzionhotmailfr
GARISIYA Nina
Baaradegela
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email ninagarciagmailcom
KANI Mamu Jara
Dɛmɛbaa
Inɛsiko ndash Bereda
Sɛnɛgali
Email mdkane unescoorg
Telefɔni (+221) 77 193 26 71