Landscape assessment of Plav Municipality

Plavsko jezeroProcjena predjela Studija “Procjena predjela Opštine Plav ‐ šira oblast Plavskog jezera” "...Predio je određeno područje, viđeno ljudskim okom, čije su karakteristike rezultat međusobnog djelovanja prirodnih i/ili ljudskih faktora..." Evropska konvencija o predjelu (European Landscape Convention)

ITEA d.o.o., Herceg Noviplanplus d.o.o., Podgorica

maj 2010. g.

Imprint

Procjena predjela Opštine Plav - šira oblast Plavskog Jezera

Naručilac studije:

Opština Plav, Crna Gora

Tehnička podrška i finansiranje:

GTZ, Njemačka tehnička saradnja

Rukovodilac izrade studije:

Sanja Lješković Mitrović, dipl.ing., pejzažni arhitekta, GTZ

Članovi autorskog tima:

I tea d.o.o., Herceg Novi

planplus d.o.o., Podgorica

Milica Berberović, dipl. ing., pejzažni arhitekta

Vesna Jovović, dipl. ing., pejzažni arhitekta

Dr Dragan Roganović, biolog

Milana Marić, apsolvent pejzažne arhitekture

Katarina Ožegović, apsolvent pejzažne arhitekture

Vuk Marković, apsolvent pejzažne arhitekture

Tehnička podrška - konsultant:

Mr Gojko Nikolić, dipl. ing., kartograf

Predgovor

Studija procjene predjela - Plavsko jezero, “Procjena predjela Opštine Plav - šira oblast Plavskog jezera”, urađena je za potrebe izrade prostorno-planske dokumentacije Opštine, shodno Ugovoru koji je zaključen sa Opštinom Plav, a finansirana je sredstvima GTZ -a, MLM projekta u Podgorici.

Saglasno ugovorenim obavezama za izradu predmetne Studije, autori su prikupili, analizirali i obradili brojnu literaturu, kako domaću, tako i stranu.

Takođe, želimo da se zahvalimo na podršci svih učesnika, bez čije pomoći ne bi bila moguća realizacija ove Studije. Posebno želimo da se zahvalimo građanima Plava, na njihovoj nesebičnoj podršci i velikoj količini informacija koje su nam dali prilikom obilaska terena, kao i na spremnosti da učestvuju u anketi koju je naš tim sproveo radeći na terenu.

Autorski tim Studije “Procjena predjela Opštine Plav - šira oblast Plavskog jezera”

Podgorica, maj 2010. godine.

Sadržaj

DIO I OPŠTA DOKUMENTACIJA

DIO II UVOD

1. Uvod 1

1.1. Pravni osnov za izradu Studije 1

1.2. Zadatak i cilj izrade studije 3

1.3. Metodološki pristup 4

1.4. Dokumentaciona osnova 5

DIO III ISTRAŽIVANJE

2. Osnovne karakteristike područja 7

2.1. Položaj i granice 7

Grafički prilog: Satelitski snimak područja Plavskog jezera

3. Nacionalni i međunarodni značaj područja Plavskog jezera

10

4. Karakteristike predjela 12

4.1. Morfološke karakteristike 12

4.2. Pedološke karakteristike 13

4.3. Klimatske karakteristike 13

4.4. Fizički uticaji 14

4.5. Kvalitet voda 16

4.5.1. Rijeka Lim 16

4.5.2. Rijeka Grnčar 16

4.5.3. Plavsko jezero 17

5. Ekološki značaj (biodiverzitet) i uticaji 19

6. Društveno-ekonomske vrijednosti i potencijali 30

6.1. Populacija 30

6.2. Namjena površina u Opštini Plav 30

7. Formiranje i razvoj naselja 32

7.1. Istorijat 32

8. Kulturni predio 34

8.1. Graditeljsko nasljeđe 35

8.2. Struktura naselja 37

8.3. Stambena arhitektura - tip stare kuće 40

8.4. Urbano zelenilo 42

9. Razvojna dinamika 44

9.1. Negativni primjeri intervencija u predjelu 44

9.2. Neadekvatan razvoj 45

Grafički prilog: Karta negativnih trendova u oblasti Plavskog jezera

10. Anketa korisnika prostora 48

11. SWOT analiza 49

11.1. Snage 49

11.2. Slabosti 49

11.3. Mogućnosti 50

11.4. Prijetnje 50

12. Analiza prostorno planske dokumentacije šire oblasti Plavskog jezera

51

13. Procjena karaktera predjela 52

Grafički prilog: Pregledna karta tipova predjela Opštine Plav - šire zone Plavskog jezera

13.1. Tip 1: Crnogorski masiv Prokletija 54

13.1.1. Krečnjački tereni Karanfila i Bjeliča 54

13.1.2. Paleozojski masiv Prokletija 55

13.2. Tip 2: Rezervat prirode Visitor sa širom okolinom 58

13.3. Tip 3: Gornje Polimlje 59

13.4. Tip 4: Plavsko-Gusinjska kotlina 60

13.4.1. Akvatorija Plavskog jezera 61

14. Vizuelno predioni karakter 63

Grafički prilog: Glavne vizurne tačke sa Plavskog jezera

15. Smjernice za zaštitu i unaprijeđenje predjela 66

DIO IV ANEXI

Anex I Izvod iz studije Jovana Cvijića “Ledeno doba u Prokletijama i okolnim planinama”

68

Anex II Izvod iz studije - prirodne i pejzažne vrijednosti prostora i zaštita prirode sektorska studija (SS-AE) za potrebe izrade PP Crne Gore

73

Anex III Izvod iz Studije izvodljivosti za ustanovljavanje zaštićenog područja prirode na području Plavskog dijela Prokletija, 2008, Republički zavod za zaštitu prirode, Podgorica

76

Literatura

78

Fotografije 80

IZVOD IZ GUP-A PLAVA ZA POTREBE STUDIJE PROCJENE PREDJELA Plav se nalazi u regionu sjevera Crne Gore i saobraćajno povezan sa ostalim prostorom. Generalnim urbanističkim planom Plava, iz decembra 1988 godine, obrađeno je područje površine 441,75ha, u čijem zahvatu je i Plavsko jezero koje je osnovno obilježje hidrografije na ovom prostoru. Ono leži u središtu zahvata i definiše njegov oblik kao i osnovne sadržaje u prostoru grada. Plavsko jezero je najveća prirodna vrijednost i turistička atrakcija, na teritoriji obuhvaćenoj Generalnim urbanističkim planom Plava. Smjernicama Generalnog Urbanističkog Plana Plava predviđena je zaštita zone Plavskog jezera i njena striktna namjena potrebama razvoja turizma.Na obali jezera predviđena je i zona sporta i rekreacije u okviru sportskog kompleksa, gdje je predviđena i izgradnja novog gradskog stadiona. Zajedno sa jezerom vodotoci u Plavu predstavljaju značajan turistički i privredni potencijal pa njihovoj zaštiti treba posvetiti dužnu pažnju.Kako se radi o bujičnim tokovima moraju se predvidjeti antierozivne mjere. Adekvatna zaštita predstavlja funkcionisanje kanalizacionog sistema i uređaja za prečišćavanje otpadnih voda koja bi spriječila zagađenje vodotoka. Jezero treba sačuvati jer usljed hidroloških i bioloških procesa jezero polako izumire. Sačuvati ga treba i iz razloga što je to prirodna rijetkost, turistički motiv, rekreativni potencijal i pejzažna vrijednost, bez njega Plav bi izgubio svoju fizionomiju. U cilju zaštite neophodno je shodno smjernicama plana višeg reda

regulisati sve vodotoke koji se ulivaju u Plavsko jezero da bi se usporilo njegovo zasipanje,

spriječiti dalje izdizanje nivoa jezera kao posljedice zasipanja vodotoka,

riješiti proticanje vodotoka kako bi se smanjio uticajmaksimalnih dotoka u jezero, a nivo jezera stabilizovao

spriječiti izlivanje atmosferske kanalizacije u jezero bez prečišćavanja je one nose veliku

količinu organskih materijala i ulja koji se spiraju sa saobraćajnica,

obezbijediti puteve uz jezero kako bi se smanjilo zagađenje u slučaju havarija,

Ograničiti korišćenje motornih čamaca na jezeru , odnosno preporučiti korišćenje čamaca sa veslima,

Svi objekti na obali jezera ukoliko se iz nekih razloga ne mogu priključiti na kanalizacionu mrežu moraju izgraditi nepropustne jame

GUP-om predložene mjere kao i posebne mjere zaštite jezera kao i sprovođenje zakonima predviđenih mjera sačuvaće jezero. Zaštita područja jezera predviđena je i kroz zabranu izgradnje individualnih objekata u ovoj zoni i preciznim regulisanjem izgradnje turističkih objekata koji svojim izgledom i volumenom ne smiju degradirati izuzetne prirodne vrijednosti ovog područja. U zoni jezera uz turističke smještajne objekte mogu se locirati raznovrstni laki sadržaji : trim staze, bazen, i sl. Ukupna površina po GUP-u namijenjena za ove sadržaje je12,00 ha. Smjernice za realizaciju GUP-a pored predviđanja izrade DUP-ova mogu obuhvatiti i predloge akcijakoje doprinose realizacijiplana, a čije bi se precizno definisanje obavilo kroz izradu DUP-ova. U okviru zaštite voda na području GUP-a predviđen je zaštitni pojas uz Plavsko jezero širine 25m i uz rijeku Lim i Plavsku rijeku širine 25m. U ovim pojasevima zabranjena je svaka izgradnja i ugrožavanje vodenih površina. Pitanje planova za optimalno korišćenje vode Plavskog jezera nije obrađeno GUP-om zbog toga što njima mora prethoditi posebno namjensko istraživanje bar na nivou studija. Nagomilani problemi po preporuci iz GUP-a zahtjevaju analizu i predloge rješenja kroz izradu detaljnih planova ili drugih planskih dokumenata. Imajući u vidu smjernice Generalnog Urbanističkog Plana Plava za područje Plavskog jezera, kao i sva usmjerenja plana koja su prethodno navedena , može se konstatovati da je neophodno analizirati odnosno uraditi studiju ’’procjena predjela’’ koja obuhvata širi prostor priobalja jezera. Područje koje se preporučje za analizu je površine cca 497,52 ha.

Obzirom da je PPO-om Plava definisana zona za namjenu ’’Turizam’’i da je GUP-om Plava preciznije date zone namijenjene za ’’hotelsku izgradnju’’ kao i za zonu’’, bungalovi i renta vile’’, ’’sport i rekreacija’’ i druge sadržaje to je definisana površina od 67,07ha za razradu urbanističkim projektom ili detaljnim urbanističkim planom. Ostatak prostora oko jezera PPO-om je definisan kao poljoprivredne površine koji služe kao zaštita od uzurpacija . Kroz studiju ’’procjena predjela’’doći će se do analize i novih predloga rješavanja područja Plavskog jezera. U grafičkom prilogu definisane su koordinate tačaka granica zahvata studije ’’procjena predjela’’ površine cca 497,52 ha i granice površine od 67,07ha za razradu urbanističkim projektom ili detaljnim urbanističkim planom.

P L A V / P L A V S K O J E Z E R O

POVRŠINA ZAHVATA ŠIRE ZONE PLAVSKOG JEZERA

( Lokalna studija lokacije ) P= 4975204.7807 P=497,52 ha

POVRŠINA ZAHVATA UŽE ZONE PLAVSKOG JEZERA

(Detaljna razrada – Urbanistički projekat ) P= 670686.68 P=67,07 ha

Obrada : Arh. Rakčević Zorica,dipl.ing.

Kalezić Miodrag ,dipl.ing.geod.

POVRŠINA ZAHVATA ŠIRE ZONE PLAVSKOG JEZERA

( Lokalna studija lokacije ) P= 4975204.7807 P=497,52 ha

KOORDINATE TAČAKA

1 X=7412334.4942 Y=4718792.5703 2 X=7412472.2369 Y=4718773.5713 3 X=7412522.2902 Y=4718718.0718 4 X=7412662.2208 Y=4718538.7884 5 X=7412769.4695 Y=4718451.6770 6 X=7412822.3510 Y=4718345.0860 7 X=7412911.1608 Y=4718263.1684 8 X=7413041.9085 Y=4718050.4380 9 X=7413142.4918 Y=4717858.6032

10 X=7413217.9638 Y=4717790.1461 11 X=7413222.0137 Y=4717667.4324 12 X=7413190.1094 Y=4717556.2202 13 X=7413174.7386 Y=4717449.8254 14 X=7413180.7170 Y=4717352.9520 15 X=7412962.8633 Y=4716799.6198 16 X=7413045.0680 Y=4716733.0280 17 X=7413021.9658 Y=4716671.8537 18 X=7412902.3773 Y=4716551.3253 19 X=7412720.2900 Y=4716310.4800 20 X=7412632.8300 Y=4716164.9300 21 X=7412375.7996 Y=4715833.7564

22 X=7412243.0144 Y=4715710.4948 23 X=7411838.9570 Y=4715683.2898 24 X=7411284.6748 Y=4715414.9253 25 X=7411006.1333 Y=4715538.0573 26 X=7410707.6300 Y=4715907.6500 27 X=7410611.1000 Y=4716202.2800 28 X=7410564.2841 Y=4716280.0888 29 X=7410558.8849 Y=4716293.5636 30 X=7410651.7413 Y=4716410.6835 31 X=7410923.2800 Y=4716625.8400 32 X=7411062.9455 Y=4716794.0899 33 X=7411162.0000 Y=4717105.9900 34 X=7411287.0200 Y=4717274.7400 35 X=7411373.8101 Y=4717313.3369 36 X=7411436.2549 Y=4717365.6927 37 X=7411458.6600 Y=4717430.3100 38 X=7411451.8636 Y=4717514.1106 39 X=7411592.7656 Y=4717701.9392 40 X=7411707.9400 Y=4717945.6500 41 X=7411744.1208 Y=4718110.1757

42 X=7411862.5152 Y=4718203.9600

POVRŠINA ZAHVATA

UŽE ZONE PLAVSKOG JEZERA (Detaljna razrada – Urbanistički projekat )

P= 670686.68 P=67,07 ha

KOORDINATE TAČAKA

1 X=7412334.4942 Y=4718792.5703 2 X=7412472.2369 Y=4718773.5713 3 X=7412522.2902 Y=4718718.0718 4 X=7412662.2208 Y=4718538.7884 5 X=7412769.4695 Y=4718451.6770 6 X=7412822.3510 Y=4718345.0860 7 X=7412911.1608 Y=4718263.1684 8 X=7413041.9085 Y=4718050.4380 9 X=7413142.4918 Y=4717858.6032

10 X=7413217.9638 Y=4717790.1461 11 X=7413222.0137 Y=4717667.4324

12 X=7413190.1094 Y=4717556.2202 13 X=7413174.7386 Y=4717449.8254 14 X=7413180.7170 Y=4717352.9520 43 X=7413067.2462 Y=4717064.7446 44 X=7412914.0096 Y=4717137.1672 45 X=7413021.0446 Y=4717494.6176 46 X=7412951.4926 Y=4717693.4639 47 X=7412515.0924 Y=4718033.5818 48 X=7412331.4842 Y=4718365.5010 49 X=7411877.8375 Y=4718161.3208 42 X=7411862.5152 Y=4718203.9600

PROGRAMSKI ZADATAK ZA IZRADU STUDIJE

PROCJENA PREDJELA, PLAVSKO JEZERO

OPIS PODUČJA

Nastalo krajem ledenog doba, ovo glečersko jezero nalazi se na oko 900 metara nadmorske visine. Dugo je oko tri kilometra, široko oko dva, a maksimalna njegova dubina je devet metara. Naravno, tokom godine nivo vode se mijenja, a zimi jezero je zeleđeno. Danas, ljeti je živo na velikom drvenom splavu, organizuju se i skokovi u vodu sa montažne skakaonice. Voda je topla i čista. U narodu postoji vjerovanje da voda Plavskog jezera ima i neka ljekovita svojstva. O samom nastanku jezera postoje razne legende.

Posebnu vrijednost vegetacije Prokletija predstavljaju šumske zajednice endemo-reliktnih drvenastih biljaka, od kojih su najznačajnije: bor munike - Pinus heldreichii, molike pinus peuce, grčkog javora - Acer Heldreichii Ophanides, mezijske bukve...

U pogledu bogatstva i raznovrsnosti faune riba, crnogorske Prokletije su veoma zanimljive, ali jedino Plavsko jezero ima autohtonu ihtiofaunu. Ihtiolozi ističu prisustvo blatnjače, koja je originalna populacija samo u ovom jezeru, lipljen kojem je ovo najjužnije rasprostranjenje, manić-derać i štuku čiji je ovo jedini lokalitet u Crnoj Gori. Međutim, u slivu Plavskog jezera i rijeke Lim živi znatno veći broj vrsta, registrovanih u novijim istraživanjima, a i na osnovu literaturnih podataka.

Generalnim urbanistickim planom Plava (1988), smjernicama, konstatovano je da je neophodno analizirati, odnosno uraditi studiju Procjene predjela koja obuhvata širi prostor priobalja jezera. Područje koje se preporučuje za analizu je površine cca 497.52 ha.

CILJ, METODOLOGIJA I OCEKIVANI REZULTATI

Konvencija o evropskim predjelima usvojena je od strane država članica Savjeta Evrope 20. oktobra 2000. godine u Firenci. Tome je slijedila ratifikacija u pojedinim državama članicama. Sa tim dokumentom je u Evropskom prostoru predio je određen kao značajan dio javnih interesa na kulturnom, ekološkom, i društvenom području i istovremeno je izvor za privrednu djelatnost. Njegova zaštita, upravljanje i planiranje mogu doprinijeti i ostvarivanju radnih mjesta. Ovim riječima je vrlo sažeto izražen osnovni i najznačajniji razlog za donošenje i usvajanje Evropske konvencije o predjelima.

Konvencija o evropskim predjelima je retifikovana u Parlamentu Crne Gore u oktobru 2008. Godine.

Raznovrsnost predjela predstavlja vrijednost i bogastvo jedne zemlje. Crna Gora se odlikuje izuzetno bogatom predjelnom raznolikošću. Na očuvanje predjelne raznolikosti negativno utiče ubrzana urbanizacija i širenje gradova. Do promjena je došlo i u ruralnim područjima, uglavnom zbog depopulacije, napuštanja tradicionalnog načina obrađivanja zemlje, bespravne i nekontroisanje gradnje, ali i zbog planova i planskih smjernica kojima se nijesu poštovala prirodna obilježja prostora i tradicionalni oblici izgradnje.

Vrijednovanje predjela je jedno od neophodnih polazišta u vrijednovanju prostora u cjelini. Ne postoje verifikovani univerzalni kriterijumi za vrijednovanje predjela, ali postoje nesumnjive predione vrijednosti koje treba što više očuvati. Prema Evropskoj konvenciji o predjelima, predio je “određeno područje, viđeno ljudskim okom, čiji karakter je rezultat međusobnog djelovanja prirodnih i/ili ljudskih faktora”.

U prostornoplanskom kontekstu, predio označava prostornu, biofizičku i antropogenu strukturu, u rasponu od potpuno prirodne do pretežno ili gotovo potpuno antropogene.

Kulturni predio se može definisati kao dio predjela u kojem je čovjek djelovao, u nastojanju da oplemeni životni prostor i prilagodi ga svojim potrebama, stvarajući prepoznatljive forme koje svjedoče o istoriji, kulturi i naslijeđu. Kao takvog ga treba prepoznati, dati smjernice daljeg razvoja i zaštite.

PREDLOG METODE PROCJENE PREDJELA:

Rad na studiji ce se odvijati u dvije faze:

Terenski rad (istraživanja na terenu)

Rad na izradi studije

METODA PROCJENE CILJ

Karakter predjela Smjernice za oblikovanje uredjenje

Vrijednost predjela Doznaka visokog kvaliteta predjela

Stanje predjela Strategija upravljanja predjelom

Osjetljivost predjela Identifikacija kapaciteta za izgradnju

METOD PROCJENE

NIVO PROCJENE KRITERIJUMI PROCJENE ISKAZ

KARAKTER PREDJELA

Tip karaktera predjela (ТКP)

Indentifikacija ključnih predionih struktura koje definišu osnovne predione obrasce

Indentifikacija predionih tipova u postojećoj prostorno planskoj dokumentaciji

“Karakteristične predione strukture”

STANJE PREDJELA

Područje karaktera predjela (PKP)

Indentifikacija nenarušenosti osnovnih obrazaca karakterističnih predionih struktura

dobro/umjereno/loše

OSJETLJIVOST PREDJELA

TKP Da li bi uključivanje razvoja u ovom predjelu predstavljalo strukture potpuno nove vrste, obima ili karaktera?

Dа/Nе

(Nekarakteristični razvoj)

VRIJEDNOST PREDJELA

Vrijedno kao prirodni resurs

PKP Da li PKP sadrži prirodne/ekološke

strukture od globalnog značaja?

strukture nacionalnog značaja?

strukture lokalnog značaja?

Visoko

Srednje

Nisko

Vrijedno kao lokacija

PKP Kakvo je stanje predjela?

koja jedinstvena ili naročita struktura doprinosi duhu mjesta ili lokalnoj svojstvenosti?

Visoko

Srednje

Nisko

Vrijedno kao kulturna baština

PKP Da li PKP sadrži istorijske ili kulturne strukture i skupine:

evidentirane od strane lokalnih Zavoda?

evidentirana sela?

evidentirane u publikovanou literaturi?

Visoko

Srednje

Nisko

Vrijedno kao resurs scene, slike

PKP reljef

prisustvo vode

vizuelna kompleksnost

vizuelni sklad

koherentnost

ključne vizure

ključne vizuelne barijere (evidencija)

ključne vizuelne karakteristike (evidencija)

vizuelne smetnje (evidencija)

Visok

Srednji

Nizak

OČEKIVANI REZULTATI STUDIJE SU :

Analiza prostorno planske dokumentacije

Procjena predjela Plavskog jezera

Integralni pristup planiranja predjela – urbanizam/arhitektura/pejzažna arhitektura

VREMENSKI RASPORED

Ugovor će početi 15. decembra 2009, a rok završetka ugovora je 5 mjeseci a u zavisnosti od vremenskih uslova može biti produžen za maksimum 1 mjesec.

Tokom ugovornog perioda, Obrađivač je obavezan da sarađuje sa Opštinom Plav i GTZ-om, da prezentuje aktuelno stanje analize kad god se to od njega zatraži.

Studija “Procjena predjela Opštine Plav - šira oblast Plavskog jezera”

1

1. Uvod

U Deklaraciji o Ekološkoj Državi Crnoj Gori od 20. septembra 1991. godine usvojenoj u Skupštini Crne Gore među ostalim piše: “Prihvatamo da nijedna razlika među nama nije toliko velika koliko su velike promjene kojima je izloženo naše prirodno okružje. “Prvim je članom svoga Ustava iz 1992. Republika Crna Gora sebe imenovala ekološkom državom koja stavlja u zaštitu prirodu.

Svaki predio oblikovale su generacije lokalnog stanovništva, koje su u njemu ostavile svoj pečat i svoj pogled na njega a takodje su savremeni načini uredjenja predjela različiti - u zavisnosti od uredjenja u prošlosti i savremenog zakonskog uredjenja tog područja. Prilikom izrade Studije korišćene su standardne metodologije: analize i sinteze, istoriografskog metoda, komparativnog metoda, kartografskog metoda.

Predio i prostorno planiranje su nužno medjusobno povezani. Prijedlozi prostornog planiranja uvijek uitiču na predjele time što ga mijenjaju, pomažu da se očuva ili ga degradiraju. Predio je neodvojiv dio prostornog planiranja. Erozija, klizanje tla, neadekvatan sistem odvodnje, osiromašene biljne zajednice, loše smještena infrastruktura ili gradjevinski objekti u ruralnom području često su rezultat neodgovarajućih planerskih odluka. U urbanim predjelima nekontrolosano odlaganje otpada, loše sagradjeni objekti, neodgovarajući razvoj ili nedostatak pratećih infrastruktura, izmedju ostalog, predstavljaju probleme koji direktno utiču na regionalno i urbanističko planiranje.

Uključivanje prirodnih i kulturnih aspekata u predio može biti korisno za postizanje ciljeva održivosti iz tri glavna razloga: prvo, zato što se u tradicionalnim i autohtonim kulturama pridaje velika važnost prirodnim resursima pa nastaju predjeli visoke estetske vrijednosti koji imaju veliki značaj po okolinu. Drugo, očuvanje predionih vrijednosti svakog područja povezano je sa preživljavanjem kulturnih modela koji ostavljaju trag na morfologiji odredjene teritorije. Treće, kroz svoj stvarni fizički razvoj predjeli mogu na konkretan i pouzdan način odražavati kulturne ciljeve.

Uključivanje predjela u instrumente prostornog planirana olakšava obnavljanje čvrstih veza koje tradicionalno postoje izmedju svakog društva i područja na kojem ono živi, jača osjećaj ukorijenjenosti i pripadnosti i tako omogućava ili bar olakšava očuvanje teritorijalne raznolikosti i posebnosti nekog mjesta. Planiranje predjela, kao dio instrumenata prostornog planiranja pomaže razumijevanju predjela a kroz njihovu analizu i donošenje prijedloga za unapredjenje predjela - postiže se cilj gradjana i posjetioca a to je mogućnost direktnog i svakodnevnog uživanja u predjelima. Bavljenje predjelima povećava vrijednost koja se pripisuje cjelini u svoj njenoj složenosti (predio je cjelina ali nije sve), a s druge strane daje gradjanima jasne indikatore onoga što odredjuje kvalitete područja u kojem žive.

1.1. Pravni osnov za izradu Studije

Pravni osnov za izradu Studije čine:

Evropska Konvencija o Predjelima (EKoP)

Zakon o uredjenju prostora i izgradnji objekata (“Sl. list Crne Gore”, br. 51/08 od 22.08.2008)

Evropska Konvencija o Predjelima (EKoP) usvojena je od strane država članica Savjeta Evrope 20. oktobra 2000. godine u Firenci. Tome je slijedila ratifikacija u pojedinim državama članicama. Sa tim dokumentom, u evropskom prostoru predio je odredjen kao značajan dio javnih interesa na kulturnom, ekološkom, i društvenom području i istovremeno je izvor za privrednu djelatnost.


2

Njegova zaštita, upravljanje i planiranje mogu doprinijeti i ostvarivanju radnih mjesta. Ovim riječima je vrlo sažeto izražen osnovni i najznačajniji razlog za donošenje i usvajanje Evropske konvencije o predjelima.

Države članice Savjeta Evrope kao potpisnice te konvencije žele postići održiv razvoj, to jeste razvoj, koji će biti zasnovan na ravnomjernom i usaglašenom odnosu izmedju društvenih potreba, privredom i okolinom, uz saznanje, da predio doprinosi formiranju lokalnih kultura i da je osnovni sastavni dio evropske prirodne i kulturne baštine, koja doprinosi blagostanju i učvršćivanju evropske prepoznatljivosti. Sa ovom konvencijom su države potpisnice saglasne, da je predio za čovjeka bilo gdje u Evropi značajan dio kvaliteta života: u gradskom okruženju i na selu, na degradiranim područijima i takodje na područjima visokog kvaliteta, na područjima koja se priznaju za izuzetno lijepa i privlačna i na običnim svakodnevnim područjima. Države su svjesne, da razvoj poljoprivrede, šumarstva, proizvodnih postupaka u industriji i rudarstvu i regionalno planiranje, urbanizam, saobraćaj, infrastruktura, turizam i rekreacija i šire, promjene u svjetskoj privredi, često pospješuju promjene predjela, što žele savladati sa ostvarivanjem odredbi ove konvencije. Sa ubjedjenjem, da je predio ključni sastavni dio čovjekovog i društvenog blagostanja i da zaštita, upravljanje i planiranje predstavljaju pravo i obavezu svakog, žele ispuniti želju javnosti, da će uživati u svim kvalitetima predjela i igrati stvarnu ulogu u njihovom razvoju.

Sa Evropskom konvencijom o predjelima, države potpisnice žele da obezbijede novi instrument, koji će biti namijenjen isključivo zaštiti, upravljanju i planiranju svih predjela u Evropi.

Konvencija je ratifikovana u Parlamentu Crne Gore i objavljena u Službenom listu br. 006/08-135.

Potpisnice se obavezuju da:

zakonom priznaju predio kao važan element čovjekovog okruženja, raznolikosti zajedničke kulturne i prirodne baštine, te temelj identiteta područja;

sprovode predione politike koje imaju za cilj zaštitu predjela, upravljanje i planiranje;

obezbijede učešće javnosti u sprovodjenju predione politike;

integrišu predio u politike regionalnog planiranja i planiranja grada;

identifikuju sopstvene predjele, analiziraju njihove karakteristike i uzroke mijenjanja, procijene kvalitet predjela vodeći računa o posebnim vrijednostima koje im pridaje stanovništvo i definišu kvalitet predjela uz saradnju javnost;

saradjuju u smislu razmjene iskustava, metodologija, tehničke i naučne pomoći po svim pitanjima sadržanim u odredbama Konvencije;

izradjuju i sprovode zajedničke predione programe.

Raznovrsnost predjela predstavlja vrijednost i bogastvo jedne zemlje. Crna Gora se odlikuje izuzetno bogatom predionom raznolikošću. Na očuvanje predione raznolikosti negativno utiče ubrzana urbanizacija i širenje gradova. Do promjena je došlo i u ruralnim područjima, uglavnom zbog depopulacije, napuštanja tradicionalnog načina obradjivanja zemlje, bespravne i nekontroisanje gradnje, ali i zbog planova i planskih smjernica kojima se nijesu poštovala prirodna obilježja prostora i tradicionalni oblici izgradnje.


3

Bogastvo flore i faune je prepoznatljiva karakteristika Crne Gore. U poredjenju sa ostalim evropskim zemljama, crnogorski biodiverzitet se ubraja u najznačajnije centre u Evropi.

Klimatske prilike u Crnoj Gori su raznovrsne jer su pod uticajem planinskog reljefa i Jadranskog mora, tako da se sa odstojanjem od mora i u zavisnosti od namorske visine smjenjuju različite zone, tako da se susrijeću različte klime od mediteranske do alpske.

Jedinstveno prirodno bogastvo i povoljni klimatski uslovi uslovili su da skoro jedna trećina turista u svijetu posjećuje Crnu Goru. Stoga je razumljiva spremnost države da se suoči sa ozbiljnim prijetnjama koje sve izraženija urbanizacija i industrijalizacija, razvoj poljoprivrede, ribarstva i prateća pojava erozije imaju na predjelno bogastvo Crne Gore.

Raznovrsnost predjela u Crnoj Gori nastala je kombinacijom izuzetnih prirodnih vrijednosti sa različitim lokalnim tradicijama korišćenja prostora, koje su se razvile kao odraz kulturno-istorijskih, socijalnih i ekonomskih prilika.

Kroz primjenu postulata Evropske konvencije o predjelima, ublažiće se degradacija predjela koja u posljednjim decenijama u Crnoj Gori uzima sve više maha, kako kroz neplansku gradnju tako i neadekvatnim prostorno-planskim intervencijama.

Slijepo, pogrešno i konformistično oponašanje ponekad veoma loših uzora, treba da ustupi mjesto ozbiljnoj naučnoj analizi naših specifičnih predjela, sa svim njihovim prostornim karakteristikama koje u realnom okviru naraslih potreba treba ozbiljno rješavati kroz prostorno-plansku dokumentaciju.

Zakon o uredjenju prostora i izgradnji objekata (“Sl. list Crne Gore”, br. 51/08 od 22.08.2008) predvidja izradu plana predjela kao i mjera za zaštitu pejzažnih vrijednosti u sljedećim članovima:

Član 21 - Prostorni plan posebne namjene (izrada plana predjela);

Član 23 - Državna studija lokacije (mjere za zaštitu pejzažnih vrijednosti i smjernice za realizaciju projekata pejzažne arhitekture odnosno urenenja terena);

Član 25 - Prostorno - urbanistički plan lokalne samouprave (izrada plana predjela);

Član 26 - Detaljni urbanistički plan (mjere za zaštitu pejzažnih vrijednosti i smjernice za realizaciju projekata pejzažne arhitekture odnosno urenenja terena);

1.2. Zadatak i cilj izrade studije

Opšti konsenzus je da Plavsko jezero predstavlja razvojnu šansu opštine Plav kao i kompletne regije i da je neophodno otpočeti sa revitalizacijom jezera. Takođe se smatra da projekat njegove zaštite predstavlja osnovu za budući turistički, privredni i svaki drugi razvoj plavske opštine, i šansu da se jezero na najbolji način očuva i valorizuje.

Projekat batimetrijskog i geodetskog snimanja Plavskog jezera uradio je Hidrometeorološki zavod Crne Gore - Sektor za hidrografiju i okeanografiju (2009. godine). Projektom je urađen detaljan hidrografski i geodetski premjer i kartiranje jezera sa neposrednim obodom.

Rezultat ove studije je: Površina jezera na koti 906.72 m nadmorske visine, po predhodnim istraživanjima (70-tih godina prošlog vijeka) je 199.0 ha, dok po


4

izvedenim geodetsko-batimetrijskim mjerenjima iz 2009. god. ona iznosi 179.5 ha, što znači da se površina Plavskog jezera na ovoj koti smanjila za 19.5 ha ili oko 10%, za period od oko 40. godina.

Takođe se smanjila i zapremina jezera, i to sa 7 690 950 m3 na 6 325 445 m3, ili oko 17%.

Generalnim urbanistickim planom Plava (1988), smjernicama, konstatovano je da je neophodno analizirati, odnosno uraditi studiju Procjene predjela koja obuhvata širi prostor priobalja jezera. Područje koje se preporučuje za analizu je površine cca 497.52 ha.

S obzirom da Opštini Plav predstoji izrada Prostorno urbanističkog plana opštine, kao i izrada detaljnog plana šireg prostora priobalja Plavskog jezera, a shodno gore navedenim smjernicama iz važećeg GUP-a, kao i zakonskoj regulativi izrada ove Studije je jedan od prioriteta Opštine.

Takodje, cilj ove studije je da se napravi još jedan korak u procesu proučavanja šireg prostora priobalja Plavskog jezera kako bi se spriječila dalja devastacija ovog prostora i ublažio prirodni proces nestajanja ovog “predionog bisera” koji je Studijom izvodljivosti za ustanovljavanje zaštićenog područja prirode Plavskog dijela Prokletija, prepoznato kao potencijalni Spomenik prirode.

Studija može predstavljati referentni document u pripremi prostorno planske dokumentacije Opštine Plav, u pripremi strategije zaštite i upravljanja predjelima, kao i za donošenje odluka o promjenama namjene prostora, kao i za proglašenja zaštite shodno zakonskoj regulativi.

1.3. Metodološki pristup

Predio, područje određenog karaktera, može se opisati kao geografsko područje sa “jasnom i prepoznatljivom šemom predionih elemenata koji se dosledno pojavljuju u određenom tipu predjela. Odnosno, to je određena kombinacija geoloških i morfološkoh karakteristika zemljišta i vegetacije” (Landscape Character Assesment (LCA) – Guidance for England and Scotland, 2002).

Procjena karaktera predela se može primeniti na razlièitim nivoima, od nacionalnog (državnog) do lokalnog. Na re- gionalnom nivou ona obuhvata procenu karaktera zastupljenih tipova predela.

Metodologija procene karaktera predjela, koja je korišćena prilikom izrade ove studije, značajnim dijelom prati Uputstvo za procjenu karaktera predejla Engleske i Škotske iz 2002. godine, koje je publikovala Pokrajinska agencija za zaštitu nasjleđa Škotske (Landscape Character Assesment (LCA) – Guidance for England and Scotland, The Countryside Agency and Scottish Natural Heritage, Department of Landscape University of Sheffoeld and Land Use Consultants, 2002). Izbor pomenute metodologije proistekao je iz činjenice da se ona dugo korsti u praksi planiranja predjela. Uputstvo je i nastalo kao rezultat dugogodišnjeg iskustva procjene karaktera predjela u Velikoj Britaniji, a u ostalim zemljama je poslužilo kao osnova za izradu sličnih studija.

Uputstvo je namijenjeno različitim korisnicima, a sastoji se iz dva dijela, i to:

osnovnog uputstva o pristupu i metodi procjene karaktera predela, i

procjene karaktera predjela u praksi, koji obuhvata posebnu seriju tema, koje daju mnogo detalja o korišsenju i političkom kontekstu procjene karaktera predjela.

Metodologija je bazirana na nekoliko osnovnih koraka i to:


5

Definisanje obuhvata

Studijski rad

Terenski rad

Klasifikacija i opis

Odluka o načinu procjena

Ocjena čiji su rezultati: predlozi za unapređenje predjela, informacije za politiku planiranja, raspoznavanje specifičnosti, predione strategije i uputstva, predlozi za lociranje i projekciju razvoja.

Metodologija je bazirana na četiri osnovna principa:

“karakter” predjela je stavljen u prvi plan;

razdvajanje faze “karakterizacije” od one koja se naziva faza “ocjenjivanja”, odnosno “donošenja sudova”;

uloga objektivnosti i subjektivnosti u procesu;

mogućnost primjene na različitim nivoima.

Metodologija je koncipirana tako da se proces odvija u dvije faze: karakterizacija, koja podrazumijeva klasifikaciju i opis predjela, sa ciljem da se izdvoje tipovi predjela i njihovi varijeteti, koji se razlikuju po svom karakteru, bez iznošenja bilo kakvog stava o kvalitetu, i ocjenjivanje, koje treba da odgovara namjeni i ciljevima u odnosu na koje se ocejna formira.

1.4. Dokumentaciona osnova

Nakon prikupljanja raspoložive dokumentacione osnove radni tim je zaključio da je većina dostupnih podataka zastarela, a primijetan je i ogroman nedostatak raspoloživih podataka novijeg datuma. Važno je napomenuti da većina raspoložive dokumentacije potiče iz perioda osamdesetih godina prošlog vijeka, kada je elaborirana prostorno planska dokumentacija Opštine Plav (PP i GUP). Stoga je odlučeno da se koriste raspoloživi podaci a da se tokom terenskog rada pokuša sagledati koje su to promjene u prostoru nastale u posljednjih dvadeset godina.

Dokumentacija koja nam je bila na raspolaganju je:

Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine, (2006)

Prostorni plan Opštine Plav do 2006, (1988)

Revizija GUP-a Plav (1885) sa analognim grafičkim prilozima koji su skenirani i korišćeni kao podloga za kartu tipova predjela.

Katastarski plan neposrednog okruženja jezera.

Topografska karta Plava, koja je korišćena za analizu negativnih uticaja.

Satelitski snimak područja - Google Earth

Projekat batimetrijskog i geodetskog snimanja Plavskog jezera uradio je Hidrometeorološki zavod Crne Gore - Sektor za hidrografiju i okeanografiju (2009) karta Plavskog jezera sa priobaljem

Studije i naučni radovi, kao i dostupne informacije koje pružaju saznanja o neophodnim kriterijumima karakterizacije predjela –područja zaštite, istorijske podatke, područja predložena za zaštitu, kao i one koje se bave istraživanjima biodiverziteta, geologijom, klimom, itd.


6

Prethodne studije tipizacije predjela Crne Gore.

Zakonska regulativa.

Analiza studija, literature i kartografske gradje je sistematizovana i sintetizovana. U narednim poglavljima su predstavljeni izvodi iz dokumentacione osnove koji su obrađeni po temama.


7

2. Osnovne karakteristike područja

2.1. Položaj i granice

Opština Plav nalazi se u jugoistočnom dijelu Crne Gore, neposredno do granice prema Albaniji i Kosovu. Teritorija opštine smještena je u izvorišnim tokovima Lima i Pećke Bistrice, između vrhova i grebena Visitora, Bogićevice, Maja Nećinata i Mokre Planine u kojima dinarske planine dostižu visinsku kulminaciju. Preko pomenutih visova pruža se državna granica prema Albaniji, sa južne i jugozapadne strane i granica prema Kosovu, sa istočne strane. Teritorija opštine predstavlja posebnu prirodnu - geografsku i administrativnu cjelinu, čije se administrativne granice najvećim dijelom podudaraju sa prirodnim. Centralni dio opštine čini plavsko - gusinjska kotlina, koja je, Limskom dolinom, prirodno otvorena prema sjeveru. Geografske koordinate su 42° 35′ 29” N 19° 56′ 26” E.

Grafički prikaz opštine Plav na mapi Crne Gore


8

Karta Plavskog jezera sa priobaljem


9

Grafički prilog: Satelitski snimak područja Plavskog jezera


10

3. Nacionalni i međunarodni značaj područja Plavskog jezera

Na osnovu zakona o nacionalnim parkovima (Sl. list 56/09), Prokletije su proglašene petim Nacionalnim parkom u Crnoj Gori na površini od 16638 ha.

U studiji izvodljivosti za ustanovljavanje zaštićenog područja prirode Plavskog dijela Prokletija, područje Plavskog jezera je prepoznato kao potencijalni Spomenik prirode u kome su opisane njegove vrijednosti i značaj.

Primjenom kriterijuma za identifikaciju EMERALD područja po osnovu Bernske konvencije (Konvencija o zaštiti Evropskih staništa divlje flore i faune) i EU Wild Birds Directive (79/409 EEC, 91/244/EEC, 94/24 EC & 94/C241/08), područje Nacionalnog parka Prokletije definisano je kao posebno značajno EMERALD područje u Crnoj Gori sa nazivom “Plavsko - Gusinjske Prokletije sa Bogićevicom”, i to kao tip “C” - područje koje je značajno kako za ptice tako i za ostale vrste i staništa.

U biogeografskom pogledu, ovo područje pripada Alpskom / planinskom biogeografskom regionu.

Primjenom zahtjeva iż Rezolucije 4 Bernske konvencije, prepoznata su sljedeća značajna staništa:

41.1 Bukove šume (Beech Forests)

42.243 Crnogorske smčeve šume (Montenegrin Spruce Forests)

42.7 Visoke Oro-Mediteranske četinarske šume (High Oro-Mediterranean Pine Forests)

44.2 Borealno-Alpske galerije na rječnim obalama (Boreo-Alpine Riparian Galeries)

44.1 Vrbove formacije na rječnim obalama (Riparian Willow Formations)

Od ostalih značajnih tipova staništa koja nijesu data u Rezoluciji 4 ali su sadržana u Palerktičkoj klasifikaciji staništa, na ovom području je prepoznat kao značajan tip staništa tzv. Ilirske acidofilne jelove šume (42.1322 Illyrian acidophile fir forests).

Od značajnih vrsta, primjenom zahtjeva iż Rezolucije 6 Bernske konvencije, na ovom području su prepoznate sledeće vrste:

Ptice: Alcedo atthis, Anthus campestris, Aquila chrysaetos, Aquila heliaca, Asio flammeus, Bonasa bonasia, Bubo bubo, Caprimulgus europaeus, Circaetus gallicus, Crex crex, Dendrocopos leucotos, Dendrocopos medius, Dendrocopos syriacus, Dryocopus martius, Emberiza hortulana, Falco biarmicus, Falco naumanni, Falco peregrinus, Ficedula albicollis, Ficedula parva, Gypaetus barbatus, Gyps fulvus, Hieraaetus fasciatus, Hieraaetus pennatus, Lanius collurio, Lanius minor, Lullula arborea, Pernis apivorus, Picoides tridactylus, Picus canus, Platalea leucorodia, Sylvia nisoria, Tetrao urogallus, a od migratornih: Tetrao urogallus, Troglodytes troglodytes, Turdus merula, Turdus philomelos, Turdus torquatus, Turdus viscivorus, i Upupa epops.

Sisari: Canis lupus, Lynx lynx i Ursus arctos.

Vodozemci i gmizavci: Salamandra salamandra aurorae, Vipera ursinii i Bombina variegata

Beskičmenjaci: Stephanopachys substriatus, Osmoderma eremita i Buprestis splendens.


11

Biljne vrste: Eryngium alpinum i Narcissus angustifolius.

Od ostalih biljnih vrsta koje nijesu date u Rezoluciji 6, ali su značajne zbog endemičnosti, nalaze se na Nacionalnoj listi zaštićenih vrsta ili su značajne zbog neke međunarodne konvencije, na ovom području su prepoznate sljedeće vrste: Pinus peuce, Pinus heldreichii, Draba bertiscea, Lunaria telekiana, Centaurea gjurasinii, Alkanna scardica, Alchemilla vincekii, Rumex balcanicus, Melampyrum doerfleri, Silene macrantha i Wulfenia blecicii.

U okviru šireg područja koje obuhvata analizu predjela, na sjeverozapadnoj strani plavskog jezera, Visitor planina je prepoznata kao Važno biljno stanište - Important Plant Area (IPA) u Crnoj Gori. Površina važnog biljnog staništa planine Visitor je 1779 ha na nadmorskoj visini od 901 do 2210 mnm.

Planina Visitor zadovoljava sledeće kriterijume za identifikaciju kao IPA područje:

Kriterijum C-habitati

34.3 Guste višegodišnje travne zajednice i srednjeevropske stepe

35.11 Busenjaci sa vrstom Nardus stricta

41.1 Bukove šume

41.2 Hrastovo-grabove šume

42.16 Južno balkanske šume srebrne jele

42.7 Visokoplaninske oro-mediteranske šume bora

8220 Silikatne stjenovite padine sa hazmofitskom vegetacijom

Kriterijum A - vrste

Amphoricarpos autariatus Blečić & Mayer ssp. bertisceus Blečić & Mayer A (iv)

Asperula doerfleri Wettst. A(iv)

Cerastium dinaricum G.Beck & Szysz. A (ii)

Gentiana lutea L. ssp. symphyandra (Murb.) Hayek A (iv)

Pinus heldreichii H.Christ var. heldreichii A (iv)

Silene asterias Griseb. A (iv)

Silene macrantha (Pančić) Neumayer A (iv)

Valeriana pancicii Halacsy & Bald. A (iv)

Viola orhanidis Boiss. subsp. nicolai (Pant.) Valentine A (iii)

Wulfenia blecici Lakušić A (iii)

Na ovom području prisutni su zec (Lepus europaeus), vuk (Canis lupus), lisica (Vulpes vulpes), kuna (Martes martes), divokoza (Rupicapra rupicapra) itd. Registrovano je 22 vrste ptica sa Rezolucije 6 Habitat Direktive, od kojih 6 migratornih.

Plavsko jezero sa plavnim livadama je prepoznato kao područje od međunarodnog značaja za boravak ptica - Important Bird Areas (IBA).


12

Priobalni pojas močvarne vegetacije

Staništa:

Uski priobalni pojas močvarne vegetacije u kome dominiraju trska i rogoz a zatim se nastavlja u široke plavne livade u donjem toku Ljuče. Ovaj pojas se pruža oko čitavog jezera u obliku prstena različite širine. Na istočnoj strani jezera su zastupljene suve livade i na zapadnoj strani zasadi topole.

Vrste: patka gluvara Anas platyrhynchos, ćubasta plovka Aythia fuligula, baljoška Fulica atra, mali gnjurac Tachybaptus ruficolis i bukavac Botarus stellaris. Jedna od važnih karakteristika je da na ovom području gnijezdi najveća populacija prdavca Crex crex u Crnoj Gori, vrsta sa IBA liste, kriterijum A1. Na Plavskom jezeru se mogu sresti i ćubasti gnjurac Podiceps cristatus, crnovrati gnjurac Podiceps nigricolis, gluvoč Aythya ferina, patka krža Anas crecca, više vrsta čaplji i šljukarica.

4. Karakteristike predjela

4.1. Morfološke karakteristike

Osnovne morfološke karakteristike Crnogorskih Prokletija čine dinamičnost (energija reljefa koja je izražena u njegovoj vertikalnoj disekciji) i heterogenost elemenata, zbog čega su na relativno malom prostoru prisutni veoma izraženi visinski (orografski) i horizontalni (predjelni) kontrasti. Tektonski reljef Prokletijskih planina preobražavan je delovanjem više spoljašnjih sila a među njima su najznačajnije fluvijalna, lednička i kraška erazija.

Teritorija plavske opštine, koja zahvata središnji dio masiva Prokletija karakteristlčna je po razuđenosti reljefa, brojnim visovima, klisurama, strmim pa-dinama i drugim prirodnim fenomenima. Stratigrafija i facijalni sastav terena Plavske opštine su dosta složeni. Teren izgrađuju slojevi i stijene mlađeg paleozoika, trijasa, jure, krede i kvartara. Veoma su razvijeni glacijalni tercijarni talozi i to su najmlađe geološke tvorevine na ovom području. Posljedica rada glacijacije su obrazovanje Plavskog, Ridskog i Visitorskog jezera.

Plavsko - gusinjska kotlina predstavlja najdublji i najveći lednički oblik na Prokletijskim planinama. Plavska kotlina je idealno ravnog nanosnog dna, ali neujednačenog izgleda planinskih strana. Padine Visitora, iznad gornje ivice valova, penju se prilično strmo prema vrhu ali sa ujednačenim nagibom. One nijesu raščlenjene dubljim dolinama i sa njih ne silaze stalni rječni tokovi. Na vertikalnom profilu Visitora smjenjuju se različiti šumski ekosistemi. U podnožju se nalaze mješovite termofilne šume na koje se nadovezuju šumski pojasevi bukve, bukve i jele, zatim jele ( sa izvjesnim učešćem smrče) i molike. Zajednica molike je reprezentativna, naročito u okolini Visitorskog jezera gdje obrazuje čiste sastojine. Iznad gornje šumske granice nalaze se planinske rudine , stijene i


13

sipari koji se odlikuju veoma interesantnom florom koja je bogata endemičnim vrstama.

Padine Prokletija su razbijene brojnim prediluvijalnim i postdiluvijalnim dolinama. Stare doline su duboke jer se uvlače u samo jezgro Prokletijskih planina. Ova raščlanjenost je posljedica i geološkog sastava, jer je desna strana kotline izgrađena od starih, vodonepropusnih stijena.

4.2. Pedološke karakteristike

Na osnovu dosadašnjih ispitivanja pedološkog pokrivača u ovom području su najviše zastupljena smeđa zemljišta na silikatnim stijenama i planinske crnice na krečnjacima. Osnovna odlika svih zemljišta ovog područja je što su uglavnom plitka i mlada, tj. spadaju u genetički nerazvijena. Manje površine zauzimaju aluvijalni, aluvijalno-deluvijalni i deluvijaini nanosi u dolinama vodotoka i podnožjima brda. Dijelom su ovi nanosi izloženi zamočvarivanju i plavijenju kao što je slučaj sa Plavsko-gusinjskom dolinom na površini od oko 750 ha. Pored ovih nanosa, male površine zauzimaju smeđa zemljišta na šljunku (morenskog porijekla) duž izvorišnih tokova Lima i drugih vodotoka. Na padinama brda i planina, posebno na terenu koji izgrađuju silikatne stijene, dominiraju smeđa zemljišta koja su manje-više plitka i takođe nerazvijena. Moćnija zemljišta su samo na blažim oblicima reljefa i pod prirodnom vegetacijom, osobito šumom koja je u ovoj oblasti dosta zastupljena i očuvana. Na strmim stranama i pod prorijeđenom vegetacijom zemljišta su plitka i izložena jakoj eroziji. Iznad gornje granice šume, na planinskim vrhovima crnogorskih Prokletija, stranama i platoima, preovlađuju vrlo plitka zemljišta među kojima su na krečnjacima dominantne planinske crnice ili rendzine, a na silikatnim stijenama smeđa zemljišta i rankeri.

4.3. Klimatske karakteristike

Temperatura - Srednja godišnja temperatura vazduha iznosi izmedu 2 i 7°C, s tim što se ona u kotlinama i riječnim dolinama kreće između 6 i 9°C. Najtopliji su juli i avgust sa srednjom temperaturom između 15 i 19°C na visinama do 1000 m i od 8 do l3°C u predjelima iznad ovih visina. Najhladniji mjesec je januar sa prosječnom temperaturom vazduha od -1,4°C u Plavu i oko -7°C na najvišim planinskim vrhovima. Srednja dnevna temperatura vazduha viša od l0°C traje oko 160 dana na nadmorskim visinama do 1.000 m (maj-oktobar), oko 90 dana u visinskoj zoni između 1.000 i 1.500 m (jun-avgust), te oko 60 dana u predjelima iznad 1.500 m (jul-avgust). Visinski pojas oko 1.500 m ima tokom 4 mjeseca temperaturu vazduha ispod nule, dok se u zoni od oko 2.000 m negativne temperaturne vrijednosti zadržavaju oko 5 mjeseci.

Padavine - Veći dio područja odlikuje se modifikovanim pluviometrijskim režimom padavina, pri čemu se maksimalne količine izlučuju u kasnoj jeseni i u prvom dijelu zime (oktobar-januar), a minimalne u ljeto (jun-avgust). To je ograničavajući činilac u razvoju poljoprivrede, naročito u zonama čija je geološka osnova izgrađena od vodopropustljivih krečnjačkih stijena. U vegetacionom periodu izluči se izmedu 15 i 20% ukupne godišnje količine padavina, a u zimskom čak oko 42%.

Za područje opštine Plav, obimnije sniježne padavine karakteristične su od sredine novembra a najintenzivnije su u razdoblju decembar-mart.

Relativna vlažnost vazduha - Na osnovu podataka mjernih stanica može se konstatovati da se relativna vlažnost vazduha u Plavu nalazi u granicama umjerene povišenosti, između 74 i 77%. U zimskom periodu, međutim, ove vrije-dnosti su u granicama znatno povišenih i visokih iznosa, između 77 i 85%. Za ra-


14

zliku od naselja, na većim nadmorskim visinama relativna vlažnost vazduha je znatno manja.

4.4. Fizički uticaji

Prokletije spadaju među najbogatijim hidrografskim masivima u našoj zemlji. Brojni i raznovrsni hidrografski objekti kao što su rijeke, izvori, potoci, vrela, jezera, vodopadi i ponori daju značajnu estetsku i pejzažnu vrijednost ovom masivu. Vodotoci u svom toku kroz Prokletije pripadaju uglavnom kategoriji voda prve klase, koje se smatraju najčistijim, što znatno povećava njihovu potencijalnu ekonomsku i komercijalnu vrijednost. Rijeke Prokletija su brze ili plahovite, osim Ljuče koja se odlikuje mirnim tokom i predstavlja tipsku ravničarsku rijeku u planinskom ambijentu. U njihovom toku, kojim se probijaju niz šumovite doline, skoro naizmenično se smenjuju hučni brzaci i duboki virovi.

Plavsko jezero je ledničkog porijekla. Nastalo je u prostoru koji je bio intenzivno zahvaćen glacijacijom gdje je voda akumulirana u plavsko-gusinjskom valovu. Nastalo je krajem Virm-a koji označava posljednju fazu velike pleistocene glacijacije. Ovo je najveće ledničko jezero u Crnoj Gori, čija površina iznosi 1,99 km 2. Nalazi se na 906 m. n.v., sa maksimalnom dubinom 9, 15 m. Maksimalna dužina jezera je preko 2000 m, a širina oko 1500 m. Površina neposrednog sliva je preko 4 km 2. U prvoj fazi svog postojanja ovo jezero je bilo znatno prostranije i dublje. Plavsko jezero je protočnog tipa i osnovna obilježja vodnog bilansa daju mu pritoka Ljuča sa svojim slivom i otoka Lim, čije izvorište predstavlja upravo ovo jezero. Značajan stepen protočnosti vode ovoga jezera ima veliki uticaj na termički režim i čistoću vode.

Vrste Salix alba (bijela vrba) i Alnus glutinosa (crna jova) koje su prisutne u pojasu Plavskog jezera su dobra i veoma efikasna odbrana od klizišta i erozivnih procesa. Vrsta Alnus glutinosa (crna jova) je higrofilna vrsta i obično nastanjuje močvarna zemljišta u donjim tokovima rijeka. Pogodna je za melioraciju močvara i drugih stajaćih voda. Vrsta Salix alba (bijela vrba) je takođe higrofilna vrsta sa aluvijuma, rasprostranjena na različitim supstratima, od aluvijalnih pijeskova do glejeva. Velike je izdanačke sposobnosti i otporna je na poplave. Može da se koristi za kosine i žive pletere u neposrednoj blizini vode. U dolini rijeka Ljuče i Lima prisutna su stabla brijesta (Ulmus sp.) i crnog jasena (Fraxinus excelsior).

Na samom koritu rijeke Ljuče prisutna je sječa stabala crne jove i bijele vrbe što ubzava pojavu kljizišta i utiče na erozivne procese.


15

Uticaj rijeke Ljuče na Plavsko jezero primjeri kako grupacije vegetacije imaju ulogu “obaloutvrde” - sprečavanje erozivnog procesa

U proljećnom periodu je karakteristično i veoma prisutno “paljenje” površina na poljoprivrednom i šumskom zemljištu kao i u samoj šumi radi uklanjanja površinskog sloja na zemljištu što predstavlja jedan od pogrešnih pristupa prilikom pripreme zemljišta za obradu ili pašarenje. Na terenu je vrlo teško utvrditi i egzatno dokazati sve načinjene štete na biljnim i životinjskim populacijama kao i štete na staništima već je to, uglavnom, moguće uraditi na reprezentativnim uzorcima. Mnoge štete bivaju učinjene a da se jednostavno više ne mogu dokazati. Sa druge strane, mnoge štete su latentne, dugoročne i moguće ih je evidentirati tek u potomstvu. Iz ovoga je jasno da najprije moramo evidentirati i klasifikovati sve moguće štete pa tek onda odrediti metode dokazivanja datog tipa štete.

Potencijalni vidovi štete na floru, faunu i staništa

Flora:

- neposredno propadanje biljaka zahvaćenih vatrom

- negativni efekti usljed hemijske kontaminacije (dim)

- napadanje djelimično oštećenih stabala insektima i parazitima koji, zbog smanjene otpornosti, pred naletom parazita propadaju

- ometanje reproduktivnog ciklusa usljed odsustva insekata polinatora.

Fauna:

- neposredno fizičko uništavanje jedinki usljed dejstva vatre

- ometanje odvijanja reproduktivnog ciklusa

- ometanje migratornih tokova

- narušavanje populacione strukture.

Staništa:

- fizička destrukcija staništa

- hemijska kontaminacija staništa

- migracije životinja iz područja obuhvaćenog vatrom i osiromašenje u elementima flore i faune

- narušavanje fizičkog i hemijskog sastava tla

- erozivni procesi

- nestanak pojedinih tipova staništa.


16

4.5. Kvalitet voda

Lokalitet, Hidrološka stanica, izvorište Lima

Opis stanica

Rijeka Lim

Stanica Plav: Stanica se nalazi ispod mosta na Limu, koji se nalazi na raskrsnici za Plav i Gusinje. Na ovoj stanici se kontroliše kvalitet vode na samom izvoru Lima. Lim je otoka Plavskog jezera, koja počinje da teče upravo na ovoj lokaciji. U okolini nema većih izvora zagađivanja, osim nekoliko objekata za stanovanje. Na ovoj lokaciji postoji i hidrološka stanica.

Rijeka Grnčar

Stanica Gusinje: Stanica se nalazi neposredno nizvodno od Gusinja, ispod mosta na saobraćajnici Plav-Gusinje. Pod uticajem je komunalnih voda, čiji je uticaj u obrnutoj srazmjeri sa proticajem, pa može biti relativno veliki, tokom ljeta. Na ovoj lokaciji je hidrološka stanica.

Plavsko jezero

Stanica “Sredina jezera”: Stanica je locirana na vrhu fiksiranog pontonskog splava gdje voda reprezentuje kvalitet središnje mase vode jezera. Ovdje se evidentira kvalitet vode jezera i transformacija uzvodnog zagađenja u uslovima akumulacije i minimalnog protoka vode.

4.5.1. Rijeka Lim

Rijeka Lim je na stanici Plav svrstana u A1SI klasu a na ostalim nizvodno u A2CII klasu. Visoki kvalitet A1 klase na profilu Plav, voda zadovoljava za većinu mjerenih parametara. Van propisane klase je bilo nekoliko parametara, koji brže “reaguju” na antropogeni pritisak. Sadržaj amonijaka je stalno u A2 klasi. Sadržaj gvožđa je povremeno bio u A2, inače u A1. Isto važi i za fenole, osim što je u 2004.g. njihov sadržaj bio “Van klase”. Sadržaj MPAS je samo dva puta bio van propisane klase (2001.-A2, 2003.-A3). Broj koliformnih bakterija je stalno u A2 klasi. Broj fekalnih bakterija je u posljednjih 6 godina u A2 klasi, što korespondira sa povećanom izgradnjom i uticajem komunalnih voda.

4.5.2. Rijeka Grnčar

Visoki propisani kvalitet A1SI vode Grnčara se generalno održava tokom godine. Prelaze ga oni parametri, koji koreliraju sa emisijom komunalnih voda. Tako je amonijak bio u A2-A3, saturacija kiseonikom pretežno u A2, jednom su sadržaj fosfata (2005.) i BPK5 (2000.) bili “Van klase”. Zaslužuje pažnju činjenica da je do 2004. sadržaj fenola u opsegu A2-Van klase, a MPAS u A2-A3. Poslije toga su u A1. Broj kolibakterija je uglavnom u A3, a fekalnih bakterija u A2.


17

4.5.3. Plavsko jezero

Voda Plavskog jezera je prema većini parametara u propisanoj klasi. Izuzetak su sljedeći parametri: Sadržaj amonijaka je u A2 klasi; Sadržaj gvožđa i MPAS ima opadajući trend A2- A1; Sadržaj fenola povremeno ide u A2, A3, pa i “Van klase”; Broj kolibakterija je u A2, a broj fekalnih bakterija ciklično u A1 i A2 klasi.

Rijeka Lim je otoka Plavskog jezera. Tekući pravcem S-N, nizvodno od Dobrakova napušta teritoriju Crne Gore. Slivno područje u izvorišnom dijelu djelimično pripada Republici Albaniji (slivovi Kutske rijeke, Alipašinih izvora, Grnčara i drugih pritoka), što je važna činjenica u definisanju programa upravljanja. U Crnoj Gori sliv pripada opštinama Plav, Andrijevica, Berane i Bijelo Polje.

Površinski sloj zemlje na području plavskog jezera i njegove šire okoline izložen je djelovanju riječnih tokova Grlje,Vruje, Dolje Grnčara i Ljuče Osim toga jezero je ugroženo od zasipanja erodiranim materijalom pritoka, uticajem gradskih otpadnih voda, razvojem makrofitske vegetacije, što uzrokuje njegovu ubrzanu eutrofikaciju. Erozivni procesi i ubrzana eutrofikacija direktno utiču na gubitke u poljoprivredi i šumarstvu, a posredno i na lokalnu ekonomiju.

Geološkopedološke i reljefne karakteristike ovog prostora su konstantni činioci erozije, dok je klimatski uticaj promjenljiv sa pravilnim oscilatornim ciklusima. S druge strane, vegetacioni pokrivač, odnosno njegova pokrovna sposobnost, je zaštitni činilac koji direktno utiče na intenzitet erozije. Naime, vegetacija postupno stvara humusni sloj zemljišta koji je znatno otporniji na eroziju.

Procedura identifikacije erozionih područja je proces koji obuhvata obradu:

meteoroških i klimatoloških podloga;

analizu reljefa;

površinske zastupljenosti geološkopedološke podloge;

površinske zastupljenosti načina korišćenja površina;

površinske zastupljenosti uočenih erozivnih procesa.

Izvođenje antierozionih radova zahtijeva:

detaljnu analizu stanja erozije zemljišta i identifikaciju erozionih područja.

Za realizaciju ovog zadatka treba da se prethodno utvrde kriterijumi koji, osim stručnih, moraju da imaju zakonsku osnovu.

Sanacija erozije postiže se:

kombinacijom tehničkih radova u koritu bujičnih tokova;

biotehničkih radova u koritu i na slivu;

bioloških radova na slivu i

uvođenjem i primjenom antierozionih administrativnih mjera.


18

Izvod iz karte erozije u Vodoprivrednoj osnovi Crne Gore

(Ministarstvo poljoprivrede šumarstva i vodoprivrede, 2001)


19

5. Ekološki značaj (biodiverzitet) i uticaji

Prokletije se u cjelini odlikuju posebnim fitogeografskim karakteristikama. Njih karakteriše bujna i raznovrsna vegetacija, koju čine šume, livade i pašnjaci, a u nižim predjelima voćnjaci i ratarske kulture. Šume se, kao rijetko gde, karakterišu raznovrsnošću sastojinskih tipova i bogatstvom vegetacionih oblika, počev od žbunja, pa preko šikara i niskih šuma, do visokih šuma, koje su do nedavno u pojedinim lokalitetima imale prašumski karakter. U neposrednoj prošlosti uloga šume na ovim prostorima je bila izuzetno ekonomskog karaktera što nije u skladu sa opštekorisnim funkcijama šume.

U okviru šumskih spratova smjenjuju se: 1. termofilno brdsko područje hrastovih šuma cera i sladuna, 2. mezofilno prelazno područje hrastovih šuma kitnjaka, 3. mezofilno područje bukovih šuma, 4. područje firgorifilne viskoplaninske šumske vegetacije. Iznad šumskog nalazi se travni pojas ili frigorifilno viskoplaninsko područje alpijske vegetacije.

Posebnu vrijednost vegetacije plavskog dijela Prokletija predstavljaju šumske zajednice endemo-reliktnih drvenastih biljaka. U tom pogledu posebno se ističu slijedeće šumske zajednice:

- Šumska zajednica bora munike (Pinetum heldreichii bertisceum montanum Blečić 61) u kojoj je endemo-reliktna vrsta Pinus heldreichii (munika)

- Šumska zajednica bora molike (Pinetum peucis montenegrinum Blečić) u kojoj je endemo-reliktna vrsta Pinus peuce (molika). Ova šumska zajednica je zastupljena na Malom Ridu, Visitoru i Zeletinu.

- Šumska zajednica sa dominacijom planinskog ili grčkog javora (Aceretum visianii subalpinum Lakušić et al. 83) u kojoj je endemo-reliktna vrsta Acer heldreichii subsp. visianii (planinski javor).

- Šumska zajednica sa dominacijom subalpinske forme mezijske bukve i grčkim javorom (Aceri visianii-Fagetum moesiacae subalpinum Lakušić et al. 83) u kojoj je endemo-reliktna vrsta, takođe, Acer heldreichii subsp.visianii (planinski javor)

- U gorskom pojasu centralnih Prokletija dominira šumska zajednica smrče i bora molike ( Piceo-Pinetum peucis montanum Blečić et Tatić 57) Lakušić 65 u kojoj je endemo-reliktna vrsta Pinus peuce (bor molika).

Polidominantne reliktne šumske zajednice su zajednice sa vrlo velikim bogatstvom biljnih vrsta u njima i to naročito drvenastih vrsta. U tim zajednicama je veliki broj vrsta edifikatora, zatim veliki broj endemo-reliktnih, endemičnih i reliktnih vrsta vaskularne flore. Takve zajednice su najsličnije nekadašnjim davnim ishodišnim tercijarnim šumskim zajednicama. Sve to, ovakvim šumskim zajednicama daje posebnu vrijednost. Na prostoru plavskog dijela Prokletija zastupljena je polidominantna reliktna šumska zajednica medvjeđe lijeske i crnog graba sa velikim brojem drvenastih i zeljastih vrsta vaskularne flore, a to je šumska zajednica: Colurno-Ostyietum carpinifoliae Blečić 58.

Flora crnogorskog dijela Prokletija je veoma bogata i raznovrsna i u velikoj mjeri ima karakter srednjoevropske flore sa značajnim učešćem arkto-alpijskih i submediteranskih elemenata. Ono što čini osobenom i specifičnom floru ovog područja, pa i Prokletija u širem smislu riječi jeste prisustvo velikog broja endemičnih, endemoreliktnih, reliktnih vrsta (tercijernog i glacijalnog tipa), rijetkih biljnih vrsta, kao i značajno prisustvo ljekovitih, medonosnih i drugih korisnih biljnih vrsta. Velika nadmorska visina i složenost reljefa, različita geološka podloga i povoljni klimatski uslovi omogućili su opstanak nizu termofilnih vrsta


20

koje su za vrijeme ledenog doba bile ugrožene kretanjem lednika i zahlađenjem klime. Refugijalni karakter ovog složenog planinskog masiva bio je pribježište mnogih biljnih vrsta, koje su sa autohtonim, kao i sa vrstama južnijih područja u dužem istorijskom razvoju doprinijele intenzivnijim procesima razvoja biljnog svijeta i njegove evolucije.

Do sada je na crnogorskom dijelu Prokletija u okviru 3 odeljka (Pteridophyta - papratnjače, Gymnospermae - golosjemenice i Angiospermae - skrivenosjemenice), registrovano 6 klasa (Lycopodiopsida, Equisetopsida, Filicopsida, Pinopsida, Magnoliopsida i Liliopsida), sa oko 1600 taksona na nivou vrsta i podvrsta. što iznosi oko ½ flore Crne Gore, ili nešto oko 1/5 ukupne balkanske flore. Zabilježen je veliki broj endema (balkanski, Dinarida, Crne Gore i dr.). Međutim bogatstvo vaskularne flore Projkletija procenjuje se na blizu 2000 taksona, te se ovaj planinski masiv može smatrati jednim od floristički (i vegetacijski) najbogatijih na čitavom Balkanskom poluostrvu. Analiza visokoplaninske flore zapadnog i centralnog dela Balkanskog polusotrva (zone iznad 1500 m) koja je obuhvatila sve florne elemente osim borealnih, pokazuje da su Prokletije sa 542 vrste na prvom mjestu u odnosu na sve druge planine polustrva. Osim vrsta srednjeevropskog (alpskog) tipa rasprostranjenja, na Prokletijama su zastupljeni i drevni oromediteranski elemetni flore od kojih mnogi endemo-reliktnog karaktera kao što su Amphoricrpus autariatus, Edraintrhus graminifolius aggr., Potentilla speciosa, P. apennina, Saxifraga sempervivum, Saxifraga marginata, Sesleria robusta, Cetranthus slavnicii, Aubriteta croatica, Achillea frasii, Euphorbia capitulata, Anthyllis aurea itd. Uopšte uzev visokoplaninska flora Prokletija pokazuje osobine drevne flore, koju karkateriše veliki broj drevnih tercijernih florogenetskih tipova alpskog (Wulfenia blecicii, Anemone narcissiflora, Lenotpodium alpinum, Tozzia alpina, Cicerbita pancicii, Pinus peuce, Veronica bellidioides i dr.) i oromediteranskog (Drypis linneana, Daphne oleoides, Potentilla apennina, Pinus heldreichi i dr.) karaktera. Na crnogorskim Prokletijama se nalazi značajan dio endemične flore Balkanskog poluostrva. Endemične vrste koje pripadaju južnoevropskoj planinskoh grupi su slijedeće: Achillea abrotanoides (Vis.) Vis., Alkanna scardica Griseb., Amphoricarpus autariatus Blečić. & May. ssp. bertisceus Blečić & May., Asperula doerfleri Wettst. - A. hirta (Pirineji), Cerastium decalvans Schl. & Vuk., Cirsium candelabrum Griseb., Dianthus sylvestris Wulf. & Jacq. ssp. tergestinus (Reich.) Hay., Dianthus sylvestris Wulf. subsp. bertisceus Rech. fil., Euphorbia montenegrina (Bald.) K. Maly., Fritillaria messanensis Raf. & Desv. ssp. gracilis (Ebel) Rix., Genista depressa M.Bieb. subsp. csikii (Kumm. et Jav.) Hay., Narthecium scardicum Košanin, Omalotheca pichleri (Murb.) J.Holub, Onosma stellulata W. & K., Orobanche pancicii Beck, Ptilostemon afer (Jacq.) W. Greut., Sempervivum kosaninii Praeger, Silene pusilla Waldst. & Kit. subsp. albanica (K.Maly) Neum., Verbascum scardicolum Bornm., Viola aetolica Boiss. & Heldr. i dr. Endemične vrste mediteranskog karaktera pripadaju rodovima ili sekcijama koje se odlikuju mediteranskim tipom rasprostranjenja. Dakle, najbliži srodnici ovih endemita pripadaju mediteransko-submediteranskim elementima flore (Bupleurum karglii Vis., Crocus dalmaticus Vis., Euphorbia glabriflora Vis., i dr. Posebnu vrijednost florističke raznovrsnoti Prokletija predstavljaju endemične biljke, i to one koje su rasprostranjene isključivo na ovom masivu i van njega se ne mogu naći. To su striktni ili stenoendemiti Prokletijskog masiva. Do sada je poznato ukupno 18 stenoendemita Proketija i to: Amphoricarpus autariatus subsp. bertisceus Blečić & Mayer, Arenaria halascyi Bald., Cetranthus slavnicii R. Lakušić, Crepis albanica (Jav.) Babcock, Crepis bertiscea Jav., Dianthus nitidus subsp lakusicii T. Wraber, Draba bertiscea D. Lakušić & V. Stevanović, Edraianthus vesovicii R. Lakušić, Edraianthus zogovicii R. Lakušić, Gentiana albanica (Jav.) Holub, Ligusticum albanicum Jav., Melampyrum doerfleri


21

Ronniger, Pedicularis ernesti-mayeri V. Stevanović, M. Niketić, D. Lakušić, Heliosperma oliverae M. Niketić, V. Stevanović , Silene macrantha (Panč.) Neumayer, Viola vilaensis Hayek, Wulfenia blecicii subsp. rohlenae R. Lakušić, Wulfenia blecicii subsp. blecicii R. Lakušić. Prisutvo značajnog broja striktnih enedemita uvršćuje Prokletije u jedan od najvažnijih florogenetskih centara na Balkanskom poluostrvu. Osim striktnih lokalnih endemita, u visokoplaninskim regionima Prokletija utvrdjeno je do sada prisustvo 180 endemičnih balkanskih vrsta, što čini 32, 4 % ukupne visokoplaninske flore zapadnog i centralnog Balkana. Neki od najznačajnijih balkanskih endemita prisutnih u flori Prokletija su: Aconitum burnatii Gáyer subsp. pentheri (Hayek) Jalas, Alkanna scardica Griseb. , Astragalus fiale Degen, Crepis bertiscea Jáv., Dianthus sylvestris Wulfen subsp. bertisceus Rech. fil. , Euphorbia montenegrina Bald. & K. Malý, Fritillaria messanensis Rafin subsp. gracilis (Ebel) Rix, Gentiana albanica (Jáv.) A. V. Hill, Geum bulgaricum Pančić, Kitaibela vitifolia Willd. , Lonicera formanekiana Halácsy subsp. hectoderma V. Blečić & E. Mayer, Narthecium scardicum Košanin, Pancicia serbica Vis. , Petasites doerfleri Hayek, Phyteuma pseudorbiculare Pant. , Plantago reniformis G. Beck, Potentilla montenegrina Pant. , Scrophularia bosniaca G. Beck, Sempervivum kosaninii Praeger, Silene macrantha (Pančić) Neumayer, Stachys beckeana Dörfler & Hayek, Tanacetum larvatum (Gris.) Kanitz, Valeriana bertisceae Pančić, Valeriana pancicii Halácsy & Baldacci, Verbascum nicolai Rohl. , Viola orphanidis Boiss. subsp. nicolai (Pant.) Valentine. Mnoge stare i široko rasprostranjene u nekoj od prethodnih geoloških epoha, nepovratno su nestajale sa lica zemlje tokom različitih paleogeografskih promena u dalekoj prošlosti. Ipak, neke su preživjele sve kataklizme i kao ostatak starih rodova predstavljaju posebno dragocjenu reliktnu floru. Neke od tih vrsta su: Pinus heldreichii Christ , Pinus peuce Griseb., Achillea alexandri-regis Bornm. et Rudsk, Potentilla doerflerii Wettst., Narthecium scardicum Košanin, Taxus baccata L., Silene asterias Griseb., Edraianthus graminifolius (L.)DC., Acer heldreichii Orph., Juglans regia L., Asarum europaeum L., Campanula lingulata Waldst. .et Kit., Pancicia serbica Vis., Valeriana pancicii Hal. et Bald., Rumex balcanicus Rech., Ostrya carpinifolia Scop. Jasione orbiculata Griseb. i druge. Na najvišim i najsurovijim grebenskim delovima nalaze se glacijalni relikti koji predstavljaju ostatak glacijalne, prevashodno arktičko-alpske, odnosno, srednjeevropske planinske flore dospele na Prokletije tokom glacijacije, kao što su: Potentilla crantzii (Crantz)Beck, Arabis alpina L., Arctostaphylos uva-ursi (L.)Spreng., Androsace villosa L., Aster alpinus L., Saxifraga oppositiofolia L., Salix retusa L., Dryas octopetala L. Geum montanum L., Selaginella selaginoides (L.)Schrank. et C.F.P.Mart, Trollius europaeus L., Parnassia palustris L., i druge. Znatno su manje zastupljeni borealni relikti koji predstavljaju ostatke tamnih četinarskih šuma i tresetišta cirkumholarktičke zone tajge koji je dospeo na naš prostor tokom interglacijalnih faza ( Anemone narcissiflora L., Dianthus superbus L. Corallorhiza trifida Chater., Listera cordata (L.)R.Br. i dr.).

Na listi zaštićenih vrsta (“Službeni list RGG”, 76/06) koje su konstatovane na Prokletijama nalaze se: Diphasiastrum alpinum (L.) J. Holub, Acer hyrcanum subsp. intermedium Panč., Centaurea chrysolepis Vis., Leontopodium alpinum Cass., Senecio paludosus L., Edraianthus jugoslavicus Lakušić, Edraianthus vesovicii Lakušić, Silene asterias Griseb., Silene macrantha (Pančić) Neumayer, Draba bertiscea D. Lakušić & V. Stevanović, Lunaria telekiana Jàv., Thlaspi dacicum Heuffel subsp. montenegrinum (F. K. Meyer) Greuter & Burdet, Bruckenthalia spiculifolia (Salisb.) Reich., Euphorbia montenegrina (Bald.) K. Malỳ, Gentiana lutea L. subsp. symphyandra (Murb.) Hayek, Gentiana punctata L., Pinguicula balcanica Casper, Narthecium scardicum Košanin, Cephalanthera rubra (L.) L. C. M. Rich., Coeloglossum viride (L.) Hartm., Corallorhiza trifida Chatel. Dactylorhiza cordigera (Fries) Soó, Dactylorhiza incarnata (L.) Soó,


22

Dactylorhiza saccifera (Brongn.) Soó, Dactylorhiza sambucina (L.) Soó, Epipactis helleborine (L.) Cr., Epipogium aphyllum Swartz, Gymnadenia conopsea (R.) R. Br. , Himantoglossum caprinum (M. Bieb.) Sprengel, Listera cordata (L.) R. Br., Listera ovata (L.) R. Br., Neotia nidus-avis (L.) L. C. M. Rich., Nigritella nigra (L.) Rchb. fil., Orchis coriophora L., Orchis laxiflora Lam., Orchis mascula L. subsp. signifera (Vest) Soó, Orchis morio L. subsp. Morio, Orchis palustris Jacq., Orchis pauciflora Ten., Orchis ustulata L., Platanthera bifolia (L.) L. M. C. Rich., Platanthera chlorantha (Custer) Rchb., Pseudorchis albida (L.) A. & D. Löve, Pseudorchis frivaldii (Hampe ex Griseb.) P. F. Hunt, Pinus heldreichii Christ., Pinus peuce Gris., Rumex balcanicus Rech. fil., Cyclamen repandum Sm., Aquilegia blecicii Podobnik, Paeonia mascula (L.) Miller, Ranunculus lingua L., Trollius europaeus L., Alchemilla vincekii Plocek, Asperula doerfleri Wettst., Saxifraga stellaris L., Saxifraga federici-augusti Biasol., Verbascum nicolai Rohlena, Wulfenia blecicii Lakušić, Centranthus longiflorus Steven, Valeriana pancicii Hal. & Bald., Viola orphanidis Boiss. subsp. nicolai (Pant.) Valentine, Viola speciosa Pantocsek - CLE.

Diphasiastrum alpinum (L.) J. Holub Acer hyrcanum subsp. intermedium Panč.

Leontopodium alpinum Cass Senecio paludosus L


23

Silene macrantha Euphorbia montenegrina

Gentiana punctata Pinguicula balcanica Casper

Cephalanthera rubra Orchis laxiflora


24

Platanthera bifolia Pseudorchis albida

Pinus heldreichii Christ Pinus peuce

Neke zaštićene vrste (“Službeni list RGG”, 76/06) koje su konstatovane na Prokletijama

Na osnovu utvrđenih kriterijuma na području Prokletija registrovano je prisustvo 42 vrste od međunarodnog značaja, odnosno 42 globalno značajne vrste, i to: Amphoricarpos autariatus subsp. bertisceus Blečić & Mayer, Arenaria halacsyi Baldacci, Centaurea alba L. subsp. ipecensis (Rech. fil.) Dostál, Centaurea gjurasinii Bošnjak, Centranthus slavnicii Lakušić, Crepis albanica (Jáv.) Babcook, Dianthus nitidus Waldst. & Kit. subsp. lakusicii T. Wraber, Draba bertiscea D. Lakušić & V. Stevanović, Edraianthus vesovicii Lakušić, Hieracium gusinjense Scheffer & Zahn ex Rech. fil. , Hieracium pseudobifidum Schur subsp. grebenicum Scheffer & Zahn ex Rech. fil., Hieracium schuettianum (Zahn) Niketić, Melampyrum doerfleri Ronniger , Viola vilaensis Hayek , Wulfenia blecicii Lakušić, Aconitum burnatii Gáyer subsp. pentheri (Hayek) Jalas, Alkanna scardica Griseb. , Astragalus fiale Degen, Crepis bertiscea Jáv., Dianthus sylvestris Wulfen subsp. bertisceus Rech. fil. , Euphorbia montenegrina Bald. & K. Malý, Fritillaria messanensis Rafin subsp. gracilis (Ebel) Rix, Gentiana albanica (Jáv.) A. V. Hill, Geum bulgaricum Pančić, Kitaibela vitifolia Willd., Lonicera formanekiana Halácsy subsp. hectoderma V. Blečić & E. Mayer, Narthecium scardicum Košanin, Pancicia serbica Vis., Petasites doerfleri Hayek, Phyteuma pseudorbiculare Pant., Plantago reniformis G. Beck, Potentilla montenegrina Pant. , Scrophularia bosniaca G. Beck, Sempervivum kosaninii


25

Praeger, Silene macrantha (Pančić) Neumayer, Stachys beckeana Dörfler & Hayek, Tanacetum larvatum (Gris.) Kanitz, Valeriana bertisceae Pančić, Valeriana pancicii Halácsy & Baldacci, Verbascum nicolai Rohl., Viola orphanidis Boiss. subsp. nicolai (Pant.) Valentine. Medju njima se po značaju izdvaja slijedećih 12 vrsta Arenaria halacsyi Baldacci, Crepis albanica (Jáv.) Babcook, Crepis bertiscea Jáv., Melampyrum doerfleri Ronniger , Narthecium scardicum Košanin, Phyteuma pseudorbiculare Pant. , Plantago reniformis G. Beck, Scrophularia bosniaca G. Beck, Sempervivum kosaninii Praeger, Silene macrantha (Pančić) Neumayer, Valeriana bertisceae Pančić i Verbascum nicolai Rohl., koje su zbog globalnog stepena ugroženosti uključene u Evropsku crvenu listu.

U mikroflori Plavskog jezera registrovano je 270 vrsta , sve one svrstane su u 103 roda. U florističkoj strukturi zajednice algi ovog jezera učestvuju: Bacillariophyceae (132 vrste), Chrysophyceae (7 vrsta), Dinophyceae (4 vrste), Xanthophyceae (4 vrste), Chlorophyceae (35 vrsta), Conjugatophyceae (51 vrsta), Euglenophyceae (5 vrsta), Cyanophyceae (30 vrsta) i Rhodophyceae (2 vrste).

Mikrofaunu ovog jezera predstavlja 179 vrsta. To su grupe : Rotatoria sa 108 vrsta, Cladocera sa 30 vrsta, Protozoa sa 22 vrste, Copepoda sa 19 vrsta.

Do sada je na području Prokletija konstatovano oko 100 vrsta lišaja, ali se pretpostavlja da je njihov broj znatno veci. Kada se govori o horološko-ekološkoj analizi lišajeva, treba imati u vidu da oni zahvataju mnogo veće areale od vaskularnih biljaka, da je lokalni endemizam znatno manje prisutan. Relativno konstatni uslvovi u tamnim bukovim šumama koje svojom gustom krošnjom zadržavaju vlažnost i smanjuju gubitak toplote, formiraju specifičnu mikroklimu koja uslovljava jednoličnost vegetacije lišajeva u ovakvim šumama. Najčešće se javljaju vrste na mahovinama koje prekrivaju zemlju ili stijene. Tu su prisutne vrste rodova Cladonia i Peltigera, zatim epifleoidni (rastu na kori drveća) i endofleoidni (utisnuti u koru) Lecanora subfusca, Lobaria pulmonaria, Graphis sciripta, vrste iz rodova Lecidea i Parmelia.

Za razliku od tamnih bukovih šuma, u četinarskim šumama Prokletija se razvija bujna vegetacija lišajeva, koja je najbolje razvijena na skoro putpuno osušenim smrčama i jelama. Dominiraju vrste iz rodova Alectoria, Bryria, Evernia i Usnea, koje četinarskim šumama daju karakterističnu fizionomiju. Ove vrste poseduju žbunasti tip talusa, tako da vise sa stabala i grana, za koje su pričvršćene osnovom i u nekim slučajevima potpuno prekrivaju drveće. Najbrojnija je vrsta Pseudevernia furfuracea, najčešća u smrčevim šumama.

Na području Prokletija konstatovano je 258 taksona, odnosno 236 vrsta mahovina, 1 podvrsta i 21 varijetet. Kako je do danas za floru mahovina Crne Gore zabilježeno 569 vrsta može se zaključiti da je na Prokletijama zastupljena polovina od ukupnog broja vrsta. Iz klase Musci najbrojini su predstavnici roda Brachythecium (16) i Bryum (14), a od jetrenjača rodovi Lophozia sa tri i Cephalozia sa dva predstavnika. Brojnost i diverzitet karakteriše floru mahovina Prokletija uz prisustvo raznovrsnih ekoloških grupa i velikog broja vrsta za koje je ovo područje jedini poznati lokalitet u Crnoj Gori. Takođe, veoma je važno istaći da se 6 vrsta sabranih na Prokletijama nalazi na spisku vrsta koje u Crvenoj knjizi mahovina Evrope (Stewart 1995) imaju status rijetkih, ranjivih i endemičnih vrsta Evrope i Makaronezije. Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (Sl. list RCG br 76/6) na listi zaštićenih vrsta nalaze se: Lophozia ascendens (Warnst.) Schust., Brachythecium geheebii Milde, Paraleucobryum sauteri (B., S. & G.) Loeske, Grimmia caespiticia (Brid.) Jur., Pseudoleskea saviana (De Not.) Latz.


26

Na području Plavskog dijela Prokletija dosadašnjim istraživanja konstatovano je 145 vrsta makromiceta. Shodno kriterijumima za definisanje IFA (Important Fungus area) na plavskom dijelu Prokletija za sada se mogu izdvojiti dva područja značajna za zaštitu po osnovu kriterijuma A i C: Zona Visitorskog jezera i Zona Hridskog jezera.

U Zoni Visitorskog jezera utvrđeno je 13 međunarodno značajnih vrsta: Amanita aspera, Boletus satanas (ludara), Cantharellus cinereus (pepeljasta lisičarka), Catathelasma imperiale (velika dvoprstenka), Geastrum triplex, Gomphus clavatus (ljubičasta lisičica), Hydnellum ferrugineum (krvareća ježevica), Hygrocybe punicea (velika vlažnica), Hygrophorus pudorinus (narandžasta puževica), Mutinus caninus (pasji stršak), Sarcodon imbricatus (srnjača, crna ljuskavica), Sarcodon leucopus (glatki ježevac), Strobilomyces floccopus (ljuskavi kuštravac)

U Zoni Hridskog jezera konstatovano je 6 međunarodno značajnih vrsta: Amanita aspera, Clavariadelphus truncatus (ravnotjemeni buzdovan), Hydnellum ferrugineum (krvareća ježevica), Hygrocybe punicea (velika vlažnica), Sarcodon imbricatus (srnjača, crna ljuskavica), Suillus sibiricus ssp. helveticus.

Staništa sa vrstom Pinus peuce važna su staništa gljiva shodno kriterijumu za C za ustanovljavanje IFA. Takođe na osnovu broja do sada utvrđenih vrsta i broja očekivanih vrsta ovo područje će sigurno predstavljati centre diverziteta makromiceta u Crnoj Gori.

Na području Prokletija do sada je utvrdjeno ukupno 59 endemičnih vrsta insekata koje su karakteristične za nadzemna staništa. U bukovim šumama se javlja nekoliko predstavnika rodova Otiorhynchus, Leiosoma i Liophloeus. Dosadašnjim istraživanjima faune dnevnih vrsta leptira (Lepidoptera: Hesperioidea i Papilionoidea) Crnogorskih Prokletija (Čakor, Grbaja, Zastan, Valušnica), Visitora (Martinović, Preslapa) i Koma Vasojevićkog, konstatovano je 128 taksona.

Dosadašnji rezultati istraživanja vodenih beskičmenjaka upućuju na izuzetan diverzitet većine grupa i prisustvo velikog broja endema. Fauna crva iz grupe Oligochaeta sporadično je izučavana. Za Plavsko jezero navodi se endemična vrsta Allolobophora balcanica plavensis. Na prostoru Prokletija iz grupe pijavica (Hirudinea) pronađena je endemična vrsta Dina lineat montana Sket 1968, koja je poznata još i sa planine Štavne. Ova vrsta naseljava jezero, izvore i male potoke. Fauna vodenih puževa na prostoru Prokletija je takođe samo sporadično istraživana. Od karakterističnih vrsta vodenih puževa (Gastropoda) za prostor Prokletija karakteristična je vrstu Bythinella opaca luteola Radoman 1976, koja je veoma česta u gornjem toku rijeke Lim i srijeće se veoma često i izvorima oko Plavskog jezera, duž puta Čakor- Murino i Andrijevica-Plav. Ova vrsta je jedan od najkarasteričnijih stanovnika izvora na području Prokletija.

Plavsko jezero je jedno od rijetkih planinskih jezera koje ima autohtonu ihtiofaunu koju čine sljedeće vrste: Salmo labrax m. lacustris (blatnjača), Cottus gobio (peš), Leuciscus cephalus (klen), Chondrostoma nasus (skobalj), Rutilus rutilus (crvenperka), Thymallus thymallus (lipljen), Esox lucius (štuka), Hucho hucho (mladica), Lotta lotta (manić, derać), Eudontomizon sp. (zmijuljica).

Vrsta Salmo labrax m. lacustris (blatnjača) je originalna populacija samo u ovom jezeru dok je za vrstu Thymallus thymallus (lipljen) ovo najjužnije rasprostranjenje. Za vrste Lotta lotta (manić-derać) i Esox lucius (štuka) je ovo jedini lokalitet u Crnoj Gori.

Na osnovu recentnih istraživanja i literaturnih podataka konstatovano je da u slivu Plavskog jezera i rijeke Lim živi znatno veći broj vrsta, tako da u okviru ove analize navodimo ukupan broj vrsta ovih slivova: Salmo labrax(blatnjača), Hucho


27

hucho (mladica), Alburnu alburnus (ukljeva), Barbus peleponnesius (potočna, mala mrena), Barbus barbus (mrena), Chondrostoma nasus (skobalj), Leuciscus cephalus (klen), Rutilus rutilus (crvenperka),Telestes agassizii (jelšovka), Scardinius erythrophathalmus (crvenperka), Phoxinus phoxinus (gaovica), Cobitis taenia (obični vijun), Cobitis elongata (veliki vijun), Barbatula barbatula (brkica), Esox lucius (štuka), Lota lota (derać, manić), Cotus gobio (peš), Eudontomizon sp. (zmijuljica), Oncorhynchus mykiss (kalifornijska pastrmka), Misgurnus fossilis (čikov), Sabanajewia balcanica (balkanski vijun), Gobio gobio (mrenica, krkuša), Thymallus thymallus (lipljen), Abulrnus bipunctatus (ukljevica),

Od četrdeset vrsta vodozemaca i gmizavaca na širem području Prokletija devet vrsta su endemične. Za veliki broj vrsta ovo područje je granica njihovog areala. Najnovija istraživanja ukazuju na bogatstvo herpetofaune, koja je vezana prvenstveno za sam jezerski ekosistem ali je veza neraskidiva i sa biotopima tipa lokve, močvare i sl. Na području riječnih basena Grlje, Ropojane, Grnčara i Ljuče kao i basena Plavskog jezera konstatovane su sljedeće vrste: vodozemci Salamadra salamandra, Triturus alpestris i Triturus vulgaris (Salamandride, Caudata,Amphibia), Bufo bufo i Bufo viridis (Bufonidae, Anura, Amphibia), Bombina variagata (Discoglossidae, Anura, Amphibia), Hyla arborea (Hylidae, Anura, Amphibia), Rana ridibunda i Rana temporaria (Ranidae, Anura, Amphibia); gmizavci: Anguis fragilis (Anguidae, Sauria Squamata, Reptilia), Lacerta agilis i Podarcis muralis (Lacertidae, Anguidae,Sauria Squamata, Reptilia), Elaphe longissima, Coronella austriaca, Natrix natrix i Natrix tessellata (Colubridae, Serpentes, Squamata, Reptilia), Vipera ammodytes i Vipera berus (Viperidae, Serpentes, Squamata, Reptilia).

Na prostoru Prokletija egzistira 15 vrsta vodoezemaca i gmizavaca koje se nalaze na listi zaštićenih vrsta u Crnoj Gori ( 9 vrsta vodozemaca i 6 vrsta gmizavaca) (Sl. List RCG br. 76/06).

Radi obezbjeđivanja uslova za normalno odvijanje prirodnih procesa i onemogućavanje naglih promjena u strukturi i funkciji prirodnih ekosistema zabranjena je:

destrukcija prirodnih staništa i njihova fragmentacija

prekomjerna eksploatacija vrsta (izlovljavanje ili sakupljanje),

unošenje alohtonih vrsta flore i faune,

zagadjivanje vode,vazduha i zemljišta

Na Prokletijama je do sada ukupno konstatovano 161 vrsta ptica. Ako se na spisak od 161 vrste doda još dvadesetak vrsta koje je moguće registrovati , može se konstatovati da su Prokletije jedan od masiva sa najbogatijom ornitofaunom u Crnoj Gori. Značaj Plavskog jezera za migratorne vodene ptice nije samo lokalnog karaktera jer Plavsko jezero leži na opštem pravcu seobe ptica sa severnih djelova evropskog kontinenta. Nalazi se na početku riječne doline Lima, koja je dugačka, relativno prostrana i vezuje se sa riječnim i drugim dolinama Dunavskog sliva, koje se takodje pružaju povoljnim pravcem u odnosu na seobu ptica.


28

Ptice na Plavskom jezeru

Ptice gnjezdarice Plavskog jezera: Podiceps ruficolis (mali gnjurac), Podiceps cristatus (veliki ćubasti gnjurac), Anas platyrhynchos (divlja patka gluvara), Aythya fuligula (ćubasta plovka), Fulica atra (crna liska), Gallinula chloropus (barska kokica), Tringa hypoleucos (mali prudnik), Alcedo atthis. U ptice gnjezdarice takođe spadaju: Podiceps nigricollis (crnovrati gnjurac), Ixobruchus minutus (bukavčić), Rallus aquaticus (barski petlovan) Charadirius dubius (zujavac slepić), Tringa totanus (crvenonogi prudnik) i Cinclus cinclus (vodeni kos).

Migratorne ptice Plavskog jezera: Fulica atra (liska crna), Podiceps ruficollis (mali gnjurac), Aythya fuligula (ćubaska plovka), Aythya ferina (siva plovka), Anas platyrhynchos (divlja patka), Podiceps nigricollis

(crnovrati gnjurac), Podiceps cristatus (veliki ćubasti gnjurac).

Pored ovih ptica, na Plavskom jezeru su u vrijeme seobe i skitnje konstatovane i druge vrste vodenih ptica koje nijesu redovno prisutne: Ardea cinerea (siva čaplja), Egretta garzetta (mala bijela čaplja), Anas crecca (patka krža), Anas querquedula (patka pupčanica) Aythya nyroca (plovka crnka), Bucephala clangula (plovka ledenjarka), Tringa nebularia (krivokljuni prudnik), Larus ridibundus (obični galeb), Tringa ochropus (prudnik pijukavac) i Sarus argentatus (srebrnasti galeb).


29

Od sitnih sisara za ovo područje navode se: šumska rovčica (Sorex araneus), alpska rovčica (Sorex alpinus), vodena rovčica (Neomys fodiens), močvarna rovčica (Neomys anomalus), slijepa krtica (Talpa coeca) idr. Od reda Chiroptera (ljiljci) koji je zaštićen u cjelini u Crnoj Gori na području crnogorskih Prokletija registrovane su sljedeće vrste: mali potkovičar (Rhinolophus hipposideros); južni potkovičar (Rhinolophus euryale), šiljouhi večernjak (Myotis enmarginatus); veliki šišmiš (Myotis myotis) i dr. Iz reda Rodencia glodari registrovane su vrste: vjeverica (Sciurus vulgaris), riđa šumska voluharica (Clethrionomyes glareolus), sniježna voluharica (Chinomyes nivalis), kao veoma zanimljiva vrsta i glacijalni relikt registrovana u području Vusanja u dolini Ropojana; slijepo kuče (Spalax leucodon), žutogrli miš (Apodemus flavicollis), domaći miš (Mus musculus), šumski miš (Apodemus sylvaticus), crni pacov (Ratus ratus), veliki puh (Myoxus glis), šumski puh (Dryomyes nitedula). Od ostalih vrsta teriofaune na osnovu podataka iz šumskih i lovnih osnova kao i podataka sa terena navodimo i sljedeće vrste: zec (Lepus capensis), vuk (Canis lupus), mrki medvjed (Ursus arctos), ris (Lynx lynx). Od predstavnika autohtonih vrsta papkara na području crnogorskih Prokletija evidentirane su vrste: divlja svinja (Sus scrofa), divokoza (Rupicapra rupicapra) i srna (Capreous capreous). Osnovni uslov opstanka većine vrsta sisara na ovom području je očuvanje njihovih staništa naročito onih čija se namjena u poslednje vrijeme mijenja. Za pojedine vrste pogotovo one rijetke kao što je vidra (Lutra lutra), hermelin (Mustela erminea), ris (Lynx lynx) i dr. potrebno je obezbijediti i sprovoditi program monitoringa i zaštite. Prirodni ekosistemi su u manjoj ili većoj mjeri narušeni bilo sječom šume, nekontrolisanim lovom, uznenmiravanjem divljači naročito u doba razmnožavanja ili na drugi način. Na temelju istraživanja faune Crne Gore u cjelosti, utvrđeno je da su odiređene vrste divljači i na Prokletijama rijetke, prorijeđene ili urgožene. Zbog toga je na osnovu Zakona o zaštiti prirode posebnim rješenjem trajno zaštićeno oko 430 životinjskih vrsta u Crnoj Gori (“Sl. list RCG”, br. 76/06).


30

6. Društveno-ekonomske vrijednosti i potencijali

Crnogorske Prokletije zahvataju površinu od oko 1.380 km2, što iznosi oko 10% teritorije Crne Gore. Opština Plav zahvata površinu od 486 km2. Prema zvaničnim rezultatima popisa iz 203 godine na ovom području živi 13.805 stanovnika.. Riječ je o veoma značajnom prostoru, sa aspekta regionalnog, ekonomskog, demografskog, socijalnog i drugih vidova ukupnog razvoja Crne Gore.

6.1. Populacija

13.805 (Prema popisu iz 2003)

Uporedni pregled broja stanovnika u opštini Plav prema zvaničnom popisu od 1948 do 2003 godine

1948 1953 1961 1971 1981 1991 2003

15,764 17,330 18,913 19,542 19,560 19,305 13,805

U regionalno-razvojnoj diferencijaciji prostora Crne Gore ovo područje pripada sjevernom regionu, kojeg karakteriše znatno privredno zaostajanje u odnosu na ostala dva regiona i u poređenju sa prosjekom države. Opština Plav nalazi se na samom začelju rang liste razvijenosti u Crnoj Gori. Planinski masiv Prokletija koji pripada Crnoj Gori karakteriše vrlo slaba razvijenost putne infrastukture zbog čega je ovaj prostor i dalje prilično nepristupačan za razne vidove posjeta.

6.2. Namjena površina u Opštini Plav

Područje opštine u km2

Poljoprivredno zemljište Šume i šumsko zemljište Ostalo

Ukupno Ukupno

Obradivo zemljište

Šume Obradivo zemljište

Naselja, putevi, stjenoviti teren, rijeke i jezera

247.35 81.77 200.46 32.76 38.19 486

Poljoprivredna proizvodnja je, tradicionalno, jedno od osnovnih zanimanja stanovništva ovog područja, naročito stočarstvo i ratarstvo. Ona još uvijek ima karakteristike ekstenzivne i nedovoljno produktivne proizvodnje.

Šumski fond predstavlja jedno od najznačajnijih prirodnih bogatstava ovog područja, zato se i koncept ukupnog razvoja ovog prostora znatnim dijelom oslanjao na šumarstvo i prerađivačke kapacitete drvne industrije. Opština Plav posjeduje oko 3.5 mil. m3, slijede Rožaje sa 3.3, Berane sa 2.3 i Andrijevica sa 2.1 mil. m3. Ukupna drvna zapremina po 1 ha veća je za 24% u odnosu na prosjek u Crnoj Gori, a kod privrednih šuma čak za 62%. To znači da prokletijske šume najbogatije i najproduktivnije. Najveća drvna zapremina po 1 ha je na području Andrijevice, zatim Plava, Berana i Rožaja.

Ekonomske vrijednosti i potencijali za razvoj područja su svakako:

Prirodne i poljoprivredne i vrijednosti predstavljaju najveći potencijal. One su i

bile razlog specifičnog korišćenja terena i razvoja naselja, koji su uticali da

se oformi specifičan kulturni pejzaž.

Turizam, u različitim segmentima od eko turizma, agro turizma, kulturnog turizma


31

Pogodnosti za razvoj stanovanja: veoma prijatno mjesto, prirodni komfor, mala gustina izgrađenosti, kontakt sa prirodom....


32

7. Formiranje i razvoj naselja

7.1. Istorijat

Plavsko-gusinjska kotlina sa svojim prirodnim bogatstvom i ljepotama je bila uvijek atraktivno podrucje za življenje.

Spomenici materijalne kulture, posebno pisani dokumenti govore da je ovo podrucje bilo naseljeno od davnina, a svakako od 8 vijeka prije nove ere, sto potvrdjuje crtez lovca na jelene iz tzv. Gvozdenog doba pronadjen u pecini na Vezirovoj bradi planini iznad Gusinja. Kada su Sloveni dosli na ove prostore zatekli su ovdje Ilire i s` njima se pomijesali stvarajuci svojevrsnu simbiozu starosjedelackog i pridoslog stanovnistva. Ostaci naselja, vodovoda i grobalja govore da su ovdje ranije zivjeli i Grci i Rimljani.

Osim toga, u prošlosti počev od rimskog doba pa do vremena Kraljevine Jugoslavije, ovo podrucje je bilo na trasi najvaznijih puteva toga doba i bilo gusto naseljeno.

Plav se u pisanim izvorima ne pominje kao naselje vec kao naziv za cijelu oblast. Pretpostavlja se da je naziv dobilo po rimskom imperatoru Flaviusu (Phlavius) iz vremena kada je kraj pripadao rimskoj imperiji. Kao urbano naselje se pominje u XIII vijeku kao centar Plavske Zupe u kojoj se pominje selo Ribari. Godine 1435 po Kosti N. Kosticu pominje se da Plavljani idu po so u Skadar, a u 16.vijeku kao mjesto na drumu kojim su mletacki kuriri i posta isli suvim od Kotora u Carigrad. Tada, kao i u XVII vijeku, Plav je bio dobro naseljen predeo, iz koga su isli i za tri dana stizali u Kotor dugi karavani(po katkad i po 200 konja), natovareni vunom, zitom, sirom, voskom, udaljeno 19 dana hoda od Carigrada. Tu trgovinu sprecavali su Klimente, ratoborno susjedno pleme cestim upadima u plavsko podrucje. Da bi sprijecio upade Klimenata i napade na karavane Bosanski valija Mustafa-pasa u Plavu podize utvrdjeni grad iz kojeg se razvio danasnji Plav. Kada je francuski istrazivac i putopisac Ami Boue bio u Plavu 1836. godine on je bio varosica sa stotinak kuca, a vec sredinom vijeka po G. Jurisicu to je varosica sa oko 400 domova, sa tridesetak ducana.

Nakon turskog osvajanja područja danasnje Crne Gore 1485. godine je sproveden prvi popis-defter stanovnistva i imovine i ustanovljeno da u Plavskom vilajetu zivi 1157 domacinstava, odnosno sedam puta vise nego sto je tada zivjelo u danasnjoj Podgorici ili vise nego u oblasti: Kuca, Pipera, Bjelopavlica, Podgorice, Bijelog Polja i Zlorecice zajedno. Ovo se objasnjava cinjenicom da je ovaj kraj bio bogat, da je imao uslove za razvoj poljoprivrede, da je bio trgovacki i tranzitni centar te da je imao poznato “pazariste” najznačajnije u srednjovjekovnoj drzavi na koje su dolazili trgovci iz svih krajeva.

Kasnije je ovo podrucje stagniralo u razvoju, putevi su ga zaobisli, pa se broj stanovnika smanjivao. Citav XIX vijek je plavsko podrucje imalo vise stanovnika nego sto ima danas. Danas je to podrucje izrazite migracije stanovnistva širom svijeta, najvise u Americi i zemljama zapadne Evrope.

Gusinje se nalazi jugozapadno od Plava, na sastanku rijeka Grncara i Vruje na nadmorskoj visini od 925 m ispod gorostasnih Prokletija, nadomak granice sa Albanijom.

U ljetopisu Popa Dukljanina (Sclavorum Regnum) pominje se kao jedna od 11 dukljanskih zupa. U XIV vijeku u zupi Plavu bijase selo Gusino, pominje se i u fermanu sultana Abdul-Hamida. Po Ami Boue Gusinje je varosica od oko 300 domova po G. Jurisicu od oko 400 kuca, sa 50 ducana i cuvenim oktobarskim vasarom na koji dolazi svijet iz cijele Rumelije. Krajem 19.vijeka Gusinje postaje poznati centar po trgovini, zanatstvu i poljoprivredi, pa je imalo oko 1600 kuca a


33

Plav oko 800. U to vrijeme je bilo Gusinje centar nahije, kapetanija i sjediste paše gusinjskog, kasnije sjediste opštine.

Izvod iz Literature o istoriji Plava: (1) Z. B. Petrović, Plav, čas. Arhitektura i urbanizam, broj 31, 1965 g. (2) A. Jovićević, Plavsko-gusinjska oblast “Srpski etnografski zbornik, l, knj. X, 1921 godine.

Plav je mali privredni centar u prostranom polju koje se širi oko Plavskog Jezera. Osim toga on je i putna postaja na pravcu Boka Kotorska - Kosovo. Prvi pisani pomeni o Plavu potiču već iz XII stoljeća, ali arheološki nalazi pokazuju da je bio naseljen već u antičko doba. U srednjem vijeku bio je centar župe opasan zidovima sa 2 kapije. Topografski položaj starijeg dijela Plava ogleda se u izolovanom rtu koji zadire u ravnicu oko jezera.

“Današnje naselje se sastoji iz spleta uskih i krivudavih uličica, najčešće kaldrmisanih oblutkom brzih planinskih rijeka. Spontanost trasiranja ulica pruža veoma prijatan utisak, mada treba podvući da su terenski uslovi korišćeni znalački i maksimalno. Ulični profil je živopisan zahvaljujući obilju zelenila kućnih dvorišta i voćnjaka, slobodnom postavljanju objekata karakteristične arhitekture i uklapanju okolnog pejzaža u ulične perspektive (Visitor). Naselje je podeljeno na sledeće mahale: Redžepagića, Šabovića, Omeragića, Medunska, Meterizi i Kupus-mahala. Najčešće, mahala nosi naziv prema nekoj od porodica koje je nastanjuju. U Kupus-mahali koja je pristojna, rasad kupusa najbolje uspeva, pa je mahala po tome i dobila ime. lako je to inače neuobičajeno, svaka mahala nema svoju džamiju. U naselju postoje ukupno tri džamije, sa karakterističnim minaretima od drveta.« (prema Z. B. Petroviću). Naselje Plava nema sve karakteristike starog balkanskog urbanizma kakav smo videli na obližnjem Kosovu (Peć, Đakovicu, Prizren). Glavna razlika se ogieda u otvorenom sistemu izgradnje bez ogradnih zidina koji slepo odvajaju unutrašnjost dvorišta od ulice. Gustina izgrađenosti je znatno manja, arhitektura stambenih zgrada se odlikuje visokim krovovima od šindre i dr.”


34

8. Kulturni predio

Značajan kvalitet oblasti Plavskog jezera jeste njen pejzaž u kojem se prožimaju oblici iskonske samonikle prirode i “kulturni pejzaž” kao rezultat viševjekovnih ljudskih aktivnosti.

Specifično korišćenje zemljišta tokom vjekova oblikovalo je kulturni predio čiji su najvrijedniji slojevi:

Specifični oblici ledničkog reljefa predstavljeni dubokim i vertikalno usječenim valovima i cirkovima;

Vertikalno zoniranje vegetacije na ovom prostoru. U zoni bukovih šuma između 1400 - 1500 m n.v. dominira smeđe krečnjačko zemljište, dok se na visinama od 1400 do 1900 m n.v. u smrčevim šumama javljaju krečnjačke crnice;

Dominantni vrhovi naspram kotlinskih udubljenja;

Termofilne hrastove šume sladuna i cera, prelazne šume hrasta kitnjaka, kao i mezofitno područje bukovih šuma, iznad kojih se naizmjenično javljaju travni pojasevi i visokoplaninska područja alpijske vegetacije;

Endemoreliktni borovi molika i munike koji se rijetko u prirodi srijeću zajedno;

Terase sa lijeve i desne strane rijeke Lim, koje predstavljaju najplodnije tlo u Opštini.

Relativno nerazuđen, netaknut obalski pojas jezera, koji je obrastao ševarom;

Sa zapadne strane prostor uokviruje planina Visitor, koja se strmo uzdiže nad Plavskim jezerom, koju karakterišu polja posječenih šuma;

Grupacije kuća tradicionalne arhitekture u naseljima i selima u obalnoj i gornjoj zoni;

Tradicionalno zelenilo u vrtovima i dvorištima;

Elementi tradicionalnog načina poljoprivredne proizvodnje. Obalni pojas Plavskog jezera karakterišu livade, pašnjaci, njive, geometrijskog oblika, ograđene živicama, i čine prepoznatljiv element u predjelu;

Centralni dio naselja Martinovići. Stambeni fond ovog naselja sastoji se isključivo od kamenih kula, ali koje su najvećim dielom pokrivene dvovodnim krovom blagog nagiba. Jedan čudan upliv Mediterana, u ovim izolovanim planinskim oblastima.


35

Situacioni plan Oblasti Plavskog jezera, dužina ravne površine livada uz rijeku i oko jezera,

dna kotla, od Gusinja do crkve u Brezojevici, je oko 11 km, a širina oko 2 km.

Lokalitet Plavskog jezera je izdvojen od glavnih saobraćajnih pravaca i posjeduje visoko vrijedne prirodne i ambijentalne (arhitektonske) kvalitete: jezerske i planinske svježine, šume, rijeke, izvore u korelaciji sa arhitekturom zanimljivog i izrazitog tipa zasebne kuće-brvnare, pokrivene drvenom piramidom strmog krova. Struktura cijelog naselja je prošarana masama tvrdih kamenih kubusa, još čudnijeg i osobenijeg tipa zasebne kuće - kule. Ovaj karakter kulturnog predjela ne izražava se samo u varošima Plavu i Gusinju, nego jednako i u selima oko Plavskog jezera a karakteristična su: Malo Selo, Prnjavor, Brezojevice, Martinoviće i Djombaliće.

Ovakav karakterističan kulturni predio predstavlja identitet oblasti Plavskog jezera, i doprinosi raznolikosti i bogastvu područja. Sve ove predione karakteristike određuju i način pristupa razvoju ove oblasti i to ne kao zasebnim naseljima, nego kao organskoj cjelini a takođe i njegovoj prevashodnoj namjeni - turizmu.

8.1. Graditeljsko nasljeđe

Plav i Gusinje su stara gradska naselja sa interesantnim istorijskim spomenicima i drugim kulturnim sadržajima. Od kulturno istoriskih spomenika u Plavu najznačajniji su Redžepagića kula, Stara džamija, džamija Sultanija i Manastir Svete Trojice u Brezojevici kod Plava. Kula Redžepagića nastala je 1671. godine. Sagradio je Hasan beg Redžepagić i služila je za odbranu od neprijatelja i da se u njoj dočekuju gosti. Drvena ili Stara džamija sagrađena je 1471. godine odmah


36

nakon turskog osvajanja ovih krajeva za potrebe vojnika. Nalazi se u centru Plava u okviru nekadašnjeg Grada. Više puta je obnavljana a današnji oblik je dobila u XVIII veku. Džamiju Sultaniju je sagradio sultan Abdul Hamid 1909. godine, kao poklon mještanima Plava za boj na Nokšiću 1879. godine. Manastir Svete Trojice u Brezojevici nalazi se na lijevoj obali Lima na 2 km od njegovog izviranja iz Plavskog jezera na ušću rijeke Komarače ispod brda Gradac. Ovo je jedan od najstarijih sačuvanih objekat u Plavu i potiče iz doba Nemanjića. Crkva je zidana u vizantijskom stilu i pripada tipu jadnobrodnih kamenih građevina. Crkva je obnovljena i oslikana 1576. godina za vreme vladavine igumana jeromonaha Nestora.


37

8.2. Struktura naselja

U svježoj atmosferi plavetnila i zelenila oko Jezera, okruženog visokim planinama, išaranih bijelim flekama neotopljenog snijega, osnovni ton predjelu daju strmi drveni krovovi i mrka patina brvnara, pojedinačno razbacanih, u grupama ili nagomilanih u većim skupinama, po neravnom terenu i potpuno uraslim u bujnom zelenilu. U toj slikovitosti piramida krovova u zelenilu, djeluju kao neke reperne tačke prostora drvena minareta džamija, koje se i svojom masom, izrezbarenim drvenim trijemovima i dominirajućim položajem ističu u skoro jednoobraznoj smirenosti stambenih cjelina. Tu meku i toplu drvenu strukturu, to saglasje sa pejzažom, medjutim, kao da poremeti tvrdoća, oštrina i suva kamena struktura, razbacanih kula, novih kategorija oblika i posebnog tipa stana.

Dok je tip kuće naselja oblasti oko Jezera najvećim dijelom derivat istog osnovnog modela, struktura naselja se nešto razlikuje, s jedne strane prema kategoriji veličine: oba veća naselja, i Plav i Gusinje su kompaktne urbane strukture, dok je struktura manjih naselja oko Jezera, počevši ođ Prnjavora i Malog sela i Brezojevica, oko Plava i Martinovića, Djombalića, Vusanja oko Gusinja, rijetke izgradnje, razbacanih domova. Sa druge pak strane, postoji razlika u strukturi naselja kao posledica konfiguracije terena pojedinih lokacija: dok je Plav, lociran na valovitom terenu, nepravilne ulične mreže i položaja kuća, dotle je struktura Gusinja, lociranog na ravnici karaktera jedne reklo bi se ušorene pravilnosti .


38

Zanimljivo je da staro naselje Plav nije locirano na samom Jezeru, nego na nekih 500 metara pored njega, i pedesetak metara više od kote normalnog jezerskog vodostaja (kota grebena na kome je smještena glavna džamija je 960 m, a kota normalne jezerske razine 907 m).

Planinska okolina, sva u šumama, kamen na licu mesta iz Djuričke rijeke, nudili su obilje materijala za izgradnju. Zato su se u ovoj oblasti i mogla razvijati naselja sa tipom kuća plemenite strukture u cjelosti od đrveta u gornjem nivou i od masivnog kamenog zida u donjem.

Ni u strukturi samih naselja, ni pri postavljanju kuća nije se mogla uočiti neka zakonitost. Favorizovanje strane jugoistoka, odmicanje i primicanje kuće ka liniji ulice, u zavisnosti od njenog pravca i ulične strane, ovdje se nije izrazilo. Plav je varoš izrazito rijetke strukture, zasebnih kuća, nepravilno razbacanih na valovitom terenu. Slijepljen niz kuća nigdje nije primijenjen. U čaršiji se on samo gušće zbio. Čaršija se, međjutim, izlučila iz stambenog naselja i nanizala uz pravu liniju koja spaja dvije džamije, smjera istok-zapad, dužine 200 metara.

Kopija katastarskog plana Plava. Nepravilnosti ulične mreže. Glavna sabirna ulica formirana po grebenu, pravca sjever-jug: čaršija je smještena

okomito na glavni pravac od opštine do pijace kod mosta na Djuričkoj rijeci (200 m). (J.Krunić)

Trgovački centar Plava sa starom vodenicom. Foto iz 1951. (J.Krunić)

U urbanoj strukturi Plava, nije tako jako izražena podjela na mahale, ili barem ona nije naglašena odgovarajućim rasporedom lokacije džamija, ali je zato cijela varoš urasla u svoj bogati zeleni okvir. Dok je Plav naselje slikovito razbacanih kuća na valovitom terenu, Gustinje je situirano na ravnom terenu. Ulična mreža Gusinja je mnogo pravilnija, reklo bi se ušorena.


39

Profil ulice u Gusinju (J.Krunić)

Grupa kuća u Gusinju, naselja situiranog u ravnici, sa ulicama skoro jedne “ušorene” pravilnosti,

potpuno različite strukture od Plava. (J.Krunić)

Manji je broj kamenih kula nego u Plavu, ali kuće su veće i reprezentativnije nego u Plavu. Bio je zanimljiv ansambl starog oblika trga na ulazu u grad - čaršije. Ali danas je to sve izmijenjeno. Velika je šteta da je porušen i stari han na ulazu u grad, sa kafanom i ćepencima. On bi, da je sačuvan, restauriran mogao biti jedna od glavnih turističkih atrakcija mjesta. Ovako je na njegovom mjestu sagradjena potpuno beznačajna zgrada prodavnice.

Stara čaršija u Gusinju. Crtež iz 1951. godine. U prvom planu zgrada staroga hana, koji je porušen. Još jedna nepotrebno izgubljena vrijednost. (J.Krunić)

Iako devastiran najnovijim razvojem i izgradnjom, arhitektonski ambijent, naselja oko Jezera još uvek sadrži ne samo izvjestan broj zaostalih izrazitih arhitekton-skih objekata nego i fragmenata celina, mikro urbanih kompleksa i struktura, koji još uvek očuvavaju uspomenu na izgubljene vrijednosti ambijenta i kao takvi treba da posluže kao dragocena osnova na koju se treba nadovezati u razvoju naselja kao cjeline, a isto tako i kao detalja sa kojim treba da se uskladi tip nove zasebne kuće - stana.


40

Pogled na centralnu zonu Plava. U dnu Redžepagica kula i minaret džamije pored nje. Drveni krovovi urasli u zelenilo. (J.Krunić)

8.3. Stambena arhitektura - tip stare kuće

Osnovni preovlađjujući tip zgrade oblasti oko Plavskog jezera je kuća sa dva nivoa: donji nivo, prizemlje, masivnih kamenih zidova, približno kvadratnog crteža osnove, namijenjen smještaju stoke i gornji, sprat, drvene strukture, ođ vodoravno položenih brvana, radije talpi, namenjen stanovanju porodice. Krov je strm, nešto više od 45°, četvorovodni i redovno prekriven lučevim daščicama zvanim šindra. Pokrivanje slamom je samo izuzetak. Stepenište je pridodato spolja, u ispadu pokriveno posebnim dodatkom strehe (produžetkom nadstrešnice glavnog krova kuće), ili kao dio prednjeg trema pod glavnim krovom zgrade.

Samo u shemi plana tipa velike kuće Gusinja stepenište je predvidjeno iznutra, kao dio ulaznog hola, koji u nekim primjerima izdužen od prednjeg do zadnjeg zida kuće (tzv. tip zgrade simetrične sheme plana osnove i mase, sa poprečnim holom).

Spolja pridodato stepenište predstavlja i početnu fazu razvoja osnovnog dvodelnog modela, prototipa stana cijele Dinarske planinske oblasti. Tipovi kuca oblasti okoline Plavskog jezera su samo derivati ako ne i primjeri same rudimentarne osnovne sheme plana i mase tog osnovnog modela.

Kamena kula Plava , Gusinja i okoline, kao posebna struktura tipa stana Oblasti, dosta je rasprostranjena kategorija. To jerazvijeniji oblik planinske stambene jedinice, stočara, specijalno prilagodjena zahtevima odbrane od napada i opremljena da uspješno odoli nedaćama jedne iznenadne opsade. I svojim oblikom i strukturom i načinom smještaja, kula je sva pođređjena tom zahtjevu samostalnog bezbjednog postojanja.


41

Slika hana u Gusinju. Tipična drvena struktura, ali izmijenjen plan, jer se radi o zgradi komer-cijalnog značaja. Tri lokala dole, sa tri ulaza i tri drvena “izloga” - ćepenka. Zatvoreni drveni kapci otvaraju se prema gore i prema dole. Gornji se okačinje o tavanicu, a donji ostajući u vodoravnom

položaju služi kao platforma za izlaganje robe. (J.Krunić)

Kula iz Malog Sela kraj Plava, sa kamenim “čardakom”, ispadom dela stepenišnog hola

drugog sprata. (J.Krunić)

Kula iz Martinovića, pravog mediteranskog ka-raktera. Obratiti pažnju na detalj konsolnog ispada

u tavanu, za odbranu ulaza. (J.Krunić)


42

Redžepagića kula u Plavu, vjerovatno najstarija kuća naselja, pravi tip feudalnog utvrdjenog stana

srednjeg vijeka. U tom smislu ovaj objekt predstavlja značajnu vrijednost, kao živi model

jedne kategorije civilne arhitekture srednjeg vijeka.

Kula u Malom Selu (J.Krunić)

8.4. Urbano zelenilo

Izgubljeni ambijenti 1951. godina.

Stari Plav, organski izrasla grupacija brvnara, sva urasla u svoj zeleni okvir (J.Krunić)

Urbanistički posmatrano u starim balkanskim gradovima, pa tako i u Plavu, nije bio javnog zelenila. Nije bilo parkova, skverova, uličnih zasada. Po neko usamljeno drvo oko česme, na trgu mahale, drvoredi uz vodotoke, bilo je jedino zelenilo na javnom mjestu ali i ono je bilo više spontano nastalo nego posebno


43

njegovano. Jedine zelene površine nalazile su se oko džamija i oko crkava. One su bile malog prostranstva ali su utoliko više bile dragocjene i brižljivo njegovane.

U starijim mahalama, naročito u hrišćanskim mahalama koje leže na padinama nema mnogo zelenila ni po dvorištima jer su ona mala pa se u njima moglo njegovati samo nešto cvijeća i po koja voćka. Međutim, mahale u kojoj je živjelo muslimansko stanovništvo bile su mnogo rjeđe naseljene sa kućištima koja su se sastojala iz dva do tri prostrana dvorišta ispunjena visokim i niskim zelenilom.

Nedostatak većih kompleksa zelenila u starim balkanskim gradovima nije predstavljao i higijenski nedostatak jer su naselja bila relativno mala, sa niskom izgradnjom u nevezanom sistemu (izuzev čaršije) tako da je spoljnje provejetravanje bilo dobro obezbijeđeno a fond zelenila po dvorištima bio je ipak prilično visok. U muslimanskim mahalama i u periferijskim mahalama rjeđe izgrađenim, slobodne površine, od kojih veći dio ozelenjen, iznosile su oko polovine cjelokupnog tla.

Njegovanje unutrašnjeg dvorišnog zelenila, posebno cvijeća, označavalo je visok stepen stambene kulture. Nedostatak javnog zelenila bio je bogato zamijenjen unutrašnjim bašta- ma koje su stanovniku starog balkanskog grada obezbjeđivale bolje higijenske uslove ali i mnogo estetskog zadovoljstva.

Voda je bila dragocjen urbanistički elemenat. S obzirom na svoj geografski i topografski položaj voda je mogla sa lakoćom da se koristi kao živa voda koja je doticala iz planine i slivala se u polje. Korišćenje žive vode bilo je naročito razvijeno jer su rijeke i riječice uvijek preko godine obilno pune vodom, iz visokih planinskih masiva, koja se mogla stalno široko koristiti.

Sistem korišćenja vode bio je relativno lako izvodljiv prirodnim padom. Na nekoj tački iznad naselja branom je voda skretana u kanale koji su prosijecali glavne djelove grada i iz kojih su se granali mali potočići prolazeći kroz sva dvorišta. Osvježenje u ljetnje dane, zalivanje zelenila, pranje, vršilo se vodom iz ovih potočića.

Dvorišno zelenilo plemenitih voćaka, ukrasnog cvijeća i povrtnjaka, mreža žive vode koja je prožimala cijelo naselje, predstavljali su skrivene ali funkcionalne i sadržinske karakteristike starih balkanskih gradova, koje su ih suštinski izdvajale od evropskih gradova XVI, XVII i XVIII stoljeća i od sjeverno-afričkih i azijskih gradova. S jedne strane vjerski, islamski uticaji koji su porodicu povlačili u unutrašnji, intimni okvir nalagali su posebnu brigu i raspoloženje za udobno uređenje enterijera ličnog staništa: dvorišta i kuće. S druge strane prirodni uslovi pružali su povoljne okolnosti za korišćenje žive, bistre, planinske vode. Jedan od značajnih funkcionalno-higijenskih i estetsko-duhovnih odraza toga visokog stepena stambene i urbanističke kulture jeste brižljiva njega intimnog dvorišnog i kućnog zelenila.


44

9. Razvojna dinamika

Mada se, zbog niskog nivoa industrijske i ukupne privredne razvijenosti može steći utisak da se radi o očuvanom prostoru ipak, terenska istraživanja ukazuju na određene ekološke probleme koji već imaju uticaj na kvalitet prostora i razvojnu ulogu pojedinih elemenata, što se u budućnosti može još snažnije ispoljiti. Ovi problemi se mogu pojaviti kao ograničavajući faktori budućeg razvoja i uticati na kvalitet življenja na ovom prostoru.

Među glavnim problemima se izdvajaju:

nedovoljna izgrađenost kanalizacione mreže i potpuno odsustvo kolektora za prečišćavanje svih otpadnih voda tako da se one direktno i bez ikakvog prečišćavanja ispuštaju u najbliže vodotoke i jezero;

nepostojanje odgovarajućih i po propisima uređenih deponija čvrstog komunalnog i industrijskog otpada što uzrokuje zagađenje vode, vazduha i zemljišta uz narušavanje prirodnog ambijenta;

uništavanje autohtonih šuma;

procesi erozije terena;

napuštanje tradicionalne poljoprivrede i unošenje novih biljnih vrsta;

nekontrolisana izgradnja objekata, posebno uz obalu jezera, koja u dugoročnom pogledu može biti ograničavajući faktor razvoja.

9.1. Negativni primjeri intervencija u predjelu


45

9.2. Neadekvatan razvoj

Nedovoljna briga o graditeljskom nasljeđu;

Zapuštenost imanja, nenalaženje ekonomskog interesa u autentičnoj obradi zemljišta i gajenju biljaka - odumiranje tradicionalne poljoprivrede;

Napuštenost stambenih cjelina;

Neadekvatne intervencije na tradicionalnim cjelinama;

Neadekvatne dogradnje;

Neadekvatne mjere statičke sanacije (zamjena tradicionalnih drvenih konstrukcija armiranobetonskim ,loša veza zidova i tavanica);

Zamjena (uništavanje) autentičnih enterijera;

Zamjena tradicionalne stolarije novom (eloksirana);

Neadekvatni graditeljski materijali;


46

Neadekvatna gradnja u zonama između tradicionalnih cjelina;

Nepoštovanje odnosa prema terenu;

Neadekvatni volumen, proporcije, spratnost;

Novi objekti koji se grade u neposrednoj blizini tradicionalnih cjelina ili čak na istoj parceli sa starim objektom;

Izgradnja dvorišta koji ne preuzimaju elemente tradicionalnog uređenja prostora;

Neznanja novih generacija o značaju kulturnih i prirodnih vrijednosti;

Nedovoljno razvijena svijest o vrijednostima i značaju nasljeđa koje ne predstavljaju samo pojedinačni objekti već cijeli kulturni predio.


47

Grafički prilog: Karta negativnih trendova u oblasti Plavskog jezera


48

10. Anketa korisnika prostora

U okviru terenskih istraživanja tokom rada na procjeni predjela sprovedena je anketa na uzorku od 20 ispitanika. Anketa od 25 pitanja koncipirana je u cilju da se ustanovi intenzitet i način korišćenja istraživanog područja, kao i potrebe lokalnog stanovništva za poboljšanjem života. Analizom prikupljenih podataka dobijeni su rezultati koji će biti izloženi u daljem tekstu.

Svi ispitanici su starosjedeoci, uglavnom visoke stručne spreme, prosječnih godina od 25 do 40 sa prosječno troje članova u domaćinstvu. Na pitanje o zaposlenju odgovor je bio polovičan, jedna polovina ispitanika je stalno zapošljena u Plavu, a iz odgovora druge polovine ispitanika zaključuje se da postoji potreba za većim brojem radnih mjesta, jer neki od njih obavljaju posao van Opštine Plav. Zbog relativno mlade starosne strukture ispitanika, migracije iz domaćinstva se manifestuju kroz odlazak djece na studije u većim gradovima regiona, gdje dalje nastavljaju da razvijaju svoju karijeru zbog nedostatka perspektive, što je jedan od glavnih razloga zbog kog bi ispitanici napustili naselje. Međutim većina ispitanika vidi život u naselju kao zadovoljavajući i navode da je ulaganje u turizam, poljoprivredu, kao i zaštitu prirodne sredine, posebno Plavskog jezera, osnova koja bi trebalo da obezbijedi bolju budućnost i razvoj područja. Što se tiče fizičkih promjena u naselju, ispitanici su konstatovali veći broj objekata uz smanjenje površina pod šumom i pašnjacima, kao i smanjenje površine Plavskog jezera, i uprkos činjenici da su te promjene na njih djelovale izuzetno negativno, oni i dalje svoje okruženje doživljavaju kao izuzetno prijatno. Prema rezultatima ankete, došli smo do saznanja da se šumski resursi najčešće koriste za građu i ogrijev, a ogoljena šumska zemljišta za pašarenje što dovodi do izrazito loše tendencije u načinu korišćenja šuma. Tome doprinosi i nedostatak planskog pošumljavanja, zbog čega ispitanici kao najistaknutije prirodne probleme u predjelu Plavskog jezera navode pojavu erozije i klizišta, što dalje dovodi do nanošenja sedimentnog materijala kroz bujične rečne i izvorišne tokove u Plavsko jezero. Zbog izraženog nestajanja Plavskog jezera izazvanog eutrofizacijom, sedimentacijom, bujičnim tokovima, invazijom priobalne vegetacije i dr. ispitanici su konstatovali da ogromni potencijali samog jezera nisu adekvatno iskorišćeni, tj. da su ribarstvo koje je u zamiranju i kupanje jedini preostali oblici korišćenja. Oni su takođe složni u konstataciji da će širenje gradskog tkiva na sjevernoj obali Plavskog jezera predviđeno GUP-om Plava negativno uticati na korišćenje iste. Dok jedni odluku o proglašenju Nacionalnog parka “Prokletije” doživljavaju kao mogućnost unapređenja života i unošenja dinamike u predio razvojem turizma, drugi odluku smatraju ograničavajućim faktorom u načinu iskorišćavanja potencijala predjela. Većina ispitanika koristi zemljište u poljoprivredne svrhe gdje se kao najčešće gajene kulture izdvajaju krompir i krmno bilje, a prisutne su i manje površine pod voćnjacima. Isto tako se izdvajaju i površine predviđene za ispašu, pri čemu u lokalnom stočnom fondu preovlađuju krave i koze, a mesni i mliječni proizvodi se uglavnom plasiraju na lokalno tržište.

Ispitanici su bili složni po pitanju daljih investicija u predjelu Plavskog jezera, jer prije svega prepoznaju izuzetan turistički potencijal prostora, ne zanemarujući prirodno okruženje Plavskog jezera koje bi svakako trebalo očuvati kao pokazatelja kulturnog identititeta područja. Ulaganje u turizam doprinijelo bi povećanju broja rekreativaca, što je jedna od želja učesnika u anketi. Uprkos brojnim problemima koje ispitanici sami spoznaju, oni su optimisti po pitanju budućnosti ovog predjela.


49

11. SWOT analiza

11.1. Snage

Hidrografski potencijal šire okoline Plavskog jezera (jezero, rijeke, izvori, vrela, potoci);

Poljoprivredno zemljište koje preovlađuje u okolini Plavskog jezera;

Pogodnost za razvoj stočarstva zbog velikih površina za ispašu stoke u južnim delovima istraživanog područja;

Izuzetne pogodnosti za razvoj ekstenzivnog turizma u vidu pješačkih i jahaćih staza;

Postojanje prirodnih živica koje formiraju granicu parcela;

Humusni nanosi i mulj rijeke Ljuče koji poboljšavaju plodnost zemljišta;

Plavsko jezero je prirodno mrijestilište za rečni sistem Ljuče sa Limom;

Visok kvalitet slatkih voda

11.2. Slabosti

Nestajanje Plavskog jezera prouzrokovano različitim prirodnim procesima (eutrifikacija, sedimentacija, zamuljivanje, invazija barske vegetacije, regresivna erozija Lima);

Visok nivo podzemnih voda u široj okolini Plavskog jezera;

Postojanje rečnih i izvorskih bujičnih tokova (Ljuča, Lim) koji u zimskom periodu godine izazivaju velike poplave;

Nedostatak vode za navodnjavanje i vodosnabdijevanje u letnjem periodu godine, u vrijeme minimalnog vodostaja reka;

Loša stabilnost terena izazvana slabom strukturom matičnog supstrata;

Neracionalno gazdovanje i nedovoljna zaštita su doveli do naglog opadanja ribljih populacija u vodama na ovom području;

Kasni prolećni i rani jesenji mrazevi prouzrokuju skraćen vegetacioni period;

Znatne količine padavina čiji je raspored nepovoljan sa gledišta biljne proizvodnje,

Obilne snežne padavine i snežni nanosi otežavaju kretanje lokalnog stanovništva u zimskom periodu godine;

Nepostojanje regionalne komunalne deponije uzrokovalo je pojavu lokalnih smetilišta duž bujičnih tokova;

Slobodno gazdovanje privatnih poljoprivrednih parcela bez uređenog planskog načina korišćenja;

Neiskorišćenost prirodnih potencijala u svrhu razvoja turizma i poboljšanja atraktivnosti istraživane lokacije;

Pojava neplanske izgradnje građevinskih objekata duž obale Plavskog jezera;

Nekontrolisano ispuštanje otpadnih voda u Plavsko jezero;

Raspadanjem humusa u Martinovićkom jezeru stvaraju se otrovni gasovi koji ugrožavaju riblji fond;


50

Rijeka Ljuča svojim nanosima formira deltu u Plavskom jezeru težeći spajanju sa Limom što otežava izmjenu vode u samom jezeru;

Postojanje glinovitog zemljišta otežava proceđivanje vode u teren;

11.3. Mogućnosti

Sačuvati Plavsko jezero kao prirodnu rijetkost, turistički motiv, rekreativni potencijal i pejzažnu vrijednost, predviđeno GUP-om Plava

Razvoj ekstenzivnog turizma, trim, pješačkih staza, na površini od 12 ha, predviđenih GUP-om, u skladu sa očuvanjem priobalnog pojasa Plavskog jezera

Formiranje montažnih objekata za smještaj planinara, kojoj bi prethodila analiza i istraživanje kako bi se zemljište moglo izuzeti od poljoprivrednog, predviđeno prostornim planom Plava

Vizuelno maskiranje objekata koji se svojom formom izdvajaju u predjelu, predviđeno GUP-om

Obogaćivanje ribljeg fonda Plavskog jezera, plemenitim vrstama ribe, kojoj bi prethodila efikasnija mjera zaštite jezera od nestajanja i zadržavanje ribarsko-biološke stanice, predviđeno GUP-om

Savjesno iskorišćavanje potencijala Plavskog jezera za razvoj ribolovnog turizma i drugih sportskih aktivnosti na vodi, predviđenih prostornim planom

Podizanje zelenog zaštitnog pojasa uz Plavsko jezero u okviru zaštite voda

Izgradnja kanalizacije atmosferskih i otpadnih voda u okviru sprečavanja zagađivanja jezera, previđenih GUP-om

Podsticanje razvoja poljoprivrede i stočarstva uz subvenciju lokalne samouprave

Izgradnja regionalne deponije u Beranama

11.4. Prijetnje

Zona širenja urbanog tkiva na sjevernoj obali Plavskog jezera, površine 67ha predviđena GUP-om

Izgradnja novog gradskog stadiona i objekata sporta i rekreacije na obali Plavskog jezera u okviru hotelskoh kompleksa, predviđena GUP-om

Nepoštovanje smjernica planske dokumentacije u načinu korišćenja obradivog zemljišta i pašnjaka

Nedostatak sredstava za izradu studije o Plavskom jezeru kao i za njegovo adekvatno izmuljivanje

Nepredvidljivost prirodnih procesa

Zastarela planska dokumentacija


51

12. Analiza prostorno planske dokumentacije šire oblasti Plavskog jezera

Plavsko jezero, kao hidrološki objekat od posebnog interesa za razvoj Plavske opštine, bez koga bi ona izgubila svoj identitet, detaljno je razmatran kako u PP Opštine Plav, tako i u GUP-u Plava. Ova dva zakonska akta predviđaju mjere zaštite i unapređenja životne sredine, radi uspostavljanja optimalnog odnosa između ljudi i njihovih aktivnosti sa vrijednostima ovog područja. Osim onih mjera koje su vezane za održavanje vodenog ogledala, kao što su regulacija svih rijeka i potoka koji se ulivaju u Plavsko jezero, spriječavanje ispuštanja otpadnih voda u jezero i njihovo prečišćavanje, stabilizovanje nivoa vode Plavskog jezera izgradnjom brana, zabrana korišćenja motornih čamaca na jezeru, regulacija makrofitske vegetacije, predviđene su i smjernice za zaštitu šireg područja Plavskog jezera. U okviru GUP-a Plava određen je zaštitni pojas uz Plavsko jezero širine 50 m u kom je zabranjena svaka izgradnja i ugrožavanje vodenih površina, čime bi se obezbijedilo očuvanje prirodnosti ovog područja. Svakako da je ta mjera u konfliktu sa daljim odrednicama i preporukama predviđenim GUP-om i PP Opštine. GUP-om je u sjevernom dijelu istraživanog lokaliteta predviđeno širenje urbane zone, dok je u planu korišćenja prostora PP Opštine u toj zoni naznačeno stanovanje i turizam. Ovakav vid uzurpacije obale Plavskog jezera značajno narušava prirodni karakter predjela i može dovesti do naglih promjena u odnosu na postojeće stanje biocenoza jezera. Obalski pojas Plavskog jezera, koji nije obuhvaćen GUP-om, u planu korišćenja prostora PP Opštine okarakterisan je kao prostor razvoja intenzivne poljoprivrede, s tim da bi trebalo imati u vidu da se zbog zaštitnog pojasa, predviđenog GUP-om obrada poljoprivrednog zemljišta mora obavljati bez upotrebe hemijskih sredstava. Posednu pažnju bi trebalo posvetiti očuvanju tradicionalnih poljoprivrednih polja tj. njihove karakteristične organizacione šeme, prirodnih granica i njihove veličine, koja se javljaju kao element kulturnog predjela na istraživanom lokalitetu. Prilikom pošumljavanja slivnog područja rijeke Ljuče, kao i ostalih bujičnih tokova što je predviđeno GUP-om, kao i formiranje šumskih koridora, po principima predeone ekologije i u skladu sa autohtonom vegetacijom, neophodno je poštovati zatečeni mozaik u kome i pašnjaci imaju svoju značajnu zastupljenost. Zaštita područja jezera u okviru GUP-a sprovedena je zabranom izgradnje objekata u ovoj zoni koji bi svojim izgledom narušili ambijent ovog prostora i ugrozili vizure ka jezeru, odnosno od jezera, pri čemu naročito treba obratiti pažnju na očuvanje vizura ka krečnjačkom masivu Prokletija i njhovih gorostasnih vrhova.

Recentno proglašen NP “Crnogorske Prokletije” ne obuhvata Plavsko jezero sa širom okolinom, ali je ova zona zbog svojih estetskih, dekorativnih, ambijentalnih, turističkih i ukupnih prirodnih i kulturnih vrijednosti i potencijala izdvojena kao Spomenik prirode “Plavsko jezero”, gdje je u okviru programa integralnog razvoja Prokletija projekat zaštite Plavskog jezera istaknut kao jedan od prioriteta.

Prostorni plan Republike Crne Gore iz 2007. godine kao jedno od glavnih polazišta za dalje uređenje prostora sa stanovišta zaštite pejzaža izdvaja:

Raznovrsnost pejzažnih oblika kao osnovu za razvoj određenih privrednih grana, prema principima održivog razvoja


52

13. Procjena karaktera predjela

Početno polazište prilikom procjene karaktera predjela, za potrebe izrade prostorno planske dokumentacije šireg područja Plavskog jezera, bili su relevantni planski dokumenti koji se odnose na istraživani lokalitet. Krećući se od šireg ka užem tj. od nacionalnog do lokalnog nivoa, Prostorni plan Crne Gore je definisao tipične pejzaže u Crnoj Gori tj. pejzažne jedinice prepoznate na nivou Republike u okviru “Pejzažnih i ambijentalnih vrijednosti”.

Raznovrsnost pejzaža predstavlja vrijednost i bogatstvo neke zemlje. U Crnoj Gori je ta raznovrsnost nastala kroz kombinaciju izuzetnih prirodnih vrijednosti sa različitim lokalnim tradicijama korišćenja prostora, koje su se razvile kao odraz kulturno-istorijskih i socioekonomskih prilika.( Prostorni plan Republike Crne Gore, 2007). Uzimajući u obzir prirodne karakteristike prostora kao i efekte čovjekovog prisustva u njemu prepoznata je 21 osnovna pejzažna jedinica na nivou Republike. Opština Plav pripada pejzažnoj jedinici “Masiv Prokletija”.

Na nivou Prostornog plana Opštine Plav data je preporuka za povlačenje granica i izdvajanje prirodnih vrijednosti i kulturnih cjelina za zaštitu, gdje istraživanje karaktera predjela Plava i njegove okoline sa Plavskim jezerom ima svoju najveću primjenu. Karakter predjela se istražuje da bi se utvrdile specifičnosti, prirodni fenomeni, koji su jedinstveni i neponovljivi, u cilju njihovog budućeg očuvanja i unapređivanja.

Predio je moguće definisati kao heterogeno područje zemlje sastavljeno od ekosistema koji su u interakciji i koji se ponavljaju u sličnoj formi kroz područje. Stoga se predio može posmatrati kao posebna i mjerljiva prostorna jedinica, koja je definisana raspoznatljivim i prostorno organizovanim ekosistemima koji se ponavljaju i koji su u interakciji, a definisani su sličnom geomorfologijom i režimom poremećaja.

Sa aspekta procjene karaktera predjela, predio se može opisati kao geografsko područje sa izraženom mozaičnosću nastalom kombinacijom geoloških, morfoloških, hidroloških odlika, koje posjeduje jasnu i prepoznatljivu šemu predeonih elemenata, koji se dosledno pojavljuju u tipu predjela. Metodološki pristup izradi karakterizacije uveliko prati Upustvo za procjenu karaktera predjela Engleske i Škotske iz 2002. godine, publifikovana od strane Pokrajinske agencije za zaštitu nasleđa Škotske (Landscape Character Assasment - Guidance for England and Scotland, The Countryside Agency and Scotish Natural Heritage). Opredjeljenje za ovu metodologiju proisteklo je iz činjenice da se ova metoda uspješno koristi već duži niz godina u oblasti planiranja predjela.

Za potrebe ove studije urađena je karakterizacija na nivou Opštine Plav, koja obuhvata procjenu karaktera tipova predjela. Tipovi predjela izdvojeni su na osnovu različitih kriterijuma: geologije, geomorfologije, reljefa, pedologije i vegetacije.

1. Karakter predjela - Tip 1: Crnogorski masiv Prokletija sa podtipovima

Krečnjački tereni Karanfila i Bjeliča

Paleozojski masiv Prokletija

2. Karakter predjela - Tip 2: Krševito - krečnjački tereni planine Visitor, sa širom okolinom

3. Karakter predjela - Tip 3: Gornje Polimlje do sela Kruševa

4. Karakter predjela - Tip 4: Plavsko - Gusinjski terminalni basen sa varijetetom karaktera predjela, Akvatorija Plavskog jezera.


53

Grafički prilog: Pregledna karta tipova predjela Opštine Plav - šire zone Plavskog jezera


54

13.1. Tip 1: Crnogorski masiv Prokletija

13.1.1. Krečnjački tereni Karanfila i Bjeliča

Karanfilsko-Bjelička zona koja predstavlja jedan od najkrševitijih djelova crnogorskih Prokletija, prostire se u jugoistočnom delu Opštine Plav i obuhvata planine Karanfil, Trojan, Bjelič i Volušnicu.

Karanfili

Ovaj prostor koji je nastao u mezozoiku, karakterišu specifični oblici ledničkog reljefa predstavljeni dubokim i vertikalno usječenim valovima i cirkovima. Vusanjski lednik, koji je prolazio ovim prostorom, jedan je od najznačajnih za formiranje Plavsko-Gusinjskog lednika. Strane njegovog valova su vertikalne i visoke više stotina metara. Upravo ova vertikalna disekcija reljefa koja je veoma izražena, kroz gole kršne i nazupčene grebene, između kojih se javljaju nesagledive jame - bezdani, glavna osobenost ovog predjela, dajući mu dozu neponovljive divljine koja kako bi J. Cvijić rekao uliva zebnju i strah.

Pomenuta oblast obuhvata gornji tok reke Vruje, čije vrelo predstavlja najsnažniji kraški izvor u centralnim djelovima Prokletijskih planina. Osim toga, kanjon Grlje gdje kraško vrelo Savine Vode (Oko Skakavice) i vodopad zvani “Grlo”, zavrijeđuje posebnu pažnju.

Primjetno je vertikalno zoniranje vegetacije na ovom prostoru. U zoni bukovih šuma između 1400 - 1500 m n.v. dominira smeđe krečnjačko zemljište, dok se na visinama od 1400 do 1900 m n.v. u smrčevim šumama javljaju krečnjačke crnice. Ova zemljišta koja su pod šumom ili pod pašnjacima jako su skeletna, a sitna zemlja je lakšeg ilovastog sastava. Iznad gornje granice šume na planinskim vrhovima, stranama i platoima preovlađuju vrlo plitka zemljišta među kojima su na krečnjacima dominantne planinske crnice ili rendzine, gdje se javlja alpijska vegetacija.


55

Vodopad Grlja Oko Skakavice

Svakako jedan od najnepristupačnijih predjela Balkanskog poluostrva, sa neponovljivom formom koja se gorostasno uzdiže nad Plavsko-Gusinjskom kotlinom i sa neiskorišćenim potencijalima, poziva na odgovornost i racionalno korišćenje po pitanju daljeg upravljanja prostorom.

Dolina Grbaje

13.1.2. Paleozojski masiv Prokletija

Paleozojski kompleks predstavlja dominantnu geološku formaciju na terenu Opštine. Prostire se od rasjedne linije Gusinje- Vruja- Vusanjski potok- Maja Sapit na jugozapadu do Bjeluhe sjeveroistoku, obuhvatajući planine Bor, Kofiljaču, Bogićevicu, Starac, Čakor, Planinicu. Karakter predjela izražen je blagim stranama i vododrživim terenima, gdje dominiraju tvorevine mladjeg paleozoika kao što su škriljci, pješčari, filiti, argilošisti i konglomerati, u kojima se javljaju eruptivne stijene. U mezozojskom periodu stvorene su mnogo razvijenije tvorevine od paleozojskih, dajući predjelu raznovrsnost u geomorfolškom


56

pogledu, prije svega stvarajući krečnjacke vrhove, prema kojima se mogu izdvojiti različiti varijeteti u predjelu. Međutim za potrebe ove studije, na ovom nivou detaljnosti, paleozojski masiv Prokletijskih planina predstavlja jasno izdvojen tip predjela. Izražena reljefna energija, rezultat ledničke erozije, ogleda se u dominantnim vrhovima naspram kotlinskih udubljenja. Krećući se od jugozapada

Masiv Prokletija

ka sjeveroistoku pružaju se kontinualne planinske padine, sa značajnom denivelacijom i pretežnom ekspozicijom zapad, sjevero zapad, jugozapad, koje predstavljaju odlike “alpskog” pejzaza, neponovljive ambijentalne i estetske vrijednosti. Gotovo svi vodeni tokovi ovog predjela ulivaju se u Plavsko-Gusinjsku kotlinu i Polimlje, gdje su u prošlosti dominirali duboki lednički jezici, kao sto su Komarački lednik, lednik Planinice ostavljajući za sobom morenske naslage, a u nižim djelovima fluvioglacijalni nanos. Rečni tokovi, od kojih se na ovom prostoru izdvajaju tokovi Komarače i Velike, formiraju kompozitne doline, izgrađene na različitim podlogama kao što su vulkanske stijene i paleozojski škriljci. Rijeka Velika, sa razvijenom izvorišnom čelenkom, čini pravi hidrološki fenomen ovog područja.

Hridsko jezero se nalazi se na sjeverozapadnoj straini Prokletija, ispod stjenovitog i tesko pristupacnog planininskog vrha Hridskog krsa visokog 2. 358 m, udaljeno od Plava oko 18 km. Spada u red nasih najvisih planininskih jezera, poznatih pod nazivom “gorske oci” i nalazi se na 1970 m nadmorske visine. Lednickog je porijekla i zovu ga “biser Prokletija”. Zapadno od jezera nalazi se prostrana i potocima raščlanjena planinska kosa Veliki Hrid, sjeverno nešto viša kosa Mali Hrid. Izedju njih se probija bistar, bucan i slapovit Hridski potok, koji se napaja vodom iz Hridskog jezera. Najveca duzina jezera je 295 m, a sirina 155 m, dok je dubina 5,1 m. Priobalni dio jezera je stjenovit, a pored sjeverne obale nalaze se dva manja ostrvca.

Hridsko jezero nema povrsinsku otoku, vodu gubi poniranjem kroz morenski materijal. Voda koja nestaje u ponorima, javlja se poslije 40 metara, podzemnog


57

toka u vidu dva dva jaca vrela. Od njih nastaje jedan od izvorisnih krakova Hridskog potoka.

Hridsko jezero - “biser Prokletija”

Voda koja podzemno otice prema sjevero-istoku, javlja se nesto nize od Hridskog jezera i gradi Malo jezero duzine 37 m, sirine 22 m i najvece dubine 0,70 m.Voda Hridskog jezera je u plitkom zapadnom dijelu kristalno bistra i providna do samog dna. Nad najdubljim djelovima jezerska voda je plave boje. U mirnoj vodi ogledaju se stabla visokih cetinara.

Floristički diverzitet na ovom prostoru pokazuje svoje ljepote kao osnovni nosilac fizionomije i estetskih vrijednosti, zajedno sa reljefom, javljajući se kroz zonalni raspored. Krećući se od blago nagnutih brdskih terena prema vrhovima planina pojavljuju se termofilne hrastove šume sladuna i cera, prelazne šume hrasta kitnjaka, kao i mezofitno područje bukovih šuma, iznad kojih se naizmjenično javljaju travni pojasevi i visokoplaninska područja alpijske vegetacije.


58

13.2. Tip 2: Rezervat prirode Visitor sa širom okolinom

Ovaj prostor se nalazi u neposrednom zapadnom zaleđu Plavsko-Gusinjskog basena i lijeve strane toka Lima i u širem smislu obuhvata skup koji čine Visitor, Zeletin, Greben, Goleš i Mramorje. Oblast sa izuzetno složenim geomorfološkim oblicima krševito-kraškog karaktera, koji podižu atraktivnost ovog predjela, karakteriše se brojnim točilima i siparima, kao i strmim kamenitim stranama, gdje se u centralnom dijelu javljaju eruptivni izdanci iz srednjeg trijasa, koji dopiru do 2000 m nadmorske visine. Pored izolovanih vrhova osobenost predjela čine i visoki, skoro vertikalni odsjeci na koje se nadovezuju strme strane spuštajući se do okolnih rječnih korita. Riječni i izvorišni tokovi ovog predjela imaju odlike planinskih bujica koje se za vrijeme većih poplava izlivaju iz svojih korita razarajući obale. Izrazitu hidrološku specifičnost čini Visitorsko jezero koje je nastalo akumulacijom vode i spada u grupu ledničkih jezera koja predstavljaju tipične primjere hidroloških fenomena koji se nazivaju “gorske oči”.

Geološka raznovrsnost predjela uslovila je različite pedološke slojeve koji imaju zonalni visinski raspored, gdje se na silikatnim stjenama na visini do 1900 m n.v. i u depresijama javlja kiselo smeđe opodzoljeno zemljište, dok se na višim djelovima javljaju rendzine. Idući od Plavskog jezera do visine od oko 1700 m smenjuju se biljne zajednice od kojih šumske zajednice listopadnih i četinarskih šuma imaju najveće rasprostranjenje. U podnožju Visitora nalaze se mješovite termofilne šume, na koje se nadovezuju šumski pojasevi: bukovi, bukovo-jelovi, jelovi (sa učešćem smrče) i molikini. Ova zona je takođe prošarana kamenitim i travnim pašnjacima, dok je iznad šumske zajednice zastupljena visokoplaninska flora. Najinteresantnija fitocenoza ovog područja javlja se u vidu endemoreliktnih borova molike i munike koje se retko u prirodi srijeću zajedno.

Visitorsko jezero je lednickog porijekla. Nalazi se na plavini Visitor, po kojoj je i doblo ime. Lezi na sjeverno-istocnoj strani planine, na nadmorskoj visini od 1.735 m. Od najviseg vrha - Plane, koji se visoko dize nad Plavskim jezerom , udaljeno je 2 km. vazdusne linije. Nastalo je akumulacijom vode u najnizem cirku Visitora i pripada grupi najmanjih planinskih jezera, poznatih pod imenom “gorske oči”. Ovalnog je oblika. Najveca duzina mu je 91 m, a najveca sirina 72 m. Obalska linija je sitno razudjena i u stalnom je pomjeranju, zavisno od nivoa jezerske vode.

Cijelo jezero je okruzeno raznovrsnom sumom. Pored, vise od, 20 m visokih stabala bora, srijecu se jos jele, molike i smrce. Ovako bujna zimzelena vegetacija cine ga veoma privlacnim, posebno kada se u svijetlo zelenoj vodi ogledaju visoka stabla cetinara, dajuci joj tamne tonove.

U toku zime jezero se zaledi, a preko leda napada debeo sloj snijega. Tokom ljeta temperatura jezerske vode dostize 16 do 18 C i pogodna je za kupanje. Poseban kuriozitet Visitorskog jezera je nekadasnje “plovece ostrvo”. O postanku ovog ostrva postoji legenda, koja se preplice sa stvarnoscu, da su ga u proslosti podigli stocari, kako bi tokom noci , sacuvali svoja stada od divljih zvjeri , u prvom


59

redu vukova. Od isjecenih stabala sagradili su ploveci splav. Na njemu su sakupljali stoku i tokom noci otisnuli bi se od obale.

Visitorsko jezero

Splav je zarastao u travu i ne krece se. S obalom je povezan oborenim borovim stablima, te je dostupan. Pri hodanju po njemu , iz bujne zelene trave, strca voda, a tlo se ugiba pod nogama.

Predio Visitora i šire okoline, predstavljen kao svojevrsan spoj jezerskih, šumskih i pašnjačkih ekosistema, potrebno je tretirati integralno i valorizovati zajedno sa vrijednostima Plavskog jezera, plavske kotline i njenog oboda.

13.3. Tip 3: Gornje Polimlje

Ova zona pruža se od Glavica u Brezojevicama do klisure Sućevske kod Andrijevice, a Plavskoj opštini pripada dio Polimlja do sela Kruševa.

Polimlje predstavlja uži pojam u odnosu na dolinu Lima, a čini ga prošireni dio doline formiran znatnim djelom u paleozojskim škriljcima između Plavsko-Gusinjske kotline na jugu i ulaza u klisuru Sućeska na sjeveru. Osnovnu morfološku karakteristiku ovom predjelu daju fluvioglacijalne terase koje se prostiru sa obje strane Lima. Dolina rijeke, kao i doline njenih pritoka, su kompozitne, sastavljene od erozivnih proširenja u obliku ledničkih valova, formiranih na škriljastim terenima i suženjima usječenih u krečnjacima. Rijeka Lim, koja uz rijeku Ljuču čini glavnu hidrološku arteriju Opštine Plav, izvire iz Plavskog jezera i odlikuje se dinamičnim slivom. Predstavlja relativno mirnu rijeku

do ušća rijeke Komarače, odakle krećući se nizvodno, zbog pada riječnog korita, poprima karakteristike brze planinske rijeke. Gotovo sve pritoke rijeke Lim imaju razarajuće odlike izvorišnih planinskih bujičnih tokova, koje su posebno izražene u plavnom periodu. Jedan od najizraženijih bujičnih izvora jeste Bijeli potok, na samom izvorištu Lima, koji snagom nanosa ugrožava korito


60

rijeke, pomjerajući ga udesno i utičući na prirodnu regresivnu eroziju rijeke.

Aluvijalni nanosi su različite strukture i debljine. U površinskom sloju se sastoje od finog i zaglinjenog riječnog mulja, koji je na obradivim površinama obogaćen humusom. Mjestimično se javlja grub aluvijalni nanos, sastavljen od oblutaka, pijeska i šljunka. Takođe se javljaju manje površine smeđih zemljišta na šljunku duž izvorišnih tokova, kao i rastresiti fluvisol koji se javlja na terasama. Uz obalu Lima nalaze se poplavne šume i to uske šume crne jove i šume bijele vrbe.

Posebnost ovog predjela oličena je u terasama sa lijeve i desne strane rijeke Lim, koje predstavljaju najplodnije tlo u Opštini. Međutim zbog rastresitosti terena i bujičnih tokova zemljište je izloženo eroziji, zbog čega je potrebno sprovesti planske mjere zaštite i pošumljavanja, koje ne bi narušile sam karakter područja.

13.4. Tip 4: Plavsko-Gusinjska kotlina

Plavsko-Gusinjska kotlina, nadmorske visine od oko 1000 m, prostire se između južne i srednje grupe Prokletijskih planina sa juga i istoka, i Visitora i okolnih planina sa zapada i sjevero-zapada.

Geološka podloga nastala u kenozoiku sastavljena je uglavnom od konglomerata, šljunka, pijeska i dr. Kroz ovu kotlinu prolazio je pleistoceni Plavsko-Gusinjski lednik koji je znatno uticao na formiranje ledničkog reljefa u vidu morena koje su raspoređene u nizovima i predstavljaju važnu karakteristiku predjela. Plavsko - Gusinjska kotlina je podijeljena na dva dijela, pri čemu je gornji okarakterisan kao najveći morfološki oblik ledničkog reljefa, dok donji predstavlja jedan od najvećih terminalnih basena na Balkanu. Kotlinom dominira rijeka Ljuča, pritoka Plavskog jezera koja nastaje od rijeka Vruje i Grnčara. Prostoru pripada kotlinski donji tok rijeke Vruje za koju se može se reći da pripada tipičnoj rijeci ponornici kraških predjela, dok Grnčar predstavlja najintenzivniji bujični tok na teritoriji Opštine. Izrazito atraktivan hidrografski objekat u ovoj kotlini je vrelo Vruje zvano Alipašini izvori, koje je glavni snabdjevač Plavskog jezera vodom u toku ljeta. Ljuča kao tipična ravničarska rijeka odlikuje se mirnim tokom i brojnim meandrima, međutim za vrijeme vodostaja i proticaja poslije jakih kiša i topljenja snijega dobija veliku transportnu moć tako da osim pijeska i mulja u Plavsko jezero nosi i drugi deponovani materijal. U najnižem djelu Plavsko-gusinjskog basena smješteno je Plavsko jezero nastalo akumulacijom vode u doba glacijacije. U ovom basenu javljaju se jake podzemne vode u obliku izdani u vododržljivim i pukotinske vode u propustljivim, kraškim terenima.

U ravnici Plavsko-gusinjske kotline su se razvila dva osnovna Tipa zemljišta- mladi aluvijalni nanos i smeđe zemljište. Aluvijalni nanos, koji je zastupljen u dnu ravnice odlikuje se različitom debljinom i izložen je zamočvarivanju i plavljenju. Pored ovih nanosa, zastupljeno je i smeđe zemljište na obodu ravnice gdje zahvata teme stare aluvijalne ravni šljunkovite strukture morenskog porijekla. Na terenima u blizini jezera ova zemljišta su zabarena i koriste se kao livade. Dalje


61

uzvodno gdje je podzemna voda na većim dubinama ona su ocjedita i koriste se kao oranice koje predstavljaju jedne od glavnih poljoprivrednih površina na području Opštine.

Na ovom prostoru ne postoji značajnija šumska vegetacija, već je uglavnom prisutna makrofitska vegetacija i flora tipična za vodene basene nižih regiona. Pojavljuju se ostaci šuma u blokovima, fragmentalno raspoređeni sa lijeve i desne strane rijeke Ljuče, kao i prirodne živice koje ograničavaju parcele. Pojava higrofilnih vrsta kao što su Salix alba i Alnus glutinosa koje su pogodne za melioraciju močvara i drugih stajaćih voda, dobra su i efikasna odbrana od klizišta i erozivnih procesa.

Karakter predjela Plavsko - Gusinjske kotline kroz istoriju mijenjali su različiti društveni uticaji predstavljeni kroz sječu šuma, neadekvatnu poljoprivredu i urbanizaciju. Arhitektonsko - urbanističko nasljeđe Plava bogato je funkcionalnim i oblikovnim karakteristikama naseljskih sadržaja koji se karakterišu ukrštanjem savremenih i nasljeđenih principa stvaranja naselja. Tako nastala stara gradska jezgra Plav i Gusinje koja predstavljaju urbane centre Plavsko - Gusinjske kotline odlikuju se interesantnim istorijskim spomenicima i drugim kulturnim sadržajima.

13.4.1. Akvatorija Plavskog jezera

U okviru ovih tipova predjela postoje mnogobrojni varijeteti, pojedinačna izolovana područja sa indivividualnim karakterom i identitetom, iako dijele isto porijeklo. Neki od tih varijeteta su Komaračka dolina, dolina rijeke Velike, vodopad Grlo i dr.

Za potrebe ovog projekta u okviru Plavsko - Gusinjskog terminalnog basena izdvojen je varijetet karaktera predjela, Akvatorija Plavskog jezera.

Plavsko jezero, kao najznačajniji i najveći limnološki objekat među planinskim jezerima Crne Gore, je smješteno u prostranoj Plavsko-Gusinjskoj kotlini okružen masivima Prokletija, Visitora, Grebena i Bogićevice. Jezero je nastalo otapanjem lednika i akumulacijom vode u prostoru koji je bio intenzivno zahvaćen glacijacijom, gdje je voda akumulirana u Plavsko-Gusinjskom valovu, koji je sa sjeverne strane zagrađen nizovima čeonih morena. Nastalo je krajem Virm-a koji označava poslednju fazu velike pleistocene glacijacije. Geološku građu ovog varijeteta čine nevezane sitnozrne stjene kao što su pjesak, prašina i pjeskoviti šljunak. Zbijenost i vodopropustljivost terena uslovljena je sadržajem gline u zemljištu.

Plavsko jezero je protočnog tipa i osnovna obilježja vodnog bilansa daju mu pritoka Ljuča sa svojim slivom sa južne strane jezera, i otoka Lim sa sjeverne strane, čije izvorište predstavlja upravo ovo jezero. Obale jezera su slabo razuđene i dosta nestabilne što je u vezi sa oscilacijama jezerske vode i pojačanih podzemnih voda za vrijeme otapanja snijega. Pedološki pokrivač prostora čine uglavnom smeđa zemljišta na šljunku morenskog porijekla, a osim toga oko Plavskog jezera se javlja tip klase hidromorfnih zemljišta - planohistol,


62

koji se obrazuje u reljefnim depresijama u kojim voda stalno stagnira iznad površine zemlje.

Fauna i flora ovog područja nije visoko endemska, ali je veoma važna u okviru poznavanja cjelokupne flore i faune zbog svoje različitosti i porijekla. Mnoge od vrsta su alpskog ili montanog tipa, a neke od njih su ovdje stigle u doba glacijacije i tu ostale zarobljene do danas.

U prvoj fazi svog postojanja ovo jezero je bilo znatno prostranije i dublje. J.Cvijić. navodi da je 1913. godine površina jezera iznosila 5.4 km2 , dok njegova trenutna površina iznosi 1.99 km2 . Posljedica ovog rapidnog nestajanja jezera jeste činjenica da su sva lednička jezera osuđena na svoju negativnu evoluciju u smislu iščezavanja, a svakako da ubrzavanje ovog procesa pospješuje antropogeni faktor, pri čemu bi ove dvojake procese ugrožavanja jezera trebalo razmatrati i u međusobnoj zavisnosti i uslovljenosti. Prema riječima profesora M. Kneževića postoje četiri osnovna fizičko-geografska procesa koja ugrožavaju opstanak najznačajnijeg vodenog ekosistema ovog regiona, i biće navedena u daljem tekstu.

Najveću prirodnu opasnost u procesu nestajanja predstavlja formiranje delte rijeke Ljuče koja prijeti spajanju sa rijekom Lim, čime bi jezero izgubilo protočni karakter. Nošeni materijal rijeka Ljuča taloži na ušću u jezero, a mulj zrakasto raznose riječne struje i zasipaju čitavo dno jezerskog basena. Jedan od procesa koji predstavlja potencijalni faktor ugrožavanja jezera, a u sadašnjoj fazi ne predstavlja ozbiljniji destruktivni agens jezera, svakako jeste regresivna erozija Lima. Pored ovog procesa zarastanje jezera takođe predstavlja veliku opasnost. Bujna akvatična vegetacija koju čine ševar, rastavić i lokvanj zahvatila je obalski pojas i brzo se širi ka centralnom, najdubljem djelu jezera. Zarastanje i eutrofikacija jezera su sve evidentniji i ozbiljno ugrožavaju prirodni i izvorni integritet jezera i zahtijevaju odgovarajuće mjere u njegovoj zaštiti.

Antropogeni procesi ugrožavanja jezera uzimaju sve više maha posljednjih decenija i znatno doprinose brzom smanjenju dimenzija jezera. Zasipanje jezerskog basena erozivno-akumulativnim materijalom sve je intenzivnije zbog pojačane erozije prouzrokovane krčenjem šuma u slivu Ljuče kao i zbog nekontrolisane sječe šume na padinama Visitora. Osim toga, ozbiljan problem predstavlja zagađivanje jezera komunalnim otpadom i gradskim i industrijskim otpadnim vodama, kao i eksploatacija šljunka u koritu Grnčara. Primećena je tendencija izgradnje nelegalnih građevinskih objekata duž obalskog pojasa od strane privatnih lica, a uzurpacija obale se ogleda i u zauzimanju zemljišta u okolini jezera, na kojem je zastupljena neadekvatna poljoprivreda.


63

14. Vizuelno predioni karakter

Plavsko jezero, glacijalni hidrološki fenomen, predstavlja dominantnu vodenu površinu na istraživanom lokalitetu. Pored svojih prirodnih, ekoloških vrijednosti, jezero sa svojim vodenim ogledalom daje prepoznatljiv vizuelni identitet prostoru, takođe Plavsko jezero predstavlja inundacionu ravan, koja sa svojim najvišim i najnižim vodostajem u toku godine diktira uslove života u neposrednom priobalju jezera.

Relativno nerazuđen, netaknut obalski pojas jezera, koji je obrastao ševarom, daje prostoru dozu netaknute divljine, u blizini gradskog naselja i uz planinu Visitor čini glavne repere koji označavaju Plav. Obalni pojas karakterišu livade, pašnjaci, njive, geometrijskog oblika, ograđene živicama, i čine prepoznatljiv element u predjelu.


64

Livade, pašnjaci, njive, geometrijskog oblika, ograđene živicama

Plavsko jezero je teško pristupačno, poprečne veze ostvarene su na samo nekoliko mjesta, dok kontinualna veza oko samog jezera ne postoji. Sa ostvarenih poprečnih veza pružaju se karakteristične vizure na okolni predio. U grafičkom prilogu prikazane su glavne vizurne tačke sa jezera, značajne za očuvanje atraktiviteta prostora. Panoramski snimci snimljeni su prilikom terenskog istraživanja. Prostor Plavskog jezera je široko saglediv duž Plavsko - Gusinjske kotline, sa dugim vizurama koje usmjeravaju pogled na karakterističnu liniju horizonta, koju formiraju goli krševiti tereni Prokletija sa jedne strane, i čeone morene kao i gradsko tkivo sa druge strane, u pravcu jug - sjever. Sa zapadne strane prostor uokviruje planina Visitor, koja se strmo uzdiže nad Plavskim jezerom, koju karakterišu polja posječenih šuma. Sa istočne strane vizure zatvara blago zatalasani reljef Završi, na kojem je primjetno čovjekovo prisustvo u vidu građevinskih objekata i ograđenih livada i pašnjaka.

S obzirom na planirani turistički razvoj predjela potrebno je povesti računa o zaštiti glavnih vizurnih tačaka, radi očuvanja slike i identiteta predjela, otvorenosti i sagledivosti prostora, kroz poštovanje predviđene spratnosti objekata, kao i zabrane izgradnje neprimjerenih objekata koji odudaraju od tradicionalne arhitekture. Strogo zabraniti sječu ostataka šume i živica duž vodenog toka rijeke Ljuče.


65

Grafički prilog: Glavne vizurne tačke sa Plavskog jezera


66

15. Smjernice za zaštitu i unaprijeđenje predjela

U studiji izvodljivosti za ustanovljavanje zaštićenog područja prirode Plavskog dijela Prokletija, područje Plavskog jezera je prepoznato kao potencijalni Spomenik prirode. U najkraćem roku izvršiti proglašenje. Na taj način bi svi problemi u ovom prostoru bili sagledani kompleksnije a samim tim bi se ubrzala i izrada neophodnih studija i analiza.

Zarastanje Plavskog jezera je prirodan proces pomognut antropogenim uticajem. Hidrotehnički regulisati sve rijeke i potoke koji se ulivaju u Plavsko jezero, a posebno Ljuču i rijeke od koji ona nastaje (Vruja i Gručaj) da bi se usporilo dalje zasipanje jezera.

Izgraditi savremene kolektore za sakupljanje i prečišćavanje otpadnih voda.

Bujični tokovi Komarače, Grnčara, Đuričke rijeke i Veličke rijeke u vrijeme poplava razaraju produktivne površine, a nanosima ugrožavaju naselja, saobraćajnice i prirodne vrijednosti ovog prostora; Uraditi projekat zaštite bujičnih tokova Grlje, Vruje, Dolje, Grnčara i Ljuče.

Spriječiti dalje zasipanje ušća Bijelog potoka u Lim kako bi se zaustavilo zasipanje korita Lima i izdizanje nivoa jezera.

Napraviti široki prag oticanja Lima kako bi se smanjio uticaj maksimalnih dotoka u jezero, a nivo jezera stabilizovao. Ovo bi ublažilo i regresionu eroziju Lima.

Teren sastavljen od krečnjaka na Bjeliču, Karanfilu i Trojanu (djelimično i na Visitoru, Grebenu i Vaganici) ogoljeli su i bezvodni i izloženi procesu kraške erozije. Intenzivirati pošumljavanje (ozelenjavanje) ovih površina kao i posječenih površina i paljevina, naročito u izvorišnim djelovima i duž vodotoka, saobraćajnica i erozijom ugroženih poljoprivrednih površina. Za pošumljavanje (ozelenjavanje) trebalo bi koristiti autohtone vrste.

Ostvariti kompleksnu zaštitu Plavskog jezera i njegovog neposrednog okruženja.

Zaštititi sve značajnije izvore i izvorišne čelenke vodotoka.

Očistiti riječna korita i zabraniti odlaganje otpada u njima.

Uraditi katastar zagađivača.

Urediti obale i povećati propusnu moć donjih djelova riječnih tokova.

Uratiti projekat melioracije obradive površine u riječnim dolinama i na njihovim nižim stranama u cilju bržeg odvodnjavanja i boljeg navodnjavanja.

Razvijati komunalnu i saobraćajnu infrastrukturu izgradnjom kanalizacionih i vodovodnih mreža, obilaznih saobraćajnica i parking prostora.

Povlačenje stanovanja na više kote u čitavoj dolini Ljuče.


67

U najkraćem roku inovirati prostorno plansku dokumentaciju za cijelu teritoriju Opštine Plav. Pored PUP-a, prioritet treba da bude prostorno planska dokumentacija oblasti Plavskog Jezera.

Razvijati integrativnu zaštitu prirodnog i kulturnog naslijeđa i upravljanje njime, kao regeneratora turističkog i šireg ekonomskog razvoja, odnosno održivog razvoja čitavog područja.

Zaštititi objekte različite namene sa istorijskim, etnografskim i arhitektonskim vrijednostima, a savremenu arhitekturu prilagoditi istorijskim i kulturnim vrijednostima ovog kraja.

Novogradnje planirati na osnovu prethodne analize zatečenih prostornih mogućnosti, nagiba, obrade terena, (koristiti autohtone materijale), sa potrebnim tampon zonama u odnosu na tradicionalne grupacije. Tokom izgradnje vrši minimalan uticaj na životnu sredinu.

Raditi na uređenju urbanog i ruralnog prostora, naročito njihovih autentičnih tradicionalnih ambijentalnih cjelina.

U oblikovanju novogradnji koristiti transponovane i proučene, a ne kopirane tradicionalne elemente i rješenja ruralnih naselja.

Nove objekte i cjeline graditi u skladu sa principima bioklimatske arhitekture, vodeći računa o energetskoj efikasnosti.

Zaštititi i valorizovati ekološki vrijedne prostore.

Primjenjivati programe ekološkog obrazovanja i vaspitanja i zaposlenih i turista.

Dati doprinos održivom razvoju lokalne zajednice kroz istraživačke programe;

Razvijati eko-turizam, “Wild Beauty” smještaj, EcoLodge turizam i slične vrste turizma koji su su od naročitog interesa za održivi razvoj zajednice, jer su mala, srednja i mikropreduzeća koja mogu generisati obilje pozitivnog razvojnog uticaja na izuzetno ruralna, područja biodiverziteta, gdje su drugi tipovi često štetni po životnu sredinu i održivi razvoj zajednice.

Nastaviti sa razvojem započetog projekta Prokletije-planinarenje i biciklizam.

Ojačati lokalne i institucionalne okvire za zaštitiu i praćenje kvaliteta životne sredine.

Strateški koncept razvoja ovog područja bi trebalo da se zasniva na raspoloživim lokalnim resursima, adekvatnoj ekonomskoj, ekološkoj i socijalnoj valorizaciji autentičnih vrijednosti kraja, intenzivnom procesu prestrukturiranja privrede koja će omogućiti da se ovaj prostor uključi u šire ekonomske, finansijske i naučno-tehnološke tokove.


68

Anex I

Izvod iz studije Jovana Cvijića

“Ledeno doba u Prokletijama i okolnim planinama”

Jovan Cvijić, osnivač geografske nauke u Srbiji, profesor na Univerzitetu u Beogradu, je jedan od najpoznatijih istraživača Balkanskog poluostrva, ne samo u geografskom smislu, već i antropogeografski, morfološki, geološki, etnografski,...

Veliki deo dugogodišnjih terenskih istraživanja posvetio je istraživanju i proučavanju fosilnog glacijalnog reljefa visokih planina naše zemlje i Balkanskog poluostrva. Njemu je pripala čast da, krajem XIX vijeka, prvi otkrije da su visoke planine Balkanskog poluostrva bile za vrijeme pleistocena pokrivene ledničkim pokrivačem, sličnom onom koji danas prekriva Alpe. Do tada je u nauci bilo ukorjenjeno shvatanje evropskih glaciologa da planine balkanskog poluostrva nisu bile zahvaćene pleistocenom (diluvijalnom) glacijacijom, pa, prema tome, na njima ne mogu da postoje oblici glacijalnog reljefa - cirkovi i ledničke doline - valovi. Zbog toga je Cvijićevo otkriće imalo velikog odjeka u naučnim krugovima evropskih glaciologa i donelo mu zaslužena naučna priznanja u oblasti glacijalne morfologije.

Rezultati Cvijićevih pionirskih istraživanja starog glacijalnog reljefa visokih planina Balkanskog poluostrva sačuvali su do danas svoju izvorn morfološku vrijednost i predstavljaju nezaobilaznu osnovu za potonja proučavanja fosilnog glacijalnog reljefa.

Studija “Ledeno doba u Prokletijama i okolnim planinama” objavljena je prvi put u Glasu Srpske Kraljevske Akademije Nauka, br. XCI, u Beogradu, 1913. godine.

U dijelu Studije pod brojem IV nalazi se tekst pod naslovom “Glacijacija Gornjeg Lima i plavski glečer” iz kojeg se daje izvod, koji se odnosi na predmetnu temu ovog istraživanja.

Pregled oblasti

“Prokletije su goli i kršni grebeni i vrhovi, u kojima su urezani mnogobrojni cirkovi i u kojima se i u pozno leto vide mnogi snežnici.”

“Prokletije su nesumnjivo najgorostasnija i najviša planina zapadne polovine Balkanskog poluostrva. U ledenom dobu su sa njih polazili najveći glečeri Balkanskog poluostrva.”

“Svi glavni glečeri sa severnih strana Prokletija, koji su jedino proučavani, slazili su u dolinu Vrmoše, Grnčara i u basen Plavskog jezera. Ali su ovoj velikoj dolini, pravca I-Z, priticali i nekoliki manji glečeri sa Rikavca, Planinice i Mojana. Združivši se u Vrmoši i gusinjsko-plavskom basenu, činile su veliki glečer čija je dužina od Rikavca do Novšića ispod Plava, bila oko 35 km. Glečer se završavao i otopio između Plava i Novšića i staložio znatan morenski amfiteatar. Gusinjsko-plavski basen sa Plavskim jezerom predstavlja dakle terminalni glečerski basen.”

Plavski terminalni basen, morenski amfiteatar i jezero

“U visokom zemljištu prokletijske sisteme, gde su doline uske, iznenadi promatrača široka gusinjsko-plavska kotlina, u čijem je donjem delu Plavsko jezero. Ona je između Vojnoga sela i Martinovića široka oko 4 km, a izdubena između Visitora i prokletijskih ogranaka. Ima tipski oblik glacijalnog valova.

Izdvaja se donji deo ili glacijalni valov, ravnoga dna i vrlo strmih strana, koje se dižu za 180-200m iznad dna. U toj visini se na stranama kotline javlja mahom


69

oštar prelom i na više od njega nastaje preglacijalna široka dolina blagih strana; gde prelom nije jasno izražen ima po pravilu glečerski urez u istoj visini.

Najdublji deo glacijanog valova zauzet je Plavskim jezerom. Ovo je u donjem delu, od Plava do Novšiča, zagrađeno nizovima od lučnih morena, pravim morenskim amfiteatrom; dalje, na stranama Plavskog jezera javljaju se bedemi od ivičnih morena, koje čine grupu na završi, između Plava i Vojnog sela.

Plavsko jezero predstavlja najnižu partiju plavskog terminalnog basena i veliko je oko 5,5 km². Njegov nivo ima visinu od 1.007 m. Jezero prima Ljuču koja deltom utiče u njegov gornji kraj.Tim procesom je sasvim odvojen jedan znatan deo od današnjeg Plavskog jezera i pretvoren u tresavu sa vedarcima. Dalje, na ušću u jezero Ljuča je menjala korito i nasula dve velike delte, kojima je jezero prstasto u tri kraka razbijeno. Naposletku se od južne stare delte poprečke preko južnoga kraka jezerskog, koji ima dubinu od 5,3 m, jasno vidi sublakustriska delta i na njoj barske trave, te je i ovaj deo jezera na putu da bude odsečen od glavne jezerske površine. Gotovo oko svih jezerskih obala ima plitkih delova obraslih barskom travom; taj tresavski pojas pruža se preko 100 m u jezero, naročito izmađu Plava i Vojnoga sela. Duž ovih obala ima tri mlade jezerske terase; najviša oko 12 m, nad jezerom i usečena u najmlađoj moreni plavskog amfiteatra. Iz jezera ističe Lim kao mirna mestimice lokvanjem obrasla reka, ali se naniže kod poslednjih morena javlja prelom u rečnom koritu sa brzacima, i Lim juri velikom brzinom, naročito ispod Gradca. Ovome je uzrok regresivna erozija koja uz Lim prodire prema jezeru.

Čim se formiralo jezero, posle otapanja glečera, bilo je izloženo intenzivnim procesima zasipanja i splašnjavanja, i njima je jezerska površina znatno reducirana i dubina smanjena. Njima se pridružilo i usecanje Lima i napredovanje njegove regresivne esozije. Plavsko jezero je tipičan primer kako se ovim procesima jezera smanjuju i uništavaju. Ono je sada plitko jezero. Sastoji se od dva basena, gornjega,kod Vojnog sela, koji je dubok samo 5,3 m i donjeg plavskog basena u kome je najveća dubina od 9,5 m. Teg iznosi sa njegova dna samo mulj i nanos, nigde ne udara u čvrstu stenu.

Korito Plavskog jezera je nesumnjivo izdubeno glacijalnom erozijom u čvrstoj steni i bilo je znatne dubine. Kad bi se preduzela bušenja na obalama ili po dnu Plavskog jezera do čvrste stene, našla bi se dubina prvobitnog basena koji je postao glacijalnom erozijom. Ali je Plavsko jezero osim toga zagrađeno krajnjim morenama velikog plavskog glečera, koji se ovde otopio.

Te morene ispunjavaju kotlinu i uđu između Plava i Novšića.

Prvi niz tog amfiteatra čine male morene Plava ili Rudopolja i odlikuju se mnogobrojnim morenskim blokovima od raznovrsnih stena, među kojima prevlađuju kvarcni konglomerat i kvarcni škriljac, i svi su oni uloženi u glinovit i peskovit nanos: na ovome morenskom nizu leži i varošica Plav, i po njoj su i oko nje rastureni veliki morenski blokovi. Ovo je svež materijal plavskog amfiteatra i nesumnjivo predstavlja najmlađe morene.

Iza ovoga je morenski niz Kolovrata i Maloga Skića u ataru sela Brezovice, i sastavljen je poglavito od finijeg morenskog materijala sa malo blokova. U ovome nizu je i brdo Gradac ispod koga je stara crkva iz Nemanjićkog doba, i sastavljeno je od kristalastih krečnjaka preko kojih dolazi morenski materijal. Lim je ovde kroz morene usekao u krečnjaku epigenetsku dolinu između Gradca i Maloga Skića. Na velikom Skiću preko škriljaca dolazi morenski materijal.

Prema Novšićima nastaju dalje morenski nizovi Nemina Brega i Borove Glave, sastavljeni takođe od finijeg glečerskog materijala, znatno raspadnutog.

Morenski bedemi se dižu najviše 50-80m iznad jezera.


70

Za morenski materijal Borove glave vezuje se strmo nagnuta velika šljunkovita plavina, koje se pruža do ispod sela Novšića i Limom je prosečena.

Sudeći po sastavu i raspadnutosti morenskog materijala spoljne morene izgledaju starije no morenski bedemi oko Plava.

Na profilu se vidi sastav i pojedini bedemi plavskog morenskog amfiteatra.

Osobito je interesantna grupa ivičnih morena na Završi. To su dugački bedemi između plavske kotline i reke Jesenice, koji naročito padaju u oči kad se iz Plava pregleda ova kotlina. Završ je visok dugačak rt, čije je jezgro sastavljeno od škriljaca i krečnjaka, na kojima leže tipski morenski bedemi i rastureni morenski materijal, kao navlake. Najviša tačka Završi je 1.206 m visoka, dakle oko 200m nad jezerom, i pokrivena je na više mjesta dugačkim uskim bedemima ivične morene; i prostorije između ovih morena pokrivene su finijim morenskim materijalom. Te ivične morene dopiru do pod Crni vrh. Ali ne samo grebenom Završi već po obema njenim stranama, prema Jasenici i Vojnom selu, javljaju se mnogobrojni, mahom paralelni nizovi od ivičnih morena, koji su sve niži i manji. Na najnižoj ivičnoj moreni prema Plavskom jezeru su Turkovića kuće u Vojnom selu.

Po ivičnim morenama Završi izlazi, da su se ovde pri najvišem glečerskom stanju sastajala i stapala dva glečera: veliki gusinjsko-plavski glečer i glečer Jasenice, koji je dolazio iz cirkova grebena Nemine.

Neznatniji su ostaci morena na visitorskoj strani Plavskog jezera. Ova je strana strmija, bila udarna strana plavskog glečera, podsečena velikim glečerom, i zato su ostaci morene neznatniji. Ipak slazeći s Visitora selu Brzojevici nalazi se na visini oko 200 m iznad Plavskog jezera, na više mesta rasturen morenski materijal. Znatniji su tragovi ivičnih morena južno od Plavskog jezera, i oko zagrađa u ataru sela Martinovića, gde je dobro čuvan i glacijalni valov. Naposletku, idući od Vojnog sela Gusinju ima po uzdužnim stranama kotline ivičnih morena, koje su sastavljene od beličaste gline sa velikim blokovima od kvarcevitih škriljaca i kvarcnog konglomerata.”


71

Glacijacije i visina glacijalne snežne linije

“U Plavsko-gusinjskom terminalnom basenu ne izdvajaju se sasvim oštro starije morene od mlađih. Istina ima razlike između krajnjih morena oko Plava i ivičnih morena Završi s jedne strane i krajnjih morena oko Borove glave s druge strane: prve pokazuju tipske morenske bedeme i svežiji materijal sa velikim blokovima, dok se kod drugih bedemi teško raspoznaju i materijal je nesumnjivo više raspadnut i predstavljen morenskom glinom sa oblutcima; ali ove dve vrste materijala, idući od Plava Novšićšma, tako neprimetno prelaze jedna u drugu da je nemoguće povući oštriju granicu.”

“I ovde se u morenama amfiteatra, oko Plava, javlja u velikim količinama kvarcni konglomerat i kvarcit. Njihovi blokovi su glavni materijal i komoračkog i


72

vusanjskog glečera, dok ih nema u dolinama doljansko-grbajskoj i rikavačkoj, gde preovlađuje krečnjački materijal.”

“I ovde se može samo grosso modo odreditti glacijalna snežna linija, i, kao što se po položaju krajnjih morena kod Plava vidi, ona je bila gotovo ista za obe glacijacije: U plavskoj dolini glečeri su se normalno kretali, nisu padali kao kod Peći u duboku tektonsku kotlinu, i zato su dopirali samo do visine oko 1.000; ostajali su dakle skoro 500 m više nego oko Peći. Prema tome su morene plavskog glečera povoljne za odredbu visine glacijalne snežne linije. Ali je plavski glečer imao veliku oblast i njegov okvir je bio različite visine u Prokletijama, na Trojanu i naročito Širokaru; dalje, visinske prilike njegova okvira su vrlo malo poznate. Ako u glavnome uzmemo da je visina prokletijskog grebena, bez zupčastih najviših vrhova koji se visoko dižu i nisu bili pod snegom, oko 2.100 m, onda bi visina snežne linije plavskog glečera bila oko 1.550 m. Određena po srednjoj visini Trojanova grebena ono bi bila 1.500 m. Gotovo iste visine bila bi kad bi je određivali prema grebenima Planinice i Mojana.”

Oblici glacijalne erozije i preizdubljivanje

“Ni u jednoj oblasti Balkanskog poluostrva nisu glečeri ostavili tako duboke tragove svoje erozije kao u plavskoj oblasti i Prokletijama. Gotovo sve doline imaju oblik glacijalnog valova. Najrasprostranjeniji je valov Vrmoše i Plavskog jezera. Na njegovim stranama vidi se pregib ili glečerski urez u visini 150-200 m. Dalje ova dolina nema kontinualan nagib prema Limu jer je dno Plavskog jezera oko 9 m dublje no korito Lima kod Memina brda i Gradca u plavskom morenskom amfiteatru, prelom na kontaktu glacijalne i rečne erozije; jer je rečna erozija od Novšića, pomerajući se uzvodno, prodrla u glacijalni valov samo do pomenutog bedema. Naposletku, u vezi je s glacijacijom i formiranje doline gornjeg Lima na niže od morenskog amfiteatra: limska dolina je u tri maha bila zatrpavana fluvioglacijalnim šljunkom, a u međuvremenima Lim se u tome šljunku ponova udubljivao.”

Rekonstrukcija plavskog glečera

“Na osnovu utvrđenih znatnih ostataka i drugih tragova može se izvršiti rekonstrukcija plavskog glečera. U ledenoj dobi su visovi i visoko zemljište Prokletija i Širokara sa Planinicom i Mojanom bili pokriveni stalnim snežnim masama ili firnom bar do visine oko 1.600 m. U toj visini su iz pomenutih dolina silazili glečerski jezici i svi se sticali u današnjoj vrmoško-plavskoj dolini, čije je dno bilo znatno više, za 200 m. Postepeno dubeći ovu dolinu, razvio se za vreme najviših stanja glacijacije glečer koji je imaao 200 m debljine, a oko 35 km dužine. Iste dužine je bio i glečer mlađe glacijacije, koja je obeležena krajnjim morenama kod Plava. Za vreme obeju glacijacija tekli su sa donje ivice ovog velikog glečera jaki glacijalni potoci, koji su pretsavljali izvore glacijalnog Lima i staložile opisni fluvioglacijalni šljunak. Sporedni glečeri, koji su stvarali ovaj glavni, bili su asimetrično raspoređeni. Najviše i najvećih glečera dolazilo je sa Prokletija, dakle sa južne strane, dok je severna strana, od Mojana do Visitora, bila bez glečera: mogle bi se izdvojiti glacijalne i aglacijalne strane plavske doline. Te pritoke s Juga potiskivale su glavni glečer uz severne strane plavske doline, koje su bile glavnim glečerom podrezivane i potkopavane, i zato su znatno strmije no južne; ali zbog toga ima više morenskog materijala na južnim stranama, koje su mahom pošteđene od glečerskog podrezivanja.

Od sporednih prokletijskih glečera najveći su bili: vusanjski oko 20 km, komorački 15 km, i grbajsko-doljanski 9 km.

Kad se zamisli ovo zemljište pokriveno snegom do 1.600 m visine sa mnogim sporednim i glavnim plavskim glečerom od 35 km, onda se u glavnome može dobiti predstava o velikoj hladnoći koja je za ledene dobi ovde vladala.”


73

Anex II

Izvod iz studije - PRIRODNE I PEJZAŽNE VRIJEDNOSTI PROSTORA I ZAŠTITA PRIRODE

SEKTORSKA STUDIJA (SS-AE) za potrebe izrade PP Crne Gore

Opšti prikaz prirodnih i pejzažnih vrijednosti

Prirodne vrijednosti prostora

Crna Gora, sa svojih nepunih 14.000 km2 površine pretežno je planinska, istovremeno i mediteranska zemlja. Ova činjenica, kao i niz drugih faktora, od kojih su najvažniji geografski, geološki, hidrografski, hidrogeološki, pedološki, klimatski i istorijski uslovili su razvoj jedinstvenog sistema životnih uslova a time i razvoj jedinstvenog živog svijeta. Malo gdje se na tako malom prostoru može naći toliko raznovrsnih životnih zajednica i sa tolikim brojem predstavnika biljnog i životinjskog svijeta i čudesnog svijeta gljiva i biodiverziteta u cjelini.

Prikaz samo najosnovnijih ekosistema Crne Gore jasno pokazuje složenost, bogatstvo, raznovrsnost i dinamiku živog svijeta. Iako je zonalnost flore i faune - biodiverziteta, idući od sjevernih granica Crne Gore do morske obal,e jasno izražena, slika je znatno složenija jer kroz toplie djelovima rječnih dolina, kotlina i preko planinskih prevoja mediteranski elementi prodiru duboko u unutrašnjost a istovremeno na samom dodiru kopna i mora, na vrhovima primorskih planina, nalazimo niz visokoplaninskih i nordijskih elemenata. Osnovne zone biodiverziteta sa karakterističnim skupom životnih uslova i sa specifičnim životnim zajednicama su sljedeće:

Visokoplaninska zona

Obuhvata sve vrhove crnogorskih planina u unutrašnjosti, visokoplaninske pašnjake i kamenjare. Izolovana ostrva nalazimo i na visokim primorskim planinama Lovćenu, Orjenu i Rumiji. Ova zona se odlikuje surovim uslovima. Ljeta su svježa i kratka, zime surove i sa obiljem snijega. Zemljište a time i vegetacija su oskudni, uglavnom su to kamenjari sa oskudnom zeljastom vegetacijom. Najljepši prostori visokoplaninske zone nalaze se na najvišim crnogorskim planinama - Durmitoru, Komovima, Prokletijama, Bjelasici i dr.

Iako surova, vosokoplaninska zona predstavlja stanište specifičnog živog svijeta koji čine ožuvani ostaci glacijalne flore i faune s jedne i predstavnici nordijske, borealne biote s druge strane. Tipičnim predstavnicima biljnog svijeta su poznati alpski cvijet runolist, zatim endemske vrste kao i što su: crnogorski zvončac, blečićeva vulfenija, durmitorska divizma, crnogorska petoprsnica, prokletijska prkosnica, modro lasinje i dr.

Životinjski svijet predstavljen je najpoznatijom planinskom divljači - divokozom, surim orlovima i bjeloglavim supom. Prisutni su glacijalni relikti iz faune ptica (sniježna zeba, ušata ševa, planinski popić) brojne galice, a litice Durmitora naseljava i rijetka, lepršava ptica puzgavac. Za visokoplaninsku zonu primorskih planina karakteristično je prisustvo rijetkog leptira koji predstavlja ponos svake entomološke zbirke. To je poznati apolonov leptir.

Posebnu vrijednost visokoplaninske zone predstavljaju visokoplaninska, glacijalna jezera, “gorske oči” Crne Gore. Ima ih preko 20 a skoro svako od njih sadrži jedinstven živi svijet endemičnih insekata i vodozemaca. Poznati neotenični oblik planinskog, a u novije vrijeme i nekih drugih vrsta mrmoljaka (tritona), otkriven je upravo u jezerima Crne Gore.


74

Masiv Prokletija

a) osnovne vrijednosti

Osnovni strukturni element ove pejzažne jedinice su brojni gorostasni grebeni koji se međusobno prepliću i ukrštaju, uzdižući se u vidu bedema oko Plavsko-Gusinjske kotline. Grebeni su oštri, nazubčeni i krševiti sa teško pristupačnim vrhovima.

Plavske Prokletije obuhvataju prostor visokih planina od Bogićevice na istoku preko grebena duž granice sa Albanijom na jugu i jugozapadu, zatim Visitora i Zeletina na zapadu do Starca na sjeveru.

Mnogi vrhovi prelaze visinu od 2000 m: Bogićevica, (2374 m), Maja Horolac (2199 m), Maja kolac (2528 m), Maja Rosit (2524 m), Maja Karanfil (2119 m), Popadija (2057 m), Trojan (2120 m), Visitor (2211 m) i dr.

Područje se odlikuje raznovrsnim glacijalnim oblicima reljefa, koji masivu daju posebno estetsku vrijednost, kao što su: valovi i cirkovi (Vusanjski, Doljanski, Komarački i Vrmoški cirk), morene, grebeni, jezera (Plavsko, Ridsko i Visitorsko jezero), vrela (Savino oko, Vruja), vodopadi (Skakavica), potoci i dr.

Kuriozitet prostora predstavlja bogatstvo endemičnih i endemoreliktnih biljnih vrsta, vegetacije i ekosistema. Naime, Prokletije su jedno od 164 najznčajnijih centara biodiverziteta svijeta.

Specifičan karakter pejzažu daju guste šume endemičnih borova munike i molike. Inače šume zauzimaju veliku površinu i mozaično su raspoređene od podnožja grebena do zone visokoplaninskih rudina i vriština.

U cilju zaštite unikatnog prirodnog pejzaža, sa karakteristikama “divljine”, neophodno je obezbijediti adekvatan režim zaštite Plavskih Prokletija.

b) problemi

- Neplansko gazdovanje šumama

- šumski požari

- nekontrolisano sakupljanje ljekovitih, jestivih i dekorativnih biljaka

- erozija

- turistički objekti

- saobraćajnice.

Pregled osnovnih faktora ugrožavanja prirodnih i pejzažnih vrijednosti koji su prepoznati tokom rada na ovoj SS - AE:

- naravnomjeran, uniformni urbani razvoj nekontabilan sa okruženjem

- neplanska, lokacijski i arhitektonski neprikladna gradnja stambenih, izletničkih i turističkih objekata na pejzažno istaknutim lokacijama

- zapuštenost ruralnih područja

- zauzimanje velikih površina za gradnju (širenje naselja i industrijskih zona na kvalitetnim poljoprivrednim površinama)

- gradnja na obali mora

- izgradnja bez dovoljno elemenata tradicionalne arhitekture

- krupni infrastrukturni zahvati (saobraćajnice, energetski objekti, sistemi za regulaciju voda, ...)


75

- površinski rudokopi

- eksploatacija pjeska i kamena

- devastacija šumskih ekosistema

- sječa šumaraka, drvoreda i živica

- podizanje šumskih monokultura

- šumski požari

- promjena tradicionalnog načina korišćenja livada i pašnjaka u planinskim zonama (fertilizacija, poljoprivredne kulture)

- proširivanje površina pod pašnjacima u planinskim i visokoplaninskim zonama

- nekontrolisano sakupljanje ljekovitih biljaka

- neadekvatne pejzažne intervencije

- žičare i ski staze

- zauzimanje plaža

- izgaradnja pristana i ponti

- nerješena pitanja odlaganja otpada

- erozija

- melioracija

- komasacija.


76

Anex III

Izvod iz Studije izvodljivosti za ustanovljavanje zaštićenog područja prirode na području Plavskog dijela Prokletija, 2008, Republički zavod za zaštitu prirode, Podgorica

Granice spomenika prirode “Plavsko jezero”

Granica počinje od mosta na rijeci Lim - regionalnog puta Murino-Plav i ide pravcem jugo-zapadnom stranom mosta na rijeci Lim i prati granicu putnog pojasa (desna strana) puta Murino-Plav u dužini od oko 1,0 km - sjeverno-istočna strana parcela KO Plav i to: 116, 117/1, 117/3, 119, 120, 121, 122, 123, 125, 128, 152, 151, 150, 149, 148, 165/1, 164/2, 161/6, 161/5, 161/4, 161/3, 161/2, 161/1, 159, 185/2, 183, 182, 465, 463, 464, 450, 447, 488, 477, 482, u dužini od 0,5 km, granica se odvaja od pojasa puta Murino-Plav i ide granicom zapadne strane parcela 484, 629, 628, 630/1, 627, 693, 636, 638 u dužini od 0,6 km. Granica zatim prati sjeverno-zapadnu stranu kolskog puta Plav - Vojno selo, jugoistočna strana parcela KO Plav 1053, 1055, 1042, 1041, 1035/1, 1037, 1034, 1033, 1032 i parcela KO Vojno selo 1 125, 121, 119, 118, 117, 108/2, 107, 106, 105, 104, 98, 95, 94, 245, 248, 252, 253, 255, 256, 257, 261, 542, 543, 545, 546, 54, 550, 564, 565, 576, 577, 578, 579, 582, 580, 581, 583, 585, 588, 598, 599, 604, 611, 613, 616, 617, 631, 632, 633, 634, 637, 638, 642, 826, 824, 821, 820, 819, 817, 815, 813, 812, 811, 808, 803, 801,800, 799, 797, 965, 964, 966, 967, 968, 985, 986, 989, 1010, 1012, 1001, 1000, 999 u dužini od 47 km gdje je dalje prati pojas kolskog puta Plav - Vojno selo I i tj. jugoistočne granice parcela KO Kruševo I i to 135, 130, 129, 128, 115, 113, 200, 209, 211, 208, 253, 259, 258, 257, 255, 256, 261, 265, 268, 270, 273, 274, 277, 278, 280, 335, 333, 332, 482, 477, 478, 491, 492, 493, 503, 505, 507, 508, 510, 514, 516, 521, 520, 526, 527, 530, 531, 550, 548, 547, 546, 545, 544, 542, 541, 540, 539, 538, 537, 536, 535, 683, 682, 689, 692, 695, 693, 698, 700, 715, 717, 719, 720, 730, 732, 733, 736, 761, 762, 760, 798, 799, 810, 811, 814, 818, 842, 848, 846, 851, 857, 858, 859, 860, 861, 862, 863, 885, 886, 887, 889, 890, 893, 894, 898, 900, 924, 926, 927, 928, 929 do mosta na rijeci Vruja u dužini od 5,3 km. Granica od mosta na rijeci Vruji ide (tokom) desnom obalom rijeke, do uvira u rijeku Ljuča u dužini od 0,8 km, granica skreće u pravcu sjevero-zapada uzvodno lijevom obalom rijeke Ljuče pa potokom Makva do propusta na kolskom putu Gusinje Plav u dužini od 1,1 km. Granica ide desnom granicom putnog pojasa - kolskog puta Gusinje Plav odnosno sjevero-istočna-sjeverna granica parcela KO Dosuđe I i to: 863, 870, 874, 875, 876, 217, 218, 219, 221, 224, 223, 226, 227, 231, 232, 347, 348, 349, 350, 351, 353, 354, 355, 356, 357, 651, 650, 648, 647, 646, 645, 665, 666, 667, 673, 676, 675, 677, 679, 680, 593, 592, 589, 586, 584, 583, 581, 579, 569, 570, 567, 571/2, 566, 559, 560, 557, zatim granicom parcela u KO Martinovići I i to: 905, 895, 883, 882, 879, 878, 877, 867, 866, 864, 863, 861, 860, 858, 856, 854, 852, 849, 843, 840, 837, 830, 829, 828, 827, 623, 625, 628, 633, 635, 634, 637, 646, 643, 578, 577, 576, 557, 555, 459, 457, 458, 461, 462, 464/2, 471, 472, 474, 475, 476, 477, 421, 419, 418, 416, 397, 396, 393, 390, 385, 383, 322, 380, 379, 377, 376, 375, 372, 364, 316, 318, 317, 311, 310, 309/2, 118, 120, 121, 122, 130, 129, 132, 134, 138, 139, 142, 143, 153, 154, 155, 156, 159, 158, 157, 165, 164, 166, 167, 169, 170, 172, 176, 177, 179, 180, zatim granicom parcele KO Brecojevica I i to: 1253, 1251, 1249, 1248, 1245, 1244, 1242, 1241, 1190, 1189, 1188, 1187, 1186, 1183, 1178, 1177, 1175, 1173, 1174, 1171, 1077, 1076, 1075, 1074, 1073, 1071, 1068, 1067, 1069, 1065, 1061, 1060, 1057, 1060, 1057, 1054, 1053, 1050, 1051, do na most na rijeci Lim gdje se granica i završava u dužini od 9,8 km.


77

Ukupna granica spomenika prirode “Plavsko jezero” iznosi 23,8 km, a površina - 1.150 hektara.


78

Literatura

Bešić, Z., Perović, Z, Mihailović, R.(1985): Geološki sastav terena plavske opštine. Zaštita i unapređivanje plavskog dijela Prokletija. Republički zavod za zaštitu prirode i SO Plav.

Coleman, D., (1993); Landscape Diversity in Europe: Natural Areas and Historic Sites, Paysage & Amenagement - Landscape Research, No. 23, str.34-39 (pages 34-39)

Cook, E.A.; Van Lier H.N., (1994); Landscape planning and ecological networks, ELSEVIER, Amsterdam

Cvejić, J., (1999); Planiranje i uredjivanje predela, skripta, Univerzitet u Beogradu, Šumarski fakultet, Beograd

Cvejić, J.; Vider V.; Prokić S., (2001); Planiranje predela i zaštita prirode - primeri iz prakse, Planska i normativna zaštita prostora i životne sredine, Beograd (33-39)

Cvejić, J., Vasiljević, N., Tutundžić, A., (2008); Tipologija predela Beograda, Univerzitet u Beogradu, Šumarski fakultet, Beograd

Cvijić, J., Studija: Ledeno doba u Prokletijama i okolnim planinama 1913.

Cvijić, J., Knjiga 10 - Glacijacija na Balkanskim planinama,

Cvijić, J., Knjiga 2 - Balkansko poluostrvo, originalno izdanje na francuskom 1918., a u Beogradu 1922

Cvijić, J., Knjiga 6 - Geomorofologija I, prvo izdanje u Beogradu 1926

Cvijić, J., Sabrana dela, (1991- 1994) SANU, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, NIRO “Književne novine”, Beograd,

Čolić, B. D., 1969; Uloga i značaj predela kao životne sredine ljudi, Savez arhitekata Jugoslavije i Urbanistički savez Jugoslavije, Arhitektura Urbanizam Pejzaž 56-57

Deklaracija o Crnoj Gori kao ekološkoj državi, (1991); Parlament Crne Gore,

Deroko, A., (1974); Folklorna arhitektura u Jugoslaviji, Naučna Knjiga,Beograd

DHV B.V. (2008): Baseline Studies for Preparation of Montenegro Tara and Lim River Basin Management Project, Final Report, Registration number: B210801001, Version: 1.0, The Ministry of Agriculture, Forestry and Water Management of the Republic of Montenegro, The World Bank - the grant from the Global Environment Facility (GEF). pgs 155 -157.

ESDP Evropska perspektiva održivog razvoja, (1999); ESDP European Spatial Development Perspective. Towards Balanced and Sustainable Development of the Territory of the European Union Agreed at the Informal Council of Ministers responsible for Spatial Planning in Potsdam, Published by the European Commission

European Landscape Convention, Florence Convention, Synthesis of the received information concerning summary descriptive note on the landscape policies pursued in the Council of Europe member states, (2003); Council of Europe, Strasbourg

Forman, R., Godron, M., (1986); Landscape Ecology, New York, John Wiley & Sons


79

FORS Montenegro: Socio-Economic Analyses of Northern Montenegro. Podgorica, June 2008

Gavrilović, Z., Stefanović, M., Brajković, M., Isaković, D.(2005): Identifikacija erozionih područja. Institut za vodoprivrevredu Beograd.

GUP-a Plav (1888): Generalni urbanistički plan Plava-revizija, Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd.

Hiteš, M. (2009): Wild Beauty and Wild Beauty Tourism Accomodations” Montenegro, HM Design, Florida, USA, Ministarstvo turizma Crne Gore, GTZ

Jovićević; (1921) Plavsko-gusinjska oblast “Srpski etnografski zbornik, l, knj. ,

Kojić B., (1973); Seoska arhitektura i rurizam, Gradjevinska knjiga, Beograd

Kojić B., (1976); Stari balkanski gradovi varoši i varošice, IAUS, Beograd

Krunić, J. (1981): Tip stare kuće i struktura naselja oblasti Plavskog jezera. Centar za planiranje urbanog razvoja.

Lalošević, I. (2008): Studija zaštite graditeljskog nasljeđa Kostanjice, Arhitektonski fakultet Podgorica

Landscape and sustainable development: challenges of the European Landscape Convention, (2003); Council of Europe

Landscape Assessment Principles and Practice. A Report by Land Use Consultants, Countryside Commission for Scotland, London, (1991); str. 36 (page 36)

Landscape Character Assessment - Guidance for England and Scotland, (2002); The Countryside Agency and Scottish Natural Heritage, Department of Landscape University of Sheffield and Land Use Consultants

Lješević, M.; Dabić D., (1996); Planiranje i uredjenje predela, Udruženje urbanista Srbije

Lješković-Mitrović, S.; Stamatović, S.; (2008) EcoLodge concept u Crnoj Gori, Arhitektonski fakultet Podgorica,GTZ

Masterplan za turizam (Bazna studija) (2009) – “Wild Beauty Resorts,” Engel. J.F.,CREATOR, Rostok, Njemačka

Matić, V. (1994): Materijali u protiverozionim radovima. Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu.

Matić, V. (2000): Savremeni protiverozioni materijali. Monografija. Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu.

MONSTAT: A) Statistical Yearbook 2009. Podgorica, December 2009 and B) Monthly Statistical Reviews for 2008, 2009, and January 2010 C) www.monstat.org/engPopis.htm and other MONSTAT publications based on Census 2003.

Petrović, D. (2009): Važna biljna staništa u Crnoj Gori - IPA projekat. NVO Zelena gora, Podgorica, str 74 - 75.

Petrović, J. (1985): Prokletije - Geomorfološke odlike. Zaštita i unapređivanje plavskog dijela Prokletija. Republički zavod za zaštitu prirode i SO Plav.

Pravci razvoja Crne Gore kao ekološke države, (2001); Ministarstvo zaštite životne sredine

Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine, Montenegro Inžinjering


80

Prostorni plan Opštine Plav do 2006, (1988): Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd

Radović, M. & Marić, R. (2002): Crnogorske Prokletije. Priroda, ljudi, turizam, razvoj. Ministarstvo turizma Crne Gore & Institut ekonomskih nauka Beograd.

Revizija GUP-a Plav (1885): Studija karakteristika fizičke strukture. Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd.

Revizija GUP-a Plav (1885): Studija prirodnih uslova. Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd.

Rezime studije za Nacionalni park Prokletije (2009): www.gov.me/files/1221121457.doc

Saveljić, D., Vešović-Dubak, N., Vizi, A., Jovićević, M. (2007): Područja od međunarodnog značaja za boravak ptica u Crnoj Gori. CZIP.

Savremeni izraz tradicionalnih kuća u Crnoj Gori, (2007), grupa autora, Arhitektonski fakultet Podgorica,GTZ

SS-AE Prirodne i pejzažne vrijednosti prostora Crne Gore, (2005); sektorska studija (SS-AE) 4.3. za izradu PP Crne Gore,Univerzitet Crne Gore/RZUP Podgorica

Vodič za dobro upravljanje u oblasti životne sredine, (2003); UNDP, Kancelarija za Srbiju i Crnu Goru

Vujković, Lj. (2003); Pejzažna arhitektura - planiranje i projektovanje, Šumarski fakultet, Beograd

Vuksanović, D.; Popović, G.S.; (2006); Arhitektonski atlas Crne Gore, Arhitektonski fakultet Podgorica,GTZ

Z. B. Petrović; (1965) Plav, čas. Arhitektura i urbanizam, broj 31

Zakon o uredjenju prostora i izgradnji objekata (“Službeni list CG”, broj 51/08), Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu (“Sl. list RCG 80/05”), Zakon o zaštiti prirode (“Sl. list CG 51/08”), Zakon o životnoj sredini (“Sl. list CG 48/08”), Zakon o vodama (“Sl. list RCG 27/07”), Zakon o poljoprivrednom zemljištu (“Sl. list RCG 27/94”), Zakon o šumama (“Sl. list RCG br. 55/00”))

Fotografije

Autorski tim.

Documents

Landscape assessment of Plav Municipality