Hoe om te gaan met langerleven?

SVB

Servaas Houben

1 juni 2016

1

About me1. Actuaris die ook CFA en FRM gestudeerd heeft

2. Eerste 22 jaar in Limburg gewoond1. 1 jaar in Glasgow voor Erasmus program

2. 3.5 jaar Nederland bij consultancy en verzekeraar

3. 2 jaar Ierland tijdens economische crisis (2008-2010)

4. 4 jaar Engeland tijdens implementatie Solvency II

5. Nu 2.5 jaar Curacao

3. Brede werkervaring in leven/pensioen, asset-en risk management en aansturen teams

4. Schrijf graag artikelen en geef presentaties

2

Agenda

1. Welke factoren beïnvloeden levensverwachting?

2. Langleventrends wereldwijd en Caribisch gebied

3. Effect langleven op 1ste en 2de pijler pensioen

4. Bedreigingen en uitdagingen voor Curaçao

3

Factoren die levensverwachtingbeinvloeden

1. Factoren meegenomen in pricing1. Leeftijd

2. Geslacht

3. Rookgedrag

4. Ervarings sterfte/bevolkings sterfte

5. Ziektes/aandoeningen

2. Factoren die niet gepriced worden maar wel invloed hebben:

1. SES, met name opleiding -> risico pensioenfondsen van subsidie tussen groepen

2. Gehuwdheid

4

SES effect - levensverwachting

5

Life expectancy

Level of education Males Females

Primary school 74.1 78.9

Secondary school – non advanced 76.5 78.6

Secondary school – advanced 78.5 84.9

Tertiary education 81.4 85.3

Life expectancy from age 65

Level of education Males Females

Primary school 9.1 13.9

Secondary school – non advanced 11.5 13.6

Secondary school – advanced 13.5 19.9

Tertiary education 16.4 20.3

Bron: OECD 2013

SES effect – gezonde levensjaren

6

Leeftijd 0 Mannen Vrouwen

totaal gezond totaal gezond

Basis onderwijs 76.6 53.0 80.2 52.7

Vmbo 78.6 61.3 83.0 60.9

Havo, Vwo, Mbo 80.1 65.8 85.2 66.6

Hbo, Universitair 82.6 71.7 86.9 71.7

Leeftijd 65 Mannen Vrouwen

totaal gezond totaal gezond

Basis onderwijs 17.1 8.5 19.8 8.9

Vmbo 17.8 10.5 21.5 11.2

Havo, Vwo, Mbo 18.6 11.6 22.9 14.4

Hbo, Universitair 20.3 14.4 23.9 15.7

Bron: CBS

Wereldwijde trend langer leven

7

25

30

35

40

45

50

55

60

65

70

75

1960 1970 1980 1990 2000 2010

Life

exp

ect

ancy

in

ye

ars

Year

World life expectancy

World

Afghanistan

Chad

Congo, Dem.Rep.Iraq

Rwanda

Somalia

Bron: World Bank

Extreme trends

8

65

70

75

80

85

1960 1970 1980 1990 2000 2010

Life

exp

ect

ancy

in

ye

ars

Years

Life expectancy Western EuropeFrance

Germany

Netherlands

Sweden

UnitedKingdom

Bron: World Bank

Uitzonderingen 1 – regime shifts

9

60

65

70

75

80

1960 1970 1980 1990 2000 2010

Life

exp

ect

ancy

in

ye

ars

Year

Life expectancy Central and Easter Europe

Poland

Romania

RussianFederationUkraine

Bron: World Bank

Uitzonderingen 2 - epedimieën

10

40

45

50

55

60

65

70

1960 1970 1980 1990 2000 2010

Life

exp

ect

ancy

in

ye

ars

Year

Sub-Sahara Africa

Sub-SaharanAfrica

Botswana

Lesotho

South Africa

Swaziland

Bron: World Bank

Trends Caribisch gebied

11

50

55

60

65

70

75

1960 1970 1980 1990 2000 2010

Life

exp

ect

ancy

in

ye

ars

Year

Life expectancy Caribbean

Caribbeansmall statesBarbados

DominicanRepublicJamaica

St. Lucia

Trinidad andTobago

Bron: World Bank

Trends Dutch Caribbean – hogere levensverwachting

Duidelijke trend in hogere levensverwachting

• Onderzoek Buck consultants Aruba en ex-NA toont stijging levensverwachting mannen +2 maanden per jaar en vrouwen +3

• United nations gaan uit van voortzetting trend in ontwikkeling levensverwachting

• CBS Curacao: wereldwijde trend die wij niet kunnen ontkennen op basis van te weinig data

12

Trends Dutch Caribbean - vergrijzing

13

Absolute aantallen Procentuele Stijging

Leeftijds groep 2013 2014 2015 2013 - 2014 2014 - 2015

0-14 29.341 29.450 29.789 0,4% 1,2%

15-24 19.312 19.531 19.682 1,1% 0,8%

25-64 81.796 82.741 83.480 1,2% 0,9%

65+ 22.349 23.124 24.020 3,5% 3,9%

Bron: Arbeidskrachtenonderzoek Curaçao

Sterftetafels

• Combinatie van levensverwachting samengevat in sterftetafel▫ Mannen en vrouwen

▫ Correcties voor ervaringssterfte

▫ Met en zonder trend (platte tafel en prognosetafel)

14

Sterftekans man leeftijd 40 2014 2015 2016 2017

Platte tafel 0.0954% 0.0954% 0.0954% 0.0954%

Prognosetafel 0.0954% 0.0936% 0.0918% 0.0901%

Pensioen systemen 1ste pijler - financiering

15

Omslag/pay-go Kapitaal dekking

Opzet Huidige generatiewerkenden betaalt uitkeringhuidige generatiegepensioneerden

Deelnemers en generatiessparen voor zichzelf

Spaarpot? Nee Ja

Voordelen Simpel te implementerenGemakkelijk uit te leggen

Voorkomt subsidie tussengeneraties

Nadelen Omvang van generaties kanwijzigenLevensverwachting kanwijzigen

Ondanks spaarpot tochafhankelijk van veranderingenin levensverwachting en rendementNiet iedereen werkt en kankapitaal opbouwen

Pensioen systemen 2de pijler

• Defined Benefit regelingen (DB)▫ Pensioen op basis van pensioenformule.

▫ De hoogte van de pensioenuitkering toezegging staat vast; pensioenkosten zijn onzeker.

▫ Eindloon-, middelloon-, gematigd eindloonregeling

• Defined Contribution regelingen (DC)▫ Pensioen afhankelijk van premie die beschikbaar is

▫ Pensioenkosten liggen vast; hoogte van de pensioenuitkering is onzeker.

▫ Beschikbare premieregeling

16

DB - Eindloon

17

Bij een eindloonregeling wordt een pensioen opgebouwd dat gerelateerd is aan de hoogte van het laatstverdiende loon van de werknemer.

Backservice

In dienst Aanvang regeling

Pensioen datum

Opbouwpercentage x dienstjaren x laatste pensioengrondslag

DB - Middelloon

18

Bij een middelloonregeling is de hoogte van het pensioen gerelateerd aan het gemiddeld verdiende loon.

In dienst Aanvang regeling

Pensioen datum

Per dienstjaar een percentage van pensioengrondslag in desbetreffende dienstjaar

Beschikbare premie

• Er wordt een vooraf een bedrag beschikbaar gesteld voor de pensioenopbouw.

• De hoogte van het ouderdomspensioen is afhankelijk van het opgebouwde pensioenkapitaal op de pensioendatum.

• Van de premies worden overlijdens- en arbeidsongeschiktheidsrisico verzekerd.

• Pensioenkapitaal neemt toe met rendement.

19

Langleven & 2de pijler pensioen

• DB:▫ Meeste pensioenfondsen Curacao gebruiken een

platte tafel -> langleven trend wordt onderschat

▫ Door het gebruik van een prognosetafel kan men tijdig rekening houden met de trend maar dit betekent hogere voorzieningen en lagere dekkingsgraad

• DC: ▫ In principe ligt risico geheel bij werknemer

▫ Sommige DC regelingen hebben DB elementen zodat verzekeraar deel van risico loopt

20

Bedreigingen en uitdagingen Curacao

Preventieve maatregelen

• Pas pensioenleeftijd aan in lijn met levensverwachting

• Meer jongeren/werkenden nodig om AOV omslag in stand te houden

• Hou bij berekening voorziening (contante waarde kosten – baten) rekening met trend

• Minder zekerheid bij polishouders (minder DB) om stelsel houdbaar te laten blijven

• MAAR: zorg als bedrijf/samenleving ervoor dat er werk is waar ouderen in uitblinken:▫ Coachen/mentoren

▫ Projectwerk

▫ Flexibel (thuis) en parttime werken

21

Bedreigingen en uitdagingen Curacao

22

Bedreigingen en uitdagingen Curacao

23

Source: Demographic research

Bedreigingen en uitdagingen Curacao

24

Source: UN population publications

Conclusie

• Innovatie is vereist om stelsel overeind te houden:▫ Langer doorwerken mogelijk maken

▫ AOV- & pensioen-leeftijd in lijn met levensverwachting

▫ Jongeren/werkenden nodig voor omslag stelsel

• Tijd van “op de winkel passen” bestuur voorbij▫ Toetsen toezichthouder

25

Referenties

• AG prognosetafel http://www.ag-ai.nl/view.php?Pagina_Id=535

• Bruggink J.-W., Ontwikkelingen in (gezonde) levensverwachting naaropleidingsniveau, Bevolkingstrends 2009; 57(4):71-75.

• Buck consultants, Update mortality study 2015, http://buckconsultants.cw/augustus-2015-update-sterfteonderzoek-1, August 2015

• CBS data gezonde levensverwachting en opleidingsniveau, http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?VW=T&DM=SLnl&PA=71885ned&LA=nl

• Esa population publications, World Population Ageing: 1950-2050, 2002

• Jansen I, presentatie Arbeidskrachten onderzoek Curaçao, 15-4-2016

• Kardal, M., B.J.H. Lodder en M.J. Garssen, 2009, Levensverwachting stijgt, maar verschil tussen laag- en hoogopgeleiden blijft groot, Nederlands Tijdschrift voorGeneeskunde, 2009, blz. 153:A689.

• OECD, Health at a Glance 2013, 2013

• Servaas Houben, Longevity in the Caribbean - the end of la dolce vita?, The European Actuary, October 2015

• World Bank data on life expectancy at birth, total (years) http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.IN

26

About meServaas Houben is heading the actuarial team of ENNIA in

Willemstad, Curacao. He studied econometrics in the

Netherlands and worked in life insurance for the first four

years of his career. Thereafter, he worked in Dublin and

London. Besides actuarial, Servaas completed the CFA and

FRM qualifications, and regularly writes on his blog, for

CFA digest and (actuarial) magazines.

Email: servaashouben@gmail.com

Blog: http://actuaryabroad.wordpress.com

27