Leefbaarheid, sociale cohesie en informele zorg

Dr Frans Thissen

Afdeling Geografie, Planologie en Internationale Ontwikkelingsstudies

WMO, de ervaringen De uitwisseling van verhalen

WMO-pilots Eigen ervaringen

Van WMO-ervaringen op het platteland valt veel te leren:1. Oude dorpse sociale cohesie: een ‘machtig beeld’

2. Maatschappelijke veranderingen op platteland: snel en ingrijpend

3. Stad en platteland raken steeds meer met elkaar verbonden

De ontwikkeling van criteria voor de beoordeling van WMO-pilots

WMO, de context Herijking van de Nederlandse

verzorgingsstaat Vermaatschappelijking van

de zorg

Op zoek naar een nieuwe balans Behoedzaamheid, vanwege

individualisering en commercialisering

Versterken van zelfredzaamheid Bijsturen van de rol van de

lokale samenleving Het lokale niveau en de rol van

de gemeente

Situationele intelligentie

De WMO als uitdagingUitdaging: wijziging van een

balans, een veranderingsproces

Nodig zijn: Gedegen kennis van

bestaande situaties Wat betekenen hier en nu

algemene maatschappelijke ontwikkelingen

Visie op de toekomst: de gewenste balans

Inzicht in lokale samenhangen: situationele intelligentie

Beoordelingscriteria voor WMO-pilots1. In hoeverre is de pilot gebaseerd op een gedegen

kennis van de bestaande situatie, waaronder de ‘bestaande balans’?

2. Wordt in de pilot voldoende rekening gehouden met belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen en worden deze als uitdaging tegemoet getreden?

3. Is in de pilot sprake van een visie op de gewenste balans tussen individuele zelfredzaamheid, vormen van lokale solidariteit en professionele zorg?

4. Is in de pilot sprake van voldoende inzicht in de relevante lokale samenhangen, is sprake van ‘situationele intelligentie’?

Leefbaarheid – Sociale cohesie – Informele zorg1. Het bevorderen van de sociale samenhang

in en leefbaarheid van dorpen, wijken en buurten;

ZW F

S G

K

2. Op preventie gerichte ondersteuning jeugdigen en ouders;

3. Het geven van informatie, advies en cliëntondersteuning;

4. Het ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers;

R G

5. Het bevorderen van de participatie van kwetsbaren;

H

6. Het verlenen van voorzieningen aan kwetsbaren tbv zelfstandigheid en participatie;

7. Het bieden van maatschappelijke opvang; 8. Het bevorderen van openbare geestelijke

gezondheidszorg;

9. Het bevorderen van verslavingsbeleid.

L

Leefbaarheid – Sociale cohesie – Informele zorg

Leefbaarheid en sociale cohesie: geen eenvoudige begrippen Normatief Betrekking op groot aantal

kenmerken Moeilijk te bestuderen Vaak verbonden met

cultuurpessimisme

Leefbaarheid dorpen

Leefbaarheid: relatie tussen dorpsbewoners en hun omgeving:

Feiten - MeningenSuccesvolle bewoners - Kwetsbare bewoners

Feiten - MeningenSuccesvolle bewoners - Kwetsbare bewoners

Relatie Bestuur - Bewoners:Informatie en kwaliteit bestuur - Gemeenschapsinitiatieven

Relatie Bestuur - Bewoners:Informatie en kwaliteit bestuur - Gemeenschapsinitiatieven

Autonoom dorp:

• Plaatselijke woonmogelijkheden

• Plaatselijke werkgelegenheid

• Plaatselijke voorzieningen

Autonoom dorp:

• Plaatselijke woonmogelijkheden

• Plaatselijke werkgelegenheid

• Plaatselijke voorzieningen

Woondorp:• Verkeersveiligheid en

verkeersdruk• Sociale veiligheid• Kwaliteit van de woonfunctie

Woondorp:• Verkeersveiligheid en

verkeersdruk• Sociale veiligheid• Kwaliteit van de woonfunctie

Sociale cohesieDefinities: “De handhaving van een eenheid (lokaal, sociaal) bij een steeds

toenemende verscheidenheid” (Schuyt) “De onzichtbare relaties die mensen op samenlevingsniveau

binden” (Lupi et al)

Sociale cohesie

1. Deelname aan maatschappelijk leven

2. Betrokkenheid (emotioneel en praktisch)

3. Binding (welke rol speelt dorp / buurt in dagelijks leven)

Het belang van relaties tussen weerbare en kwetsbare bewoners

Informele zorgDefinitie:

“zorg die aan een hulpbehoevende wordt gegeven door een of meer leden uit zijn of haar directe zijn of haar directe omgevingomgeving, waarbij de zorgverlening rechtstreeks voortvloeit uit de sociale relatie en niet wordt verleend in het kader van een hulpverlenend beroep of vanuit georganiseerd vrijwilligerswerk”.

Kwetsbaarheid Individu: balans tussen

draaglast en draagkracht Zelfredzaamheid op individueel

niveau Huishouden: draagkracht van

partner, gezinsleden en hulpbronnen Zelfredzaamheid op niveau van

het huishouden Dorp/buurt:

Sociale draagkracht Eisen die de omgeving stelt Zelfredzaamheid op het niveau

van het dorp / buurt

Kwetsbaarheid blijkt cumulatief

0

5

10

15

20

25

30

35

Hulp nodig:draaglast

Huishoudenmet geringedraagkracht

Meestkwetsbareouderen

per

cen

tag

e

stad-bemiddeldstad-minder bemiddelddorp-bemiddelddorp-minder bemiddeld

Community care Vermaatschappelijking

van de zorg: zorg wordt in de eigen omgeving gegeven

WMO: Zorg wordt in de eigen omgeving, maar ook door de eigen omgeving gegeven

Sociale infrastructuur van dorpen / buurten

AVV: Activiteiten, Voorzieningen, Verenigingen

Problemen:

1. De betekenis van de sociale infrastructuur in verschillende levensfasen

2. Het onderscheid tussen de eisen die een dorp/buurt stelt en de draagkracht die een dorp/buurt levert

3. Dorpen en buurten zijn verschillend: Dorpen / buurten als ‘guur oord’ of ‘kuur oord’

Sociale veranderingen in dorpen

Van een oude naar een nieuwe verscheidenheid

Autonome dorpen In dorp geboren en getogen

bewoners (leefpaden) Activiteiten in het eigen dorp

(dagpaden)

Traditioneel referentiekader: Uitgedragen door bepaalde

bewoners en bestuurders Somber perspectief op

leefbaarheid en sociale cohesie

‘Community lost’

Woondorpen Bewoners die zich ooit in dorp

hebben gevestigd (leefpaden) Activiteiten buiten het dorp

waar men woont (dagpaden)

Opkomend referentiekader: Uitgedragen door bepaalde

bewoners Beter en reëler perspectief of

leefbaarheid en sociale cohesie

‘Community transformed’

Sociale cohesie en verenigingen

Autonome dorpen: Traditionele vormen van sociale cohesie

en verenigingen

Woondorpen Traditionele vormen van sociale cohesie

en verenigingen nemen af De opkomst van nieuwe vormen van

sociale cohesie en nieuwe verenigingen is niet overal even succesvol

Bemiddeld / mooi vs Minder bemiddeld / minder populair

De ‘vermooiing’ van het platteland Problematiek verschuift naar buurten van

regionale centra

Minder bemiddelde buurten / wijken

“Niemand ging naar het veen, je kwam er terecht. Je klom er niet naar op, je viel er uit een ander leven in neer, als een afgebroken tak”.

52,5

kilometers

0

's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek

KwadendammeKwadendammeKwadendammeKwadendammeKwadendammeKwadendammeKwadendammeKwadendammeKwadendamme

LewedorpLewedorpLewedorpLewedorpLewedorpLewedorpLewedorpLewedorpLewedorp

OvezandeOvezandeOvezandeOvezandeOvezandeOvezandeOvezandeOvezandeOvezande

NieuwdorpNieuwdorpNieuwdorpNieuwdorpNieuwdorpNieuwdorpNieuwdorpNieuwdorpNieuwdorp

NisseNisseNisseNisseNisseNisseNisseNisseNisse

DriewegenDriewegenDriewegenDriewegenDriewegenDriewegenDriewegenDriewegenDriewegen OudelandeOudelandeOudelandeOudelandeOudelandeOudelandeOudelandeOudelandeOudelande

BaarlandBaarlandBaarlandBaarlandBaarlandBaarlandBaarlandBaarlandBaarland

HoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerke

's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke

HeinkenszandHeinkenszandHeinkenszandHeinkenszandHeinkenszandHeinkenszandHeinkenszandHeinkenszandHeinkenszand

Havengebied SloeHavengebied SloeHavengebied SloeHavengebied SloeHavengebied SloeHavengebied SloeHavengebied SloeHavengebied SloeHavengebied Sloe

BorsseleBorsseleBorsseleBorsseleBorsseleBorsseleBorsseleBorsseleBorssele

's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder

EllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijk

Sociale draagkracht van dorpen

1. Dorpen ontwikkelen zich van autonome dorpen naar woondorpen

2. Twee relaties: Directe relatie: leefbaarheid – informele

zorg Indirecte relatie: leefbaarheid – sociale

cohesie – informele zorg

52,5

kilometers

0

's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek's-Heerenhoek

KwadendammeKwadendammeKwadendammeKwadendammeKwadendammeKwadendammeKwadendammeKwadendammeKwadendamme

LewedorpLewedorpLewedorpLewedorpLewedorpLewedorpLewedorpLewedorpLewedorp

OvezandeOvezandeOvezandeOvezandeOvezandeOvezandeOvezandeOvezandeOvezande

NieuwdorpNieuwdorpNieuwdorpNieuwdorpNieuwdorpNieuwdorpNieuwdorpNieuwdorpNieuwdorp

NisseNisseNisseNisseNisseNisseNisseNisseNisse

DriewegenDriewegenDriewegenDriewegenDriewegenDriewegenDriewegenDriewegenDriewegen OudelandeOudelandeOudelandeOudelandeOudelandeOudelandeOudelandeOudelandeOudelande

BaarlandBaarlandBaarlandBaarlandBaarlandBaarlandBaarlandBaarlandBaarland

HoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerkeHoedekenskerke

's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke's-Heer-Abtskerke

HeinkenszandHeinkenszandHeinkenszandHeinkenszandHeinkenszandHeinkenszandHeinkenszandHeinkenszandHeinkenszand

Havengebied SloeHavengebied SloeHavengebied SloeHavengebied SloeHavengebied SloeHavengebied SloeHavengebied SloeHavengebied SloeHavengebied Sloe

BorsseleBorsseleBorsseleBorsseleBorsseleBorsseleBorsseleBorsseleBorssele

's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder's-Gravenpolder

EllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijkEllewoutsdijk

Sociale draagkracht van dorpen

1. Dorpen ontwikkelen zich van autonome dorpen naar woondorpen

2. Twee relaties: Directe relatie: leefbaarheid – informele

zorg Indirecte relatie: leefbaarheid – sociale

cohesie – informele zorg

3. Groepen met minder deelname Oudste ouderen, niet-kerkelijken Jongeren en recent gevestigde bewoners Geen beschikking over een auto: minder

zelfredzaam en minder in staat hulp te geven

Zorgontvangen en Zorgverlenen

01020

30405060

7080

16-30 31-50 51-64 65-74 75+

%

geen alleen ontvangen alleen geven beide

Zorgontvangen en Zorgverlenen

Overvraagd worden

“Wij hebben het zo geregeld dat ik het grootste deel zelf doe van haar verzorging. Die dag dat ik werk, maken we gebruik van de thuiszorg. En we hebben enkele mensen waar we, als ze kunnen, een beroep op kunnen doen. Maar dat is het moeilijke tegenwoordig… Als ik hier naar de buren kijk, die werken allebei. Aan de andere kant woont een oudere mevrouw die veel weg is. Voor de rest zijn het allemaal werkende vrouwen en daar kun je tegenwoordig moeilijker een beroep op doen.”

Verschillen tussen dorpenAutonome dorp Leefbaarheid wordt vaker

beoordeeld op grond van voorzieningenniveau

Sociale cohesie heeft betrekkelijk traditioneel karakter

Door grotere zelfredzaamheid wordt een minder groot beroep gedaan op informele hulp

Woondorpen Leefbaarheid wordt vaker

beoordeeld op grond van het kwaliteit van de woonfunctie

Door minder grote zelfredzaamheid wordt meer samen geregeld

Bemiddelde / mooie dorpen Meer kansen voor nieuwe vormen

van lokale betrokkenheidMinder bemiddelde / minder populaire

dorpen Minder kansen voor nieuwe

vormen van lokale betrokkenheid

Beoordelingscriteria voor WMO-pilots1. In hoeverre is de pilot gebaseerd op een gedegen

kennis van de bestaande situatie, waaronder de ‘bestaande balans’?

2. Wordt in de pilot voldoende rekening gehouden met belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen en worden deze als uitdaging tegemoet getreden?

3. Is in de pilot sprake van een visie op de gewenste balans tussen individuele zelfredzaamheid, vormen van lokale solidariteit en professionele zorg?

4. Is in de pilot sprake van voldoende inzicht in de relevante lokale samenhangen, is sprake van ‘situationele intelligentie’?

Situationele intelligentie1. Begrip voor verscheidenheid van dorpen / buurten:

autonoom dorp – bemiddeld woondorp – minder bemiddeld woondorp

2. Besef van verschillende referentiekaders onder bewoners en het verschil in perspectief van deze referentiekaders

3. Besef dat leefbaarheid een tweezijdige relatie met lokale informele hulp heeft : verbeteren van de zelfredzaamheid en versterken van sociale draagkracht

4. Besef dat kwetsbaren en weerbaren geen gescheiden werelden vormen

5. Besef dat sociale cohesie in beweging is en dat verandering tijd vraagt en vasthoudendheid

Beweging, tijd en vasthoudendheid

Leefbaarheid, sociale cohesie en informele zorg

www.thissen.net/rural/WMO

Dr Frans Thissen

Afdeling Geografie, Planologie en Internationale Ontwikkelingsstudies