72
lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog cj:yfsf] k'g/fjnf]sg g]kfn ;/sf/ ;fdfGo k|zf;g dGqfno zf;sLo ;'wf/sf nflu ;fj{hlgs k|zf;gsf] tof/L cfof]hgf (PREPARE) -;+o'Qm /fi6« ;+3Lo ljsf; sfo{qmdsf] ;xof]udf ;+rflnt cfof]hgf_ k';, @)&! (l8;]Da/ @)!$)

lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog cj:yfsf] k'g ...saruwa.moga.gov.np/mogawebsite/images/pdf/Review

  • Upload
    others

  • View
    2

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

1

lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt

sfof{Gjog cj:yfsf] k'g/fjnf]sg

Dhurba [Date] [Course title]

g]kfn ;/sf/

;fdfGo k|zf;g dGqfno

zf;sLo ;'wf/sf nflu ;fj{hlgs k|zf;gsf] tof/L cfof]hgf (PREPARE)

-;+o'Qm /fi6 « ;+3Lo ljsf; sfo{qmdsf] ;xof]udf ;+rflnt cfof]hgf_

k';, @)&!

(l8;]Da/ @)!$)

2

lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog

cj:yfsf] k'g/fjnf]sg

cWoogstf{M

hgk|zf;g s]Gb|Lo ljefu

lqe'jg ljZjljBfno

k|:t'tM

g]kfn ;/sf/

;fdfGo k|zf;g dGqfno

zf;sLo ;'wf/sf nflu ;fj{hlgs k|zf;gsf] tof/L cfof]hgf

-o'Pg8LkLsf] ;xof]udf ;~rflnt_

@)&! -@)!$_

3

I

cfef/

xfdL zf;sLo ;'wf/sf nflu ;fj{hlgs k|zf;gsf] tof/L cfof]hgf, ;fdfGo k|zf;g dGqfno /

o'=Pg=8L=kL= k|lt ulx/f] cfef/ JoQm ug{ rfxG5f}F lsgeg] pk/f]Qm ;+:yfsf] cfly{s nufgL lagf

of] cWoog sfo{ ;kmn x'g] lyPg . ljz]if u/L To; cfof]hgfsf /fli6«o ;Nnfxsf/, 8f=lbg]z kGt

Ho" / ;fj{hlgs ;'wf/ lj1 >L w'|j g]kfn Ho", >L gf/fo0f >]i7, / >L lbks s]=;L=Ho"k|lt xflb{s

s[t1tf k|s6 ug{ rfxG5f}F . ljz]if u/L pxfFx¿n] k|Zg lgdf{0f ubf{, ;"rgf ;ª\sng / tof/

ul/Psf] k|f/lDes k|ltj]bgdf k|ltlqmof lbP/ k'¥ofpg' ePsf] of]ubfg clj:d/0fLo /x]sf] 5 . o;

sfo{sf nflu To; cfof]hgfsf] tkm{af6 ;xof]u k'¥ofpg' ePsf cGo sd{rf/Lx¿k|lt klg cfef/

JoQm ug{ rfxG5fF} .

o; sfo{sf nflu cGtjf{tf{ lbg'x'g] nf]s;]jf cfof]usf k"j{ ;b:ox¿ ;fy} ljleGg sfof{nosf

k|d'v Ho"x¿ / cfˆgf] cd"No ljrf/ JoQm ug{' x'g] ;Dk"0f{ sd{rf/L pQ/bftfx¿k|lt ;fb/ cfef/

JoQm ub{5f}F . pxfF+x¿sf] ljrf/ / ;"rgf k|fKt gePsf] eP of] cWoog k"/f x'g] lyPg . o;

k|ltj]bgnfO{ vFlbnf] agfpg nf]s ;]jf cfof]udf ePsf] k|f/lDes k|ltj]bg dflysf] 5nkmndf

efu lng' eO{ cfˆgf] ljrf/ JoQm u/L ;xof]u ug{'ePsf ;Dk"0f{ dxfg'efjk|lt ulx/f] cfef/ JoQm

ub{5f}F . o;sf cltl/Qm o; sfo{sf] nflu nf]s ;]jf cfof]usf @)^$ b]lvsf jflif{s k|ltj]bgx¿

pknAw u/fO{ ;"rgf ;+sng sfo{df ;xof]u k'¥ofPsf]n] nf]s ;]jf cfof]uk|lt klg cfef/ JoQm

ub{5fF} .

o; xfd|f] cWoog ;d"xdf hgk|zf;g s]Gb|Lo ljefusf] tkm{af6 of]ubfg ug{'x'g] / n]vfsf] sfo{

;Dkfbg ug{'x'g] ;x–k|zf;s tyf >L /fh's'df/ >]i7 / ;x–k|zf;s >L ef]nfgfy If]qL Ho"k|lt

cfef/ JoQm ug{ rfxG5fF} .

o;}u/L ljleGg lhNnfdf uO{ ;"rgf ;ª\sng sfo{df ;xof]u ug{' x'g] O{= k|ljg afa' 9sfn, >L

k'nlst d08n, >L ;'jf; zdf{, >L jf;'b]j dNn, >LdtL l;h{gf kxf/L nufotk|lt klg xflb{s

cfef/ JoQm ub{5fF} . o;sf ;fy} cGtjf{tf{nfO{ 6fOk u/L ;xof]u ug{'x'g] >L >Ls[i0f kf}8]n

Ho"k|lt cfef/ JoQm ub{5fF} .

k|f=8f=6]sgfy 9sfn, cWoog 6f]nL g]tf

8f=g/]Gb|/fh kf}8]n, cWoog 6f]nL ;b:o

hgk|zf;g s]Gb|Lo ljefu

lqe'jg ljZjljBfno, hdn

II

sfo{sf/L ;f/f+z

;dfj]zL l;4fGtsf] sfof{Gjogsf] nflu lglZrt sf]6f ;ª\Vof, e]befjlj?4sf] Ifltk"lt{,

;sf/fTds pkfo, ;sf/fTds lje]b tyf ljk/Lt lje]bh:tf pkfox¿ ckgfpFb} cfPsf] kfOG5 .

cjwf/0ffut¿kdf ;dfj]zL l;4fGtn] ;dfhdf /x]sf gful/snfO{ d"n ¿kdf Gofo lbnfpg] /

Gofosf] cg'e"lt x'g] aftfj/0fsf] tof/ u/L ;a} txsf gful/ssf] ;xeflutf /fHosf x/]s txdf

;'lglZrt ug{' / u/fpg' xf] . ;fdfGotof ;fdflhs ;dfj]zL eGgfn] ;dfhdf ljBdfg

lje]bx¿sf] cGTo u/L ;fdflhs Gofo :yfkgf u/fpg' xf] . ;fdflhs PsTjsf] efjgf l;h{gf

u/fpg] dfWod klg xf] . ;dfj]zL l;4fGt ;dfhdf /x]sf /Lltl/jfh, hft–hflt tyf pgLx¿sf

kl/rofTds kIfx¿nfO{ ;jn agfpg] k|lqmof klg xf] . o;sf] cnfjf ;dfj]zLtf eg]sf] csf]{

cy{df ;fdflhs k'FhL xf] . ;dfhdf /x]sf ;DaGwx¿nfO{ a9fjf lbg] / dha't agfpg] kIfdf

k[i7kf]if0f ub{5 .

;dfj]zL l;4fGtsf vf;u/L tLgj6f dfGotfdf cfwfl/t /x]sf] kfOPsf] 5 . klxnf], ;fdflhs

clwsf/, ;]jf–;'ljwf tyf cj;/x¿sf] Gofof]lrt ljt/0f / ;dfgtfdf cfwfl/t 5 . bf];|f],

ljleGg ;fdflhs kl/j]z ePsf hghflt tyf efiff eflifsfx¿ cfˆgf] k|e'Tj a9fpg ;Fw} ;ª \3if{

ul//x]sf x'G5g\ . t];|f], sfo{;Dkfbgdf cfwfl/t eO{ PsLs[t ;dfhsf] :yfkgf u/fpg' xf] . k|:t't

cWoog ljif]ztM pk/f]Qm tLgj6} dfGotfdf cfwfl/t eO{ ul/Psf] 5 . g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf

g]kfnL gful/snfO{ ;dfg cj;/, Gofof]lrt ljt/0f, ju{x¿ aLrsf] ;ª\3if{ tyf sfo{ ;Dkfbg

pknlAw xfl;n u/]/ PsLs[t ;dfh l;h{gftkm{ cu|;/tfsf] cfwf/df to ul/Psf] 5 .

g]kfndf ;dfj]zL gLlt sfof{Gjog ug{–u/fpg vf;u/L g]kfndf k|hftGqsf] k'gM pbokZrft\

k|of;x¿ ul/Psf] kfOG5 . oL k|of;x¿sf] sf/0faf6 g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg, @)$& tyf

g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg @)^# df ;dfj]zL l;4fGt cg'zf/ ;dfhdf /x]sf k5f}6]kg, u/LaL,

clzIff, a]/f]huf/, ;dfhdf ljBdfg s'l/lt, s';+:sf/, s'k|rngx¿nfO{ x6fO Goflos tyf

;xeflutf d"ns ;dfhsf] kl/sNkgf tyf Joj:yf u/]sf] kfOG5 . o;} tYonfO{ dgg ub}{

g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL l;4fGt NofOPsf] b]lvPsf] 5 . o; Joj:yfcg';f/ hDdf

vfnL ePsf kbsf] %% k|ltzt v'Nnf / $% k|ltzt ;dfj]zLsf] nflu 5'6\ofOPsf] 5 . $%

k|ltztnfO{ ;o dfgL ## k|ltzt dlxnf, @& k|ltzt hghflt, @@ k|ltzt dw];L, ( k|ltzt

blnt, % k|ltzt km/s Ifdtf ePsf / $ k|ltzt kb lk5l8Psf] If]qnfO{ ljefhg ul/Psf] 5 .

pQm k|fjwfgnfO{ lj=;+= @)^$.@)^% ;fn b]lv sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 . clxn];Dd sl/a ;ft

xhf/ hgfn] o;af6 cj;/ kfO;s]sf] tYofª\s 5 . o; cy{df s] ;dfhdf cj;/ gkfPsf

hgtfn] cj;/ kfP < s] o; Joj:yfn] gful/ssf] lghfdtL ;]jfdf Gofo / ;xeflutsf]

;'lglZrt u/fof] < s] sfo{ ;Dkfbgdf cfwfl/t ;dfh :yfkgf ug{df d2t u¥of] < h:tf

dxTjk"0f{ k|Zgdf cfwfl/t eO{ of] cWoog ul/of] . o; cWoogdf p2]Zox¿ b]xfoadf]lhd /x]sf

5g\ .

III

o; cWoogsf] d'Vo p2]Zo lghfdtL ;]jf P]g @)$( -bf];|f] ;+zf]wg_n] cjnDag u/]sf] ;dfj]zL

egf{ gLltsf] sfof{Gjog ljifodf ;"rgf ;ª\sng u/L jf:tljs Jojxf/df NofPsf] egf{ k|lqmof,

lghfdtL ;]jfsf] ;+/rgfh:tf kIfx¿sf] ljin]if0f ug{' /x]sf] 5 .o; cWoogn] lghfdtL ;]jfdf

;dfj]zL gLltsf] sfof{Gjogn] kf/]sf] k|efjsf] ljifodf cWoog ug]{5 . cGo p2]Zox¿

b]xfoadf]lhd /x]sf 5g\ .

o;/L lghfdtL ;]jfdf v'Nnf tyf ;dfj]zL egf{ k|lqmofaf6 k|j]z ug{ ;kmn ePsf

lghfdtL ;]jfsf sd{rf/Lsf] ;dfj]zL egf{ gLltsf] ;Gbe{df pgLx¿sf] ljrf/ ;ª\sng

u/L] ljZn]if0f ul/g]5 .

lghfdtL ;]jfsf] :f+/rgfdf ;dfj]zL egf{ gLltn] kf/]sf] k|efjsf] ljZn]if0f ul/g]5 .

nf]s;]jf cfof]un] ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog kIfdf v]n]sf] e"ldsf] ljZn]if0f

ul/g]5 .

v'Nnf tyf ;dfj]zL egf{ k|lqmofaf6 ;kmn ePsf sd{rf/Lsf] sfo{ If]qdf

ul//x]sf] sfo{;Dkfbgsf] ljZn]if0f ul/g]5 .

cGTodf ;dfj]zL egf{ gLltnfO{ k|efjsf/L agfpg /0fgLlt tyf gLlt ;'emfp ul/g]5 .

pk/f]Qm p2]Zo xfl;n ug{sf] nflu o; cWoogdf ;Gbe{ u|Gysf] k'g/fjnf]sg / :ynut cWoog

ul/Psf] 5 . ;Gbe{ ;fdlu|sf] k'g/fjnf]sgcGtu{t ljleGg cWoog k|ltj]bgx¿, n]vsx¿åf/f

n]lvPsf n]vx¿, ;dfhzf:q s]Gb|Lo ljefuåf/f ul/Psf cWoog k|ltj]bgx¿ cWoog ul/Psf] 5

. log} cWoog k|ltj]bgx¿df cfwfl/t eO{ k|ZgfjnLx¿ tof/ ul/of] . ltg} k|ZgfjnLnfO{ b]zsf

;ftj6f lhNnfx¿- wg'iff, wgs'6f, uf]vf{, b}n]v, wgu9L, c5fd / sf7df8fF}_df uO{ tYofª\s

;ª\sng u/L ljZn]if0f ul/Psf] 5 . :yntut cWoogsf nflu 5gf]6 ePsf lhNnfdf !$ hgf

u0fsx¿åf/f @@& j6f k|ZgfjnL e/fO{ / @* hgf sfof{no k|d'v;Fu cGtjf{tf{ lnO{ cWoognfO{

dha't ug]{ sfo{ ul/Psf] 5 .

glthfx¿

g]kfndf ;dfj]zL l;4fGt sfof{Gjogsf] nflu sfg'gL ;+/rgf tof/ ul/Psf] 5 . h;df g]kfnsf]

cGtl/d ;+ljwfg, @)^#, cfjlws of]hgfx¿ -cf7f}F of]hgfb]lv xfn;Ddsf of]hgfx¿_, :yfgLo

:jzf;g P]g, !(((, lghfdtL ;]jf P]g @)$( -bf];|f] ;+zf]wg_, g]kfn k'ln; lgodfjnL, dlxnf

cfof]u, blnt cfof]u OToflb sfg'gL tyf ;+:yfut ;+/rgfsf] tof/ tyf :yfkgf ul/Psf] kfOof] .

lghfdtL ;]jf P]g, @)$( sf] bf];|f] ;+zf]wgkZrft\ / o;sf] k|fjwfgcg';f/ lghfdtL ;ª\u7gsf]

:j?kdf qmdzM kl/jt{g x'Fb} cfPsf] kfOof] . lj=;+= @)^$.@)^% df g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf !!

k|ltztsf] xf/fxf/Ldf /x]sf dlxnfsf] ;ª\Vof a9]/ sl/a !% k|ltztdf k'u]sf] kfOof] . o;}u/L

sl/a *% k|ltztsf] xf/fxf/Ldf ePsf] a|fDx0f If]qLsf] ;ª\Vof 36]/ sl/a ^) k|ltztsf]

IV

xf/fxf/Ldf em/]sf] kfOof] . o;}u/L cGo hghflt, dw];L ;d'bfo tyf blntsf] ;ª\Vof pNn]Vo

a9]sf] kfOof] .

;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog nf]s;]jf cfof]udf b/vf:t btf{ u/fPsf] lnª\u, hghflt, wd{,

z}lIfs of]Uotf, z}lIfs ;+sfo, dft[efiff, pd]/, ljsf; If]qsf] cfwf/df ljZn]if0f ul/Psf] 5 .

lnª\usf] cfwf/df x]bf{ cf=j= @)^$.)^% df dlxnfsf] b/vf:t ;ª\Vof #(

k|ltztaf6 cf=j=@)^(.)&) df $& k|ltzt a9]sf] kfOof] . hDdf sl/a ;f9] rf}w nfv

b/vf:tdWo] dlxnfsf] b/vf:t sl/a ;f9] 5 nfv /x]sf] b]lvof] . dlxnfsf] tkm{af6 b/vf:t lbg]

b/ a9]sf] kfOof] . o;}u/L hfthfltsf] cfwf/df ljZn]if0f ubf{ a|fDx0f PSn}sf] b/vf:t b/ sl/a

%) k|ltzt /x]sf] afFsL If]qLnufot c¿ hghfltsf] /x]sf] b]lvof] . oBlk ;fIf/tf b/ klg

a|fDx0f, If]qL, g]jf/ ;d'bfosf] al9 /x]sf] b]lvPsf] 5 . o;/L a|fDx0f klxnf], If]qL bf];|f], g]jf/

t];|f], du/ rf}yf], yf¿ kfFRff}F :yfgdf /x]sf b]lvPsf] 5 .o;}u/L /fO{, blnt, ofbj, tfdfª, 7s'/L

OToflb /x]sf] b]lvof] . wd{sf] cfwf/df b/vf:t b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ klxnf] :yfgdf lxGb'-(#

k|ltzt_, af}4-$ k|ltzt_, O;fO-! k|ltzt_ tyf cGo-@ k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . Zf}lIfs

of]Uotfsf] cfwf/df ljZn]if0f ubf{ Go"gtd cfjZos of]UotfeGbf cltl/Qm of]Uotf ePsf %$

k|ltzt cfj]bs /x]sf] ;d]t kfOof] . Zf}lIfs ;ª\sfosf] cfwf/df ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf al9

cfj]bs lzIff ;ª\sfo-@* k|ltzt_, dfgljsL-@@ k|ltzt_, Joj:yfkg-@! k|ltzt_, lrlsT;f-

(k|ltzt_, lj1fg-%k|ltzt_ tyf cGosf] -!% k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . dft[efiffsf] cfwf/df x]bf{

g]kfnL efiff-&# k|ltzt_, d}ynL -!! k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . cGo efiffx¿sf] ! jf @ k|ltztsf]

xf/fxf/L /x]sf] b]lvof] . pd]/sf] cfwf/df x]bf{ ;aeGbf al9 b/vf:t @! b]lv @% jif{ pd]/

;d"xsf] /x]sf] 5 . ljsf; If]qsf] cfwf/df b/vf:t b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf al9

dWodf~rn-$@ k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . o;}u/L k"jf{~rn / klZrdf~rnsf] !*.!* k|ltzt /x]sf]

/ dWo klZrdf~rn !# k|ltzt / ;'b"/ klZrdf~rn ( k|ltzt /x]sf] 5 .b/vf:t lbg] t/

lnlvt k/LIffdf cg'kl:yt x'g] b/ klg cTolws /x]sf] kfOof] . h:t} v'Nnfdf &% k|ltzt

cfj]bsx¿ pkl:yt x'g] u/]sf] kfOof] eg] ;dfj]zLtkm{sf] dlxnf sl/a %$ k|ltzt, cf=h= $&

k|ltzt, dw];L $# k|ltzt, blnt %! k|ltzt, ckfª\u ^% k|ltzt / lk5l8Psf] If]q %^ k|ltzt

lnlvt k/LIffdf pkl:yt ePsf] kfOof] . o;/L x]bf{ hDdf ;ª\Vofsf] sl/a %) k|ltzt

cfj]bsx¿ lnlvt k/LIffdf ;fd]n ePsf] b]lvof] .

;dfj]zL gLltsf] sfof{Gjogsf] ;Gbe{df nf]s;]jf cfof]uåf/f ul/Psf] l;kmfl/;sf] b/nfO{

ljZn]if0f ubf{ lj1fkg sl/a !( xhf/ kbnfO{ ul/P klg sl/j ;f9] ;q xhf/ kbdf dfq

l;kmfl/; ePsf] kfOof] . afFsL kbdf of t b/vf:t g} kg{ g;s]sf] of t b/vf:t k/] klg

pko'Qm pDd]bjf/ ;kmn x'g g;s]sf] kfOof] . o;/L l;kmfl/; x'g g;s]sf kbdf clwsf+z

;dfj]zLtkm{sf /x]sf] ;d]t kfOof] . pbfx/0fsf] nflu l;kmfl/; x'g g;s]sf $%* kbdWo]

cf=j=@)^% df *% k|ltzt, @)^^ df %^ k|ltzt, @)^& df &) k|ltzt, @)^* df @)

k|ltzt, @)^( df &) k|ltzt ;dfj]zLtkm{sf /x]sf] kfOof] . o;}u/L v'Nnftkm{ klg @)^% df

!% k|ltzt, @)^^ df $$ k|ltzt, @)^& df #) k|ltzt, @)^* df *) k|ltzt / @)^( df

V

#) k|ltzt /x]sf 5g\ . o;/L b/vf:t k/]/ l;kmfl/; x'g g;s]sf cyjf b/vf:t g} gk/]sf

kbx¿df ;/sf/L jlsn, n]vf ;d"x, :jf:Yo, s[lif OToflb /x]sf b]lvof] .

lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL gLltsf] sfof{Gjogn] lghfdtL ;]jfnfO{ g]kfnL ;dfhsf] n}lËs, If]qLo

Pj+ hftLo :j?k ;/x g} ljljwtfsf] emNsf] k|bfg ug]{tkm{ cu|;/ u/fPsf] kfOof] . ;dfhsf]

jgf]6cg';f/sf] lghfdtL ;]jf agfpg] p2]Zon] cjnDag ul/Psf] of] gLlt ;f/e"t¿kdf 7Ls

b]lvof] .

nf]s;]jf cfof]usf] ;dfj]zL egf{ k|lqmof clxn]sf] ;Gbe{;Dd cfOk'Ubfsf] cj:yfnfO{ x]bf{ ;a}nfO{

;d]6\g] lsl;dn] agfOPsf] ;dfj]zL 5 .;jn kIfdf eGbf ;a} ju{sf] ;xeflutf a9\b} uO/x]sf] 5

. b'j{n kIf ljZn]if0f u/L x]bf{ ;zQmLs/0f / ;IfdLs/0flagfsf] ;dfj]zLs/0fn] st} g]kfnsf]

lghfdtL ;]jf sdhf]/ x'g] t x}g eGg] k|Zg p7]sf] kfOPsf] 5 .o;/L sfof{Gjog ubf{ ;zQmLs/0f

/ ;IfdLs/0fsf sfo{qmdx¿ klg ;Fu} Nofpg'kg]{ cfjZos b]lvPsf] 5 .

cWoog ul/Psf ;ft lhNnfsf @@& hgf lghfdtL sd{rf/Lsf] ljrf/df nf]s;]jf cfof]usf]

kf7\oqmd pQm ;ª\Vofsf] &$ k|ltztn] ;fGble{s 5 eg]sf 5g\ eg] @^ k|ltztn] c;fGble{s

/x]sf] atfPsf 5g\ . ;fGble{s 5 eGg]x¿sf] ljrf/df o;n] ;a} If]qnfO{ ;d]6]sf] 5 . ljz]if1tf

xfl;n u/]sf] ljifonfO{ k|fyldstf lbPsf] 5 . of] kf7\oqmdn] of]Uo dfG5] g} 5gf]6 x'g] u/]sf 5g\

. nf];]cfn] lnlvt k/LIffsf nflu tof/ ul/Psf] kf7\oqmd ;a} tf]lsPsf] ;fdfGo of]Uotf

k'u]sfx¿nfO{ eGbf klg ;]jf k|j]z ug{ rfxg]sf nflu cfjZos kg]{ ljifoj:t'sf] 1fgsf] cfwf/df

kf7\oqmd 7ls 5 eGg]h:tf ts{ cufl8 ;fl/Psf] kfOof] . c;fGble{s 5 eGg]x¿sf] ljrf/df

o;n] sfof{nodf cfjZos kg]{ 1fg ;LknfO{ ;d]6\g ;s]sf] 5}g eGg] ts{ u/]sf] kfOof] .

hft hfltsf] cfwf/df cWoog ul/Psf ;ft lhNnfsf @@& hgf lghfdtL sd{rf/LdWo] $*

k|ltzt a|fDx0f, !$ k|ltzt If]qL, cf7 k|ltzt hghflt, 5 k|ltzt g]jf/, rf/÷rf/ k|ltzt /fO

/ ofbj, b'O{÷b'O{ k|ltzt dw];L / yf¿ /x]sf 5g\ . o;}u/L Ps÷Ps k|ltztdf zfxL, d08n,

du/, lnDa", lul/, u'?ª, wfg's OToflb /x]sf 5g\ . o;}u/L Ps k|ltzteGbf sd 7s'/L, /f]sfo,

/fhk't, ;'9L, ;xgL, dxtf], e'h]n, l;+x, rdf/, rf}w/L tyf t]nL /x]sf] kfOof] . k|foM ;a} ;kmn

pDd]bjf/x¿ kxf8Lof, k9}of, u|fdL0f kl/j]zdf x's]{sf, ;/sf/L :s'ndf cWoog u/]sf JolQmx¿

;kmn ePsf 5g\ -kf}8]n, @)!$_ . o;sf] sf/0fx¿ vf]tNbf w]/} lzlIft x'g'-(^ k|ltzt_, g]kfnL

dft[efiff -() k|ltzt_, a9L a]/f]huf/-(@ k|ltzt_, lghfdtL ;]jfdf tna dfgsf] kSsf x'g'-(^

k|ltzt_, lghL If]qsf] ljsf; gx'g'-*! k|ltzt_ nufotsf sf/0f lhDd]jf/ b]lvPsf] 5 .

;dfj]zLleq klg ;aeGbf a9L g]jf/, rf}w/L, sfo:yh:tf ;d'bfosf] ar{:j /x]sf] kfOof] . oL

;d'bfo cGosf] t'ngfdf a9L ;kmn x'g'df pgLx¿ cfly{s, ;fdflhs x}l;ot pRr ePsf]n],

lzIff tyf nf]s;]jf cfof]usf] k/LIff tyf kf7\oqmdk|lt a9L hfgsf/ ePsf] kfOPsf] sf/0fn]

pgLx¿ ;kmn x'g ;s]sf x'g\ . ;dfj]zLleq g} ;kmn x'g] dlxnfsf] ;fdflhs x}l;ot pRr

/x]sf] b]lvPsf] 5 . ;dfj]zL gLltsf] sfof{Googsf] k|f/lDes cj:yfnfO{ ljrf/ ubf{o;n] g]kfnL

gful/snfO{ Gofo lb+b} hfg] cj:yfsf] cf+sng ug{ ;lsG5 .

VI

;dfj]zL gLlt lj=;+= @)^$.)^% b]lv nfu" ePkZrft\ j[lQ ljsf; ** k|ltztn] l56f] ePsf] 5

eg]sf 5g\ eg] !@ k|ltztn] l9nf] ePsf] 5 egL atfPsf 5g\ . l56f] ePsf] eGg]x¿sf] ts{ 5

hf] ;dfj]zLdf k/]sf] 5 p;n] a9L df}sf kfO/x]sf] 5 . o;af6 gLlt–lgdf{0f txdf pgLx¿sf]

kx'Fr k'u]sf] atfPsf 5g\ eg] ;dfj]zL gLltsf] sf/0fn] sd{rf/L j[Qdf l9nf] j[lQ ljsf;

ePsfx¿df g}/fZo a9]sf] ts{ u/]sf] klg kfOof] .

lghfdtL ;]jfdf sfo{;Dkfbgsf] :t/sf] d"Nofª\sg ubf{ ;dfj]zLtkm{sf] eGbf v'Nnftkm{sf

sd{rf/Lsf] a9L sfo{ ;Dkfbg /x]sf] kfOof] . lghfdtL ;]jf lgodfjnLcg';f/ sfo{ ;Dkfbg

d'VotM tLg k|sf/sf kfOof] . h;dfnIo tf]lsPsf / gtf]lsPsf / JolQmut Ifdtfsf sfo{x¿

/x]sf 5g\ . rfvnfUbf] s'/f s] kQf nfUof] eg] JolQmut Ifdtfsf] t'ngfdf nIo tf]lsPsf eGbf

gtf]lsPsf sfo{x¿sf] ;Dkfbg :t/ sd /x]sf] kfOof] . v'Nnfsf] t'ngfdf ;dfj]zLsf]

sfo{;Dkfbg sd x'g'df sd{rf/LnfO{ ;]jf k|j]zkZrft\ tflnd glbPsf] / JolQmut Ifdtfdf sfo{

ug'{kg]{ jftfj/0fsf] sf/0fn] o;f] x'g uPsf] b]lvof] . vf; u/L h'g sfo{sf] sfd ug]{ tf}/tl/sf

k|i6 5 cyfjf h;sf] k"0f{ lgb]{lzsf tof/ ul/Psf] 5 To:tf sfo{x¿sf] ;Dkfbgdf vf;} km/s

5}g t/ h'g sfo{x¿df ts{ le8fpg kg]{ / vt/f df]Ng kg]{ xf] To:tf sfddf ;dfj]zLsf]

;Dkfbg :t/ ;ª\u7gsf] rfxgfadf]lhd x'g g;s]sf] kfOof] . o; sf/0fn] ubf{ sfd ug{;Sg]x¿

klg pTk|]l/t x'g g;s]sf] ;d]t kfOof] .

lgisif{

o; cWoogaf6 lghfdtL ;]jf P]g, @)$( -bf];|f] ;+zf]wg_sf] k|fjwfgadf]lhd sfof{Gjog

nf]s;]jf cfof]udfkm{t sd{rf/Lsf] egf{ xF'b} cfPsf] 5 . nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng u/]sf

k/LIffx¿df pNn]Vo cfj]bg lbg]x¿ kfOP t/ klg lnlvt k/LIffdf ;lDdlnt gx'g] ;ª\Vof sl/a

%) k|ltztsf] xf/fxf/Ldf g} /x]sf] b]lvof] . cem sltko kbdf cfj]bg lbg]sf JolQm g} ge]l6Psf]

kfOof] . dlxnfnufot cGo ;d"xx¿sf] klg b/vf:t lbg] b/x¿ a9]sf] t/ ;kmn x'g]df ;Lldt

;d"xx¿ /x]sf] kfOof] . o;sf] cy{ hf] ;d'bfosf nflu ;dfj]zL gLlt NofOPsf] xf] ;f] ;d'bfosf]

ckjfbafx]s tflTjs ;xeflutf x'g g;s]sf] b]lvof] . nf]s;]jf cfof]un] u/]sf] sfddf

clwsf+zsf] ljZjf; /x]sf] / cf:yf /x]sf] b]lvof] . oBlk o;sf ;'wf/sf kIf;d]t /x]sf] b]lvof] .

sd{rf/L 5gf]6 k|lqmofdf ;kmn x'gsf sf/0fx¿df kfl/jfl/s cled'vLs/0f, s8f ldlxg]t, /fd|f]

z}lIfs of]Uotfh:tf sf/0fx¿ d'Vo /x]sf] b]lvP . ;du|df gful/sn] s]xL xb;Dd Gofosf]

cg'e"lt u/]sf] / ;xeflutfsf] :t/ ;d]t a9]sf] b]lvof] . sfo{;Dkfbgsf] :t/df x]bf{ ;dfj]zLaf6

lgo'lQm kfPsf eGbf l;dfGt ¿kdf v'Nnfaf6 lgo'Qm ePsfsf] sfo{;Dkfbg :t/ a9L ePsf]

b]lvof] . sfo{x¿ h;sf] sfo{ ljj/0f k|i6 ePsf] 5 To;df tflTjs cGt/ b]lvPg t/ nIo

gtf]lsPsf c;+/lrt sfo{x¿df v'Nnf tkm{af6 lgo'Qmsf] ;Dkfbg :t/ a9L /x]sf] t/ ltlgx¿

pTk|]l/t x'g ;s]sf] eGg] lglZrt ug{ ;lsPg . ;du|df lghfdtL ;]jfsf] ;dfj]zL gLltsf]

sf/0fn] ;+/rgfdf kl/jt{g ePsf] t/ k|j[lQdf vf;} cGt/ ePsf] kfOPg .

VII

;'emfjx¿

ljlzi6 1fg, ;Lk / Ifdtf ePsf] :yfoL k|j[lQsf /fHosf] sf]ifaf6 tna ;'ljwf kfpg] u}/;}lgs,

u}/ /fhgLlts, Jofj;flos ;d"xnfO{ lghfdtL ;]jf elgG5 . lghfdtL ;]jf k|bfg ug]{ ;]jf

k|efxnfO{ cem ;zQm / lghfdtL ;]jfnfO{ cem ;dfj]zL agfpFb} n}hfg nf]s;]jf cfof]unfO{

cem lgikIf / k|efjsf/L agfpg'k5{ . To; sfo{sf nflu ;dfj]zLs/0f, ;zQmLs/0f ;d]tnfO{

;dfj]zL gLlt;Fu} cª\ufn]/ ;'Gb/, zfGt Gofok"0f{ / ;dtfd"ns lghfdtL ;]jfsf] lgdf{0f ug{

;lsG5 . o; sfo{sf nflu b]xfosf ;'emfjx¿ k|:t't ul/Psf] 5 .

lghfdtL ;]jfdf ;dfj]z ePsf ;d'bfox¿ / pQm ;d'bfosf] gfddf ;kmn ePsf

;fdflhs, cfly{s tyf /fhgLlts k[i7e"ldnfO{ ljrf/ ubf{ ;fdflhs cfwf/nfO{ dfq

cfwf/ agfO{ ;dfj]zL gLlt nfu" ug'{eGbf ;dfj]zL leqsf] ;dfj]zL rl/q ljsf; ug{

h?/L b]lvPsf] 5 . t;y{ cfly{s, ;fdflhs / /fhgLlts cj:yfsf] ljin]if0f ubf{ dfgj

;"rsfª\s, ul/aLsf] uxgtf ljZn]if0fsf] ;"rsfª\s, n}lËs ljsf;sf] ;"rsfª\s tof/ u/L

nfu" ug{ pko'Qm b]lvG5 . o;sf] cltl/Qm cGo k|f]S;L ;"rsx¿-h;/L 5fqj[lQsf] nflu

5gf]6 ubf{ g]kfn ;/sf/n] ckgfPsf] 5_ To;}u/L ckgfpg klg ;lsG5 . o;/L ;"rsx¿

JfgfpFbf klxnf] txdf ;fdflhs, cfly{s tyf /fhgLlts ¿kdf k5fl8 k/]sf] ;d'bfonfO{

k|fyldstf lbg], bf];|f] k|fyldstfdf ;fdflhs / cfly{s ¿kdf k5fl8 k/]sf] ;d'bfonfO{,

t];|f] k|fyldstfdf cfly{s / /fhlglts ¿kdf k5fl8 k/]sf] / rf}yf] k|fyldstfdf

;fdflhs / /fhgLlts ¿kdf k5fl8 k/]sf] ;d'bfonfO{ k|fyldstf lbg'kb{5 .

nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf of]Uo x'gsf] nflu pDd]bjf/sf] z}lIfs of]Uotf;Fu hf]l8Psf]

x'gfn] x/]s txsf hgtfn] k9\g] cj;/jf6 jlGrt x'g gx'g] cj:yfsf] cfjZos 5 .

:d/0fLo kIf s] 5 eg] ;dfj]zL gLlt nfu" ePkZrft\ klg nlIft ;d'bfosf] cfj]bg ug{

cfjZos kg]{ Go'gtd of]Uotf klg gk'u]sf] cj:yf ljBdfg 5 . t;y{ g]kfn ;/sf/n]

cleofgsf] ¿kdf k9\gnfO{ hgr]tgf / lzIffdf hf]8 lbg cToGt h?/L b]lvPsf] 5 .x}g

eg] nlIft ;d'bfosf] gfddf ;/sf/af6 ljt/0f ul/Psf] df}sfdf cGo ;d'bfo jf ;f]xL

;d'bfosf ;De|fGtx¿n] kmfObf lng] lglZrt b]lvG5 . o;/L ;dfj]zL gLlt;Fu}

;zQmLs/0f / ;IfdLs/0fdf hf]8 lbg cfjZos 5 .

Kfm/s Ifdtf ePsfsf] xsdf o;sf] k'gM kl/efiff ul/g' lgtfGt cfjZos ePsf] b]lvPsf]

5 . ;fdfGo ckfª\u ePsfn] ;dfj]zL gLltsf] b'?kof]u ePsf k|z:t pbfx/0fx¿

e]l6Psf 5g\ . dlxnfsf] ;Gbe{df klg dlxnfx¿ leqsf] klg dlxnfnfO{ ;dfj]zL egf{

gLltsf] cj;/ lbg cfjZos 5 . h;df dfly pNn]v ul/Psf rf/j6f k|fyldstfx¿sf]

cfwf/df ;"rsx¿ to ug{ h?/L b]lvPsf] 5 .

sd{rf/L egf{ ug{' eg]sf] cjZo klg sfof{nosf] sfo{ ldtJooL tyf k|efjsf/L tl/sfn]

ug{ g} xf] . o;sf] nflu sd{rf/Lsf] sfo{ ;Dkfbgsf] :t/ j[l4 ug{ h?/L b]lvPsf] 5 .

sfo{;Dkfbg :t/ j[l4 ug{sf] lgldQ ;'? lgo'lQm x'Fbfsf] avtdf sfo{ ljj/0f / p;n]

VIII

ug{'kg]{ sfdcg';f/ tflnd k|bfg ul/g'kb{5 . clxn] cj:yfdf JolQmut Ifdtfsf] cfwf/df

sfo{ ug]{afx]s ;+:yfut tl/sfaf6 sfo{ ;Dkfbg / ;ª\u7gsf] p2]Zo xfl;n ePsf]

kfOsf] 5}g . sfo{;Dkfbgsf] nflu sd{rf/Ln] ug]{ sfo{ ljj/0f / ;f]sf] dfkg ug]{

;"rsfª\s tof/ ul/g' cfjZos 5 . olb ;f]xL ;"rsfª\ssf] cfwf/df nIo k|fKt ePdf

af gePdf x'g] kmfObf a]kmfObfsf] km]xl/:t tof/ u/L nfu" ul/g'kb{5 lsgeg] ;+:yfdf

sfo{ ug]{ / sfo{ gug]{ aLr km/s cjZo x'g' kb{5 .

g]kfn ;/sf/n] lghfdtL sd{rf/LnfO{ u/]sf] nufgLsf] k|ltkmn s] xf] eGg] s'/f klg s/

ltg]{nfO{ hfgsf/L u/fpg h?/L 5 . s]xL nufgL ul/G5 eg] To;sf] cfly{s k|ltkmnsf]

lx;faul/g'kb{5 . sd{rf/Lsf] ;dfh cg';f/sf] hLjgofkg ug]{ tna klg lbg] sfd klg

lng] l;4fGt nfu" ug{ h?/L b]lvPsf] 5 . o;n] sfo{;Dkfbgdf j[l4 x'g] ck]Iff lnOPsf]

5 .

nf]s;]jf cfof]un] sdfPsf] lgikIftf sfod /fvL /fVg'kb{5 . o;df nf]s;]jf cfof]usf]

k/LIff k|0ffnL vf;u/L zfvf clws[t;Ddsf] 7Ls ePsf] t/ pk–;lrj / ;x–;lrjsf]

kf7\oqmd / k/LIf0fsf nflu agfOPsf ljlwx¿df k'gd"{Nofª\sg ug{ kg]{ cj:yf b]lvPsf]

5 . o;sf nflu k|:tfj n]vg, n]v n]vg, k|:t'lt lbg], sfg'gcg';f/ eof]÷ePg egL

cf}lrTotf k|:t't ug]{, ;d;fdlos d'2fx¿sf] ljZn]if0f ug]{h:tf uxg tl/sfaf6 k/LIf0f

ug{ ;s] pQd x'g] b]lvG5 .

;dfj]zL egf{ gLltnfO{ sfod /fVb} hfg pko'St b]lvG5 . egf{b]lv lgj[lQ;Dd ;dfj]zLs/0fnfO{

nfu" ug{'eGbf ;dfj]zL gLltnfO{ egf{sf] Pp6f v'8\lsnf] sf] ¿kdf dffq cj;/ lbP/ cGo

l;dfGts[t ePsf ;d'bfonfO{ cj;/ lbP/ o;sf] bfo/f km/flsnf] agfpb} n}hfg pko'St b]lvG5

. cGo j[lQ ljsf;sf cj;/df of]Uotf / Ifdtfsf cfwf/df ul/g'kb{5 .

IX

ljifo ;"rL

cfef/

sfo{sf/L ;f/f+z

cWofo Ps M kl/rofTds k|:t'lt tyf cWoog ljlw !

!=! kl/ro !

!=@ ;d:ofsf] klxrfg @

!=# cWoogsf p2]Zo #

!=$ cWoogsf] pknlAw $

!=% cWoogsf] If]q tyf cWoog ljlw $

!=^ cWoogsf] ;+/rgf ^

cWofo b'O{ M g]kfndf ;dfj]zL zf;g k4ltM ljutb]lv jt{dfg;Dd &

@=! k[i7e"ld &

@=@ ;dfj]zL egf{ gLlt (

@=# ;dfj]zLsf] nflu sfg'gL Joj:yf (

@=$ cfjlws of]hgfdf ;dfj]zL gLlt !)

@=% cWoog k|ltj]bgx¿df ;dfj]zL gLltsf] ;dLIff !!

@=& ;dfj]zL egf{ gLlt / lj1fkg !#

@=* ;dfj]zL egf{ gLlt / b/vf:t !$

@=( b/vf:t / lnlvt k/LIffdf ;+nUgtf !&

@=!) ;dfj]zL egf{ gLlt / lnlvt k/LIff !&

@=!! ;dfj]zL egf{ gLlt / kf7\oqmd !*

@=!@ ;dfj]zL egf{ gLlt / l;kmfl/; !*

cWofo tLg M g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjogsf] ;ldIff M ;+/rgfdf kl/jt{g k|j[lQ pxL < !(

#=! lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog !(

#=@ ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogdf nf]s;]jf cfof]usf] e"ldsf @!

#=@=! Efgf{ k|lqmof @!

#=@=@ nf]s;]jf cfof]usf] e"ldsfsf] k|efjsfl/tf @@

X

#=@=# sd{rf/L 5gf]6 ljlwx¿sf] k|efjsfl/tf @#

#=@=$ nf]s;]jf cfof]usf] kf7\oqmdsf] ;fGble{stf @$

#=# ;dfj]zL egf{ gLlt / hflt tyf hghfltsf] k|ltlglwTjsf] cj:yf @%

#=$ ;dfj]zL egf{ gLlt / dlxnf #)

#=% ;dfj]zL egf{ gLlt / km/s Ifdtf ePsf #)

#=^ ;dfj]zL egf{ gLlt / Gofo #)

#=& ;dfj]zL egf{ gLlt / cfly{s kIf 32

#=* ;dfj]zL egf{ gLlt / j[lQ ljsf;32

#=( ;dfj]zL egf{ gLlt / sfo{ ;Dkfbg33

cWofo rf/

;f/f+;, lgisif{ / ;'emfjx¿

$=! ;f/f+;38

$=@ cWoogaf6 k|fKt glthfx?39

$=# lgisif {43

$=$ ;'emfjx¿44

XI

tflnsfsf] ;"rL

tflnsf g+= @=! lghfdtL ;]jfdf dlxnf / k'?ifsf] k|ltlglwTjsf] cj:yf @&

tflnsf g+= #=! ;fd'bflos :s'nsf pDd]bjf/ ;kmn x'gfsf sf/0fx¿ $^

tflnsf g+= #=@ lghfdtL ;]jfdf sfo{/t sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbg :t/ %%

lrqx?

lrq g+=@=! kb ;ª\Vof @&

lrq g+= @=@ v'Nnf / ;dfj]zLtkm{sf] lj1flkt kb ;ª\Vof @&

lrq g+ @=# ;dfj]zL ;d"xtkm{sf] kb;ª\Vof @*

lrq g+= @=$ dlxnf k'?ifsf] b/vf:t ljj/0f @*

lrq g+= @=% hghfltsf] b/vf:t ;ª\Vof @(

lrq g+= @=^ wfld{s cfwf/df b/vf:t @(

lrq g+ @=& z}lIfs of]Uotf #)

lrq g+= @=* z}lIfs ;ª\sfo / b/vf:t ljj/0f #)

lrq g+= @=( dft[efiff / b/vf:t ljj/0f #!

lrq g+= @=!) pd]/cg';f/sf] b/vf:t #@

lrq g+= @=!! ljsf; If]q / b/vf:t #@

lrq g+= @=!@ cf}ift cfj]bg ;ª\Vof ##

lrq g+= @=!# v'Nnf tyf ;dfj]zLsf] cf}ift b/vf:t k|ltkb ##

lrq g+= @=!$ b/vf:t / lnlvt k/LIffdf ;+nUgtf #$

lrq g+= @=!% ;dfj]zL tyf v'Nnftkm{sf l;kmfl/; x'g g;s]sf kbx¿ #%

lrq g+= #=! nf]s;]jf cfof]usf] k|efjsfl/tf $)

lrq g+= #=@ sd{rf/L 5gf}6sf ljlwx¿sf] k|efjsfl/t $!

lrq g+= #=# kf7\oqmdsf] ;fGble{stf $#

lrq g=+ #=$lghfdtL ;]jfdf hfthfltsf] k|ltlglwTjsf] cj:yf $$

lrq g+= #=% nf]s;]jf cfof]usf] 5gf}6 klqmofaf6 Gofo ePsf] cg'e"lt %)

lrq g+= #=^ ;dfj]zL egf{ gLlt / cfly{s kIf %@

lrq g+= #=& ;dfj]zL egf{ gLlt / j[lQ ljsf; %#

XII

dfldnf !

s'g} vf; hflt ljz]if ;kmn x'g'sf] sf/0f s] xf] <

dfldnf cWoog @

k9fOdf dfq cf/If0f b]pm

dfldnf cWoog @

;dfj]lztfsf] c;/

cWofo Ps

kl/rofTds k|:t'lt tyf cWoog ljlw

!=! kl/ro

;dfj]zLtfsf] d'2f ljZjdf g} clt dxTjsf ;fy jx; 5nkmn ul/+b} cfPsf] ;+j]bgzLn d'2f

xf] . ;dfhdf ePsf x/tx / tKsfsf dflg;nfO{ /fHosf ;+oGqdf s;/L;xeflutf tyf

;fdflhs Gofo lbnfpg ;lsG5 eg]/ vf]h cg';Gwfg x'Fb} cfPsf] ljifo xf] . o;} l;nl;nfdf

;dfj]lztfsf] d'2f g]kfndf klg ljutb]lv rlncfPsf] d'2f xf] . o; d'2fn] cem;Dd klg k'0f{

?k kfpg ;s]sf] b]lv+b}g . o; ;dfj]zL l;4fGtsf k]lrnf cfofdx¿ ljutb]lv jt{dfg;Dd

;do;fk]If kl/jt{g xF'b} cfPsf] kfOG5 . ;g\ !(() sf] bzs cufl8 o;nfO{ e"–If]qsf]

cfwf/df x]l/+b} cfPsf] lyof] eg] clxn] cfP/ o;nfO{ hfthfltnufot /f]huf/L tyf dfgl;s

cj:yfh:tf cGo cfwf/df x]l/g] u/]sf] kfOG5 .

cjwf/0fut¿kdf ;dfj]zL l;4fGt ;xeflutfTds k4lt xf] h;n] k5fl8 k/]sf

hg;d'bfonfO{ /fHosf] d"n k|jfxdf NofO{ ljsf;df ;Fu} cu|;/ ug]{÷u/fpg] ub{5 . csf]{

cy{df ;dfj]lztf eGgfn] ;dfhdf ;fdflhs Gofosf] :yfkgf u/fpg' xf] . ;g\ !(^).&) sf]

bzsdf k|mfG;df of] ;dfj]lztfn] dfgl;s tyf zf/Ll/s ¿kdf c;Qm ePsf, cfTdxTof ug{

cu|;/, j[4, afn clwsf/ xgg ul/Psf tyf nfu" cf}ifwsf] s'ntdf km;]sf o'jf–o'jtLnfO{

nlIft ul/Psf] lyof] (Silver, 1994). ;g\ !(*) sf] bzsdf cfP/ o; zAbn] a]/f]huf/

tyf ;fdflhs cl:y/tfsf] sf/0fn]] ubf{ kl/jf/sf] :yfloTj gePsf], ;fdflhs alxis/0fdf

k/]sf, ;fdflhs Pstfdf vnn ePsf d'2fdf s]lGb|t ePsf] kfOG5 (Haan, 1998) . ;g\

!(() sf] bzsdf cfP/ o;n] ;fdflhs tyf cfly{s ¿kdf k5fl8 k/]sf ul/a, c;dfg

Gofo k|0ffnLh:tf kIfdf hf]8 lbPsf] kfOG5 (Kabeer, 2000) .

;fdfGotof ;fdflhs ;dfj]zL eGgfn] ;+:yfut ;fdflhs cj/f]wx¿ h;n] ju{, hfthflt,

If]q tyf lnª\usf cfwf/df ul/Psf lje]bx¿nfO{ cGTo ug{ bzf{pF5 . o; cy{df ;dfj]lztf

Ps /0fgLlt xf] h;n] ljsf; k|lqmofdf k5fl8 k/]sf tyf kfl/Psf ;d'bfonfO{ /fHosf] ;]jf /

;'ljwfdf kxF'r k'¥ofpg] tyf df}sf k|bfg ug]{ sfo{ ub{5 . o; kx'Fr tyf df}sfn] nlIft

;d'bfon] ;lqmo ;xeflutf hgfpg] / cfˆgf] n's]sf] Ifdtf ljsf; u/L cfTdan a9fpg] /

lg0f{o lng ;Sg] kIfnfO{ lglb{i6 ub{5 .

;fdflhs ;dfj]lztfn] ljBdfg c;dfgtfsf] cj:yfnfO{ x6fpg' xf] . o;sf] d'Vo p2]Zo

;fdflhs PsTj l;h{gf ug{' /x]sf] 5 . o;sf] dtna of] xf]Og ls ;dfhdf /x]sf ;d"x¿sf]

kl/ro csf]{ ;d"xdf ldnfg u/]/ ;fdflhs Ps¿ktf sfod ug'{ . o;y{ k|To]s ;d"xn] cfˆgf]

klxrfg sfod ub}{ ;dfhdf ldn]/ ;fdflhs efOrf/fdf /lx/xg' g} ;fdflhs ;dfj]lztf xf] .

;fdflhs ;dfj]lztfsf nflu ;fdflhs ;d:ofsf] ;dfwfg ;dfgsf] l;4fGtdf cfwfl/t eO{

ul/g'kb{5 . o;n] ljj]w/xLt gLltsf] cjnDag u/]/ sfof{Gjogdf n}hfg] kIfnfO{ jsfnt

u/]sf] x'G5 .

2

;fdflhs ;dfj]lztfn] ;dfhdf ljBdfg /Lltl/jfh, hfthflt tyf pgLx¿sf kl/rofTds

kIfx¿nfO{ sdhf]/ agfO csf]{ zlQmzfnL ;d"xdf ljno u/fpg] kIfdf jsfnt ub}{g t/

o;n] ax'ntfdf cfwfl/t dfgjLo ;Eotfdf hf]8 lbPsf] x'G5 . ;a} kIfx¿n] Ps csf{sf]

/Lltl/jfh / ;+:sf/nfO{ ;Ddfg ug]{ k/Dk/fnfO{ hf]8 lbG5 .

;fdflhs ;dfj]lztf csf]{ cy{df ;fdflhs k'FhL klg xf] . Psfk;df ;fdflhs ;DaGwx¿

a9fpg] / cfk;L ;xof]u clej[l4 ug'{xf] . olb cfk;L ;DaGw Ps csf{]pk/ ;Ddfg gx'g]

/fHon] To;nfO{ a]jf:tf u/]sf] cj:yfdf ;fdflhs ;dfj]lztf c;Dej x'G5 . a[xt\ cy{df

;fdflhs ;dfj]lztfn] :jtGqtf / cfk;L ;xof]udf cfwfl/t ax';f+:s[lts ePsf /fli6«o

tyf cGt/f{li6«o hgtf cfk;df PsLs[t x'g' g} xf] .

df]8nx¿ M;fdflhs ;dfj]lztfnfO{ JofVof ug]{ ;Gbe{df tLg lsl;dsf df]8nx¿ k|:t't

ul/Psf 5g\ (Wilson, 2006) . klxnf] df]8n ;fdflhs clwsf/, Gofof]lrt ljt/0f /

;dfgtfdf cfwfl/t 5 . of] cjwf/0ff pbf/ k|hftflGqs tyf k|hftflGqs ;dfhjfbdf

ljZjf; ug]{ bfz{lgsn] /fHosf] gLlt lgdf{0f ug{ k|of]u u/]sf 5g\ . of] cjwf/0ff cg';f/,

lglZrt lqmofzLn ;d"xn] /fHo lgoGq0f ub{5 / glthf ;dfj]zL xF'b}g . c;dfj]lztf 36fpg

/fHon] zlQmzfnL ;d"xaf6 ;DklQ / ;|f]t ;fwg vf];L jlxis[t u/]sf] ;d"xnfO{ k'gM ljt/0f

ul/g'kb{5 .

bf];|f] df]8ncg';f/ ljleGg ;fdflhs kl/j]z ePsf hghflt tyf efiffx¿n] cfˆgf] k|e'Tj

a9fpg ;wF} ;ª\3if{ ul//x]sf x'G5g\ . To:tf] ;ª\3if{ cfw'lgs ;dfhsf] Ps cleGg ljz]iftf

xf] . o:tf] ;ª\3if{n] JolQm tyf ;d"x ;dflxt x'g] tyf c;dflxt x'g] ub{5 . xfg]{ ;d"xn]

cfˆg} lsl;dsf k|yf tyf k|rng ljsf; u/]/ :yfloTj k|fKt ub}{ tNnf] ;d"xdf :yfloTj k|fKt

u/]sf] x'G5 . ljrf/sx¿sf] ljrf/df of] df]8n JolQmut :jtGqtf / v'Nnf ahf/ k|lt:kwf{n]

hGdfPsf] xf] . o;af6 JolQm tyf v'Nnf ahf/sf] c;kmntfsf] ¿kdf glhtf NofpFb5 .

t];|f] df]8nrflxF PsLs[t ;dfhsf] l;h{gf u/]sf] 5 . of] df]8n ;dfhsf] sfo{;Dkfbgdf

cfwfl/t 5 . o; df]8nn] /fHo / >d ahf/sf] PsLs[t x'g'kg]{ s'/fdf hf]8 lbG5 . /fHo /

>dahf/ PsLs[t gxF'bf ;fdflhs c;dfj]lztfsf] hGd x'G5 . o; df]8nsf] ts{ 5 sL ;dfh

/ JolQmsf] ;DaGw /fHo c;kmn ePsf] cj:yfdf 6'lqmg k'Ub5 . ha gful/s l;dfGts[t x'g

k'Ub5, pgLx? cfwf/e"t ;fdflhs tyf /fhgLlts clwsf/af6 jl~rt

x'ghfG5 (Alexander, 1985) . To;}n] o:tf] cj:yfdf /fHon] hgtfnfO{ cfwf/e"t¿kdf

lhpg] / ;ª\3 ;+:yfdf /f]huf/L lbg] clwsf/ k|bfg ul/g'kb{5 . To;sf/0f /f]huf/, jf:f:yfg,

:jf:Yo pkrf/, lzIffh:tf gful/s clwsf/ k|bfg ul/g' pko'Qm x'G5 .

;du|df ;fdflhs ;dfj]lztfn] u/LaLsf] b'Zrqm tf]8]/ cj;/df ;dfg kx'Fr / Goflos

;dfhsf] l;h{gf ug{' g} o;sf] p2]Zo xf] .

!=@ ;d:ofsf] klxrfg

g]kfndf ;dfj]lztfsf] cjwf/0ffdf w]/} ljjfb, ax; tyf 5nkmn xF'b} cfPsf] ljifo xf] .

o;df /fhgLlts ljsf; qmd;Fu} hg cfsf+Iff tyf cGt/f{li6«o kl/j]zn] cem a9L dxTj

3

kfpFb} cfPsf] 5 . ;dfj]lztfsf] nflu g]kfn ;/sf/n] k|hftGqsf] k'gM pbokZrft\ g]kfn

clw/fHosf] ;+ljwfg, @)$& / cf7f}+, gjf}+ tyf b;f}+ of]hgfdf o;sf] Joj:yf u/L nfu" u/]sf]

b]lvPsf] 5 . tt\kZrft\ klg bf];|f] hgcfGbf]ng / kl5sf of]hgfx¿n] ;dfj]lztfsf] nflu

emg\ dxTjsf ;fy cufl8 a9fPsf] kfOG5 . tyfkL ;dfj]zL cfly{s j[l4 / ;dfg ;fdflhs

ljsf;, ;a} hfthflt tyf hghfltsf] ;dfg ;xeflutf / k|ltlglwTj, ;fdflhs Pstf /

;a} ;d"xsf] klxrfgsf] ;Gbe{df dxTjk"0f{ d'2f aGb} cfPsf] b]lvG5 (Tamang, 2014) .

g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg @)^# n] ;dfgtfsf] xssf] Joj:yf u/]sf] 5 t/ dlxnf, blnt,

cflbjf;L hghflt, dw];L jf ls;fg, dhb'/ jf cfly{s, ;fdflhs jf ;f+:s[lts b[li6n]

lk5l8Psf ju{ jf afns, j[4 tyf ckfª\u jf zf/Ll/s jf dfgl;s ¿kn] czQm JolQmsf

;+/If0f, ;zQmLs/0f jf ljsf;sf nflu sfg'gåf/f ljz]if Joj:yf ug{ ;lsG5 egL pNn]v

u/]sf] 5 . o;sf] cnfjf ;dfg sfdsf nflu dlxnf / k'?ifsf aLr kfl/>lds tyf ;fdflhs

;'/Iffdf e]befj ul/g] 5}g ;d]t pNn]v u/]sf] 5 .

pk/f]Qm ;+j}wflgs Joj:yfcg';f/ g]kfn ;/sf/n] lghfdtL ;]jfnfO{ bf]];|f] ;+zf]wg u/L

cf/If0fsf] Joj:yf u/]sf] 5 . o; P]gadf]lhd hDdf vfnL ePsf] kbdWo] %% k|ltzt v'Nnf

k|ltof]lutf / $% k|ltzt kb cf/If/0fsf] nflu 5'6\ofOPsf] 5 . o; $% k|ltzt kbnfO{ ;o

k|ltzt dfgL ## k|ltzt kb dlxnfnfO{, @& k|ltzt kbhghfltnfO{, @@ k|ltzt kb

dw]l;nfO{, ( k|ltzt kbblntnfO{, % k|ltzt kbkm/s Ifdtf ePsfnfO{ / $ k|ltzt

kblk5l8Psf If]qnfO{ Joj:yf ul/Psf] 5 . pk/f]Qm Joj:yfcg';f/ nf]s;]jf cfof]un] lj=;+=

@)^% ;fnb]lv k/LIff ;~rfng ub}{ cfPsf] 5 . clxn];Dd cf/If0ftkm{ sl/a&))) hgfn]

cj;/ kfO;s]sf 5g\ . o; cy{df o; cf/If0f gLltsf] k|efj d"Nofª\sg ug{;lsg] ePsf] 5

.

o; cj:yfdf lghfdtL ;]jf P]gsf] ;dfj]zL gLlt s;/L sfof{Gjog ePsf] 5 < o; gLltsf]

;dfhdf s:tf] k|efj k/]sf] 5 < s] of] gLltn] ;+ljwfgdf eg] d'tfljssf] ;fdflhs, cfly{s

tyf /fhgLlts ¿kdf k5fl8 k/]sf] hgtfn] cj;/ k|fKt ug{;s]sf] 5 < h:tf cg'Ql/t k|Zg

cWoogsf ljifoj:t' /x]sf 5g\ .

!=# cWoogsf p2]Zox¿

o; cWoogsf] d'Vo p2]Zo lghfdtL ;]jf P]g, @)$( -bf];|f] ;+zf]wg_n] cjnDag u/]sf]

;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog ljifodf ;"rgf ;ª\sng u/L jf:tljs Jojxf/df NofPsf]

egf{ k|lqmof, lghfdtL ;]jfsf] ;+/rgfh:tf kIfx¿sf] ljZn]if0f ug{' /x]sf] 5 . o; cWoogn]

lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL gLltsf] sfof{Gjogn] kf/]sf] k|efjsf] ljifodf cWoog ug]{5 . cGo

p2]Zox¿ b]xfoadf]lhd /x]sf 5g\ .

o;/L lghfdtL ;]jfdf v'Nnf tyf ;dfj]zL egf{ k|lqmofaf6 k|j]z ug{ ;kmn ePsf

lghfdtL ;]jfsf sd{rf/Lsf] ;dfj]zL egf{ gLltsf] ;Gbe{df pgLx¿sf] ljrf/ ;+sng

u/L] ljZn]if0f ul/g]5 .

lghfdtL ;]jfsf] :f+/rgfdf ;dfj]zL egf{ gLltn] kf/]sf] k|efjsf] ljZn]if0f ul/g]5 .

4

nf]s;]jf cfof]un] ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog kIfdf v]n]sf] e"ldsf] ljZn]if0f

ul/g]5 .

v'Nnf tyf ;dfj]zL egf{ k|lqmofaf6 ;kmn ePsf sd{rf/Lsf] sfo{ If]qdf

ul//x]sf] sfo{;Dkfbgsf] ljZn]if0f ul/g]5 .

cGTodf ;dfj]zL egf{ gLltnfO{ k|efjsf/L agfpg /0fgLlt tyf gLlt ;'emfp ul/g]5

.

!=$ cWoogsf] pknlAw

o; cWoogn] lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zLtf nfu'" ePkl5 o;sf] k|efjsf] af/]df lj:t[t

ljj]rgf ul/Psf] 5 . o;sf] ljZn]if0faf6 ;+ljwfgdf n]lvPadf]lhdsf nlIft ju{sf]

;xeflutf eP÷gePsf] / Gofo kfpg ;s]÷g;s]sf] lgSof]{n u/]/ gLlt lgdf{0fdf ;xof]u

ub{5 .

!=% cWoogsf] If]q tyf cWoog ljlw

o; cWoogdf b]xfoadf]lhdsf /0fgLlt tyf ljlw k|of]u ul/Psf] 5 . o;df ;Gbe{ ;fdu|Lsf]

;ª\sng u/L cWoog / :ynut cWoog b'j} ul/Psf] 5 . o; cWoognfO{ ljj/0ffTds tyf

ljin]if0ffTds cWoogsf] 9fFrfdf cfwfl/t /xL cg';Gwfg ul/Psf] 5 . :ynut cWoogsf]

nflu ;ftj6f lhNnfnfO{ 5gf]6 ul/Psf] 5 .

!=%=! ;Gbe{ ;fdu|Lsf] cWoog

o;cGtu{t ;dfj]zL egf{ gLltsf nflu rflnPsf sbdx¿ / tt\ ;dodf ul/Psf cWoog

k|ltj]bg n]v /rgfx¿nfO{ ;ª\sng u/L ljZn]if0f ul/Psf] 5 h'g ljZn]if0fsf] cfwf/df

;dfj]zL gLltsf d'2fx¿ klxrfg u/L ;f] d'2fnfO{ :ynut cWoogdf ;dfj]z ul/Psf] 5 .

;dfj]lztfsf] ;Gbe{df 5}6f}+ of]hgf-!(*)–*%_b]lv clxn];Ddsf cfjlws of]hgfsf] ljZn]if0f

ul/of] . cem o; cWoognfO{ vlbnf]¿kdf k|:t't ug{ k~rfot sfn -!(^)–!(()_ ;Ddsf]

cjlwdf eP u/]sf k|of; / o;sf] k|efjsf] ;d]t ljZn]if0f ul/of] . o; sfo{sf]

cnfjf Susan Hagen(2007), David N. Gellner (2007), Ishtiaq

Jamil / Rameshowr Dangal (2009), Ganeshman Gurung(2007) ;fy} ;dfhzf:q

s]Gb|Lo ljefuåf/f ul/Psf] cWoog k|ltj]bgnfO{ cfwf/df lnO{ ljZn]if0f ul/Psf] 5 . o;

cg';Gwfg sfo{sf] nflu d'Vo ¿kdf nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng ub}{ cfPsf] k/LIff k|0ffnL /

gLltut Joj:yfsf] ljj]rgf ul/Psf] 5 . o;}u/L cWoogn] lghfdtL sd{rf/L 5gf]6 ug{

k|sflzt u/]sf] kf7\oqmdsf] ;d]t ljZn]if0f ul/Psf] 5 .

nf]s;]jf cfof]uaf6 ;dfj]zL egf{ gLltaf6 lj=;+= @)^% ;fnb]lv lj=;+=@)&) ;Dd 5gf]6

ePsf pDd]bjf/x¿sf] uxg ljZn]if0f ul/Psf] 5 . h;af6 cfPsf] glthfnfO{ tflnsfdf

k|:t't ul/Psf] 5 . @)^% ;fnnfO{ g} cfwf/ dfGg'sf] sf/0f g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf ;f]xL

;fnb]lv nf]s;]jf cfof]un] ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog ub}{ cfPsf] 5 .

5

!=%=@ cWoogsf] 9fFrf

k|:t't cWoog ljj/0ffTds tyf ljZn]if0ffTds 9fFrfdf cfwfl/t 5 . o; cy{df ljj/0ffTds

xf] ls h;df ljutb]lv jt{dfg;Ddsf gLltut Joj:yf / ltlgx¿sf k|efjnfO{ pNn]v

ul/Psf] 5 . o;af6 ;dfj]zL zf;g k4ltsf] emns lbPsf] 5 . of] cWoog o; cy{df

ljZn]if0ffTds 9fFrfdf cfwfl/t 5 h;n] ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogsf] qmddf

cfOk/]sf tTjx¿sf] k|efjsf] d"Nofª\sg ul/Psf] 5 . lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt

sfof{Gjogdf k|efj kfg]{ tTjx¿sf] c;/nfO{ ljZn]if0f ul/Psf] 5 .

!=%=# hg;ª\Vof tyf gd'gf 5gf}6

nf]s;]jf cfof]un] @)^% b]lv @)&) ;Dd lj1fkg u/]sf kbx¿ sl/a !( xhf/ /x]sf 5g\ .

tL kbx¿ /fhkq cg+lst tyf /fhkqf+lst b'j} /x]sf 5g\ . o; cWoogdf ;ftj6f lhNnfsf

@@& hgf sd{rf/L;Fu ;+/lrt k|ZgfjnL tof/ u/L tYofª\s ;ª\sng ul/Psf] 5 . o;sf

cltl/Qm @* hgf ;f]xL ;f]xL sfof{nosf sfof{no k|d'vx¿;Fu ;dfj]zL egf{ gLltsf]

;Gbe{df cGtjf{tf{ lnO{ ;+/lrt k|ZgfjnLaf6 cfPsf] tflnsf;Fu} ljZn]if0f ul/Psf] 5 .

!=%=$ tYofª\ssf] ;|f]t

o; cWoogsf] nflu p2]Zocg';f/ b]xfoadf]lhd k|fylds tyf låtLo tYofª\s k|of]u ul/Psf]

5 .

!=%=% låtLo tYofª\s

låtLo tYofªssf] ¿kdf nf]s;]jf cfof]usf jflif{s k|ltj]bgx¿ lnOPsf] 5 . h;df @)^%

b]lv @)&) ;Ddsf jflif{s k|ltj]bgx¿ kb{5g\ . o;sf] cltl/Qm nf]s;]jf cfof]usf ;Dk"0f{

cf}krfl/stfx¿ kf/ ul/;s]kl5 k/LIffdf ;kmn pDd]bjf/n] nf]s;]jf cfof]un] tof/ u/]sf]

kmd{ eg'{kb{5 . pQm kmd{sf] cfwf/ el/Psf tYofª\sx¿ cfjZostfcg';f/ $&! hgfsf]

tYofª\s ;ª\sng ul/Psf] 5 . o; kmd{af6 ;kmn pDd]bjf/sf] v'Nnf tyf ;dfj]zL

k|lt:kwf{sf] k|s[lt yfxf nfu]sf] 5 . o;sf cltl/Qm o;jf6 lnª\u, If]q, hfthflt, lzIff,

k];f-afa'–cfdfsf] ;d]t_ /f]huf/sf] cj:yf h:tf kIfx¿sf] kQf nufpg ;lsof] . o:tf]

k|s[ltsf] tYofªsnfO{ cltg} ljZjfl;nf] dflgPsf] 5 lsgsL obL ;kmn pDd]bjf/n] unt

;"rgf lbPsf] cj:yfdf p;nfO{ sf/afxL rnfpg ;lsg] sfg'gL Joj:yf 5 . of] tYofª\snfO{

pk/f]Qm PsfOsf] cfwf/df SPSS k|f]u|fdsf] ;xfotf lnO{ ljZn]if0f ul/Psf] 5 .

!=%=^ k|fylds tYofª\s

o; cWoogdf k|fylds tYofª\s k|ZgfjnL ljlw / cGtjf{tf{ ljlw åf/f ;ª\sng ul/Psf] 5 .

k|ZgfjnLx¿ wgs'6f, hgsk'/, uf]vf{, b}n]v, wgu9L / c5fd lhNnfsf ;/sf/L

sfof{nox¿df tL;÷tL;j6fsf b/n] ljt/0f u/L ;ª\sng ul/Psf] 5 . o;sf cltl/Qm

sf7df8fF}sf] cfGtl/s /fh:j ljefu / :jf:Yo ;]jf ljefuaf6 tL;÷tL;j6fs} b/df ;+sng

6

ul/Psf] 5 . To;}u/L pk/f]Qm lhNnfdf sfof{no k|d'vx¿nfO{ rf/÷rf/hgfsf] b/df ;d]t

cGtjf{tf{ lnOPsf] 5 . o;df hDdf @@& hgf sd{rf/L / @* hgf sfof{no k|d'vx¿ /x]sf

5g\ .

!=%=& tYofª\s ;ª\sngsf nflu pkof]u ul/Psf cf}hf/x¿

o; cWoogsf tYofª\s ;ª\sngsf] nflu k|ZgfjnL / cGtjf{tf{ tyf :ynut cjnf]sg

ul/Psf] 5 .

k|ZgfjnLM ljsNkx¿df ;:ldt ul/Psf k|ZgfjnL tof/ ul/Psf] 5 . pk/f]Qm k|ZgfjnLdf

pQ/bftfsf] ;fdfGo ;"rgfh:t} lnª\u, pd]/, lzIff, kb jfa'–cfdfsf] k];f, cfly{s

cj:yfh:tf kIfx¿sf] ;"rgf ;dfj]z ul/Psf] 5 eg] bf];|f] v08df lghfdtL ;]jfdf ;+nUg

x'gsf sf/0fx¿, kf7\oqmdsf] pko'Qmtf, sd{rf/Lsf] ;xeflutf, o; k4ltn] NofPsf] Goflos

cj:yf, sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbgsf] cj:yf, cf/If0fsf] pko'Qmtf / ;'emfjx¿ ;dfj]z

ul/Psf] 5 . pk/f]QM k|Zgx¿nfO{ Likert Scale df cfwfl/t /x]sf 5g\ .

cGtjf{tf{ McGtjf{tf{sf] nflu csf]{ v'Nnf k|Zgx¿ tof/ ul/Psf] 5 . h;df;+/lrt k|ZgfjnLdf

h:t} o;df klg c;/ ug]{ tTjx¿ kZgdf ;dfj]; ul/Psf] 5 . cGtjf{tf{ dfly pNn]lvt

lhNnfx¿sf ;/sf/L sfof{nosf sDtLdf rf/hgf sfof{no k|d'vx¿;Fu lnOPsf] 5 . hDdf

@$ hgf sfof{no k|d'v / sf7df8fF}af6 rf/hgf lj1;Fu cGtjf{tf{ lnOPsf] 5 . h;cGtu{t

nf]s;]jf cfof]usf k"j{ ;b:o / k|f1x¿ ;dfj]z ul/Psf] 5 .

:ynut cjnf]sg M o; cWoogsf] bf}/fgdf dfly pNn]lvt lhNnf tyf ljefux¿df

k|ZgfjnLdf pNn]lvt /f;Lx¿sf] cfwf/df @$ j6f sfof{nox¿df :ynut cjnf]sg ul/Psf]

5 .

!=^ cWoogsf] ;+/rgf

o; k|ltj]bg rf/ efudf ljefhg ul/Psf] 5 . klxnf] cWofodf kl/rofTds k|:t'lt tyf

cWoog ljlw pNn]v ul/Psf] 5 . h;df ;dfj]lztfsf] ;}4flGts ljj]rgfsf] ;fy} cWoogsf]

d'2fx¿ pNn]v ul/Psf] 5 . o;sf cltl/Qm cWoog ljlw;d]t pNn]v ul/Psf] 5 .

o;}u/L bf];|f] cWofodf ;dfj]zL zf;gk4ltsf] g]kfndf ljutb]lv jt{dfg;Ddsf]

P]ltxfl;stf k|:t't u/L lghfdtL ;]jfdf lj=;+= @)^% ;fnb]lv lj=;+= @)&) ;Ddsf]

tYofª\snfO{ ljZn]if0f ul/Psf] 5 . o;jf6 lgl:sPsf d'2fx¿sf] cfwf/df k|ZgfjnL agfOPsf]

5 h;sf] cfwf/df cfPsf tYofª\snfO{ t];|f] cWofodf ljZn]if0f k|:t't ul/Psf] 5 . pk/f]Qm

d'2fx¿ Hf:t} lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zLtfsf] l:ylt / gLlt sfof{Gjogsf] cj:yfnfO{ j}1flgs

ljlwcg';f/ ljZn]if0f k|:t't ul/Psf] 5 . clGtd cWofodf lgisif{ pNn]v ul/Psf] 5 .

7

cWofo b'O{

g]kfndf ;dfj]zL zf;g k4lt M ljutb]lv jt{dfg;Dd

@=! k[i7e"ld

;+;f/df w]/} h;f] åGåx¿ kl/rosf] vf]hLdf ePsf 5g\ (Brown, 2001; Harff and Gurr,

2004; Harris and Reilly, 1998; Kegley Jr., 2009; Wimmer, 2013Quoted from

Lawoti, 2014) . g]kfndf klg åGb kl/rosf] nflu ePsf] ts{ ul/G5 (Lawoti, 2014) .

;dfj]lztfsf] cfly{s j[l4 tyf ljsf;sf] nflu cfjZos kIf xf] . olb b]zsf] ;|f]t /

;fwgx¿ s'g} lglZrt ju{df hfG5 / pkof]u x'G5 eg] Tof] b]zsf] ;du| ljsf; x'g ;Sb}g .

olb s]jn ;fgf] ;d"xsf] ;|f]t / ;fwgdf kx'Fr x'G5 eg] pgLx¿n] ;du| b]z ljsf;sf]

pQ/bfloTj lng'kg]{ x'G5 t/ o;/L lnOFbf ;du| hgtfsf] ljsf; ;Dej b]lv+b}g . o:tf]

cj:yfdf b]zsf] cfly{s ljsf; l:y/ x'g] cljsl;ttkm{ ws]lng] x'G5 . hxfF ;dfh cflYf{s

tyf /fhgLlts ¿kdf ;dfj]zL 5 ToxfF k|To]s JolQmsf] ;xeflutfdf j[l4 eO{ b]z pGglttkm{

pGd'v x'G5 ( Acemoglu and Robinson, 2012) . h'g ;dfhdf ;dfj]lztfsf] cfwf/df

Jojxf/ ul/+b}g ToxfF lg/Gt/ u/LaL;Fu h'lw/xg'kb{5 . b]zsf] sd{rf/LtGq h;n] hg:t/df

pgLx¿sf] efiff, ;+:sf/, hLjgk4lt, OR5f, cfjZostfh:tf kIfx¿ hfGb}g cyjf a'‰b}g

To;n] pQm ;dfhsf] ljsf;df cj/f]w NofO{ ;du| b]zsf] ljsf;df afws aGb5 (Esman,

1997) . csf]{ kIfdf olb ;+:yfx¿df hlt w]/} ;d"xx¿ eof] Tolt g} sfo{;Dkfbg :t/ a9\b5

/ h;sf] sf/0faf6 ;du|tfdf b]zsf] ljsf; tyf pGglt x'gdf d2t k'Ub5 (Page, 2008) .

/fhgLlts cfofddf klg hlt w]/} /fhgLlts ;xeflutf eof] h;n] ;dfj]lztfnfO{ a9fjf

lbG5 (Hachhethu, 2014) .

zf;g k4ltsf] d"Nofª\sg ubf{ o;sf] P]ltxfl;stf, /fhgLlts rl/q tyf ;fdflhs cfly{s

kIfaf6 ug{;lsG5 . dx]Gb| nfjtL -@)!$_ sf] ljrf/df g]kfnsf] b'O{ ltxfO hg;ª\Vof h'g

blnt, cflbjf;L, dw];L / d'l:nd ;f+:s[lts, ;fdflhs, /fhgLlts tyf cfly{sh:tf

kIfx¿sf] cfwf/df l;dfGts[t x'Fb} cfPsf] / pgLx¿sf] /fHo ;+oGqdf ;xeflutf x'g g;s]sf]

b]lvG5 . pxfFsf] ts{cg';f/ olb b]zsf] dlxnfsf] hg;ª\VofnfO{ ;dfj]z ug]{xf] eg] of]

l;dfGts[t / c;dfj];L rl/q a9]/ *% k|ltzt k'Ub5 . g]kfnsf] cfw'lgs zf;g ;Qf

;'?jft ePb]lv g]kfndf pNn]lvt ju{x¿nfO{ l;dfGts[t ul/+b} cfPsf] ts{ ul/+b} cfPsf]

5 (Bhattachan, 1997; Lawoti, 2005; Neupane, 2000) . k[YjLgf/fo0f zf;n] g]kfnnfO{

PsLs/0f ubf{ tfufwf/L1 / dtjfnLnfO{ ;Fu} k|of]u u/]sf] kfOG5 . pgn] ;Ifd JolQmnfO{

o'4sf] g]t[Tj ug{ lbPsf] ;d]t b]lvPsf] 5 . o'4 ug{ tof/Lsf] qmddf lj;] gurL{h:tf ;fdfGo

k];f c+ufn]sf JolQm;Fu;d]t ctL{ tyf ;'emfj lnPsf] Oltxf;df k|i6 pNn]v u/]sf lyP .

lbJo pkb]zdf g]kfn ;a}sf] ;femf km"naf/L ePsf] pNn]v u/]sf lyP . o:tf sfo{ ubf{

tfufwf/LnfO{ a9L k|>o lbPsf] ts{ ug]{x¿ 5g\ eg] csf{tkm{ ;dfj]zL kIfnfO{ hf]8 lbPsf]

8

ts{ ug]{x¿ klg 5g\ . jf:tjdf kl5Nnf k':tfn] sfdsf] dxTjnfO{ klxrfg ug{ g;s]/

hGdsf cfwf/df lhDdf lb+b} hfg'sf sf/0fn] g]kfndf zf;g ;~rfngdf ;dfj]; gePsf

;d"xx¿ l;dfGts[t x'Fb} uPsf] b]lvPsf] 5 . k[YjLgf/fo0f zfxn] hGdsf] cfwf/df hftsf]

jlu{s[t ubf{ sfo{;DkfbgnfO{ dxTj glbg' g} c;dfj]zL ePsf] dfGg ;lsG5 .

Zff;s ju{sf] cfGtl/s snx / cfˆgf] /St ;DaGwnfO{ zf;g ;Qfdf k'¥ofpg] unt

kl/kf6Lsf] sf/0fn] g]kfndf hxfgLof /f0ffzf;gsf] pbokZrft\ cem c;dfj]zL k|j[lQ

Jojxf/df ?kfGt/0f ePsf] b]lvG5 . /f0ff zf;gdf kl/jf/jfbsf] xfjL x'g', pgLx¿sf]

dxTjfsf+Iff a9\g' tTsfnLg ;dfh sdhf]/ x'g'h:tf sf/0fn] o; kl/kfl6nfO{ a9fjf lbPsf]

b]lvG5 . o; sfo{df kxfl8of lxGb' ;De|fGt ju{sf] e"ldsf /x]sf] 5 (Bhattachan, 1997;

Lawoti, 2005; Neupane, 2000 quoted in Lawoti, 2014) . ;De|fGt ju{afx]s ;a} lxGb'

kl/jf/ ;f+:s[lts tyf ;fdflhs ¿kdf k5fl8 gk/]sf]] kfOG5 (Lawoti, 2014) . o;

sfo{nfO{ hª\uaxfb'/n] ;g\ !*%$ NofPsf] d'n'sL P]gn] klg b]zdf ljj]wsf] kIfnfO{ cem

a9fPsf] b]lvPsf] 5 . k'gM /fhf dx]Gb|sf] kfnfdf d'n'sL P]gnfO{ k'gM ;+zf]wg u/L

sfof{Gjogdf NofOof] . o;n] g]kfndf 5'jf5"t tyf ;fdflhs ljj]wnfO{ cGTo ug{ dxTjk"0f{

sbd rfNof] t/ o;n] ;fdflhs lje]b ug]{nfO{ sfg'gL bfo/fdf Nofpg g;Sbf o;sf]

k|efjsfl/tf cem sd eof] . oxL P]gsf] sdhf]/LnfO{ ;RofO{ ;g\ !((@ df olb s;}n]

5'jf5"tnfO{ ;fj{hlgs 7fpFdf dfGotf lbof] cyjf Jojxf/df Nofof] eg] p;nfO{ Ps jif{ b08

jf ?= #))) hl/jfgf ug{;lsg] Joj:yf ul/of] . o;}u/L z]/axfb'/ b]pjfsf] kfnfdf sdn/L

k|yfsf] cGTo egL 3f]if0ff t ul/of] t/ plrt Joj:yfkg gx'Fbf To;sf] glthf pNn]Vo

x'g;s]g . o;}sf]] lg/Gt/tfsf ;fy xlnof k|yf klg cGTo ul/of] o;sf] klg sdn/Lsf] h:t}

x'g uof] .

/f0ff zf;gsfndf g]kfndf ;ª\sng ePsf] /fh:j /f0ffx¿sf] cfˆgf] JolQmut cfDbfgL h:tf]

u/L kmh'n vr{ ub}{ cfP . pQm ;+slnt /fh:j cfln;fg b/af/x¿ agfpg k|of]u eof] .

o:tf] /fh:jaf6 pBf]u wGbf :yfkgf ug{ / ;|f]t / ;fwgsf] ;xL k|of]u x'g g;s]sf]

sf/0faf6 hgtfsf] cfo;|f]t a9\g ;s]g . o;y{ o:tf] k|j[lQaf6 b]zsf] cfly{s cj:yf lalu|P/

uof] . o; sfo{af6 ;De|fGtafx]s s;}sf] klg /fli6«o 9's'6Laf6 h'g ljt/0f x'g'kg]{ xf] ;f]

gePsfn] hgtf cem a9L l;dfGts[t xF'b} uP (Bhattarai, 2003) . cem g]kfnsf] j}b]lzs

Jofkf/sf] cj:yfnfO{ lgofNbf klxnf g]kfn xF'b} ltAat;Dd Jofkf/xF'b} cfPsf]df clxn]

g]kfnsf] Jofkf/ ef/t;Fu a9Ldfqfdf x'g] u/]sf] 5 . g]kfnsf]] j:t' pTkfbg ug]{ / lgof{t ug]{

sfd k|foM ;':t 5 . g]kfndf j:t' Jofkf/ d"ntM j}b]lzs cfoftdf e/ k/]sfn] k'FhL lgdf{0f

sfo{ x'g;s]sf] b]lv+b}g . o; cj:yfaf6 hf] ;d'bfo l;dfGts[t ePsf] 5 Tof] ;d'bfodf emg\

c;/ ePsf] dx;'; ul/Psf] 5 (Bhattarai, 2003) .

s[lif pkhnfO{ x]bf{ e":jfldTj x'g]vfg]sf] kf;df 5 . g]kfndf h;n] ubf{ x'g]vfg]n] hldgaf6

x'g] pTkfbsTj lng ;s]sf] 5}gg\ . x'Fbf vfg];Fu hldg Go"g dfqfdf 5 . o;sf/0f hldgaf6

x'g] pTkfbsTj a9\g ;s]sf] cj:yf b]lv+b}g . o;y{ klg l;dfGts[t ;d'bfo a9L l;dfGts[t

x'Fb} uPsf] b]lvPsf] 5 .

9

g]kfnsf] /fhgLlts ljsf; qmdnfO{ x]g]{ xf] eg] /f0ff zf;g cufl8 s]xL dfqfdf ;xeflutf

ePsf] b]lvG5 lsgls h'g 7fpFnfO{ g]kfndf PsLs/0f ul/Psf] xf] ;f]xL 7fpFsf] zf;snfO{

lhDdf nufPsf] kfOG5 . /f0ff zf;gdf h'g ;xeflutfsf] :t/ slQ klg lyPg . k~rfotsf]

sfndf ;Lldt dfqfdf /fhgLlts ;xeflutf lyof] lsgeg] o;df /fhgLlts bnx¿

k|ltaGwsf] cj:yfdf lyP t/ klg hgjuL{osf] ;b:otfsf] cfwf/df lgjf{rg x'g] ub{Yof] . o;

sfndf /fhfsf] clwsf/ k|r'/ dfqfdf lyof] . k|hftGqsf] k'gM pbo ePkl5 /fhgLlts bn

dfly k|ltaGw km's'jf eof] / /fhgLlts If]qdf hg ;xeflutf a9]/ uof] t/ klg o;} cjlwdf

dfcf]jfbLsf] hgo'4 ;'?eof] . kl/0ffd :j?k dfcf]jfbLsf] o'4n] /fhtGqsf] pGd"ng ug]{

jftfj/0f tof/ eof] / cGo ;ft bnsf] ;xeflutfdf /fhtGqsf] klg cGTo eof] . oL

/fhgLlts bnx¿sf] 7DofO{ rflxFg]kfndf /fhtGqsf] sf/0fn] ;dfj]zL x'g g;Sg' d"n sf/0f

xf] eg]sf] kfOG5 (Hachhethu, 2014).

g]kfnsf] ;+ljwfg !(^@ hf/L ul/of] . o; ;+ljwfgn] g]kfnnfO{ lxGb' /fi6« 3f]if0ff u¥of] .

o;af6 u}/ lxGb' ;d'bfonfO{ lje]b u¥of] eGg] ts{ k]; ePsf] kfOG5 . o; k~rfot sfndf

g]kfndf df6f] ;'xfpFbf] egL k|rf/ ul/of] t/ g]kfndf hfthfltnfO{ Ps¿ktfdf kl/jt{g u/L

hghflt tyf cGo ;d'bfosf] kl/ro nf]k u/fpg vf]lhPsf] eGg] ljåfg\x¿sf] ts{ 5 . g]kfn

clw/fHosf] ;+ljwfg @)$& n] ;dfgtfsf] clwsf/ :yfkgf u¥of] / eGof] hfthflt, lnª\u,

wd{, j0f{ / If]qsf cfwf/df lje]b ug{ kfOg] 5}g . o;}sf] lg/Gt/tf :j?k g]kfnsf] cGtl/d

;+ljwfgn] klg of] clwsf/nfO{ lg/Gt/tf lbPsf] b]lvG5 .

@=@ ;dfj]zL egf{ gLlt

g]kfndf k|hftGqsf] k'gM pbokZrft\ ;du|df ;dfj]zL gLlt cjnDag u/]sf] kfOG5 . o;n]

;dtf, ;dfgtf, ;xeflutf, ax'n ;dfhdf cfwfl/t ;dfj]zL /fhgLlts cfly{s k|0ffnLnfO{

hf]8 lbPsf] 5 . o;}sf] cfwf/df g]kfnsf] ;+ljwfg @)$&, gjf}+, b;f}+ / cGo lqjifL{o

of]hgfx¿, :yfgLo :jzf;g P]g, !(((, /fli6«o blnt cfof]u, @))@, g]kfnsf] cGtl/d

;+ljwfg @))^, /fli6«o dlxnf cfof]u, @))^, lghfdtL ;]jf P]g-bf];|f] ;+zf]wg_, g]kfn k'ln;

lgodfjnL -afx|f}+ ;+zf]wg, @))&_, g]kfn ;z:q k|x/L lgodfjnL-rf}yf] ;+zf]wg, @))&_

OToflb sfg'gL ;+/rgf ;dfj]zL gLltsf] nflu tof/ ul/Psf] 5 .

@=# ;dfj]zLsf] nflu sfg'gL Joj:yf

g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# n] g]kfnnfO{ Ps ax'hftLo, ax'eflifs, ax'wfld{s,

ax';f+:s[lts ljz]iftfo'Qm, ;dfg cfsf+Iff ePsf] :jtGq, cv08 /fi6«sf] ¿kdf kl/eflift

u/]sf] 5 . o;} ;+ljwfgsf] wf/f !# df ;dfgtfsf] xssf] k|Tofe"lt u/]sf] 5 . sfg'gsf] k|of]u

ubf{ wd{, j0f{, lnª\u, hfthflt, pTklQ, efiff jf j}rfl/s cf:yf s'g} s'/fsf] cfwf/df e]befj

gx'g] egL ;dfgtfsf] xssf] k|Tofe"lt u/]sf] 5 t/ dlxnf, blnt, cflbjf;L hghflt, dw];L

jf ls;fg, dhb'/ jf cfly{s, ;fdflhs jf ;f+:s[lts b[li6n] lk5l8Psf ju{ jf afns, j[4

tyf ckfª\u jf zf/Ll/s jf dfgl;s ¿kn] czQm JolQmsf ;+/If0f, ;zQmLs/0f jf ljsf;sf

nflu sfg'gåf/f ljz]if Joj:yf ug{;lsg] Joj:yf u/]sf] x'gfn] hf] pNn]lvt ju{nfO{ ;dfj]z

u/L /fHodf Gofo :yfkgf ug]{ Joj:yf u/]sf] 5 . o; ;+ljwfgn] 5'jf5"th:tf s'/LltnfO{ klg

10

sfg'gåf/f b08gLo egL pNn]v u/]sf] 5 . o;} u/L ;+ljwfgsf] wf/f @! df ;fdflhs Gofosf]

xssf] Joj:yf ul/Psf] 5 h;cg;f/ cfly{s, ;fdflhs jf z}lIfs b[li6n] kl5 k/]sf dlxnf,

blnt, cflbjf;L, hghflt, dw]];L ;d'bfo, pTkLl8t ju{, u/La ls;fg / dhb'/nfO{

;dfg'kflts ;dfj]zL l;4fGtsf cfwf/df /fHosf ;+/rgfdf ;xefuL u/fpg] Joj:yf u/]sf]

5 . o;} qmddf g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfgsf] wf/f ^# sf] pkwf/f $ df /fhgLlts bnx¿n]

pDd]bjf/ rog ubf{ ;dfj]zL l;4fGtnfO{ Wofg lbO{ dlxnf, blnt, pTkLl8t hflt tyf

cflbjf;L hghflt, lk5l8Psf If]q, dw];Lnufotsf cGo ju{nfO{ ;d]t k|ltlglwTj u/fpg]

Joj:yf u/]sf] 5 . dlxnfsf] xsdf Ps ltxfO{ If]qdf clgjfo{ k|ltlglwTj u/fpg'kg]{ sfg'gL

Joj:yf ul/Psf] 5 . o;} sfg'gL Joj:yfcg';f/ lgjf{rg P]gn] dw];LnfO{ sl/a #! k|ltzt,

blnt !#, pTkLl8t tyf hghfltnfO{ #* k|ltzt, lk5l8Psf] If]qnfO{ $ k|ltzt / cGonfO{

sl/a #) k|ltztsf] xf/fxf/Ldf x'g] Joj:yf ldnfO{ g]kfndf b'O{ k6s;Dd ;+ljwfg ;efsf]

lgjf{rg ePsf] 5 . kl/0ffd :j?k ;+ljwfg;efdf a9L ;dfj]zL rl/qsf] b]lvPsf] 5 . o;}u/L

:yfgLo :jfoQ zf;g P]g, !((( n] klg ;dfj]zL gLlt cjnDag u/]sf] 5 . h;cg';f/

k|To]s :yfgLo lgsfodf sDtLdf Ps÷Ps blnt / dlxnfsf] k|ltlglwTj x'g'kg]{ Joj:yf u/]sf]

5 . h;cg';f/ lj=;+= @)%^ df Psk6s :yfgLo lgsfosf] lgjf{rg ePsf] 5 .

;+j}wflgs Joj:yfadf]lhd lghfdtL ;]jf P]g, @)$( bf];|f] k6s ;+zf]wg u/L vfnL ePsf

kbx¿sf] $% k|ltzt kbx¿ ;dfj]zL l;4fGtdf k"lt{ ug]{ Joj:yf u/]sf] 5 . h;cg';f/

dlxnf-## k|ltzt_, cflbjf;L hghflt -@& k|ltzt_, dw];L -@@ k|ltzt_, blnt-(k|ltzt_,

km/s Ifdtf ePsf -%k|ltzt_ / lk5l8Psf] If]qnfO{ $ k|ltzt 5'6\ofOPsf] 5 . o;}u/L g]kfn

k|x/L / g]kfn ;z:q k|x/L andf klg km/s Ifdtf ePsfafx]s pNn]lvt ;d"xx¿nfO{ qmdzM

@),#@,@*,!%,% k|ltzt l;6x¿ 5'6\ofOPsf] 5 . lghfdtL ;]jf P]gsf] ;+zf]wgkZrft\ nf]s

;]jf cfof]un] lj=;+= @)^% b]lv pk/f]Qm Joj:yfcg';f/ lghfdtL sd{rf/LnfO{ egf{ ub}{

cfPsf] 5 .

@=$ cfjlws of]hgfdf ;dfj]zL gLlt

k|hftGqsf] k'Mg pbokZrft\ lgjf{lrt ;/sf/n] u/LaL lgjf/0fsf] p2]Zo lnO{ cf7f}+ of]hgf-

!((@–!((&_ Nofof] . o; of]hgfdf ;dfhdf ePsf unt k|rng / plTk8gx¿nfO{ x6fO{

;fdflhs, cfly{s cj:yfdf ;'wf/ Nofpg] p2]Zosf ;fy ;dfj]zL l;4fGtnfO{ cª\uLsf/

u/]sf] b]lvG5 . o;}u/L gjf}+ of]hgf -!((&–@))@_n] klxnf]k6s cflbjf;L, hghfltsf]

;Gbe{df cnUu} cWofo /fvL o; ;dfj]zL gLltnfO{ cem a9L k|fyldstf lbPsf] b]lvG5 . o;

of]hgfdf a]lhª ;Dd]ngdf k|lta4tf hgfPadf]lhd dlxnf / ljsf; ;Gbe{df ;d]t 5'§}

cWofo /fv]/ dlxnf ;zQmLs/0f, d"nk|jfx, ;dfgtf / ;dtfh:tf kIfdf hf]8 lbPsf] 5 .

klxnf]k6s ;fj{hlgs If]qdf dlxnf ;xeflutf @) k|ltzt x'g'kg]{ k|fjwfg cufl8 ;f/]sf] 5 .

o:t} kIfsf] lg/Gt/tf ;fy} b;f}+ of]hgf -@))@–@))&_n] u/LaL lgjf/0f / dfgj ljsf;sf]

;"rsfª\ssf] cfwf/df sdhf]/ kIfnfO{ ljsf;sf] d"n k|jfxdf NofO{ ;dtf ;dfh ljsf; ug]{

sfo{df hf]8 lbPsf] 5 . o; of]hgf cjlwdf dlxnf cfof]u, blnt cfof]u, hghflt

k|lti7fgnufot cGo ;+:yfx¿ v8f eP . lqjifL{o cGtl/d of]hgf -@))&–@)!)_n] åGå,

u/LaL / c;dfj]zLnfO{ cGt/ ;DalGwt ePsf] hgfPsf] 5 . åGå / u/LaLsf] sf/0fn]

11

;dfhdf ePsf sdhf]/ kIfnfO{ cem a9L l;dfGts[t ub}{ hfG5 egL ;d:ofsf] klxrfg u/L

sfo{qmd NofPsf] 5 . o; of]hgfsf] cjlwdf ;dfg'kflts k|ltlglwTjnfO{ sfof{Gjogdf

Nofpg ;lsPsf] 5 . csf]{ lqjifL{o of]hgf-@)!)–@)!#_n] cl3Nnf] of]hgfn] cufl8 NofPsf

sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf lbPsf] 5 . t]x|f+} of]hgf-@)!#–@)!^_sf] cfwf/kqn] klg ;dfj]zL

l;4fGt / dlxnf ljsf; sfo{qmdx¿nfO{ k|d'v k|fyldstfdf /fv]sf] 5 . tyflk pk/f]Qm

k|of;sf] afah't p2]Zocg'?ksf] k|ult xfl;n ug{ ;lsPsf] 5}g . o;df ljBdfg ;fdflhs

jgf]6, c1fgtf, sfof{Gjog :t/df tbf?stf gx'g'h:tf k|d'v sf/0fx¿ /x]sf 5g\ .

@=% cWoog k|ltj]bgx¿df ;dfj]zL gLltsf] ;dLIff

u+ufbQ cj:yL / /ljGb| clwsf/L-@)!@_df u/]sf] cWoogn] l;dfGts[t tyf k"0f{¿kn] ;]jf–

;'ljwfdf ljd'v /x]sf cflbjf;L hghflt, dw];L tyf dlxnfnfO{ ;sf/fTdx lje]bsf] gLltaf6

kmfObf x'g g;s]sf] b]lvPsf] 5 . o:tf] x'g'df z}lIfs ;+:yfx¿df u'0f:t/ Ps} lsl;dsf] gx'g'

xf] . hf] pDd]bjf/ ;x/sf z}lIfs ;+:yfdf cWoog ub{5g\ h'g nf]s;]jf cfof]usf]

kf7\oqmd;Fu d]n vfG5 pgLx¿n] g} l;6 ;'/lIft ug{ ;Sb5g\ c¿x¿n] k|lt:kwf{df efu

lng'afx]s c¿ x'Fb}g . ;du|df z}lIfs k|0ffnL, nf]s;]jf cfof]usf] kf7\oqmd / ;ª\u7gsf]

cfjZostfdf km/s /x]sf] pgLx¿n] kQf nufPsf 5g\ .

Zofds'df/ k'/sf]6L, uf]ljGb kl/of/, ls/0f e08f/L / uLtf ;f]j-@))(, k]= #%_ sf]

cWoogcg';f/ g]kfnsf] zf;g k|0ffnLdf, gLlt lg0f{o ug]{ txdf, u}/;/sf/L txdf, ;d'bfodf

cfwfl/t ;ª\u7gdf / /fhgLlts bnx¿sf] g]tfdf blnt ;d'bfo l;dfGts[t x'g'df If]qLsf]

babaf x'g'n] xf] . pbfx/0fsf] nflu g]kfnL ;]gfdf If]qLsf] babaf 5, z}lIfs ;+:yf,

lghfdtL;]jf / Gofo ;]jfdf afx'gsf] babaf 5 , g]kfn k'ln;, ;z:q k|x/L an, k//fi6«

;]jf, /fhgLlts bnx¿df afx'g, If]qLsf] ;+o'Qm babaf 5 . pgLx¿sf]blntnfO{ x]g]{ ;f]r g}

o;sf] d"n sf/0f xf] .

/fli6«o Goflos k|lti7fg-@)!#, k]=#_ Gofo If]qdf ;dfj]zLtf lnª\u, hflt, hghflt tyf cGo

;d"xsf] cfwf/df c;Gt'lnt /x]sf] 5 . pbfx/0fsf] nflu dlxnf h;sf] s'n hg;ª\Vof %!=%

k|ltzt 5, p;sf] k|ltlglwTj s]jn !#=( k|ltzt 5 . a|fDx0f, If]qLsf] s]jn #@=! Kf|ltzt

hg;ª\Vof ePsf]df o; ;d'bfosf] k|ltlglwTj &&=^ k|ltzt /x]sf] 5 . o;}u/L #^ k|ltzt

hg;ª\Vof ePsf] hghfltsf] s]jn !$=% k|ltzt 5 . sl/a @& k|ltzt hg;ª\Vof ePsf]

blnt / cToGt l;dfGts[t ePsf] ;d'bfosf] ;xeflutf s]jn ^=* k|ltzt /x]sf] 5 . u}/

lxGb' ;d'bfosf] kfFr k|ltzteGbf sd ;xeflutf /x]sf] 5 . o:tf] cj:yfsf] c;Gt'lnt

;xeflutf x'g'sf] k5fl8 sfg'g ljifosf] cWoog ug]{ ljBfyL{df ePsf] c;Gt'ng g} k|d'v

sf/0f xf] lsgsL ;g\ @))* df g]kfn n SofDk;df cWoog ug]{ ljBfyL{dWo] *#=$ k|ltzt

afx'g÷If]qL, !$=^ k|ltzt hghflt, blnt / cGo ;d"x sl/aPs k|ltzt /x]sf] kfOof] .

h;dWo] dlxnf s]jn @#=( k|ltzt ljBfyL{ /x]sf] b]lvof] . o;y{ sfg'g ljifosf] cWoog ug]{

ljBfyL{ pNn]lvt ;d'xx¿df sd / a9L x'gfsf] sf/0fn] Goflos ;]jf / sfg'g Joj;flodf

c;Gt'ng cyjf sd / a9L eO{ c;/ u/]sf] kfOof] .

12

of]u]Gb| a= u'?ª, eLd/fh ;'jfn, dLtf k|wfg, d'Qmf tfdfª -@)!$, k]= &%_n] lghfdtL ;]jfdf

ljleGg hfthfltsf] k|ltlglwTjaf/] u/]sf] lj:t[t cWoogn] /fhk't, sfo:y / t/fO{ a|fDx0fsf]

lghfdtL ;]jfdf ;a}eGbf w]/} k|ltlglwTj -hg;ª\Vofsf] cfwf/df_ /x]sf] b]vfPsf] 5 . rf}yf]

w]/} k|ltlglwTj x'g]df kxf8] afx'g /x]sf] kfOPsf] 5 .

lghfdtL ;]jfdf ;a}eGbf w]/} k|ltlglwTj ePsf] /fhk't -l;+x, rf}w/L_sf] hDdf hg;ª\Vof eg]

yf]/} 5 . s'n hg;ª\Vofsf] )=!%* k|ltzt dfq cf]u6\g] /fhk't ;d'bfosf] c+; eg] )=**(

k|ltzt 5 . cyf{t\ hg;ª\Vofsf] t'ngfdf ;f9] % u'0ffeGbf a9L k|ltlglwTj 5 . lghfdtL

;]jfdf /x]sf] sfo:y-s0f{, nfn, dlNns, >Ljf:tjnufot_sf] hg;ª\Vofsf] t'ngfdf $=$

u'0ff w]/} k|ltlglwTj 5 . To:t} t/fO{ a|fDx0f-emf, ld>f, ltjf/Lnufot_sf] #=# u'0ff / kxf8]

a|fDx0fsf] #=@ u'0ff 5 . o; cWoogdf ;d]l6Psf (& hfthfltdWo] @) hfthfltsf] cfˆgf]

hg;ª\VofeGbf w]/} cg'kftdf lghfdtL ;]jfdf k|ltlglwTj 5 . o;sf cltl/Qm ;'9L, a+ufnL,

d]r], kx/L, ls;fg, ysfnL, b'/f tyf cGosf] hg;ª\Vofsf] t'ngfdf a9L k|ltlglwTj 5 .

o;} cWoogcg';f/ hg;ª\Vofsf] t'ngfdf sd k|ltlglwTj ePsf hfthfltx¿df du/, yf¿,

tfdfª, sfdL, d';ndfg, /fO{, u'?ª / lnDa" kb{5g\ .

Olitofs hldn / /fd]Zj/ b+ufn-@))(, k]= @)!_sf cg';f/ ;g\ @))) b]lv @))# ;Ddsf]

cjlwnfO{ lnP/ ul/Psf] cWoogdf g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf pkNnf] hflt eg]/ lrlgg]

a|fDx0f, If]qLsf] afx'Notf /x]sf] 5 . oBlk pgLx¿sf] ;xeflutfsf] dfqf &^ k|ltztaf6 %#

k|ltztdf 36]sf] b]lvPsf] 5 . hasL pgLx¿sf] hg;ª\Vof s]jn #@ k|ltzt /x]sf] 5 . o:t}

blnt / cGo hghfltsf] hg;ª\Vofsf] t'ngfdf cToGt sd k|ltlglwTj ePsf] 5 . cem

gLlt–lgdf{0f txdf afx'g, If]qL / g]jf/ ;d'bfosf] afx'Notf /x]sf] b]lvG5 .

j]g]6 -@))%_sf cg';f/ g]kfndf k|hftGqsf] k'gM pbokl5 v'Nnf ¿kdf jfs\ :jtGqtf eP

klg k/Dk/fut¿kdf cu|0fL /x]sf] lxGb' a|fDx0f, If]qL g} g]kfndf a9L k|efjzfnL /x]sf] 5 .

o;kl5 ;x/ s]lGb|t lzlIft g]jf/sf] k|e'Tj /x]sf] 5 .

g/]Gb|/fh kf}8]n-@)!$, k]= @^(_cg';f/ g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf a|fDx0f, If]qL ;d'bfo hf]

lzlIft a9L hfgsf/ 5 To;sf] k|ltlglwTj /x]sf] 5 . hals pgLx¿sf cleefjs ;fdfGo

lzlIft /x]sf 5g\ . hf] lghfdtL ;]jfdf ePsf sd{rf/Lx¿sf 5f]/fx¿ ;fdfGotof oxL

k];fnfO{ bf]x¥ofPsf] kfOPg t/ pgLx¿sf>LdtL tyf dlxnf gft]bf/x¿n] cf/lIft l;6x¿

;'/lIft u/]sf] kfOof] . ;du|df kxfl8of k9}of afx'g ;fdfGo s[lif k];f ePsf] cleefjs

;fdfGo ;fIf/ / ;/sf/L :s'ndf cWoog u/]sf] pDd]bjf/n] nf]s;]jf cfof]usf] k/LIff pQL0f{

u/]sf] b]lvof] .

@=^ lghfdtL ;]jfdf ;dfj]lztfsf] jt{dfg l:ylt

nf]s;]jf cfof]un] lghfdtL ;]jf P]g, @)$( -bf];|f] ;+zf]wg_sf] k|fjwfgnfO{ lj=;+= @)^%

;fnb]lv sfof{Gjogdf NofPsf] 5 . lghfdtL ;]jfdf b]zsf] hghfltsf] agf]6adf]lhdsf]

tl:a/ b]lvg'kb{5 eGg] dfGotfcg';f/ g]kfndf ;dfj]zL egf{ gLlt c+ufn]sf] 5 . o;sf]

cfwf/df b]xfoadf]lhdsf] l:ylt b]lvPsf] 5 . tYofª\scg';f/ Gf]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf

lghfdtL sd{rf/Lsf] ;ª\Vof ptf/ r9fjsf] cj:yfdf b]lvPsf] 5 . of] ;ª\Vof ;dfj]zL egf{

13

gLlt nfu" ePkl5 dlxnfsf] ;ª\Vof s]jn !! k|ltztdf /x]sf] ;ª\Vof a9]/ cf=j= @)^(.&)

df sl/a !% k|ltztsf] xf/fxf/Ldf k'u]sf] 5 . hasL of] ;+Vof Tof] ;doeGbf cufl8 s]jn

&.* k|ltztdf sfod lyof] . o;}u/L k'?if sd{rf/Lsf] ;ª\Vof sl/a *( k|ltztaf6 36]/ *%

k|ltztdf k'u]sf] 5 . dlxnf sd{rf/Lsf] ;ª\Vof a9\g'sf] sf/0f lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{

gLltadf]lhd sd{rf/Lsf] lgo'lQm x'g' xf] . csf]{tkm{, k|zf;g ;'wf/ cfof]u @)$* n]

sd{rf/Lsf] ;ª\Vof 36fpFb} n}hfg] ;'emfj lbPkl5 sd{rf/Lsf] ;ª\Vof sl/a Ps nfvaf6 c;L

xhf/sf] ;ª\Vofdf NofOPsf] b]lvPsf] 5 .

Tfflnsf g+= @=! lghfdtL ;]jfdf dlxnf / k'?ifsf] k|ltlglwTjsf] cj:yf

qm=;= cf=j= dlxnf k'?if hDdf

;ª\Vof k|ltzt ;ª\Vof k|ltzt ;ª\Vof k|ltzt

! @)^$÷)^% *&&$ !!=)( &)#^* **=(! &(!$@ !))

@ @)^%÷)^^ *&!# !!=(^ ^$!@% **=)$ &@*#* !))

# @)^^÷)^& (&$( !# ^%@@% *& &$(&$ !))

$ @)^&÷)^* !)&&# !#=*$ ^&)&% *^=!^ &&*$* !))

% @)^*÷)^( !!^&( !$=^& ^&(@* *%=## &(^)& !))

^ @)^(÷)&) !@@^# !%=# ^&*$% *$=& *)!)* !))

hDdf ^!(%! !@.(# $)@%^^ *&.)& $^$%!& !))

;|f]tM lghfdtL lstfavfgf, @)&!

h;sf] sf/0faf6 klg dlxnf sd{rf/Lsf] k|ltzt;d]t a9\g uPsf] b]lvPsf] 5 . ljBdfg

cj:yfdf sd{rf/Lsf] agf]6nfO{ ljZn]if0f ubf{ sl/a @@ k|ltzt clws[t txsf sd{rf/L

/x]sf 5g\ eg] ;xfos :t/sf sd{rf/Lx¿ sl/a %@ k|ltzt /x]sf 5g\ . o;}u/L sfof{no

;xfos txsf sd{rf/L sl/a @^ k|ltzt /x]sf 5g\ . ;xfos :t/sf sd{rf/LnfO{ sfo{s'zn

gePsf] egL lghfdtL ;]jfnfO{ clws[t d"ns agfpg] k|zf;g ;'wf/ cfof]usf]

l;kmfl/;adf]lhd ;xfos :t/sf sd{rf/Lsf] ;ª\Vof 36fpFb} n}hfg] /0fgLltsf ;fy cufl8

a9]sf] b]lvG5 .

ljljw hghfltsf] cfwf/df lghfdtL ;]jfnfO{ ljZn]if0f ubf{ jt{dfg lghfdtL ;]jfdf a|fDx0f

sl/a %& k|ltzt, t/fO{sf a|fDx0f If]qL sl/a # k|ltzt, kxf8sf If]qL sl/a !% k|ltzt,

hghflt !% k|ltzt, blnt sl/a% k|ltzt, t/fO{sf] dWod ju{ sl/a * k|ltzt / cGo

sl/a ! k|ltzt /x]sf] b]lvPsf] 5 -Paudel, 2014, p264_.

@=& ;dfj]zL egf{ gLlt / lj1fkg

lghfdtL ;]jf P]g, @)$(-bf];|f] ;+zf]wg_sf] k|fjwfgadf]lhd ;dfj]zL egf{ gLltnfO{

sfof{Gjog ug{sf] nflu lj1fkg clgjfo{ ;t{ xf] . lj1fkg gul/sg ;DalGwt kIfx¿n]

hfgsf/L kfpg ;Sb}gg\ . ;f]xL P]gsf] k|fjwfgcg';f/ lj1fkg v'Nnf, cfGtl/s k|lt:kwf{,

sfo{Ifdtfsf] d"Nofª\sgåf/f x'g] a9'jf, sfo{ ;Dkfbg tyf cg'ejsf] d"Nofª\sgaf6 x'g]

;dfof]hg / ;dfj]zL gLltcg';f/ x'g] ub{5 . nf]s;]jf cfof]un] lj1fkg ubf{ uf]/vfkqsf]

a'waf/sf] cª\s, nf]s;]jf cfof]usf] cfˆg} a'n]l6g, nf]s;]jf cfof]usf] j]j k]haf6 lj1fkg

u/L b/vf:t cfXjfg ug]{ u/]sf] kfOof] .

14

lj=;+=@)^% ;fnb]lv sl/a 5

xhf/sf] ;ª\Vofdf lj1fkg

ePsf] b]lvPsf] 5 . oL

lj1fkgdWo] @)^% df !&

k|ltzt, @)^^ df !! k|ltzt,

@)^& df !& k|ltzt, @)^*

df !% k|ltzt / @)^( df

@) k|ltzt lj1fkg ePsf]

kfOG5 . oL lj1fkgaf6 sl/a

!( xhf/ kbx¿ k"lt{ ul/Psf]

b]lvPsf] 5 . lj=;+ @)^% ;fndf sl/a rf/ xhf/, @)^^ df sl/a b'O{ xhf/, @)^& df

sl/a kfFr xhf/, @)^* df sl/a rf/ xhf/, @)^( df klg sl/a rf/ xhf/ / @)&) df

sl/j kfFr xhf/ kbsf] k"lt{ ePsf] b]lvof] .

;dfj]zL egf{ gLltadf]lhd v'Nnf / ;dfj]zL u/L b'O{ ju{df lj1fkg xF'b} cfPsf] kfOof] .

klxnf] jif{ @)^% df @( k|ltzt / &! k|ltztsf] cg'kftdf /x]]sf]df @)&) ;fndf df $%

k|ltzt / %% k|ltztsf] cg'kftdf sfod /x]sf] kfOof] . o;/L o; cg'kft ;'?df sfod x'g

g;Sg'df kb ;ª\Vofsf] ljefhgdf cndn x'g' /x]sf] 5 . oBlk tYofª\saf6 of] k|:6 b]lvPsf]

5 sL k|ltztsf] dfldnf Ps jif{kl5 csf]{ / csf]{ jif{kl5 csf]{df qmdzM ldnfg x'Fb} uPsf]

b]lvPsf] 5 .

lghfdtL ;]jf P]g, @)$(-bf];|f] ;+zf]wg_ k|fjwfgcg';f/ ;dfj]zL egf{ gLlt pQm P]gn]

jlu{s[t u/]sf ju{x¿nfO{

5'6\ofOPsf] $%

k|ltztnfO{ !)) dfgL

kb ;ª\Vof lgwf{/0f u/]sf]

kfOof] . o; cy{df ljut

kfFr jif{ tYofª\snfO{

ljZn]if0f ubf{ dlxnfnfO{

#$ k|ltzt, cflbjf;L

hghfltnfO{ @^ k|ltzt,

dw];LnfO{ @@ k|ltzt,

blnt nfO{ !) k|ltzt, km/s Ifdtf ePsfnfO{ % k|ltzt / lk5l8Psf] If]qnfO{ # k|ltzt kb

;ª\Vof ljefhg u/]sf] kfOof] .

@=* ;dfj]zL egf{ gLlt / b/vf:t

;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogsf] ;Gbe{df b/vf:t cfXjfg / cfj]bg btf{ ug]{ k|lqmof

dxTjk"0f{ sfo{ xf] . hlt w]/} b/vf:t btf{ u/L ;DefJo pDd]b/jf/nfO{ Nofpg ;lsof] Tolt g}

w]/} /fd|f] pDd]bjf/ 5gf]6 ug{;lsg] cfwf/ tof/ x'ghfG5 . o; b/vf:tsf]

4013

1864

45253665 3592

5078

2064÷065 2065÷066 2066÷067 2067÷068 2068÷069 2069÷070

kb ;+Vof

lrq g+ @=!

29 3141 40 46 45

71 6959 60 54 55

2064÷065 2065÷066 2066÷067 2067÷068 2068÷069 2069÷070

v"Nnf / ;dfj]zL tkm{sf] lj1flkt kb;+Vof

;dfj]zL k|ltzt v'Nnf k|ltzt

lrq g+ @=@

15

ljZn]if0f cf=j=@)^$.)^% b]lv cf=j= @)^(.)&) ;Dd nf]s;]jf cfof]udf btf{ ePsf

b/vf:tnfO{ ;dfj]z ul/Psf] 5 . To;}n] ;dfj]zL egf{ gLltadf]lhd k|To]s kIfaf6 b/vf:t

btf{ eP ePgg\ o;n] o; k|lqmofdf dxTjk"0f{ cy{ /fVb5 . b]xfosf cg'R5]bdf lnª\u,

hghflt, wd{, pd]/, ljsf; If]q, cWoog ;ª\sfoh:tf cfwf/x¿df ljZn]if0f ul/Psf] 5 .

s_ lnª\usf] cfwf/df b/vf:t ;ª\Vofsf] ljZn]if0f ubf{ cf=j=@)^$.)^% df dlxnfsf] #( /

k'?ifsf] ^! k|ltztsf] cg'kftdf b/vf:t kb}{ cfPsf]df pQm cg'kft tyf cGt/ sd x'Fb}

cf=j=@)^(.&) df dlxnf $& / k'?if %# k|ltztdf cfPsf] kfOof] . o; tYofª\saf6 of] k|:6

x'g cfpF5 sL dlxnfsf] b/vf:tsf] b/ qmdzM a9\b} uPsf] kfOG5 . o;sf sf/0fx¿df

dlxnfsf] ;fIf/tf b/ a9\b} uPsf], dlxnfsf] ;Ifdtfsf] cj:yfdf j[l4 ePsf], dlxnf cfkm}Fn]

hflu/ vfg k5{ eGg] dfGotfdf ljsf; ePsfh:tf sf/0fx¿ lhDd]jf/ b]lvPsf 5g\ . o;sf]

cy{ of] xf]Og sL k'?ifx¿ sdhf]/ eP/ o;f] x'g uPsf] sbflk xf]Og . o;/L dlxnfsf]

b/vf:t btf{ u/fpg] sfo{df ;aeGbf lhDd]jf/ sf/0f ;dfj]zL egf{ gLltsf] sf/0fn] ubf{ g}

ePsf] dfGg ;lsG5 .

v_ hghfltsf] cfwf/df b/vf:tsf] btf{ u/]sf] cfwf/df ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog

kIfnfO{ ljZn]if0f ubf{ sl/a b'O{ bh{g hfthflt tyf hghfltn] b/vf:t btf{ u/fPsf] kfOof]

. ;aeGbf a9L b/vf:t a|fDx0f If]qL ;d'bfoaf6 btf{ ePsf] kfOof] . ljut kfFr jif{sf]

tYofª\snfO{ ljZn]if0f ubf{ a|fDx0f ;d'bfo PSn}n] sl/a %) k|ltzt btf{ u/fPsf] / cGo

;d'bfoaf6 sl/a %) k|ltztsf] xf/fxf/Ldf btf{ ePsf] kfOof] . o:t} cGo hfthfltdf If]qL,

g]jf/, du/, /fO{, yf¿x¿ qmdzM /x]sf] b]lvof] . hasL g]kfndf :yfgLo ljsf; dGqfnosf]

cf+s8fdf %( a6f hghflt / cGo a|fDx0f, If]qL, blnth:tf hfthflt /x]sf 5g\ . o;/L

b/vf:t btf{ ug]{ qmddf a|fDx0f If]qLafx]s cGo ;d'bfoaf6 pgLx¿sf] hg;ª\Vofsf]

cg'kftdf b/vf:t g} sd kg{ uPsf] b]lvPsf] 5 .cGo ;d'bfoaf6 b/vf:t g} gkg{'df ljljw

sf/0fx¿ /x]sf 5g\ . h:t} ;fIf/tf b/ sd x'g' -cj:yL / clwsf/L, @)!@_, pgLx¿nfO{

nf]s;]jf cfof]uaf6 ;/sf/L gf]s/L kfOG5 eGg] s'/fsf] hfgsf/L gx'g', nf]s;]jf cfof]uaf6

hflu/ vfg sl7g 5 eGg] cjwf/0ff JofKt x'g', g]kfnsf] ;fdflhs agf]6 / pgLx¿sf] ;+:sf/

o;sf lhDd]jf/ sf/0fx¿ b]lvPsf 5g\ -/fli6«o Goflos k|lti7fg, @)!#_ .

Wffld{s cf:yfsf cfwf/ ljut kfFr cf=j=sf] b/vf:t b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ (# k|ltzt

cfj]bs lxGb' /x]sf 5g\ . o;kl5 af}4 $ k|ltzt, O;fO{ / d'l:nd !.! k|ltzt / cGo sl/a

@ k|ltzt /x]sf 5g\ . x'g t g]kfn wd{ lg/k]If d'n's eP klg g]kfndf lxGb'x¿sf] afx'Notf

/x]sf] 5 t/ klg cGo wdf{jnDaLx¿n] cfˆgf] hg;ª \Vofsf] cg'kftdf cfj]bg btf{ u/]sf]

kfOPg .

u_ Zf}lIfs of]Uotf / b/vf:tsf] b/nfO{ x]bf{ ;DalGwt ;]jf ;d"xsf nflu cfof]un]

tf]lsPadf]lhd b/vf:t lbg]x¿eGbf cltl/Qm z}lIfs of]Uotf ePsfn] b/vf:t lbg] u/]sf]

kfOof] .h;dWo] Go"gtd z}lIfs of]Uotf ePsfx¿ dfq $^ k|ltzt /x]sf] kfOof] eg] o;sf

cltl/Qm z}lIfs of]Uotf ePsf %$ k|ltzt /x]sf] b]lvof] . o;sf k5fl8sf sf/0fx¿df k9\b}

hfg] / ;fgf] txsf] lghfdtL sd{rf/L eP klg hflu/ vfg] dg;fo b]lvG5 eg] csf]{tkm{

16

z}lIfs k|df0fkq eP klg pQm k|df0fkqcg';f/sf] hflu/ tyf cGo sfo{x¿ kfpg g;s]sf]

cj:yfnfO{ bzf{pF5 .

3_ z}lIfs ;ª\sfosf] cfwf/df b/vf:t ljt/0f kIfnfO{ ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf a9L b/vf:t

lzIff ;ª\sfoaf6 @* k|ltzt k/]sf] 5 eg] o;kl5 dfgljls / Joj:yfkg ;ª\sfo tkm{af6

qmdzM @@ / @! k|ltzt b/vf:t k/]sf] b]lvG5 . o;}u/L lrlsT;fdf ( k|ltzt, lj1fgdf %

k|ltzt, OlGhlgol/ªdf # k|ltzt b/vf:t k/]sf] b]lvPsf] 5 . b/vf:t lbg] cGo

;ª\sfox¿df sfg'g-@ k|ltzt_, s[lif-@ k|ltzt_ / cGo -% k|ltzt_ /x]sf 5g\ eg] ;+:s[t /

jgdf gu0o dfqfdf b/vf:t k/]sf 5g\ . o;/L b/vf:tsf] b/nfO{ ;ª\sfo cg';f/ ljZn]if0f

ubf{ w]/} hgzlQm pTkfbg ePsf / tb\g';f/ cfjZostf ePsf] cfwf/df b/vf:t k/]sf]

b]lvPsf] 5.

ª _ dft[efiff / b/vf:t ;ª\VofnfO{ ljZn]if0f ubf{ ;a}eGbf a9L&# k|ltzt b/vf:t g]kfnL

dft[efiff ePsfx¿ /x]sf 5g\ . bf];|f] pRr b/vf:tb/ ePsfx¿ d}ynL efiff ePsfx¿ 5g\

h;sf] cfotg !! k|ltzt /x]sf 5 . o;}u/L cGo !* j6f dft[efiffx¿ sl/a ! af @

k|ltztsf] xf/fxf/Ldf /x]sf 5g\ . o;cy{df g]kfndf sl/a !@^.@& j6f dft[efiff af]lng]

ul/P klg hDdf @).@@ j6f dft[efiff af]lng] ul/Psf ;d'bfox¿ nf]s;]jf cfof]usf] kxF'rdf

/x]sf b]lvPsf] 5 . g]kfnL efiffsf] pNn]Vo pkl:ylt /xg'df g]kfnL efiff dft[efiff

ePsfx¿sf] hg;ª\Vof g} pNn]Vo /x]sf] b]lvG5 . o;sf ;Defljt sf/0fdf of t afFsL /x]sf

;d'bfosf pDd]bjf/ g} 5}gg\ of t pgLx¿nfO{ hfgsf/L g} 5}g .

r_ pDd]bjf/sf] pd]/ / b/vf:tsf] b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf a9L pDd]bjf/ @! jif{b]lv

@% jif{ pd]/ ;d"xsf $) k|ltzt pDd]bjf/sf] b/vf:t k/]sf] b]lvPsf] 5 . To;kl5 @^ b]lv

#) jif{ ;d"xsf @% k|ltzt pDd]bjf/n] cfj]bg u/]sf] kfOof] . o;kl5 #! b]lv #% jif{

;d"xsf !& k|ltzt /x]sf 5g\ . :d/0f/xf];\ lghfdtL ;]jfdf ;]jf k|j]zsf nflu !* jif{ /

pd]/sf] xb #% jif{ tf]lsPsf] 5 t/ lghfdtL ;]jfdf axfn /x]sf sd{rf/LnfO{ pd]/sf] xb

nfUb}g . #% jif{eGbf dflysf k'?if sd{rf/Lsf] xsdf pgLx¿ ;]jf/t /x]sf] b]lvPsf] 5 t/

dlxnfsf] xsdf eg] pgLx¿n] $) jif{sf] pd]/;Dd cfj]bg lbg ;Sg] cj:yf /x]sf] 5 .

5_ ljsf; If]qut txdf b/vf:t b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf a9L dWodf~rnaf6 $@

k|ltzt cfj]bg k/]sf] b]lvPsf] 5 . o;}u/L k"jf{~rn / klZrdf~rnaf6 a/fa/ !*.!*

k|ltzt b/vf:tk/]sf] kfOG5 . o;}u/L dWo klZrdf~rn / ;'b"/ klZrdf~rnaf6 qmdzM !#

/ ( k|ltztdf b/vf:t k/]sf] b]lvPsf] 5 . dWodf~rn b]zsf] /fhwfgL ePsf] / ;aeGbf

a9L hg;ª\Vof klg o;} If]qdf /x]sf 5g\ . o;sf] cltl/QmcGo If]qaf6 klg o;} If]qdf a;fO{+

;/fO klg x'g] u/]sf] 5 . b/vf:tsf] b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ k"j{af6 klZrdtkm{sf] b/vf:t b/

qmdzM 36\bf] cj:yfdf /x]sf] 5 . o; tYosf] k5fl8 ;DalGwt If]qsf] hg;ª\Vof, ;fIf/tf

b/, z}lIfs ;+:yfx¿sf] pkl:ylth:tf sf/0f /x]sf 5g\ .

h_ cf};t cfj]bg b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ clws[t txsf kbx¿df k|ltkb $&# hgfsf] cfj]bg

k/]sf] b]lvof] eg] gf=;'= kbsf] k|ltkb @&( hgf pDd]bjf/ /x]sf] kfOof] . o;}u/L vl/bf/

kbsf] nflu k|ltkb !&@ hgfsf] cfj]bg k/]sf] kfOof] . o; tYofª\saf6 of] k|:6 x'g hfG5 sL

clws[t txdf a9L k|lt:kwf{ x'g] u/]sf] b]lvG5 .

17

b/vf:t cfj]bg / ;dfj]zLtfnfO{ ljZn]if0f ubf{ v'Nnfdf cfj]bg lbg]sf] cf}ift b/ pRr

/x]sf] 5 . ;dfj]lztfsf] xsdf eg] dlxnfdf !!$ k|ltkb, cflbjf;L hghfltdf &% b/vf:t

k|ltkb, dw];Ldf &@ b/vf:t k|ltkb, blntdf #* b/vf:t k|ltkb, km/s Ifdtf ePsf] xsdf

@^ b/vf:t k|ltkb / lk5l8Psf] If]qdf ^) b/vf:t k|ltkb /x]sf] kfOof] .

@=( b/vf:t / lnlvt k/LIffdf ;+nUgtf

pDd]bjf/x¿n] b/vf:t lbg] t/ k/LIffdf cg'kl:yt x'g] k|j[lQ k|d'v¿kdf b]lvPsf] 5

. cf=j=@)^$.)^% b]lv @)^(.)&) ;Dd k|fKt tYofª\snfO{ ljZn]if0f ubf{ ;a} ;]jf ;d"xdf

u/]/ &% k|ltzt pDd]bjf/x¿ lnlvt k/LIffdf pkl:yt x'g] u/]sf] kfOof] . ;dfj]zLtkm{sf]

tYofª\s ljZn]if0f ubf{ dlxnfdf %#=^ k|ltzt, cflbjf;L hghfltdf $^=^ k|ltzt,

dw];Ltkm{ $#=@ k|ltzt, blnttkm{ %)=* k|ltzt, km/s Ifdtf ePsf]tkm{ ^$=( k|ltzt /

lk5l8Psf] If]qtkm{ %%=% k|ltzt pDd]bjf/ lnlvt k/LIffdf ;lDdlnt x'g] u/]sf] kfOof] .

o;/L pNn]Vo dfqfdf k/LIff cfj]bg lbg] / lnlvt k/LIffdf cg'kl:yt x'g] s'/fn] ubf{ o;sf]

cfsif{0fk|lt k|Zg pAhfPsf] b]lvPsf] 5 . v'Nnftkm{ a9L pDd]bjf/ lnlvt k/LIffdf ;+nUg

ePsf] b]lvof] eg] ;dfj]zLtkm{sf sl/a %) k|ltzt pDd]bjf/ dfq lnlvt k/LIffdf ;+nUg

ePsf] kfOof] .

@=!) ;dfj]zL egf{ gLlt / lnlvt k/LIff

nf]s;]jf cfof]un] o; cfof]udf btf{ ePsf cfj]bsx¿ dWo]af6 ;aeGbf pko'Qm pDd]bjf/

5gf]6 ug{sf nflu ;alGwt kb / ;f]cg';f/sf] kf7\oqmddf cfwfl/t eO{ lnlvt k/LIff

;~rfng ub{5 . lnlvt k/LIff ;~rfng ug{sf] nflu ljifo lj1af6 k|Zgx¿ tof/ ug]{ /

kl/dfh{g ug]{ sfo{ ub{5 . ljifo lj1af6 k|Zgx¿ agfpg nufpFbf sf]8 g+= sf] cfwf/df

agfpg nufpg] / l;naGbL u/L a'emfpg nufpg] ub{5 . o;}u/L Tof] sf]8 g+= Ps zfvfaf6

csf]{ zfvfsf] sd{rf/Ln] klg yfx kfpg g;Sg] / Pp6f lj1n] csf]{ lj1sf] kQf] g} gkfpg]

;+/rgf tof/ u/]sf] 5 . ;f]lwPsf k|Zgx¿df Ps¿ktf Nofpg lj1dfkm{t g} kl/dfh{g ug{

nufOg] u/]sf] kfOG5 . Pp6} kbsf] nflu klg leGg leGg k|Zg ;]6x¿ tof/ u/L k/LIffyL{n]

klg rf]g{ g;lsg] u/L lnlvt k/LIff ;~rfng u/]sf] b]lvG5 . lnlvt k/LIff ;DkGg

ePkZrft\ k/LIff s]Gb|af6 l;naGbL u/fO{ nf]s;]jf cfof]usf sfof{nodf sfkLx¿ NofOG5 .

pQm sfkLdf cWoIf / ;lrjn] leGbfleGb} sf]8 g+= /fvL sfkLx¿nfO{ hfFRg lj1x¿nfO{

k7fOG5 . To;/L cfPsf] cª\sx¿ sf]8 efiffdf clGtd glthf tof/kZrft\ dfq sf]8 g+=

le8fO JolQmsf] glthf of]Uotfqmdsf] cfwf/df ;fj{hlgs ul/G5 .

To;kl5 cGtjf{tf{ lnOG5 . cGtjf{tf{sf] nflu klg nf]s;]jf cfof]u tof/ u/]sf] /f]i6/df gfd

;+nUg ul/Psf lj1x¿nfO{ lgdGq0ff u/L of]UoeGbf of]Uo JolQmsf] 5gf]6 ul/G5 . pk/f]Qm

k|lqmofaf6 of] k|:6 x'G5 ls nf]s;]jf cfof]uaf6 s;}nfO{ klg sfvf / kfvf nufO{ kIfkft

k"0f{ Jojxf/ u/]sf] kfOPsf] 5}g . nf]s;]jf cfof]usf] sfo{k|ltsf] d"Nofª\sg lje]bk"0f{ 5}g eGg]

hgljZjf; /x]sf] 5 -hgk|zf;g s]Gb|Lo ljefu, @))*_ .

18

@=!! ;dfj]zL egf{ gLlt / kf7\oqmd

nf]s;]jf cfof]un] ljleGg kbx¿sf] lnlvt kl/Iff tof/ ug{sf] nflu $%( j6f kf7\oqmd

tof/ u/L ;DalGwt pDd]bjf/nfO{ k'l:tsf tyf j]j k]haf6 hfFr x'g'eGbf sDtLdf # dlxgf

cufj} hfgsf/L u/fPsf] 5 . kf7\oqmd tof/ ubf{ sfdsf] k|lqmlt, ;d;fdlos ljifoj:t',

pDd]bjf/n] cWoog u/]sf] ljifo / cª\u|]hL efiff / sDKo'6/sf] lzIffsf] hfgsf/Lh:tf

cfofdx¿df cfwfl/t eO{ tof/ u/]sf] b]lvPsf] 5 . o;n] ubf{ hf] ;'s} JolQm cfˆgf]

ljifocg';f/ ldNbf] kbdf / z}lIfs of]Uotfcg';f/ k|lt:kwf{ u/L lghfdltL sd{rf/L x'g;Sg]

Joj:yf u/]sf] 5 . o;sf cfnf]rsx¿ sf]xL s;}nfO{ ljz]if u/L g]kfnL efifLx¿nfO{ nf]s;]jf

cfof]usf] kf7\oqmd cg's"n /x]sf] ts{ u/]sf] kfOG5 . clxn] nf]s;]jf cfof]un] cª\u|]hL

dfWodaf6 klg k/LIff lbg ;Sg] Joj:yf u/]sf] 5 . nf]s;]jf cfof]un] ;do ;Gbe{cg';f/

kf7\oqmdnfO{ kl/dfh{g ub}{ cfPsf] 5 .

@=!@ ;dfj]zL egf{ gLlt / l;kmfl/;

nf]s;]jf cfof]usf] k/LIff k|0ffnLaf6 cf=j=@)^% b]lv cf=j= @)&) ;Dd v'Nnf / ;dfj]zL

l;4fGtcg';f/ hDdf !&^%( hgf pDd]bjf/ ;kmn ePsf 5g\ . h;dWo] ;dfj]zL tkm{dfq

%#%& hgf /x]sf 5g\ . v'Nnf tyf ;dfj]zLdf lnlvt k/LIffaf6 ;kmn ePsf t/

cGtjf{tf{df ;kmn x'g g;s]sf pbfx/0fx¿ /x]sf 5g\ . b'j}tkm{ u/]/ lnlvt k/LIffdf g} $%*

kbx¿ ;kmn x'g g;s]sf] b]lvof] .

oL $%* kbdWo] cf=j= @)^% df ;dfj]zLtkm{ *% k|ltzt / v'Nnftkm{ !% k|ltzt /x]sf]

b]lvof] . o;}u/L cf=j=@)^^ df ;dfj]zLtkm{ %^ k|ltzt / v'Nnftkm{ $$ k|ltzt,

cf=j=@)^& df ;dfj]zLdf &) k|ltzt / v'Nnftkm{ #) k|ltzt, cf=j=@)^* df ;dfj]zLtkm{

@) k|ltzt / v'Nnftkm{ *) k|ltzt / cf=j= @)^( df ;dfj]zLtkm{ &) k|ltzt / v'Nnftkm{

#) k|ltzt /x]sf] kfOof] . oL kfFrj6f cf=j=df @)^* afx]s ;a}df ;dfj]zLtkm{ a9Ldfqfdf

l;kmfl/; x'g g;s]sf] kfOof] eg] cf=j= @)^* df v'Nnftkm{sf a9L pDd]bjf/ ;kmn x'g

g;s]sf] kfOof] .

o;} qmddf lnlvt k/LIffdf ;kmn ePsf t/ l;kmfl/; x'g g;s]sf kbx¿df kfFrj6}

cf=j=df u/]/ hDdf @&* kbx¿ /x]sf 5g\ . o;/L x]bf{ hDdf @&* kbsf] sl/a #) k|ltzt

;dfj]zLtkm{sf l;kmfl/; x'g /x]sf] kfOof] eg] v'Nnftkm{ sl/a&) k|ltzt /x]sf] b]lvof] .

o;/L ;kmn x'g g;s]sf kbx¿df ;/sf/L jlsn, n]vf ;d"x, Ol~hlgol/ª, :jf:y ;]jf /

s[lif /x]sf 5g\ . pk/f]Qm ;dfj]zLtkm{ dlxnf, cflbjf;L hghflt, blnt, dw];L ;a}

pk;d"xsf pDd]bjf/ /x]sf] kfOof] .

19

cWofo tLg

g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjogsf] ;dLIff M

;+/rgfdf kl/jt{g k|j[lQ pxL <

o; cWofodf ;dfj]zL l;4fGtsf] sfof{Gjogsf] cj:yfdf ljZn]if0f ug]{, nf]s;]jf cfof]un]

v]n]sf] ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjogdf v]n]sf] e"ldsf / ;dfj]zL egf{ gLltaf6 5gf]6

ePsf / v'Nnftkm{af6 5gf]6 ePsf lghfdtL sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbgh:tf kIfx¿df

ljZn]if0f ul/Psf] 5 .

#=! lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog

g]kfn ;/sf/n] ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog ug{ lghfdtL ;]jf P]g, @)$( nfO{ bf];|f]

;+zf]wg u/L dlxnf, cflbjf;L hghflt, dw];L, lk5l8Psf] If]q, km/s Ifdtf ePsfh:tf

cfwf/df juL{s/0f u/L sfof{Gjogdf NofPsf] 5 . o; cjwf/0ffnfO{ cf=j=@)^$.)^% b]lv

sfof{Gjogdf NofO;s]sf] 5 . o;sf] lj:t[t ljZn]if0f bf];|f] cWofodf ul/;lsPsf] 5 . o;

cjlwdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjogdf NofPkZrft\ sltn] o;n] k"0f{ ;dfj]zL u¥of] egL

ts{ ub{5g\ eg] sltkon] of]Uotf k|0ffnLdf c;/ k'¥ofof] / sltkon] o;n] cf+lzs ¿kdf

dfq ;Daf]wg u/]sf] ts{ u/]sf 5g\ . o;sf] cnfjf of] k4lt g} 7Ls 5}g eGg]x¿ klg sd

5}gg\ .

o; ;dfj]zL egf{ lgLlt sfof{Gjog NofPkZrft\ o;n] k"0f{ ;dfj]zL ePsf] ts{

ug]{x¿sf] wf/0ffdf g]kfnsf] jt{dfg kl/k|]Iodf lghfdtL ;]jfdf cjnDag ul/Psf]

;dfj]zL egf{ k|lqmof ;do;fk]If, Gofk"0f{, k|ultjfbL / ;/fxgLo 5 . jf:tjdf

u'0f:t/ / kl/0ffdsf] lx;fan] x]bf{ v'Nnf / ljz'4 of]Uotf k|0ffnLdf cfwfl/t egf{

k|lqmofnfO{ /fd|f] dfGg ;lsG5 t/ of] k|0ffnL ToxfF pko'Qm a9L x'G5, hxfF hgtf ;a}

;'lzlIft, ljsl;t / ;"rgfdf k"0f{ kxF'r ePsf] x'G5g\ . xfd|f] h:tf] cljsl;t b]z

hxfF ;Lldt hgtf dfq b]zsf] ljsf; / zf;g k|0ffnLsf] d"nwf/df /x]sf tyf

;"rgfdf kxF'r eP]sf] x'gfn] ToxfF clwstd hgtf cem klg ljsf;sf b[li6sf]0fn]

lgs} k5fl8 k/]sf 5g\ . ;a}nfO{ cj;/ k|bfg u/]/ ;dtfsf] b[li6n] ;a}nfO{ Psrf]6L

d"nwf/df k'Ug] cj;/ o; ;dfj]zL egf{ gLltn] lbPsf] 5 . To;sf/0f klg o; egf{

gLltnfO{ pko'Qm dfGg ;lsG5 . o;sf] cnfjf o; egf{ k|lqmofn] b]zdf Pp6f

o'ufGtsf/L kl/jt{g Nofpg ;Sg] ;Defjgf af]s]sf] x'gfn] Pp6f lglZrt

;dofjlw;Dd o;nfO{ hf/L cfjZos 5 .

g]kfn Ps ljljw hflt, If]q, wd{, ju{nufotsf ljljwtfn] el/k"0f{ 5 . oxL

ljljwtfsf] Joj:yfkgsf] p2]Zosf ;fy ;'? ul/Psf] ;dfj]zL egf{ ;'? ul/Psf] xf] .

20

;sf/fTds lje]bsf] dfWodaf6 JolQmnfO{ ;zQmLs/0f ub}{ egf{ x'gsf] nflu of]Uo

agfOPsf] v08df g t /fHosf] d"nwf/df cfpgsf] nflu cj;/ gkfPsf] u'gf;f]

cfpFYof] gt a|fDx0f k'?ifn] /fHon] lje]b u/]sf] cfefif kfpFYof] . o; tYonfO{

cfTd;ft\ u/]/ lzIff, :jf:Yo tyf ljkGg ju{ klxrfg u/]/ dfq ;sf/fTds

lje]bdfkm{t ;dfj]lztf vf]lhof] eg] ;dfj]zL egf{ gLlt ;kmn x'g;Sg] b]lvG5 .

of] Joj:yf cf+lzs ¿kdf 7Ls 5 lsgls o;n] lghfdtL ;]jfdf ;a} ju{, j0f{, If]q,

lnª\usf] k|ltlglwTj x'g kfpg] cj;/nfO{ s]xL xb;Dd ;+:yfut ug]{ k|of; u/]sf] 5

t/ o; k|lqmofaf6 s]jn ;xl/of ;De|fGt ju{sf]dfq kx'Fr k'u]sf] b]lvG5 . lk5l8Psf

blnt, ckfª\u dlxnf cflbn] ;dfj]zL egf{ k|lqmofsf] sfg'gL tyf gLltut

Joj:yfaf6 kmfObf k|fKt ug{;s]sf] kfOsf] 5}g . To;}n] of] k|lqmofn] s]jn

cf}krfl/stfnfO{ dfq hf]8 lbg'eGbf Jojxfl/s ¿kdf lk5l8Psf, cNk;ª\Vos dlxnf

cflbjf;L, blnt, k5fl8 kfl/Psfx¿nfO{ o; gLltaf6 kof{Kt kmfObf lng ;Sg]

jftfj/0f tof/ ug{ h?/L b]lvPsf] 5 .

of] k|0ffnL klxnf]k6snfO{ pQm ju{nfO{ ;]jf k|j]z u/fpg] ;Gbe{df 7Ls eP klg ;]jf

k|j]z eO;s]sf ju{nfO{ eg] pQm ;dfj]zL gLltsf] e¥ofª r9\b} cj;/ lnO/xg] /

sf]xLn] cj;/ g} gkfpg] cj:yfsf] l;h{gf ePsf] b]lvPsf] 5 . ctM o; ;dfj]zL egf{

gLlt;Fu} ;zQmLs/0f / ;Ifdtfdf ;jnLs/0f ub}{ sfof{Gjogdf hfg ;s] o;n]

;dfhdf ;sf/fTds k|efj kfg{;Sg] b]lvG5 .

clxn]sf] of] ;dfj]zL egf{ k|lqmof Tolt pko'Qm 5}g lsgeg] cf/If0fsf] gfdaf6

;]jfdf k|j]z u/]sfx¿ / v'nf k|lt:kwf{af6 leq k|j]z u/]sfx¿n] ug]{ / u/]sf]

sfdaf6 cfPsf] sfo{ k|ltkmnsf] t'ngf ubf{ ;Lldt k|lt:kwf{ eGbf v'Nnf k|lt:kwf{af6

5gf]6 ePsfsf] k|ltkmn /fd|f] b]lvPsf] 5 . olb cf/If0f lbPdf Ps JolQmnfO{

Psk6s dfq} cf/If0f lbg' pko'Qm x'G5 .

sf]xL cGtjf{tf{ lbg]x¿ of] ;dfj]zL k|lqmof 7Ls 5}g eGGf]x¿ ts{ ub{5g\ lsgeg]

;dfj]zL ;d"x -dlxnf, cflbjf;L hghflt, dw];L OToflb_ pkNnf]txsf of]Uo JolQmn]

dfq ;'ljwf kfPsf] x'gfn] o;sf] kmfObf nlIft ;d"x;Dd k'Ug ;s]sf] b]lvPsf] 5}g /

cfly{s, ;fdflhs ¿kn] k5fl8 k/]sf] ;d'bfon] o; cf/If0fsf] df}sfsf] pkof]u ug{

;s]sf] b]lvPsf] 5}g .

;f/f+;df lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogn] lghfdtL ;]jfnfO{ g]kfnL

;dfhsf] n}lª\us, If]qLo Pj+ hftLo :j?k ;/x g} ljljwtfsf] emNsf] k|bfg ug]{tkm{ cu|;/

u/fPsf] 5 . ;dfhsf] agf]6cg';f/sf] lghfdtL ;]jf agfpg] p2]Zon] cjnDag ul/Psf] of]

gLlt ;f/e"t¿kdf 7Ls ePsf] dflgPsf] 5 . ;fy} of] gLltsf] sfof{Gjogn] lghfdtL ;]jfnfO{

;a} lnª\u, ju{ / hfthfltsf] ckgTjsf] efjgf hufpg] e"ldsf lgjf{xf u/]sf] kfOG5 . o;

k4ltsf] pNn]lvt ju{, ;d'bfo / If]qsf kx'Fr ePsf tL ju{, ;d'bfo / If]qsf JolQmnfO{

;xh cj;/ lbPsf] 5 . o; k4ltn] jf:tljs ¿kdf cfly{s, ;fdflhs ¿kn] kl5 k/]sf ju{,

;d'bfo, If]q tyf cGo ;dfj]zL k|lqmofdf gk/]sf ljkGg ju{nfO{ cj;/ k|bfg ug{ eg] ;s]sf]

b]lv+b}g . pbfx/0fsf] nflu dlxnfsf] gfddf lghfdtL ;]jfdf kx'Fr ePs} ju{sf dlxnfx¿dfq

21

kmfObf kfpg ;s]sf 5g\ . hghflt, dw];L, blnt, lk5l8Psf] If]qsf] gfdaf6 tL If]qsf

cfly{s, ;fdflhs / z}lIfs kx'Fr ePsfnfO{ dfq cj;/ lbPsf] b]lvPsf] 5 . t;y{ ;dfj]zL

egf{ gLlt sfod /fVb} nlIft ju{;Dd k'Ugsf] nflu ;IfdLs/0f / ;zQmLs/0f ub}{ n}hfg kg]{

cfjZostf b]lvPsf] 5 .

#=@ ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogdf nf]s;]jf cfof]usf] e"ldsf

#=@=! Efgf{ k|lqmof

nf]s;]jf cfof]un] sd{rf/Lsf] egf{ ug]{ qmddf sfg'gn] tf]s]adf]lhdsf] k|lqmof cjnDag

u/]sf] 5 . o;n] cfˆgf] ;do tflnsf ;fj{hlgs u/]sf ] 5 . ;j} vfnL kbx¿sf] ;ª\sng /

k|ltzt lgwf{/0fh:tf sfo{x¿ sfo{ tflnsfcg';f/ g} ug]{ u/]sf] 5 . ;a}nfO{ ;"rgf k|jfx ug{

;a} lj1fkgsf] nf]s;]jf cfof]usf] a'n]l6g, uf]/vfkq / j]j k]haf6 ;fj{hlgs ug]{ u/]sf] 5 .

o; k|lqmofnfO{ d"Nofª\sg ub}{ pQ/bftfx¿sf] cjwf/0ffdf nf]s;]jf cfof]usf] ;dfj]zL egf{

gLlt dof{lbt, ;'wf/f]Gd'v, ;fk]If¿kdf 7Ls / s]xL xb;Dd q'l6 /x]sf] atfPsf 5g\ .

nf]s;]jf cfof]usf] egf{ k|lqmof lglZrt¿kdf lgikIf / dof{lbt eP klg o;nfO{

;do;fk]If cem a9L j}1flgs, snª\s / q'l6/xLt / cem a9L dof{lbt agfpFb}

n}hfg'kb{5 . lj1fkgsf] ;Gbe{df s'/f ubf{ lj1fkg cem j}1flgs / k|rf/d'vL

x'g'kg]{ b]lvG5 . nf]s;]jfcfof]usf] lj1fkg cem 6L=eL=, /]l8of], OG6/g]6 kqklqsfh:tf

x/]s dfWodaf6 / ;a} of]Uo gful/snfO{ ;"rgf kxF'r x'g]u/L k|rfl/t ul/of]

eg] k|lt:kwf{ cem s8f / Tolt g} /fd|f] x'g] b]lvG5 .

cGtjf{tf{ lbg]x¿sf] ljrf/df jf:tjdf ;dfj]zL egf{ k|lqmof ;'wf/f]Gd'v 5 t/

k|zf;lgs If]qsf kbsf kf7\oqmd cToGt hl6n agfOPsf] 5 eg] ;dfg tna vfg]

k|fljlws tkm{sf sltko kbdf %) j6f j:t'ut kZgsf] dfq hjfkm lbg'kg]{ l:ylt

klg 5 . glthf k|flKtdf cem} ! jif{;Dd s'g'{kg]{ l:ylt 5 . k/LIff cem} df]km;n;Dd

ljs]lGb|t x'g g;s]sf] x'gfn] b/vf:t ;ª\sngsfo{ cgnfOg k|0ffnLdfkm{t t'?Gt nfu"

ug{;s] cem a9L kl/IffYfL{ a9\g ;Sg] ;Defjgf b]lvPsf] 5 .

nf]s;]jf cfof]usf] egf{ k|lqmof clxn]sf] ;Gbe{;Dd cfOk'Ubfsf] cj:yfnfO{ x]bf{

;a}nfO{ ;d]6\g] lsl;dn] agfOPsf] ;dfj]zL 5, ;jn kIfdfeGbf ;a} ju{sf]

;xeflutf a9\b} u}/x]sf] 5 eg] b'j{n kIfnfO{ x]bf{ ;zQmLs/0f / ;IfdLs/0flagfsf]

;dfj]zLs/0fn] st} g]kfnsf] lghfdtL ;]jf sdhf]/ x'g] t x}g eGg] k|Zg p7]sf]

b]lvG5 .

nf]s;]jf cfof]usf] egf{ k|lqmof ;fk]If¿kdf l7s} 5 . ;do ;dodf k/LIff k|0ffnLnfO{

cfw'lgsLs/0f ub}{ cfPsf] ;d]t kfOPaf6 o;sf] ljZj;gLotf ;d]t xfl;n u/]sf] 5 .

csf]{tkm{ 3f]lift jflif{s sfo{tflnsfnfO{ cjnDag u/L k"jf{g'dfg of]Uo;d]t agfPsf]

5 . h;sf] ;fgf] pbfx/0fsf] /f=k= låtLo k|yd >]l0fsf] lj1fkg x/]s jif{ c;f]h

dlxgfsf] clGtd a'waf/ k|sfzg ub{} cfPsf] 5 .;jnkIfsf] s'/f ubf{ of]Uotf

Ifdtfsf] cfwf/df egf{ tyf 5gf]6 ug]{ sfo{sf] lg/Gt/tf g} k|d'v /x]sf] 5 eg] b'j{n

22

kIfsf] xsdf ljifout k|Zgkq hfFr ug]{ k2ltnfO{ cem Jojl:yt, j}1flgs /

ljZj;gLo x'g g;s]sf] s'/f xfdL ;a} aLr phfu/ /x]sf] 5 .

nf]s;]jf cfof]usf] egf{ k|lqmof q'l6k"0f{ /x]sf] 5 . s'g kbn] s:tf] e"ldsfsf] ck]Iff

ub{5 eGg] ljifodf cWoog g} gu/L zfvf clws[t, pk;lrj / ;x;lrj :t/sf

k|Zgkq, 5gf]6 ljlw, d"Nofª\sg ljlw km/s km/s x'g'kg]{df k|foM Ps} ljlw ckgfPsf]

5 . zfvf clws[tnfO{ ;f]lwg] k|Zg ;x–;lrjnfO{ ;f]lwPsf 5g\ . 5gf]6 k|0ffnLdf

/x]sf] q'l6sf/0fn] xfnsf ;lrj, ;x–;lrj, pk–;lrjx¿sf] sfo{ ;Dkfbg 36\bf] 5 .

;du|df nf]s;]jf cfof]un] ;DalGwt kIfx¿nfO{ Wofgdf /flv egf{ k|lqmofdf ePsf

sdL sdhf]/Lx¿nfO{ ;Rofpg cfjZos b]lvG5 .

;du|df nf]s;]jf cfof]un] ;dfj]zL egf{ gLltnfO{ sfg'gsf] kl/lwdf /xL ;a}nfO{ kbcg';f/sf]

kf7\oqmd lgdf{0f u/L ;do tflnsfcg';f/ lj1fkg ug]{, k/LIff ;~rfng ug]{ / glthf

k|sf;g ug]{ sfo{ ub}{ cfPsf] 5 . o;sf cltl/Qm cfGtl/s Joj:yfkg klg cfˆg} lsl;dsf]

k|0ffnL ljsf; u/]sf] 5 . h;sf] sf/0fn] egf{ gLlt sfof{Gjogdf nf]s;]jfcfof]usf e"ldsf

lgikIftf / dof{lbt b]lvPsf] 5 t/ klg ;do;fk]If / sfo{cg'?ksf] of]Uo JolQm rog / ;f]

sfo{sf] nflu k|lta4 pDd]bjf/ 5gf]6df nf]s;]jf cfof]usf] e"ldsf yk ug'{kg]{ cfjZostf 5

.

#=@=@ nf]s ;]jf cfof]usf] e"ldsfsf] k|efjsfl/tf

nf]s;]jf cfof]un] ub}{ cfPsf] sfo{;Dkfbgsf] nflu lgikIf 5 jf 5}g egL k|Zg ul/Psf]df

;dfj]zLtkm{sf (# k|ltzt sd{rf/Lx¿n] / v'Nnftkm{sf (% k|ltzt lghfdtL sd{rf/Ln]

nf]s;]jf cfof]usf] sfo{ ;Dkfbg u/]sf] cj:yf lgikIf ePsf] pNn]v u/]sf 5g\ . o;}u/L

nf]s;]jf cfof]usf] k|lti7fsf] d"Nofª\sgsf nflu ;f]lwPsf] csf]{ k|Zgsf] hjfkmdf klg

nf]s;]jf cfof]u :jR5 5 eGg]x¿dWo] (! k|ltzt ;dfj]zLtkm{sf /x]sf 5g\ eg] ** k|ltzt

v'Nnftkm{ sd{rf/L /x]sf 5g\ . o; dfg]df nf]s;]jf cfof]un] cfˆgf] e"ldsfnfO{ lgikIf /

:jR5 5jL agfpg ;s]sf] b]lvPsf] 5 .

o;}u/L nf]s;]jf cfof]un] ;Dkfbg u/]sf] sfdsf/afxLaf6 o;sf ;/f]sf/x¿n] cg'e"t u/]sf

k|efjsfl/tfsf] ;Gbe{df l;dfGt ¿kdf ;dfj]zLx¿n] v'Nnfsf] t'ngfdf a9L k|efjsfl/tf

/x]sf] pNn]v u/]sf 5g\ . o;df *# k|ltzt ;dfj]zLtkm{sf sd{rf/Ln] nf]s;]jf cfof]u

k|efjsf/L /x]sf] pNn]v u/]sf 5g\ eg] v'Nnftkm{sf *@ k|ltzt sd{rf/Ln] o; s'/fnfO{ k'li6

u/]sf 5g\ . o;df pNn]Vo s'/f s] 5 eg] sl/a !&.!* k|ltzt lghfdtL sd{rf/Ln] of]

nf]s;]jf cfof]u k|efjsf/L 5}g egL pNn]v u/]sf 5g\ . nf]s;]jf cfof]un] l;dfGt ¿kdf

eP klg cfˆgf] sfdsf/afxL ubf{ ;'wf/ ug{'kg]{ s'/f o; tYofª \saf6 k|:6 x'g hfG5 .

;du|df nf]s;]jf cfof]u k|efjsf/L ePsf] kfOPsf] 5 .

23

#=@=# sd{rf/L 5gf]6 ljlwx¿sf] k|efjsfl/tf

nf]s;]jf cfof]un] ljBdfg P]g, sfg'gadf]lhd sd{rf/L 5gf]6 ubf{ lnlvt k/LIff ;~rfng

ug]{, cGtjf{tf{ lng], cfOSo" k/LIf0f ug]{ / k|of]ufTds k/LIff ;~rfng u/L of]Uotf ;"rL

k|sfzg u/L kbcg';f/sf] of]Uotf qmddf /x]sf pDd]bjf/nfO{ 5gf]6 ug]{ ub{5 .

s_ lnlvt k/LIffM nf]s;]jf cfof]un] k|To]s ;]jf, ;d"xcg';f/ k[ys\ kf7\oqmd agfP/

k|sflzt ;do tflnsfcg';f/ lnlvt k/LIff ;~rfng u/]sf] 5 . pQ/bftfx¿sf] ljrf/df

;/b/ (& k|ltztn] lnlvt k/LIff k|efjsf/L /x]sf] pNn]v u/]sf 5g\ . ;dfj]zLtkm{sf

sd{rf/Ln] ($ k|ltzt k|efjsf/L /x]sf] eg]sf 5g\ eg] v'Nnftkm{sf (* k|ltzt

sd{rf/Lx¿n] k|efjsf/L ePsf] pNn]v u/]sf 5g\ . lnlvt k/LIff k|efjsf/L x'g'sf] k5fl8

tf]lsPsf] ;dodf k/LIff x'g] u/]sf] 5 . k|To]s ljifosf] k|To]s v08sf] 5'§} pQ/k'l:tsf x'g]

h;sf] sf/0faf6 lgikIf x'gdf ;xof]u k'u]sf] 5 . lnlvt k/LIffdf ;a} lsl;dsf k|Zgx¿

;dfj]z ePsf] PsLs[t k/LIff x'gfn] ;a}nfO{ ;dfg b]lvG5 . lnlvt k/LIffdf ;a} ljifonfO{

;d]6\g vf]lhPsf] 5 . k|of]ufTds ;LknfO{ s]xL xb;Dd :jLsfl/Psf] 5 . PlR5s ljifo

;dfj]z 5 . sfd;Fu ;DalGwt ljifoj:t'nfO{ klg :yfg lbOPsf] 5 . o;/L lgikIftfdf hf]8

lbPsf] x'gfn] lnlvt k/LIffsf] ljZj;lgotf pRr 5 . o;sf] cnfjf ;d;fdlos ljifo

j:t'cg';f/ kf7\oqmd kl/dfh{g ub}{ cfPsf] 5 . o; lnlvt k/LIff k|0ffnLn] ;a} ljwfsf

ljBfyL{sf pkof]uL x'g] u/L ljlzi6 P]lR5s ljifox¿ ;df]j]z u/]sf] 5 . pQ/k'l:tsf k/LIf0f

klg ;du|df lgikIf 5 .

cGtjf{tf{ lbg]x¿n] o; lnlvt k/LIff k|0ffnLsf sdhf]/L kIfx¿ klg cf}+NofOPsf 5g\ .

pgLx¿sf] ljrf/df lnlvt k/LIffn] dfq of]Uotfsf] k/LIff xF'b}g . nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng

u/]sf] lnlvt k/LIff 3f]Sg ;Sg] JolQmx¿sf nflu ;xh 5 .o;df ljifoj:t' 5l/Psf 5g\

.lnlvt k/LIff kf; ug]{ / gug]{ aLrsf] b"/Lsf] xb hfgsf/L 5}g . Nff]s;]jf cfof]un] lnlvt

k/LIffdf k/LIffyL{n] k|fKt u/]sf] k|fKtfª\s ;fj{hlgs ub}{g. lnlvt k/LIffsf] tof/Ldf nfdf]

;do vr{g'kg]{ afWotf /x]sf] 5 .lnlvt k/LIffsf] dfWod g]kfnL efiffdfq ePsf]n] g]kfnL

efiff dft[ efiff ePsfx¿nfO{ ;xh 5 g]kfnL dft[efiff gePsfx¿sf nflu eflifs sl7gfO

5 . sfo{nodf ul/g] sfd / nf]s;]jf cfof]usf] kf7\oqmd aLr tfnd]n 5}g .lnlvt k/LIffsf]

nflu tof/ ul/g] k|Zgx¿ cj}1flgs lgdf{0f ePsf 5g\ .cfhef]nL pQ/k'l:tsf k/LIf0fsf]

a}wtfdfg} k|Zg p7fOPsf] dx;'; ul/Psf] 5 . cflv/ h] eP klg nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng

ug]{ u/]sf] lnlvt k/LIffdf ljZj;gLotf / lgikIftf ePsf] kfOPsf] 5 .

v_ cGtjf{tf{M nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng u/]sf] cGtjf{tf{sf] k|efjsfl/tfsf] ;Gbe{df

;dfj]zLaf6 5gf]6 ePsf sd{rf/Lx¿sf] cg'ejdf ($ k|ltztnfO{ k|efjsfl/tf ePsf]

kfOPsf] 5 . o;}u/L v'Nnftkm{af6 5gf]6 ePsf sd{rf/Lx¿sf] cg'ejdf klg (# k|ltztnfO{

k|efjsf/L ePsf] / ;du|df (# k|ltzt k|efjsf/L ePsf] kfOof] . cGtjf{tf{sf] k|lqmof /

cª\s k|bfg tl/sf ;s];Dd lgikIf xf];\ eGg] tl/sfaf6 o;nfO{ l8hfOg ul/Psf] 5 .

s;}k|lt klg kIfkft x'g g;sf];\ eGg] lsl;dsf] th{'df ul/Psf] 5 . gftf ;DaGw ePsf

JolQm cGtjf{tf{df a:g gkfpg] Joj:yf ul/Psf] 5 . gftfjfb / lqmkfjfb dfgjLo :jefj xf]

. o:fnfO{ lgld6\ofGg ug{ ;lsGg Go'gLs/0f ug]{ k|of; ul/Psf] 5 .

24

cGtjf{tf{sf] qmddf To:tf] wfFwnL ePsf] b]lvPsf] 5}g t/ cf/lIft ;d"xdf kg{sf] nflu

gSsnL sfuhft agfpg]sf] k|rng a9\bf] kfOof] . h:t} ckfª\usf] xsdf ;fdfGo ckfª\utf

ePsf JolQmn] klg l;kmfl/; lnO{ pDd]bjf/ x'g], lk5l8Psf] If]qdf slxNo} ga;]sf] t/

gful/stf ;f]xL :yfgaf6 lnPsf] sf/0fn] p;n] sfg'g k|bQ cj;/ lnPsf] b]lvPsf] 5 .

pNn]lvt ljifox¿ ;dfj]zL egf{ gLltsf] dd{ ljk/Lt /x]sf] b]lvof] .

oBlk cGtjf{tf{df kx'Fr / jr{:j ePsf JolQmx¿sf] eg;'gsf] cfwf/df ljz]; u/L ;x–

;lrjsf] xsdf d"Nofª\sgstf{n] klg leqL¿kdf rnv]n ug]{ u/]sf] eGg] cGtjf{tf{sf] qmddf

cfPsf] 5 . pkNnf] kbdf cGtjf{tf{sf] qmddf ;Lldt JolQmx¿ x'g] / pDd]bjf/n] kxF'r

k'¥ofpg ;Sg] / ;f]xL d'tfljs x'g]h:tf cj:yf b]lvPsf] 5 . ;du|df nf]s;]jf cfof]un] lng]

cGtjf{tf{sf] ;Gbe{df h:tf ;'s} s'/f ul/P klg cGtjf{tf{ lgikIf / wfwnL/lxt kfOPsf] 5 .

u_ cfO{ So" M nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng ug]{ cfOSo" k/LIffsf] klg ;du|df k|efjsfl/tf g}

kfOPsf] 5 . ;dfj]zL tyf v'Nnf b'j} ;d"xsf (@ k|ltzt pQ/bftfn] k|efjsf/L ePsf]

pNn]v u/]sf 5g\ . o;sf k|Zgx¿ h;n] /fd|f];Fu lbdfv lvofpg ;S5 p;}n] pQ/ lbg

;Sg] u/L ljsNk rog ug{ ;Sg] / lbdfvsf] kl/l:ylt;Fu h'Wg ;Sg] Ifdtfsf] hfFr ub{5 .

3_ k|of]ufTds k/LIff M nf]s;]jf cfof]un] tf]lsPsf] ljifox¿df k|of]ufTds k/LIff;d]t

;~rfng u/]sf] 5 . o;sf] k|efjsfl/tfsf] ;Gbe{df pQ/bftfx¿n] cf};tdf (# k|efjsf/L

ePsf] pNn]v u/]sf 5g\ . h;dWo] ;dfj]lztftkm{sf ($ k|ltzt / v'Nnftkm{sf (# k|ltzt

/x]sf 5g\ .

#=@=$ nf]s ;]jf cfof]usf] kf7\oqmdsf] ;fGble{stf

nf]s;]jf cfof]un] pko'Qm pDd]bjf/ 5gf]6sf] nflu ;]jf, ;d"xcg';f/ kf7\oqmdsf] lgwf{/0f

u/]sf] 5 . kf7\qmdcg';f/ lj1x¿nfO{ kl/rfng u/L k|Zg lgdf{0f ug]{ / k/LIf0f ug]{ u/]sf] 5

.

nf]s;]jf cfof]usf] kf7\oqmdsf] ;fGble{stfsf] ;Gbe{df ;f]lwPsf] k|Zgsf] hjfkmdf cf}iftdf

&$ k|ltztn] ;fGble{s /x]sf] pNn]v u/] eg] @^ k|ltztn] c;fGble{s /x]sf] pNn]v u/]sf

5g\ . ;dfj]zL / v'Nnf k|lt:klw{x¿sf] ljrf/df v'Nnftkm{sf &@ k|ltzt sd{rf/Ln] ;fGble{s

/x]sf] atfPsf 5g\ / @* k|ltztn] c;fGble{s /x]sf] pNn]v u/]sf 5g\ . o;}u/L

;dfj]zLtkm{sf *! k|ltzt sd{rf/Ln] ;fGble{s /x]sf] atfPsf 5g\ eg] !( k|ltztn]

c;fGble{s /x]sf] atfPsf 5g\ .

nf]s;]jf cfof]usf] kf7\oqmd ;fGble{s x'g'sf] k5fl8sf sf/0fx¿df o;n] ;a} If]qnfO{

;d]6]sf] 5 . ljz]if1tf xfl;n u/]sf] ljifonfO{ k|fyldstf lbPsf] 5 . of] kf7\oqmdn] of]Uo

dfG5] g} 5gf]6 x'g] u/]sf 5g\ . nf]s;]jf cfof]usf] lnlvt k/LIffsf nflu tof/ ul/Psf]

kf7\oqmd ;a} ;fdfGo of]Uotf k'u]sfx¿nfO{ eGbf klg ;]jf k|j]z ug{ rfxg] / cfjZos kg]{

ljifoj:t'sf] 1fg ePsfx¿nfO{ kf7\oqmd 7Ls ePsf] kfOof] .

25

nf]s;]jf cfof]un] tof/ kf/]sf] kf7\oqmd ;a} ;fdfGo of]Uotf k'u]sfnfO{ pko'Qm g} 5 t/

o;df x'g] tLj| k|lt:kwf{n] ;fdfGo of]UotfeGbf a9Lldlxg]tL, nugzLn, k|oTgzLn e/kbf]{

k':tsx¿ cWoog ug]{ ljleGg ljifosf lj1x¿;Fu ;Nnfx ;'emfj kfpg]x¿sf] nflu a9L

pkof]uL b]lvof] .

kf7\oqmd tyf k/LIff k|0ffnL lghfdtL ;]jfsf] k|j]z k/LIff / kf7\oqmd g]kfnL efiff d}qL 5 .

Kff7\oqmd k':ts / k|Zgkqx¿df kxf8L If]qsf hfthflt, wd{, ;+:s[lt, /xg;xg, e]ife'iffsf

af/]df w]/}h;f] pNn]v ul/Psf 5g\ . dw];L, hghflt, yf¿, /fhj+zLnufotsf hfltsf af/]df

yf]/} dfq pNn]v u/]sf] kfOG5 . nf]s;]jf cfof]usf] k/LIff g]kfnL dft[efiffx¿sf nflu

;'ljwfhgs ePsf] ts{ u/]sf] kfOof] .

lghfdtL ;]jfdf w]/} ;]jf, ;d"x, pk;d"x / >]0fLsf kb /x]sf] xF'bf ;a} tx / kbsf

kf7\oqmdnfO{ j}1flgs÷cj}1flgs jf pko'Qm cg'ko'Qm 5 eGg] eGbf klg ;dofg's"n

cBfjlws ug{ h?/L 5 t/ cfof]usf] kf7oqmd÷d"Nofª\sg zfvf :jo+sf] Ifdtf ljsf; h?/L

5 . kl5Nnf ;dodf cfˆg} ;]jf, ;d"xsf ;DalGwt P]g, lgod sfo{ k|s[lt ga'e]msfx¿ g}

l;kmfl/; x'g yfn]sfn] k/LIffdf ;kmnePsf sd{rf/LnfO{ sfd ug{ c;lhnf] k/]sf] dx;';

u/]sf] a'lemof] .

clwsf+z pQ/bftfsf] ljrf/df nf]s;]jfcfof]usf] kf7\oqmd ;do cg's"n ePsf] kfOof] eg]

s]xL pQ/bftfx¿sf] ljrf/df o;n] sfd / kf7\oqmd aLr tfnd]n x''g g;s]sf] ts{ u/]sf]

kfOof] .

#=# ;dfj]zL egf{ gLlt / hflt tyf hghfltsf] k|ltlglwTjsf] cj:yf

g]kfndf :yfgLo ljsf; dGqfnosf cg';f/ %( j6f hghflt /x]sf 5g\ . hgu0fgf @)^*

sf cg';f/ !@% j6f hghflt /x]sf] kfOPsf] 5 . k|ltlglwTjd"ns sd{rf/Lsf] l;4fGtcg';f/

;du| hg;ª\Vofsf] agf]6cg';f/ lghfdtL ;]jf klg x'g'kb{5 eGg] dfGotf /x]sf] 5 . cWoog

ul/Psf ;ft lhNnfsf @@& hgf lghfdtL sd{rf/Lsf] hfthfltsf] cfwf/df ljZn]if0f ubf{

$* k|ltzt a|fDx0f, !$ k|ltzt If]qL, cf7 k|ltzt hghflt3, 5 k|ltzt g]jf/, rf/÷rf/

k|ltzt /fO{ / ofbj, b'O{÷b'O{ k|ltzt dw];L / yf¿ /x]sf 5g\ .o;}u/L Ps÷Ps k|ltztdf

zfxL, d08n, du/, lnDa", lul/, u'?ª, wfg's OToflb /x]sf 5g\ . o;}u/L Ps k|ltzteGbf

sd 7s'/L, /f]sfo, /fhk't, ;'9L, ;xgL, dxtf], e'h]n, l;+x, rdf/, rf}w/L tyf t]nL /x]sf]

kfOof] .

jf:tjdf ;du| lghfdtL ;]jfnfO{ ljZn]if0f ubf{ a|fDx0f sl/a %% k|ltzt, If]qL !$ k|ltzt,

afx'g If]qL t/fO{ sl/a # k|ltzt, hghflt sl/a !% k|ltzt, blnt % k|ltzt t/fO{sf *

k|ltzt /x]sf] kfOPsf] 5 -kf}8]n, @)!$_ . o;/L t'ngfTds ¿kdf o; cWoognfO{ ljZn]if0f

ubf{ ldNbf]h'Nbf] b]lvPsf] 5 . o; tYofª\sn] lsg s'g} lglZrt ;d'bfosf] p;sf] hg;ª\Vofsf]

cfsf/ eGbf a9L jf sd ePsf] xf] To;;DaGwL vf]hL ug{ dxTjk"0f{ kIf /x]sf] 5 .

s'g} vf; hft ljz]ifsf] a9L cfj]bg kg'{ / ;kmn x'gfsf] sf/0fx¿df w]/} lzlIft x'gfn] /

g]kfnL efiff dft[efiff ePsf] x'gfn] atfPsf 5g\ . (@ k|ltzt ;dfj]zLtkm{sf pQ/bftfx¿ /

26

(& k|ltzt v'Nnftkm{sf pQ/bftfx¿n]] lzlIft a9L x'gfn] a9L cfj]bg lbPsf] / ;kmn x'g

;s]sf] atfPsf 5g\ . o;}u/L (^ k|ltzt ;dfj]zLtkm{sf pQ/bftfx¿ / ** k|ltzt

v'Nnftkm{sf pQ/bftfx¿n] g]kfnL efiff dft[efiff ePsf] sf/0fn] nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf

a9L cfj]bg lbg] / ;kmn ePsf] ts{ u/]sf 5g\ . o;} qmddf nf]s;]jf cfof]usf] kxF'r -%$

k|ltzt_, gftfjfb lqmkfjfb -@* k|ltzt_ / /fHon] lje]b u/]sf] -#! k|ltzt_ h:tf sf/0fx¿

klg s]xL xb;Dd lhDd]jf/ ePsf] cf}+NofPsf 5g\ .

s'g} vf; ;d'bfo, ufpFsf pDd]bjf/, sfo{/t sd{rf/L, s[lif k];f ePsf, lghL :s'nsfeGbf

a9L o;sf] k5fl8 kxf8L kl/j];df /f]huf/sf] cGo ljsNk gePsf]n] klg nf]s;]jfk|lt

cfslif{t 5g\eg] lzlIft a|fDx0fsf] lghfdtL ;]jfdf hflu/ vfg'k5{ eGg] ;f]rsf] ljsf; ePsf]

kfOG5 t;y{ k/LIffdf a9L pQL{0f ePsf] kfOG5 . o;} qmddf cGo ;d'bfosf] kf7\oqmdcg';f/

ldlxg]t / k9fOsf] :t/ gk'u]sf] klg x'g;S5 -cGtjf{tf{, @)!$_ .

;j{k|yd a|fDx0f / If]qLnfO{ Pp6} af:s]6df xfNg' xF'b}g . a9L k|ltzt If}qL eP klg g]kfndf

If}qLx¿sf] lghfdtL ;]jfdf xfnsf lbgdf sd k|ltzt 5 . a|fDx0fsf] k|ltlglwTj w]/} pRr

&% k|ltzteGbf a9L 5 . a|fDx0fx¿ a9L nugzLn k"vf{b]lv g} k9\g], n]Vg] sfddf nfUg] /

nfu]sf 5g\ . To:t} a|fDx0fx¿ b'Mv si6, x08/ vfP/ klg k9\g ;s]sf] kfOof] . pRrkbx¿df

w]/} a|fDx0f ePsfn] tnsfnfO{ ;xof]u ug]{, /fd|f] 7fpFdf kb:yfkg x'g] / cfocfh{g u/L

cfly{s l:ylt /fd|f] agfPsfn] g} pgLx¿ cu| k+ltdf /x]sf] dx;'; ug{;lsG5 -cGtjf{tf{,

@)!$_ .

pQ/bftfx¿n] ufpFsf pDd]bjf/x¿ a9L ;kmn x'g'sf] k5fl8sf sf/0f;d]t cf}+NofPsf 5g\ .

pQ/bftfx¿n] ;a}eGbf a9L lhDd]jf/ sf/0fdf kfl/jfl/s cled'vLs/0f -(% k|ltzt_ /

a]/f]huf/-(@ k|ltzt_ cf}+NofPsf 5g\ . o;dWo] ;dfj]zL (^ k|ltzt / v'Nnftkm{sf

(%k|ltztn] kfl/jfl/s cled'vLs/0fnfO{ lhDd]jf/ 7x¥ofPsf 5g\ . o;}u/L a]/f]huf/nfO{ klg

;dfj]zLtkm{sf ($ k|ltzt / v'Nnftkm{sf (@ k|ltztn] bf];|f] dxTjk"0f{ sf/0f pNn]v u/]sf

5g\ .

tflnsf g+= #=! ;fd'bflos :s'nsf pDd]bjf/ ;kmn x'gfsf sf/0fx¿

s'g} vf;

;d'bfosf]

a9L cfj]bg

kgf{sf]

sf/0fx¿

sf/0fx¿ ;dfj]zL v'Nnf hDdf

c=w]/} lzlIft x'gfn] (@ (& (^

cf=Gf]kfnL dft[efiff ePsfx¿nfO{ ;xh ePsf] x'gfn] (^ ** ()

O= Nff]s;]jf cfof]u glhs ePsf]n] ^) %@ %$

O{= Gfftfjfb s[kfjfbsf] sf/0fn] $^ @# @*

P= /fHon] g} lje]b u/]sf] x'gfn] $( @^ #!

ufpFsf

pDd]bjf/

a9L ;kmn

x'gfsf]

sf/0fx¿

c= u|fdL0f ;+:sf/ &) &$ &#

cf= ;xl/of ;+:sf/ && ^% ^*

O= kfl/jfl/s cled'vLs/0f (^ (% (%

O{= a9L lzlIft &( *% *$

p= a9L kxF'r ^* ^^ ^&

pm= Af9L a]/f]huf/ ($ (! (@

27

P= Nff]s;]jf cfof]usf] k/LIffafx]s ljsNk gePsf] &) ** *#

P}= Gf]kfnL efiffn] ;xh agfPsf] &( *# *@

lghfdtL

;]jfdf

sfo{/t

sd{rf/L g}

;kmn x'gfsf

sf/0fx¿

c= Nff]s;]jf cfof]usf] k|0ffnL;DaGwL cg'ejL ePsf] x'gfn] (^ (& (&

cf= Nff]s;]jf cfof]un] ;~rfng ug]{ k/LIff;DaGwL cg'ejL ePsf]

x'gfn]

($ (^ (^

O= lghfdtL ;]jfdf a9L sl/o/ If]q ePsf]n] ($ (^ (^

O{= lghfdtL ;]jfnfO{ g} afWofTds ¿kdf 5gf}6 ug'{kgf{sf] sf/0fn] (^ *( ()

p= lghfdtL ;]jfdf /xFbf v]/L ;dfhn] x]g]{ b[li6sf]0f g} km/s 5 .

o;df a9L ;Ddfg tyf kfj/ pkef]u ug{ kfOg] x'gfn] .

** && &(

pm= ;dfhdf ljBdfg OHhtsf] sf/0fn] () &( *@

s[lif k];fsf

pDd]bjf/

;kmn x'gfsf

sf/0fx¿

c= s[lif k]zfdf cToGt sl&g lhjg ofkg ug{ kgf{n] &^ *% *@

cf= u|fld0f kl/j]zn] ws]nL/x]sf] x'gfn] *@ *% *$

O= nf]s ;]jf cfof]usf] kl/Iffsf] nflueGbf cGo k];fdf nfUgnfO{

lgj]zsf] nflu cfjZos ;|f]t ;fwg gePsf] x'gfn]

(! *( ()

O{= of] g} JolQmut Ifdtf b]vfpg] pRrtd ljsNk ePsf] x'gfn] (^ *( (!

p= lghfdtL ;]jfdf a9L hflu/sf] ;'/Iff ePsf] x'gfn] !)) ($ (^

pm= g]kfndf lghfdtL ;]jf;lxt ;/sf/L ;]jfafx]s cGo ;+:yfut

cfwf/ lbg] c¿ lghL If]q gePsf] x'gfn]

^( *$ *!

lghL eGbf

;/sf/L

:s'nsf

pDd]bjf/

;kmn x'gfsf

sf/0fx¿

c= lghfdtL ;]jfsf] ;Gbe{df a9L cle?lrsf] sf/0fn] () () ()

cf= lghfdtL ;]jf;DaGwL a9L ?lr ePsf] x'gfn] (^ (! (@

O= a9Lldlxg]tL ePsf x'gfn] (@ (^ (%

O{=lghfdtL ;]jfdfafx]s e/kbf]{ ljsNk gePsf] x'gfn] *^ () *(

p= lghfdtL ;]jfdf a9L cfly{s nfe x'g] x'gfn] %! #^ #(

pm= hfgsf/Llagfg} ufpFn] hLjgn] ldlxg]t ug{ l;sfPsf] x'gfn] && &^ &^

P= lghfdtL ;]jfdf ePsf sd{rf/Lx¿sf]hLjg k4ltn] a9L cfsif{0f

u/]sf] x'gfn]

(@ *& **

hDdf ;ª\Vof %$ !&# @@&

;|f]tM :ynut cWoog, @)!$

o;}u/L u|fdL0f ;+:sf/-&# k|ltzt_, ;x/Lof ;+:sf/-^* k|ltzt_, lzlIft-*$ k|ltzt_, kxF'r-

^& k|ltzt_, nf]s;]jf cfof]u ljsNk /xLt-*# k|ltzt_ / g]kfnL efiff-*@ k|ltzt_ /x]sf]

atfPsf 5g\ .

nf]s;]jf cfof]un] lng] k/LIffdf lghfdtL ;]jfleq ePsf lghfdtL sd{rf/Lx¿ g} a9L ;kmn

ePsf] kfOPsf] 5 . o;f] x'g'df klxnf] sf/0fdf lghfdtL sd{rf/Lx¿ nf]s;]jf cfof]usf]

k|0ffnLdf cg'ejL ePsf] x'gfn] atfPsf 5g\ . ;dfj]zLtkm{sf (^ k|ltzt, v'Nnftkm{sf (&

k|ltzt / cf}ift (& k|ltzt pQ/bftfn] pk/f]Qm sf/0f /x]sf] atfPsf 5g\ . o;}u/L bf];|f]

sf/0fdf pgLx¿ nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng ug]{ k/LIffsf] nflu klg cg'ejL ePsf] atfPsf

5g\ . ;dfj]zLtkm{sf ($ k|ltzt, v'Nnftkm{sf (^ k|ltzt / cf}iftdf (^ k|ltzt

pQ/bftfx¿ /x]sf 5g\ . t];|f] sf/0fdf lghfdtL ;]jf g} pgLx¿sf] sl/o/ ePsf] x'gfn]

;kmn ePsf 5g\ . h;df ;dfj]zL ($ k|ltzt / v'Nnftkm{sf (^ k|ltzt pQ/bftfn]

atfPsf 5g\ . o:t} cGo sf/0fdf lghfdtL ;]jfnfO{ g} afWofTds ¿kdf 5gf]6 ug{'kgf{sf]

sf/0f-() k|ltzt_, ;dfhn] lghfdtL ;]jfnfO{ x]g]{ lb|i6Lsf]0f-&( k|ltzt_ / OHHt-

*@k|ltzt_ /x]sf] cf}+NofPsf 5g\ .

28

csf]{ 3tnfUbf] s'/f s] 5 eg] nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf ;kmn x'g]x¿ clwsf+zsf

cleefjsx¿ s[lif k];fdf ;+nUg /x]sf] kfOPsf] 5 . h;sf sf/0fn] pgLx¿sf afn

aRrfx¿nfO{ lghfdtL ;]jfn] cfsif{0f u/]sf] kfOPsf] 5 . pQ/bftfsfcg';f/ lghfdtL

;]jfdf a9L hflu/sf] ;'/Iff x'g' k|d'v sf/0f /x]sf] 5 . ;dfj]zLtkm{sf zt k|ltzt /

v'Nnftkm{sf ($ k|ltzt sd{rf/Ln] pQm sf/0f atfPsf 5g\ . o;}u/L bf];|f] sf/0fdf nf]s;]jf

cfof]usf] k/LIffdf pQL0f{ ug'{ g} JolQmut Ifdtf b]vfpg] pQd ljsNk /x]sf] atfPsf 5g\ .

t];|f] sf/0fdf cGo Jofkf/ Joj;fodf nfUgsf nflu nufgL ug]{ ;|f]t / ;fwg gePsf]

atfPsf 5g\ . rf}yf] sf/0fdf u|fdL0f kl/j]zn] afn aRRffnfO{ lghfdtL ;]jfdf nfUgnfO{

3r]6L/x]sf]] ;d]t kfOof] . o:t} s[lif k];fdf nfUbfsf] sl7gfO / lghL If]qsf] ljsf; gePsf]

sf/0fn] ubf{ lghfdtL ;]jf pRrtd ljsNk ePsf] kfOof] .

;fdflhs ¿kn] o; ju{n] lghfdtL ;]jfnfO{ dof{lbt¿kdf lnPsf] kfOG5 . z}lIfs¿kn] of]

;d'bfo Hofbf lzlIft 5 . of] ;d'bfosf] vf;u/L s[lif If]qdf ;Lldt 5 . s[lifafx]s cGo

/f]huf/Lsf cj;/x¿ gePsf] . of] ;d'bfodf s8f ldlxg]t ug{ ;Sg] Ifdtf, cWoog/t

cj:yfdf ePsf] cfˆgf] cfTdan, kfl/jfl/s JolQmaf6 lbOg] k[i7e"ld, cGo cj;/sf] sdL,

dWod:t/sf] kl/jf/ ePsf]n] Jofkf/ Jofj;fodf nufgL ug{ g;Sg] cj:yf, lzlIft ePsfn]

j}b]lzs /f]hufl/df hfg'eGbf nf]s;]jfsf] k/LIffnfO{ tof/L ug{lt/ nfUg' pko'Qm b]Vg'h:tf

sf/0fx¿n] nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf cfj]bg lbg] / ;kmn ePsf] b]lvPsf] 5 -cGtjf{tf{,

@)!$_ .

dfldnf !

s'g} vf; hflt ljz]if ;kmn x'g'sf] sf/0f s] xf] <

k|fljlws If]qdf dw];L a9L x'g], la|l6z÷ef/tLo ;]gfdf u'?ª, du/nufotsf] jr{:j

/xg]h:tf ljifo oyft{ x'g\ . To;} u/L ;flxlTos, k|zf;lgs ljifodf If]qL, afx'gsf] s]xL

k|efj a9L b]lvG5 .

efiffut ¿kdf / lzIffdf clwst/ kxF'rsf lx;fan] ;fdfGo elgPtf klg, eP klg

jf:tjdf o;f] gePsf]n] s0ff{nL / ;''b"/ klZrd / b'u{d t/fO{ / kxf8sf slyt elgPsf

pkNnf hfltsf JolQmsf nflu klg nf]s;]jf cfof]usf] k/LIff pko'Qm x'g ;s]sf] kfOPg .

s]xL jif{ klxnfsf] l:ylt x]g]{ xf] eg] lzIffdf pkNnf] hfltsf] a9L kxF'r tyf ;ª\Vof

ePsf]n] nf]s;]jf cfof]unufot lzIffsf w]/} h;f] If]qdf pkNnf] ju{sf] a9L ;xeflutf

lyof] t/ jt{dfgnfO{ x]g]{ xf] eg] /fHon] lnPsf] ;dfj]zLs/0f gLlt / ;a}sf] nflu lzIffn]

ubf{ s]xL jif{df ;dtfd"ns ;dfhsf] lgdf{0f x'G5 .

sfg'gL¿kdf ;dfj]zL k|lqmofnfO{ j}wflgstf k|bfg ul/Psf] eP klg k|frLg sfnb]lv g}

ljkGg lk58f ju{x¿ k5fl8 kb}{ cfPsfn] pgLx¿n] kfpg'kg]{ plrt lzIffsf] ljsf; x'g

g;s]sfn] / a|fXd0f ljleGg ljifosf] 1fg, ;Lk xfl;n ug'{h:tf sf/0fn] klg pgLx¿

lzIff If]q tyf lghfdtL ;]jfdf cufl8 a9]sf] b]lvG5 .

hftLo lx;fan] pkNnf] jf tNnf] eGg'eGbf klg g]kfnL ju{>dcg';f/ k/fk"j{sfnb]lv g}

ljz]if¿kdf ub}{ cfPsf] jf ;+nUg ePsf] sfo{cg';f/ g} gofF k':tfn] klg cfˆgf] k];f

Joj;fo cjnDag u/]sf] sf/0f o:tf] ePsf] b]lvG5 . pbfx/0fsf] nflu kxf8L a|fDx0f /

t/fO{sf ofbj, s0f{, l;+xh:tf hflt ljutb]lv g} cWoog cWofokgdf nfu]sf] x'gfn]

ltgLx¿sf] lghfdtL ;]jfdf ks8 sfod 5 eg] zf/Ll/s an / ;'u7gdf Wofg lbg] ;d"x

29

jf hfltx¿sf] afx'Notf ;]gf tyf k|x/L ;]jfdf a9L kfpg ;lsG5 . To;} u/L ysfnL,

g]jf/x¿ a9L dfqfdf Jofkf/ Joj;fodf ;+nUg /x]sf 5g\ .

;|f]tM :ynut cWoog, @)!$

cem csf]{ dxTj k"0f{ kIf s] 5 eg] lghfdtL ;]jfdf ;kmn x'g]x¿dWo] clwsf+z lghL

:s'ndf cWofkg u/]sf] geO{ ;fd'bflos :s'ndf cWoog u/]sf JolQmx¿ ;kmn ePsf] kfOof]

. o;sf] k|d'v sf/0fdf a9Lldlxg]tL x'g'-(% k|ltzt_, lghfdtL ;]jftkm{sf] cfsif{0f -(@

k|ltzt_, cle?lr -() k|ltzt_, ufpFn] hLjgk4lt -** k|ltzt_ h:tf sf/0fx¿ cf}+NofPsf

5g\ .

Nff]s;]jf cfof]usf] ;+/rgf kxf8d'vL 5 . cfof]usf kfFrj6} sfof{nox¿ kxf8L If]qdf dfq

5g\ . k/LIff s]Gb| / cfj]bg kmf/fd;d]t ;DalGwt sfof{nodf a'emfpg'kg]{ x'Fbf tyf df};dsf

sf/0fn] klg oftfoftdf ;d:of b]lvg] ePsfn] w]/} h;f] pDd]bjf/n] k/LIffdf ;dfj]z x'g

g;s]sf] cj:yf b]lvG5 . g]kfnsf] z}lIfs 8f6fnfO{ s]nfP/ x]bf{ klg a|fDx0f, If]qLx¿sf]

;ª\Vof g} lzlIft ePsf] / cfly{s ;DkGgtfsf lx;fadf klg pgLx¿ g} cufl8 ePsf] b]lvG5

. l;dfGts[t ju{x¿ k5fl8 kgf{sf] sf/0f klg cfly{s ljkGgtf, lzIffsf] cefj / eflifs

sl7gfO{ g} xf] -cGtjf{tf{, @)!$_ .

elgG5 h;sf] h] df nufgL 5 To;sf] k|ltkmn;d]t p;n] g} xfl;n ub{5 . ljutsf]

k"vf{x¿b]lv cWoog cWofkgdf ;d0o latfPsf kxf8L kl/j]zsf a|fXd0f, If]qLx¿sf] cfhsf]

lbgrof{;d]t cWoogdf g} ;+nUg /x]sf] kfOG5 . h;sf] kmn:j?k nf]s;]jf cfof]uh:tf

;+:yfx¿n] lng] k/LIffdf ;d]t ltgLx¿s} jr{:j /x]sf] kfOG5 . h;/L z]kf{x¿ lxdfn r9]

h'g pgLx¿sf] k'vf{n] dfu{bz{g u/]sf] af6f] lyof] . To;/L g} kxf8L kl/j]zsf a|fDx0f If]qLx¿

cWoogsf] dfWodn] nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf ;fd]n eO{ ;kmntf xfl;n u/]sf kfOof] -

cGtjf{tf{, @)!$_.

/fHon] cfly{s, ;fdflhs ¿kdf k5fl8 k/]sf ju{nfO{ cf/If0f gLlt NofPsf] eP klg To;sf]

klxrfgsf] ;"rs ljsf; u/L nfu" gul/Psf] sf/0f cf/lIft ju{sf pkNnf] txdf /x]sf

JolQmn] g} cj;/ lnPsf 5g\ . ljBdfg cj:yfdf g} ;dfj]zL gLltn] ;ª\VofTds

;dfj]zLs/0f afx]s s]xL glthf k|fKt x'g] b]lvGg . HfghfltcGtu{tsf g]jf/, sfo:y,

rf}w/Lh:tf hfltx¿sf] a;f]af; d'Vou/L ;x/L If]qdf g} ePsf] / pgLx¿sf] lghfdtL ;]jfdf

a9L ;kmn b]lvG5g\ . ;x/L kl/j]z tyf cfly{s¿kdf ;DkGg ePsf oL hghfltcGtu{tsf

JolQmn] ;"rgfsf] xsdf klg cufl8 ePsf / nf]s;]jfn] lbg] tof/L sIff klg ;x/Ld'vL dfq}

ePsf sf/0fn] logLx¿ ;kmn ePsf b]lvG5g\ .

dflyNnf] txsf ;d'bfo a9L k9]n]v]sf x'gfn] pgLx¿ ;kmn ePsf] kfOG5 . ;fy} pgLx¿

cfly{s, ;fdflhs x}l;ot pRr ePsfn] lzIff tyf nf]s;]jf cfof]usf] k/LIff tyf

kf7\oqmdk|lt a9L hfgsf/ ePsf] kfOG5 . To;} sf/0fn] pgLx¿ ;kmn x'g ;s]sf x'g\ .

30

#=$ ;dfj]zL egf{ gLlt / dlxnf

;dfj]zL l;4fGtsf] sfof{Gjogsf] qmddf clwsf+z dlxnf hf] ;kmn x'g;s]sf 5g\ pgLx¿

sd{rf/Lsf >LdtL, 5f]/Lx¿, cyjf cfkmGtx¿ Gf} ;kmn ePsf] kfOPsf] 5 . o;sf k5fl8sf

sf/0fdf 3/fo;L jftfj/0f, k9\g] ;+:s[lt, cfTdlge{/ aGg rfxg] rfxgf, ;"rgfdf klg

kx'Frh:tf OToflb sf/0fx¿ /x]sf] kfOPsf] 5 .

lghfdtL ;]jfdf sfo{/t sd{rf/Lx¿sf] kfl/jfl/s jftfj/0f klg nf]s;]jfd'vL x'G5 .

pgLx¿n] cfˆgf >LdtL, 5f]/L, a'xf/LnfO{ klg o; ;]jfdf nfUg clek|]l/t ug]{ / cfˆgf]

cg'ejsf] cfwf/df kf7\oqmd tyf k/LIff ;fdu|Lx¿ ;dodf g} / ;xh¿kdf pknAw

u/fpg;Sg] ePsf]n] / dlxnfx¿ cf/If0fcGtu{tdf ;d]t kg]{ ePsf] sf/0fn] klg sd{rfl/sf

>LdtL jf 5f]/L, a'xf/L g} clwsf+z ;kmn ePsf] b]lvG5g\ .

sd{rf/L :jo+ cfk"m nf]s;]jf pQL0f{ u/]sf] x'gfn] s;/L tof/L ug]{, s] k9\bf pko'Qm x'G5

k|Zgx¿sf] pQ/ s;/L n]Vg] pQ/x¿ s;/L s07 ug]{ h:tf ljleGg gLlt lgb]{zg / d2t

kfpg] x'gfn] ;DalGwt JolQm a9L ;kmn x'g] ub{5 .

cGo sf/0fdf of] t'ngfTds ¿kdf ;'/lIft k];f x'g'sf ;fy} hf]lvd cToGt} Go'g 5 . dflg;

:jflejs ¿kdf hf]lvdo'Qm / c;'/lIft If]qdf k|j]z ug{ rfxFb}g .

csf]{tkm{ k/LIffdf ;kmntf xfl;n ug{ cfTdan / ;Gbe{ ;fdu|Lsf] ;xh pknAwtf cfjZos

kb{5 . oL b'j} cfTdansf nflu k|]/0ff / ;fdu|Lsf] ;xh pknAwtf x'g] ePsfn] g}

pQm;d"xsf dlxnfx¿ c¿sf] t'ngfdf ;kmn x'g ;s]sf] b]lvPsf] 5 .

#=% ;dfj]zL egf{ gLlt / km/s Ifdtf ePsf

;dfj]zLtkm{sf] ;aeGbf a9L b'?kof]u km/s Ifdtf ePsftkm{ ePsf] b]lvof] . h:t} b]a|] xftsf]

sfG5L cf}+nf afª\uf] x'g], afNosfndf xft efFlrPsf], kfj/jfnf r:df nufpg]x¿ e6fe6

lrlsT;ssf] l;kmfl/; agfP/ jf:tljs km/s IfdtfnfO{ sfg'gL clwsf/ lbOPsf] cj;/sf]

b'?kof]u ePsf] kfOof] . nf]s;]jf cfof]un] of] b]Vbfb]Vb} s]xL ug{ ;ls/x]sf] 5}g .

#=^ ;dfj]zL egf{ gLlt / Gofo

;dfj]zL l;4fGtsf] Pp6f dxTjk"0f{ kIf eg]sf] ;fdflhs Gofo :yfkgf ug'{ xf] . b]zsf

hgtfn] /fli6«o :yfO{ ;/sf/df /x]/ jf g/x]/ Gofosf] cg'e"lt ug{ ;Sb5g\ . g]kfn ;/sf/n]

lghfdtL ;]jfdf ;a} tx / tKsfsf hgtfsf] ;xeflutfdf ;fdflhs Gofo :yfkgf ug{

vf]h]sf] 5 . Gofo eg]sf] cg'e"lt xf] . b]vfP/ dfq Gofo ;Dkfbg x'g ;Sb}g . o; cWoogdf

pQ/bftfx¿nfO{ tkfO{+n] nf]s;]jf cfof]usf] 5gf]6 k|lqmofaf6 s:tf] Gofo cg'e"t ug{'ePsf]

5 egL ;f]lwPsf] lyof] .

hjfkm lbPsf @@& hgfdWo] cf};tdf *# k|ltztn] Gofo ePsf] atfPsf 5g\ . h';df !&

k|ltzt pQ/bftfn] Gofo gePsf] atfPsf 5g\ . ;dfj]zL / v'Nnftkm{sf pQ/bftfx¿dWo]

;dfj]zLtkm{sf pQ/bftfx¿n] t'ngfTds ¿kdf a9L Gofo ePsf] atfPsf 5g\ . o;df

31

;dfj]zLtkm{sf (! k|ltzt / v'Nnftkm{sf *) k|ltzt /x]sf] kfOof] . Gofosf] cg'e"lt

gx'g]x¿dWo] v'Nnftkm{sf @) k|ltzt / ;dfj]zLtkm{sf ( k|ltzt /x]sf 5g\ .

lglZrt¿kdf of] k|lqmofn] g]kfnLnfO{ Gofo lbPsf] 5 . cr]n of] k|lqmof nfu"

ePkZrft\ a9LeGbf a9L jl~rtLs/0fdf k/]sf tyf lk5l8Psf ju{x¿ lghfdtL

;]jfdf k|j]z kfPsf 5g\ . cflv/ Ifdtf ;a}leq plQs} x'G5, Ifdtfsf] k|:km'6g /

ljsf; ug]{ cj;/ / jftfj/0f s;n] kfpF5 eGg] km/s dfq xf] . t;y{ cj;/ /

jftfj/0f lbg ;Sof] eg] h;n] klg /fd|f] ug{;Sg] ;Defjgf x'G5 . ToxL cj;/ /

jftfj/0f kfP/ clwstd lk58f ju{ lghfdtL ;]jf / b]zsf] d"nwf/df k|j]z ug]{

df}sf kfO/x]sfn] -sDtLdf ;dfj]zL dfWodåf/f_ of] k|lqmofn] g]kfnLnfO{ Gofo lbPsf]

5 -cGtjf{tf{, @)!$_.

cGtjf{tf{ lbg]x¿ o;n] cf+lzs ¿kdf Gofo lbPsf] cg'e"lt u/]sf 5g\ lsgeg]

lglZrt hft, ju{, lnª\u / If]q k/Dk/fb]lv g} k5fl8 kl/Psf] 5 / Ifltk"lt{ :j?k

cf/If0fsf xsbf/ 5g\ t/ To:tf ju{sf klg ;De|fGt JolQm;Fusf] k|lt:kwf{af6 km]l/

ToxL ju{sf k5fl8 k/]sf ju{ kLl8t 5g\ . h:t} x'Dnf, h'Dnfsf If]qL, a|fDx0f

sf7df8f}Fsf hghflt -g]jf/_;Fu k|lt:kwf{ uO{ ;s] cfjZos /xFb}gg\ . ef}uf]lns

¿kdf, ;fdflhs ¿kdf cfly{s, ;f+:s[lts ¿kdf lk5l8Psf dlxnf, cflbjf;L

hghflt, blntn] ;dfj]zLsf] kmn rfVg kfPsf 5}gg\ .

sd{rf/L tGqdf k|j]z ug{ gkfPsf s]xL ju{x¿sf] ;xeflutf eof] . lghfdtL ;]jfdf

pgLx¿sf] ckgTjsf] ljsf; ePsf] t kfOG5 t/ ;dfgtfsf] l;4fGtnfO{ o;n]

c:jLsf/ ub{5 . t}klg lglZrt ;do;Ddsf] nflu k5fl8 k/]sf] ju{nfO{ ;zQmLs/0f

ub}{ ;dfj]zL ug'{ pko'Qm g} x'g] x'Fbf Gofo lbPsf] klg b]lvG5 .

c¿n] o; k|lqmofn] ;Dk"0f{ g]kfnLnfO{ Gofo glbPsf] ts{ u/]sf 5g\ lsgsL o;

k|lqmofaf6 lghfdtL ;]jfdf ;'ljwf lnO/x]sf JolQm / clwsf+z ¿kdf kx'Frjfnf,

wgf8\o, ;'ljwf ;DkGg kl/jf/s} JolQmn] ;dfj]zLsf] gfddf sfg'gk|bQ ;'ljwf

lnO/x]sf 5g\ . h:tf] dw];Lsf] xsdf s'/f ug]{ xf] eg] lghfdtL ;]jfdf ;a}eGbf a9L

/fhk't, a|fDx0f / sfo:x¿sf] k|ltlglwTj /x]sf] b]lvG5 t/ pgLx¿ Dfw];sf kx'Frjfnf

/ wgf8\o kl/jf/cGtu{t kb{5g\ eg] afFsL dw];Lx¿n] klg t lghfdtL ;]jfsf]

cj;/af6 jl~rt ePsf 5g\ . To:t} cfly{s ¿kn] ljkGg, kx'Fr gePsf / b"/b/fhdf

a:g] a|fXd0f, If]qL, hghflt, blnt, lk58f ju{, dlxnf klg jl~rt /x]sf 5g\ eg] of]

k|lqmof s;/L Gofof]lrt x'g;S5 .

of] k|lqmofn] s]xL g]kfnL hf] lzIff r]tgf tyf cj;/df kx'Fr /fVg ;Ifd 5g\ cf/If0f

leqsf To:tf ;d"xn] kmfObf kfO/x]sf 5g\ . oBlk hf] uPklg d]/} hflt uPsf] 5 hf]

uPklg dlxnf g} uPsf] eGg;Ddsf] ckgTj dx;'; x'G5 t/ klg hf] lzIff, r]tgf

tyf cj;/df kx'Fr g/fVg] lk5l8Psf ju{sf g]kfnL x'g\ tLgLx¿n] cfkm"nfO{ Gofo

ePsf] kQf] kfPsf 5}gg\ . ;du|df of] k|lqmofn] g]kfnLnfO{ ;wF} / cgGtsfn;Dd Gofo

lbg ;Sb}g o;nfO{ k'g/fjnf]sg ug'{k5{ . u'0f:t/;Fu ;Demf}tf gug]{ / jf:tljs

lk5l8Psf ju{sf] klxrfg u/L hfg' /fd|f] x'G5 .

32

o; ;dfj]zL egf{ k|lqmofn] Gofo lbg] k|of; u/]sf] 5 . ;dfj]zL k|lqmofsf] d'Vo Wo]o

;a} kIfjf6 kl5 k/]sf JolQm tyf ;d'bfox¿nfO{ lghfdtL ;]jfdf kx'Fr / cj;/

lbg] xf] t/ Jojxfl/s ¿kdf tL ;d'bfo tyf JolQmx¿n] ;|f]t tyf ;fwg /

u'0f:tl/otfnO{ sfodf ug{;s]sf] b]lvPsf] 5}g . o;af6 Gofo k|fKt ug{sf nflu

lglZrt If]q tyf ;d'bfonfO{ hf]8 lbO{ pgLx¿ d}qL jftfj/0f tof/ul/of] eg] Gofo

k|fKt x'g ;Sb5 .

#=& ;dfj]zL egf{ gLlt / cfly{s kIf

lghfdtL ;ª\u7gn] ;]jf k|jfx ubf{ / ug{ nufpFbf cfly{s kIf;Fu hf]l8Psf] x'G5 . o;

cWoogdf cfly{s kIf eGgfn] lghfdtL sd{rf/Ln] k|fKt ug]{ tna / cGo ;'ljwfnfO{ hgfpF5

. o;sf] cltl/Qm hflu/ vfPkZrft\ hLjg:t/df k/]sf] k|efj / hflu/sf] ;'/IffnfO{ hgfpg

vf]lhPsf] 5 .

cWoogdf ;dfj]z ePsf @@& hgf pQ/bftfx¿n] lbPsf] pQ/cg'lf/ ;a}eGbf w]/} ()

k|ltztn] lghfdtL ;]jfdf tnaeQf lglZrt ePsf] atfPsf 5g\ . ;dfj]zLtkm{sf (@

k|ltzt / v'Nnftkm{sf () k|ltzt pQ/bftfx¿n] tna eQf lglZrt ePsf] atfPsf 5g\ .

o;}u/L bf];|f] kIfdf lghfdtL ;]jfdf hflu/ vfP/ &) k|ltzt sd{rf/Lx¿n] hLjg:t/ ;'wfg{

;lsPsf] s'/f;d]t pNn]v u/]sf 5g\ h;dWo] ;dfj]zLtkm{sf &^ k|ltzt / v'Nnftkm{sf ^(

k|ltzt /x]sf 5g\ . sl/a %) k|ltzt sd{rf/Ln] lghfdtL ;]jfdf cGo ;'ljwfx¿ ePsf] /

sfd u/] klg gu/] klg tna lglZrt ePsf] atfPsf 5g\ . sl/a Ps rf}yfO sd{rf/Ln]

;du|df a9L cfly{s nfe /x]sf] / tna a9L ePsf] ;d]t atfPsf 5g\ .

#=* ;dfj]zL egf{ gLlt / j[lQ ljsf;

j[lQ ljsf; eGgfn] hflu/ vfPkZrft\ pkNnf] txdf a9'jf x'g] / gofF–gofF r'gf}tLnfO{ ;fdgf

ug{ ;Ifd x'g] eGg] s'/fnfO{ hgfpFb5 . o;sf] cnjf o;n] gofF pmhf{ tyf lIflthLo tkm{sf]

lhDd]jf/L axg ug]{;Sg] eGg] a'emfpFb5 .

o; cWoogdf k|Zg ;f]lwPsf @@& hgf pQ/bftfx¿dWo] ** k|ltztn] lghfdtL ;]jfdf j[lQ

ljsf; l56f] x'g] atfP eg] !@ k|ltztn] l9nf] x'g] atfPsf 5g\ . oLdWo] ;dfj]zLtkm{sf ()

k|ltztn] l56f] / !) k|ltztn] l9nf] x'g] atfP eg] v'Nnftkm{sf *& k|ltztn] j[lQ ljsf;

l56f] / !# k|ltztn] l9nf] x'g] ljrf/ JoQm u/] .

;dfj]zL egf{ gLltsf] sf/0f lghfdtL ;]jfdf j[lQ ljsf;df c;/ k/]sf] atfPsf

5g\ . o;sf] sf/0fn] Ifdtfjfg\ / sfo{s'zn / sd{7 sd{rf/L k5fl8 k/]sf]

cg'ej u/]sf] kfOof] . af:tjdf j[lQ ljsf;nfO{ JolQmsf] sfo{;Dkfbg / ;du|df

;ª\u7gn] k|fKt u/]sf] pknlAw;Fu t'ngf u/]/ cj;/ k|bfg ug{ cfjZos 5 h'g s'/f

g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf ePsf] kfOPg .

clxn]sf] k4ltn] ljz]ifu/L dlxnfnfO{ ;dfj]zL egf{ gLltn] ;fy lbPsf] 5 t/ xfn

;ª\Vof yf]/} eP/ l56f]l56f] a9'jf ePsf] b]lvP klg kl5 kl5 ;ª\Vof a9L ePkZrft\

33

;dfj]zL eP/ klg l5§} a9'jf x'g] ;Defjgf b]lv+b}g . pbfx/0fsf] nflu klxn] Gofo

;]jf ;/sf/L jlsn ;d"x sfg'g ;d"xdf $–% jif{ k'Ug] lalQs} a9'jf ePsf lyP eg]

xfn a9'jfsf] nflu !@–!$ jif{ nfUg] u/]sf] kfOPsf] 5.

;dfj]zL egf{ gLltsf] sf/0fn] sd{rf/L j[Qdf g}/fZo a9]sf] ts{ klg ul/Psf] 5 .

o;n] ubf{ of]Uon] sfd gug]{ k|j[lQ klg b]lvG5 . ;dfj]zL egf{ k|lqmofdf dfq ;Lldt

x'g'kg]{df sfddf ;dfj]zL j[lQdf ;dfj]zL, ;a} cj;/df cyf{t\ egf{b]lv lgj[lQ;Dd

;dfj]zL gLlt cjnDjg u/]sf]n] o:tf] cj:yf l;h{gf x'g uPsf] b]lvPsf] 5 .

sfd 7u]/ k9\g] / sfd gePsf 7fpFdf dfq ;?jf ePsf / To; 7fpFdf cfˆgf] ;do

cfˆg} JolQmut j[lQ ljsf;df nufpg]n] 58 \s] k|j]zaf6 a9L ;kmn ePsf] b]lvPsf] 5

t/ pgLx¿n] g]t[Tj u/]sf] ;ª\u7gsf] sfo{;Dkfbgsf] :t/ eg] v:sbf] cg'ej ePsf]

kfOG5 -cGtjf{tf{, @)!$_ .

;du|df lghfdtL ;]jfdf j[lQ ljsf;sf] cj;/ cGo If]qsf] eGbf t'ngfTds ¿kdf

s]xL ;f3'/f] b]lvG5 . To;df klg v'Nnftkm{sf] eGbf ;dfj]zLtkm{af6 lgo'Qm ePsf

sd{rf/Ln] Psk6s kfPsf] ;dfj]zL cj;/ ;w}Fel/ pkef]u ug{ kfO/xg] ePsfn] o;}

ePsfn] o;} e¥ofª r9\b} r9\b} dfly uPsf] b]lvG5 .

;du|df lghfdtL ;]jfdf j[lQljsf;sf] cj:yf /fd|f] 5}g eGg]x¿sf] klg sd 5}gg\ . zfvf

clws[tdf ;]jf k|j]z u/]sf] JolQmn] cGo s'g} Ps txsf] k/LIffdf ;kmn geP;Dd pm

ljlzi6 >]0fL;Dd k'Ug] ;Defjgf cToGt Go'g b]lvG5 . Psk6s ;]jf k|j]z ul/;s]kl5 ;]jf

g6'6\bf;Dd kl9/xg'kg]{ k/LIff lbO/xg'kg]{ t/ To; sd{rf/Ln] PslrQ eP/ ;ª\u7gsf] sfd

slxn] ug]{ eGg]h:tf k|Zgx¿ plAhPsf 5g\ .

#=( ;dfj]zL egf{ gLlt / sfo{ ;Dkfbg

lghfdtL ;ª\u7gsf] u7g ug{'sf] k|d'v p2]Zo g} tf]lsPsf] sfo{ ;Dkfbg ug{' / u'0f:t/Lo

;]jf k|jfx ug{' xf] . zflAbs cy{df sfo{ ;Dkfbgn] tf]lsPsf] sfo{ ;DkGg ug{' xf] .

sfo{;Dkfbgn] ;ª\u7gsf] p2]ZonfO{ Jojxf/df ?kfGt/0f ug]{ cf}hf/sf] ¿kdf lnOPsf] 5 .

o;n] ;ª\u7gsf] p@]Zo sd{rf/LaLr k|:6 kfg'{ klg xf] tfsL pgLx¿n] ;lx / ;xh tl/sfn]

sfd ;DkGg ug{ ;s'g\ . sfo{;Dkfbgn] sd{rf/LnfO{ ank"j{s lgoGq0f ug]{ geO{ ;xdlt /

;xsfo{df hf]8 lbG5 . e/t /fh uf}td -@)!@_ sf] ts{ 5 olb ;ª\u7gsf] p2]ZonfO{

;ª\u7gsf] OsfO / sd{rf/Lsf] sfo{ ljj/0f;Fu hf]l8Psf] cj:yfdf ;ª\u7gn] ;lx tl/sfaf6

p2]Zo xfl;n ub{5 . o;/L ul/Psf] sfo{nfO{ u'0ffTds tyf ;ª\VofTds tl/sfn] d"Nofª\sg

ul/g'kb{5 .

sfo{;Dkfbg :t/sf] d"Nofª'sg ug{sf] lgldQ lghfdtL ;]jf lgodfjnL @)%) sf] lgod &*

sf] pklgod ! n] Joj:yf u/]sf] 5 . o;n] d'Votof nIo tf]lsPsf sfo{ -kl/df0f, nfut,

;do / u'0f:t/_, nIo gtf]lsPsf sfo{-kl/df0f, nfut, ;do / u'0f:t/_, JolQmut Ifdtfx¿

–gLlt ljZn]if0f ug]{ Ifdtf, 5nkmn tyf jftf{ug]{ Ifdtf, ljj]ssf] k|of]u ug]{ Ifdtf, g]t[Tj /

;ª\u7gfTds Ifdtf, ;~rf/sf] Ifdtf, sfo{ jxg ug{;Sg] Ifdtf, Odfgbfl/tf h:tf

34

kIfx¿nfO{ hf]8 lbPsf] 5 . o; cWoogn] log} ljifoj:t'nfO{ cfwf/ agfO{ cWoog ubf{

b]xfosf] glthf k|fKt ePsf] 5 .nIo tf]lsPsf sfo{ ;DkfbgM cWoogaf6 k|fKt

tYofª\scg';f/ NfIo tf]lsPsf sfo{x¿ klg sl/a &) k|ltzteGbf a9L ;Dkfbg u/]sf]

kfOPg . nIo tf]lsPsf sfo{x¿sf] kl/0ffd, nfut, ;do

Tfflnsf g+= #=@ lghfdtL ;]jfdf sfo{/t sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbg :t/

sfo{x¿ ;dfj]zL v'Nnf hDdf

nIo

tf]lsPsf

sfo{x¿

c= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf]

kl/0ffd

70 80 77

cf= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf]

nfut

69 75 73

O= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf nufOPsf] ;do 69 72 71 O{= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf]

u'0f:t/

70 71 70

nIo

gtf]lsPsf

sfo{x¿

p= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf]

kl/00fd

61 66 65

pm= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf]

nfut

59 64 63

P= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf nufOPsf] ;do 59 60 60 P}= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf]

u0f:t/

57 66 64

JolQmut

Ifdtf;Fu

hf]l8Psf

sfo{x¿

cf]= gLlt ljZn]if0f ug]{ Ifdtf 72 83 79 cf}= 5nkmn tyf jftf{ ug]{ Ifdtf 74 86 83 c+= ljj]s k|of]u, lg0f{o ug]{ Ifdtf / d"Nofª\sg 74 84 82 cM g]t[Tj / ;ª\u7gfTds Ifdtf 74 86 83 cc= k];fut ;+j]bgzLntf -Odfgbfl/tf tyf uf]klgotf_ 76 85 83 ccf= ljifo j:t'sf] 1fg / ;Lk 76 88 85 cO= cGt/ j}olQms :jefj / ;~rf/ ;Lk 76 86 83 cO{= sfo{ rfk axg ug]{ Ifdtf 74 85 82 cp= ;dodf 7Ls lsl;daf6 sfo{ ;Dkfbg d"Nofª\sg kmf/d eg]{ 70 80 78

cpm= l;h{gzLntf / cu|;/tf 74 84 82 cP= ;xof]uLnfO{ ljsl;t ug]{ Ifdtf 76 76 76 cP]= ;|f]t / ;fwgsf] k|efjsf/L pkof]u ug]{ 70 80 78 cP}= sfo{sf] ;ª\u7g ug{;Sg] Ifdtf 76 83 81 ccf]= uf]klgotf /fVg ;Sg] Ifdtf 82 83 82 ccf}= lgb]{zgcg';f/ sfo{ ug{;Sg] Ifdtf 80 84 83 cc+= pkl:ylt, ;dosf] kfngf / cg'zf;g 74 84 82 ccM pRr g}ltstf 72 84 81 cfc= sfddf ?lr / pT;fx 74 82 80 cfcf= uNtL gbf]x¥pg] k|j[lQ 68 72 71

hDdf ;ª\Vof 54 173 227

Gff]6M cWoogdf Go'g / pQd :s]ndf /flvPsf] xf] . dflysf] 6]andf pQd :s]nsf] k|ltzt dfq /flvPsf] 5.

:f|f]tM :ynut cWoog, @)!$

35

/ u'0f:t/df ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf a9L && k|ltzt dfq ;Dkfbg u/]sf] kfOof] . h;dWo]

;dfj]zLtkm{sf] &) k|ltzt / v'Nnftkm{sf] *) k|ltzt /x]sf] kfOof] . o;}u/L nfut, ;do /

u'0f:t/sf] b[li6sf]0faf6 klg sl/a p:t} kl/df0fdf glthf b]lvPsf] 5 . nIo gtf]lsPsf] sfo{

;DkfbgM t'ngfTds ¿kdf nIo gtf]lsPsf sfo{x¿sf] ;Dkfbg nIo tf]lsPsf sfo{x¿sf]

t'ngfdf sd /x]sf] kfOof] . h;df nIo gtf]lsPsf] sfdsf] kl/df0f cf}iftdf ^% k|ltzt

;Dkfbg u/]sf] kfOof] . o; sfo{sf] nflu ;dfj]zLtkm{sf ^! Kf|ltzt / v'Nnftkm{sf ^^

k|ltzt sd{rf/Lx¿ /x]sf] b]lvof] . o;}u/L nIo gtf]lsPsf] sfdsf] nfut-^# k|ltzt_, ;do-

^) k|ltzt_, u'0f:t/-^$ k|ltzt_ sd{rf/Lx¿ /x]sf] kfOof] . oL ;a} PsfOx¿df

;dfj]zLtkm{sf] eGbf v'Nnftkm{sf] pRr /x]sf] b]lvof] .

JolQmut Ifdtf;Fu ;DalGwt sfo{x¿ nIo tf]lsPsf] / nIo gtf]lsPsf] sfo{x¿sf] t'ngfdf

;fk]If¿kdf /fd|f] cj:yfsf] glthf kfOof] . h:t} gLlt ljZn]if0f ug]{ Ifdtf-&( k|ltzt_,

5nkmn tyf jftf{ ug]{ Ifdt-*# k|ltzt_, ljj]s k|of]u, lg0f{o ug]{ Ifdtf-*@ k|ltzt_,

k];fut ;+j]bgzLntf-*# k|ltzt_, ;~rf/ ;Lk-*# k|ltzt_ sd{rf/Lx¿ ePsf] b]lvof] . oL

;a} ;"rsfª\sdf ;dfj]zLtkm{sf] eGbf v'Nnftkm{sf sd{rf/L l;dfGt¿kdf /fd|f] b]lvPsf 5g\

.

t/ pk/f]Qm glthfnfO{ ljZn]if0f ubf{ nIo tf]lsPsf sfo{ / nIo gtf]lsPsf sfo{ ug{

JolQmut Ifdtf geO{ ug{ ;ls+b}g . JolQmut Ifdtf / sfo{;Dkfbgdf ;DaGw /x]klg

glthfn] s] b]vfof] eg] JolQmut Ifdtfdf cAan t/ tf]lsPsf sfo{;Dkfbg ug{ sd;n

/x]sf] b]lvof] .

cGtjf{tf{sf] qmddf ;dfj]zL jf v'Nnf k|0ffnLdfkm{t lgo'Qm x'g] sd{rf/Lx¿sf] sfo{;Dkfbgdf

lgtfGt km/s k5{, s'g} km/s kb}{g / cf+lzs ;To xf] eGg] ts{ u/]sf] kfOof] . sfo{;Dkfbgdf

km/s k5{ eGg]x¿sf] ts{ 5 sL s'g} j}1flgs dfkb08lagf xr'jf cfwf/df NofOPsf] ;dfj]zL

gLltn] s'g} g s'g}¿kdf of]Uotf k|0ffnLnfO{ xfgL k'¥ofPsf] 5 .

klxnf] ts{, ;]jf k|j]zkZrft\ plrt tflndsf] Joj:yf ;j{;'ne x'g g;s]sf]

cj:yfdf sfo{ ;Dkfbg sdhf]/ x'g' . of] ts{ ;lx xf] lsg eg] t'ngfTds ¿kdf

sdhf]/ ju{ aLr k|lt:kwf{dWo]sf cln /fd|f] pDd]bf/ ;kmn x'g] ePsfn] v'nf

k|lt:kwf{df pQL0f{ ePsf] pDd]bjf/eGbf :jefljs ¿kdf sfo{;Dkfbgdf sdhf]/L

kfOG5 .

bf];|f] ts{, lghfdtL ;]jf of]Uotf k|0ffnL / ;dfj]zL k|lqmof ljk/Lt w|'j x'g . To;}n]

:jefljs 5 . of]Uotf k|0ffnLdf ul/Psf] ;+Demf}tf xf] h;n] ubf{ sdhf]/ glthf lbG5

.

t];|f] ts{, t'ngfTds ¿kdf x]bf{ s]xL sdhf]/ b]lvG5 . To;}n] ;zQmLs/0f;lxtsf]

;dfj]zLs/0f gLlt cjnDag ub}{ sfof{Gjog ug{ ;s]sf] v08df pQm cf/f]kaf6 d'Qm

x'g ;lsG5 .

36

rf}yf] ts{, v'Nnf tkm{af6 k|foM u/L lghfdtL sd{rf/Lnufot lghfdtL;Fu a9L

hfgsf/L ePsf] pDd]bjf/ cfpg] u5{ h;n] ubf{ lghfdtL ;]jf s] xf], sfd ug]{

k|lqmof, To;sf] Jojxfl/s k|Zgsf] af/]df a9L hfgsf/L ePsf]n], sfd ug{ ;xh

ePsf] cg'ej ul/Psf] 5 t/ ;dfj]zLs/0faf6 cfPsf blnt, hghflt dw];L,

lk5l8Psf] If]qsf pDd]bjf/sf] Tolt Jojxfl/s kIf s] ug]{, s;/L ug]{ eGg] s'/fsf]

sd hfgsf/L ePsf] x'Fbf t'ngfTds ¿kdf sfddf bIftf sd cg'ej ulPsf] 5 .

dfldnf cWoog @

k9fOdf dfq cf/If0f b]pm

s]bf/gfy sf]O/fnf-@)!$_n] lzIfs ;]jf cfof]uaf6 lnOPsf] lzIfs 5gf]6 k|lqmofnfO{ ljifoj:t' agfO ;dfj]zL

l;4fGtn] ubf{ b]lvPsf d'2fx¿nfO{ ljj]rgf ug{'ePsf] 5 . lzIfs ;]jf cfof]un] !^ jif{kl5 cyf{t\ @)^( k';

!( ut] l/Qm !#,)%( lzIfs kbsf] :yfoL kbk"lt{sf nflu dfWolds, lgDgdfWolds / k|fylds txsf] v'Nnf

k|ltof]lutfTds k/LIffsf nflu @)&) h]7df lnlvt k/LIff lnPsf] 5 . @)&! c;f/ d;fGt;Dd lnlvt /

df}lvs cGtjf{tf{af6 5gf]6 ePsf !@,&$# lzIfsnfO{ ;DalGwt lhNnf lzIff sfo{nonfO{ lgo'lQmsf nflu

kqfrf/ ul/;s]sf] 5 . o; k|ltof]lutfdf efu lngsf] nflu $,*!,&&% hgfn] k/LIff kmd{ e/]sf lyP . tLdWo]

$,!#,@^( hgf lnlvt k/LIffdf ;xefuL ePsf lyP . !# xhf/ %( lzIfssf] l/Qm kbdWo] v'Nnftkm{ &@%*

hgf lyP eg] ;dfj]zLtkm{ %*)! hgf sfg'gadf]lhd 5'6\fOPsf] lyof] t/ oL b'j}dWo] #!^ :yfg b'j} tkm{af6

36]sf] cj:yf 5 . tLg} txdf u/]/ b'u{d, kxf8L / lxdfnL lhNnfdf 5a6f lj1fkgdf s'g} b/vf:t g} k/]g .

tLg txs} v'Nnf / ;dfj]zLtkm{sf !!^ j6f lj1fkgdf Pshgf klg #% cª\s NofP/ pQL0f{ ePgg\ .

lzIfssf nflu v'Nnf / ;dfj]zL b'j}df pQL0f{ x'gsf nflu #% cª\s clgjfo{ 5 . v'Nnftkm{ sf7df8fF}nufot

;'ud If]qsf k/LIffyL{n] *% b]lv ()cª\s NofPsf 5g\ t/ ;dfj]zLtkm{sf clwsf+zn] #% cª\s / s]xLn] $)

b]lv $% cª\s k|fKt u/]sf] cj:yf 5 . v'Nnftkm{ lnlvtd} ()cª\s k|fKt ubf{;d]t lzIfs ;]jfdf k|j]z ug]{

df}sf kfPsf 5}gg\ eg] ;dj]zLtkm{ lnlvt / df}lvs k/LIffdf $% b]lv $* cª\s NofPsf k|lt:kwf{df sdhf]/

b]lvPsf JolQm ljBfno lzIffdf lzIfs aGg ;kmn ePsf 5g\ . o;/L lzIff h:tf] If]qdf ljifo j:t'df bVvn

ePsf JolQm ahf/df k|fKt x'FbfxF'b} ;dfj]zLsf gfddf lzIfs agfO{ k7fpFbf pgLx¿n] k9fPsf ljBfyL{sf]

cj:yf s:tf] x'G5 of] ljifo ;f]rgLo 5 . o;af6 eljiosf s0f{wf/x¿sf] lzIff kfpg] clwsf/ ;d]t s'l07t

x'g] lghL ljBfno;Fu ;fd'bflos ljBfnon] k|lt:kwf{ ug{ c;Ifd x'g hfg] cj:yfsf] l;h{gf x'g uPsf] 5 .

clxn]sf] cj:yfdf ;fd'bflos ljBfnodf k9\g] eg]sf s]xL ckjfbnfO{ 5f]8]/ lgDg, dWod ju{sf hgtf g} x'g\

t;y{ /fHoaf6 lnOPsf] gLltn] k'gM ul/a ju{nfO{ g} bL3{sfnLg c;/ k'¥ofPsf] b]lvG5 . o;/L lzIfs k];fnfO{

g} ;dfj]zL agfpg'eGbf ul/a tyf lgDg ju{ / cGo l;dfGts[t ePsf hgtfnfO{ / pgLx¿sf 5f]/f5f]/LnfO{

u'0f:t/Lo lzIff clgjfo{ u/fO{ pgLx¿sf] Ifdtf clej[l4 u/fpg ;s] k|lt:kwL{ eO{ hLjgofkgdf ;xh x'g

hfg] b]lvG5 .

kfFrf}Fts{, cf/If0fn] ubf{ Ifdtf ePsfx¿ kfvf nufP/ jf:tjdf c;Ifdx¿sf] k|j]z

ePsf] 5 . o;sf] k|ToIf k|efj sfo{;Dkfbgdf kb{5 . o;} t ;/sf/L sd{rf/L abgfd

ePsf] cj:yfdf hgtfnfO{ l56f] 5l/tf] ;]jf lbg' cfhsf] cfjZostf xf] t/

sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbg k|efjsf/L gePdf hgtfn] To;sf] cg'e"lt ug{ kfpFb}gg\ .

hflu/ vfgsf nflu hflt, efiff, lnª\u jf pTklQsf] gfddf cf/If0f cfjZos 5}g .

tyflk o:tf] cf/If0f ljz'¢ hflt, efiff, lnª\u hflt, efiff, lnª\u jf pTklQsf]

cfwf/df dfq ;Lldt geO{ cfly{s, ;fdflhs / ;Ifdtfsf] cfwf/df Jojl:yt ug{

;lsPdf b]zn] Pp6f ;Ifd bIf hgzlQm kfpg] / b]zsf] ;du| ljsf;df 6]jf k'Ug]

s'/fdf ;fob s;}sf] b'O{dt 5}g . ha;Dd j}1flgs tj/n] cf/If0f Jojl:yt ug{

;ls+b}g ta;Dd ;dfhdf /x]sf] ljljw ljj]wx¿ lg/fs/0f ug{ ;St}g .

37

;dfj]zL egf{ gLltn] sfo{;Dkfbg :t/df vf;} km/s kfb}{g eGg]x¿sf] ts{ 5 ;dfj]zL ;'?

ePsf] w]/} ;do ePsf] 5}g To;f] x'Fbf pkNnf] txdf ;dfj]zL JolQm k'lu;s]sf] jf k'Ug]

cj:yf 5}g . a|fDx0f, If]qL g} pkNnf] txdf ePsf] sfo{;Dkfbgdf gDa/ lbg]x¿ pgLx¿ g}

ePsf] tyf ;dfj]zLsf] lj/f]w pgLx¿af6} ePsf]n] sfo{;Dkfbgdf pgLx¿n] ;dfj]zLnfO{ sd

gDa/ lbP/ sfo{;Dkfbg sdhf]/ ePsf] ts{ ul/Psf] 5 .

bf];|f] ts{, v'nf eGbf ;dfj]zLsf] sfo{;Dkfbg sdhf]/ b]lvPsf] 5}g . s'g} 7fpFdf

;dfj]zLn] /fd|f] u/]sf] 5 eg] s'g} 7fpFdf v'Nnfn]] sfdsf] k|s[lt / cg'ejcg';f/ x'G5

. ;dfj]zLaf6 pQL0f{ u/] klg p;sf] sfo{ Ifdtfdf sdL cfpg ;Sb}g lsg eg]

cfof]usf] pQL0f{cª\s NofP/} ;dfj]zL klg pQL0f{ u/]sf] 5 . ;fy} ljZljBfnosf]

k/LIff pQL0f{ ug{ ;dfj]zL x'g' kb{}{g of]Uotf / Ifdtfsf] cfwf/df pQL0f{ u/]/ x'G5 .

dfldnf cWoog @

;dfj]lztfsf] c;/

g]kfnsf ;/sf/L hflu/dWo] g]kfn /fi6« a}Ísf] hflu/ jaL cfsif{s dflgG5 . ;dfj]zL gLltadf]lhd @)^(

;fndf a}Ín] @) hgf l;6df cfj]bg dfUof] . ;dfj]zL gLltadf]lhd v'Nnfdf !) l;6 5'6\ofOof] eg] blntsf]

nflu @, dw];L @, cflbjf;L hghflt @, dlxnf # / ckfª\utf nflu ! l;6 ljefhg ul/of] . a}Ísf] clGd

glthfdWo] cflbjf;L hghfltsf] ln:6df k|tLIff ;"rLdf /x]sf ;d]t u/]/ rf/hgfsf] gfd lgl:sof] h;df

ah|rfo{, lzNksf/, k|wfg / dxh{g lyP . lsgsL oL ;a}hgf g]jf/ ;d'bfosf lyP . o;}u/L dw];L l;6df klg

lqkf7L, zfx / rf}w/L lyP . oL ;a} t/fO{sf pRr ju{sf] ¿kdf lrlgG5g\ . o; glthfaf6 of] k|:6 b]lvPsf] 5

sL hghflt tyf dw];L ju{sf] gfddf g]jf/ -h'g g]kfnnsf] ljsf; ;"rsfª\sdf Ps g+= hfltsf] ¿kdf

:yflkt 5_ / dw];sf pRr ju{-s]xL ckjfbnfO{ 5f]8]/_ df}sf kfO/x]sf] b]lvG5(www.setopati.com) .

t];|f] ts{ 5 s]xL ¿kdf km/s b]lvP klg vf;} cGt/ b]lv+b}g . o:tf] cj:yfdf

sdhf]/nfO{ tflnd, uf]i7Lnufot s'/fx¿ pknAw u/fP sfo{;Dkfbgdf k|efjsfl/tf

Nofpg ;lsG5 .

rf}yf] ts{ 5 sfo{ ;Dkfbgdf s]xL km/s gkfOP kgL ;dfj]zL tkm{af6 lgo'Qm

sd{rf/L cfkm" sdhf]/ g} 5' eGg] dx;'; u/]sf] cfkm"nfO{ v'nfaf6 cfPsf ;dfg cfkm}F

g7fg]sf] kfOof] of] dfgjLo sf/0f klg xf]nf of] ;dfj]zLdf dfq xf]Og cfGtl/sdf klg

5 .

cflv/ ;dfj]zL jf v'Nnf b'O{j6} af6f]af6 lgo'Qm x'g] sd{rf/Lx¿ Pp6} ju{ leq kb{5g\ . of]

5gf]6sf] k|lqmof dfq xf] . 5gf]6kZrft\ sd{rf/Lx¿sf] sfo{;Dkfbg :t/df a9f]Q/L Nofpg

sd{rf/Lsf] ljsf;n] dxTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x ub{5 . t;y{ sfo{;Dkfbg :t/df k|efjsfl/tf

Nofpg] ;Gbe{df 5gf]6 eGbf ljsf;sf] r/0fn] a9L :yfg cf]u6\g] ePsf]n] sd{rf/L ljsf;df

s'g} klg ;+:yfn] ljz]if Wofg lbP/ tflnd, cled'vLs/0fh:tf sfo{x¿ ;DalGwt sfof{non]

ug{;s]df sfo{;Dkfbg /fd|f] x'g] b]lvPsf] 5 . sfo{ ;Dkfbfg :t/sf] s'/f ubf{ v'Nnfsf]

t'ngfdf a9'jfaf6 cfPsf sd{rf/Lsf] sfo{ :t/ s]xL xb;Dd /fd|f] ePsf] kfOG5 . h;sf]

d'Vo sf/0f g} sd{rf/L ljsf;df ePsf] nufgL lhDd]jf/ sf/0f b]lvPsf] 5 .

38

cWofo rf/

;f/f+z, lgisif{ / ;'emfjx¿

$=! ;f/f+z

;dfj]zL l;4fGtsf] d'2f ;g\ !(&) sf] bzs b]lv ;dfhdf sdhf]/ cj:yfdf /x]sf

gful/snfO{ d"n k|jfx tyf ;Ddfg hgs hLjgofkg ug{ u/fpgsf nflu NofOPsf] cjwf/0ff

xf] t/ of] d'2f ;dfhdf :yflkt u/fpg TotL ;xh / ;lhnf] 5}g t/ o;sf nflu lg/Gt/

cWoog cg';Gwfg tyf k|of]u x'Fb} cfPsf] kfOG5 . cWoogx¿n] lglZrt sf]6f ;ª\Vof,

e]befjlj?4sf] Ifltk"lt{, ;sf/fTds pkfo, ;sf/fTds lje]b tyf ljkl/ts lje]bh:tf

pkfox¿ ;'emfpFb} cfPsf] kfOG5 .

cjwf/0ffut¿kdf ;dfj]zL l;4fGtn] ;dfhdf /x]sf gful/snfO{ d"n¿kdf Gofo lbnfpg] /

Gofosf] cg'e"lt x'g] jftfj/0fsf] tof/ u/L ;a} txsf gful/ssf] ;xeflutf ;'lglZrt ug{' /

u/fpg' xf] . ;fdfGotof ;fdflhs ;dfj]zL eGgfn] ;dfhdf ljBdfg ljj]wx¿ h:t} lzIff,

:jf:Yo, cfly{s, ;fdflhs tyf /fhgLlts x/]s lx;fadf kl5 k/]sf jf k5fl8 kfl/Psf

gful/ssf] ;zQmLs/0f / d"n k|jfxLs/0f k|lqmofnfO{ hgfpFb5 . o; cy{df of] /0fgLlt klg

xf] h;n] ;dfhdf Gofo / ;xeflutf :yfkgf u/fpFb5 . ;fdflhs ;dfj]lztfn] ;dfhdf

ljBdfg c;dfgtfnfO{ x6fpg' xf] . h;af6 ;fdflhs PsTjsf] efjgf l;h{gf u/fpg] dfWod

klg xf] . ;dfj]zL l;4fGt ;dfhdf /x]sf /Lltl/jfh, hfthflt tyf pgLx¿sf kl/rofTds

kIfnfO{ ;jn agfpg] k|lqmof klg xf] . o;sf] cnfjf ;dfj]lztf eg]sf] csf]{ cy{df

;fdflhs k'FhL xf] . ;dfhdf /x]sf ;DaGwx¿nfO{ a9fjf lbg] / dha't agfpg] kIfdf

k[i7kf]if0f ub{5 .

;dfj]zL l;4fGtnfO{ JofVof ug]{ ;Gbe{df tLgj6f df]8]nx¿ cufl8 ;fl/Psf] 5 . klxnf]

df]8]n ;fdflhs clwsf/, ;]jf–;'ljwf tyf cj;/x¿sf] Gofof]lrt ljt/0f / ;dfgtfdf

cfwfl/t 5 . bf];|f] df]8n ljleGg ;fdflhs kl/j]z ePsf hghflt tyf efiff–eflifsfx¿

cfˆgf] k|e'Tj a9fpg ;w}F ;ª \3if{ ul//x]sf x'G5g\ . t];|f] df]8]n sfo{;Dkfbgdf cfwfl/t eO{

PsLs[t ;dfhsf] :yfkgf u/fpg' xf] . k|:t't cWoog ljif]ztM pNn]lvt tLgj6} df]8]nx¿sf]

dfGotfdf cfwfl/t eO{ ul/Psf] 5 . g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf g]kfnL gful/snfO{ ;dfg

cj;/, Gofof]lrt ljt/0f, ljljw ju{x¿ aLrsf] ;ª\3if{ tyf sfo{ ;Dkfbg pknlAw xfl;n

u/]/ PsLs[t ;dfh l;h{gftkm{ cu|;/tfsf] cfwf/df to ul/Psf] 5 .

g]kfndf ;dfj]zL l;4fGtnfO{ sfof{Gjog ug{ u/fpg vf;u/L g]kfndf k|hftGqsf] k'gM

pbokZrft\ k|of;x¿ ul/Psf] kfOG5 . oL k|of;x¿sf] sf/0faf6 g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg,

@)$& tyf g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg @)^# df ;dfj]zL l;4fGtcg';f/ ;dfhdf /x]sf

k5f}6]kg, u/LaL, clzIff, a]/f]huf/, ;dfhdf ljBdfg s'/Llt, s';+:sf/, s'k|rngnfO{ x6fO

Goflos tyf ;xeflutf d"ns ;dfhsf] kl/sNkgf tyf Joj:yf u/]sf] kfOG5 . o;} tYonfO{

39

dWogh/ /fvL g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt NofOPsf] b]lvPsf] 5 . o;

Joj:yfcg';f/ hDdf vfnL ePsf kbx¿sf] %% k|ltzt v'Nnf / $% k|ltzt kbx¿

;dfj]zLsf] nflu 5'6\ofOPsf] 5 . $% k|ltztnfO{ ;o dfgL ## k|ltzt dlxnf, @& k|ltzt

hghflt, @@ k|ltzt dw];L, ( k|ltzt blnt, % k|ltzt km/s Ifdtf ePsf / $ k|ltzt

kbx¿ lk5l8Psf] If]qnfO{ ljefhg ul/Psf] 5 . pQm k|fjwfgnfO{ lj=;+=

@)^$.@)^% ;fnb]lv sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 . clxn];Dd sl/a ;ft xHff/ hgfn] o;af6

cj;/ kfO;s]sf] tYofª\s 5 . o; cy{df s] ;dfhdf cj;/ gkfPsf hgtfn] cj;/ kfP <

s] o; Joj:yfn] gful/ssf] lghfdtL ;]jfdf Gofo / ;xeflutsf] ;'lglZrt u/fof] < s] sfo{

;Dkfbgdf cfwfl/t ;dfh :yfkgf ug{df d2t u¥of] < h:tf dxTjk"0f{ k|Zgdf cfwfl/t eO{

of] cWoog ul/of] . o; cWoogdf p2]Zox¿ b]xfoadf]lhd /x]sf 5g\ .

o;/L lghfdtL ;]jfdf v'Nnf tyf ;dfj]zL egf{ k|lqmofaf6 k|j]z ug{ ;kmn ePsf

lghfdtL ;]jfsf sd{rf/Lsf] ;dfj]zL egf{ gLltsf] ;Gbe{df pgLx¿sf] ljrf/

;ª\sng u/L] ljZn]if0f ul/g]5 .

lghfdtL ;]jfsf] :f+/rgfdf o;n] kf/]sf] k|efjsf] ljZn]if0f ul/g]5 .

nf]s;]jf cfof]un] ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog kIfdf v]n]sf] e"ldsf] ljZn]if0f

ul/g]5 .

v'Nnf tyf ;dfj]zL egf{ k|lqmofaf6 ;kmn ePsf sd{rf/Lsf] sfo{ If]qdf

ul//x]sf] sfo{;Dkfbgsf] ljZn]if0f ul/g]5 .

cGTodf ;dfj]zL egf{gLltnfO{ k|efjsf/L agfpg /0fgLlt tyf gLlt ;'emfp ul/g]5 .

pk/f]Qm p2]Zo xfl;n ug{sf] nflu o; cWoogdf ;Gbe{ ;fdu|Lsf] k'g/fjnf]sg / :ynut

cWoog ul/Psf] 5 . ;Gbe{ ;fdu|Lsf] k'g/fjnf]sgdf ljleGg cWoog k|ltj]bg, n]vsx¿åf/f

n]lvPsf n]vx?¿ ;dfhzf:q s]Gb|Lo ljefuåf/f ul/Psf cWoog k|ltj]bgx¿ cWoog

ul/Psf] 5 . log} cWoog k|ltj]bgx¿df cfwfl/t eO{ k|ZgfjnLx¿ Tfof/ ul/of] . ltg}

k|ZgfjnLnfO{ b]zsf ;ftj6f lhNnfx¿ -wg'iff, wgs'6f, uf]vf{, b}n]v, wgu9L, c5fd /

sf7df8fF}_df uO{ tYofª\s ;ª\sng u/L ljZn]if0f ul/Psf] 5 . :yntut cWoogsf nflu

5gf]6 ePsf lhNnfdf !$ hgf u0fsx¿åf/f @@& a6f k|ZgfjnL e/fO{ / @* hgf sfof{no

k|d'v;Fu cGtjf{tf{ lnO{ cWoognfO{ k'li6 ul/Psf] 5 .

$=@ cWoogaf6 k|fKt glthfx?

g]kfndf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjogsf] nflu sfg'gL ;+/rgf tof/ ul/Psf] 5 . h;df

g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^#, cfjlws of]hgfx¿ -cf7f}+ of]hgfb]lv xfn;Ddsf

of]hgfx¿_, :yfgLo :jzf;g P]g, !(((, lghfdtL ;]jf P]g, g]kfn k'ln; lgodfjnL, dlxnf

cfof]u, blnt cfof]u OToflb sfg'gL tyf ;+:yfut ;+/rgfsf] tof/ tyf :yfkgf ul/Psf]

kfOof] .

40

lghfdtL ;]jf P]gsf] ;+zf]wgkZrft\ / o;sf] k|fjwfgcg';f/ lghfdtL ;ª\u7gsf] :j?kdf

qmdzM kl/jt{g xF'b} cfPsf] kfOof] . lj=;+= @)^$.@)^% df !! k|ltztsf] xf/fxf/Ldf /x]sf

dlxnfsf] ;ª\Vof a9]/ sl/a !% k|ltztdf k'u]sf] kfOof] . o;}u/L sl/a *% k|ltztsf]

xf/fxf/Ldf ePsf] a|fDx0f If]qL lghfdtL sd{rf/Lx¿sf] ;ª\Vof 36]/ sl/a ^) k|ltztsf]

xf/fxf/Ldf em/]sf] kfOof] . o;}u/L cGo hghflt, dw];L ;d'bfo tyf blnt lghfdtL

sd{rf/Lsf] ;ª\Vof a9]sf] kfOof] .

cf=j=@)^$ b]lv @)&) ;Ddsf nf]s;]jf cfof]un] u/]sf ;dfj]zL egf{ gLltdf cfwfl/t eO{

ul/Psf lj1fkg / kb ;ª\VofnfO{ ljZn]if0f ubf{ sl/a 5 xhf/sf] ;ª\Vofdf lj1fkg ul/Psf]

/ sl/a !( xhf/ lghfdtL sd{rf/Lsf] kbk"lt{ u/]sf] b]lvof] . h;dWo] ;dfj]zLtkm{ To;sf]

$% k|ltzt kbx¿ k"lt{ ePsf] kfOof] . cf=j= @)^$.)^% df ;dfj]zLsf] @( k|ltzt /x]sf]

qmdzM a9\b} uP/ $% k|ltzt;Dd k'u]sf] b]lvof] . nf]s;]jf cfof]usf] ljut 5 jif{sf]

tYofª\snfO{ lnP/ ljZn]if0f ubf{ dlxnf #$ k|ltzt, cflbjf;L hghflt @^ k|ltzt, dw];L

@@ k|ltzt, blnt !) k|ltzt, km/s Ifdtf ePsf % k|ltzt / lk5l8Psf] If]qsf nflu #

k|ltzt ePsf] kfOof] .

;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogsf] nflu nf]s;]jf cfof]udf b/vf:t btf{ u/fPsf] lnª\u,

hghflt, wd{, z}lIfs of]Uotf, z}lIfs ;ª\sfo, dft[efiff, pd]/, ljsf; If]qsf] cfwf/df

ljZn]if0f ul/Psf] 5 . lnª\usf] cfwf/df x]bf{ cf=j= @)^$.)^% df dlxnfsf] b/vf:t ;ª\Vof

#( k|ltztaf6 a9]/ cf=j=@)^(.)&) df $& k|ltzt k'u]sf] 5 . hDdf sl/a ;f9] rf}w nfv

b/vf:tdWo] dlxnfsf] b/vf:t sl/a ;f9] 5 nfv /x]sf] kfOof] . dlxnfn] b/vf:t lbg] b/

a9]sf] kfOof] .

o;}u/L hfthfltsf] cfwf/df pk/f]Qm b/vf:t b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ a|fDx0f P]Sn}sf] b/vf:t

b/ sl/a %) k|ltzt /x]sf] afFsL If]qLnufot c¿ hghfltsf] /x]sf] b]lvof] . oBlk ;fIf/tf

b/ klg a|fDx0f, If]qL, g]jf/ ;d'bfosf] a9L /x]sf] 5 . o;/L b/vf:t lbg]x¿dWo] a|fDx0f

klxnf], If]qL bf];|f], g]jf/ t];|f], du/ rf}yf], yf¿ kfFRff}F :yfgdf /x]sf 5g\ . o;}u/L /fO{, blnt,

ofbj, tfdfª, 7s'/L OToflb /x]sf] ;d]t kfOof] .

wd{sf] cfwf/df b/vf:t b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ klxnf] :yfgdf lxGb'-(# k|ltzt_, af}4-$

k|ltzt_, O;fO-! Kf|ltzt_ tyf cGo-@ k|ltzt dfuL{x¿ /x]sf] b]lvof] . Zf}lIfs of]Uotfsf]

cfwf/df ljZn]if0f ubf{ Go"gtd cfjZos of]UotfeGbf cltl/Qm of]Uotf ePsf %$ k|ltzt

cfj]bs /x]sf] ;d]t kfOof] . Zf}lIfs ;ª\sfosf] cfwf/df ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf a9L cfj]bs

lbg]x¿ lzIff ;ª\sfo-@* k|ltzt_, dfgljsL-@@ k|ltzt_, Joj:yfkg-@! k|ltzt_, lrlsT;f-

(k|ltzt_, lj1fg-%k|ltzt_ tyf cGosf] -!% k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . dft[efiffsf] cfwf/df

b/vf:t b/nfO{ x]bf{ g]kfnL efiff-&# k|ltzt_, d}ynL-!! k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . cGo

efiffx¿sf] ! jf @ k|ltztsf] xf/fxf/L /x]sf] b]lvof] . pd]/sf] cfwf/df x]bf{ ;aeGbf a9L

b/vf:t @! b]lv @% jif{ pd]/ ;d"xsf] /x]sf] 5 . ljsf; If]qsf] cfwf/df b/vf:t b/nfO{

ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf a9L dWodf~rn-$@ k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . o;}u/L k"jf{~rn /

klZrdf~rnsf] !*.!* k|ltzt /x]sf] / dWo klZrdf~rn !# k|ltzt / ;'b"/ klZrdf~rn (

k|ltzt /x]sf] 5 .

41

b/vf:t lbg] t/ lnlvt k/LIffdf cg'kl:yt x'g] b/ cTolws /x]sf] kfOof] . h:t} v'Nnfdf &%

k|ltzt cfj]bsx¿ pkl:Yft x'g] u/]sf] kfOof] eg] o;}u/L ;dfj]zLtkm{sf] dlxnf sl/a %$

k|ltzt, cf=h= $& k|ltzt, dw];L $# k|ltzt, blnt %! Kf|ltzt, ckfª\u ^% k|ltzt /

lk5l8Psf] If]q %^ k|ltzt lnlvt k/LIffdf pkl:yt ePsf] kfOof] . o;/L x]bf{ hDdf b/vf:t

;ª\Vofsf] sl/a %) k|ltzt cfj]bsx¿ lnlvt k/LIffdf ;fd]n ePsf] b]lvof] .

;dfj]zL egf{ gLlt / l;kml/;sf] b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ lj1fkg sl/a !( xhf/ kbnfO{ ul/P

klg sl/a ;f9] ;q xhf/ kbdf dfq l;kmfl/; ePsf] kfOof] . afFsL kbdf of t b/vf:t g}

gk/]sf] of t b/vf:t k/] klg pDd]bjf/ ;kmn x'g g;s]sf] kfOof] . o;/L l;kmfl/; x'g

g;s]sf kbx¿df clwsf+z ;dfj]zLtkm{sf /x]sf] kfOof] . pbfx/0fsf] nflu l;kmfl/; x'g

g;s]sf kbdWo] cf=j=@)^% df *% k|ltzt, @)^^ df %^ k|ltzt, @)^& df &) k|ltzt,

@)^* df @) k|ltzt, @)^( df &) k|ltzt ;dfj]zLtkm{sf /x]sf] kfOof] . o;}u/L v'Nnftkm{

klg @)^% df !% k|ltzt, @)^^ df $$ k|ltzt, @)^& df #) k|ltzt, @)^* df *)

k|ltzt / @)^( df #) k|ltzt /x]sf 5g\ . o;/L b/vf:t k/]/ l;kmfl/; x'g g;s]sf cyjf

b/vf:t g} gk/]sf kbx¿df ;/sf/L jlsn, n]vf ;d"x, :jf:Yo, s[lif OToflb /x]sf 5g\ .

lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogn] lghfdtL ;]jfnfO{ g]kfnL ;dfhsf]

n}lª\us, If]qLo Pj+ hftLo :j?k ;/x g} ljljwtfsf] emNsf] k|bfg ug]{tkm{ cu|;/ u/fPsf]

kfOof] . ;dfhsf] agf]6cg';f/sf] lghfdtL ;]jf agfpg] p2]Zon] cjnDag ul/Psf] of] gLlt

;f/e"t ¿kdf 7Ls 5 . ;fy} of] gLltsf] sfof{Gjogn] lghfdtL ;]jfnfO{ ;j} lnª\u, ju{ /

hft hfltx¿sf] ckgTjsf] efjgf hufpg] e"ldsf lgjf{xf u/]sf] 5 . o; k4ltsf] pNn]lvt

ju{, ;d'bfo / If]qsf kxF'r ePsf tL ju{, ;d'bfo / If]qsf JolQmnfO{ ;xh cj;/ lbPsf] 5

. of] ;dfj]zL egf{ gLlt 7Ls 5}g eGg]x¿ klg 5g\ lsgeg] /fhgLlts, ;fdflhs, cfly{s

¿kdf k5fl8 k/]sf hg;d'bfo;Dd k'Ug ;s]sf] 5}g . o;sf k5fl8sf sf/0fx¿df

hghfltsf] gfddf hghfltsf ;De|fGt ;d"xn] o;sf] kmfObf kfP . dlxnfsf] gfddf

sd{rf/Ls} gft]bf/n] df}sf kfP . ckfª\usf] gfddf gfd dfq}sf] ckfª\un] o; cj;/sf]

kmfObf p7fP .

nf]s;]jf cfof]usf] ;dfj]]zL egf{ k|lqmof clxn]sf] ;Gbe{;Dd cfOk'Ubfsf] cj:yfnfO{ x]bf{

;a}nfO{ ;d]6\g] lsl;dn] agfOPsf] ;dfj]zL 5, ;jn kIfdf eGbf ;a} ju{sf] ;xeflutf a9\b}

u}/x]sf] 5 eg] b'j{n kIfnfO{ x]bf{ ;zQmLs/0f / ;IfdLs/0flagfsf] ;dfj]zLs/0fn] st}

g]kfnsf] lghfdtL ;]jf sdhf]/ x'g] t x}g eGg] k|Zg p7]sf] kfOPsf] 5 . nf]s;]jf cfof]usf]

;dfj]zL egf{ k|lqmof q'l6k"0f{ /x]sf] 5 eGg] ts{ klg ul/Psf] 5 . h:t} s'g kbn] s:tf]

e"ldsfsf] ck]Iff ub{5 eGg] ljifodf cWoog gu/L zfvf clws[t, pk–;lrj / ;x–;lrj

:t/sf k|Zgkq, 5gf]6 ljlw, d"Nofª\sg ljlw km/s km/s x'g'kg]{df k|foM Ps} lsl;dsf] ljlw

ckgfPsf] 5 . tyflk sl/a *) k|ltzt pQ/bftfn] nf]s;]jf cfof]u k|efjsf/L /x]sf]

atfPsf 5g\ . nf]s;]jf cfof]un] sd{rf/L 5gf]6sf nflu ckgfPsf ljlwx¿ h:t} lnlvt

k/LIff, cGtjf{tf{, efiff k/LIff tyf k|of]ufTds k/LIffx¿ lgikIf tyf k|efjsf/L /x]sf]

atfPsf 5g\ . ;du|df ;a} ljlwx¿df ;dfj]zL / v'Nnftkm{sf () k|ltzteGbf a9L

pDd]bjf/x¿n] k|efjsf/L ePsf] atfPsf] kfOof] .

42

nf]s;]jf cfof]usf] kf7\oqmdsf] ;Gbe{df &$ k|ltztn] nf]s;]jf cfof]un] tof/ u/]sf]

kf7\oqmd ;fGble{s 5 eg]sf 5g\ eg] @^ k|ltztn] c;fGble{s /x]sf] atfPsf 5g\ .

;fGble{s 5 eGg]x¿sf] ts{ 5 o;n] ;a} If]qnfO{ ;d]6]sf] 5 . ljz]if1tf xfl;n u/]sf]

ljifonfO{ k|fyldstf lbPsf] 5 . of] kf7\oqmdn] of]Uo dfG5] g} 5gf]6 x'g] u/]sf 5g\ .

nf]s;]jf cfof]un] lnlvt k/LIffsf nflu tof/ u/]sf] kf7\oqmd ;a} ;fdfGo of]Uotf

k'u]sfx¿nfO{ eGbf klg ;]jf k|j]z ug{ rfxg]sf nflu cfjZos kg}{ ljifoj:t'sf] 1fgsf]

cfwf/df kf7\oqmd 7Ls 5 . of] kf7\oqmd c;fGble{s 5 eGg]x¿sf] ts{ 5 o;}u/L ljBdfg

kf7\oqmddf sfo{ If]qcg';f/ kf7\oqmddf ljifo j:t' ;dfj]z gePsf]n] kf7\oqmdn]

k|lt:klw{sf] dfgl;s Ifdtf / yf]/} 1fgeGbf sfo{If]qdf hfFbf cfjZos kg]{ Jojxfl/s /

;}wflGts b'j} 1fg a9L ;d]6]sf] 5 . o;af6 Ifdtfjfg JolQmx¿ gcfpg] ;Defjgf b]lvPsf]]

5 .

:ynut cWoog ul/Psf ;ft lhNnfsf @@& hgf lghfdtL sd{rf/Lx¿sf] hfthfltsf]

cfwf/df ljZn]if0f ubf{ $* k|ltzt a|fDx0f, !$ k|ltzt If]qL, cf7 k|ltzt hghflt, 5

k|ltzt g]jf/, rf/÷rf/ k|ltzt /fO{ / ofbj, b'O{÷b'O{ k|ltzt dw];L / yf¿ /x]sf 5g\ .

o;}u/L Ps Ps k|ltzt df zfxL, d08n, du/, lnDa", lul/, u'?ª, wfg's OToflb /x]sf 5g\ .

o;}u/L Ps k|ltzteGbf sd 7s'/L, /f]sfo, /fhk't, ;'9L, ;xgL, dxtf], e'h]n, l;+x, rdf/,

rf}w/L tyf t]nL /x]sf] kfOof] . k|foM ;a} ;kmn pDd]bjf/x¿ kxf8Lof, k9}of, u|fdL0f

kl/j]zdf x's]{sf, ;/sf/L :s'ndf cWoog u/]sf JolQmx?¿ ;kmn ePsf 5g\ -kf}8]n, @)!$_

. o;sf] sf/0fx¿ vf]tNbf w]/} lzlIft x'g'-(^ k|ltzt_, g]kfnL dft[efiff -() k|ltzt_, a9L

a]/f]huf/-(@ k|ltzt_, lghfdtL ;]jfdf tna dfgsf] kSsf x'g'-(^ k|ltzt_, lghLIf]qsf]

ljsf; gx'g'-*! Kf|ltzt_nufotsf sf/0fx¿ lhDd]jf/ b]lvPsf] 5 .

;dfj]zL leq klg ;aeGbf a9L g]jf/, rf}w/L, sfo:yh:tf ;d'bfosf] ar{:j /x]sf] kfOof] .

oL ;d'bfo cGosf] t'ngfdf a9L ;kmn x'g'df pgLx¿ cfly{s ;fdflhs x}l;ot pRr

ePsf]n], lzIff tyf nf]s;]jf cfof]usf] kl/Iff tyf kf7\oqmdk|lt a9L hfgsf/ ePsf] kfOPsf]

sf/0fn] pgLx¿ ;kmn x'g ;s]sf x'g\ .

;dfj]zLleq g} ;kmn x'g] dlxnfx¿sf] ;fdflhs x}l;ot pRr /x]sf] b]lvPsf] 5 . w]/} h;f]

dlxnfx¿ sd{rf/Lsf >LdtL jf 5f]/L jf a'xf/L jf gftf;DaGw /x]sf] kfOof] . o;sf]

k5fl8sf sf/0fx¿df sd{rf/L :jo+ cfk"m nf]s;]jf pQL0f{ u/]sf] x'gfn] s;/L tof/L ug]{, s]

k9\bf pko'Qm x'G5, k|Zgx¿sf] pQ/ s;/L n]Vg], pQ/x¿ s;/L s07 ug]{h:tf ljleGg gLlt

lgb]{zg / d2t kfpg] x'gfn] ;DalGwt JolQm a9L ;kmn x'g] u/]sf] kfOof] .

;dfj]zL egf{ gLltcg';f/ g]kfnL gful/snfO{ Gofo lbPsf] kfOof] . h;dWo] Gofo u/]sf] 5

eGg]x¿dWo] *# k|ltzt / Gofo u/]sf] 5}g eGg]x¿ !& k|ltzt /x]sf] kfOof] . Gofo u/]sf] 5

eGg]x¿sf] ts{ 5 a9LeGbf a9L jl~rtLdf k/]sf tyf lk5l8Psf ju{x¿ lghfdtL ;]jfdf

k|j]z kfPsf 5g\ .sd{rf/L tGqdf k|j]z ug{ gkfPsf s]xL ju{x¿sf] ;xeflutf eof] .

lghfdtL ;]jfdf pgLx¿sf] ckgTjsf] ljsf; ePsf] kfOG5 . Gofo u/]sf] 5}g eGg]x¿sf] ts{

5 k|lqmofaf6 lghfdtL ;]jfdf ;'ljwf lnO/x]sf JolQm / clwsf+z ¿kdf kx'Frjfnf, wgf8\o,

43

;'ljwf ;DkGg kl/jf/s} JolQmx¿n] ;dfj]zLsf] gfddf sfg'gk|bQ ;'ljwf lnO/x]sf 5g\ .

h:tf] dw];Lsf] xsdf s'/f ug]{ xf] eg] lghfdtL ;]jfdf ;a}eGbf a9L /fhk't, a|fDx0f /

sfo:y¿sf] k|ltlglwTj /x]sf] b]lvG5 t/ pgLx¿ dw];sf kx'Frjfnf / wgf8\o kl/jf/cGtu{t

kb{5g\ eg] afFsL dw];Lx¿n] klg t lghfdtL ;]jfsf] cj;/af6 jl~rt ePsf 5g\ . To:t}

cfly{s ¿kn] ljkGg, kx'Fr gePsf / b"/b/fhdf a:g] a|fXd0f, If]qL, hghflt, blnt, lk58f

ju{, dlxnfn] klg jl~rt /x]sf 5g\ eg] of] k|lqmof s;/L Gofof]lrt x'g;S5 .

;dfj]zL egf{ gLlt nfu" ePkZrft\ j[lQ ljsf; ** k|ltzt pQ/bftfn] l56f] ePsf] 5

eg]sf 5g\ eg] !@ k|ltztn] l9nf] ePsf] 5 egL atfPsf 5g\ . l56f] ePsf] eGg]x¿sf] ts{

5 hf] ;dfj]zLdf k/]sf] 5 p;n] a9L df}sf kfO/x]sf] 5 . o;af6 gLlt lgdf{0f txdf

pgLx¿sf] kxF'r k'u]sf] atfPsf 5g\ . ;dfj]zLsf] sf/0fn] sd{rf/L j[Qdf g}/fZo a9]sf] ts{

klg u/]sf] kfOof] . o;n] ubf{ of]Uon] sfd gug]{ k|j[lQ klg b]lvG5 . ;dfj]zL egf{ k|lqmofdf

dfq ;Lldt x'g'kg]{df sfddf ;dfj]zL, j[lQdf ;dfj]zL, ;a} cj;/df cyf{t\ egf{b]lv

lgj[lQ;Dd ;dfj]zL gLlt cjnDag u/]sf]n] o:tf] x'g uPsf] xf] .

lghfdtL ;]jfdf sfo{;Dkfbgsf] :t/sf] d"Nofª\sg ubf{ ;dfj]zLtkm{sf] eGbf v'Nnftkm{sf

sd{rf/Lsf] a9L sfo{ ;Dkfbg /x]sf] kfOof] . lghfdtL ;]jf lgodfjnLcg';f/ sfo{

;DkfbgnfO{ d'Vot tLg k|sf/sf /x]sf] kfOof] . h;dfnIo tf]lsPsf / gtf]lsPsf /

JolQmut Ifdtfsf sfo{x¿ /x]sf 5g\ . rfvnfUbf] s'/f s] kQf nfUof] eg] JolQmut Ifdtfsf]

t'ngfdf nIo tf]lsPsf jf gtf]lsPsf sfo{x¿sf] ;Dkfbg sd ePsf] kfOof] . v'Nnfsf]

t'ngfdf ;dfj]zLsf] sfo{;Dkfbg sd x'g'df sd{rf/LnfO{ ;]jf k|j]zkZrft\ tflnd glbPsf] /

JolQmut Ifdtfdf sfo{ ug'{kg]{ jftfj/0fsf] sf/0fn] o;f] x'g uPsf] kfOof] . vf;u/L h'g

sfo{sf] sfd ug]{ tf}/tl/sf k|:6 5 To:tf sfo{x¿sf] ;Dkfbgdf vf;} km/s 5}g t/ h'g

sfo{x¿df ts{ le8fpg kg]{ / vt/f df]Ng'kg]{ xf] To:tf sfddf ;dfj]zLsf] ;Dkfbg :t/

;ª\u7gsf] rfxgfadf]lhd x'g g;s]sf] kfOof] . o; sf/0fn] ubf{ sfd ug{;Sg]x¿ klg

pTk|]l/t x'g g;s]sf] ;d]t kfOof] .

$=# lgisif{

o; cWoogaf6 lghfdtL ;]jf P]g, @)$( -bf];|f] ;+zf]wg_sf] k|fjwfgadf]lhd sfof{Gjog

nf]s;]jf cfof]udfkm{t sd{rf/Lsf] egf{ x'Fb} cfPsf] 5

. cf=j.@)^$.)^% b]lv cf=j=@)^(.)&) ;Dd nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng u/]sf k/LIffx¿df

pNn]Vo cfj]bg lbg]x¿ kfOof] t/ klg pQm cjlwdf lnlvt k/LIffdf ;lDdlnt gx'g] ;ª\Vof

sl/a %) k|ltztsf] xf/fxf/Ldf g} /x]sf] b]lvof] . o;} cjlwdf cem sltko kbdf cfj]bg

lbg] JolQm g} ge]l6Psf] kfOof] . dlxnfnufot cGo ;d"xx¿sf] klg b/vf:t lbg] b/x¿

a9]sf] t/ ;kmn x'g]df ;Lldt ;d"xx¿ /x]sf] kfOof] . o;sf] cy{ hf] ;d'bfosf nflu

;dfj]zL egf{ gLlt NofOPsf] xf] ;f] ;d'bfosf] ckjfbafx]s tflTjs ;xeflutf x'g g;s]sf]

b]lvof] . nf]s;]jf cfof]un] u/]sf] sfddf clwsf+z sfo{x¿sf] ljZjf; tyf cf:yf /x]sf]

b]lvof] . oBlko;sf ;'wf/sf kIfx¿ ;d]t /x]sf] b]lvof] . sd{rf/L 5gf]6 k|lqmofdf ;kmn

x'gsf sf/0fx¿df kfl/jfl/s cled'vLs/0f, s8f ldlxg]t, lzlIfth:tf sf/0fx¿ d'Vo¿kdf

b]lvP . ;du|df gful/sn] s]xL xb;Dd Gofosf] cg'e"lt u/]sf] / ;xeflutfsf] :t/ a9]sf]

44

b]lvof] . sfo{;Dkfbgsf] :t/sf] ;Gbe{df ljZn]if0f ubf{ ;dfj]zLjf6 lgo'QmL kfPsf eGbf

l;dfGt ¿kdf v'Nnfaf6 lgo'Qm ePsfsf] sfo{;Dkfbg :t/ a9L ePsf] b]lvof] . sfo{x¿

h;sf] sfo{ ljj/0f k|:6 ePsf] 5 To;df vf;} cGt/ b]lvPg t/ nIo gtf]lsPsf c;+/lrt

sfo{x¿df v'Nnf tkm{af6 lgo'Qmsf] ;Dkfbg :t/ a9]sf] t/ ltgLx¿ pTk|]l/t x'g] cj:yf eg]

b]lvPg . ;du|df lghfdtL ;]jfsf] ;dfj]zL egf{ gLltsf] sf/0fn] ;+/rgfdf kl/jt{g ePsf]

t/ k|j[lQdf vf;} cGt/ ePsf] kfOPg .

$=$ ;'emfjx¿

ljlzi6 1fg, ;Lk / Ifdtf ePsf] :yfoL k|j[lQsf /fHosf] sf]ifaf6 tna ;'ljwf kfpg]

u}/;}lgs, u}/ /fhgLlts, Jofj;flos ;d"xnfO{ lghfdtL ;]jf elgG5 . lghfdtL ;]jfsf]

;fvnfO{ hf]ufO/fVg, of]Uotf bIftf sf] sb/ ug{ /fHon] Joj:yf u/]sf] ;+j}wflgs lgsfoleq

kg]{ nf]s;]jf cfof]u cem lgikIf / k|efjsf/L agfpg'k5{ . o; sfo{sf cnfjf ;dfj]zLs/0f,

;zQmLs/0f nfO{ cfTd;ft\ u/L ;'Gb/, zfGt, Gofok"0f{ / ;dtfd"ns lghfdtL ;]jfsf] lgdf{0f

ug{ ;lsG5 . o; sfo{sf nflu b]xfosf ;'emfjx¿ k|:t't ul/Psf] 5 .

lghfdtL ;]jfdf ;dfj]z ePsf ;d'bfox¿ / pQm ;d'bfosf] gfddf ;kmn ePsf

;fdflhs, cfly{s tyf /fhgLlts k[i7e"ldnfO{ ljrf/ ubf{ ;fdflhs cfwf/nfO{ dfq

cfwf/ agfO{ ;dfj]zL gLlt nfu" ug'{ eGbf ;dfj]zL leqsf] ;dfj]zL rl/q ljsf; ug{

h?/L b]lvPsf] 5 . t;y{ cfly{s, ;fdflhs / /fhgLlts cj:yfsf] ljZn]if0f ubf{

dfgj ;"rsfª\s, u/LaLsf] uxgtf ljZn]if0fsf] ;"rsfª\s, n}lª\us ljsf;sf] ;"rsfª\s

tof/ u/L nfu" ug{ pko'Qm b]lvG5 . o;sf] cltl/Qm cGo k|f]S;L ;'rsx¿-h;/L

5fqj[lQsf] nflu 5gf]6 ubf{ g]kfn ;/sf/n] ckgfPsf] 5_ To;}u/L ckgfpg klg

;lsG5 .o;/L ;'rsx? JfgfpFbf klxnf] txdf ;fdflhs, cfly{s tyf /fhgLlts

¿kdf k5fl8 k/]sf] ;d'bfonfO{ k|fyldst lbg], bf];|f] k|fyldstfdf ;fdflhs /

cfly{s ¿kdf k5fl8 k/]sf] ;d'bfonfO{, t];|f] k|fyldstfdf cfly{s / /fhgLlts ¿kdf

k5fl8 k/]sf] / rf}yf] k|fyldstfdf ;fdflhs / /fhgLlts ¿kdf k5fl8 k/]sf]

;d'bfonfO{ k|fyldstf lbg'kb{5 .

nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf of]Uo x'gsf] nflu pDd]bjf/sf] z}lIfs of]Uotf;Fu

hf]l8Psf] x'gfn] x/]s txsf hgtfn] k9\g] cj;/af6 jl~rt x'g gx'g] cj:yf

cfjZos 5 . :d/0fLo kIf s] 5 eg];dfj]zL gLlt nfu" ePkZrft\ klg nlIft

;d'bfosf] cfj]bg ug{ cfjZos kg]{ Go'gtd of]Uotf klg gk'u]sf] cj:yf ljBdfg 5 .

t;y{ g]kfn ;/sf/n] cleofgsf] ¿kdf k9\gnfO{ hgr]tgf / lzIffdf hf]8 lbg

cToGt h?/L b]lvPsf] 5 .x}g eg] nlIft ;d'bfosf] gfddf ;/sf/af6 ljt/0f ul/Psf]

df}sfdf cGo ;d'bfo jf ;f]xL ;d'bfosf ;De|fGtx¿n] kmfObf lng] lglZrt b]lvG5 .

o;/L ;dfj]zL gLlt;Fu} ;zQmLs/0f / ;IfdLs/0fdf hf]8 lbg cfjZos 5 .

Kfm/s Ifdtf ePsfsf] xsdf o;sf] k'gM kl/efiff ul/g' lgtfGt cfjZos ePsf]

b]lvPsf] 5 . ;fdfGo ckfª\u ePsfn] ;dfj]zL gLltsf] b'?kof]u ePsf k|z:t

pbfx/0fx¿ e]l6Psf 5g\ . dlxnfsf] ;Gbe{df klg dlxnfx¿ leqsf] klg dlxnfnfO{

45

;dfj]zL egf{ gLltsf] cj;/ lbg cfjZos 5 . h;df dfly pNn]v ul/Psf rf/j6f

k|fyldstfx¿sf] cfwf/df ;"rsx¿ to ug{ h?/L b]lvPsf] 5 .

sd{rf/L egf{ ug{' eg]sf] cjZo klg sfo{nosf] sfo{ ldtJooL tyf k|efjsf/L

tl/sfn] ug{ g} xf] . o;sf] nflu sd{rf/Lsf] sfo{ ;Dkfbgsf] :t/ j[l4 ug{ h?/L

b]lvPsf] 5 . sfo{;Dkfbg :t/ j[l4 ug{sf] lgldQ ;'? lgo'lQm xF'bfsf] avtdf sfo{

ljj/0f / p;n] ug{'kg]{ sfdcg';f/ tflnd k|bfg ul/g' kb{5 . clxn] cj:yfdf

JolQmut Ifdtfsf] cfwf/df sfo{ ug]{afx]s ;+:yfut tl/sfaf6 sfo{ ;Dkfbg

/ ;ª\u7gsf] p2]Zo xfl;n ePsf] kfOsf] 5}g . sfo{;Dkfbgsf] nflu sd{rf/Ln] ug]{

sfo{ ljj/0f / ;f]sf] dfkg ug]{ ;"rsfª\s tof/ ul/g' cfjZos 5 . olb ;f]xL

;"rsfª\ssf] cfwf/df nIo k|fKt ePdf jf gePdf x'g] kmfObf j]kmfObfsf] km]xl/:t

tof/ u/L nfu" ul/g' kb{5 lsgeg] ;+:yfdf sfo{ ug]{ / sfo{ gug]{ aLr km/s cjZo

x'g'kb{5 .

g]kfn ;/sf/n] lghfdtL sd{rf/LnfO{ u/]sf] nufgLsf] k|ltkmn s] xf] eGg] s'/f klg

s/ ltg]{x¿nfO{ hfgsf/L u/fpg h?/L 5 . s]xL nufgL ul/G5 eg] To;sf] cfly{s

k|ltkmnsf] lx;fa ul/g'kb{5 . sd{rf/Lsf] ;dfhcg';f/sf] hLjgofkg ug]{ tna klg

lbg] sfd klg lng] l;4fGt nfu" ug{ h?/L b]lvPsf] 5 . o;n] sfo{;Dkfbgdf j[l4 x'g]

ck]Iff lnOPsf] 5 .

nf]s;]jf cfof]un] sdfPsf] lgikIftf sfod /fvL /fVg' kb{5 . o;df nf]s;]jf

cfof]usf] k/LIff k|0ffnL vf;u/L zfvf clws[t;Ddsf] 7Ls ePsf] t/ pk–;lrj /

;x–;lrjsf] kf7\oqmd / k/LIf0fsf nflu agfOPsf ljlwx¿df k'gd"{Nofª\sg ug{ kg]{

cj:yf b]lvPsf] 5 . o;sf nflu k|:tfj n]vg, n]v n]vg, k|:t'lt lbg], sfg'gcg';f/

eof] ePg egL cf}lrTotf k|:t't ug]{, ;d;fdlos d'2fx¿sf] ljZn]if0f ug]{h:tf uxg

tl/sfaf6 k/LIf0f ug{ ;s] pQd x'g] b]lvG5 .

egf{b]lv lgj[lQ;Dd ;dfj]zLs/0fnfO{ nfu" ug{'eGbf ;dfj]zL gLltnfO{ egf{sf] Pp6f

v'8\lsnf]sf] ¿kdf dffq cj;/ lbOg'kb{5 . l;dfGts[t ePsf ;d'bfosf] bfo/f km/flsnf]

agfpb} d'nwf/df gcfP ;Ddsf] nflu ;dfj]zL egf{ gLlt sfod /fVg cfjZos b]lvPsf] 5 .

cGo j[lQ ljsf;sf cj;/df of]Uotf / Ifdtfsf cfwf/df ul/+bf sfof{non] ;Dkfbg ug]{

sfo{x¿df k|efjsf/L cfpg] b]lvG5 .

46

;Gbe{ ;"rL

Acemoglu, Daron and Robinson, James(2012) Why Nations Fail: The Origins of Power,

Prosperity and Poverty, New York: Crown Business.

Alexander, J. (1985) Neofuntionalism, London: Sage.

Awasthi, Ganga Datta & Adhikari, Rabindra(2012) Changes in Nepalese Civil Service After

the Adoption of Inclusive Policy and Reform Measure, Kathmandu: Support to

Participatory Constitution Building in Nepal(SPCBN/UNDP).

Bennett, L.(2005) “Gender, Caste and Ethnic Exclusion in Nepal: Following the Policy

Process from Analysis to Action”, Arusaha Conference “New Frontiers of Social

Policy”, December 12-15, 2005.

Bhattachan, Krishna B. (1997) "Ethnic Situation in Nepal.", Paper read

at Consultation/Workshop on Initiative on South Asia Charter, First South Asian

Consultation, Kathmandu.

Brown, Michael E, ed.(2001) Nationalism and Ethnic Conflict, Cambridge: MIT.

Esman, Milton J. (1997) "Public Administration, Ethnic Conflict and Economic

Development," Public Administration Review, 57(6), 527-533.

Gautam, Bharat Raj(2012) Administrative reforms and application of performance based

management policies in the Nepalese civil service, Unpublished dissertation, Faculty

of Management, Tribhuvan University.

Gurung, Yogendra B., Suwal, Bhim Raj, Pradhan, Meeta S., and Tamang, Mukta

S.(2014) Nepal Social Inclusion Survery 2012: Caste, Ethnic and Gender

Dimenstions of Socio-Economic Development, Governance and Social

Solidarity, Kathmandu: Central Department of Sociology/Anthropology, Tribhuvan

University.

Hachhethu, Krishna (2014) "Nepal: Study of Political Inclusion and Research Methods", In,

Om Gurung, Mukta S. Tamang & Mark Turin(Eds), Perspectives on Social Inclusion

and Exclusion in Nepal,(173-190), Kathmandu: Central Department of Sociology/

Anthropology, Tribhuvan University.

Harff, Barbara and Gurr, Red Robert (2004) Ethnic Conflict in World Politics, Westview

Press.

Harris, Peter and Reilly, Ben (eds) (1998) Democracy and Deep-Rooted Conflict: Options for

Negotiators, Stockholm: International IDEA.

Jamil, Ishtiaq, Dangal, Rameshwor (2009) “The State of Bureaucratic Representativeness and

Administrative Culture in Nepal”, Contemporary South Asia, 17(2), 193-211.

Kegley Jr. Charles W. (2009) World Politics: Trend and Transformation, 12th ed. Belmont:

Wadworth and Cengage Learning.

47

Koiral, Kedarnath(2014) “Reservation in Study”, www.ekantipur.com accessed date July 31,

2014.

Lawoti, Mahendra (2005) Towards a Democratic Nepal: Inclusive Political Institutions for a

Multicultural Society, New Delhi, London and Thousand Oaks: Sage Publication.

Lawoti, Mahendra (2014) A Comprehensive Exclusion/Inclusion Index for Nepal: A

Proposal". In, Om Gurung, Mukta S. Tamang & Mark Turin(Eds), Perspectives on

Social Inclusion and Exclusion in Nepal,(122-173), Kathmandu: Central Department

of Sociology/ Anthropology, Tribhuvan University.

National Judicial Academy, Nepal(2013) Gender Equality and Social Inclusion Analysis of

the Nepali Judiciary- Research Report, Lalitpur: National Judicial Academy, Nepal.

Neupane, Govinda (2000) Nepal's National Question: Social Composition and Possibilities of

Accommodation(in Nepali), Kathmandu: Center for Development Studies.

Page, Scott E. (2008) The Difference: How the Power of Diversity Create Better Groups

Firms, Schools and Societies, Princeton: Princeton University Press.

Paudel, Narendra Raj (2014) Development Management, Kathmandu:Sirjina Pahari(Paudel)

Purkoti, Shyam K., Pariyar, Govind, Bhandari, Kiran and Sob, Gita(2009) Draft Report on

Study of Reservation for Dalit in Nepal, Kathmandu: Social Inclusion Research

Fund(SIRF/SNV Nepal.

Tamang, Mukta S. (2014) "Perspective on Social Inclusion and Implication for Research in

Nepal", In Gurung, O., Tamang, M.S. & Turin M. (Eds), pp.11-57) Perspectives on

Social Inclusion and Exclusion in Nepal, Kathmandu: Central Department of

Sociology/Anthropology, Tribhuvan University.

Wilson, L (2006) "Developing a model for the measurement of social inclusion and social

captiatl in Regional Australia."Social Indicators Research, 75, 335-360.

Wimmer, Andreas (2002) Nationalist Exclusion and Ethnic Conflict: Shadows of Modernity,

Cambridge University Press.

g]kfn ;/sf/ -@)^$_ lghfdtL ;]jf P]g, @)$(-bf];|f] ;+;f]wg_, sf7df08f} M g]kfn sfg'g Joj:yf ;ldlt .

nf]s;]jf cfof]u -@)^%_ nf]s;]jf cfof]usf] pgGkrf;cf} aflif{s k|ltj]bg, sf7df08f} M nf]s;]jf cfof]u .

nf]s;]jf cfof]u -@)^^_ nf]s;]jf cfof]usf] krf;cf} aflif{s k|ltj]bg, sf7df08f} M nf]s;]jf cfof]u .

nf]s;]jf cfof]u -@)^&_ nf]s;]jf cfof]usf] PsfpGgf}} aflif{s k|ltj]bg, sf7df08f} M nf]s;]jf cfof]u .

nf]s;]jf cfof]u -@)^*_ nf]s;]jf cfof]usf] afpGgf} aflif{s k|ltj]bg, sf7df08f} M nf]s;]jf cfof]u .

nf]s;]jf cfof]u -@)^(_ nf]s;]jf cfof]usf] lqkGgf} aflif{s k|ltj]bg, sf7df08f} M nf]s;]jf cfof]u .

nf]s;]jf cfof]u -@)&)_ nf]s;]jf cfof]usf] rpGGff} aflif{s k|ltj]bg, sf7df08f} M nf]s;]jf cfof]u .

48

cg';"rL !

lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog cj:yfsf] k'g/fjnf]sg

cfb/0fLo pQ/bftf,

gd:sf/

xfdL tkfO+{nfO{ o; ;dfj]zL gLltsf] sfof{Gjogsf] cj:yf;DaGwL cWoog ug{ tof/ ul/Psf] k|ZgfjnL

eg{sf] nflu ;fb/ cg'/f]w ub{5fF} . of] cg';Gwfg sfo{ hgk|Zff;g s]Gb|Lo ljefu, lqe"jg ljZjljBfno /

Zff;sLo ;'wf/sf nflu ;fj{hlgs k|zf;gsf] tof/L cfof]hgf -k|LkLP/_, ;fdfGo k|zf;g dGqfno, g]kfn

;/sf/ ;+o'Qm¿kdf cWoog ug{ nfluPsf] xf] . o; cg';Gwfg sfo{sf] d'Vo p2]Zo lghfdtL ;]jfdf

;dfj]ZfL gLlt sfof{Gjog ePkZrft\ o;sf] k|efj kQf nufpg' /x]sf] 5 . xfdL tkfO{+n] lbPsf] pQ/

cg';Gwfg sfo{sf] cnfjf cGo k|of]hgnfO{ pkof]u ug]{ 5}gf} / uf]Ko /flvg]5 egL k|lta4tf k|s6 ub{5f+} .

To;}n] 9'Ss eO{ cfkm"nfO{ nfu]sf] ljrf/ k|:6;Fu pQ/ lbO{ ;xof]u ug{ cg'/f]w;d]t ub{5f}F . o;

cg';Gwfgsfo{sf] ;kmntf tkfO{+n] lbPsf] pQ/df lge{/ ub{5 .

tkfO{+sf] ;xof]usf] ck]Iff ub{5fF} .

hgk|zf;g s]Gb|Lo ljefu

lqe'jg ljZjljBfno

klxnf] v08

-s_ JolQmut ;"rgfx¿

!_ gfd -P]lR5s_M

@_ lnª\uM

c= k'?if cf= dlxnf

#_ pd]/-jif{df_M

$_ hflt tyf hghflt kl/roM

%_ lzIffM

lzIffsf] tx lrGx nufpg'xf];\ lzIffsf] tx lrGx nufpg'xf];\

c= P;Pn;L jf ;dsIfL O{= :gftsf]Q/ tyf

;dsIfL

cf= b; hf]8 b'O{ cyjf ;dsIfL p= ljBfjfl/lw

O= :gfts tyf ;dsIfL

^_ sfo{/t lhNnf-pko'Qm sf]i6df lrGx nufpg'xf];\_M

49

lhNnfsf] gfd lrGx lhNnfsf] gfd lrGx

c= sf7df8fF} p= s}nfnL

cf= wgs'6f pm= uf]vf{

O= wg'iff P= b}n]v

O{= c5fd

&_ tkfO{+ sfo{/t sfof{nosf] gfdM ==========================================

*_ tkfO{+ o; hflu/df egf{ x'Fbf s'g lj1fkgaf6 5flgg'ePsf] xf] <

c= ;dfj]zL cf= v'Nnf

(_olb ;dfj]zL xf] eg] s'g k|sf/sf] lj1fkgaf6 5flgPsf] xf] -s[kof pko'Qm 3]/fdf lrGx nufpg'xf];\_<

;dfj]zLsf] k|sf/ lrGx nufpg] 7fpF ;dfj]zLsf] k|sf/ lrGx nufpg] 7fpF

c= dlxnf O{= lk5l8Psf] If]q

cf= hflt . hghflt p= blnt

O= dw];L pm= km/s Ifdtf ePsf]

!)_tkfO{+ s'g txsf] sd{rf/L xf] <

Kfbsf] gfd lrGx nufpg] 7fpF Kfbsf] gfd lrGx nufpg] 7fpF

c= ;x–;lrj jf ;f] ;/x O{= gf;' jf ;f] ;/x

cf= pk–;lrj jf ;f] ;/x p= vl/bf/ jf ;f] ;/x

O= zfvf clws[t jf ;f] ;/x pm= cGo

bf];|f] v08

-v_ nf]s;]jf cfof]u-nf];]cf_

!= s] nf]s;]jf cfof]u pko'Qm pDd]bjf/ 5gf]6 ug{ lgikIf 5 <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_

c= 5 cf= 5}g

@= nf]s;]jf cfof]u Pp6f sd{rf/L 5gf]6 ;+:yfsf] ¿kdf o;sf] k|lti7fnfO{ s;/L d"Nofª\sg ug{'x'G5 < -

s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_

c= :jR5 cf= Tolt :jR5 5}g O= :jR5 5}g .

#= slt xb;Dd nf]s;]jf cfof]usf] sfo{:fDkfbg pko'Qm pDd]bjf/ 5gf]6sf] nflu k|efjsf/L ePsf]

kfpg'ePsf] 5 <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_

lgik|efjL 5 Tolt k|efjsf/L 5}g Kf|efjsf/L clt g} k|efjsf/L

! @ # $

-Uf_ k/LIff k|0ffnL

$= nf]s;]jf cfof]uåf/f ckgfOPsf lgDg lghfdtL sd{rf/L 5gf]6 ljlwx¿sf] pko'Qmfsf] dfkg ug'{xf];\ .-

s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_

50

/flzx? clt g}

sd;n

sd;n Tolt pQd

5}g

pQd clt

pQd

Yffx

5}g

lnlvt k/LIff ! @ # $ % ^

cGtjf{tf{ ! @ # $ % ^

cfOSo" ! @ # $ % ^

Effiff k/LIff ! @ # $ % ^

k|of]ufTds k/LIff ! @ # $ % ^

%= tkfO{+sf] d"Nofª\sgdf lghfdtL ;]jfdf ;Dkfbg ug'{kg]{ sfo{cg'¿ksf] sd{rf/L 5gf]6sf] nflu nf]s;]jf

cfof]usf] kf7\oqmdsf] ;fGble{stf s:tf] 5< -s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_

clt c;fGble{s c;fGble{s ;fGble{s clt ;fGble{s

! @ # $

-3_ nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf ;xeflutf

^= tkfO{+sf] larf/df, lnª\u, If]q, hfthflt tyf cGosf] cfwf/df nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng ug]{ k/LIffdf

s] g]kfnLnfO{ kIfkft u/]sf] 5 <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_

c= 5 cf= 5}g

&= tkfO{+sf] d"Nofª\sgdf, b]xfosf s'g hfthfltn] a9LeGbf a9L lj1fkg ul/Psf] kbnfO{ cfj]bg lbPsf

5g\ < -s[kof ¥ofª\s ug{'xf];\ h;df ¥ofª\s ! ;aeGbf sd / ¥ofª\s & ;aeGbf a9L _

;d'bfo ¥ofª\s

!

¥ofª\s @ ¥ofª\s

#

¥ofª\s

$

¥ofª\s

%

¥ofª\s

^

¥ofª\s

&

c= Kfxfl8 a|fDx0f If]qL ! @ # $ % ^ &

cf= Dfw];L a|fDx0f If]qL ! @ # $ % ^ &

O= Dfw];L dWod ju{ ! @ # $ % ^ &

O{= kxfl8 hghflt ! @ # $ % ^ &

p= Dfw];L hghflt ! @ # $ % ^ &

pm= Kfxfl8 blnt ! @ # $ % ^ &

P= Dfw];L blnt ! @ # $ % ^ &

&=! s'g} vf; ;d'bfosf] dfq a9L cfj]bg kgf{sf] sf/0f s] s] xf]nf <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx

nufpg'xf];\_

sf/0fx¿ clt

a]l7s

l7Ss

a]l7s

Gf t 7Ls g

t a]l7s

l7Ss

l7Ss

clt g}

l7s

Yffx 5}g

c= Wf]/} lzlIft x'gfn] ! @ # $ % ^

cf= Gf]kfnL dft[efiff ePsfx¿nfO{

;xh ePsf] x'gfn]

! @ # $ % ^

O= Nff]s;]jf cfof]u glhs ePsf]n] ! @ # $ % ^

O{= Gfftfjfb s[kfjfbsf] sf/0fn] ! @ # $ % ^

P= /fHon] g} lje]b u/]sf] x'gfn] ! @ # $ % ^

51

*= ufpF / ;x/sf] t'ngfdf a9L ufpFsf pDd]bjf/x¿ ;kmn x'gfsf] sf/0f s] xf]nf < -s[kof pko'Qm

sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_

sf/0fx¿ clt g}

a]l7s

a]l7s Gf t 7Ls g

t a]l7s

;fdfGo

7Ls

clt g}

7Ls

Yffx 5}g

c= u|fdL0f ;+:sf/ ! @ # $ % ^

cf= ;xl/of ;+:sf/ ! @ # $ % ^

O= Kffl/jfl/s cled'vLs/0f ! @ # $ % ^

O{= a9L lzlIft ! @ # $ % ^

p= a9L kxF'r ! @ # $ % ^

pm= Af9L a]/f]huf/ ! @ # $ % ^

P= Nff]s;]jf cfof]usf]

k/LIffafx]s ljsNk gePsf]

! @ # $ % ^

P}= Gf]kfnL efiffn] ;xh agfPsf] ! @ # $ % ^

(= lghfdtL ;]jfdf sfo{/t sd{rf/L g} nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf a9L ;kmn x'gfsf] sf/0fx¿ s] s]

xf]nfg\ <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_

sf/0fx¿ k"0f{

c;xdt

;fdfGo

c;xdt

;fdfGoo

;xdt

;xdt k"0f{

;xdt

Yffx

5}g

c= Nff]s;]jf cfof]usf] k|0ffnL;DaGwL

cg'ejL ePsf] x'gfn]

! @ # $ % ^

cf= Nff]s;]jf cfof]un] ;~rfng ug]{

k/LIff;DaGwL cg'ejL ePsf] x'gfn]

! @ # $ % ^

O= lghfdtL ;]jfdf a9L sl/o/ If]q

ePsf]n]

! @ # $ % ^

O{= lghfdtL ;]jfnfO{ g} afWofTds

¿kdf 5gf]6 ug'{kgf{sf] sf/0fn]

! @ # $ % ^

p= lghfdtL ;]jfdf /xFbf v]/L ;dfhn]

x]g]{ b[li6sf]0f g} km/s 5 . o;df a9L

;Ddfg tyf kfj/ pkef]u ug{ kfOg]

x'gfn] .

! @ # $ % ^

pm= cGo s]xL eP ! @ # $ % ^

!)= nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf h;sf] s[lif k];f ePsfx¿ g} ;kmn x'gfsf] sf/0f s] xf]nf <-s[kof

pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_

sf/0fx¿ k"0f{

c;xdt

;fdfGo

c;xdt

;fdfGo

;xdt

;xdt k"0f{

;xdt

Yffx

5}g

c= s[lif k]z;fdf cToGt sl7g

hLjgofkg ug{ kgf{n]

! @ # $ % ^

cf= u|fdL0f kl/j]zn] ws]nL/x]sf] x'gfn] ! @ # $ % ^

O= nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffsf] nflu

eGbf cGo k];fdf nfUgnfO{ lgj]zsf]

nflu cfjZos ;|f]t ;fwg gePsf]

x'gfn]

! @ # $ % ^

52

O{= of] g} JolQmut Ifdtf b]vfpg]

pRrtd ljsNk ePsf] x'gfn]

! @ # $ % ^

p= lghfdtL ;]jfdf a9L hflu/sf] ;'/Iff

ePsf] x'gfn]

! @ # $ % ^

pm= g]kfndf lghfdtL ;]jf;lxt ;/sf/L

;]jf afx]s cGo ;+:yfut cfwf/ lbg]

c¿ lghL If]q gePsf] x'gfn]

! @ # $ % ^

P= cGo s]xL eP ! @ # $ % ^

!!= pDd]bjf/x¿ ;/sf/L sn]h tyf :s'ndf cWoog u/]sfx¿ lghL :s'n / sn]hdf cWoog u/]sfx¿

a9L ;kmn x'gfsf sf/0fx¿ s] s] xf]nfg\ <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_

sf/0fx¿ k"0f{

c;xdt

;fdfGo

c;xdt

;fdfGo

;xdt

;xdt k"0f{

;xdt

Yffx

5}g

c= lghfdtL ;]jfsf] ;Gbe{df a9L

cle?lrsf] sf/0fn]

! @ # $ % ^

cf= lghfdtL ;]jf ;DaGwL a9L ?lr

ePsf] x'gfn]

! @ # $ % ^

O= a9Lldlxg]tL ePsf] x'gfn] ! @ # $ % ^

O{=lghfdtL ;]jfdf afx]s e/kbf]{ ljsNk

gePsf] x'gfn]

! @ # $ % ^

p= lghfdtL ;]jfdf a9L cfly{s nfe

x'g] x'gfn]

! @ # $ % ^

pm= hfgsf/Llagfg} ufpFn] hLjgn]

ldlxg]t ug{ l;sfPsf] x'gfn]

! @ # $ % ^

P= lghfdtL ;]jfdf ePsf

sd{rf/Lx¿sf] hLjgk4ltn] a9L

cfsif{0f u/]sf] x'gfn]

! @ # $ % ^

P]= cGo s]xL eP ! @ # $ % ^

-ª_ Gofo

!@= s] g]kfnL hgtfn] nf]s;]jf cfof]usf] 5gf]6 k|lqmofaf6 Gofo ePsf] cg'e"lt u/]sf 5g\ <-s[kof

pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_

c= 5 cf= 5}g

!@=! olb 5g\ eg] sf/0f lbg'xf];\ . -! eg]sf] ;aeGbf sd / $ eg]sf] ;aeGbf a9L xf] ._

sf/0fx¿ ! ;aeGbf

sd

@ # $ ;aeGbf

jl9

% yfxf

5}g

c= of] ;a}nfO{ v'Nnf 5 . ! @ # $ %

cf= o;n] ;dfj]zL gLlt cjnDag u/]sf] 5 . ! @ # $ %

O= o;df s'g} cfwf/df lje]b u/]sf] 5}g . ! @ # $ %

O{= o;sf] 5gf]6 k|lqmof lgikIf 5 . ! @ # $ %

p= lghfdtL ;]jfn] b]zsf x/]s kl/ro ePsf

hgtfsf] k|ltlglwTj u/]sf] x'g'k5{ .

! @ # $ %

pm= cGo s]xL eP

53

-r_ cfly{s kIf

!#= ;dfj]zL lgo'lQm k|s[ofnfO{ cfly{s kIf;Fu s;/L hf]8\g'x'G5 <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx

nufpg'xf];\_

sf/0fx¿ k"0f{

c;xdt

;fdfGo

c;xdt

;fdfGo

;xdt

;xdt k"0f{

;xdt

Yffx

5}g

c= lghfdtL ;]jfdf tna a9L 5 . ! @ # $ % ^

cf= lghfdtL ;]jfdf tnasf] lglZrt 5

.

! @ # $ % ^

O= lghfdtL ;]jfdf cGo ;'ljwfx¿

Kfz:t 5 .

! @ # $ % ^

O{= lghfdtL ;]jfdf sfo{ ;Dkfbg u/]

klg gu/] klg hflu/ hfFb}g .

! @ # $ % ^

p= ;du|df lghfdtL ;]jfdf cfly{s

nfe a9L 5 .

! @ # $ % ^

pm= lghfdtL ;]jfdf hflu/ vfPkl5

hLjg:t/ ;'wfg{ ;lhnf] x'G5 .

! @ # $ % ^

-5_ j[lQ ljsf;

!$= ;dfj]zLaf6 lghfdtL ;]jfdf k|j]z kfPsf sd{rf/Lsf] j[lQ ljsf; s:tf] b]Vg'x'G5 <

l9nf] Gf t l56f] g t l9nf] Psbd l56f] Yffxf 5}g

! @ # $

-h_ sfo{;Dkfbg :t/

!%= lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL cfwf/df 5gf]6 ePsf sd{rf/Lx¿sf] sfo{;Dkfbg :t/ s;/L d"Nofª\sg

ug'{x'G5 <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_

Df"Nofª\sgsf cfwf/x¿ Go"g ;fdGo pQd clt pQd

c= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] kl/0ffd ! @ # $

cf= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] nfut ! @ # $

O= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf nufOPsf] ;do ! @ # $

O{= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] u'0f:t/ ! @ # $

p= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] kl/0ffd ! @ # $

pm= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] nfut ! @ # $

P= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf nufOPsf] ;do ! @ # $

P}= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] u'0f:t/ ! @ # $

cf]= gLlt ljZn]if0f ug]{ Ifdtf ! @ # $

cf}= 5nkmn tyf jftf{ ug]{ Ifdtf ! @ # $

c+= ljj]s k|of]u, lg0f{o ug]{ Ifdtf / d"Nofª\sg ! @ # $

cM g]t[Tj / ;ª\u7gfTds Ifdtf ! @ # $

cc= k];fut ;+j]bgzLntf -Odfgbfl/tf tyf uf]klgotf_ ! @ # $

ccf= ljifo j:t'sf] 1fg / ;Lk ! @ # $

cO= cGt/ j}olQms :jefj / ;~rf/ ;Lk ! @ # $

54

cO{= sfo{ rfk axg ug]{ Ifdtf ! @ # $

cp= ;dodf 7Ls lsl;daf6 sfo{ ;Dkfbg d"Nofª\sg kmf/d eg]{ ! @ # $

cpm= l;h{gzLntf / cu|;/tf ! @ # $

cP= ;xof]uLnfO{ ljsl;t ug]{ Ifdtf ! @ # $

cP]= ;|f]t / ;fwgsf] k|efjsf/L pkof]u ug]{ ! @ # $

cP}= sfo{sf] ;ª\u7g ug{;Sg] Ifdtf ! @ # $

ccf]= uf]klgotf /fVg ;Sg] Ifdtf ! @ # $

ccf}= lgb]{zgcg';f/ sfo{ ug{;Sg] Ifdtf ! @ # $

cc+= pkl:ylt, ;dosf] kfngf / cg'zf;g ! @ # $

ccM pRr g}ltstf ! @ # $

cfc= sfddf ?lr / pT;fx ! @ # $

cfcf= uNtL gbf]xf]¥ofpg] k|j[lQ ! @ # $

!^= lghfdtL ;]jfdf v'Nnf cfwf/df 5gf]6 ePsf sd{rf/Lx¿sf] sfo{;Dkfbg :t/ s;/L d"Nofª\sg

ug'{x'G5 <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_

Df"Nofª\sgsf cfwf/x¿ Go"g ;fdGo pQd clt pQd

c= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] kl/0ffd ! @ # $

cf= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] nfut ! @ # $

O= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf nufOPsf] ;do ! @ # $

O{= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] u'0f:t/ ! @ # $

p= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] kl/0ffd ! @ # $

pm= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] nfut ! @ # $

P= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf nufOPsf] ;do ! @ # $

P}= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] u'0f:t/ ! @ # $

cf]= gLlt ljZn]if0f ug]{ Ifdtf ! @ # $

cf}= 5nkmn tyf jftf{ ug]{ Ifdtf ! @ # $

c+= ljj]s k|of]u, lg0f{o ug]{ Ifdtf / d"Nofª\sg ! @ # $

cM g]t[Tj / ;ª\u7gfTds Ifdtf ! @ # $

cc= k];fut ;+j]bgzLntf -Odfgbfl/tf tyf uf]klgotf_ ! @ # $

ccf= ljifo j:t'sf] 1fg / ;Lk ! @ # $

cO= cGt/ j}olQms :jefj / ;~rf/ ;Lk ! @ # $

cO{= sfo{ rfk axg ug]{ Ifdtf ! @ # $

cp= ;dodf 7Ls lsl;daf6 sfo{ ;Dkfbg d"Nofª\sg kmf/d eg]{ ! @ # $

cpm= l;h{gzLntf / cu|;/tf ! @ # $

cP= ;xof]uLnfO{ ljsl;t ug]{ Ifdtf ! @ # $

cP]= ;|f]t / ;fwgsf] k|efjsf/L pkof]u ug]{ ! @ # $

cP}= sfo{sf] ;ª\u7g ug{ ;Sg] Ifdtf ! @ # $

ccf]= uf]klgotf /fVg ;Sg] Ifdtf ! @ # $

ccf}= lgb]{zgcg';f/ sfo{ ug{;Sg] Ifdtf ! @ # $

cc+= pkl:ylt, ;dosf] kfngf / cg'zf;g ! @ # $

ccM pRr g}ltstf ! @ # $

cfc= sfddf ?lr / pT;fx ! @ # $

cfcf= uNtL gbf]xf]¥ofpg] k|j[lQ ! @ # $

;xof]usf nflu wGojfb ...

55

cGtjf{tf{

lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog cj:yfsf] k'g/fjnf]sg

cfb/0fLo pQ/bftf

gd:sf/

xfdLtkfO{+nfO{ o; ;dfj]zLgLltsf] sfof{Gjogsf] cj:yf;DaGwL cWoogug{ tof/ ul/Psf] k|ZgfjnLeg{sf]

nflu ;fb/ cg'/f]w ub{5f+} . of] cg';Gwfgsfo{ hgk|Zff;g s]Gb|Lo ljefu, lqe'jgljZjljBfno / Zff;sLo

;'wf/sfnflu ;fj{hlgs k|zf;gsf] tof/L cfof]hgf -k|kLP/_, ;fdfGok|zf;g dGqfno, g]kfn ;/sf/ ;+o'Qm

¿kdfcWoogug{ nfluPsf] xf] . o; cg';Gwfgsfo{sf] d'Vo p2]ZolghfdtL ;]jfdf

;dfj]ZfLgLltsfof{GjogePkZrft\ o;sf] k|efj kQf nufpg' /x]sf] 5 . xfdL tkfO{+n] lbPsf] pQ/

cg';Gwfgsfo{sf] cnfjfcGok|of]hgnfO{ pkof]u ug]{ 5}gf} / uf]Ko /flvg] 5 egL k|lta4tf k|s6 ub{5f}F .

To;}n] 9'Ss eO{ cfkm"nfO{ nfu]sf] ljrf/ k|i6;Fu pQ/ lbO{ ;xof]u ug{ cg'/f]w ;d]t ub{5fF} . o;

cg';Gwfgsfo{sf] ;kmntf tkfO{+n] lbPsf] pQ/dflge{/ ub{5 .

tkfO{+sf] ;xof]usf] ck]Iffub{5fF} .

bf];|f] v08 –cGtjf{tf{_

!= tkfO+{n] lghfdtL ;]jfdf cjnDagul/Psf] ;dfj]zL egf{ k|s[ofnfO{ s;/L d"Nofª\sg ug'{ePsf] 5 < s]

of] k|0ffnL 7Ls 5 < olb 7Ls 5 eg] lsg / s;/L <olb 5}g eg] klglsg / s;/L<

==============================================================================================================================================

===========================================================================================================================

@= s] of] k|lqmofn] g]kfnLnfO{ GofolbPsf] 5< olb lbPsf] 5 eg] s;/L< olb 5}g eg] lsg<

=================================================================================================================================

#= g]kfnL ;dfhdf of] nf]s;]jf cfof]usf slyt pkNnf] hfltnfO{ pko'Qm 5 elgG5 . tkfO{+sf] ljrf/df of]

s:tf] 5 <

=================================================================================================================================

$= tkfO{+sf] cg'ejdf nf]s;]jfcfof]usf] egf{ k|s[ofnfO{ s;/L d"Nofª\sgug'{x'G5 < nf]s;]jf cfof]uåf/f

ul/Psf] lj1fkg pko'Qm 5 5}g < o; k|lqmofsf ;jn / b'j{n kIfdfk|sf; kfl/lbg'xf];\ .

=================================================================================================================================

%= tkfO{+sf] ljrf/df nf]s;]jfcfof]u lng] lnlvt k/LIffsf /fd|f kIfx¿ / g/fd|f kIfx¿ s] x'g\ h:tf]

nfU5 <

==============================================================================================================================================

====================================================================================================================

^= tkfO{+sf] cg'ejdf nf]s;]jfcfof]un] lnlvt k/LIffsfnflutof/ ul/Psf] kf7\oqmd ;a} ;fdfGo of]Uotf

k'u]sfnfO{ pko'Qm5 < of] kf7\oqmdsf ;jn kIfx¿ s] s] x'g\ / b'j{n kIfx¿ s] s] x'g\ <pNn]v ul/lbg'xf];\

.

===============================================================================================================================

56

&= cGtjf{tf{sf] qmddf tkfO+{n] s] dfgjLo wfFwnL ePsf] cg'ej ug{' ePsf] 5 < -h:t} gftfjfb

lqmkfjfbOToflb_ olb 5 eg] s:tf] lsl;dsf] <

==============================================================================================================================================

====================================================================================================================

*= tkfO{+sf] ljrf/df lsg kxf8L kl/j]z, lzlIft, a|fDx0f If]qL g} nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf pQL0f{x'g

;kmnePsfxf]nfg\ <

==============================================================================================================================================

====================================================================================================================

(= ;dfj]zLtkm{ klg g]jf/, sfo:y, rf}w/L tyfcGohghflt ;d'bfosfpkNnf] txsf ;d'bfo g} ;kmnePsf]

kfOG5 . lsg xf]nf<

==============================================================================================================================================

====================================================================================================================

!)= dlxnfsf] xsdf klg sd{rf/Lsf >LdtL jf 5f]/L, a'xf/L g} clwsf+z ;kmnePsf] kfOof] . o:tf]

lsgxf]nf<

==============================================================================================================================================

====================================================================================================================

!!= v'Nnftkm{af6 lgo'lQm kfPsfsd{rf/Lsf] eGbf ;dfj]ZfLtkm{sfsd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbg t'ngfTds

¿kdfsdhf]/ ePsf] ts{ u/]sf] kfOPsf] 5 . s] of] s'/f tkfO{+sf] ljrf/df ;fFrf] xf] <tkfO+{sf] sfof{nodf

;dfj]zLaf6 egf{ ul/Psf sd{rf/L / v'Nnftkm{af6 lgo'Qm sd{rf/Lsf] sfo{ ;Dkfbg s:tf] kfpg'ePsf] 5

<t'ngfTds d"Nofª\sgul/lbg'xf];\ . s:sf] sfo{;Dkfbg /fd|f] 5 <lsg<

==============================================================================================================================================

====================================================================================================================

!@= ;du|df lghfdtL ;]jfdf j[lQ ljsf;sf] cj:yf s:tf] 5 <vf; u/L v'Nnftkm{sf] eGbf

;dfj]zLtkm{af6 lgo'Qm ePsf sd{rf/Ln] l56f]eGbf l56f] a9'jf / j[lQljsf;sf cj;/h:tf ;'ljwf kfPsf]

eGg] ts{ ul/G5 . olb o:tf] xf] eg] s;/L / lsgxf]nf<

==============================================================================================================================================

====================================================================================================================

!#= lghfdtL sd{rf/L lgo'Qm k|lqmofdf s:tf lsl;dsf afwf tyf ;d:ofx¿ 5g\ <atfOlbg'xf];\ .

==============================================================================================================================================

====================================================================================================================

!$= cGTodf, tkfO{+sf] ljrf/df s:tf lsl;dsf ;'emfjx¿ lbg'x'G5 <

=================================================================================================================================

;xof]usf nflu wGojfb ...

! Tffufwf/L eGgfn] pkNnf] hft hfltnfO{ hgfpFb5 .

57

@ dtjfnL eGgfn] ltAatn] kl/jf/;Fu ;DaGw /fVg] / blnt kl/jf/x¿nfO{ hgfpFb5 .

# hghflt dfq egL pNn]v u/]sf pQ/bftfx¿ o; tYofª\sdf ;dfj]z ul/Psf] 5 . cGo hghflt h;n]

cfˆgf] y/ pNn]v u/]sf 5g \ ;f]xLcg';f/ ljZn]if0f ul/Psf] 5 .