LIST DIREKCIJE [UMA REPUBLIKE CRNE GORE

BBBBrrrroooo jjjj 3333 •••• jjjj uuuunnnn 2222000000004444 .... ggggoooodddd iiii nnnneeee

PPPPaaaarrrr kkkk iiii sssspppprrrreeeedddd zzzzggggrrrraaaaddddeeee DDDDiiii rrrreeeekkkkcccc iiii jjjj eeee {{{{uuuummmmaaaa CCCCrrrrnnnneeee GGGGoooorrrreeee uuuu PPPP llll jjjj eeeevvvv llll jjjj iiiimmmmaaaa

PODSJE]ANJE

RADOMIR JAKI] I DRUGOVI...

MMoolliimmoo rrooddbbiinnuu ii pprriijjaatteelljjee oonniihh kkoojjee nniissmmoo pprreeppoozznnaallii nnaaffoottooggrraaffiijjii ddaa nnaamm ssee jjaavvee ssaa ppooddaacciimmaa,, aa uujjeeddnnoo ssee zzaahhvvaalljjuujjeemmggoossppooddiinnuu MMiilluunnuu PPeettrroovvii}}uu nnaa uussttuupplljjeennoomm mmaatteerriijjaalluu..

GGll.. ii ooddgg.. uurreeddnniikk

Prvi red stoje:

1. Milun Petrovi}2. Milorad ]orsovi}3. Radoman Lale Bo{kovi}4. Du{an Dedaji}5. [ole Rondovi}6. Radisav Peruni~i}7. Branko Taba{8. Velimir Borovi}9. ?10. Bajo Cupara

Drugi red stoje:

11. Du{an Dujovi}12. Drago Raoni}13. in`. Kosa}14. ^edo Mitrovi}15. Todor Lakovi}16. Momir Karovi}17. Milovan Kljajevi}18. Si}o An|eli}

Tre}i red sjede:

19. ? - op{tinski predstavnik u upravnom odboru20. Radomir Jaki} - direktor21. Joko Kne`evi} - predstavnik u Upravnom odboru22. Mikailo Ilin~i}23. ? - op{tinski predstavnik u upravnom odboru

Fotografija iz 1954. god.

3BBrroojj 33,, 22000044..

IZDAVA^:DIREKCIJA [UMA RCG

Pljevlja, Mirka To{i}a bbDirektor Iso Kala~, dipl.ecc.

Tel/faks Redakcije: 089 23 024E-mail: cgsume@cg.yu

Javno glasilo “[UME” osnovanoje odlukom Direkcije {uma RCG

br. 531 od 7.5.2003. godine.

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK:Radosav Kova~evi}

URE\UJE URE\IVA^KI ODBOR

List je registrovan kod Republi~kogsekretarijata za informacije

Podgorica, pod rednim brojem 530.

@IRO RA^UN:55900-637-6-532

PRIPREMA ZA [TAMPUI TEHNI^KO URE\ENJE:

Rade Kne`evi}

Fotografija na naslovnoj strani:“Lane moje”, R. Kova~evi}

[TAMPA:“MAKARIJE”, Podgorica

IZ SADR@AJA:

• Vuki} Novovi}:Drvna industrija u Crnoj Gori

• Milosav Mi{o An|eli}:Sertifikacija i odr`ivo gazdovanje{umama u Crnoj Gori - od idejedo realizacije

• Razgovor sa direktoromDirekcije {uma Isom Kala~em:Direkcija {uma uspje{noposlovala

• Konstantin Varelides:Izvje{taj o misiji: “Predlozipolitike i regionalizacije gaz-dovanja {umama” (nastavak)

• Banjo [o}:Vra}anje {uma na osnovuotomanskih tapija

PI[ITE NAM...Po{tovani ~itaoci, u na{u Redakciju stigao je veliki broj va{ih

priloga i fotografija. Na `alost, i pored toga {to smo pove}ali brojstranica va{eg i na{eg lista, nismo u mogu}nosti da ih sve objavimo.Ovom prilikom vam se zahvaljujemo na saradnji i pozivamo:

• u~estvujte u ure|ivanju ~asopisa “[ume”;• {aljite tekstove, zapise, sje}anja, dokumenta, fotografije;• javite se novostima iz struke, nauke, prenesite va{a iskustva;• reklamirajte va{u djelatnost, proizvodnju, trgovinu, sve {to ima

veza sa {umom, ekologijom, lovom, ribolovom besplatno na strani-cama va{eg ~asopisa - oglasite va{u ponudu i potrebu.

Na{a adresa je:DIREKCIJA [UMA RCG Pljevlja,(za ~asopis “[ume”)Ul. Mirka To{i}a bb84210 Pljevlja

E-mail: cgsume@cg.yu

STRANICE ^ASOPISA “[UME” SU OTVORENE!

Po{tovani ~itaoci,

Ovo je tre}i broj ~asopisa “[UME” glasila Direkcije {umaCrne Gore. Ako ste pro~itali uvodnike iz prethodna dva bro-ja rado }u vas po{tedjeti. Uostalom, neka o “[UMAMA” go-vore sami tekstovi kroz pera njihovih autora.

S po{tovanjem,

glavni i odgovorni urednikRadosav Kova~evi}

Tema broja:EKO-TURIZAM RAZVOJNA [ANSA

ZA SJEVERNI DIO CRNE GORE

(Strana 25)

4 BBrroojj 33,, 22000044..

Drvna industrija, zajedno sa {umarstvom, predsta-vlja zna~ajnu privrednu djelatnost u RCG, istina sa-da vi{e po potencijalu nego po rezultatima koje ostva-ruje. Raspolo`ivi sirovinski resursi i brojni kapacitetikoji su formirani, osnova su za znatno ve}i nivo pro-izvodnje i zna~ajnije participiranje u ukupnom dru-{tvenom proizvodu, izvozu i zaposlenosti. Zato ovajprivredni kompleks zaslu`uje du`nu pa`nju pri defi-nisanju strategije dugoro~nog ekonomskog razvojaRepublike.

Drvna industrija u RCG je du`i niz godina bila u re-cesiji, {to je imalo za posledicu zna~ajan pad proizvod-nje i bitno reduciranje zaposlenosti, uz evidentne gu-bitke u poslovanju i konstantno obezvre|ivanjeimovine. U uslovima dugogodi{nje zatvorenosti izgu-bljeno je vanjsko tr`i{te, a u najve}oj mjeri i kriterijkvaliteta, po svim osnovama.

U uslovima stvaranja osnovnih pretpostavki za o`i-vljavanje privrednih aktivnosti u Republici, predvi|e-nih Agendom ekonomskog razvoja, pred drvnom in-dustrijom su odjednom iskrsli brojni problemi, kao {tosu: nemogu}nost adekvatnog obezbe|enja osnovne si-rovine, bitno tehnolo{ko zaostajanje, zastareli proiz-vodni programi, devalvirana kadrovska struktura, iz-gubljeno prvobitno tr`i{te i dr.

Sirovinski resurs {umarstva, koji je ograni~en i ko-ji se sporo obnavlja, evidentno je, zbog neracionalno-sti i neadekvatnog tretmana u jednom du`em periodu,pretrpio odre|ene {tete, sa posledicama koje su o~igled-ne, makar kada se to mjeri koli~inom i kvalitetom si-rovine za preradu, koji su u osjetnom padu.

Postoje}a oprema je tehni~ki dotrajala i tehnolo{kizastarila, tako da kod ve}ine postoje}ih kapacitetanije mogu}e obezbijediti kvalitetnu i efikasnu proiz-vodnju. U svijetu je ve} odavno aktuelna nova gene-racija opreme sa numeri~kim upravljanjem, koja uzfleksibilnost proizvodnih sistema, obezbje|uje visokkvalitet i ta~nost obrade, punu racionalizaciju norma-tiva materijalnih i energetskih inputa, zatim omogu-}uje znatno ve}u produktivnost rada, primjenu novihmaterijala i isklju~uje mogu}nost gre{ke ~ovjeka. U ka-kvom smo zaostatku, u pogledu opreme i tehnologije,najbolje govori podatak da npr. u Njema~koj, koja jenajzna~ajniji proizvo|a~ opreme za drvnu industrijuu Evropi, prakti~no sva oprema za industrijsku pro-

izvodnju u prera-di drveta je nu-meri~ka, a kod90% opreme koja se proda razvoj nije stariji vi{e od3 do 5 godina.

Proizvodni programi dugo vremena nijesu unapre-|ivani niti inovirani, ~ak su kod ve}eg broja subjeka-ta i izvjesno degradirani po osnovu kvaliteta i asorti-mana, {to je zabrinjavaju}e. Istovremeno, u svijetusu u~injeni zna~ajni pomaci na planu promjena kon-cepta proizvodnih programa, {to se mo`e ilustrovatikroz sljede}e:

• Kod pilanske prerade, pored klasi~nog proreza, ak-tuelno je su{enje i dorada sortimenata u smislu izra-de lameliranih elemenata za stolariju, uslojenih nosa-~a i lijepljenih konstrukcija za gra|evinarstvo, zatimlameliranih plo~a za namje{taj i ure|enje enterijera isl.

• U proizvodnji furnira i plo~a bitno su pobolj{anasvojstva klasi~nog asortimana plo~a i uvedeni o{tristandardi, posebno u pogledu ekolo{kih uslova, osvo-jena je proizvodnja novih tipova i vrsta drvnih plo~a,napravljeni su revolucionarni pomaci u pogledu nji-hovog oplemenjavanja, bitno je pobolj{an kvalitetfurnira kroz primjenu novih tehnologija, usvojeni sustrogi propisi za sortiranje, formatizovanje, pakova-nje i obilje`avanje furnira i sl.

• U proizvodnji parketa sna`na je tendencija zamje-ne klasi~nog parketa sa uslojenim i lameliranim par-ketom, u razli~itim kombinacijama.

• Kod gra|evinske stolarije, pored visokih estet-skih zahtjeva, uvedeni su i o{tri propisi u pogleduta~nosti i kvaliteta obrade, koje je mogu}e posti}i sa-mo kori{}enjem numeri~ke opreme, uz povr{insku ob-radu sa materijalima koji obezbe|uju efikasnu i traj-nu za{titu,

kao i vizuelno dopadljive efekte. • U proizvodnji namje{taja, pored visokih zahtjeva

u pogledu kvaliteta izrade i primjene adekvatnih ma-terijala, {to se naprosto podrazumijeva, svaka ve}akompanija ili grupe proizvo|a~a iz nekog podru~ja iliregije imaju svoj prepoznatljiv stil, {to sve skupa for-mira odre|eni dojam o proizvodu koji ima imid` “rob-ne marke”. Kopiranje tu|ih modela, uz odsustvo vla-stitog dizajna, ne daje `eljene efekte, pogotovo na

Vuki} Novovi}

DDDD RRRR VVVV NNNN AAAA IIII NNNN DDDD UUUU SSSS TTTT RRRR IIII JJJJ AAAAUUUU CCCC RRRR NNNN OOOO JJJJ GGGG OOOO RRRR IIII

AKTUELNI PROBLEMI I MOGU]NOSTI REVITALIZACIJE

5BBrroojj 33,, 22000044..

du`i rok.Uporedo sa narastanjem pote{ko}a u poslovanju

preduze}a drvoprerade do{lo je do stalnog osipanja ka-dra. Problemi sa novim menad`mentom su dijelomdoprinijeli i nedopustivo dugom dr`anju nekoliko ko-lektiva u stanju ste~aja, kao i uvo|enje vi{e uzastop-nih ste~ajnih postupaka kod par preduze}a.

Proizvodi prerade drveta, preferiraju {irem tr`i{tu,dobrim dijelom i izvozu. Procesi globalizacije koji suu toku, pro{irili su zahtjeve svjetskog tr`i{ta, na ko-me su kvalitet i inovativnost proizvoda glavni fakto-ri konkurentnosti. Na{im dugogodi{njim odsustvomaktivne komunikacije sa okru`enjem, izgubili smoneka zna~ajna ino tr`i{ta, ~ije }e ponovno osvajanje bi-ti skop~ano sa nizom ograni~enja koja treba prevazi-}i. Poseban problem se javlja i kod samog organizo-vanja izvoza, koji sada obavlja vi{e malih eksportnihfirmi i ta usitnjenost nam objektivno umanjuje osnov-ne cijene proizvoda i do 20%.

U nizu zadnjih godina, formiran je zna~ajan broj ma-njih proizvodnih kapaciteta za preradu drveta, kapi-talom u privatnoj svojini. U po~etku se ra~unalo da }ese na ovaj na~in proizvodna struktura u sektoru pre-rade drveta bitnije pobolj{ati, {to je stimulisano i

adekvatnom kreditnom podr{kom, pored ostalog.Ispostavilo se, me|utim, da izuzev po~etnih ohrabru-ju}ih nagovje{taja, zna~ajnijeg zamaha finalizacije

kroz razvoj ovih programa nije bilo. Sve se u osnovisvelo na pilansku preradu, uz neke manje skromnoopremljene pogone za finalizaciju i to, uglavnom iz do-mena plo~astog namje{taja i sl. O~igledno bilo je po-manjkanja znanja i organizacije u koncipiranju teh-nologije, definisanju proizvodnih programa, plasmanai sl.

U cilju prevazila`enja ovako krajnje nepovoljnog sta-nja, u sektoru drvne industrije i {umarstva, VladaRCG je sredinom protekle godine definisala i usvoji-la Sanaciono-razvojni program {umarstva i drvopre-rade CG, kojim je predvi|eno spajanje {umarstva i dr-voprerade po lokalnim podru~jima i njihovarevitalizacija kroz provo|enje ste~aja.

Odmah po usvajanju Programa otpo~ela je njegovaimplementacija uz nadzor, finansijsku i drugu podr-{ku resornih ministarstava /obrtna sredstva, nu`na ula-ganja u osnovna sredstva, provo|enje socijalnog pro-grama i sl/. Po~etni rezultati, ve} u periodu avgust -decembar 2003. godine, bili su ohrabruju}i i prvo suse manifestovali kroz osjetno pove}anje proizvodnjeu primarnoj preradi i {umarstvu u odnosu na upored-ni period prethodne godine, i to; kod ~amove rezanegra|e za 11,6%, kod bukove rezane gra|e za 50,1%,kod impregnacije ~ak za oko 2,7 puta i u {umarstvu za28,6%. Kod finalne prerade negativni trend u po~et-ku nije zaustavljen, budu}i da se radi o slo`enijoj pro-

Pogon za rezanje gra|e Foto: V. Novovi}

6 BBrroojj 33,, 22000044..

izvodnji, kod koje brzi oporavak nije ni bilo realno o~e-kivati.

Osjetno pove}anje proizvodnje ostvareno je i u pr-va tri mjeseca teku}e godine, i u pore|enju sa istim pe-riodom prethodne godine, zabilje`en je rast kod pri-marne prerade i dijela finalnih proizvoda /semnamje{taja/ za oko 1,9 puta, a kod namje{taja ~akpreko 2,2 puta, {to je zna~ajno i ako je osnovica za upo-re|enje jako niska.

Sanaciono-razvojnim programom nastojalo se, po-red iniciranja primarnog impulsa razvoja, obezbijedi-ti i povoljan ambijent i podsta}i potencijalne partne-re na ulaganja u drvopreradu kroz privatizaciju, jerranija iskustva u pronala`enju strate{kog partnera,makar u ovoj oblasti, nijesu bila pozitivna.

Tako su i na planu privatizacije u~injenu odre|enipomaci. Zavr{ena je privatizacija Javorka sa lokalnim{umarskim preduze}em i privatizacija DIT “DonjaBrezna” sa {umarstvom Plu`ine, a u toku je procedu-ra za privatizaciju Gornjeg Ibra, Bora, Polimlja, V. Ja-ki}a i pilane u Njegovu|i.

Me|u zainteresovanim partnerima je i nekoliko inofirmi, {to posebno ohrabruje. Kod Impregnacije drve-ta postoji interesantna ideja postoje}eg poslovodstvao preuzimanju menad`menta na du`i rok.

Kod Javorka je, u organizaciji novog ve}inskog vla-snika, firme “MI-RAJ” iz Nik{i}a, otpo~ela proizvod-nja u nekim djelovima preduze}a, a vr{e se opse`ne pri-preme za skoro aktiviranje kompletnih kapaciteta,{to je jako zna~ajno. Kod DIT “Donja Brezna” proiz-vodnja se kontinuirano unapre|uje i pove}ava uz pri-jem i obuku jednog broja novih radnika, a u toku je irealizacija investicionih aktivnosti iz Biznis plana,koji je, uz Socijalni program, bio osnova za dogovoroko privatizacije sa firmom BAST iz Nik{i}a, koja jeuspje{no provedena.

Kroz programe privatizacije treba insistirati na do-slednoj realizaciji jasno definisanih ciljeva i strategi-je budu}eg razvoja ove zna~ajneindustrijske grane na du`i rok,koji bi bili usmereni prema sle-de}em:

- promjeni proizvodne struktu-re koja }e biti kompatibilna saproizvodnom strukturom Evrop-ske unije pri na{em pristupanjuovoj zajednici;

- promjeni dominantnog u~e-{}a proizvoda sa ni`im stepenomprerade u korist finalnih proiz-voda, uz {to ve}e u~e{}e krea-tivnosti i znanja;

- dostizanju zadovoljavaju}eme|unarodne konkurentnostiproizvoda drvne industrije sau~e{}em izvoza do oko 1/3 odnjenog GDP u narednih 4-5 go-dina;

- povratku i osvajanju tr`i{tapojedinih zemalja EU za izvozkroz kooperaciju ili gotove pro-izvode;

- optimalnoj valorizaciji po-stoje}ih {umskih resursa sa lo-

kalnog podru~ja;- doprinosu rasta zaposlenosti radno sposobnog sta-

novni{tva, posebno na manje razvijenom podru~juRepublike, uz porast kori{}enja proizvodnih kapaci-teta.

Sli~an pristup pri restrukturiranju drvne industri-je i definisanju osnovnih ciljeva razvoja, imale su i ne-ke druge zemlje u okru`enju. Srbija je npr. strategijurazvoja drvne industrije za period 2000 - 2010. godi-na uradila u sklopu studije ukupnog dugoro~nog pri-vrednog razvoja Republike. Sli~no je uradila i Hrvat-ska i neke druge zemlje u tranziciji, {to se mo`e vidjetina njihovim web sajtovima.

Kroz program restukturiranja {umarstva i drvopre-rade bilo bi cjelishodno uklju~iti i biv{u Fabriku ce-luloze i papira u Beranama, prije svega, radi sagleda-vanja mogu}nosti eventualnog aktiviranja dijela njenihosnovnih kapaciteta za proizvodnju hemijsko-termo-mehani~ke pulpe /CTMP/, kao savremene i kvalitet-ne sirovine u proizvodnji srednje finih i finih papiraumjesto klasi~ne sulfatne celuloze. Ina~e, sli~ni podu-hvati ovakve konverzije ve} su u~injeni kod tridese-tak sli~nih fabrika u skandinavskim zemljama i Ka-nadi. Nova proizvodnja CTM pulpe bila bi bazirana naceluloznom drvetu iz {umarstva i krupnom drvnom ot-patku iz postoje}ih pilana.

U pripremi i definisanju novih proizvodnih progra-ma, pri procesu privatizacije, treba posebno insistira-ti, da se kroz kvalitetne biznis planove, pored potreb-nih ulaganja u sanaciju i inoviranje postoje}ihkapaciteta, obezbijedi i primjena potpunog tr`i{nogpristupa, odnosno marketing koncepta, umjesto sta-rog proizvodnog, {to bi omogu}ilo da se na tr`i{teiza|e sa pravim proizvodom, konkurentnom cijenom,na pravo mjesto i uz efektnu promociju. Ovakav tr`i-{ni pristup sa tz. marketing miks konceptom trebaprihvatiti kao obavezan i stalan proces, od ~ijih aktiv-nosti umnogome zavisi opstanak na tr`i{tu.

Ma{inski transport sortimenata sa lagera do pogona Foto: V. Novovi}

7BBrroojj 33,, 22000044..

U decembru mjesecu 2002. godi-ne u svojstvu eksperta UN zadu-`enog za za{titu `ivotne sredine,Crnu Goru je posjetio dr Rene Ca-stro i tom prilikom, izme|u ostalog,upoznao se sa radom {umarskogsektora u Ministarstvu poljoprivre-de, {umarstva i vodoprivrede .

Gospodinu Castru prezentiran jeokvirni plan za razvoj crnogorskog{umarstva u narednom periodu.Iako je od tada pro{lo gotovo godi-na i po dana, korisno bi bilo da sei ovom prilikom podsjetimo klju~-nih odrednica tog dokumenta, ko-ji je bio svojevrsna kandidatura Cr-ne Gore za potencijalnu donatorskupodr{ku od strane me|unarodnezajednice.

Proklamovani ciljevi bili su us-mjereni u sljede}im pravcima: • Uklju~enje u me|unarodne inte-gracije kroz implementaciju kon-vencija i protokola vezanih za odr-`ivo upravljanje resursima {uma.• Izradu nacionalne {umske inven-ture, uz prostornu analizu podata-ka sa kori{}enjem ra~unarskog kar-tiranja i geografskog informacionogsistema (GIS), koja bi omogu}ilaizradu strategije savremenog plani-ranja gazdovanja {uma zasnova-nog na pouzdanim podacima.• Sertifikacija {uma po FSC meto-dologiji.• Obezbje|ivanje relevantnih in-formacija o pra}enju zdravstvenog

stanja {uma. • Stvaranje kvalitetnog sistemaprotivpo`arne za{tite.• Razvoj sjemenske i rasadni~ar-ske proizvodnje.• Sanacija i revitalizacija degradi-ranih {umskih stani{ta.• Racionalno kori{}enje sporednih{umskih proizvoda.• Turizam i lovstvo u funkciji kori-{}enja brojnih op{tekorisnih funk-cija {uma.

Za sve nas, koji smo taj programkreirali to je bila dobra {ansa, aujedno i prilika koja se ne smijepropustiti, da se na pravi na~inuobli~i institucionalna osnova zakvalitetno i odgovorno upravljanje{umskim resursima u Crnoj Gori.

Referentna stru~na i nau~na jav-nost podr`ala je postavljene ciljeve,kao jedino racionalno rje{enje zaupravljanje {umama na principi-ma odr`ivog razvoja. Upravo iz tograzloga, zna~ajan dio tih zadatakaje na{ao svoje mjesto u Agendi eko-nomskog razvoja, koju je usvojilaVlada RCG u aprilu 2003. godine.

Sa realizacijom nekih zadataka izpomenutog dokumenta se zna~ajnoodmaklo, a upravo ovih dana ot-po~inju aktivnosti, izme|u ostalog,i na uspostavljanju FSC standarda.

Naime, sredinom mjeseca majaove godine, okon~an je me|una-rodni tender za odabir kompanijekoja }e da razvija FSC standard u

Crnoj Gori. Kao najozbiljniji pre-tendent za dobijanje tog posla po-kazala se ameri~ka kompanijaSmart Wood, sa kojom bi ovih da-na trebalo da se potpi{e ugovor.

Vlada velikog vojvodstva Luk-semburga }e ovu aktivnost isfinan-sirati u okviru FODEMO projekta(“Razvoj crnogorskog {umarstva”)koji se realizuje kod nas od martapro{le godine.

O kompaniji Smart Wood mo`e-mo re}i da je osnovana 1989. godi-ne i da predstavlja najstariji i naj-intenzivniji sertifikacioni programna svijetu. Sjedi{te kompanije je ugradu Ri~mondu (Sjedinjene Ame-ri~ke Dr`ave). U po~etku svog ra-da, kompanija se fokusirala natropske {ume, ali u posljednje vri-jeme se bavi svim tipovima {uma –od tropskih, preko umjerenih doborealnih, uklju~uju}i prirodne {u-me i planta`e. Do sada je sertifici-rala vi{e od 800 operacija i 25 mi-liona jutara {irom svijeta. Godine1994. osnovana je mre`a Smart Wo-od (Smart Wood Network) od Ra-inforest Alliance i nekoliko nezavi-snih neprofitnih organizacija, dabi se promovisala sertifikacija {u-marskih proizvoda u cijelom svi-jetu. Me|u partnerima koji suuklju~eni u mre`u Smart Wood sui Institut za odr`ivo {umarstvo, ISFiz Kalifornije, Nacionalna federa-cija za divlja~ (National WildlifeFederation) iz Vermonta, kao iDanska kompanija NNEEPPCCoonn. Tre-nutno, Smart Wood sa svojim part-nerima radi na brojnim projekti-ma u Evropi: u Slova~koj (saAsocijacijom privatnih vlasnika {u-

Milosav Mi{o An|eli}

SERTIFIKACIJA I ODR@IVOGAZDOVANJE [UMAMA U

CRNOJ GORIOOOODDDD IIIIDDDDEEEEJJJJEEEE DDDDOOOO RRRREEEEAAAALLLL IIIIZZZZAAAACCCCIIIIJJJJEEEE

- ^inom sertifikacije na{e {umarstvo ulazi u tokove me|unarodnihtrendova, jer }e po FSC sistemu biti sertifikovana cjelokupna povr-{ina dr`avnih {uma, a to u me|unarodnim razmjerama predstavlja iz-uzetan rezultat!

8 BBrroojj 33,, 22000044..

ma) u Litvaniji (sa dr`avnim {u-marskim preduze}ima), u Rusijigdje vr{i procjenu za FSC sertifika-ciju oko 82.300 hektara dr`avnih{uma u Arkhangelsk regionu, pre-ko danske kompanije NEPCon, ko-ja je regionalni partner i ovla{}enipredstavnik Smart Wood programaza Rusiju. Uvjereni smo da }e ovakompanija uspje{no zavr{iti posaona implementaciji FSC standarda iu Crnoj Gori.

• Zna~aj i svrha uvo|enja FSCstandarda

U toku pro{le godine Crnu Goruje obi{ao veliki broj eksperata sapresti`nih svjetskih univerziteta i,izme|u ostalog, gotovo svi su namukazali na neophodnost ja~anja me-hanizama kontrolne funkcije u {u-marstvu, pri ~emu su istakli da biuspostavljanje nacionalnog stan-darda za {umarstvo /FSC ili PEFC/bilo od velikog zna~aja, ne samoza kvalitetno upravljanje {umama,ve} prevashodno, zbog zahtjeva tr-`i{ta koja }e sve vi{e insistirati nakupovinu drveta iz sertificiranih{uma.

To je bio i jedan odrazloga da u dijelu rea-lizacije ve} zapo~etogFODEMO projekta, kaojedna od va`nih kompo-nenta, treba da bude us-postavljanje FSC stan-darda.

Sertifikat Forest Ste-wardship Council (FSC)je po~eo da se primje-njuje u svijetu jo{ 1993.godine i bio je prva {iro-ko prihva}ena me|una-rodna {ema za sertifika-ciju {uma. Ovaj standardu globalu zasniva se na10 principa koji su raz-motreni do detalja. Tre-nutno, {irom svijeta po-stoji preko 30 milionahektara {uma koje su saFSC sertifikovane, ve}i-nom u vlasni{tvu velikih{umarskih organizacijau Evropi, sa ne{to vi{eod dvanaest FSC ovla-{tenih sertifikatora. Ser-tifikacija {uma je uve-dena kao instrument zadavanje doprinosa po-stizanju odr`ivog {um-skog gazdovanja, a za-

govornici ovih {ema potvr|uju po-vjerenje drvne industrije u sertifika-ciju {uma. Glavni uticaj sertifikaci-je }e biti ostvaren kod pobolj{anjaevidencije, monitoringa i dokumen-tovanja aktivnosti – sa pobolj{anji-ma u planiranju i drugim efektimakoji }e uslijediti.

Krajnji ishod sertifikacije }e bitikvalitetni operativni planovi, ura|e-ni sa detaljnim fazama i tro{kovimainstitucionalnog i finansijskog raz-voja dr`avnog {umarskog sektora.Rezultati koje ce akcioni plan podr-`ati, u najkra}em, bi}e sljede}i:• Pobolj{an organizacioni i opera-tivni rad u {umarstvu;• Odr`ivo vi{enamjensko {umskogazdovanje;• Pove}an doprinos privredi CrneGore;

Postojanje definisanih op{tepri-hva}enih standarda gazdovanja {u-mama na nacionalnom nivou do-prinije}e po{tenom, otvorenom isistematskom procesu sertifikacijei kona~no, odr`ivom gazdovanju{umama. FSC standard, koji bi tre-balo uspostaviti u Crnoj Gori, s ob-zirom na na{e prirodne specifi~no-

sti morao bi obavezno uzeti u obzirukupnu vrijednost koju imaju broj-ne funkcije {ume, uklju~uju}i pro-izvodnu, funkcije za{tite `ivotnesredine i kona~no socijalne funkci-je.

Iako u ovom trenutku za na{u {u-marsku struku, sistem sertifikaci-je uglavnom predstavlja gotovo op-{tu nepoznanicu, od tog procesa nebi trebalo bje`ati, kao {to se to ~e-sto doga|a u sli~nim prilikama ka-da se treba implementirati ne{tonovo, gdje po pravilu, nastaje tihiotpor prema promjenama. Stoganam, u vremenu koje je pred nama,predstoji organizovanje brojnih su-sreta na{ih {umarskih stru~njaka,potom organizacija velikog brojatematskih radionica i okruglih sto-lova u ~ijem radu bi u~e{}e treba-lo da zauzmu i svi zainteresovanisubjekti (predstavnici dr`ave - kaoklju~ni nosioci aktivnosti, vlasnici{uma, lokalne uprave, nevladin sek-tor i dr.) koji su uklju~eni u ovajproces ili na bilo koji na~in zainte-resovani za racionalno upravljanje{umama.

Osnovna svrha nezavisne sertifi-kacije jeste da se identi-fikuje, prepozna, komu-nicira i promovi{e {iraupotreba najboljih ak-tivnosti kod odr`ivog ga-zdovanja {umama.

Nezavisnu sertifikaci-ju je mogu}e posti}i ka-da se zadovolje sljede}iuslovi:• U~e{}e svih glavnihaktera u procesu defini-sanja standarda za ga-zdovanje {umama koji je{iroko prihva}en;• Kompatibilnost izme-|u standarda i globalnoprihva}enih principa, {topravi ravnote`u u eko-nomskim i ekolo{kim di-menzijama gazdovanja{umama;• Uspostavljanje neza-visnog i kredibilnog me-hanizma za potvr|iva-nje dostignu}a ovihstandarda, kao i za pro-sle|ivanje rezultata svimglavnim akterima u tomprocesu.

Da bi se postigliosnovni ciljevi povezanisa razvojem standardaza gazdovanje {umama[umska staza ~eka turiste Foto: M. An|eli}

9BBrroojj 33,, 22000044..

u Crnoj Gori, va`no je da se zado-volje gore pomenuti kriterijumi.Principi za obuku ljudstva su vi{enego jednostavni. Svi zaintereso-vani }e biti u prilici da koristiteadekvatan materijal za obuku, ko-ji }e se kasnije koristiti za osniva-nje nacionalnih radnih timova, kaoi “Upitnik za procjenjivanje sveo-buhvatnosti sistema / {ema sertifi-kacije”, koji je tipski napravljen zaSvjetsku banku / WWF organizaci-ju, kao i druge relevantne materi-jale.

Ovaj projekat prvenstveno trebaposmatrati u svijetlu napora kojeCrna Gora ~ini da se pomogne drv-noj industriji da se revitalizuje. Na-ime, postoji jasna tendencija pove-}anja potra`nje za sertifikovanimdrvnim proizvodima na zapadnoe-

vropskim tr`i{tima. Nakon Britani-je, Holandije, Italije i [vajcarske,maloprodaja u Njema~koj i Austri-ji pro{iruje svoje aktivnosti koje seti~u potra`nje sertifikovane gra|e.

Planirana studija tr`i{ta i potpu-na primjena standarda, kroz ovajprojekat, analizira}e neke impli-kacije o~ekivanih promjena, i na-glasi}e mogu}nosti koje proizvodi izCrne Gore mogu imati na tr`i{timakoja su osjetljiva po pitanju za{ti-te `ivotne sredine. Ove konstata-cije ne bi trebalo da zbune pojedi-ne poslovodne strukture u drvnojindustriji, koje su tradicionalno bi-le okrenute uglavnom tr`i{tima ze-malja u okru`enju. U prilog ovojkonstataciji govori i ~injenica danajve}i interes za privatizaciju na-{ih preduze}a {umarstva i drvne

industrije imamo upra-vo od velikih kompa-nija koje dolaze sa pro-stora Centralne iZapadne Evrope.

U toku trajanja pred-vi|enog okvirnog rokaza uspostavljanje stan-darda za izradu sertifi-kata, koji je planiranda se okon~a za 18 mje-seci, organizova}e se istudijska putovanja dopojedinih zemalja za-padnoevropskog tr`i-{ta sa odabranim u~e-snicima iz drvneindustrije, sa ciljem dase pru`e prakti~nauputstva za doma}e iz-voznike rezane gra|e.Ove studijske posjetesu va`ne zato {to sepretpostavlja da na{imizvoznicima u velikojmjeri nedostaje znanjeo proizvodima, njiho-vom kvalitetu i tr`i{ti-ma u Zapadnoj i Cen-

tralnoj Evropi. Neka skorijade{avanja u sferi me|unarodne tr-govine drvetom, kao {to je osniva-nje WWF grupe za drvo, i njihovuticaj na snabdjeva~e u Isto~nojEvropi }e u znatnoj mjeri uticatina rasvjetljavanje ove problemati-ke. Ova putovanja }e uklju~iti i po-sjetu va`nih trgovinskih sajmovau Centralnoj Evropi, kao {to jeXylexpo (Italija) i Interzum (Nje-ma~ka), kao i posjete odabranimuvoznicima, proizvo|a~ima i poje-dincima iz maloprodaje sertifikova-nih proizvoda od drveta. Tokomovih posjeta, upozna}e se firme ko-je zadovoljavaju uslove me|una-rodnog tr`i{ta, {to }e biti od ogrom-ne koristi za na{e privrednike.

^inom sertifikacije na{e {umar-stvo ulazi u tokove me|unarodnihtrendova, jer }e po FSC sistemu bi-ti sertifikovana cjelokupna povr-{ina dr`avnih {uma, a to u me|una-rodnim razmjerama predstavljaizuzetan rezultat!

Sasvim je sigurno da }e imple-mentacija FSC sertifikata predsta-vljati veliku ~ast na{oj {umarskojstruci i dr`avi Crnoj Gori, kojima}e se tako odati va`no me|unarod-no priznanje, da je na~in gazdovanjana{im {umama u skladu sa op{teprihvatljivim ekolo{kim kriteriju-mima.

Made in MontenegroFoto: M. An|eli}

MMiinniissttaarrssttvvoo ppoolljjoopprriivvrreeddee,, {{uummaarrssttvvaa ii vvooddoopprriivvrreeddee uu nnaarreeddnnoomm ppee--rriioodduu ppllaanniirraa ddaa ppoorreedd zzaappoo~~eettiihh mmee||uunnaarrooddnniihh pprroojjeekkaattaa iizz oobbllaassttii {{uu--mmaarrssttvvaa oojjaa~~aa ssaarraaddnnjjuu ssaa ssttrruu~~nniimm iinnssttiittuucciijjaammaa iizz oovvee oobbllaassttii kkrroozziizzrraadduu ii iimmpplleemmeennttaacciijjuu zzaajjeeddnnii~~kkiihh pprroojjeekkaattaa.. TTrreennuuttnnoo jjee uu ffaazzii pprrii--pprreemmee pprroojjeekkaatt ssaa eemmiinneennttnnoomm nnoorrvvee{{kkoomm kkoonnssuullttaannttsskkoomm kkoommppaannii--jjoomm NNFFGG ((NNoorrvvee{{kkaa {{uummaarrsskkaa ggrruuppaa)),, kkoojjii }}ee ssee ffookkuussiirraattii nnaa ddvviijjee aakk--ttiivvnnoossttii:: nnaacciioonnaallnnuu iinnvveennttuurruu {{uummaa ii ppllaanniirraannjjee ggaazzddoovvaannjjaa {{uummaammaa..

IIzzmmee||uu oossttaalloogg,, NNaaccrrtt pprroojjeekkttaa pprreeddvvii||aa iizzrraadduu ppiilloott ssttuuddiijjee,, kkoojjaa }}eeuussppoossttaavviittii mmeettooddoollooggiijjuu ii nnaammjjeennuu iimmpplleemmeennttaacciioonnoogg ppllaannaa zzaa nnaaccii--oonnaallnnuu iinnvveennttuurruu {{uummaa uu CCrrnnoojj GGoorrii.. OO~~eekkuujjee ssee ddaa }}ee ssee ppoommeennuuttii pprroo--jjeekkaatt sslljjeeddee}}eegg mmjjeesseeccaa ddoossttaavviittii nnoorrvvee{{kkoojj AAmmbbaassaaddii uu BBeeooggrraadduu,,bbuudduu}}ii ddaa jjee VVllaaddaa oovvee zzeemmlljjee iizzrraazziillaa sspprreemmnnoosstt ddaa ffiinnaannssiirraa pprroojjeekkaatt..

10 BBrroojj 33,, 22000044..

Ministarstvo poljoprivrede, {umarstva i vodopri-vrede je nedavno, saglasno Zakonu o {umama, razma-tralo Izvje{taj o poslovanju Direkcije {uma Crne Go-re za 2003. godinu. To je bio povod za razgovor sadirektorom Direkcije, gospodinom Isom Kala~em, odkoga smo zatra`ili ocjenu poslovanja u prethodnojgodini.

- Iskazana brojevima, prethodna godina izgledaovako:

Sredstva iz ~lana 58. Zakona o {uma u 2003. godi-ni ostvarena su u iznosu od 4,343.247,84 eura odnosnopo strukturi kako slijedi:- prihodi od koncesija 2,977.655,73 eura,- prihodi od nakn. iz priv. {uma 573.469,53 “- prihodi od taksi na ogr. iz dr`. {uma 324.138,16 “- prihodi od sanitarnih sje~a 311.472,72 “- prihodi od zaplijenjene gra|e 92.164,94 “- prihodi od neza{ti}enih biljnih vrsta 53.347,73 “- razni prihodi 10.999,43 “

Planirani realno naplativi prihodi Direkcije po Pro-gramu upotrebe planiranih sredstava koji je usvojilaVlada RCG, Odluka br. 02-7447, a na osnovu ~lana 58.Zakona o {umama planirani su u iznosu od4,014.783,82 eura i sastoje se od:- prihodi od koncesione naknade 3,432.783,82 eura,- prihodi od prodaje {um. proizvoda 233.000,00 “- prihodi od naknada iz priv. {uma 338.000,00 “- drugi prihodi 11.000,00 “

Napla}eni prihod, koji iznosi 4,343.247,84 eura ve-}i je od planiranog za 8,18 %, a u odnosu na napla}e-ni prihod u 2002. godini ve}i je za 35,89 %.

Napla}eni prihod od koncesione naknade u iznosuod 2,977.655,73 eura ~ini 86,74 % od planiranog poProgramu za 2003. godinu, a u odnosu na 2002. godi-nu napla}eni prihod od koncesione naknade je ve}i za21,38 %.

Napla}eni prihod od naknada koji pla}aju vlasniciprivatnih {uma u iznosu od 573.469,53 eura ve}i je za69,66 % u odnosu na planirani prihod po Programu.

Isto tako napla}eni prihod od taksi na ogrijev izdr`avnih {uma u iznosu od 324.138,16 eura ve}i je za

39,11 % od prihoda planiranog Programom.Prihod koji je ostvaren od sanitarnih sje~a u iznosu

od 311.472,72 eura i od zaplijenjene gra|e u iznosu od92.164,54 eura ve}i je za 78,25 % od ostvarenog upro{loj godini (2002. godini).

U prvom redu, iz {ume treba odstraniti ono {to je{tetno za {umu, prije svega oboljela stabla suhovrha,izvaljena, prelomljena, osu{ena kao i da se izvr{e pro-rede, {to je u prvom redu uzgojna mjera, pa su poosnovu tih aktivnosti u 2003. godini i ostvareni priho-di po ovom osnovu ve}i nego 2002. godine.

Napla}eni prihodi od taksi na neza{ti}ene biljnevrste iznose 53.347,73 eura i uvo|enjem kontrole pro-meta uz izdavanje dokumentacije o porijeklu od stra-ne Direkcije {uma imaju tendenciju stalnog rasta.

Razni prihodi u iznosu od 10.999,43 eura sastoje seod prihoda po raznim osnovama (prihodi od zakupaposlovnog prostora i zemlji{ta za {pediterske usluge,prihodi od kamata na izdvojena sredstva kod poslov-ne banke, obustave od zarada po osnovu disciplinskihkazni i dr.).

Komentari{u}i prihode Direkcije u prethodnoj go-dini gospodin Kala~ konstatuje:

- Kao {to se vidi iz datog pregleda 68,56 % ukup-nih prihoda odnosi se na prihode od koncesione na-knade. Ostvarenje ovih prihoda, prije svega zavisi odkoncesionara da preuzete poslove saglasno sa Ugovo-rom o me|usobnim odnosima na vrijeme i po dinami~-kom planu zavr{e i izvr{e pla}anje koncesione nakna-de.

S obzirom da ve}inu koncesionara ~ine [umarskapreduze}a, koja su nastala transformacijom Javnogpreduze}a “Crna Gora {ume” , koja od starta poslu-ju u izuzetno slo`enim uslovima, posebno ako se imau vidu njihovo po~etno stanje (veliki broj zaposlenih,veliki broj invalida rada, izraubovana oprema, sporproces privatizacije i dr.) te{ko se ostvaruje naplatakoncesione naknade.

Ni{ta nije bolja ni situacija sa preduze}ima drvne in-dustrije koja su na osnovu raspisanog Konkursa do-bila koncesije u jednom broju gazdinskih jedinica ili

Razgovor sa direktorom Direkcije {uma gospodinom Isom Kala~em

DDDDIIIIRRRREEEEKKKKCCCCIIIIJJJJAAAA [[[[UUUUMMMMAAAAUUUUSSSSPPPPJJJJEEEE[[[[NNNNOOOO PPPPOOOOSSSSLLLLOOOOVVVVAAAALLLLAAAA

- Napla}eni prihod, koji iznosi 4,343.247,84 eura ve}i je od planiranogza 8,18 %, a u odnosu 2002. godinu ve}i je za 35,89 %. - Skoro 70 %ukupnih prihoda odnosi se na prihode od koncesione naknade

11BBrroojj 33,, 22000044..

kao podkoncesionari kod {umarskih preduze}a.Ostali prihodi ~ine 31,44 %, a razlozi vi{e napla}e-

nih prihoda po osnovu prihoda od taksi iz privatnih{uma, prihoda od taksi na ogrijev iz dr`avnih {uma,prihoda od sanitarnih sje~a, od neza{ti}enih biljnih vr-sta, od planiranih Programom, su rigorozna kontrolaprometa i porijekla drvnih sortimenata od strane Di-rekcije {uma.

Napla}ena sredstva po ~lanu 58. Zakona o {umamau iznosu od 4,319.861,87 eura Direkcija {uma je utro-{ila za obavljanje poslova iz svoje nadle`nosti predvi-|enih ~lanom 51. Zakona o {umama, i za zarade rad-nika Direkcije u skladu sa Uredbom o zaradamadr`avnih slu`benika, kao i finansiranje seoske infra-strukture po lokalnim upravama u visini od 10 %koncesione naknade, u skladu sa ~lanom 58. Zakonao {umama.

Na temu ure|ivanja {uma u prethodnoj godini direk-tor Direkcije ka`e:

- Ure|ivanje {uma u 2003. godini izvr{eno je na po-vr{ini od 30.498 ha, odnosno ure|ivano je sedam ga-zdinskih jedinica i to u [umskoj upravi Pljevlja, Moj-kovac, Andrijevica, @abljak, Plav, Kola{in i Berane.Ure|ivanje {uma u 2003. godini ve}e je za 74,22 % uodnosu na 2002. godinu - izra`eno u fizi~kim pokaza-teljima.

U skladu sa {umsko-privrednim osnovama planira-ni {umsko-uzgojni radovi po svim {umskim upravama,kako po vrsti tako i obimu na povr{ini od 1.652,80 ha.

Radovi na njezi {uma planirani su na povr{ini od975,66 ha, a izvr{eni su u procentu od 32 % od godi-{njeg Plana i uglavnom su se izvodili u Pljevljima,Ro`ajama, Beranama i [avniku.

Radovi na obnovi {uma realizovani su na povr{ini od326 ha, odnosno 78 % od godi{njeg Plana i ukupno jezasa|eno 484.865 komada sadnica smr~e, bijelog i cr-nog bora.

Radovi na podizanju novih {uma realizovani su napovr{ini od 119 ha ili 67 % od godi{njeg Plana i zasa-|eno je 278.238 komada sadnica smr~e i crnog bora.

Radovi na rekonstrukciji {uma realizovani su napovr{ini od 30 ha ili 45 % od godi{njeg Plana i to u Bi-jelom Polju i Beranama.

Na osnovu ~lana 45. Zakona o {umama i Pravilni-ka o izgradnji, odr`avanju i na~inu kori{}enja {umskihputeva, Direkcija {uma je u 2003. godini izgradila tri{umska puta u du`ini od 10+238 km i to u [umskojupravi Ro`aje (“Dimi{ki most - Vrelo Ibra”) u du`iniod 7+546 km, {umskoj upravi Pljevlja (“Tre{njica -Uja~”) u du`ini od 1+572 km i {umskoj upravi Podgo-rica (“Jeljenji potok”- odeljenje 11-14) u du`ini od1+120 km.

Zgrada Direkcije {uma Crne Gore u Pljevljima Foto: R. Kova~evi}

12 BBrroojj 33,, 22000044..

• Konverzija izdana~kih {uma (in-direktna konverzija)

U izdana~kim {umama planira-nim za prevo|enje u visoki uzgoj-ni oblik putem indirektne konver-zije sprovode se selektivneproredne sje~e. Prorednim sje~amatreba ubrzati debljinski prirastkvalitetnih stabala i obezbijeditidovoljan broj sjemenjaka za obilanurod sjemena. Te`i{te pri doznacitreba usmjeriti na odabiranje i do-vo|enje u povoljan polo`aj staba-la nosioca proizvodnje i potencijal-nih sjemenjaka. Potrebno jesje~om pomagati pojedina~na sta-bla ili grupe stabala plemenitih idrugih ekonomski vrijednih li{}a-ra i sa~uvati ih za sjemenjake, bez

obzira na njihove kvalitete. Vr{i seodabir 300 - 400 stabala po ha, au lo{im sastojinama manje (150 -200). U bukovim sastojinama pro-rede se mogu izvoditi energi~nije,jer bukva brzo reaguje na proredei zatvara otvore. Hrastovi sporijei slabije zatvaraju otvore, te semoraju oprezno prore|ivati. Uhrastovim sastojinama treba sa-~uvati pomo}ni sprat, a proredompomagati kitnjak na ra~un cera,kao i vrijedne li{}are: divlju tre-{nju, lipu, javor i sl. Sa podmla|i-vanjem ne treba ̀ uriti sve dok sa-stojine posti`u zadovoljavaju}iprirast. Pravilno njegovane izda-na~ke sastojine rano fruktificira-ju, hrastove oko 40 godine, a bu-kove 50 - 60. godine, zavisno od

stepena prorije|enosti. Sjeme izprvih uroda je dosta {turo, i saslabom klijavo{}u, te treba sa~eka-ti da se pojavi obilan podmladakuz {umske puteve i progale, {to jeznak da je sastojina dospjela zagenerativnu obnovu.

Najprije se izvodi pripremnisjek, kojim se uklanjaju vrste izprizemnog i pomo}nog sprata. Za-tim se sa~eka puni urod sjemena ikada sjeme dozri, od oktobra dokraja marta sljede}e godine, izvr-{i se progalna sje~a da bi se obez-bijedilo dovoljno svjetlosti za kli-janje, nicanje i pre`ivljavanjeponika u prvoj godini i uspje{anrast u narednih nekoliko godina.Intenzitet ovog zahvata kre}e se od30 do 40%, a pri obilnom urodu 40do 50%. Kada je podmla|ivanjedobro uspjelo i kada podmladakpo~inje da zaostaje u visinskomprirastu, a pogotovu kada do|e doponovnog ja~eg uroda sjemena,treba izvr{iti naknadni sjek va|e-njem 40 - 50% preostale zapremi-ne. Ovaj sjek se obavlja 4 - 6 godi-na u hrastovim, odnosno 6 - 9godina u bukovim {umama posli-je prethodnog sjeka. Zavr{nim sje-kom uklanjaju se sva preostalastabla.

• Rekonstrukcija izdana~kih {u-ma (direktna konverzija)

Pri izboru objekata za rekon-strukciju prioritet treba dati ve}imkompleksima degradiranih {umana boljim stani{tima sa lo{ijomdrvnom masom i povoljnim reljef-nim uslovima. Povr{ine u kom-pleksu na kojima su kvalitetne iz-dana~ke sastojine i koje se ne

Miloje Ani~i}

IZVOD IZ OP[TE [UMSKO - PRIVREDNEOSNOVE ZA PLJEVALJSKO - @ABLJA^KO

[UMSKO - PRIVREDNO PODRU^JE

TEHNOLO[KI POSTUPAK KONVERZIJE I REKONSTRUKCIJE [UMA

Nebo, kamen i drvo simboli su na{ih krajevaFoto: M. An|eli}

13BBrroojj 33,, 22000044..

rekonstrui{u, obilje`avaju se nakarti projekta i na terenu i u njimase planiraju prorede ili druge mje-re uzgoja.

Rekonstrukcija u jednom kom-pleksu odvija se etapno: izgradnjapristupnih puteva, sje~a i privla~e-nja drveta i tre}a etapa pripremaza sadnju. Krupnije granje se skla-nja sa mjesta sadnje i sla`e se uprovizorne hrpe. Grane koje osta-ju na po{umljenoj povr{ini ne ome-taju rast sadnica, ve} ih donekle{tite od izbojaka i krupnijeg koro-va, a truljenjem oboga}uju zemlji-{te humusom i hranjivim elemen-tima.

[tetno je spaljivanje granja, jerli{ava tlo humusa, a zahtijeva mno-go rada. Priprema zemlji{ta za sad-nju obavlja se kao i kod po{umlja-vanja goleti. Pri klasi~noj sadnjidimenzije jama su 35 x 35 ili 45 x40 cm. Za sadnju se koriste {kolo-vane sadnice sa dobro razvijenim`ili{tem. Na stani{tima sklonimzakorovljavanju i pojavi izbojakakoriste se krupnije sadnice.

Sadnice treba da imaju sljede}eveli~ine: li{}arske vrste iznad 60

cm, dvoigli~avi borovi 20 - 30 cm,ostali li{}ari i ~etinari izme|u 30 i50 cm.

Na kserotermnim stani{tima do-laze u obzir sadnice dvoigli~avihborova proizvedene u kontejneri-ma. Kvalitetna sadnica ima pre~-nik u vratu iskazan u milimetrimapribli`no jednak 1/5 visine iskaza-ne u santimetrima (npr. sadnicavisine 40 cm, treba daje u vratudebela 8 mm).

Gustina sadnje i raspored sadni-ca zavisi od izabranih vrsta i sta-ni{nih uslova:

- dvoigli~avi borovi 1.600 - 2.500(2.000) kom./ha.

- smr~a i jela (doma}a i kavka-ska) 1.100 do 2.000 (1.600) kom./ha.

Razmaci sadnica su sljede}i: 2 x2 (za 2.500 kom./ha), 2 x 2,5 (za2.000 kom./ha), 2,5 x 2,5 (za 1.600kom./ha) i 3 x 3 (za 1.100 kom./ha).

Ukoliko se rekonstrukcija oba-vlja na ve}im povr{inama, na str-mim terenima, ~ista sje~a se oba-vlja sukcesivno u eta`ama {irine100 - 200 m, koje idu u pravcu izo-hipsi po~ev{i od grebena i napre-duju}i prema dolje. Ni`a eta`a se

sije~e tek kada je gornja eta`a ob-rasla zasa|enim sadnicama i iz-bojcima, tako da ne prijeti opa-snost od erozije zemlji{ta. Izborvrsta veoma je bitan za uspjeh re-konstrukcije.

Na stani{tima brdske kitnjako-ve {ume od li{}ara se preporu~ujekitnjak i srebrnolisna lipa. Na lo-{ijim i suvljim polo`ajima sa pli}imzemlji{tem treba koristiti crni bor.Na stani{tima {uma kitnjaka i gra-ba od li{}ara mogu se unositi gor-ski javor i {irokolisna lipa.

Na stani{tima brdske bukve tre-ba unositi gorski javor i bijeli ja-sen, a od ~etinara smr~u na hlad-nijim podru~jima (ve}e visinesjeverne i sjeveroisto~ne ekspozi-cije), i na kre~kim rendzinama cr-ni i bijeli bor.

Pri rekonstrukciji ovih {uma, ra-di ishrane i zadr`avanja autohto-ne divlja~i ne treba sje}i stabla di-vljih vo}karica: tre{nja, kru{ka,jabuka, oskoru{a, mukinja, breki-nja i dr.

Njihov podmladak potrebno jeuzgojnim mjerama pomagati, a pomogu}nosti unositi sadnice.

[umski pejza` Foto: M. An|eli}

14 BBrroojj 33,, 22000044..

[ume kao ~uvari zdravlja i ukup-ne flore i faune kod nas su pre`i-vljavale razli~ite istorijske perio-de. [tete od ljudske ruke su bilekatastrofalne. Na hiljade hektarasastojina u oba posljednja rata jepretvoreno u pustare. Ni u {um-skim rasadnicima nije bilo bolje.Ogromna sredstva utro{ena za pro-izvodnju sadnica ba~ena su uza-lud. Produkciju drvne mase ugro`a-vali su nekontrolisani abiotski ibiotski faktori. Prorije|ene sastoji-ne nijesu vi{e predstavljale objek-te u kojima bi se moglo redovnogospodariti po svim principima {u-marske nauke. Tlo se u njima zako-rovljavalo ili degradiralo, pa je po-novno po{umljavanje bilo veomate{ko. Nije postajao ni stru~ni ka-dar koji bi bio sposoban da se uhva-ti u ko{tac sa te{kim problemimaza{tite {uma. Nau~no istra`iva~kirad je bio skromnog opsega. Suvi-{no je isticati od kolike je va`nosti

nau~no istra`iva~ki rad u svim gra-nama ljudske djelatnosti, pa i u {u-marstvu. Suo~eni sa ~injenicom dagodi{nje gubimo te{ke milione usledsmanjenja prirasta drvne mase ilismanjenja tehni~ke vrijednosti sku-pocjene drvne materije, tjeraju nasda te probleme {to prije rje{ava-mo. Istina, njihovo rje{avanje nijejednostavno i zahtijeva dugotraj-na istra`ivanja i eksperimentisa-nja.

U razvijenim zemljama se vodidosta ra~una o zdravstvenom stanjusastojina, pa ~ak i pojedinih sta-bala, dok mi jo{ nijesmo uspjeli nipribli`no da ocijenimo gubitkeusljed {teta u {umama iako smosvjesni da su one ogromne. No, uposljednje vrijeme na podru~ju na-{e op{tine u~injeno je dosta togaoko organizacije za{tite {uma. Usvemu tome nam je pomoglo Mini-starstvo poljoprivrede {umarstva ivodoprivrede u Vladi Crne Gore.

Sa posebnim pijetetom se treba sje-titi Cana Jani}ijevi}a koji se svimsvojim umnim i fizi~kim bi}em bo-rio za o~uvanje zdrave ̀ ivotne sre-dine, pogotovu {umskog blaga. Po-red njega, za sve ono {to je u~inioSavo Pejatovi} u po{umljavanjugoleti na svome imanju zaslu`ujesve pohvale i priznanja. Po{umlja-vanju goleti se u na{oj op{tiniozbiljnije prilazi poslije II svjet-skog rata. Pod zelenim oazama suse na{le goleti predjela Ljutih stra-na, Kozlinova~e, Mataruga, Tule`i-na, Ran~a, Crnog vrha a stvoren jei zeleni pojas oko Pljevalja.

Zbog su{nih perioda, kre~nja~-kog terena i surovih klimatskihuslova, mnogi poku{aji ozelenjiva-nja pojedinih goleti bili su uzalud-ni. U toku ove godine vremenskeprilike u prolje}njem periodu bilesu naklonjene po{umljavanju. Sad-nice su nabavljane u rasadnicima:“Montenamax” iz Nik{i}a, “Buko-va Gora” iz Uzica i rasadnika izSjenice i sa Zlatibora. Za ove na-mjene dopremljeno je oko 100.000sadnica crnog i bijelog bora i smr-~e. Od te koli~ine na podru~ju Sr-danovog Groba, Potrlice i Otilovi-}a zasa|eno je preko 100.800komada smr~e, crnog bora, javorai bijelog bora. Za ove poslove [um-ska uprava iz Pljevalja izdvojila jepozama{na nov~ana sredstva, kojaiznose preko 20.000 eura. U [um-skoj upravi se vr{e pripreme i za je-senje po{umljavanje. Ovim putemmolimo sve gra|ane da se premapo{umljenim povr{inama odnosedoma}inski. Nadamo se da ovajtrud ne}e biti uzaludan, a da }emlade generacije ubirati plodoveovog mukotrpnog rada.

Milisav ^abarkapa

MMMM OOOO @@@@ EEEE VVVV IIII [[[[ EEEE IIII BBBB OOOO LLLL JJJJ EEEEVi{e pa`nje za{titi {uma i po{umljavanju

Po{umljavanje goleti, mukotrpan rad za generacije koje dolaze

15BBrroojj 33,, 22000044..

Djelatnost planiranja u {umar-stvu je od posebnog zna~aja, {to jeprepoznato i definisano i prvim Za-konom o {umama u Crnoj Gori.Shvatanje zna~aja planskog pri-stupa gazdovanja {umama je izra-`eno i kroz odluku Vlade Narodnerepublike Crne Gore, kojom je 9.12. 1950. godine formiran Biro zaure|ivanje {uma - sa zadatkom dase bavi izradomplanskih doku-menata i vodiKatastar {umaCrne Gore.

Danas, u vre-menu burnograzvoja tehnikei tehnologije, teu vremenu iz-vanredno veli-kog zna~ajao~uvanja {umakao vrlo va`nogresursa sa broj-nim nezamjenji-vim funkcijamaod direktnoguticaja na ̀ ivot-nu sredinu, jo{je izra`enija po-treba preciznogi blagovreme-nog planiranja,odnosno izradeobaveznih pla-nova.

Zakonom o{umama CrneGore “Sl. listRCG” 55/2000od datuma 1. 12.

2000. godine predvi|ena su tri ni-voa planiranja:

1. Prvi: okvirni - op{ti nivo zaperiod od 10 godina

- Op{te osnove gazdovanja {u-mama za {umsko podru~je

2. Drugi: posebni - za period od10 godina

- Posebne osnove gazdovanja {u-mama za gazdinsku jedinicu

- Programi gazdovanja {umamaza privatne {ume

- Programi po{umljavanja goletizajedno ili vi{e podru~ja

3. Tre}i: godi{nji planovi gazdova-nja {umama za period od 1 godine

- Izvo|a~ki projektiOp{ta osnova, kao op{ti plan, de-

fini{e namjenu i prioritete funkci-ja pojedinih dijelova {ume, ciljeve

gazdovanja imjere za njihovosprovo|enje zanivo {umskogpodru~ja i nemo`e biti pod-loga za opera-tivno planira-nje, jer ne sadr`ikonkretne po-datke na nivouodjeljenja da bise na osnovunjih mogao izra-diti izvo|a~kiprojekat.

Posebna osno-va gazdovanja{umama je 10-godi{nji planskidokument kojise radi na nivoujedne gazdinskejedinice, i koji jeosnovna i oba-vezna podlogakao izvor poda-taka za izraduizvo|a~kih pro-jekata odnosnogodi{njih plano-va gazdovanja.

Adem Feti}, direktor Instituta za {umarstvo - Podgorica

POSEBNA OSNOVA GAZDOVANJA[UMAMA - OSNOVNI PLANSKI

DOKUMENT GAZDOVANJA [UMAMA

[umski tepih podno vrhovaFoto: M. An|eli}

16 BBrroojj 33,, 22000044..

Za{to je posebna osnova gazdova-nja {umama najva`niji i nezamje-njiv planski dokument?

Poznato je u {umarskoj nauci istruci da je osnovni princip gazdo-vanja {umama obezbje|enje traj-nosti i kontinuiteta prinosa i una-pre|enja ostalih korisnih funkcija{ume, sa posebnim osvrtom na una-pre|enje funkcije za{tite `ivotnesredine.

Tokom perioda va`enja posebneosnove gazdovanja {umama dolazido promjena, kako stani{ta i staro-snih uslova, tako i u strukturi, sta-rosti, zapremini, zapreminskom pri-rastu, zdravstvenom stanju idrugim elementima stani{ta i sa-stojine. Da bi se sagledali intenzi-teti tih promjena, kao posledi~ni

efekti gazdovanja u prethodnomplanskom periodu, potrebno jeutvrditi veli~ine tih promjena i no-vo stanje, ~iji pokazatelji su podlo-ga za izradu posebne osnove kaoplana za naredni planski period.

Te promjene stanja je mogu}eutvrditi samo mjerenjima na licumjesta po jednom od nau~nih i pri-znatih metoda premjera i izra~unapotrebnih taksacionih podataka.

Obaveznim i nezamjenjivim pla-nom u gazdovanju {umama poseb-nu osnovu ~ini ba{ to {to je u njojsadr`an prikaz stanja stani{ta i sa-stojine u momentu snimanja poda-taka. To prikazano stanje, dobije-no na osnovu podataka sa terena, usebi sadr`i sve promjene nastale uprethodnom periodu i ono je prio-

ritetno i validno u odnosu na dru-ge prikaze stanja koja se dobijajubilansiranjem podataka, pri ~emusu mogu}e gre{ke ili nea`urnostievidencije. To utvr|eno stanje naterenu (uz pretpostavku korektnogsnimanja i obrade podataka) je ga-rancija da se mogu izraditi korekt-ni planovi gazdovanja za naredniplanski period koji }e garantovatiobezbje|enje pomenutih principatrajnosti, kontinuiteta i unapre|e-nja stanja {uma.

Neophodnost postojanja Posebneosnove je i u tome {to su svi rele-vantni podaci za izradu planovagazdovanja iskazani na nivou odje-ljenja po gazdinskim klasama sadetaljno utvr|enim ciljevima i mje-rama za postizanje tih ciljeva, kaoi svi neophodni podaci za izraduplanova za{tite {uma, {umskou-zgojnih radova i planova sje~a.

Nesporno je, {to je Zakonom pred-vi|eno kao imperativ, postojanjeobaveze izrade planskih dokume-nata u {umarstvu, kao osnovni uslovza gazdovanje {umama, {to trebada va`i kao glavni princip, a {topodrazumijeva da izradu ove vrsteplanskih dokumenata mogu oba-vljati specijalizovane i stru~ne orga-nizacije ili dru{tva ili druge organi-zacije koje se bave gazdovanjem{umama - uz uslov da se zadovoljeprincipi primjene nau~nih metoda imetodike rada kako bi to bila garan-cija za dovoljan stepen sigurnostiiskazanih podataka i planova.

Iz navedenih razloga je i utvr|e-na forma i sadr`aj Posebne osnovegazdovanja {umama Pravilnikomo sadr`ini i na~inu dono{enja Po-sebne osnove i plana gazdovanja{umama i izvo|a~kog projekta.

Kontinuitet planskih dokumena-ta je i uslov za uspostavljanje bazepodataka o stanju {uma.

Prekid kontinuiteta postojanjaovih planova za sve gazdinske jedi-nice, posebno za visoke {ume bio biopasan presedan koji bi mogao daizazove dalekose`ne posledice.

Nezamislivo je, na dana{njemstupnju razvoja nauke i tehnologi-je, da se pristupi gazdovanju u smi-slu eksploatacije {uma na povr{iniza koju nije ura|ena, odnosno zakoju ne postoji va`e}a posebnaosnova gazdovanja {umama kaoglavni planski dokument.

Ina~e organizacija upravljanjaplaniranjima u {umarstvu je tema-tika koja zaslu`uje poseban osvrt.

Oaza Foto: M. An|eli}

17BBrroojj 33,, 22000044..

Revirni sistem gazdovanja {uma-ma, ~iju osnovnu }eliju organizaci-je u {umskoj upravi ~ini revir, pred-stavlja jedan od organizacionihoblika upravljanja {umama. Revir-ni sistem gazdovanja primjenjujese u {umarstvu Srednje Evrope. Ucrnogorskom {umarstvu primije-njen je 1991. godine, prilikom izra-de Pravilnika o organizaciji J.P.“[umarstvo” Pljevlja. U {umskimupravama uveden je integralni me-tod organizacije gazdovanja {uma-ma, gdje su reviri bili osnovne pro-izvodne jedinice, u kojima suobjedinjeni poslovi uzgoja, za{titei kori{}enja {uma. Revirom je ruko-vodio dipl. in`injer {umarstva.

Zakonom o {umama od 2000. go-dine uveden je funkcionalni sistemorganizacije gazdovanja {umama:

1. Proizvodnja drvne mase - Di-rekcija {uma u Pljevljima sa {um-skim upravama

2. Proizvodnja {umskih sortime-nata - {umarska preduze}a

3. Ure|ivanje {uma - specijali-zovana preduze}a.

Prema revirnom sistemu [umskauprava dijeli se na {umske revire.Na ovaj na~in su upravni posloviodvojeni od izvr{nih poslova na te-renu. U reviru se obavljaju slede}iposlovi:

- za{tita i ~uvanje {uma,- doznaka stabala i izrada izvo-

|a~kih planova gazdovanja {uma-ma,

- realizacija planova gajenja {u-ma, kori{}enja {uma i izgradnje iodr`avanja puteva,

- kontrola prometa drvnim sorti-mentima,

- evidencija gazdovanja {umamai dr.

Poslovi revirnog in`injera (revir-nika):

- doznaka stabala za sje~u i izra-da izvo|a~kih projekata u reviruiz oblasti gajenja, za{tite i kori{}e-nja {uma,

- organizacija i kontrola ~uvarskeslu`be

- kontrola poslova na gajenju {u-ma, kori{}enju {uma, izgradnji iodr`avanju {umskih puteva, pro-metu {umskih proizvoda.

- saradnja sa slu`bama za ure|i-vanje {uma i dr.

Veli~ina revira zavisi od vi{e fak-tora. Glavni faktor pri odre|iva-nju veli~ine revira je prosje~an go-di{nji obim poslova koje treba daobavi revirnik. Najve}i dio poslovau reviru je sezonskog karaktera jerzavise od klimatskih uslova.

Na{i {umski kompleksi nalaze uplaninskom i visoko-planinskomregionu, te je veoma kratka sezonaza obavljanje glavnog posla na re-viru - doznake stabala.

Veli~ina revira u zemljama Sred-

nje Evrope kre}e se od 1.000 do1.500 ha.

S obzirom da revirnik, sem do-znake stabala u reviru obavlja idruge poslove, to povr{ina revirane bi trebala da ima vi{e od 2.500ha visokih privrednih {uma. Pred-nosti revirnog gazdovanja:

- konkretizuje se odgovornost zastanje {umskog fonda i izvr{ene po-slove u reviru na jedno lice - revir-nika,

- individualne stru~ne i kreativ-ne sposobnosti {umarskog stru~-njaka - revirnika dolaze do potpu-nijeg izra`aja,

- stalni i direktni kontakt {umar-skog stru~njaka sa objektom - revi-rom ,

- pra}enje rada {umarskog stru~-njaka u du`em vremenskom perio-du kroz promjene stanja {umskogfonda u reviru,

- stalno usavr{avanje i sticanjenovih znanja revirnog in`injera ko-je uslovljava vrsta radova u reviru.

Preduslov za uvo|enje revirnogsistema gazdovanja {umama je ka-drovska osposobljenost, jer s obzi-rom na prirodu poslova koji se oba-vljaju u reviru, revirom treba daupravlja isklju~ivo diplomirani in`i-njer {umarstva.

Crna Gora raspola`e sa pribli`nopotrebnim brojem {umarskih in`i-njera, te postoji kadrovski potenci-jal za primjenu revirnog sistemagazdovanja.

Poslije oduke o primjeni revir-nog sistema gazdovanja {umamapotrebno je izraditi elaborat o for-miranju revira, u kojem }e se naosnovu analize faktora koji uti~u naveli~inu revira podijeliti {umskeuprave na revire.

Dragan Markovi}

REVIRNI SISTEMGAZDOVANJA [UMAMA

- Prema revirnom sistemu [umska uprava dijeli se na {umske revi-re. Na ovaj na~in su upravni poslovi odvojeni od izvr{nih poslova naterenu.- Veli~ina revira zavisi od vi{e faktora. Glavni faktor pri odre|ivanjuveli~ine revira je prosje~an godi{nji obim poslova koje treba da oba-vi revirnik.- Preduslov za uvo|enje revirnog sistema gazdovanja {umama je ka-drovska osposobljenost, jer s obzirom na prirodu poslova koji seobavljaju u reviru, revirom treba da upravlja isklju~ivo diplomirani in-`injer {umarstva.

18 BBrroojj 33,, 22000044..

• Mjere za aktivno u~e{}e op{tina

Dr`ava kao vlasnik {uma, upravlja njima preko Di-rekcije {uma. Me|utim, dok je gazdovanje {umama ak-tivnost od op{teg interesa (Zakon o {umama, ~lan 8),op{tine imaju pravo da izraze svoje mi{ljenje i pokre-nu inicijativu uklju~uju}i programe ̀ ivotne sredine, nasvojoj teritoriji. Tako|e, u Zakonu o {umama (~lan 17)se ka`e da se op{te i posebne osnove gazdovanja {u-mama donose po pribavljenom mi{ljenju nadle`nog or-gana jedinice lokalne samouprave. Ovo ~ini situacijusa op{tinom jasnijom po pitanju ~lanova o {umskimputevima, (~lan 44 ) i koncesionim naknadama (~lan58). Dakle, postoji jaka pravna osnova koja omogu}u-je op{tini da u~estvuje u planiranju i pra}enju opera-cija vezanih za {umarstvo na njenoj teritoriji i nijesupotrebni dodatni zakonski propisi.

Problem komunikacije izme|u op{tina i lokalnihdirekcija {uma izgleda da poti~e od:

a) Nedostatka stru~nog kadra u op{tinama, koji bibio u stanju da razumije visoko tehni~ke dokumente,kao {to su {umsko-privredne osnove gazdovanja {uma-ma i koji je kvalifikovan da prati operacije vezane za{umarstvo i izrazi mi{ljenje o istim i

b) Lokalnih direkcija {uma, kojima nisu u potpuno-sti poznata prava op{tine i ne informi{u je u potpuno-sti o va`nim odlukama i promjenama u realizacijiplanova.

Preporu~uje se:a) Izdavanje uputstva od strane Ministarstva po-

ljoprivrede Direkciji {uma i njenim lokalnim jedini-cama kao i op{tinama, gdje se potvr|uju zakonskaprava op{tine i upu}uje ih da pozovu predstavnika op-{tine da bude prisutan sastancima gdje se odlu~uje omijenjanju ili prilago|avanju usvojenih osnova ga-

zdovanja {umam na teritoriji op{tine. Tako|e bi tre-bali omogu}iti op{tini da zatra`i pra}enje operacija ve-zanih za {umarstvo, od strane njenog predstavnika, kadon (ona) to `eli, kao i olak{ati isto.

b) Op{tine bi trebale zaposliti stru~ni kadar (in`enjer{umarstva) sa obavezama u sektoru {umarstva i prirod-nih resursa na teritoriji op{tine. On treba pregledatiosnove gazdovanja {umama na teritoriji op{tine,dostaviti komentare sekretarijatu op{tine i posle odo-brenja, slati dokument sa mi{ljenjima op{tine, Ministar-stvu poljoprivrede radi kona~ne potvrde. On/ona bi tre-bao biti veza izme|u op{tina i Direkcije {uma i voditira~una o interesima op{tine u sektoru {umarstva, kao{to je i gore navedeno. Tako|e bi bio odgovaran za op-{tinske programe `ivotne sredine i za programe veza-ne za parkove, kao i programe po{umljavanja na mar-ginalnom poljoprivrednom zemlji{tu. S obzirom dasektor {umarstva nije od privrednog zna~aja za sve op-{tine, op{tine se mogu grupisati i dijeliti usluge kva-lifikovanog osoblja (vidjeti predloge).

• Koncesiona naknada op{tinama

U zakonu o {umama (2000) ka`e se da op{tini pri-pada 10% od prihoda koncesione naknade ostvarenihna njenoj teritoriji (~lan 58); ovi prihodi se koriste zaobjekte infrastrukture (putevi i sl.) u {umama gdje jekoncesija realizovana. Zakon o finansiranju lokalne sa-mouprave ka`e da op{tini pripada 30% koncesionihnaknada na prirodne resurse, na njenoj teritoriji (~lan28), bez preciziranja kako }e to biti iskori{}eno. Ovakontradikcija dovodi do sukoba interesa izme|u Di-rekcije {uma i lokalne samouprave oko koncesija u bu-du}em periodu i treba je ukloniti {to je prije mogu}e.Ovaj problem ne treba ostaviti da se rije{i sudskim pu-tem, ve} dr`ava mora izraziti njenu volju jasno i pot-

Konstantin Varelides (ekspert za {umarstvo i prirodne resurse)

IIIIZZZZVVVVJJJJEEEE[[[[TTTTAAAAJJJJ OOOO MMMMIIIISSSSIIIIJJJJ IIII ::::““““PPPPRRRREEEEDDDDLLLLOOOOZZZZIIII PPPPOOOOLLLL IIIITTTTIIIIKKKKEEEE IIII RRRREEEEGGGGIIIIOOOONNNNAAAALLLL IIIIZZZZAAAACCCCIIIIJJJJEEEE

GGGGAAAAZZZZDDDDOOOOVVVVAAAANNNNJJJJAAAA [[[[UUUUMMMMAAAAMMMMAAAA””””

2

Po{tovani ~itaoci u ovom broju prenosimo vam nastavak teksta Konstantina Varelidesa, eksperta za{umarstvo i prirodne resurse, naslovljen kao Izvje{taj o misiji: “Predlozi politike i regionalizacijegazdovanja {umama”, ura|en u okviru programa EAR - “Tehni~ka podr{ka op{tinskim investicionim pro-gramima u oblasti {umarstva”.

U^E[]E OP[TINA U SEKTORU [UMARSTVA

19BBrroojj 33,, 22000044..

puno. Treba napomenuti da, po{to su prihodi od kon-cesija skoro jedini prihodi Direkcije {uma, njihovosmanjenje mo`e ozbiljno hendikepirati njihove opera-cije i mo`e rezultirati istim ili manjim stvarnim pri-hodima od {uma za op{tine, bez obzira da li se tih 30%ostvari ili ne.

Preporu~uje se: Da Vlada preduzme neophodne korake da se defini-

{e {ta je primjenjivo i rije{i problem oko neskladaprocenta koji pripada lokalnoj samoupravi od konce-sionih naknada za prirodne resurse, po Zakonu o fi-nansiranju lokalne samouprave i procenta koji pripa-da op{tini od koncesionih naknada za eksploataciju{uma, po Zakonu o {umama. Ako je procenat od kon-cesionih naknada iz Zakona o finansiranju lokalne sa-mouprave prikladan, onda bi lokalna samoupravatrebala te prihode iskoristiti za unapre|enje {uma.

• Unapre|enje {uma

Produktivnost {uma u Crnoj Gori je, ukupno gleda-no, u zadnje vrijeme smanjena. Razlozi su: nedostatakputeva koji bi omogu}ili pristup povr{inama koje obi-luju starijim stablima koja su zrela za sje~u; ~esti ne-uspjesi u regeneraciji ~etinarskih {uma {to je rezulti-ralo invazijom izdanaka li{}ara u ~etinarske {ume;dug period rasta ~etinara (djelimi~no zbog problemau regeneraciji), {to rezultira u pove}anoj koli~ini sta-rih stabala sa malim godi{njim prirastom. Op{ti nedo-statak sredstava je uzrok prvog i djelimi~no drugogproblema, ~ijem rje{enju bi pomogla mehanizovanapriprema terena, gdje je to izvodljivo, kroz obezbje|e-nje po{umljavanja. Tre}i problem, ukoliko se obezbi-jedi regeneracija, je samo pitanje odluke uprave.

Preporu~uje se:a) Rast finansiranja {umskih puteva, od strane Vla-

de i aktivniji doprinos op{tine, iz prihoda od konce-sija, u cilju pove}anja istih, porastom drvne proiz-vodnje.

b) Pove}anje finansijskih sredstava za po{umljava-nje godi{njim doprinosom Vlade za po{umljavanje izBud`eta Republike (Zakon o {umama, ~lan 60). Uvo-

|enje mehanizovane pripreme terena, gdje je izvo-dljivo, u cilju obezbje|enja uspje{ne regeneracije (po-{umljavanja) ~etinara. Postepeno smanjenje debljinestabla koje se sije~e, kad je jednom osigurana regene-racija, tj. ne ~uvati stabla ~iji je pre~nik ve}i od 60 cm.

• Osnove gazdovanja {umama

Ima mjesta za pobolj{anja osnova gazdovanja {uma-ma. Uvo|enje nove tehnologije kao {to je GIS i prihva-tanje sugestija me|unarodnih konvencija PEFC i FSC,svakako }e pobolj{ati njihovu preciznost, unaprijedi-ti za{titu okoline i usavr{iti ih do postoje}ih me|una-rodnih standarda. Izgleda da Vlada namjerava (pred-nacrt politike {umarstva) da usavr{i osnove gazdovanja{umama i to svakako treba propratiti i podsta}i.

Osnove gazdovanja {umama (njihova izrada) se nu-de na tenderu, gdje obi~no pobje|uje Institut {umar-stva, privatno akcionarsko dru{tvo sa Vladom kaove}inskim vlasnikom akcija. Op{te {umsko-privred-ne osnove izra`avaju politiku Vlade i trebalo bi da ihdonosi Vladina institucija. Posebne {umsko-privred-ne osnove (dr`avne i privatne) tako|e mogu biti po-nu|ene na tenderu, ali izgleda da trenutno nemamnogo konkurencije, te Institut za {umarstvo ima

monopol na ovom polju. Pod trenutnimokolnostima skoro da nema svrhe da se vr-{i tenderska procedura isklju~ivo za jed-nog kvalifikovanog ponu|a~a, te se pre-ma tome predla`e da Institut za {umarstvoponovo postane Vladina organizacija sadu`no{}u da realizuje op{te i posebneosnove gazdovanja {umama za dr`avne{ume.

Tako|e, trebalo bi preduzeti napore zarazvoj tr`i{ta za osnove gazdovanja privat-nim {umama (planove), ako postoji inte-res u privatnom sektoru (nezavisni profe-sionalci - in`enjeri {umarstva). Za ovo,treba podsta}i formiranje udru`enja vla-snika {uma, koje bi anga`ovalo stru~nja-ke za kreiranje osnova gazdovanja pri-vatnim {umama; ako je podru~jeobuhva}eno {umsko-privrednom osnovomveliko, onda bi ga trebalo podijeliti u ma-nje (1, 2, 3 privatne {ume na jednom pod-ru~ju) {to bi olak{alo nadmetanje. Kada tr-`i{te bude razvijeno, posebne osnovegazdovanja dr`avnim {umama, tako|e

UNAPRE\ENJE U GAZDOVANJU [UMAMA

Za pove}anje produktivnosti u {umama neophodno je iz prihoda od koncesijafinansirati izgradnju {umskih puteva

Foto: M. Ga~evi}

20 BBrroojj 33,, 22000044..

mogu biti ponu|ene na tenderu. U ovom slu~aju, In-stitut za {umarstvo, kao Vladina organizacija }e sa~u-vati odgovornost nad op{tim {umsko-privrednim osno-vama, napla}ivati usluge i pru`ati osnovne podatke(mape i sl.) nezavisnim, stru~njacima i verifikovatiizra|ene osnove gazdovanja {umama prije upotrebe.Ako ne postoji nikakav interes privatnog sektora za{umsko-privredne osnove, programi za privatne {umemogu, tako|e, biti sastavljeni od strane Instituta za {u-marstvo i vlasnik ili vlasnici }e snositi tro{kove Direk-ciji {uma.

Preporu~uje se:a) Unapre|enje tehni~kog nivoa {umsko-privred-

nih osnova gazdovanja {umama kao {to je i predlo`e-no u pred-nacrtu (politike {umarstva) Ministarstva.

b) Da Institut za {umarstvo postane Vladina orga-nizacija, pod nadle`no{}u Ministarstva poljoprivrede,sa du`no{}u sastavljanja kako op{tih, tako i posebnih{umsko-privrednih osnova gazdovanja dr`avnim {u-mama.

c) Da se {umsko-privredne osnove gazdovanja pri-vatnim {umama na tenderu ponude nezavisnim stru~-njacima (kvalifikovanim in`enjerima {umarstva) odstrane Direkcije {uma dok se ne stvori udru`enje vla-snika. Direkcija {uma treba da ima mogu}nost da po-dijeli {umsko-privredne osnove u manje grupe, kakobi olak{ala tendersku proceduru. Ako tender ne uspi-je, osnove u originalnom obliku bi trebalo da budu iz-ra|ene od strane Instituta za {umarstvo, za {ta bi In-stitut uzimao naknadu.

d) Da Vlada ohrabri i podstakne osnivanje udru`e-nja vlasnika privatnih {uma.

e) Kada tr`i{te bude razvijeno, posebne osnove ga-zdovanja dr`avnim {umama tako|e mogu biti ponu-|ene na tenderu. U ovom slu~aju, Institut za {umar-stvo, kao Vladina organizacija }e sa~uvati odgovornostnad op{tim {umsko-privrednim osnovama, napla}iva-ti usluge i pru`ati osnovne podatke (mape i sl.) neza-visnim stru~njacima i verifikovati izra|ene osnovegazdovanja {umama prije upotrebe.

• Eksploatacija {uma:

Eksploatacija {uma putem koncesija je jedini sistempropisan Zakonom o {umama. Ovo je u suprotnostisa karakterom koncesija kao metodom eksploataci-je prirodnih resursa u Zakonu o u~e{}u privatnog sek-tora u izvr{enju javnih usluga, gdje su neki preduslo-vi za predlaganje takvih koncesija propisani (vidikomentar 2.4). Koncesije za eksploataciju {uma su usu{tini ugovori o prodaji dube}ih drvnih zaliha na go-di{njem tenderu na osnovu koga preduzima~i sijekui prodaju drvo sami. Glavna mana sistema je to {todio drveta, koje je niske komercijalne vrijednosti,ostaje u {umi jer preduzima~ nema `elju za sje~omistog. Treba uvesti alternativni sistem gdje bi pred-uzima~ bio “pla}en za sje~u, ~i{}enje i prenos drve-ta do {umskog puta, ali drvo i dalje pripada vlasni-ku {uma (dr`avi) i on (Direkcija {uma) ga prodaje.Oba sistema mogu da koegzistiraju i mogu biti pri-mijenjeni u zavisnosti od okolnosti, prema izboruposlovo|e (Direkcija {uma) i prema procijenjenojdobiti.

Preporu~uje se:Uvo|enje alternativnog sistema kori{}enja drveta iz

{uma koje su u dr`avnoj svojini, preko Direkcije {u-ma, ugovaraju}i sa preduzima~em samo sje~u drvetapo m3 drveta, o~i{}enog i prenesenog do {umskog pu-ta. Zatim drvo mo`e prodati Direkcija {uma, na otvo-renom tenderu. Sistem mo`e koegzistirati sa siste-mom koncesija i mo`e biti iskori{}en kada se Direkciji{uma ~ini da je to efikasniji i profitabilniji na~in.

• Javni tenderi za koncesije na eksploataciju {uma

^itava godi{nja drvna proizvodnja dr`avnih {umastavlja se na tender, po~etkom godine u Pljevljima,glavnom sjedi{tu Direkcije {uma. Tender organizujelokalna direkcija {uma i ponude na tenderu su gazdin-ske jedinice sa koli~inom za sje~u veli~ine 1.000 -4.000 m3. Na javnim konkursima pobje|uju privatizo-vana {umska preduze}a i drvoprera|iva~ke kompani-je i to po cijeni koja je obi~no blizu po~etnog iznosa.Postoji potreba za otvaranjem tendera za vi{e konku-renata, olak{avanjem u~e{}a nekoliko manjih privat-nih preduze}a koja trenutno koriste sama privatne{ume, a dr`avne samo kao podpreduzetnici nekih ve-}ih privatizovanih preduze}a. Radi ovoga je neop-hodna redukcija ponuda na tenderu (gazdinske jedi-nice) do veli~ine odjeljenja ili grupe odjeljenja. To }etako|e pospje{iti razdvajanje jednog velikog tenderau nekoliko manjih (po lokalnoj direkciji {uma ili pogrupi istih) koji }e se odr`avati po~etkom godine i urazli~itim danima (januar - februar). S obzirom na toda trenutno postoji samo nekoliko privatnih firmi, au cilju da se nepotrebno ne poremeti postoje}i sistem,predla`e se da gore navedene mjere budu zapo~etesamo u oblastima gdje su privatne kompanije aktiv-ne. Ako postoji interes privatnog sektora da investi-ra u sje~u {uma, mjere mogu vremenom do`ivjeti po-stepenu ekspanziju, tako da bi vi{e privatnih firmi bilouklju~eno na tr`i{te sje~e {uma.

Preporu~uje se:Smanjenje jedinica koje se nude na tenderu, na ve-

li~inu gazdinske jedinice ili odjeljenja ili grupe odje-ljenja i organizovanje lokalnih tendera u lokalnimDirekcijama {uma, u mjestima gdje su male privatnefirme aktivne i zainteresovane da u~estvuju. Za osta-le direkcije {uma, konkurs }e se nastaviti kao i do sa-da, i postepeno mijenjati ako postoji dovoljno zahtje-va privatnog sektora za operacije sje~e {uma.

• Po{umljavanje

Po{umljavanje ~istina u {umama je propisano poseb-nim {umsko-privrednim osnovama gazdovanja {uma-ma. Po{umljavanje goleti, melioracija i rekonstrukci-ja niskih {uma i {ikara su ura|eni na osnovu10-godi{njeg programa po{umljavanja (analize su ura-|ene sa posebnim {umsko-privrednim osnovama) igodi{njih planova saradnje. Prva dva su finansiranaod strane Direkcije {uma, dok je tre}i finansiran iz Bu-d`eta Republike. U oba slu~aja, 2002. godine nije bi-lo ulaganja. Direkcija {uma nije imala sredstava za ula-ganja zbog toga {to {umska preduze}a nisu upotpunosti pla}ala koncesione naknade, a Vlada za po-

21BBrroojj 33,, 22000044..

{umljavanje nije usmjerila nov~ana sredstva iz Bud`e-ta. Situacija je ozbiljna, jer bez obzira na institucije ireorganizaciju, po{umljavanje ~etinarima je tehni~kiskoro jedini na~in obnavljana zaliha i pobolj{anja cr-nogorskih {uma.

Tehni~ki, po{umljavanje se vr{i samo ru~no. Pripre-ma terena se zasniva na sje~i postoje}ih stabala li{}a-ra pa zatim sadnji sadnica ~etinara izme|u preostalihpanjeva listopadnog drve}a (ru~no po{umljavanje).Oko 12.000 ha (20-30% od ukupne povr{ine pogodneza po{umljavanje) je povr{ina na kojoj je izvodljiva me-hanizovana priprema zemlji{ta, {to }e osigurati sadnjui poja~ati tempo rasta sadnica.

Tako|e, potreban je i dodatni program po{umljava-nja na privatnim zemlji{tima kroz op{tine, da bi se lo-kalna uprava i privatni sektor tako|e uklju~ili u ak-tivnosti oko po{umljavanja.

Preporu~uje se:a) Redovno finansiranje po{umljavanja u skladu sa

odredbama Zakona o {umama.b) Uspostavljanje pilot investicionog projekta za

uvo|enje mehanizovane pripreme terena u dr`avniprogram po{umljavanja i po{umljavanje od strane lo-kalnih zajednica u op{tinske programe.

• Prerada drveta i tr`i{te drveta

Postoje ozbiljni problemi sa biv{im dr`avnim sekto-rom drvoprerade. Ve}ina kompanija jedva opstaje, i to

zahvaljuju}i Vladinoj podr{ci, a neke su bankrotira-le i zatvorene su. Ovo uti~e na ~itav sektor {umarstva,jer novac ne dolazi; {umska preduze}a za eksploatacijunisu pla}ena u potpunosti, Direkcija {uma ne dobijau potpunosti koncesione naknade a op{tine svoj dio.

Stoga, dr`avne drvo-prera|iva~ke kompanije, u istovrijeme u konkurenciji sa fleksibilnijim i efikasnijimmanjim privatnim firmama, mogu opstati samo uzVladine dotacije i sa jeftinim neobra|enim materija-lom, {to obja{njava nedavnu Vladinu odluku da zabra-ni uvoz trupaca. ̂ itava situacija je kompleksna razu-mljivim naporima od strane Vlade da sa~uva biv{adr`avna drvoprera|iva~ka preduze}a, kompanije ko-je nisu u stanju da pre`ive na tr`i{tu zbog postoje}estrukture i na~ina rada, i privatnog sektora koji se spravom `ali da Vlada spre~ava nadmetanje i ne dajeim {ansu da se razvijaju i {ire svoj posao.

Preporu~uje se:a) Projekat tehni~ke podr{ke koji }e detaljno pregle-

dati sektor drvoprera|iva~a kao i tr`i{te drveta i sa-vjetovati Vladu o potrebnim mjerama za rekonstruk-ciju preduze}a koja mogu biti spa{ena, uvo|enjeslobodnog tr`i{ta i pove}anje izvoza drveta.

b) Spajanje biv{ih dr`avnih drvo-prera|iva~kihkompanija sa {umskim preduze}ima za eksploataci-ju nije preporu~ivo. To bi samo unazadilo {umskapreduze}a, dok se neka od njih oporavljaju. To mo`ebiti opcija kada (i ako) se, drvoprera|iva~ke firmeoporave.

^esti neuspjesi u regeneraciji ~etinarskih {uma rezultiraju invazijom izdanaka li{}ara u ~etinarske {ume

22 BBrroojj 33,, 22000044..

[umarstvo karakteri{e vrlo dugproces proizvodnje i da bi se posti-gli dobri rezultati potreban je du-gotrajan i sistematski rad, iz godi-ne u godinu, na pove}anju plodnostitla, njezi i za{titi sastojina tj. stalansistematski rad koji se provodi ra-di pove}anja prirasta, a to zna~i i napove}anju prinosa. Zato na{ radmora biti usmjeren na to da prinosbude trajno {to ve}i. Za ono {u-marstvo koje stalno preduzima mje-re radi pove}anja prirasta i trajno{to ve}eg prinosa ka`emo da ga-zduje u duhu kontinuiteta produk-cije. To naravno uklju~uje i stalnuaktivnost na uskla|ivanju prinosasa potrebama dru{tva. Potrebe dru-{tva za drvetom su stalne, te da bise one mogle zadovoljavati potreb-no je da sastav {ume bude tako fo-rmiran da se iz nje mo`e iz godineu godinu dobijati ujedna~en pri-nos u drvetu.

Princip kontinuiteta produkcije iprincip kontinuiteta prihoda uvijekse nalaze u ve}oj i manjoj me|usob-noj opre~nosti. Na primjer, kadasu u pitanju sje~e, jedan principname}e obim sje~a, A, a drugi obimsje~a B. Rje{enje u duhu principakontinuiteta gazdovanja kada su upitanju sje~e mora le`ati izme|u Ai B. Uop{teno re~eno princip kon-tinuiteta gazdovanja odre|uje am-plitudu unutar koje moraju da le-`e rje{enja.

U cjelishodnom i harmoni~nomspajanju zahtjeva u pogledu regu-lisanja produkcije i kori{}enja le`istvarala~ki zadatak ure|iva~a {u-ma.

Princip kontinuiteta gazdovanjaje na{ao vrlo {iroku primjenu jo{odavno u svim razvijenim evrop-skim zemljama. Zadatak ure|ivanja{uma u praksi sastoji se u regulisa-

nju gazdovanja {umama u duhuprincipa kontinuiteta gazdovanjai u tu svrhu ono sistematski priku-plja podatke o stanju {uma i {um-ske proizvodnje, izra|uje ure|ajneplanove na bazi kontinuiteta ga-zdovanja i vr{i kontrolu izvo|enjatih planova.

Ukupna godi{nja sje~iva brutomasa u dr`avnim {umama Crne Go-re iznosi 613.032 m3.

Direkcija {uma Crne Gore je za2004. godinu ponudila na kori{}e-nje 429.279 m3 bruto drvne mase.Putem potpune koncesije u ovoj go-dini se ponudilo 296.530 m3 brutodrvne mase, dok putem parcijalnihkoncesija se ponudilo 132.749 m3

bruto drvne mase. Mo`da na prvipogled izgleda da se nije dala na ko-ri{}enje cjelokupna bruto sje~ivadrvna masa u 2004. godini, me|u-tim ako smo ranije rekli da mora-mo po{tovati princip kontinuitetagazdovanja, to se detaljnijom ana-lizom dolazi do sasvim druga~ijeslike.

Potrebe dru{tva za drvetom sustalne, a pogotovu su do{le do izra-`aja sada jer je drvna industrijaCrne Gore, a i u okru`enju, do{la uvrlo te{ku situaciju. Uva`avaju}isve njihove probleme i potrebe zaprevazila`enjem tih problema, nemo`e se u jednom kratkom vreme-nu od {ume uzeti maksimum, a dajoj se malo ili nimalo ne vra}a. Dru-{tvo u cjelini u pro{lom vremenunije vra}alo {umi koliko je uzima-lo, a to nam {uma nikada ne}e opr-ostiti. Da se nije u pro{lom vreme-nu dobro gazdovalo u pojedinim{umsko-privrednim podru~jimanajbolji je pokazatelj promjena drv-ne zapremine visokih privrednih{uma i koje po {umsko-privrednimpodru~jima izgleda ovako:

- u Pljevaljsko-`ablja~kom {um-sko-privrednom podru~ju bilo jepove}anje sa 247 m3 po ha na 253m3 po ha ili 3,6%,

- u Limskom {umsko-privrednompodru~ju bilo je smanjenje sa 294m3 po ha na 289 m3 po ha ili 1,7%,

- u Tarkom {umsko-privrednompodru~ju bilo je smanjenje sa 315m3 po ha na 284 m3 po ha ili 9,8%,

- u Nik{i}ko-pivskom {umsko-privrednom podru~ju bilo je sma-njenje sa 218 m3 po ha na 175 m3 poha ili 19,7%,

- u Ibarskom {umsko-privrednompodru~ju bilo je smanjenje sa 325 m3

po ha na 207 m3 po ha ili 36,3%.

Zaklju~ak je o~igledno jasan -nije se gazdovalo u duhu principakontinuiteta gazdovanja. Jasno je,tako|e i o~ito vidljivo, da je stanje{uma najvi{e pogor{ano u Ibarskomi Nik{i}ko-Pivskom {umsko-pri-vrednom podru~ju u odnosu na pr-ve osnove. Zato je krajnje vrijemeda se od {ume, bez obzira na potre-be za drvetom, u ovom vremenuuzme samo, i samo onoliko kolikoona ovog trenutka mo`e dati.

Ohrabruju}u ocjenu da je oprav-dana inicijativa dr`ave za formira-nje posebne jedinice za {umarstvo sasjedi{tem u Pljevljima, preko koje bidr`ava lak{e mogla da kontroli{ecio mehanizam ure|ivanja i plani-ranja, jer u svim razvijenim zemlja-ma Evrope sve planove gazdovanja{umama radi predstavnik dr`ave.

Joveta Terzi}

OD [UME UZIMATIKOLIKO MO@E DATI

23BBrroojj 33,, 22000044..

U 2003. godini u [umskoj upravi Berane su se zna-~ajno anga`ovali na poslovima gajenja i za{tite {umai postignuti su dobri rezultati.

[umsko uzgojni radovi su izvr{eni :• Njega {uma – 42,00 ha• Obnova {uma – 37,20 ha• Rekonstrukcija izdana~kih {uma – 16,80 haUkupno izvr{eno {umsko-uzgojnih radova na povr-

{ini od 96,00 ha.U odnosu na 2002. godinu po{umljeno je vi{e nego

duplo vi{e, a izvr{eni su i ostali {umsko-uzgojni rado-vi. Prikaz na grafikonu 1.

Tako|e u 2003. godini u [umskoj upravi Beranemnogo je bilo posla za one koji su odgovorni za za{ti-tu {uma. Blagovremeno je uga{eno vi{e {umskih po-`ara koji su prijetili da nanesu ogromne {tete. Postig-

nuti su zna~ajni rezultati uotkrivanju i evidenciji bespravnihsje~a, kao i zaplenama nelegalnihdrvnih sortimenata. Izvr{ena je za-plena 450,49 m3 neto drvne mase,ve}inom ~amovih trupaca, koji su~esto puta bili dobro sakrivani kaona slici 1. i 2.

Zoran ]ulafi}

UZGOJ I ZA[TITA [UME U BERANAMA

U [umskoj upravi Berane postignuti su bolji rezul-tati iz oblasti gajenja i za{tite {uma u 2003. godini

Grafikon 1. Izvr{eni {umsko-uzgojni radoviu {umskoj upravi Berane

Prona|eni i zaplijenjeni sakriveni~amovi trupci od bespravnih sje~a

Foto: Z. ]ulafi}

24 BBrroojj 33,, 22000044..

Prate}i trendove u razvijenim ze-mljama i opredjeljenje Vlade RCGda kao svoje prioritetne zadatkeprihvati razvoj poljoprivrede i tu-rizma u na{oj zemlji, tim za izradustrate{kog plana razvoja op{tinePljevlja je u nacrtu plana definisaosvoje strate{ke ciljeve:

• razvoj poljoprivrede i revita-lizacija sela, i

• razvoj turizmasa konkretnim aktivnostima i

vremenskim okvirima za realiza-ciju pojedinih opredjeljenja.

Prepoznaju}i Kosanicu kao ideal-no mjestoza sprovo-|enje kon-kretnih ak-tivnosti narealizacijiprojekataproizvod-nje zdravehrane i ru-ralnog tu-rizma, ~la-novi ovoginicijativ-nog odborasu pokrenuli kampanju za realiza-ciju projekta EKO-selo Kosanica.Shvataju}i da je kvalitet u trgovinitr`i{no razvijenih zemalja evoluiraood elementarnih svojstava kvalite-ta asortimana (trajnost, korisnost),preko kvaliteta uslu`ivanja, do eko-kvaliteta, identifikovali smo pola-zne pretpostavke za ostvarenje ko-na~nog cilja. Ovaj koncept jezasnovan na zakonskim regulati-vama i kroz primjenu eko-standar-da (ISO 14000). Na{i ciljevi se pr-venstveno formuli{u u sljede}imdomenima: rentabilnost, konkuren-

tost, efikasnost i fleksibilnost. Svje-sni smo da }e nam na tom putu sta-jati, izme|u ostalih, i faktori maga-okru`enja (makro-okoline):demografski, ekonomski, politi~ki,tehnolo{ki... Spomenimo jo{ i tzv.faktor “ulazne barijere”, kao npr.nivo investicija koji se mora posje-dovati da bi se bilo prisutno na od-re|enom tr`i{nom segmentu, teh-nologija kojom se mora raspolagati,potreban nivo kadrovske osposo-bljenosti kao i potrebna finansij-ska snaga. Ipak smo sasvim sigur-ni u potencijale Kosanice i

mogu}nostisredine zanjihovu va-lorizaciju.P r o j e k a tEKO-seloKosanica jetim za stra-te{ko plani-ranje kan-didovao sajo{ ~etiriprojekta zad o n a c i j uCHF-a od

pribli`no 130.000 eura, u okviruUSAID-ovog programa “Efikasnalokalna samouprava”. Gra|ani Plje-valja }e se opredijeliti kojem od tihprojekata dati prioritet za pome-nutu donaciju. @eljeli bi smo da tobude ba{ ovaj projekat, ali, i ako seto ne desi ne gubimo nadu jer vje-rujemo u kvalitet i budu}nost na{egprojekta. Smatramo da bi izradakvalitetnog biznis plana i njegovaprezentacija potencijalnim investi-torima dala dobar rezultat. Sprem-ni smo da u njegovoj izradi damosvoj puni doprinos.

ZZZZddddrrrraaaavvvvaaaa hhhhrrrraaaannnnaaaa ssssaaaazzzzddddrrrraaaavvvvoooogggg ppppooooddddnnnneeeebbbb llll jjjj aaaa

Veljkovi} Branislav

- EKOLO[KI IZAZOVI -ZDRAVA HRANA I RAZVOJ

SEOSKOG TURIZMA

Eko-kvalitet, polazna pretpostavka za ostvarenje cilja

Koziji sir

Mladi kajmak

[tala za primjer

Doma}a trpeza

Ov~a pr{uta made in Kosanica

U i{~ekivanju modernog pakovanja

Foto: V. Vojinovi}

25BBrroojj 33,, 22000044..

• Kosanica i njene prednosti

Ne prejudiciraju}i kona~ni od-govor, a posebno ne kona~no rje{e-nje, kao mogu}i odgovor na pret-hodno pitanje name}e se mjestoKosanica, jer se nalazi na svegadvadesetak minuta vo`nje od Plje-valja, sa svojim Crnim Vrhom, na1540 metara nadmorske visine.Osim {to je idealno blizu grada ovorje{enje i po drugim osnovama mo-

`e pomiriti razne kriterijume i za-dovoljiti ve}inu uslova koje ovakviprojekti tra`e, i to za kratko vrije-me i uz relativno mala ulaganja.

Za budu}eg strate{kog partneraza alternativne oblike turizma nasjeveru Crne Gore va`no je ista}iprednosti Kosanice, upravo krozblizinu Nacionalnog parka Durmi-tor i rijeke Tare, koji su uz @abljakve} razra|ene turisti~ke destinaci-je a ujedno i prili~no o~uvani i

uglavnom netaknuti dragulji pri-rode. Samim tim Kosanica, i samaneistra`ena, mogla bi kao svojevr-sna baza posjetiocima pru`iti savurbani komfor a opet, za kratkovrijeme, omogu}iti prednosti ne-taknute prirode, tj. upravo ono o~emu se nedavno govorilo i u Pod-gorici na temu alternativnog turi-zma u centralnom djelu i na sjeve-ru Crne Gore, a u organizacijiSvjetske kancelarije Ujedinjenihnacija.

Na Kosanici bi se uspje{no moglapomiriti, tj. spojiti, zimska i ljetnjasezona. Zimski spustovi i slalomimogu se ljeti zamijeniti splavare-njem, obilascima prirode, lovom narijetke vrste divlja~i i ribolovom, aure|ene trim staze tokom zimskesezone same se pretvaraju u stazeza ski tr~anje. Prostor Pu{anjskogDola svojom konfiguracijom idea-lan je za izgradnju golf igrali{ta ilihipodroma, a omogu}ava slijetanjene samo helikoptera ve} i manjihsportskih letilca.

Ono {to posebno privla~i i pred-stavlja atrakciju na ovom terenuje istovremeno i ono {to je najtra-`enije na svjetskom turisti~kom tr-`i{tu a to je je netaknuta prirodnaljepota, ~ista voda, ~ist vazduh izdrava doma}a hrana iz obli`njihdoma}instava ovog jo{ uvijek `i-vog kraja.

Zbog blizine ski centara Bjelasi-ce i Durmitora, budu}e eko turisti~-ko selo Kosanica svojom original-nom ponudom postalo bi diojedinstvene turisti~ke ponude CrneGore.

Radosav Kova~evi}

EEEEKKKKOOOO ---- TTTTUUUURRRRIIIISSSSTTTTIIII ^̂̂̂KKKKOOOOSSSSEEEELLLLOOOO KKKKOOOOSSSSAAAANNNNIIIICCCCAAAA

Da li }e i naredne zime snijeg biti samo elementarna nepogoda zapljevaljsku op{tinu ili }emo sopstvenim aktivnostima tu prirodnuatmosfersku padavinu pretvoriti u na{u prednost? Mo`da se odmahtreba ugledati na Kola{in i Ski centar Bjelasicu i pomisliti: {ta ne-dostaje na{im bjelasicama da postanu mali ski centri ili makar grad-ska skijali{ta. Njihovim stvaranjem obezbijedili bi alternativu sumor-nim pljevaljskim zimskim maglama, a mo`da bi se jednog dana moraligurati i sa turistima.

Razvojem eko-turisti~kih sela pru`a se realna {ansa drvnoj industriji da uposli svojekapacitete, posebno u dijelu gradnje monta`nih objekata

Inicijativni odbor Eko-turisti~kog sela Kosanica

• Mr Milutin Simovi}, ministarpoljoprivrede. {umarstva i vodo-privrede - predsjednik• Radoman Gogi}, predsjednik op-{tine Pljevlja - potpredsjednik• Predrag Nenezi}, ministar turi-zma - potpredsjednik• Andrija Kne`evi} - sekretar• Iso Kala~ - predstavnik Direk-cije {uma Crne Gore• Vuk Ro}en - predstavnik Rudni-ka uglja Pljevlja• Filip Vukovi} - predstavnikRudnika uglja Pljevlja• Slavko Vuka{inovi} - predstav-nik Termoelektrane Pljevlja• Branislav Veljkovi} - predstav-nik Radne grupe za - predsjednik strate{ki razvoj Pljevalja• Milisav ^abarkapa - mje{tanin MZ Kosanica• Milan Kne`evi} - odnosi sa javno{}u• Radosav Kova~evi} - koordinator projekta

Mr Milutin Simovi}

Karta preuzeta iz knjige “Skijali{taCrne Gore kao faktor turisti~kog raz-voja”, Radosav Nik~evi} dipl. ing,“Unireks” Nik{i}, 1993.

28 BBrroojj 33,, 22000044..

• Realizacija ve} po~inje

Ipak, da bi Kosanica i postalaeko turisti~ko selo pa time uz turi-ste privukla i potencijalne investi-tore u vidu strate{kih partnera, mo-ra se ispuniti niz preduslova. To suprije svega izrada prostornog pla-na, rje{enje putne infrastrukture,izrada projekata `i~ara i smu~ar-skih staza, projekti vodosnabdije-vanja, energetike i telekomunikaci-ja, programska rje{enja eko - agro- turisti~kih gazdinstava i na kra-ju izrada fizibiliti studije, tj. studi-je opravdanosti i izvodljivosti. Uokviru svih ovih aktivnosti bili bidefinisani konkretni zadaci i po-tom bi se krenulo u realizaciju sa-mog projekta eko turisti~kog selaKosanica.

Ono {to bi za veoma kratko vri-jeme sa relativno malim ulaganjemdobili gra|ani Pljevalja je pravogradsko izleti{te, oaza zdravog `i-vota uz sve ve} nabrojane mogu}-nosti.

Realizacija ove ideje na neki na-~in je ve} zapo~ela. Formiran jeInicijativni odbor koji je na osnovupreliminarnih kontakata sa lokal-nom samoupravom i nizom privred-nih subjekta i pojedinaca ve} naprvom sastanku zaklju~io da trebanastaviti sa daljim aktivnostima iustanoviti formalno pravni okvirza dalje djelovanje. Izgleda da na-pokon postajemo svjesni prirodnogpotencijala kojim raspola`emo a iobaveze da posljedice pruzrokova-ne raznim zaga|enjima dijelom i

sami saniramo. Na ovom planu prva je krenula

Direkcije {uma Crne Gore koja jeu predlogu plana izgradnje {um-skih komunikacija za 2004. godi-nu kao prioritet uvrstila upravo{umski put od Kosanice do CrnogVrha, du`ine 3,5 kilometara. ZaDirekciju {uma od primarnog jezna~aja to da se tim putem otvara-ju zna~ajne i rijetke {umske sasto-jine, a izgradnjom osmatra~nicena samom Crnom vrhu pokriva segotovo 60% {umske teritorije op-{tine Pljevlja. Time se u ljetnjemperiodu omogu}ava blagovreme-

na dojava po`ara, koji su veoma~esti na ovom podru~ju. Tako|e,na samom Crnom vrhu vr{i}e seuzimanje uzoraka vazduha i ki-{nice u cilju ispitivanja i analiza, aradi za{tite {uma od kisjelih ki{a idrugih aero zaga|enja. Realna je iizgradnja lova~kog doma s obzi-rom da je i gazdovanje lovi{tima unadle`nosti Ministarstva poljopri-vrede, {umarstva i vodoprivrede.To bi ukratko bio osnovni interesDirekcije {uma Crne Gore koji jeopredjeljuje da Vladi RCG pred-lo`i izgradnju ove {umske komuni-kacije. Ako Vlada RCG usvoji ovajsegment Plana aktivnosti Direk-cije {uma Crne Gore za ovu godi-nu i put bude izgra|en, otvori}ese prostor na Crnom vrhu i za dru-ge komercijalne namjene, kao {tosu postavljanje i instalacija raznihlaboratorija i predajni~kih sistemaTelekoma, Moneta i Pro Monte-a,kao i lokalnih televizijskih i radiopredajnika. Odmah poslije togaop{tina Pljevlja je nagovijestilamogu}nost da u~estvuje dijelomkoncesione naknade u moderniza-ciji postoje}e putne infrastruktu-re a svakako i u fazi kona~ne rea-lizacije projekta. Rudnik uglja iTermoelektrana su svakako oni nakoje se mo`e i treba ra~unati a po-ziv na saradnju odnosi se i na svedruge koji mogu doprinijeti uspje-{noj realizaciji jedne ovakve idejeodnosno projekta.

Va`no je napomenuti da proje-

Kosanica kao primamljiva eko-turisti~ka destinacija ljudi sa “vi{im dohotkom” izsjevernih regija Evrope

Foto: V. Vojinovi}

Pogled na ju`nu stranu Crnog vrha Foto: V. Vojinovi}

29BBrroojj 33,, 22000044..

kat trase skijali{ta i `i~are, kao isama `i~ara ve} postoje, pa bi uzmale dorade mogli zadovoljiti po-

~etne potrebe. Za prate}e sadr`aje,ugostiteljske objekte, usluge i sl,ve} postoji interesovanje mje{tana

i privatnih preduzetnika. Ministarstvo poljoprivrede, {u-

marstva i vodoprivrede moglo bibiti pokrovitelj ~itave aktivnosti.Ministrastvo turizma, lokalna sa-mouprava, privredni subjekti (amo`da i CHF, kancelarija za turi-zam UN itd) uz strate{kog partne-ra mogu na}i zajedni~ki interes prieventualnoj ukupnoj realizaciji pro-jekta eko turisti~kog sela Kosanica,na zadovoljstvo svih gra|ana Plje-valja a na korist ukupnoj turisti~-koj ponudi Crne Gore.

Dvadeset minuta vo`nje od Pljevalja do zelene oaze

Crni vrh1540 nm

Foto: V. Vojinovi}

Radnici nik{i}kih “Boksita” vr{e pripremne radove zanastavak bu{ewa na 2.250 metara dugom tunelu“Ivica”, koji treba da pro|e ispod Durmitora iz prav-ca Gorwe Bukovice i na kom je ranije probijeno 550metara...

Kosanica na magistralnom putuDa bi jednog dana Kosa-

nica, pa sa njom i Pljevlja,mogli postati turisti~komjesto govori i podatak dabi se u narednih pet do de-set godina mogli na}i nanajkra}em putnom pravcudo crnogorskog primorja.Naime, radi se o planira-nom magistralnom putu odRisna do @abljaka koji bi sepreko Pljevalja i Prijepoljanastavio dalje autoputem

preko Po`ege do Beograda. U budu}nosti do Pljeva-

lja, odnosno Kosanice, la-ko bi se i brzo stizalo, a i~esto prolazilo i odmaralo.Svakako, treba}e vremenada se Risan spoji sa @a-bljakom, kao i Beogradautoputem sa Crnom Go-rom, ali za{to ne vjerovatii ne zalagati se za realiza-ciju jo{ jedne razvojne per-spektive.

30 BBrroojj 33,, 22000044..

Predsjednik njujor{ke Rokfelerbraders fondacije Stiven Hajnc u in-tervjuu za “Vijesti” je najavio je dabi ova privatna fondacija mogla fi-nansijski u~estvovati u realizacijiprograma za razvoj odr`ivog turi-zma u sjevernom i centralnom dije-lu Crne Gore. On o~ekuje i da bi cr-nogorski Savjet za odr`ivi razvojtrebalo uskoro da usvoji nacrt ovogdokumenta, koji su uradili ekspertiUNDP-a, a izradu finansirala Rokfe-ler braders fondacija.

Hanjc je podsjetio da je Rokfelerbraders fondacija, sa UNDP-om or-ganizovala pro{log mjeseca simpo-zijum o odr`ivom razvoju u Njujor-ku za crnogorskog premijera Mila\ukanovi}a i nekoliko njegovih mi-nistara.

- Simpozijum je bio veoma uspje{an. Bio sam impre-sioniran koliko je premijer ozbiljan, vezano za ovapitanja, kao i ministri iz njegovog kabine-ta. Oni vrijedno rade, i dok smo bili uNjujorku i Kostariki, pa`ljivo su prostu-dirali i mislim da su puno nau~ili o proce-su, {to je bilo vrlo ohrabruju}e - kazao jeHajnc.

- Koje koristi }e Crna Gora imati akoprimijeni projekat odr`ivog turizma u sje-vernom i ju`nom dijelu Crne Gore?

To je dobar na~in da se privuku novituristi u Crnu Goru, da podijelite ogrom-ne prirodne ljepote zemlje sa ljudima izostatka Evrope i svijeta, na na~in dobar iza ekonomiju i prirodnu okolinu. Ako seto uspje{no obavi, Crna Gora mo`e da bu-de lider u Evropi, razvojem eko-turizmakao glavnog dijela razvojnih aktivnosti uturizmu.

- Razvoj eko-turizma do sada nije bioprimarni cilj turisti~kih organizacija uCrnoj Gori. Te`ilo se vi{e masovnom turi-

zmu. Da li mislite da su potrebna velika prilago|ava-nja, da bi se usmjerili ka nekoj vrsti alternativnih tu-rista?

Uvijek su neophodna prilago|ava-nja, i dio posla u Crnoj Gori nam je dapomognemo i podr`imo realizacijutog prilago|avanja. O eko-turizmumo`e da se nau~i i iz nekih drugihkrajeva, kao {to je na primjer Kosta-rika. Treba obezbijediti da eko-turi-zam bude zna~ajan dio ukupnih ak-tivnosti, usmjerenih razvoju turizmau Crnoj Gori. Sigurno je da }e biti idrugih vrsta turizma, ali je glavnopitanje kako da se ima uravnote`enprilaz.

- Dosta je nerazumijevanja {ta je ustvari iskustvo Kostarike, i da li je tajmodel primjenjiv za crnogorske okol-nosti. Kostarika za cilj ima ameri~kotr`i{te dok je Crna Gora dosta dale-ko od SAD. Koje bi tr`i{te bilo cilj-no za crnogorski eko-turizam?

Eko-turizam je sve va`niji naevropskom tr`i{tu, i eko-turisti dola-

ze iz sjevernih zemalja, Njema~ke, Velike Britanije...Eko-turizam je rastu}i segment ukupnog turisti~kog

Prenosimo: Vijesti, 13. maj 2004.

TREBA DORADITI MODEL KOSTARIKEI PRIVU]I EVROPSKE EKO-TURISTE

Predsjednik Rokfeler braders fondacije Stiven Hajncnajavio da bi ova institucija mogla ulagati u razvojcrnogorskog turizma

Turistima se ne smijeobe}ati ono ~ega nema

- Koliko je zna~ajan problem promocije, jer ve}ina turista ko-ji tragaju za ekolo{kim destinacijama ne zna {ta je ponuda Cr-ne Gore?

Ta~no, promocija je veoma bitan faktor. Ali, ne mo`ete, ipak,promovisati ne{to {to jo{ nemate. To se mo`e uporediti sa pro-blemom koko{ke i jajeta, i {ta je starije. Crna Gora kao desti-nacija mo`e da se promovi{e, {to je Ministarstvo turizma i po-~elo. Ipak, morate imati kapacitet i objekte, ili ih bar razvijati,da bi zadovoljili tra`nju potro{a~a. Sve mora da se odvija nastrate{ki pa`ljiv na~in, da promocija ne bi oti{la predaleko i bi-la ispred konkretnog nivoa usluga koje su dostupne turistima.Turiste ne smijete da razo~arate i da ve} od samog po~etka us-postavite obrazac procesa, koji nije uspje{an.

Stiven Hajnc, predsjednik njujor{keRokfeler braders fondacije

31BBrroojj 33,, 22000044..

tr`i{ta i ljudi su sve osjetljiviji naekolo{ku dimenziju svog turisti~-kog do`ivljaja. Globalne studijepokazuju da je ovo brzo rastu}etr`i{te, koje “puca” na ljude savi{im dohotkom, tako da mo`ebiti veoma profitabilno, ako sestvari odrade pravilno i sa pa`lji-vim planiranjem i pravim razumi-jevanjem. Ne mo`ete jednostavnouzeti jedan model, na primjer izKostarike i nakalemiti ga na Cr-nu Goru. Morate da znate menta-litet, proces planiranja, i tehnikekoje su se koristile u krajevimakao {to je Kostarika. Zatim tajmodel, to treba da modifikujete iadaptirate i omogu}ite da budeodgovaraju}i za specifi~ne okol-nosti, na primjer za Crnu Goru.

- Savjet za odr`ivi razvoj trebada se danas sastane i odlu~uje o nacrtu strategije odr-`ivog razvoja turizma, koji je predlo`io UNDP. Da lio~ekujete usvajanje tog dokumenta?

Mislim da }e biti usvojen. Optimista sam i siguranda }e biti nekih stvari za diskusiju. Bi}e pitanja na ko-ja }e morati da se odgovori, ali je to normalno, i razu-mljivo. Ipak, optimista sam da }e eko-turizam i pri-stup odr`ivog rasta u turizmu biti zna~ajan dio ukupnestrategije razvoja turizma u Crnoj Gori.

- Bilo je diskusija i kako }e se projekat odr`ivog raz-voja turizma za sjever i centralni dio Crne Gore uklo-piti u Master plan, koji je definisan za period od 20godina. Da li projekat turizma za sjever i centar Cr-ne Gore mo`e da se uklopi u Master plan kao cjelinu?

O~ekujem da mo`e. Mo`da }e biti potrebna neka pri-lago|avanja Master plana, mo`da }e trebati prilago-

|avanja okvira, ali ja shvatam da postoji {iroko razu-mijevanje i konsenzus da na ovom treba raditi zajed-no.

- Rokfeler braders fondacija je finansirala izradu na-crta ovog projekta. Da li planirate da finansirate iprimjenu kada projekat bude usvojen, i po~ne imple-mentacija?

Mislim da ho}emo. To }e, naravno, biti predmetrasprave i pregovora. Ako crnogorski Savjet za odr-`ivi razvoj usvoji osnovni pristup, siguran sam da }e-mo biti spremni da pomognemo dalje, sa UNDP-om.

Ono {to je zna~ajna okolnost, mo`da i neobi~no, jetripartitno partnerstvo izme|u privatne fondacije kao{to je Rokfeler braders, UNDP-a i crnogorske Vlade.To je mo`da neobi~no, ali je veoma produktivno, zbog~ega smo veoma ponosni.

- Da li Vi li~no o~e-kujete da bi, recimo zadesetak godina. CrnaGora mogla da budepoznata destinacija zaeko-turiste?

Mislim da sigurnomo`e. Imao sam zado-voljstvo da putujempo Crnoj Gori nekoli-ko puta, i to du` cen-tralnog i dijela, poplaninama, a bio sami u obalskom dijelu.Za zemlju koja je po-vr{inski relativno ma-la, Crna Gora ima iz-uzetni diverzitet iprirodne atrakcije. Toje lijepa zemlja, safantasti~nim kultur-nim naslje|em, kojamo`e biti veomaatraktivna i uspje{nadestinacija za eko-tu-rizam.

@.Radulovi}Kosanica: idealno podru~je za sportski lovni turizam

Impresioniran prvim ~lanomUstava o ekolo{koj dr`avi

[ta je motiv Rokfeler braders fondacije da podr`ava odr`ivi razvojturizma u Crnoj Gori?

- Rokfeler braders je privatna fondacija formirana 1940. godine, ko-ja, kao jedan od glavnih ciljeva, ima odr`iv razvoj {irom svijeta.

Radimo u Aziji, ju`noj Africi, na Balkanu, ali i u SAD. Bavimo se glo-balnim ekolo{kim pitanjima, kao {to su klimatske promjene. Na{ inte-res za odr`ivim razvojem u Crnoj Gori postoji zato {to u fondaciji zai-sta imamo dugoro~no interesovanje za ekolo{ka pitanja, kao i za Balkankao posebnu oblast. Veoma smo impresionirani ustavnom promjenomiz 1992. godine kada je Crna Gora progla{ena ekolo{kom dr`avom, i ka-da je to dodato u prvom ~lanu va{eg Ustava. U Crnoj Gori su nampartneri UNDP i Vlada, ali i ekolo{ke nevladine organizacije i Univer-zitet, {to su veoma dobre okolnosti da bi se podspje{io odr`ivi razvoj.

Foto: V. Vojinovi}

32 BBrroojj 33,, 22000044..

Zna~ajan prostor crnogorskih {uma zahva}en jenacionalnim parkovima, koji su svrstani na spisaksvjetske ba{tine i predstavljaju neprocjenjivo narod-no bogatstvo. Osnovani su da ~uvaju, unapre|uju i {titeprirodne vrijednosti, rijetkosti, kulturna i istorijskadobra. U Crnoj Gori postoje nacionalni parkovi “Dur-mitor”, “Biogradska gora”, “Lov}en” i “Skadarskojezero”. Svi ovi parkovi odlikuju se brojnim prirodnimi antropogenim vrijednostima koje su u funkciji razvo-ja turizma, o~uvanja ekosistema i poznavanja tradi-cionalne narodne kulture na tim prostorima.

Nacionalni park “Biogradska gora” progla{en jenacionalnim parkom 1979. godine, a njena za{titadatira jo{ iz perioda vladavine kralja Nikole, koji jeproglasio “zabranom” 1878. godine. Ovaj nacionalni

park zahvatapovr{inu od5.400 hektara, mada je pod za{titnom zonom 14400hektara. Najve}i dio “Biogradske gore” prostire sena podru~ju op{tine Kola{in, 50 odsto, a ostali dio jena podru~ju mojkova~ke i beranske op{tine. Biograd-ska gora je najatraktivniji i najo~uvaniji dio Bjelasice,u ~ijem sastavu je pra{umski tip biljnih sastojina ivodeni potencijali: Biogradska rijeka, Jezer{tica, Ben-dovac, Pe{i}a potok, Biogradsko jezero, pe{i}a jezeroi dva Ursulova~ka i dva [i{ka jezera. Najve}e jeBiogradsko jezero u ~ijoj blizini su i najgu{}i {umskikompleksi. Najve}a planina Parka Bjelasica, prostorzahva}en Nacionalnim parkom “Biogradska gora”,predstavlja jedinstvenu floristi~ku zajednicu, u kojoj

je do sada evidentirano 86 drvenastihvrsta, 25 biljnih zajednica i 220 biljakau okviru {umske zajednice.

[ume ovog nacionalnog parka, nanadmorskoj visini 850 do 1800 metara,u svom sastavu imaju: crni grab, jesen-ju {a{iku, bukvu, jelu, subalpsku smr~u,kleku, bor i druge vrste drvenastih bil-jaka.

Na vodama Parka razvijen je sports-ki ribolov, {to, zajedno sa skija{kimterenima i modernim ugostiteljsko-tur-isti~kim objektima, predstavlja nezao-bilazan oblik ponude za razvoj turizma.

Durmitor, svojevrsno sredi{te pleis-tocene glacijacije, sa kanjonom Tare,progla{en je nacionalnim parkomOdlukom Narodne skup{tine Crne Gore6. avgusta 1952. godine, decidnijegranice odre|ene su mu Zakonom onacionalnim parkovima SR Crne Gore3. februara 1978. godine. Ovaj prostorje dva puta stavljen na spisak svjetskeba{tine, ( 1977. i 1980. godine), {to pred-stavlja najvi{i rang valorizacije i najve}epriznanje kvaliteta, izuzetnosti i uni-verzalnosti njegovih prirodnih vrijed-nosti.

Me|u najve}e vrijednosti ovog parkasu Durmitor i Tara, njen kanjon ipra{umski rezervat crnog bora naCrnim podima, Crno jezero ~ija voda

Milorad Jokni}

NACIONALNI PARKOVIMEDALJONI PRIRODNE RASKO[I

Nacionalni park Biogradska Gora

33BBrroojj 33,, 22000044..

odlazi u dva sliva, pra{uma kod Mlinskog potoka, kaoi nekoliko endema flore i faune.

Nacionalni park “ Durmitor” zahvata povr{inu od39.000 hektara i zahvata podru~je op{tina @abljak,Mojkovac, Pljevlja, [avnik i Plu`ine.

U pra{umi Crna poda, u kanjonu Tare, ima stabalacrnog bora starih i po ~etiri vijeka, visokih 51 metar.Tu raste oko 150 vrsta ljekovitog bilja, 40 vrsta jestivihgljiva.

Evidentirano je {est vrsta biljnih endema iz predle-denog doba. Vodenjak - vodozemac, iz Vra`jeg i Zmi-jnjeg jezera, indikativan je po tome {to istovremeno imai {krge i plu}a.

Na prostoru Nacionalnog parka “Durmitor”uspje{no se razvija ekskluzivni turizam, kako ljet-nji tako i zimski, za{ta su, izgradnjom savremenihhotela i drugih objekata rekreativno-sportskogkaraktera, stvoreni izvanredni uslovi.

Nacionalni park “Lov}en”, povr{ine 2000 hek-tara, ima vi{e kulturno-manifestacionu funkciju,pa je pogodan za izletni~ki turizam, posebno uljetnjem periodu.

U okviru ovog parka izdvojene su dvije zone saposebnim re`imom za{tite prirode: prostor izme|ujezerskog vrha, [tirovnika, Tre{teni~kog vrha,babljaka i Goli{a, gdje je dozvoljena samo sani-tarna sje~a {ume, i rezervat bora munike na sjev-ernim padinama Lov}ena , gdje je dozvoljeno samo

prikupljanje sjemena.Nacionalni park Skadarsko jezero osnovan je radi

za{tite, kori{}enja i unapre|enja prirodnih i radomstvorenih dobara 1983. godine. Tu su poznati rezervatiManastirska tapija ({uma vrbe na vla`nom stani{tu ukojoj ̀ ivi kolonija ~aplji), Pan~evo sa velikom koloni-jom pelikana, Gove|i brod, pogodan za razmno`avan-je divljih plovki i pje{~ane pla`e na kojima se mrestiukljeva, najpoznatija riba Skadarskog jezera. Uposljednje vrijeme pokrenuta je inicijativa da se iProkletije proglase nacionalnim parkom, ~ime bi sepotpunije ostvarila valorizacija prirodnih vrijednos-ti plavsko-gusinjskog kraja.

Nacionalni park Durmitor: Bajlovi}a sige, vodopad u kanjonu TareFoto: S. Markovi}

Prol

je}e

na

Trno

va~k

om je

zeru

34 BBrroojj 33,, 22000044..

[ume u Crnoj Gori kao prirodnobogatstvo i dobro od op{teg intere-sa u pogledu pravnog regulisanja isvojinskog statusa uglavnom su bi-le, od vremena dono{enja prvih pro-pisa, bez obzira na dr`avno ure|e-nje, u dr`avnoj, privatnoj ikolektivnoj svojini (kao ostatka ple-mensko-feudalnog ure|enja).

Svojinsko-pravni odnosi nad {u-mama i {umskom zemlji{tu u CrnojGori do 1918. godine, poop{tinama su razli~itoure|ivani - u zavisnostipod ~ijom su vlasti bile.

U op{tinama u kojimaje do 1912. godine bio re-`im otomanske carevine(Pljevlja, Bijelo Polje, Be-rane, Ro`aje, Plav), prav-ni re`im {uma ure|en je1858. godine, dono{enjemZakona od sedam rama-zana. Ovim zakonom su{ume i {umsko zemlji{teutvr|eni kao dr`avna - carska svo-jina. Takav status je zadr`an i upropisima od 1869. godine, po ko-me su {ume ogla{ene kao “mirija”- carska zemlja. Raspadom turskecarevine, u ratnim uslovima, poje-dini gra|ani su uspjeli da do|u doprivatnog vlasni{tva nad {umama,iako to propisi nijesu dozvoljavali.

Osloba|anjem ovih teritorija odturske carevine, svojina je pre{lana biv{u Kraljevinu Crnu Goru, ko-ja je ostala titular prava svojinenad {umama i {umskim zemlji{temza svo vrijeme njenog postojanjakao samostalne dr`ave.

Stvaranjem Jugoslavije, 1918. go-dine, nastavljen je isti pravni re-`im i sprovo|en je princip neotu|i-vosti dr`avne svojine nad {umom.

Na podru~ju Knja`evine CrneGore postojala je kolektivna svoji-na, kao ostatak feudalnog oblika

svojine na {umama i {umskom ze-mlji{tu, kao plemenski, bratstve-ni~ki i op{tinski komuni. U ovimpodru~jima postojala je takozvana“vezana svojina” {to je davalo zapravo pripadnika sela, plemena ilibratstava da radi plodotvornijegu`ivanja svog posjeda, mo`e u tim{umama za svoje potrebe, pod od-re|enim uslovima koristiti se tim{umama. Odnosi izme|u ~lanova

ovih kolektiva povodom kori{}e-nja {ume ure|ivani su u skladu saop{tim propisima obi~ajnog prava.

U ovom pravnom re`imu seoske,plemenske i bratstveni~ke {ume supredstavljale specifi~an oblik za-jedni~ke svojine, u kojoj svi udioni-~ari imaju jednaka prava na uobi-~ajeno kori{}enje. Ta imovina je posvojoj prirodi bila nedjeljiva, jer jesamo kao zajedni~ka svojina moglana odgovaraju}i na~in da se koristiza zadovoljenje potreba i korisnikapoljoprivrednika i korisnika sto-~ara (obezbje|enje gra|e za izgrad-nju ku}a i planinskih koliba, obez-bje|enje ogreva, kori{}enjezajedni~kih {umskih pa{njaka, sa-kupljanje {umskih plodova i sl.).Zato je dioba tih {uma bila zabra-njena u staroj Crnoj Gori i u biv{ojJugoslaviji, do 1941. godine.

Op{ti imovinski zakonik za Crnu

Goru iz 1888. godine (paragraf 713)dozvolio je mogu}nost plemenu,bratstvu i selu diobe kolektivnesvojine nad {umama. Takvo rje{e-nje je omogu}ilo op{tu tendencijuna diobu komunica i privatizacijukolektivne svojine na {umama i{umskom zemlji{tu. Zbog takvihtendencija i realne opasnosti da ne-

stanu kolektivni oblicisvojine, Ministarstvo unu-tra{njih djela i Veliki sudu Podgorici, a po odobre-nju knjaza Nikole, donioje 1. novembra 1896. godi-ne, “Naredbu o seoskim,plemenskim komunicamai ispa{ama”. Ovom nared-bom predvi|ena je zabra-na podjele seoskih, ple-menskih i bratstveni~kih{uma na dioni~are - poje-dince, a takve diobe pro-

gla{avane su ni{tavnim.Propisi doneseni poslije 1918. go-

dine, tako|e su u kontinuitetu ure-|ivali pravni re`im na seoskim, ple-menskim i bratstveni~kim {umama,tako {to je uspostavljen re`im ne-djeljivosti tih {uma, pa je predvi|e-na zabrana sticanja privatne svoji-ne na tim {umama. Propisi doneseniu ovom periodu smatrali su ni{tav-nim sve diobe plemenskih, brat-stveni~kih i seoskih {uma izvr{eneza vrijeme biv{e kraljevine CrneGore ili izvr{ene od 1918. godine -od ujedinjenja Srbije i Crne Gore.I u ovom pravnom re`imu udioni-~ari su imali samo pravo u`ivanja,po pravilima usvojenim od straneplemenskog, bratstveni~kog ili se-oskog dogovora.

Po odredbama zakonodavstvabiv{e Jugoslavije do 1941. godine,dr`avnim {umama su smatrane {u-

Milo{ Rosi}

IMOVINSKO PRAVNI STATUS[UMA U CRNOJ GORI

• Seoske, plemenske i bratstveni~ke {ume su predstavljalespecifi~an oblik zajedni~ke svojine, u kojoj svi udioni~ari imajujednaka prava na uobi~ajeno kori{}enje.

• Kraljevina Crna Gora, kao ni biv{a Jugoslavija do 1941. go-dine, nijesu priznavale turske tapije, kao sredstvo podobno za do-kazivanje prava svojine...

• Novim Zakonom o povra}aju oduzetih imovinskih prava i obe-{te}enju (“Sl. list RCG” br. 21/04) odnosno njegovom primjenom}e se dalje preciznije regulisati i urediti uslovi, na~in i postupakpovra}aja prava svojine nad {umama

35BBrroojj 33,, 22000044..

me “koje su po ma kom pravnomosnovu postale dr`avnom svojinom,kao i one, na koje niko zakonskimputem nije pribavio pravo svoji-ne”.

Kraljevina Crna Gora, kao ni biv-{a Jugoslavija do 1941. godine, ni-jesu priznavale turske tapije, kaosredstvo podobno za dokazivanjeprava svojine, ve} su te`ile o~uva-nju dr`avne i kolektivne svojine, aposebno se te`ilo ostvarivanju prin-cipa nedjeljivosti i neotu|ivosti ple-menskih, seoskih i bratstveni~kih{uma.

Stanje imovinsko-pravnih od-nosa nad {umama od 1946. regu-li{e se na poseban na~in. Naime,donesenim Zakonom iz 1946. go-dine, o neva`nosti svih pravnihpropisa donijetih prije 6. aprila1941. godine, izvr{eno je progla{e-nje neva`nosti propisa biv{e dr`a-ve, sa ciljem uspostavljanja soci-jalisti~ke svojine. To jeuslovljavalo dono{enje novih za-kona, kako u dru{tveno-ekonom-skom, tako i u politi~kom siste-mu. Sledstveno ovom, doneseni sui novi propisi koji su imali za ciljda rje{avaju i pravno reguli{u imo-vinsko-pravne odnose nad {uma-ma. U ovom periodu doneseni susljede}i zakoni: Zakon o progla{e-nju plemenskih, seoskih i brat-stveni~kih {uma i {umskog zemlji-{ta u Crnoj Gori, op{tomnarodnom imovinom iz 1947. go-dine, Zakon o postupanju sa eks-proprisanim i konfiskovanim {um-skim posjedima iz 1948. godine,Zakon o agrarnoj reformi i kolo-nizaciji iz 1946. i 1958. godine.

Posebnu pa`nju i va`nost pred-stavlja, po ovom pitanju, dono{enjeUredbe Vlade RCG o organima ipostupku za razgrani~enje {uma udru{tvenoj svojini od {uma privat-nih lica (“Sl. list NR CG br. 18/60).Osnovni cilj ove Uredbe bio je utvr-|ivanje grani~ne linije izme|u pri-vatnih i dru{tvenih {uma, bez ras-pravljanja problema vlasni~kogstatusa nad {umama.

Sprovo|enjem navedene Uredbeu postupku razgrani~enja, u vi{eslu~ajeva, op{ta je ocjena, postu-palo se neprofesionalno, pristra-sno, naru{avaju}i principe - rav-nopravnosti svojinskih pravagra|ana.

Sledstveno re~enom, ne isklju~u-ju}i mogu}nost da je bilo razgrani-~enja i na {tetu privatnih vlasni-

ka, postojali su pravni preduslovida svaki vlasnik {uma koji se sma-trao o{te}enim pokrene svojinskutu`bu kod odgovaraju}ih sudova.

Po ovom osnovu bilo je i u toku jeznatan broj sporova kod nadle`nihsudova.

Ovim putem vlasnici {uma kojisu smatrali da su o{te}eni, uz odgo-varaju}e dokaze, u posljednjih de-

setak godina i ranije, su uglavnomostvarivali pravo na bespravno raz-grani~eno odnosno oduzetoj {umi.

Novim Zakonom o povra}aju od-uzetih imovinskih prava i obe{te}e-nju (“Sl. list RCG” br. 21/04) odno-sno njegovom primjenom }e se daljepreciznije regulisati i urediti uslo-vi, na~in i postupak povra}aja pra-va svojine nad {umama.

Tapija na turskom jeziku iz 1903. godine

36 BBrroojj 33,, 22000044..

Nedavno sam se, u razgovoru sa novinarom “Vije-sti” g-dinom Dejanom Peruni~i}em, dotakao pitanjatzv. vra}anja {uma, ta~nije re~eno, poku{aja besprav-nog prisvajanja plemenskih, seoskih, bratstveni~kih idrugih {uma (dr`avnih {uma u Turskoj carevini u ko-jima se pravo poslu`ja nazivalo merematsko pravo, o~emu }u tako|e pisati) na koje je postojalo pravo po-slu`ja, ne samo u podru~ju Ro`aja, ve} i na ~itavompodru~ju Crne Gore, koje su navodno oduzimane u tzv.komunisti~kom vremenu. Stekao sam utisak, da taj mojrazgovor nije bio dovoljno jasan g-dinu Veliji Muri}ui g-dinu Erolu Had`ialija-gi}u iz Ro`aja, stoga, evomojeg odgovora i obja-{njenja koja se zasnivajuna doktorskoj disertaciji,knjizi “Kapitalisti~ko is-kori{}avanje {uma u Cr-noj Gori” (Titograd,1965), koju je napisao dr Du{an Vu~kovi}, dugogodi-{nji rukovodilac {umarske slu`be u Crnoj Gori, naosnovu obimne dokumentacije koja postoji u Dr`av-nom arhivu Crne Gore, u Arhivu Istorijskog institutaCrne Gore i na mnogim drugim mjestima.

Advokat Muri} poku{ava da me diskvalifikuje na-slovom njegovog odgovora u “Vijestima” - “Bolje je dase on bavi drvetom, a ja }u pravom” - izbjegavaju}i dau naslovu koristi izraz “{uma”, jer se radi o {umi (a neo drvetu, naro~ito ne o bukovom!) i o njegovom “su-periornijem” zanimanju. Ko se ~ime bavi, ~itaoci }emo}i da zaklju~e iz teksta koji slijedi.

Mladi Had`ialijagi} za knjigu istina o aferama sa cr-nogorskim {umama - disertaciju “Kapitalisti~ko isko-ri{}avanje {uma u Crnoj Gori” - ~a{}ava Dr Du{anaVu~kovi}a banalnom floskulom, da ona predstavlja“komunisti~ko opravdanje za plja~ku”. U jednoj dru-goj knjizi - za koju njih dvojica i ne znaju, sude}i potome {to pi{u – dr Du{an Vu~kovi} (koji nikada nijebio komunista), u poglavlju “Ograni~avanje iskori{}a-vanja {uma u podru~jima oslobo|enim u Balkanskomratu”, pi{e:

“U podru~jima oslobo|enim u Balkanskom ratu(pe}ka, beranska, bjelopoljska i pljevaljska oblast i jo{neki krajevi), pored ostalog, dobijene su i velike po-vr{ine biv{ih turskih dr`avnih {uma. S tim {umama (idrugim nepokretnostima), i prije, a naro~ito odmah pooslobo|enju tih podru~ja, vr{ene su razne {pekulaci-je, u nekim krajevima nalazio se i ve}i broj privatnih

pilana poto~ara (u ro`ajskom kraju bilo ih je 14). Po-sebno mjesto u {pekulacijama {umama zauzimale sula`ne i falsifikovane turske tapije na {ume, naro~ito unekim krajevima. Pored mnogih drugih dokaza o to-me, navodimo da je u julu 1913. godine, kapetan sre-za u Ro`ajama izvijestio Oblasnu upravu u Bijelom Po-lju da su tamo sve tapije, a posebno na {ume, dobijenenelegalnim putem, odnosno “mitom, silom oru`ja,snagom vlasti ili prevarom”, jer turske vlasti nijesu ni-kome izdavale tapije na {ume (odnosni izvje{taj nala-zi se u Dr`avnom arhivu Crne Gore, Ministarstvo

unutra{njih djela, Odje-ljenje narodne privrede,1913, fascikla 32, br.2050), a iste godine kape-tan Pljevaljske kapetani-je izvijestio je ministraunutra{njih djela o veli-kom broju tapija koje su

dobijene nedozvoljenim putem (i ovaj izvje{taj ~uva seu Dr`avnom arhivu Crne Gore, Ministarstvo unutra-{njih djela, upravno odjeljenje, fascikla 135, (novi)br. 1535). O slu~ajevima falsifikata tapija odnosnovrlo vje{tog imitiranja potvrda Carske tefterhane i otome da su na osnovu njih, i bez njih, u ovim krajevi-ma, “pritisnuti veliki prostori dr`avne zemlje”, govo-ri i Vuleti} (Narodna rije~, Cetinje br. 73, 1922, izja-va Sava Vuleti}a, biv{eg crnogorskog ministraunutra{njih djela; Savo P. Vuleti} u knjizi “Agrarneprilike u Crnoj Gori”, str. 8-9). Zbog svega toga, Cr-nogorska vlada je u vezi s tim {umama morala formu-lisati i voditi posebnu politiku.

Zbog posebnog zna~aja {uma u novooslobo|enimkrajevima, ministar unutra{njih djela u aprilu 1914.godine tra`i od odnosnih oblasnih uprava u BijelomPolju i Pljevljima podatke o dr`avnim {umama (DAC,MUD, Upravno odjeljenje, 1914, raspis br. 6672). Poizvje{tajima dobijenim od oblasnih uprava u BijelomPolju i Pljevljima “uop{te sve {ume su dr`avne, jer suse kao takve za vrijeme Turske smatrale, a doti~ni suimali pravo poslu`ja u istima”. Oblasna uprava u Be-ranama, dostavlja, pored ostalog, izvje{taj Kapetan-stva sreza u Ro`aju u kome su dati nazivi 34 dr`avne{ume s podacima o vrsti drveta i o prostranstvu (izra-`enom u satima hoda po du`ini i {irini), me|u kojimasu i {ume Sijenovo (Seunovo), Dra~enovac, @glijeb(@lijeb), Ibarska {uma, Jela i dr. (DAC, DMFG, 1914,br. 5798.).

Banjo [o}

VRA]ANJE [UMA NA OSNOVUOTOMANSKIH TAPIJA

• U podru~jima oslobo|enim u Balkanskom ratu (pe}ka, be-ranska, bjelopoljska i pljevaljska oblast i jo{ neki krajevi), po-red ostalog, dobijene su i velike povr{ine biv{ih turskih dr`av-nih {uma. S tim {umama (i drugim nepokretnostima), i prije,a naro~ito odmah po oslobo|enju tih podru~ja, vr{ene su raz-ne {pekulacije...

37BBrroojj 33,, 22000044..

Osnovno pitanje koje se, uz organizaciju vlasti i dr-`avne uprave, pojavilo odmah po oslobo|enju pome-nutih podru~ja bilo je obezbje|enje, odnosno, za{titadr`avnih nepokretnih dobara, a posebno {uma. Prvumjeru u tom pogledu predstavlja nare|enje ministrapravde sudovima u oslobo|enim podru~jima da “zasad” ne potvr|uju nikakve ugovore o kupoprodajamanepokretne imovine (bez ~ega kupoprodaje nijesu nibile pravovaljane). Ova mjera ministra pravde navo-di se u raspisu ministra unutra{njih djela svim obla-snim upraviteljima u no-vooslobo|enim krajevimapolovinom januara 1913.godine (Raspis ministraunutra{njih djela br. 230.od 16. 1. 1913, Glas Cr-nogorca, br. 3, 1913; DAC,MUD, Upravno odjelje-nje, 1913. fascikla 132,(novi) br. 130).

Opa`eno je me|utim, da su s nepokretnim dobrima,i pored nare|enja, vr{ene {pekulacije i na drugi na~in(davanje u zalog, navodno darivanje i sl.). Zato je mi-nistar unutra{njih djela, tokom iste, 1913. godine, iz-dao odnosnim oblasnim upravama jo{ dva dopunskaraspisa u kojima je, pored ostalog, re~eno “da se ob-javi da }e svaki, koji kupi ma kakvu nepokretnu imo-vinu u na{im novim krajevima, izgubiti i tu imovinui za nju dati novac”, te da ni sudovi ni bilo koje dru-ge vlasti “nijesu mogli ni smjeli takve kupovice potvr-|ivati niti ikakva privatno – imovinska prava osigu-ravati nepokretninama” (ta dva raspisa, br. 3965. od4. VII i br. 8003 od 5. XI. 1913. godine – navode se uraspisu ministra unutra{njih djela, br. 8301 od 5. VII.1914. godine, svim upravnim vlastima u novooslobo-|enim predjelima Crne Gore, Glas Crnogorca, br. 35,1914). Ministar pravde, je u septembru iste godine, de-pe{om izdao nare|enje Oblasnom sudu u Bijelom Po-lju da sudske vlasti do dalje naredbe ne potvr|ujunijednu vrstu ugovora o nepokretnostima, bilo da senepokretnosti otu|uju bilo da se ma ~ime terete (Dr-`avni arhiv Crne Gore, upravno odjeljenje, 1913, fa-scikla 137, (novi) br. 2597).

Navedeni stavovi ministra pravde i ministra unu-tra{njih djela u pogledu kupoprodaje, nepokretnih do-bara i zabrane potvr|ivanja odnosnih ugovora, pro{i-ruju}i to i na zadu`enja - zastavisanja nepokretnosti oddana kada je Crna Gora objavila rat Turskoj potvr|e-ni su posebnom uredbom mjesec dana nakon dono{e-nja pomenutog Uputstva (Uredba o upravnim sudskimi finansijskim vlastima u novooslobo|enim oblastimaod 10. XII 1993, Glas Crnogorca, br. 58, 1913).

I pored svih pomenutih nare|enja i propisa, u pod-ru~ju Beranske oblasti bilo je i drugih {pekulativnih po-ku{aja trgovine nepokretnim dobrima, npr. uzimanjezajmova na ra~un nepokretnosti. Stoga je ministarunutra{njih djela u cilju suzbijanja takvih pojava, sre-dinom februara 1914. godine izdao nare|enje Oblasnojupravi u Beranama u kome je nagla{eno da “ne mo`eimati nikakve va`nosti zajam u~injen svrhu imovine”(DAC, Uprava beranske oblasti br. 15642 od 22. XII1915. – Nare|enje ministra unutra{njih djela br. 1802od 18. II 1914. godine Beranskoj oblasnoj upravi).

Zakon o naseljavanju novooslobo|enih predjela Cr-

ne Gore (od 27. II 1914. godine), u odnosu na pomenu-to uputstvo ministra unutra{njih djela, ne samo {to jepravilnije formulisao {to se smatra dr`avnim zemlji-{tem (i {umom) u tim krajevima, ve} je i rije{io pita-nje kupoprodajnih ugovora na sva zemlji{ta i prije i na-kon dono{enja toga zakona. Po ovom zakonu, dr`avazadr`ava pravo pre~e kupnje svih zemlji{ta, a svi li~-ni i neli~ni imaonici obavezni su da pri prodaji svojihzemlji{ta o tome prethodno obavijeste Glavni odbor zanaseljavanje, koji }e u roku od 6 mjeseci odobriti pro-

daju ili zemlji{te otkupi-ti za ra~un dr`ave i propi-sano da se svi ugovori skojima ne bude tako ura-|eno smatraju ni{tavnim,bez obzira da li su potvr-|eni ili ne, s tim, da kupacne mo`e postati vlasnikodnosnog zemlji{ta, niputem odr`aja (~l. 45. i

46. OIZ), - {to va`i i za sve ugovore zaklju~ene od da-na oslobo|enja odnosnih krajeva (~l. 2. i 3.). (Napome-na: Prilikom diskusije o predlogu ovog zakona na-rodni poslanik K. Jablan je ukazao na pomenute mjereministra pravde i ministra unutra{njih djela o za{titinepokretne imovine u novooslobo|enim krajevima iobjasnio razloge zbog kojih su te mjere bile preduze-te, Stenografske bilje{ke o radu Crnogorske narodneskup{tine, saziv 15. januar 1914, str. 482).

Krajem maja 1914. godine ministar unutra{njih dje-la izdaje poseban raspis oblasnim upraviteljima u no-vooslobo|enim krajevima (Raspis ministra unutra-{njih djela br. 6490 od 31. V. 1914, o kupovanjunepokretnih imanja u novooslobo|enim krajevimaCrne Gore, Glas Crnogorca, 1914, br. 29; DAC, MUD,upravno odjeljenje, 1914, fascikla 147, (noviji) broj2390), u kome komentari{u pomenute odredbe nave-denog zakona obja{njavaju}i, pored ostalog, za{to jedr`ava zadr`ala pravo pre~e kupnje – da se onemogu-}i bogatijim pojedincima da kupuju ve}e povr{ine ze-mlji{ta u cilju trgovine i stvaranja spahiluka, odnosno,uspostavljanje ~iv~ijskih odnosa – a po~etkom julaiste godine izdaje novi raspis upravnim vlastima utim krajevima (raspis br. 8301 od 5. VII 1914. – O ne-dopu{tenom kupovanju i drugoja~em prisvajanju ne-pokretnih dobara, Glas Crnogorca, 1914, br. 35; DAC,MUD, Raspisi, fascikla 1.). U tom se raspisu, poredostalog, ukazuje na razne na~ine nezakonitog prisva-janja nepokretnih dobara i prije i poslije dono{enja Za-kona o naseljavanju, a da nadle`ne vlasti nijesu pro-tiv toga ni{ta preduzimale (tu se navode slu~ajevi dasu neki kupili i zauzeli imanja po oslobo|enju tihkrajeva, da su drugi to radili kasnije i da dalje radeprotivno izdatim nare|enjima i propisima navedenogzakona, da su neka imanja zauzeta i tobo`njim dari-vanjem od strane njihovih vlasnika, izgovaranjem dasu imanja bila zadu`ena pa su uzeta za namiru dugaili kao podlog, te da ima dosta i zastavisanih ima-nja). Obja{njavaju}i da su svi takvi i sli~ni postupci ne-dopu{teni i nezakoniti, ministar nare|uje da se pro-na|u sva takva imanja, da se o njima sa~ine preglednispiskovi i da mu se, uz druga potrebna obja{njenja, od-mah dostave, pa, na kraju upozorava da ubudu}e, ni-jedna vlast ne smije dopustiti da se na osnovu bilo ka-

• Ministar unutra{njih djela je, tokom 1913. godine, izdaoodnosnim oblasnim upravama jo{ dva dopunska raspisa u ko-jima je, pored ostalog, re~eno “da se objavi da }e svaki, ko-ji kupi ma kakvu nepokretnu imovinu u na{im novim krajevi-ma, izgubiti i tu imovinu i za nju dati novac”, te da ni sudovini bilo koje druge vlasti “nijesu mogli ni smjeli takve kupo-vice potvr|ivati niti ikakva privatno – imovinska prava osi-guravati nepokretninama”.

38 BBrroojj 33,, 22000044..

kve pogodbe zauzima neko nepokretno dobro protiv-no uslovima ~l. 3. Zakona o naseljavanju i da se ugo-vor o kupoprodaji ne potvrdi.

Gotovo jednovremeno s prednjim raspisom mini-stra unutra{njih djela, ministar pravde izdaje uputstvasudovima (Uputstva ministra pravde, br. 3583. od 7.VII 1914, Glas Crnogorca, 1914, br. 36.) u kojima na-gla{ava da }e sudovi potvr|ivati samo one ugovore okupoprodaji nepokretnosti kod kojih su prethodnoispunjeni uslovi iz ~l. 3. pomenutog zakona podvla~e-}i na kraju da je ugovor o daru i nepokretnosti ni{ta-van ako ga Sud nije potvrdio.

Me|utim, sve navedeno nije svuda dalo o~ekivane re-zultate, uglavnom zbog toga {to neke lokalne vlasti nesamo {to nijesu suzbijale pojave raznih {pekulacija snepokretnostima, ve} su ih i pomagale. Odlu~nom i hit-nom intervencijom ministra unutra{njih djela poni{te-na su tri {pekulativna i nezakonito zaklju~ena ugovo-ra o iskori{}avanju tri ve}a {umska kompleksa iobustavljena sje~a jedne takve {ume, po~eta na osno-vu zaklju~enog ugovora, ~ime se stalo na put i neza-konitim postupcima ni`ih vlasti koje su to bile omo-gu}e i odobrile.

Prvi slu~aj odnosi se na veliku ~etinarsku {umu uplanini Baba (Babalo}) u op{tini de~anskoj kapetani-je |akovi~ke. Ugovor o iskori{}avanju ove {ume poni-{ten je rje{enjem ministra unutra{njih djela krajem de-cembra 1914. godine, (DAC, MUD, Upravno odjeljenje,1914, fascikla 1555, br. 14270).

Nije poznato o kojoj se {umi radi u drugom slu~a-ju. Prema raspisu ministra unutra{njih djela, br. 71 od21. I 1915, Glas Crnogorca, 1915, br. 5, u pitanju je po-stupak jedne kapetanske vlasti koja je nenadle`no i bezznanja ijedne vi{e vlasti potvrdila ugovor o ustupanjuu eksploataciju jedne {ume, mada oni koji su ustupi-li navedeno pravo nijesu imali valjanog dokaza o svo-jini te {ume. U raspisu se isti~e da su obije radnje po-ni{tene i da su odnosne vlasti uzete na odgovornost.

Tre}i slu~aj je iz 1915. godine, a odnosi se na zaklju-~enje dugoro~nog ugovora izme|u nekoliko Daci}aiz sela Ibarca s Jocom Petrovi}em o iskori{}avanju {u-me “Mali ba}”, povr{ine 966 ha, u ro`ajskom kraju, ko-ji je u avgustu iste godine potvr|en kod kapetanskevlasti u Ro`ajama. Kapetanu sreza u Ro`ajama nije ni-{ta smetalo da potvrdi ovaj ugovor (kao za privatnu {u-mu), iako je taj isti kapetan sreza prethodne godinepodnio izvje{taj Ministarstvu unutra{njih djela da jeta {uma, zajedno sa susjednima, dr`avna svojina (podimenom Dra~enovac)! ̂ im je saznao za pomenuti ugo-vor, ministar unutra{njih djela, u septembru iste go-dine, donio je rje{enje o poni{tenju ugovora i naredioOblasnoj upravi u Beranama da protiv kapetana sre-za u Ro`ajama, koji je potvrdio ugovor povede za-konski postupak. O poni{tenju ovog ugovora Ministar-stvo unutra{njih djela je izdalo ~ak i slu`benosaop{tenje u “Glasu Crnogorca” 1915, br. 45, 46, i 47.Poni{tenjem ugovora bilo je onemogu}eno iskori{}a-vanje ove {ume.

U slu~aju dugoro~nog ugovora iz decembra 1914. go-dine o iskori{}avanju tzv. Ro`ajske {ume, zaklju~enogizme|u [e}erage i br. Ad`ialijagi}a iz Ro`aja i Milja-na Radonji}a iz Podgorice i istog mjeseca potvr|enogkod kapetanske vlasti u Ro`ajama postupak (istog) mi-nistra unutra{njih djela nije bio kao u navedenim slu-

~ajevima. Isti~e se da, je ministar u julu 1915. godineodobrio ovaj ugovor na osnovu neta~nih podatakaOblasne uprave u Beranama, kapetanske vlasti u Ro-`ajama i ugovornih stranaka da se ne radi o ve}em{umskom kompleksu, ve} da je rije~ o okrajcima {u-me uz ziratnu zemlju. No, i ako je iz izvje{taja komi-sije koja je u julu utvrdila granice ove {ume u vezi saugovorom, saznao da se radi o velikom {umskom kom-pleksu (preko 2.000 ha povr{ine), ministar nije ukinuosvoje rje{enje o odobrenju ugovora, ve} je cio predmettek krajem novembra 1915. godine dostavio Ministar-skom savjetu da o njemu zauzme kona~an stav, izra-`avaju}i bojazan da je njegovim rje{enjem povrije|endr`avni interes. Po{to Ministarski savjet do sloma Cr-ne Gore (koji je ubrzo nastupio) nije razmatrao ovajpredmet, rje{enje ministra ostalo je neizmijenjeno, aliiskori{}avanja {ume nije bilo. Na osnovu toga rje{e-nja, Radonji}u je u Kraljevini SHS, 1920. godine, Mi-nistarstvo {uma i rudnika SHS odobrilo isti ugovor.

Odobrenje ugovora za ovu {umu i njeno ograni~enjei premjer izazvalo je proteste, jer se smatralo da je od-nosna {uma dr`avna svojina, a da su tapije na nju – fal-sifikati. Tako, serdar Janko Vukoti}, kao komandantSand`a~kog odreda crnogorske vojske, depe{om iz^ajni~a, polovinom jula 1915. godine, ministru vojnom(DAC, MS, 1915, br. 280 od 22. VII 1915), pored osta-log, protestuje “… ko je dao dozvolu M. Radonji}u dagoru kupuje u turskom pridobitku. Unesite ovo g.di-ne ministre u Ministarski savjet i predo~ite da to nemo`e biti, ne pomagaju la`ne tapije koje su oni kupo-vali u propalih turskih ~inovnika … jer je sva gora pai potonja grana, u novom pridobitku, dr`avna svoji-na bez obzira na la`ne tapije propalih turskih sudija”.Zatim protestuje {to je ministar unutra{njih djelauputio oglas oblasnog upravitelja u doba rata u pome-nutu komisiju “da dijeli goru po Hajli bez saglasja savojnijem vlastima, jer g. ministar dobro zna da je ovoratno stanje i da oblasni upravitelj zastupa komandan-ta brigade i vr{i va`ne vojni~ke poslove, pa tra`i da seBaki} odmah vrati na njegovu du`nost u Berane”. Udepe{i se dalje pita “kakva je to bila hitnost ograni-~avati goru Miljanu Radonji}u…”, a potom navodida mu je Radonji} pokazivao u Kola{in ugovor o ku-povici gore i izgledalo mi je da bi me rado i u dru{tvoprimio.”.

Kada je 1922. godine povodom preno{enja Radonji-}evog ugovora na “Tresku” a.d. - o ~emu dr Du{anVu~kovi} govori u dijelu svoje knjige o ugovorima - u{tampi do{lo do protesta jer je u pitanju dr`avna, a neprivatna {uma (Plja~ka dr`avne imovine od 500 mili-ona dinara, Narodna rije~, 1922, br. 72), Savo Vuleti}je dao dvije izjave, u kojima je objasnio njegov onda-{nji stav kao ministra. (Nakon ~ega je odmah podnioostavku). U prvoj izjavi, (isti list, br. 73), izme|u osta-loga, i pored ve} navedenog, istakao je, da je njegovorje{enje, koliko se sje}a, “suspendovao od izvr{enja”i onda uputio predmet Ministarskom savjetu. U dru-goj izjavi, (isti list, br. 75), pored ostalog, obja{njava,da je po{to je dobio izvje{taj pomenute komisije, “bioubije|en da je u~injen poku{aj da se prisvoji jednoznatno dr`avno dobro i ja sam to omeo”. Dalje navo-di, da je “i danas pri tome da je ne samo {uma o ko-joj je rije~, dr`avna imovina, no da su to uop{te svi{umski kompleksi u novim krajevima, te da crnogor-

39BBrroojj 33,, 22000044..

ska vlada do na{ega sloma nije dopustila ni jednueksploataciju {uma u novim krajevima. Svako je dr-vo tako re}i, tamo bilo rezervisano za dr`avu”.

Po{to se u javnosti saznalo da se Miljan Radonji} sdru`inom pojavljuje kao lice koje vr{i iskori{}avanjeove {ume, cetinjski list “Narodna rije~”, broj 72, 1922.godine, o tome objavljuje ~lanak “Plja~ka dr`avneimovine od 500 miliona dinara”, u kome, pored osta-loga, pi{e:

“Jedan od najve}ih kompleksa {ume u novim kraje-vima Crne Gore, veliki kompleks {ume u Ro`aju, po-vr{ine 2.455 ha, ogla{en je negdje prije jedne godinesa svojinu g. Miljana Radonji}a, Mihaila Ivanovi}a,(formalno njegovog najmla|eg brata), Ananija Vuja-dinovi}a i Novice Vujo{evi}a, svi iz Podgorice i oko-line. Na taj na~in, ova su gospoda, jedan biv{i crno-gorski ministar i tri biv{a crnogorska slu`benika, goljeprije godinu dana, postali milioneri… Glavni su juna-ci, za~etnici (ove afere), ministar unutra{njih djela i na-rodni poslanik iz tog vremena g. Savo Vuleti} i njegovkolega, tako|e biv{i ministar i narodni poslanik g.Mihailo Ivanovi}. G. Miljan Radonji} samo je lice pre-ko kojega se pred svijetom prova|ao cijeli posao…Radi takve svoje uloge g. Radonji} je po svoj prilici ipostao sudionik velikog {umskog preduze}a u Ro`a-ju, za 22,5% cjelokupne njegove ogromne vrijednosti…G. Miljan Radonji} je bio nekoliko mjeseci u Beogra-du da izdejstvuje kod nadle`nih priznanje da je veli-ki i bogati kompleks {ume u Ro`aju svojina njegova injegovog dru{tva”.

Povodom ovog ~lanka, u istom listu (br. 73 i 75) i istegodine, objavljena je ranije navedena izjava Vuleti}ao ugovoru za ovu {umu i o daljem toku njegovog rje-{avanja, pa je ubrzo potom u listu obe}ano da }e se po-staviti pitanje ministru {uma (SHS), da objasni “…ka-ko je i na osnovu ~ega ipak Ro`ajska {uma, poshvatanju biv{ih crnogorskih ministara i naroda ovo-ga kraja dr`avna imovina, pro{le godine ustupljena uposjed i eksploataciju Miljanu Radonji}u i dru`ini…”(Afera Ro`ajske {ume, Narodna rije~, br. 77).

Od 1926. do 1931. godine vo|en je spor izme|u dr-`ave i Ad`ialiagi}a oko svojine ove {ume. Iz presudeBeranskog prvostepenog suda iz oktobra 1928. godi-ne, kojom je ova {uma dosu|ena Ad`ialiagi}u, a kojuje potvrdio Apelacioni sud u Skoplju, vidi se da jeAd`ialiagi} u sporu sa dr`avom bio Sudu prilo`io 19tapija na poljoprivredna zemlji{ta, zatim, presudu[erijatskog suda po kojoj ukupna povr{ina imanjaiznosi 927,0678 ha, potom jedan dokument iz 1853. go-dine, koji u stvari predstavlja samo granicu izme|uskadarskih Malisora i stanovnika Trgovi{ta (Ro`aja)oko ispa{a u planini Cmiljevici, jedan dokument ko-ji se odnosi na isto zemlji{te, obuhva}en pomenutompresudom [erijatskog suda (koji predstavlja kupo-prodajni ugovor kojim je to zemlji{te pre{lo na pret-ke Ad`ialiagi}a (ne vidi se od koga – D.V.) i navede-no rje{enje ministra unutra{njih djela Crne Gore iz1915. godine o odobrenju ugovora s Radonji}em sa za-pisnikom Komisije koja je te godine ograni~ila i pre-mjerila ovu {umu. Na osnovu tih dokumenata, Uput-stva ministra unutra{njih djela Crne Gore iz 1913.godine za ispitivanje i ograni~enje dr`avne imovine unovooslobo|enim krajevima i dugogodi{nje dr`avi-ne; pomenuti sud je ovu {umu dosudio kao svojinu

Ad`ialiagi}a. Takva presuda je donesena i pored to-ga {to je zastupnik dr`ave izjavio da rje{enje ministraunutra{njih djela Crne Gore predstavlja samo odobre-nje za iskori{}avanje {ume, a ne dokaz o svojini {ume,zatim, da Turska nije nikome priznavala pravo svoji-ne na {ume u ovim krajevima i da nikome nije izda-vala tapije na {ume, dok je Ministarstvo {umarstva irudarstva (SHS), izjavilo pored ostalog, da se tapijeAd`ialiagi}a odnose na livade i njive, a ne na {ume ida se zemlji{ta navedena u tapijama nalaze u sasvimdrugim krajevima, a ne na teritoriji op{tine ibarske.Ovome treba dodati da je navedenim Uputstvom iz1913. godine – na koje se pozvao Sud u Beranama -propisano da se kao dokaz svojine na nepokretna do-bra ne}e uzimati privremene tapije ili presude turskihsudova i {erijatskih komisija (~l. 13.), a uz to po nave-denoj presudi [erijatskog suda, koju je Ad`ialiagi} Su-du predao, povr{ina cijelog imanja na koje se presu-da odnosi ~ini svega 927 ha, dok je povr{ina ove {umegotovo tri puta ve}a.

U vezi sa ovom presudom, a u dopunu onoga {to jeu pogledu imovinsko-pravnih odnosa kod {uma u kra-jevima oslobo|enim u Balkanskom ratu re~eno u ob-radi perioida crnogorske dr`ave, navodi se da u tur-skom periodu dr`ava nije nikome priznavala pravosvojine na {ume, niti je na njih izdavala tapije kao do-kaz svojine, jer je i u onim slu~ajevima, u kojima je sul-tan davao pojedincima pojedine {ume i suvate za u~i-njene vojni~ke usluge, u ispravama o tom dodjeljivanjuuvijek stajalo da je zemlja mirijska, odnosno, dr`av-na, a da odnosno lice ima samo pravo u`ivanja; prav-ni osnov svojine na takvim dobrima nije se mogaopromijeniti ni pravom odnosnog lica da mo`e proda-ti svoja prava na u`ivanje tih dobara. Ovo gledi{te jeu skladu i sa ~l. 4. Uredbe po struci {umarskoj u oslo-bo|enim i prisajedinjenim oblastima Kraljevine Srbi-je od 15. oktobra 1913. godine, po kome se {ume u timkrajevima dijele na dr`avne, vakufske, manastirske,crkvene i op{tinske. (“baltalik”) {to zna~i da tamoprivatnih {uma uop{te nema. Krajevi na koje se ovaUredba odnosi oslobo|eni su u Balkanskom ratu odTuraka, grani~e se s krajevima koje je u istom ratuoslobodila crnogorska vojska, a i u jednim i u drugimva`ili su isti turski propisi.

Postupak kapetanske vlasti u Ro`aju, u pogledu do-stavljanja, tada{njem Ministarstvu unutra{njih djela,neta~nih podataka (o veli~ini {ume i o posjedovnim od-nosima u vezi sa njom) i potvr|ivanje ugovora prije nje-govog odobrenja i protivno propisima, kao i postupakOblasne uprave u Beranama koja nije provjerila na-vode kapetanske vlasti, jasno potvr|uju nesavjestani nezakonit rad pomenutih vlasti, o ~emu je bilo rije-~i u navedenim raspisima ministra unutra{njih djela.Ako se ovome doda obrazovanje komisije od 10 ~lano-va odmah po odobrenju ugovora (komisija se sastalau Ro`aju 14. VI 1915. godine, i dugo radila na terenu– DAC, MUD, Odjeljenje narodne privrede, 1915, br.3068), i to za privatne poslove Radonji}a, a sve to u vri-jeme kada se Crna Gora nalazila u ratu jo{ od prethod-ne godine, nije te{ko do}i do zaklju~ka, da se ovdje ra-dilo o o~iglednim {pekulacijama, kako kupca iprodavca, tako i lokalnih vlasti koje su svjesno obma-njivale nadle`ne organe o svim bitnim elementima zaovu {umu.

40 BBrroojj 33,, 22000044..

Izvje{taj po~inje konstatacijomda u Crnoj Gori ima dvojakih dr-`avnih {uma: “One koje su do rato-va 1876/78. i 1912/13. bile turskadr`avna svojina, pa su ugovorima omiru postale svojina Crnogorskedr`ave, i one koje su ranije bile svo-jina dinastije Petrovi} - Njego{, pasu odlukom Velike narodne skup{ti-ne u Podgorici od 1918. godine kon-fiskovane i progla{ene za dr`avnusvojinu”. Sve ostale {ume u CrnojGori do 1912/13. Komisija odre|u-je kao plemensku, op{tinsku, seo-sku, crkvenu, manastirsku i privat-nu svojinu. Komisija nalazi da su uturskoj dr`avnoj svojini do ratova1876/78. bile {ume Brivska gora iMarjan, koje se nalaze na podru~-ju ranijeg sreza a tada ispostaveUlcinjske. Do ratova 1912/13. uturskoj dr`avnoj svojini su bili ve-liki {umski masivi Plavogusinjskeplanine i Zelenin - Visitor, na pro-storu ispostave Plavogusinjske isreza Andrijevi~kog. Slijedi obra-zlo`enje za{to se te {ume odre|ujukao dr`avne, uz konstataciju da su“za tursko vrijeme smatrane po tur-skom zakonodavstvu za dr`avnu -mirijsku svojinu”. Koriste}i se mi-{ljenjem pravnog odseka General-ne direkcije {uma iz 1922. godine,kao i stru~nom literaturom, kojase pominje, Komisija obrazla`e:“Odnosni turski zakoni, koji govo-

re da su {ume i {umska zemlji{tadr`avna svojina, su slede}i: Op{tizakon o zemlji{nom posjedu od 7.ramazana 1274 (1858) godine i[umski zakon od 1869. godine. Naosnovu ovih turskih zakona primi-la je Crna Gora sve ove {ume kaodr`avnu svojinu po ugovorima omiru, pa je donijela po tome i naro-~ite zakone i uputstva, i to: Zakono podjeli, naseljenju i u`ivanjuBrivske gore od 9. 2. 1910. godine,Zakon o naseljavanju novooslobo-|enih predjela Crne Gore od 27. 2.1914. godine i Uputstvo za ispitiva-nje i ograni~enje dr`avne imovine unovooslobo|ene krajeve od 12. 11.1913. godine”. Slijedi napomenada je i ranija Kraljevina Srbija naosnovu pomenutih turskih zakonadonijela Uredbu po struci {umar-skoj u novooslobo|enim krajevi-ma, po kojoj se privatnim licimanije priznavalo pravo svojine na{ume i {umska zemlji{ta, te da jeKraljevina SHS, po istom osnovu,donijela Zakon o ure|enju agrarnihodnosa u novooslobo|enim krajevi-ma, po kome “privatna lica u Tur-skoj nisu mogla ste}i pravo svojinena zemlji{te koje ulazi u sastav ne-ke planine”. Komisija nalazi za po-trebno da prethodne konstatacijeu~ini jasnijim, pa se nastavkom iz-vje{taja ka`e slede}e: “Turska dr-`avna zemlji{ta davana su kao mi-

rijska zemlji{ta pojedincima na u`i-vanje, a nikako u svojinu, te je nji-ma Defter - Hakonija u Carigraduizdavala tapije kao dokumenta ou`ivanju doti~nih zemlji{ta. U timturskim tapijama su izme|u ostalihnaro~ito va`ne ove rubrike, bez ko-jih iste nemaju va`nosti: carski grb;broj zavoda u knjige tapija; nazivmasiva i doti~nog mjesta u masivu;kakvo je zemlji{te po svojini; kakvoje zemlji{te po kulturi; povr{ina do-ti~nog zemlji{ta; izme|u kojih gra-nica se nalazi doti~no zemlji{te;grani~ari oko tog zemlji{ta; ko jeu`ivalac doti~nog zemlji{ta; vrijed-nost objekta; koliko se pla}a da-nak na ovo zemlji{te; potvrda odDefter - Hakonije u Carigradu ipotpisi njenih ~inovnika. Rubrika“kakvo je zemlji{te po svojini” jeuvijek ispunjavana sa “erazi-miri-ja”. Ovo je na srpski prevo|eno kao“mirijsko zemlji{te”, a u mnogeprevode je stavljeno “dr`avno ze-mlji{te”. Rubrika “kakvo je zemlji-{te po kulturi” je ispunjavana podnazivima njiva, livada ili pa{njak,dakle, kao zemlji{te koje nije pod{umom, jer turske vlasti nisu izda-vale tapije na zemlji{te pod {u-mom”. Slijedi konstatacija, isto-vremeno i upozorenje, da “mnogalica, a naro~ito iz ju`ne Srbije, ipored toga {to im tapije glase na ze-mlji{ta koja nisu pod {umom, ipakpola`u pravo svojine i na okolinu{uma koja se nalazi okolo zirataopisanih u doti~nim tapijama, pa se~ak ~esto doga|a da ove {ume okodoti~nih zirata iz tapija imajuogromnu povr{inu”. Kada se ovomedoda i primije}ena pojava velikogbroja la`nih turskih tapija, logi~anje predlog Komisije da bi svaku“tursku tapiju trebalo slati Mini-starstvu inostranih dela da ocijenida li je doti~na tapija istinita ili la-

ANDRIJA KNE@EVI]: IZ ISTORIJE CRNOGORSKOG [UMARSTVA

RAD NA PRIPREMI OGRANI^AVANJUDR@AVNIH [UMA U CRNOJ GORI

Rje{enjem ministra {uma i rudnika od 25. februara 1926. godineobrazovana je Informativna {umska komisija za Zetsku oblast, sa za-datkom da utvrdi grani~nu liniju oko dr`avnih {uma u Crnoj Gori“kako bi docnije nadle`ni sudovi za ograni~avanje dr`avnih {uma ima-li gotove i sre|ene podatke o tome i kako bi se njihov rad ubrzao”.Komisija 10. jula iste godine podnosi Generalnoj direkciji {uma izvje-{taj o svom radu, u kome ka`e da je obi{la sve dr`avne {ume u okru-zima Andrijevi~kom, Kola{inskom, Nik{i}kom, Cetinjskom i Barskom,a taj terenski rad trajao je od 18. aprila do 5. jula 1926. godine.

41BBrroojj 33,, 22000044..

`na i da bi pravni odsek Generalnedirekcije u svakom svom odgovoruna tu`be pojedinaca i op{tina pro-tiv dr`ave SHS za priznavanje pra-va svojine na {umska zemlji{ta, ko-ja su do ratova 1876/78. i 1912/13.godine bila turska dr`avna svojina,imao tra`iti da doti~ni podnesenadle`nom prvostepenom sudu ori-ginale tapija, a prvostepeni sud daove originale dostavi Ministarstvuinostranih dela na ocjenu da li suisti punova`ni ili la`ni”. Ponovo sepominje Mi{ljenje Ministarstva ino-stranih dela od 4. 2. 1922. godine,pa se “sve {ume i {umska zemlji{tau biv{oj Turskoj, a koja su pripalana{oj kraljevini, smatraju za dr-`avnu svojinu”.

Posebnim dijelom Izvje{taja, Ko-misija obrazla`e stanje koje je utvr-|eno na podru~ju tada{nje isposta-

ve Tuzi, u okrugu Podgori~kom, pakonstatuje da na tom prostoru ne-ma nijednog {umskog kompleksakoji bi trebao ograni~iti kao dr`av-nu {umu. Zanimljiva je napomenaKomisije da se “nije ni usudila daiza|e na granicu Albanije i da ispi-ta da li u dijelu Bio~kog sreza ima{uma i kakvih”, uz izra`enu naduda }e se mo`da docnije prilike jav-ne bezbjednosti u tom kraju izmi-jeniti i popraviti”, kako bi se mo-gao obaviti posao.

Nakon obavljenog posla na tere-nu Komisija je Generalnoj direkci-ji dostavila izvje{taje i predloge ve-zano za postupanje sa {umama kojeje obi{la. Na kraju ovog Izvje{tajaKomisija konstatuje da na podru~-ju Inspektorata {uma na Cetinju“nije rasprostrt ni jedan zakon Kra-ljevine Srbije, ve} na njoj va`e is-

klju~ivo crnogorski zakoni i ostalipropisi”. Nalaze}i da to predsta-vlja te{ko}u u postupku ograni~a-vanja dr`avnih {uma, Komisija iz-vje{tava da je od Direkcije {umatra`ila odgovor na pitanje da li sesrpski Zakon o ograni~avanju dr-`avnih {uma mo`e primijeniti i napodru~je ovog inspektorata, isto-vremeno daju}i sama odgovor tvrd-njom da to nije mogu}e dok se za-konodavnim putem ne pro{irinjegova primjena. Izvje{taj u prilo-gu sadr`i i ranije predloge, dosta-vljene Generalnoj direkciji, kao ipropise koji se primjenjuju na pod-ru~ju na kome je obavljan rad. Iz-vje{taj potpisuje predsjednik Komi-sije, {umarski nadsavjetnik S.Petronievi}. Nisu nam poznate re-akcije Ministarstva po ovom izvje-{taju.

ZAKONI O [UMAMA U CRNOJ GORI• Sl. list Narodne republike Crne Gore broj 10 od

20. maja 1948. godine.Na osnovu ~l. 27 (u vezi ~l. 12 i 13 pod 4) Zakona o

petogodi{njem planu razvitka Narodne republike Cr-ne Gore u godinama 1947 - 1951. Vlada N.R.C.G, napredlog ministra poljoprivrede i {umarstva izdaje

NAREDBUI

U silju za{tite i unapre|enja {uma koje su naro~i-to du` puteva izlo`ene pusto{enju, zabranjuju sesve sje~e du` puteva op{tedr`avnog i republikanskogzna~aja u pojasu od po 200 metara s jedne i drugestrane puta, i to bez obzira ~ije su {ume: dr`avne,dru{tvenih organizacija, zadru`ne ili privatne.

IISje~a {uma o ovom pojasu mo`e se odobriti samo

u opravdanim i izuzetnim slu~ajevima.III

Dozvolu za sje~u daje Ministarstvo poljoprivredei {umarstva i to: za {ume dru{tvenih organizacija, za-dru`ne i privatne, na predlog izvr{nog odbora nad-le`nog sreskog narodnog odbora, a za {ume dr`av-ne na predlog organa upravljanja.

IVLica koja postupe protivno odredaba ove Nared-

be kazni}e se nov~anom kaznom od 5.000 dinara ilikaznom popravnog rada do 30 dana, ukoliko njiho-va radnja ne predstavlja krivi~no djelo po Op{temzakonu o {umama.

VOva naredba stupa na snagu danom objavljivanja

u “Slu`benom listu Narodne republike Crne Gore”.

Broj 303211. maj 1948.Cetinje

• Sl. list Narodne republike Crne Gore broj 19 od20. avgusta 1948. godine.

RegistracijaDr`avnog privrednog preduze}a [umskog

gazdinstva - Pljevlja

Ministarstvo finansija N.R.C.G., u smislu ~l. 17Osnovnog zakona o dr`avnim privrednim preduze-}ima i ~l. 18 Pravilnika o registraciji dr`avnih pri-vrednih preduze}a objavljuje:

Na osnovu Re{enja Ministarstva finansija N.R.C.G.br. 103/4 od 26 VI - 1948. godine upisano je u Regi-star dr`avnih privrednih preduze}a republikanskogzna~aja pod rednim brojem 153 sveska I pod firmom:

[umsko gazdinstvo sa sjedi{tem u Pljevljima

Preduze}e je osnovano re{enjem Vlade N.R.C.G. br.35.04 od 8. juna 1948. godine.

Preduze}e se nalazi pod administrativno-operativ-nim rukovodstvom Ministarstva poljoprivrede i [u-marstva N.R.C.G. Titograd.

Predmet poslovanja preduze}a je: uprava i ga-zdovanje {umama, podizanje, gajenje i ure|enje {u-ma, melioracija {uma i {umskog zemlji{ta.

Firmu preduze}a potpisuje direktor preduze}a Ra-domir Jaki} i pomo}nik direktora Vaso Antonijevi}.

Broj 10314

Iz Ministarstva finansija N.R.C.G.16. jula 1948. godine

Potpredsjednik Vlade N.R.C.G.Bla`o Ljumovi} s.r.

Poljoprivrede i {umarstvaministar

Komnen Cerovi} s.r.

42 BBrroojj 33,, 22000044..

^injenice su onakve kakve iznosimo. Pritom nikogi ni{ta ne optu`ujemo, ali ih iznosimo sa ose}ajembespomo}nosti. Govorimo o sebi, o vremenu, o prosto-ru, i o svemu {to je stvorilo problem, koji se odnosi narijeku i kanjon Tare. Od djedova i pradjedova smo na-slijedili zdravu sredinu i neo{te}ene prirodne izvore ukojima ~ovjek `ivi, radi i postoji. U na{e doba `ivimoi radimo u sredinama koje smo ve} o{tetili i zagadili,a neke prirodne izvore (vodu) doveli do stepena pot-pune krize. Budu}im generacijama, ostavljamo sredi-nu zaga|enu i bolesnu, a prirodne izvore skoro ilipotpuno uni{tene. Ilustracije radi napominjemo ~i-njenicu da sada{nji volumen ambala`e ~ini samo 60%od one koli~ine koja }e se nalaziti u upotrebi krozsljede}ih dvadeset pet godina. Ili ~ovjek tro{i 120 l va-zduha, a automobil pet puta vi{e.

Zaga|iva~i i pretjerani i nekontrolisani potro{a~i pri-rodnih izvora ~ovjekove sredine, u svojim postupcimanalaze opravdanje: da je to cijena razvoja jedne zemlje,da su tako svi drugi ~inili, da je skupa za{tita sredi-ne u kojoj `ivi i radi ~ovjek. Drugi, koji se bore za za-{titu prostora kao ~ovjekovog ambijenta, alarmnoupozoravaju na okolnost, da su prirodni izvori kon-stantni, da se moraju planski koristiti, da sa njima tre-ba racionalno i kontrolisano upravljati, da su dio am-bijenta ~ovjeka i da taj ambijent igra aktivnu ulogu ustvarala{tvu, radu, `ivotu i postajanju ~ovjeka.

U svim ovim odnosima nauka i tehnologija igrajudvostruko nedefinisanu ulogu. Kod onih koji zaga|u-ju ~ovjekovu sredinu, da bi je {to bolje i najracional-nije zagadili, dok kod onih koji se bore za za{titu te istesredine, da bi {to je mogu}e vi{e sprije~ili zaga|iva-nje njeno.

Me|utim, za sada je izme|u jednih i drugih neka fa-za interne gluho}e. Vi{e je nego sigurno da }e se ko-lizije izme|u zaga|iva~a i za{titara prostora vremenomrazvijati u pravcu tra`enja zajedni~kih granica me|u-sobnih odnosa. Nama se ~ini da smo upravo sada nagranici vremena, kada ~ovjek mora da odlu~i ho}e linastaviti uni{tavanje svoje sredine i njenih prirodnihizvora i tako postati konzument svojih i industrijskihekstremenata i svoj sopstveni masakrator ili }e za{ti-titi svoju sredinu i samog sebe i svoju budu}nost.

U ~itavom razmatranju polaze}i od ~injenice da jeprirodnih izvora u ~ovjekovoj okolini sve manje, a ot-padnih materija i zaga|iva~a tih izvora svakim danomsve vi{e, akcija OUN i njenih organa za za{titu prosto-ra u kome ̀ ivi ~ovjek ima nedvosmisleno opravdanje.^ini nam se da je ova akcija do{la u pravo vrijeme, tj.u trenutku kada se jo{ uvijek mo`e ne{to u~initi da seza{tite i o~uvaju prirodni izvori u sredini ~ovjeka.Bez obzira {to akcija OUN u ovom trenutku ima istra-`iva~ki karakter i nacionalni kolorit sagledavanja za-{tite sredine ~ovjeka, vi{e je nego sigurno da }e u naj-skorije vrijeme dobiti vrijednost svjetskih zbivanja upogledu prava na zdravu sredinu ~ovjeka. Potpunijiuspjeh akcije UON bi}e tamo gdje je ona vi{e posta-la svojina ~ovjeka.

Ukoliko u ~itavom ovom odnosu razmotrimo bu-du}e zaga|ivanje rijeke Tare, kanjona i okoline, on-da je apsurdnost takvog akta jo{ izrazitija. Zato nijenimalo iznena|uju}e {to se ovim putem obra}amo na-{oj javnosti za za{titu podru~ja Tare kao nenadma{nogdijela prostora u kome je ~ovjek na{ao svoj smisao i ukome }e ga nalaziti sve vi{e. Zagaditi jedan ovakav fe-nomen prirode i time uni{titi jo{ jedan prirodni izvor~ovjekovog ambijenta, u doba nas savremenika zna-~i, u najmanju ruku, pripremiti inkviziciju samom se-bi, ~ovjeku.

• PROSTOR SR CRNE GORE I TARE

Bez obzira kako i na koji na~in sagledavali prostorSocijalisti~ke Republike Crne Gore, ~ovjek mora osje-titi uzbu|enje. To potvr|uje i svakida{njica, jer nemaposjetioca, koji to ne izrazi usmeno ili pismeno da jeneobi~no impresioniran prostorom Crne Gore i da tajprostor dugo i dugo pre`ivljava. To nije ni{ta iznena-|uju}e ako se zna da }e na tom prostoru sresti dese-tinu najvrednijih kanjona Evrope, najljep{u obalu Ja-dranskog mora, buket planina iznad 2.000 m od kojihje svaka za sebe specifi~na, najve}u grupaciju pla-ninskih jezera (o~iju) u Jugoslaviji, bla`ene ljepoteSkadarskog jezera, bogatstvo vodotoka (istina ve}imdijelom zaga|enih osim rijeke Tare), mir raznovrsnih{uma, itd.

PODSJE]ANJA - Cane Jani}ijevi}

ZZZZ AAAA [[[[ TTTT IIII TTTT AAAA SSSS RRRR EEEE DDDD IIII NNNN EEEERRRR EEEE GGGG IIII JJJJ EEEE TTTT AAAA RRRR EEEE

Pljevlja, januar - februar, 1972.

1.

43BBrroojj 33,, 22000044..

Apstrahuju}i ~injenicu da je stepen istra`enosti pro-stora Crne Gore nedovoljan i nepotpun, grubim zahva-tom ~inilaca bitnih za sagledavanje prostora (prirod-ni uslovi, iskori{}enost podru~ja, urbane zone,naseljenost, stanovni{tvo i njegova struktura, saobra-}aj, bioekolo{ki faktori, atraktivnost podru~ja, veli~i-na prostora, istorijski spomenici i kultura kao i niz dru-gih elemenata) name}e nam se sama od sebe ~injenicada se radi o jednom izuzetnom prostoru kakvih vi{e posvojoj raznovrsnosti nema u Evropi na tako relativnomalom podru~ju. Prakti~no, svi ovi elementi specifi~-nosti kojim je priroda sebe zaodjenula na prostoruCrne Gore, naslanjaju se i pretapaju jedan u drugi, neo-sjetno u jednu cjelinu, koja ovaj prostor ~ini samosvojim i neobi~nim i jedinstvenim u na{oj zemlji i vannjenih granica.

Ba{ zahvaljuju}i ovakvim odnosima prostora CrneGore, name}e se kao osnovna funkcija `iteljima CrneGore, potreba nau~nog planiranja prostora, racional-nog kori{}enja prirodnih izvora,potpuna za{tita mogu}ih o{te}enja~ovjekove sredine uz svestranijuvalorizaciju onoga {to jeste i ka-kvo je. U svemu ovome ne trebazaboraviti i bitan trenutak, da pro-stor Crne Gore pru`a skoro ideal-ne uslove za prostorna rje{enja u ci-lju kompletnosti valorizacije ovogaprostora.

Multiplicirana valorizacija pro-stora Crne Gore bila bi najkom-pletnija, ako bi taj prostor bio in-ternacionalni park Evrope, ba{zahvaljuju}i svim navedenim ele-mentima. Sasvim smo sigurni dani jedno podru~je Evrope ne pru`atakve uslove raznovrsnosti, atrak-tivnosti i specifi~nosti kao {to jeto slu~aj sa prostorom Crne Gore.Ovome idu u prilog i specifi~nostikojim je prostor Crne Gore obda-ren, a koji zna~e samo poja~anuvalorizaciju. I veli~ina prostora Cr-ne Gore (5,4% od ukupne teritori-je Jugoslavije) je prilog afirmacijiovakvog razmatranja. Ako imamou vidu i podatak da u Jugoslavijimanje od 1% od ukupne povr{ine~ine nacionalni parkovi, dok je u[vajcarskoj to 6% od ukupne povr-{ine, onda je osnova za jedno ozbilj-nije razmatranje prostora Crne Go-re stvorena u odnosu na oformljenjei realizovanje mogu}nosti interna-cionalnog parka Evrope, na pro-storu Crne Gore.

Vi{e je nego sigurno da bi na tajna~in bila tek izra`ena prava vri-jednost prostora skoncentrisanogna podru~ju SR Crne Gore. Raz-matraju}i ovu problematiku pro-stora, ne treba zaboraviti i okol-nost da je prostor Crne Gore, dosada uvijek zadovoljio i najve}e

estete pejsa`a.Sasvim je prirodno, da bi jednom ovakvom stanovi-

{tu prostora Crne Gore bio podre|en dalji razvoj oveRepublike, sa sigurno{}u pove}ane valorizacije, i to odizgradnje do zakonodavstva, a naro~ito u pogleduo{te}enja prirodnih izvora ~ovjekovog ambijenta.

Do`ivljavanje prostora Tare

Najljep{i dio prostora Crne Gore, koji se odnosi nakanjone pripada kanjonu rijeke Tare sa okolinom. Ri-jeka Tara, kanjon sa okolinom, po svojoj ljepoti i ve-li~anstvenosti nema premca me|u kanjonima CrneGore, Jugoslavije i Evrope. Ovaj jedinstveni spomenikljepote nalazi se u sjevernom dijelu Crne Gore. Tarai njen kanjon su poseban doprinos valorizaciji prosto-ra Crne Gore.

Kanjon i rijeka Tara predstavljaju prirodni izvor ~o-vjekovog ambijenta, neo{te}en, naro~ito u dijelu od

Tara s lako}om osvaja ~ovjeka, on je nosi u sebi i uvijek `eli da joj se vrati

Foto: M. Mitrovi}

44 BBrroojj 33,, 22000044..

\ur|evi}a Tare do [}epan Polja.Prostor kanjona Tare sa okolinom je prakti~no ne-

naseljen, saobra}ajno neotvoren u ve}em dijelu, vodanezaga|enih, klime specifi~ne za kontinentalni dioCrne Gore, flore i faune nenaru{ene, atraktivnog iz-gleda koga je priroda “valjala” ~udesnom ljepotom.

Tara ~ini vodenu magistralu jedinstvenih turisti~kihdo`ivljaja u Evropi, izme|u puteva Beograd - Bar i Be-ograd - Dubrovnik.

Cijelo podru~je regiona Tare pru`a neslu}enu i neo-~ekivanu {ansu i mogu}nost prostornih rje{enja i pre-rastanja u prirodni izvor i aktivni ~inilac ~ovjekove sre-dine.

Valorizacija prostora rijeke, kanjona i okoline Ta-re je recipro~na budu}em uo~avanju njegove jedinstve-nosti, osobenosti, procjeni vrijednosti kojima stvarnoobiluje.

U procjeni stvarnih mogu}nosti, koje pru`a prostorTare, treba imati u vidu, da je ovaj kraj nedovoljno po-znat, osim za entuzijaste, pasionirane ljubitelje i da jejo{ nedovoljno istra`en.

• TRENUTAK SADA[NJOSTI TARE

Kanjon, rijeka i okolina Tare nijesu “Veliki ka-njon”, nijesu nadljudski, nijesu nad~ovje~anski. Rije-ka, kanjon i okolina Tare imaju u sebi ne{to ljudsko,toplo i ~ovje~ansko. Od kanjona Tare ~ovjek nemastraha i zebnje. Taj kanjon ~ovjek prima kao ne{to nje-govo, kao prostor u kome se ~ovjek osje}a svojim i bli-skim sebi i prirodi. Tara osvaja ~ovjeka i on je nosi usebi i uvijek `eli da joj se vrati.

Zahvaljuju}i svom izgledu i onim faktorima kojikrase rijeku, kanjon i okolinu Tare, ovaj dio prostoraCrne Gore, predstavlja jedinstven prirodni izvor ~o-vjekovog ambijenta. Sigurno je da }e aktivna ulogaovog podru~ja biti svakim danom sve izrazitija. Poseb-nu vrijednost kanjona, vode i okoline Tare predstavlja~injenica da je ova oaza prirode jedna od rijetkih,gdje prirodni izvori nijesu o{te}eni i uni{teni. Njen dje-vi~anski izgled stvara posebnu dra` ljepote i topline.Zahvaljuju}i ba{ toj okolnosti ovo je jedna od posled-njih tvorevina prirode ako ne i poslednja, gdje odno-si u prirodi nijesu poreme}eni.

Kanjon Tare je najdublji u Evropi (1.300 m).Kanjon Tare sa okolinom je najljep{i kanjon Evro-

pe i sa pravom ga nazivaju “kraljicom” kanjona. Ka-njon Tare nazvan “Jugoslovenski Kolorado”, je i “Ko-lorado Evrope”.

Rijeka Tara sa bojama koje se svakog ~asa i iz dru-gog ugla osmatranja mijenjaju je poslednja nezaga|e-na voda Evrope, tih kvaliteta.

Biovrednost u kanjonu Tare je izra`ena kao na {e-mama ud`benika, a biljne vrste mijenjaju se pod sko-ro o{trim granicama.

Bez obzira na kompletnu neistra`enost regiona Ta-re, od poznatih biljnih vrsta ima pored ostalih i pozna-tih tisovine i munike. Od divlja~i: divokoza, srne}e di-vlja~i, medvjed, jarebica (obje vrste), kuna (obje vrste),lisica, vuk, itd. Od ljekobilja sre}emo skoro sve eko-nomski interesantne vrste. Vode rijeke Tare bogate susalonikulturama, lipljen, pastrmka, mladica. Posebnaje vrijednost kanjona i u tome {to je migraciono pod-ru~je tokom zimskih mjeseci, divlja~i visokog lova sa

susjednih planina.Rijeka Tara izvire ispod planine Komova (oko 2.000

m) i sa rijekom Pivom ~ini Drinu kod [}epan Polja (433m). Du`ina slivnog podru~ja Tare iznosi oko 180 km,a povr{ina sliva oko 2.000 km2. Najni`i proticaj vodena vodomjernoj stanici Mojkovac iznosi 22 m3/sek (tonije ekstremno najni`i vodostaj), dok je prosje~anproticaj voda Tare na mjestu gdje nastaje Drina 803m3/sek.

Kanjon Tare je najdublji izme|u planina Durmitor(2.528 m) i Ljubi{nje (2.228 m) dok je izme|u ove dvi-je planine najni`a ta~ka rijeke Tare 522 m. Sa Velikog{tuoca (detalj Durmitora) koji ~ini obronke kanjonaTare, do rijeke Tare je razlika oko 1.650 m. Prosje~nadubina kanjona Tare je oko 900 m.

Poslasticu ljepota ~ine vode koje se ulijevaju u Ta-ru, izvori, slapovi, okamenjeni grad ~ije stijene pod-sje}aju na oblakodere, neistra`ene pe}ine, pe}inskiukrasi i dr. Me|u svim izvorima naro~itom ljepotomzra~i onaj preko puta okamenjenog grada. Njegove vo-de poti~u od voda sa Durmitora, prelaze ispod nivoarijeke Tare, prelaze na suprotnu stranu i iz bezbroj to-kova stropo{tavaju se u vode Tare.

Istorija kanjona Tare bila je uvijek nemirna, od kra-ljice Teute do dana{njih dana. Pod okriljem kanjonauto~i{te su nalazili svi kojima je to bilo potrebno. Ka-njon je uvijek i danas bio inspiracija za umjetnike, pu-topisce, dr`avnike, vojskovo|e, politi~are, jednom ri-je~i za sve one koji su mu dolazili u pohode. Rijeka,kanjon i okolina Tare je za sve njih bila inspiracija isvetili{te osim za privrednike (koji je nijesu “na{li i ot-krili”!).

Rijeka Tara proti~e jugoisto~nim i sjeverozapad-nim dijelom Crne Gore. Kao zlatna nit rijeka Tara spa-ja prave planinske gigante ljepote: {arolike Komove,lepr{avu Biogradsku goru, cvjetnu Sinjajevinu, bije-lu Bjelasicu, impresivni Durmitor, zelenu Ljubi{nju,pa{nja~ke Pivske planine, privla~ni Magli} i drugo.

Okolinu kanjona Tare ~ine dva nacionalna parka: Bi-ogradska gora sa Biogradskim jezerom, Durmitor saosamnaest durmitorskih jezera, poslednja i jedinapra{uma Evrope Peru}ica. U ~itav pomenuti prostorutkala se rijeka i kanjon Tare, postali sastavni i neraz-dvojni dio tog prostora i naru{avanjem ili o{te}enjemjednog od dijelova cjeline prostora naru{ava se kom-pletnost ambijenta.

Korisnik najve}eg dijela regiona i resursa prostoraTare je Preduze}e “Ljubi{nja” iz Pljevalja.

• INKVIZACIJA NAD TAROM

Jole Ostoji} iz Tare, travar i vidar, ̀ ivio je po~etkomXVIII vijeka, izme|u ostalog kao vidovit ~ovjek pro-ricao je i budu}nost, tako je prorekao Tari:

- Na Tari }e biti sagra|en most iz brda u brdo, pred-vi|anje se ispunilo 1940. godine;

- Tarom }e ljudi i}i kao konji potkovani - predvi|a-nje se ispunilo upotrebom cipela;

- Uz Taru }e rzati }orave kobile - proro~anstvo se is-punilo upotrebom automobila i gradnjom puta;

- Tara }e te}i kao ~a| prljava - predvi|anje se nijeispunilo, ali postoje svi izgledi da i ovo proro~anstvouskoro bude stvarnost.

(Nastavi}e se)

45BBrroojj 33,, 22000044..

Uprkos tome {to voda zauzimaoko 71 odsto povr{ine Zemlje, nje-na nesta{ica bi, dugoro~no gledano,mogla biti jedan od najve}ih global-nih problema.

Svjetski savjet za vodu je sredi-nom pro{le godine, pozvav{i vladesvih zemalja svijeta da o~uvanjeizvora ~iste vode stave na listu svo-jih prioriteta objavio studiju u ko-joj je upozorio da gotovo polovinasvjetskog stanovni{tva ne}e imatidovoljno vode do 2025. godine.

Prema procjeni koju su lani obja-vile Ujedinjene nacije trenutno okodvije milijarde ljudi nemaju pri-stup pitkoj vodi, te se stoga kaoimperativ name}e pitanje kako po-ve}ati zalihe pitke vode, a pri tomne na{koditi ~ovjekovoj okolini.

Voda je prirodni resurs koji seobnavlja kako prirodnim putem,tako i procesima kojima upravlja~ovjek ~iji je osnovni zadatak dapoma`e i pospje{uje te prirodneprocese koji dovode do oboga}enja`ivotne sredine ve}im koli~inamakvalitetne vode.

Na osnovu toga jedan od prava-ca za pove}anje i o~uvanje vode bitrebao biti u pre~i{}avanju otpad-nih voda, pogotovo ako se zna da setokom jednogdana u cijelomsvijetu u rijeke,jezera i drugevodene tokovebaci oko {estmiliona tonarazli~itog otpa-da. Te, pre~i{}e-ne vode, moglebi se koristiti zanavodnjavanje ip r o i z v o d n j uhrane, na {ta sedanas, pogotovou nerazvijenimzemljama, i ko-riste najve}e koli~ine vode.

Drugi pravac kojim bi se vodemogle za{titi, a istovremeno i pove-}ati njihove koli~ine, proisti~e iz“Evropske povelje o vodi” koju jejo{ prije gotovo ~etiri decenije,1968. godine, prihvatio Evropski

savjet. U tom dokumentu se u jed-noj od postavki ka`e da “u o~uva-nju priliva vode, vegetacija, a po-sebno {uma igra zna~ajnu ulogu”.

Bitna uloga {uma kao svojevr-snog “proizvo|a~a” i “~uvara” vo-de poznata je od davnina, a mnogestudije ura|ene u to i u novije vri-jeme ukazuju na zavisnost obe{u-mljavanja i problema u vodosnad-

bijevanju ivodoprivredi, atako|e i o vrloslo`enim odno-sima {umskogekosistema i vo-de.

Ra|ena ispi-tivanja pokazu-ju da, u prvomredu smr~a i je-la, a potom iostali ~etinariintercepcijomzadr`avaju i do30 odsto pada-vina. Kod li{}a-

ra je taj procenat manji i kre}e seod 10 do 30 odsto. Dalje, zemlji{tapod {umom svojim fizi~kim ka-rakteristikama “~uvaju”, odnosnozadr`avaju odre|ene koli~ine vo-de, a to zna~ajno uti~e na ravno-mjerniji dotok vode u ljetnjim mje-secima u izvori{ta i druge vodenetokove.

Zna~ajnu ulogu u kvalitetnijojinfiltraciji, odnosno osloba|anjupovr{inskih voda od ~vrstih ~e-stica i drugih primjesa ima i {um-ski pokriva~. On spre~ava meha-ni~ka o{te}enja zemlji{tauzrokovana udarima ki{nih kapii time istovremeno {titi strukturutla, ne dozvoljavaju}i u odre|e-noj mjeri zbijanje zemlji{ta, {tobi za posledicu moglo imati slabi-ju infiltraciju.

Stoga su te “{umske vode” znat-no kvalitetnije, a njihovo oticanjedaleko povoljnije u odnosu na vo-

Dejan Kandi}

VVVV IIII [[[[ EEEE [[[[ UUUU MMMM AAAA VVVV IIII [[[[ EEEE IIII VVVV OOOO DDDD EEEE

Nesta{ica vode mogla bi biti najve}i globalni problem. - [umski ekosistemi su najve}i proizvo|a~i kvalitetne vode. - Transpiracijom,jedno stablo u atmosferu ispusti nekoliko desetina, pa i stotina li-tara vode

AKO NISTE ZNALI...

PO KOLI^INI VODNIH RESURSA SRBIJA I CRNAGORE NA 47. MJESTU U SVIJETU

Od ukupnih svjetskih zaliha vode samo tri odsto su slatke vode doksu ostalo mora i okeani. Najve}i dio slatkih voda se nalazi na polar-nim djelovima Zemlje pa je u opticaju svega oko 27 odsto voda.Najve}u ulogu na organski ̀ ivot ima atmosferska voda koja je sa 0,001odsto po zastupljenosti na poslednjem mjestu.

Smatra se da je jedna tre}ina svijeta dobro snabdjevena vodom doksu preostale dvije tre}ine podru~ja u svijetu nedovoljno snabdjeveni.

Po koli~ini vodnih resursa Srbija i Crna Gora se nalaze na 47. mje-stu od 180 rangiranih zemalja.

PPoottrroo{{nnjjaa vvooddee ssee uu ooddnnoossuu nnaa11995500.. ggooddiinnuu uuddvvoossttrruu~~iillaa,, aa uuppoosslljjeeddnnjjiihh 110000 ggooddiinnaa ppoottrroo{{nnjjaavvooddee jjee ppoorraassllaa zzaa ~~aakk {{eesstt ppuuttaa..

KKoollii~~iinnaa zzaaggaa||eennee vvooddee uu ssvviijjee--ttuu jjee vvee}}aa nneeggoo uu bbaasseenniimmaa ddeesseettnnaajjvvee}}iihh rriijjeekkaa,, aa nnaajjkkvvaalliitteettnniijjuuvvoodduu iimmaa FFiinnsskkaa.. MMee||uu ddeesseettzzeemmaalljjaa ssvviijjeettaa ssaa nnaajjkkvvaalliitteettnniijjoommvvooddoomm ssuu ii KKaannaaddaa,, NNoovvii ZZeellaanndd,,VVeelliikkaa BBrriittaanniijjaa,, JJaappaann,, NNoorrvvee{{kkaa,,RRuussiijjaa,, JJuu`̀nnaa KKoorreejjaa,, [[vveeddsskkaa iiFFrraannccuusskkaa..

KKvvaalliitteett vvooddee uu SSrrbbiijjii ii CCrrnnoojjGGoorrii nniijjee mmjjeerreenn..

46 BBrroojj 33,, 22000044..

de koje oti~u sa poljo-privrednih povr{ina isa povr{ina koje sustalno ili povremenobez biljnog pokriva~aili su tek djelimi~noobrasle. Istovremeno,ve}i dio atmosferskihpadavina i drugih vo-da se nakon infiltrira-nja zadr`i u zemlji{tu.Voda iz makro poratla kasnije povr{in-skim ili podzemnimvodotocima napu{ta{umsko zemlji{te i po-javljuje se na ni`oj ko-ti u obliku izvora iliteku}ih povr{inskihvoda. Dio voda tako|edospijeva i u svojevr-sne podzemne rezer-voare, sabiraju}i se unjima.

Osim na koli~ini {u-me imaju bitnu ulogu iu kvalitetu voda. Istra-`ivanjima u razvijenim zemljamautvr|eno je da su bakteriolo{ke ka-rakteristike vode koja je pro{la kroz{umske zasade daleko bolje u pore-|enju sa karakteristikama vode ko-je u vodotokove dospijeva nepo-sredno ili povr{inskomakumulacijom na bez {umnim pro-storima.

U novije vrijeme se javljaju i te-ze da {ume mogu u odre|enoj mje-ri nadomjestiti i deficit padavina

odnosno vlage.Podsticanje padavina prema mi-

{ljenju meteorologa dr Milivoja Ga-vrilova obavljalo bi se podstica-njem evapotranspiracije,isparavanja sa biljaka i tla usleddodatnog zahvatanja rezervi pod-zemnih voda pomo}u dubokog irazgranatog korijenja {umskog dr-ve}a. Na taj na~in bi se podzemnavoda isparavanjem prebacila u at-mosferu, obogatila vazduh vode-

nom parom {to bi uzrokovalo i do-datne padavine, a samo tokom jed-nog dana razgranato drve}e, tran-spiracijom ispusti u atmosferunekoliko desetina pa i stotina lita-ra vode.

[ume, dakle, “proizvode i ~uva-ju” vodu, zato ih ~uvajmo da bi-smo imali dovoljno pitke i kvali-tetne vode.

Samo tri odsto svjetskih zalihavode su slatke vode.

Isparavanje vode iz biljaka odvija se kroz metabo-li~ki proces evapotranspiracije. Tokom ciklusa kru-`enja voda dospijeva u zemlji{te, provodi se krozbiljku i isparava kroz li{}e. Procjenjuje se da na tajna~in, tokom jednog ljetnjeg dana, oko 0,4 hektarapod travnjakom izgubi vi{e od 9.000 litara vode.Procesom transpiracije biljke poma`u regulisanjuvla`nosti vazduha i temperature. Jedno drvo mo`ednevno transpirisati oko 400 litara vode.

Vje{ta~kom klimatizacijom zatvorenog prostoratoplota se samo prebacuje u spolja{nju sredinu. Me-hani~ki ekvivalent drvetu koje transpiri{e oko 400 li-tara vode dnevno predstavlja pet prosje~nih sobnihklima ure|aja, kapaciteta 2.500 kcal i neprekidnograda od 19 sati dnevno. Efikasnije je drvo koje zasje-njuje ku}u. Ono ne stvara ne`eljene otpadne pro-dukte procesa rashla|ivanja, ne koristi elektri~nuenergiju i kako godine prolaze “radi” sve bolje. Is-tra`ivanja su pokazala da se tamo, gdje je bar dva od-sto gradskog prostora na srednjim geografskim {iri-nama pokriveno biljkama, vi{e prispjelog sun~evogzra~enja tro{i na isparavanje vode nego na zagrija-vanje vazduha.

Nesumnjivo }e zaga|enost u nekom obliku jo{mnogo godina predstavljati realnost za gradsku kli-mu. Za pre~i{}avanje zaga|enog vazduha biljke ima-ju nemjerljivu ulogu. Istra`ivanja su pokazala i do-kazala tu funkciju biljnog pokriva~a. Drve}e imadeset puta ve}u povr{inu od povr{ine zemlji{ta kojezauzima. Stogodi{nja bukva, na primjer, ima, procje-njuje se, oko 800.000 listova, a povr{inu li{}a od16.000 m2 prema 160 m2 koje zauzima osnova biljke.Grube procjene kazuju da me|u}elijski prostori li-snog tkiva uve}avaju ukupnu lisnu povr{inu za de-set puta. Prema drugoj procjeni duglazija mo`e daukloni oko 19,5 kilograma sumpor dioksida, bezo{te}enja stabla, kada je koncentracija gasa u atmos-feri 0,25 p.p.m. Vjetroza{titni pojasevi mogu umanji-ti brzinu vjetra za 50 procenata, a to se ostvaruje naudaljenosti jednakoj zbiru 10 - 15 visina stabala ko-ja sa~injavaju pojas, sa zavjetrene strane. Vjetar zna-~i i pove}anju potrebu zagrijavanja stambenih pro-stora, a jedna studija, koja se bavila oblikovanjem tihprostora i {tednjom energije, pokazala je da se ade-kvatnim ozelenjavanjem mo`e u{tedjeti vi{e od 5procenata energije.

[uma, prirodni filter za vodu Foto: M. Mitrovi}

47BBrroojj 33,, 22000044..

• Pojam trule`i

Trule` je proces koji po~inje od momenta infekcije(sporama ili micelijom) drveta sa gljivama prouzroko-va~a trule`i i zavr{ava se njegovom potpunom razgrad-njom (destrukcijom). Ovaj termin obuhvata sve stup-nje destrukcije, od po~etne do zavr{ne.

Do sredine 19. veka, hife gljiva koje su nala`ene udrvetu su posmatrane kao posledica raspadanja tki-va, a ne kao njihov uzro~nik. Smatralo se da je trule`normalna posledica starenja drve}a, tj. drvo usledstarosti truli i razla`e se. Neki su smatrali da je tru-le` ~isto hemijski proces koji nastaje u }elijskim mem-branama pod uticajem spoljnih nepovoljnih faktora.Prvi je na zna~aj gljiva kao mogu}ih uzro~nika trule-`i ukazao Teodor Hartig (1827). Me|utim to je prihva-}eno tek 50 godina kasnije posle radova Roberat Ha-riga (1874), kada je definitivno usvojeno gledi{te da sugljive stvarni uzro~nici destrukcije drvnih tkiva, a neposledica raspadanja tih tkiva.

Kao rezultat trule`i dolazi do promena boje, zapre-mine, te`ine, anatomske strukture i hemijskog sasta-va. Glavni uzro~nici trule`i su lignikolne gljive, ma-da trule` ponekad mogu da uzrokuju i bakterije.

Naj~e{}e trule` `ivih stabala direktno na ugro`avanjihov ̀ ivot (sa izuzetkom gljiva koje uzrokuju trule`korena) jer se trule` razvija u njegovim mrtvim delo-vima (npr. sr~ici). Me|utim kao posledica trule`i do-lazi do vetro i snego lomova, vetro i snego izvala, jerje mehani~ka snaga stabla (odnosno korena) u takvimslu~ajevima znatno umanjena i ne mogu da izdr`eudare olujnih vetrova. Trule` se iz sr~ike postepeno {i-ri u beljiku, usled ~ega stabla fiziolo{ki slabe i su{e se.Neke gljive, me|utim prvo napadaju beljiku (npr. He-terobasidion annosum na belom boru) i vrlo brzo do-vode do su{enja stabala.

Trule` nanosi {umskoj privredi velike {tete, jer uni-{tava najvredniji deo stabla (sr~iku) i naj~e{}e po~i-nje od pridanka i {iri se u prvom najvrednijem trup-cu. Brojni su primeri velikih {teta od trule`nica. Tako

npr. Vanin (1931) navodi da je u nekim ~etinarskim {u-mama u Rusiji drvna masa bila umanjena za 75%.Prema detaljnim istra`ivanjima koje je Boyce (1932)sproveo u mnogim {umama {irom Amerike gubici teh-ni~kog drveta usled trule`i kre}u se oko 14%. Premaistra`ivanima Krsti}a (1950) u {umama Isto~ne Bara-nje u V debljinskom stepenu bukovih sastojina proce-nat zara`enih stabala od trule`nica se kretao od 50 do86%, a gubitak u drvnoj masi je iznad 20%. Prema ne-kim najbla`im procenama danas se smatra da su gu-bici od trule`i u drvnoj masi, u na{im {umama i {um-skim stovari{tima iznad 30% drvne mase (naneodr`avanim stovari{tima ~ak i ve}i).

Stru~na literatura

PPPPRRRREEEEDDDDSSSSTTTTAAAAVVVVLLLLJJJJAAAAMMMMOOOO VVVVAAAAMMMM KKKKNNNNJJJJIIIIGGGGUUUU““““TTTTRRRRUUUULLLLEEEE@@@@IIII DDDDRRRRVVVVEEEETTTTAAAA””””

Prof. dr Dragan Karad`i} i dr Milosav An|eli}:“Naj~e{}e gljive prouzrokova~i trule`i drveta u{umama i {umskim stovari{tima”. Izdava~: Centarza za{titu i unapre|enje {uma Crne Gore, Podgor-ica, 2002.

48 BBrroojj 33,, 22000044..

Me|u gljivama destruktorima najve}i broj pripadaBasidiomycotama, a jedan manji broj Ascomycota-ma. Neke gljive iz odeljka Deutromycotina izazivajupre obojenosti drveta nego pravu trule`.

Gljive prouzrokova~i trule`i ̀ ivih stabala prodiru uunutra{njost stabla preko povr{inskih ozleda na ko-ri, zatim suvih grana, uraslih ~vorova i dr. Najve}i brojovih gljiva {iri se zatim sr`nim zracima, preko kojihprodiru do sr~ike gde zapo~inju glavni proces razla-ganja drvne mase. Kada je sr~ika potpuno razorena hi-fe gljiva postepeno se {ire i u beljiku.

Gljive na }elije drvenastih tkiva deluju svojim fer-mentima, i pod njihovim dejstvom dolazi do razlaga-nja materija sadr`anih u }elijama koje hife koristeza svoju ishranu. Zatim hife prenose aktivnost na }e-lijske membrane, koje bivaju postupno hemijski izme-njene. Tada se pojavljuju prvi vidljivi simptomi tru-le`i: promena boje (boja u po~etku postaje ne{totamnija od normalne boje drveta), smanjenje tvrdo}ei te`ine drveta, smanjenje mehani~ke otpornosti drve-ta (na udar, pritisak, savijanje i dr.) i gubitka svih dru-gih osobina koje ima zdravo drvo.

Razlikuje se trule` u u`em i {irem smislu.Pod pojmom trule`i u {irem smislu podrazumevamo

sve promene do kojih dolazi u drvetu pod uticajem mi-kroorganizama (naj~e{}e gljiva, a re|e i nekih bakte-rija). Tu su obuhva}ene i one promene do kojih dola-zi u samom }elijskom sadr`aju, dok }elijska membrananije ni fizi~ki ni hemijski bitno izmenjena. Ovaj tip tru-le`i prouzrokuju sve one gljive koje dovode do prome-ne boje drveta (obojenost drveta, “plavetnilo”), a ta-ko|e neke ni`e gljive koje su poznate pod nazivomplesni. Napadnuto drvo uglavnom zadr`ava svoja me-hani~ka svojstva i vi{e je izgubilo u estetskom nego utehni~kom smislu.

Pod pojmom trule`i u u`em smislu podrazumevajuse samo one promene u drvetu kada dolazi do dubokihfizi~kih i hemijskih promena u }elijskoj membrani,pri ~emu su i mehani~ka svojstva drveta jako izmenje-na. To je trule` u pravom smislu re~i i obuhvata hidro-lizu glavnih konstituanata drvne membrane, tj. celu-loze, hemiceluloze i lignina. U praksi se, kada se govorio trule`i, uvek podrazumeva trule` u u`em smislu.

• Vrste trule`i

S obzirom na posledice koje nastaju pod uticajemepiksilnih gljiva u drvetu, trule` se mo`e podeliti naslede}i na~in:

- prema boji drveta;- prema izmenjenoj vla`nosti drveta;- prema pravcu razlaganja drvne mase;- prema mestu gde se trule` javlja, odnosno prema

delu stabla koje je zahva}eno destrukcijom.Trule` prema boji drveta

Prema boji drveta razlikujemo dva tipa trule`i, ito: bela i mrka trule`.

Pod belom trule`i podrazumeva se trule` kod koje dr-vo u odmakloj fazi razgradnje, odnosno dekompozici-je dobija svetliju boju od normalne boje drveta. Ovajtip trule`i se naj~e{}e javlja kod li{}arskih vrsta drve-}a. Kod ovog tipa trule`i drvo u po~etku, usled oksi-dacionih procesa, prvo delimi~no potamni, ali u daljemtoku razvoja trule`i dobija svetliju boju (Tab. II-1). Ova

trule` nastaje kao rezultat razlaganja, pre svega ligni-na. Danas se me|utim, smatra da se pored lignina de-limi~no razla`u celuloza i hemiceluloza. Lignin se raz-la`e pomo}u specifi~nih fermenata, kao {to su oksidaze,ligninaze, celulaze, pektinaze i sl. Za gljive prouzroko-va~e bele trule`i je karakteristi~no da na podlogamasa dodatkom galne i taninske kiseline pokazuju pozi-tivnu oksidaznu reakciju. Prema Davidsonu et al.(1938), ~ak 95% gljiva prouzrokova~a bele trule`i je po-kazalo reakciju na galnoj i taninskoj kiselini.

Bela trule` nije nikada potpuno bela, ve} postojivi{e razli~itih tipova, kao npr. belo-`uta, bledo-oker,bela slojevita, bela prstenasta, bela pegava, bela mo-zai~na i dr. Tipi~ni prouzrokova~i bele trule`i su glji-ve: Armillariella mellea, Bjerkandera adusta, Chondro-stereum purpurem, Daldinia concentrica, Fomesfomentarius, Ganoderma applanatum, Hypoxylon de-usium, Inonotus spp., Phellinus spp., Sterum hirsutum,Trametes spp., Schizophyllum commune i dr.

Gljive Fomes fomentarius, Armillariella mellea,Hypoxylon deusium, Oudemansiella nutcida, Grifolafrondosa i Ganoderma applanatum izazivaju belu tru-le` u okviru koje se javljaju tamne (crne) linije koje raz-dvajaju zone drveta razli~itog stepena o{te}enja. (Tab.XIX-4). Do pojave ovih crnih linijskih zona u trule`idolazi kao rezultat uticaja vi{e faktora: interakcija iz-me|u dve razli~ite vrste gljiva prisutne u trule`i; “re-akcione zone” na granici sa ̀ ivom beljikom; proizvod-nja sklerotiziranih tkiva izme|u sve`e izlo`enih i suvihpovr{ina drveta, deponavanje na tim mestima gumo-znih materija i tila; deponovanje skleroti~kih plo~a naobodu micelije (“pseudosklerocije”). Ove pseudo-skle-rocije su, zbog njihove boje i strukture, od posebne di-jagnosti~ke vrednosti pri dijagnozi trule`i. Tako jeobrazovanje svetlo-narand`astih pseudo-sklerocijakarakteristi~no za gljive Oudemansiella mucida (iza-ziva belu trule` drveta bukve) i Grifola frondosa (iza-ziva belu trule` kod hrastova).

Mozai~na trule` je tip bele trule`i kada je dekompo-zicija drveta nejednaka ili kada dve ili vi{e gljiva dej-stvuje neravnomerno.

U okviru bele trule`i spada i takozvana korozivnaili rupi~ava trule`, kada dolazi do potpunog razlaga-nja drveta na pojedinim mestima.

Pod mrkom trule`i se podrazumeva trule` kod ko-je je drvo u zavr{noj fazi tamnije boje od normalne bo-je drveta. Gljive prouzrokova~i ove trule`i prvo raz-la`u celulozu i hemicelulozu, dok je lignin po{te|en.Drugim re~ima dolazi do razgradnje karbohidratnihkomponenata a ostaje lignin. Mrka trule` se ~e{}e ja-vlja kod ~etinarskog drveta. Trulo drvo zbog zaosta-log lignina posme|i, odakle i poti~e ovaj naziv “mr-ka trule`”. Kod ovog tipa trule`i drvo brzo puca,postaje lomljivo i brzo gubi mehani~ka svojstva (Tab.II-2). Tipi~ni prouzrokova~i ovog lipa trule`i su: Co-niophora puteana, Fomitopsis pinicola, Glocophyllumsepiarium, Phaeolus schweinitzii, Serpula lacrvnu-ins, Sparassis crispa, Fistulina hepatica, Laetiporussulphureus, Lenzites quercina i Piptoporus beiulinus.

U odmakloj fazi ove trule`i zbog kontrakcije samih}elijskih elemenata dolazi do pove}anja pukotina umembranama, a sve to vodi do poreme}aja u ~itavojstrukturi drveta. Pukotine mogu nastati u jednom, dvaili u sva tri prostorna pravca, tako da se drvo raspada

49BBrroojj 33,, 22000044..

u obliku listi}a, plo~ica ili u ve}e ili manje prizmati~-ne komadi}e (Tab. II-2; XX-3). Ovo je prava destruk-tivna trule`. Struktura drveta je uni{tena i u zavr{nojfazi, kod nekih vrsta, cela sr~ika je raspadnuta tako dase javljaju {upljine (vidljive posle obaranja stabala).

Trule` prema vla`nosti drvetaPri izmenjenoj vla`nosti drveta pod uticajem mikro-

oraganizama prouzrokova~a trule`i razlikujemo dvatipa, i to vla`nu i suvu trule`.

Vla`nu trule` uglavnom izazivaju neke bakterije igljive iz Ascomycota i Deuteromycotina. Ova trule` sekarakteri{e u po~etku povr{inskim ili dubinskimomek{avanjem drveta izlo`enog vodi, pa je od nekihautora nazvana “meka trule`”. Ova trule` se u zavr-{noj fazi karakteri{e obrazovanjem, u sekundarnim }e-lijskim zidovima elemenata ksilema, {upljina koje su~esto vretenastog oblika i obrazovane u spiralnimlancima koji prate pravac pru`anja celuloznih mi-krofibrila. Meka trule` je de fakt glavni uzrok trule-`i u drvetu gde su uslovi takvi (kao kolebanje ili viso-ka vla`nost, za{titni tretman) da inhibiraju aktivnostpravih prouzrokova~a bele ili mrke trule`i drveta.Mnoge gljive, koje su normalno smatrane kao uzro~-nici obojavanja ili promene boje drveta, i koje malo uti-~u na smanjenje mehani~kih svojstava drveta, mogupod odgovaraju}im okolnostima da izazovu vla`nu(odnosno meku) trule`.

Suva trule` se uglavnom vezuje za gljivu Serpula la-crymans. Drvo usled razvoja ove gljive i razlaganjadrvnih vlakana postepeno gubi vodu, tako da je u za-vr{noj fazi destrukcije jako suvo.

Trule` prema pravcu razlaganja drvne maseRazlikujemo slede}e tipove ove trule`i: vlaknasta ili

fibrozna, listasta ili lamelarna, prizmati~na i rupi~a-va ili alveolarna.

Vlaknasta ili fibrozna trule` javlja se kada je dejstvogljive usmereno u jednom pravcu, tako da se na kra-ju drvo razla`e po tipu paralelnih vlakana. Ovaj tiptrule`i je karakteristi~an za prouzrokova~e bele tru-le`i (npr. Fomes fomentarius, Stereum hirsutum, Schi-zophyllum communum, Trametes gibosa, Trametesversicolor i dr.).

Listasta ili lamelarna trule` se javlja kada se drvorazla`e u dva pravca. Ovaj tip se javlja ~e{}e kod ~e-tinarskih vrsta drve}a (uzrokuju ga neke Porta vrste).

Prizmati~na trule` se karakteri{e tako {to se drvo raz-la`e u tri pravca. Ovaj tip trule`i se uglavnom javlja kodprouzrokova~a mrke trule`i (re|e i kod nekih prouzro-kova~a bele trule`i). Drvo se raspada u obliku pravil-nih pravougaonih komada. Tipi~ni prouzrokova~i ovetrule`i su Coniophora puteana, Fomitopsis pinicola,Gloeophyllum abietinum, G. sepiarium, Serpula la-crymans, Sparassis crispa, S. nemecii, Fistulina hepa-tica, Laetiporus sulphureus, Lenzites quercina, Pipto-porus betulinus i Polyporus squamosus (ova poslednjagljiva prouzrokuje belu prizmati~nu trule`).

Rupi~ava ili alveolarna trule` se karakteri{e time {todolazi do potpunog razaranja drveta (kako lignina, ta-ko i celuloze) u malim oazama, koje su ograni~eneokolnim nerazorenim drvetom. U zavr{noj fazi trule-`i, ove oaze se spajaju tako da se stvaraju velike {u-pljine (Tab. II-4). Ovaj tip trule`i je tipi~an za gljivuXylobolus frustulatus koja izaziva alveolarnu trule`hrastovog drveta (Tab. XXX-2). Jedan vid rupi~ave

trule`i na borovima izaziva gljiva Phellinus pini (“cr-vena prstenasta trule`”).

Trule` prema mestu gde se javlja na stabluPrema delu stabla koje je zahva}eno destrukcijom,

razlikujemo trule` korena, pridanka, debla i grana.Neke gljive prouzrokuju trule` beljike, a druge se ja-

vljaju u sr~ici. U na~elu na `ivim, dube}im stablimau po~etku prvo dolazi do trule`i sr~ike (mrtvi deo sta-bla), a kod trupaca i le`avina (osobito kod taninofil-nih vrsta) prvo strada beljika. Postoje gljive koje pro-uzrokuju trule` i beljike i sr~ike.

Prema na~inu {irenja u drvetu, razlikujemo prstenastutrule`, zrakastu, perifernu, centralnu, nepravilnu i sl.

• Faze trule`i

Prema Hubert-u (1925) razlikuju se 2 tipa trule`i: po-~etna trule` i tipi~na trule`. Ve}ina drugih autora iz-dvajaju 4 faze trule`i: prikrivena, po~etna, odmakla izavr{na.

Prikrivena fazaPrikrivena faza je prvi stupanj u razvoju trule`i. Ona

po~inje onog momenta kada micelija gljive koloniziranova tkiva pripremaju}i ih za kompletniji napad }eli-ja. Za vreme ovog stadijuma hife se granaju u svimpravcima. Na napadnutom drvetu ne uo~avaju se pro-mene, tako da na prvi pogled izgleda kao potpunozdravo. Nevidljiva ili prikrivena faza trule`i se obi~no{iri 30-60 cm ispred vidljivih simptoma trule`i. Prili-kom kori{}enja drveta za specijalne namene, uvek is-pred vidljivih promena u drvetu (npr. promena boje,prozuklost) mora se ukloniti jo{ pola metra drveta bezznakova zaraze pa tek onda ovo drvo koristiti za kon-strukcije (npr. za pravljenje drvenih ku}a, rogova zakrovove i sl.). Ova trule` se mo`e dokazati mikrohemij-skim reakcijama ili izolacijom gljive iz drveta na ve{ta~-kim hranljivim podlogama (metod ~istih kultura).

Po~etna trule`Ova faza nastaje posle prikrivene faze. Karakteri-

{e se promenom boje drveta. ^esto se za drvo u ovojfazi trule`i ka`e da je zagu{eno, prozuklo i sl. Ovo dr-vo ne sme se koristiti za gra|evinske konstrukcije,ali se mo`e koristiti u druge svrhe. Tako npr. gljiva Fi-stulina hepatica u po~etnom stadijumu razvoja u dr-vetu hrasta (izuzetno pitomog kestena) dovodi do po-jave mrke boje sr~ike koja je izbrazdana crnimlinijama. U tom slu~aju drvo ne gubi znatnije na svo-joj ~vrstini i u literaturi je ozna~eno kao “mrka hra-stovina” ili “crvena hrastovina”. Ovo drvo je zbogsvoje boje jako cenjeno i koristi se za izradu furnira.

Pri kraju ove faze po~inje i prava razgradnja drveta.Odmakla faza

U ovoj fazi nastaju jake promene u boji, teksturi, fi-zi~kim i mehani~kim svojstvima. To je prava trule`. Uovoj fazi ve} se jasno vidi dali je bela ili mrka trule`.Ponekad se u ovoj fazi pojavljuju karpofore, tj. plodo-nosna tela prouzrokova~a trule`i drveta. Ovo drvo semo`e koristiti uglavnom samo kao ogrev.

Zavr{na fazaU ovoj fazi drvo je potpuno razoreno. Jasno su izra-

`eni tipovi trule`i i prema boji i prema pravcu razla-ganja tkiva. Obi~no se ovo trulo pod prstima mrvi i pre-tvara u prah. Ovo drvo je potpuno izgubilo upotrebnuvrednost.

50 BBrroojj 33,, 22000044..

Dana 25.4.2004. godine, u prelijepom ambijentumotela “Vodice”, po prvi put u Pljevljima je odr`ana8. redovna Godi{nja skup{tina Sportskog saveza od-gajiva~a golubova srpskih visokoleta~a Crne Gore.

Inicijator i organizator ove Skup{tine je Op{tinskisavez Pljevlja koga ~ine dva dru{tva i to SCG - 535“Pljevlja” i SCG - 705 “Breznik”.

Povod za dru`enje je velika ljubav i entuzijazamprema ovom golubu, koji plijeni svojim izgledom, na-ro~ito na plavom nebu.

Kao i svake godine u posljednjih osam, koliko posto-ji Savez Crne Gore, odr`an je radni dio na kome su su-mirani rezultati rada ovog Saveza u proteklom peri-odu.

Ina~e, Savez Crne Gore ~ini devet dru{tava, koji supodijeljeni na dva regiona - ju`ni i sjeverni.

Dru{tva koja ~ine Savez Crne Gore su iz Kola{ina,Bijelog Polja, Podgorice, Tivta, Nik{i}a, Bara (dva) iPljevalja (dva).

Nakon radnog di-jela, podijeljene su inagrade za najboljetakmi~are u 2003.godini.Seniorsko takmi~e-

nje Crne Gore:Prvo mjesto - Mi-

li} Zdravko - ~landru{tva SCG 390,Bar, sa rezultatom12,2 sati.

Drugo mjesto Po-povi} Novak - ~landru{tva SCG 719,Bar, rezultat 7,06~asova.

Tre}e mjesto Mr-gudovi} Ana - ~landru{tva SCG 719,Bar, rezultat 6,44sati.Juniorsko takmi~e-

nje Crne Gore:Prvo mjesto Mili}

Zdravko - ~lan dru-{tva SCG 390 - Bar,rezultat 7,29 sati.

Seniorsko takmi~enje ju`nog regiona:Pep|onovi} Josip - ~lan dru{tva SCG 390, Bar, re-

zultat 7,57 sati;Juniorsko takmi~enje ju`nog regiona:

Prvo mjesto Mrgudovi} Ana - ~lan dru{tva SCG719, Bar, rezultat 8,54 sati;

Drugo mjesto ]etkovi} Milovan - ~lan dru{tva SCG390, Bar, rezultat 8,17 sati.

Seniorsko takmi~enje sjevernog regiona:Prvo mjesto Radojevi} Boban - ~lan dru{tva SCG

589, Kola{in, sa rezultatom 6,25 sati.Kup op{tine Pljevlja:

Ze~evi} Alen - ~lan dru{tva SCG 535, Pljevlja, rezul-tat 5,29 sati.

Ovom prilikom treba zahvaliti svim ljudima dobrevolje, koji su sa dosta razumijevanja pomogli odr`a-vanje ove skup{tine.

Z.K.

Golubarstvo

TAKMI^ARSKI DUH UZ LJUBAV I ENTUZIJAZAMGodi{nja skup{tina Sportskog saveza odgajiva~a golubova srpskih visokoleta~a Crne Gore

U~esnici Godi{nje skup{tine Sportskog saveza odgajiva~a golubova srpskih visokoleta~a Crne Gore

NAJVE]I PROIZVO\A^ DRVNIH SORTIMENATA U REPUBLICINAJVE]I PROIZVO\A^ DRVNIH SORTIMENATA U REPUBLICI

[UMARSKO PREDUZE]EAAAADDDD ““““PPPPLLLLJJJJEEEEVVVVLLLLJJJJAAAA”””” ---- PPPPLLLLJJJJEEEEVVVVLLLLJJJJAAAA

• Trupce j/s• Trupce crnog i bijelog bora• Trupce bukove• PTT stubove

• Jamsko drvo• Celulozno drvo ~etinara• Celulozno drvo li{}ara• Ogrevno drvo

Najve}i izbor, ekstra kvalitet,

prihvatljive cijene!

Kontakt telefon (089) 23 022Iz svog proizvodnog asortimana nudi:

ZZZZEEEELLLLEEEENNNNAAAA OOOOAAAAZZZZAAAA VVVVAAAA[[[[EEEEGGGG DDDDOOOOMMMMAAAAIIII HHHHRRRRAAAANNNNAAAA VVVVAAAA[[[[IIIIMMMM OOOO ^̂̂̂IIIIMMMMAAAA

TTTTOOOOPPPPLLLLOOOOTTTTAAAA VVVVAAAA[[[[EEEEGGGG OOOOGGGGNNNNJJJJ IIII[[[[TTTTAAAA IIIIHHHHLLLLAAAADDDD PPPPOOOO LLLLJJJJEEEETTTTNNNNJJJJEEEEMMMM SSSSUUUUNNNNCCCCUUUU

DDIIRREEKKCCIIJJAA [[UUMMAA CCRRNNEE GGOORREEMinistarstvo poljoprivrede, {umarstva i vodoprivrede Crne GoreMinistarstvo poljoprivrede, {umarstva i vodoprivrede Crne Gore

DDIIRREEKKCCIIJJAA [[UUMMAA CCRRNNEE GGOORREE

BBBBOOOOGGGGAAAATTTTSSSSTTTTVVVVOOOO ZZZZAAAA SSSSVVVVAAAA VVVVRRRREEEEMMMMEEEENNNNAAAA IIIIBBBBUUUUDDDDUUUU]]]]NNNNOOOOSSSSTTTT NNNNOOOOVVVVIIIIHHHH NNNNAAAARRRRAAAA[[[[TTTTAAAAJJJJAAAA