دراســـــات أدبيـــــة و تـاريـخيـــة Literary and Historical Studies

دراســـــات أدبيـــــة و تـاريـخيـــة Literary and Historical Studies

تصميـــم ومونتــــاج :

غـرناطــة لإلنـتـــاج الفنـــــيأم الفحم - ص.ب. 6002

خالــد صالـــــح محاميـــد

دراسات أدبية وتاريخية

تـحـريــر

�سامي حماجنة غالب عناب�سة �إميان يون�س

الكلية األكاديمية بيت بيرل

المعهد االكاديمي العربي للتربية

مركز أبحاث اللغة، المجتمع والثقافة العربية

2017

Literary and Historical Studies

Editorial Board

Sami Mahajna Jaleb Anabseh Eman Younis

Beit Berl College

The Academic Arab Institute for Education

Centre for the Study of Language, Society and Arab Culture

2017

5

الفهر�س / املحتويات

تــقـــديـــــم

د. علــي وتــد .................................................................................... 7

تـمـهــــيــد

هيئـة التحـرير .................................................................................. 8

مدينــة الأمــ�س واحللـــم: عالم املدينة كما يتجلى يف اأ�شعار حممود دروي�ساآثار حاج يحيى ................................................................................... 9

دللت املدينة الفل�شطينية يف “ق�شائد املدينة” لر�شدي املا�شيمـــحمــد حـمـد ............................................................ ......................22

امل�شهد الثقايف يف مدن ال�شاحل الفل�شطيني خالل فرتة النتداب الربيطاين:مــن التكويــن اإىل المتدادات العربيــة و�شــولا اإىل ال�شــراع ال�شيا�شـي

جوين من�صور .................................................................................. 33

جتليات املكان يف رواية “عائد اإىل حيفا” وتاأثرياته املادية، املعنوية، والفكرية الأيديولوجية يف وعي ال�شخ�شيات

لنـا وهبـة ...................................................................................... 44

الذاكرة والذاكرة امل�شادة يف املدينة الأدبية:حيفا النتدابية يف اللغتني، العربية والعربيةحن بار-يت�صحاق .............................................................................. 53

מאבק העיר והכפר: הבניית גבולות ומיטוט דימויים באנקדוטות מפי ערביי הגליל

עאמר דהאמשה ................................................................................64

6

“לחיות באמצע’’:

הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

אורנה לוין .......................................................................................... 75

اإحياء الطفولة يف �شريم ذاتية اأريئيل �صطريت ................................................................................87

“התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912(

ורישומה בכתיבה העות’מאנית על המלחמה’’ האוניברסיטה העברית בירושלים

אייל ג’יניאו .....................................................................................97

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית

עלי ותד .......................................................................................119

7

تـقـديـم

هذا الكتاب يضم في طياته دراسات متنوعة في مجالي التاريخ واألدب، وهي مقاالت ثمار مؤتمرين عقدا في الكلية األكاديمية بيت بيرل، والجامعة العبرية. المؤتمر األول كان تحت عنوان: “التاريخ بعيون أدبية”، بينما الثاني كان عنوانه “ تجليات المدينة الفلسطينية في

الخطاب الحديث”.

اللغة، أبحاث بين مركز المشترك بالتعاون المذكورين أعاله، عقدا المؤتمرين أن نذكر المجتمع والثقافة العربية، وقسم اللغة العربية وآدابها في المعهد األكاديمي العربي للتربية في كلية بيت بيرل األكاديمية، ومركز ليفتسيون لألبحاث الفلسطينية، قسم اللغة العربية،

وقسم دراسات الشرق األوسط في الجامعة العبرية بالقدس.

المعهد المؤسسات األكاديمية، خاصة العالقة بين المؤتمرين ترسيخ الهدف من لقد كان الممثل بمركز األبحاث المذكور أعاله، واألقسام التابعة للجامعة العبرية، كنهج متبع في والجامعة المعهد في المحاضرين بين البحثي التبادل عن فضال األكاديمي، المضمار

العبرية، وال نغفل تشجيع المحاضرين على المشاركة في مثل هذه المؤتمرات.

د. علــي وتــدرئيـ�س املعهــد الأكادميـي العربـي للرتبيـة

8

متهيـــد

من خالل قدمت قد وأبحاث، دراسات بمثابة هو القارئ، أمام نضعه الذي الكتاب هذا في العبرية الجامعة في والثاني بيرل، بيت األكاديمية الكلية في عقد األول مؤتمرين،

القدس، وقد شارك في المؤتمرين مختلف الباحثين من مؤسسات أكاديمية في إسرائيل.

المؤتمرين موضوعي في الباحثين جهود ثمرة هي أعاله، إليها المشار المقاالت هذه )التاريخ بعيون أدبية(، و )تجليات المدينة الفلسطينية في الخطاب الحديث(. لذا فقد تشكلت

الدراسات حول محورين أساسيين:

أولهما: العالقة بين التاريخ واألدب، وكيف أن األحداث التاريخية تشكل الكثير من السرد والخطاب األدبي، وتبين مدى تأثيرها على الكتاب والمؤلفين باختالف هوياتهم السياسية. بينهما، فإن ثمة عالقة التاريخ واألدب، أنه رغم اختالف مضماري ونشير بهذا الصدد السرد على يعتمد األحيان من كثير في فإنه واقعية، معطيات يكشف التاريخ كان فإذا األدبي كسجل يكشف الكثير من التفاصيل حول فترة زمنية معينة، وكلنا نعلم أن الكثير من االجناس األدبية التي ظهرت في اآلداب العالمية المختلفة كانت مصدرا من مصادر

الدراسات التاريخية.

ثانيهما: يرتبط بفلسفة المكان، أي أنه ال يمكن أن ينفصل األدب عن المكان، والذي يؤدي بدوره إلى بلورة مفاهيم سياسية، اجتماعية وديناميكية. فالعالقة بين األدب والمكان، هي عالقة هامة، فالمكان يضم الزمان والواقع والتاريخ والعالقات اإلنسانية وجوانب حياتية أخرى، والتي رصدها الكاتب برؤيته الخاصة، بل على حد قول “روالن بارت” الذي أشار بإن المكان هو خطاب، وهذا الخطاب هو لغة، واللغة نصوص يعاد كتابتها بشكل مستمر

عبر العصور، نتيجة للتحوالت التي تطرأ على الحياة من عصر آلخر.

هيئـة التحريــر

9

مدينــة األمــس والحلـــم:

ى في أشعار محمود درويش

م المدينة كما يتجل

عال

آثار حاج يحيى

عر العربي الحديث:

المدينة في الش

يعتبر موضوع المدينة ووصفها خالل التجربة الشعرية من القضايا المهمة والبارزة التي يتناولها الشعراء العرب المعاصرون، ونكاد ال نجد شاعرا عربيا معاصرا لم يطرق موضوع المدينة، بل نجد أن هنالك بعض الشعراء الذين استحوذ موضوع المدينة على غالبية تجاربهم الشعرية. ولم يقتصر موضوع المدينة على مدرسة أو مذهب شعري بعينه النيوكالسيكية، الشعرية: تياراتهم ومذاهبهم في مختلف العرب الشعراء إذ طرقه جميع المعاصر، خاصة الشعر المدينة في الواقعية والرمزية. وقد برز موضوع الرومانسية، في القرن العشرين، بالتزامن مع التطورات العلمية، التكنولوجية، الصناعية، االجتماعية،

والسياسية التي شهدتها المدن العربية في العصر الحديث.

الموقف، أن هذا المدينة، يالحظ المعاصرين من العرب الشعراء يتتبع موقف من عموما، موقف سلبي رافض للتكيف مع المدينة وعالمها المادي. فمن الناحية الوجدانية، يصف الشعراء إحساسهم بالغربة، والوحدة، والضياع، والعزلة، واالنطواء على الذات، والخوف، والقلق، والضجر وأحيانا اليأس، في عالم المدينة. ومن الناحية االجتماعية يدين الشعراء فقدان العالقات اإلنسانية، ففي المدينة، يفقد الفرد التواصل اإلنساني، مما يجعله يتمركز حول ذاته، وبالتالي يشعر بالضيق والمرارة واأللم. والحياة في المدينة، كما يصفها الشعراء، حياة مصطنعة ال حقيقية إذ تفتقر للوجه الحقيقي الصادق لإلنسانية، وتقدم في المقابل حياة مصطنعة وزائفة مقرونة بمظاهر خداعة. باإلضافة إلى ذلك، يدين الشعراء

مدينــة �لأمــ�ش و�حللـــم: عالم �ملدينة كما يتجلى يف �أ�شعار حممود دروي�ش �آثار حاج يحيى

10

االنحالل الخلقي والمفاسد االجتماعية في المدينة، ومنها ظاهرة البغاء، ومظاهر الضجيج واالزدحام، وضخامة التجمع البشري، وفقدان الهدوء والراحة، فهذا االزدحام يؤدي إلى وبازدحامها أنها إال الجغرافي، المدينة اتساع من وبالرغم وعدم وضوحه. الفرد تفتت الطبقية الشعراء بعض ويدين كما الحرية. إلى منه السجن إلى أقرب تصبح السكاني، المجتمع وانقسام الثروة، توزيع في االجتماعية العدالة وفقدان المدينة، في االجتماعية إلى طبقتين بارزتين: طبقة العمال الكادحين، وطبقة اإلقطاع ورأس المال، وعليه، يطرح الشعراء النظام االشتراكي كبديل للواقع االجتماعي المشوه. ومن الناحية االقتصادية يصور الشعراء مظاهر الجوع والفقر والحاجة الملحة إلى المال في عالم المدينة. أما من الناحية السياسية فيعبر الشعراء العرب عن رفضهم للواقع السياسي للمدينة العربية، الواقع الرازح تحت وطأة االستعمار واالحتالل واألنظمة الدكتاتورية والحروب الدامية والقمع واالضطهاد يولد مما المستغلين ونفوذ الظلم قوى به تسيطر الذي الواقع وهو السياسي، والطغيان اإلحساس بالقهر والكبت والخوف، وسلب الحريات اإلنسانية، واالغتراب السياسي، ومن ر المدينة على أنها ممارسة للظلم واالستعباد واالستبداد في حق أهلها. ولم يكتف هنا تصوالشعراء العرب بإدانة الطغيان السياسي في عالم المدينة، بل تخطته إلى التزامهم بروح التمرد والنضال والثورة الرافضة التي من شأنها أن تقود إلى الوالدة الجديدة واالنبعاث والخالص. ونجد هذا الموقف الرافض للمدينة عند الكثير من الشعراء العرب الحديثين، الصبور، وعبد والبياتي، وحاوي، السياب، الحصر: ال المثال سبيل على منهم، نذكر

وأدونيس، والحيدري، وحجازي، والفيتوري، والماغوط، وأمل دنقل.1

المدينة في أشعار محمود درويش:

هنالك حضور بارز ومكثف لموضوع المدينة في أشعار محمود درويش، ويتضح ذلك من خالل إحصاء عدد المرات التي ذكر فيها الشاعر لفظة “المدينة” المحددة وغير المحددة في أشعاره، فقد وصل عدد تكرار كلمات المدن إلى ما يقارب المائتين وأربعين كلمة، وهذا مؤشر إلى أن الشاعر طرق موضوع المدينة بشكل كبير وبارز، وقد يتضاعف هذا العدد إذا ما أخذنا بعين االعتبار الحاالت التي يتطرق فيها الشاعر إلى موضوع المدينة

رضوان، عبد هللا. المدينة في الشعر العربي الحديث. عمان 2003. ص 64-11؛ حمود، محمد. الحداثة في الشعر العربي المع اصر: بيانها 1

ومظاهرها. بيروت 1996. ص 285-261؛ أبو غالي، مختار. المدينة في الشعر العربي المعاصر. الكويت 1995. ص 259-121؛

الورقي، سعيد. الموقف من المدينة في الشعر العربي المعاصر. اإلسكندرية 1991. ص31-52.

مدينــة �لأمــ�ش و�حللـــم: عالم �ملدينة كما يتجلى يف �أ�شعار حممود دروي�ش �آثار حاج يحيى

11

مدينــة �لأمــ�ش و�حللـــم: عالم �ملدينة كما يتجلى يف �أ�شعار حممود دروي�ش �آثار حاج يحيى

بشكل تلميحي إيحائي، دون ذكر كلمة المدينة بشكل صريح ومباشر، وإذا أضفنا، أيضا، الشاعر في دواوينه، مثل بيروت ودمشق وبغداد التي ذكرها المحلية المدن غير أسماء

ونيويورك وباريس وروما وغيرها.

لعل تنقل الشاعر بين المدن والبلدان المختلفة، المحلية واإلقليمية، العربية والغربية، على حد سواء، جعله يتخذ موقفا واضحا وصريحا من عالم المدينة، وبالتالي يعبر عنه من خالل أشعاره. فهو النازح عن قرية البروة، الالجئ في جنوب لبنان، الساكن في دير األسد والبعنة والجديدة، الدارس في كفر ياسيف، الناشئ في حيفا، المسافر إلى موسكو ومصر،

الناشر في بيروت والخارج منها، المتنقل بين رام هللا وعمان، والمتوفى في هيوستن.2

الشاعر ذكر أسماء مدن محلية في بعض أن القصائد، نالحظ إلى عناوين بالنظر العناوين، هذه العناوين هي: “تحت الشبابيك العتيقة: إلى مدينة القدس” )آخر الليل- 1967(، “امرأة جميلة في سدوم” )العصافير تموت في الجليل- 1969(، “عائد إلى يافا” )أحبك أو ال أحبك- 1972(، “حجر كنعاني في البحر الميت” )أحد عشر كوكبا- 1992(، “غيمة من سدوم” )سرير الغريبة- 1999(، “في القدس” )ال تعتذر عما فعلت- 2004(، “في رام هللا” )ال أريد لهذي القصيدة أن تنتهي- 2009(. هذا باإلضافة إلى العناوين التي وظف الجليل- 1969(، المدينة” )العصافير تموت في المدينة، وهي: “قاع الشاعر لفظة فيها “غريب في مدينة بعيدة” )العصافير تموت في الجليل- 1969(، “المدينة المحتلة” )أحبك أو ال أحبك- 1972(، “تأمالت سريعة في مدينة قديمة وجميلة على ساحل البحر األبيض المتوسط” )حصار لمدائح البحر- 1984(. أما عناوين الدواوين فهي خالية من اإلشارات

إلى أسماء المدن.3

2 لمزيد من التفاصيل عن سيرة الشاعر، راجع: عبد الحميد، مهند. محمود درويش: سنكون يوما ما نريد. السلطة الوطنية الفلسطينية 2008.

ص 20-13، 56؛ سعادة، ميشال. محمود درويش: عصي على النسيان. بيروت 2009. ص 43-41؛ عاشور، فهد. التكرار في شعر محمود درويش.

بيروت 2004. ص 16-15؛ الرضوان، عبد عون. الشعراء العرب في القرن العشرين: في حياتهم شعرهم آثارهم. عمان 2005. ص 480؛

Meisami, J. & P. Starkey. En السرطاوي، معاذ. مختارات من الشعر العربي الحديث: دراسة وتحليل. عمان 1989. ص 106-105؛

cyclopedia of Arabic Literature. London and New York 1998. pp. 183-184; Jayyusi, S. Anthology of Modern Pal-

estinian Literature. New York 1992. p. 145; Jayyusi, S. Modern Arabic Poetry: An Anthology. New York 1987

.p. 200; Asfour, J. When the Words Burn: An Anthology of Modern Arabic Poetry 1945- 1987 . Canada 1992. p. 208 .

العناوين أسماء مدن غير محلية، الشاعر في بعض المحلية، وظف المدن أو أسماء المدينة التي تحمل كلمة القصائد إلى عناوين باإلضافة 3)حصار سمرقند” في “حوار شخصي ،)1973 7- رقم )محاولة دمشق” هي: “طريق العناوين وهذه وحقيقية، تاريخية وغربية، عربية لمدائح البحر- 1984(، “الحوار األخير في باريس”)حصار لمدائح البحر- 1984(، “اللقاء األخير في روما” )حصار لمدائح البحر- 1984(، “قصيدة بيروت” )حصار لمدائح البحر- 1984(، “مطارأثينا” )ورد أقل1986-(، “ذهبنا إلى عدن” )ورد أقل- 1986(، “أحد

عشر كوكبا على آخر المشهد األندلسي” )أحد عشر كوكبا- 1992(، “شكرا لتونس” )ال تعتذر عما فعلت- 2004(. راجع: درويش، محمود.

12

بالنسبة للمدن أو القرى المحلية التي ذكرها درويش في دواوينه وقد جاءت مرتبة حسب نسبة تكرارها، ابتداء باألكثر تكرارا وانتهاء باألقل تكرارا، فهي: المدينة/ المدن، القدس- أورشليم، أريحا، يافا، سدوم، عكا، حيفا، غزة، اللد، الرملة، الناصرة، الخليل، رام هللا وصفد. ومن المالحظ أن أكبر نسبة تكرار هو لكلمة المدينة أو المدن، دون تحديد اسم المدينة، واالكتفاء بالتعبير عن عالم المدينة بشكل عام؛ أما المدن المحلية التي احتلت أكبر نسبة ظهور في أشعار درويش، فهي مدينة القدس التي أشار إليها في بعض األحيان باسمها العبري أورشليم، تليها أريحا، يافا فسدوم. وفيما يلي جدول يوضح عدد المرات التي ذكر فيها الشاعر لفظة المدينة المحددة أو غير المحددة في دواوينه في كل مرحلة من مراحل

مسيرته الشعرية.

المرحلة األولىالمدينة1964-1977

المرحلة الثانية 1983-1992

المرحلة الثالثة1995-2008

المجموع

754118134المدينة/ المدن

202224القدس

55515أريحا

122014يافا

32813سدوم

3249أورشليم

7108كفر قاسم

2158عكا

6006حيفا

5005غزة

2002اللد

1001الرملة

1001الناصرة

1001الخليل

1001صفد

0011رام هللا

1445642243المجموع

ديوان محمود درويش. ط 1. مج 2. بيروت 1994؛ درويش، محمود. ديوان محمود درويش. ط 14. مج 1. بيروت 1996؛ درويش، محمود. األعمال الجديدة. بيروت 2004؛ درويش، محمود. كزهر اللوز أو أبعد. بيروت 2005؛ درويش، محمود. ال أريد لهذي القصيدة أن تنتهي. رام هللا وعمان 2014.

مدينــة �لأمــ�ش و�حللـــم: عالم �ملدينة كما يتجلى يف �أ�شعار حممود دروي�ش �آثار حاج يحيى

13

يتضح من اإلحصائيات السابقة أن نسبة تكرار كلمة المدينة في أشعار درويش هي متغيرة غير ثابتة، ففي المرحلة األولى وصل مجموع كلمات المدن التي ذكرها الشاعر، سواء المدن المحددة أو غير المحددة، إلى مائة وأربع وأربعين، غير أن هذا العدد قل في المرحلة الثانية بشكل ملحوظ، ليصل إلى ست وخمسين، وفي المرحلة الثالثة وصل هذا العدد إلى اثنتين وأربعين كلمة، وهذا مؤشر واضح إلى أن موضوع المدينة إنما برز في التي كان فيها متصال الشعرية، خاصة في المرحلة المرحلة األولى من مسيرة درويش بالمدن المحلية قبل خروجه من البالد، فقد عاش الشاعر في هذه الفترة داخل المدن المحلية المذكورة في أشعاره، ولكن بعد سفره إلى موسكو عام 1970 كان قد ابتعد عن هذه المدن، وانكشف على مدن أخرى غير محلية، عربية وغربية، مما أدى إلى انخفاض نسبة تكرار

أسماء المدن المحلية في أشعاره.

الدرويشية، القصيدة الذي طرأ على مضامين التحول إلى أيضا التغيير يرجع هذا مثل الجماهيرية الجماعية المضامين برزت الشاعر عند الشعرية المسيرة بدايات ففي إلى منتميا كان الشاعر وأن خاصة واأليدلوجية، السياسية والقضايا الوطنية القضية الفلسطينية ومقاومة القضية المرحلة، وقد جند أشعاره لخدمة الشيوعي في هذه الحزب االحتالل. أما في المراحل المتقدمة من مسيرة درويش الشعرية فقد طغت المضامين الذاتية على الجماعية، وتخففت القصيدة من عبء القضايا الكبرى، وتناولت في المقابل القضايا وبإمكاننا الميتاشعرية. والمضامين الذاتية والتجارب اليومية الحياة وتفاصيل اإلنسانية اعتبار موضوع المدينة من المضامين الكبرى التي تناولتها القصيدة الدرويشية في بدايتها، هذا ارتباط إلى باإلضافة هذا الذاتية. القضايا إلى لتأنس بعد فيما منها تخففت والتي االنخفاض بالتحوالت التي طرأت على أسلوب الشاعر، فبعد أن كانت أشعاره في بداية مسيرته الشعرية تتسم بالوضوح والمباشرة والخطابية، نالحظ أن هذه األشعار أصبحت المسيرة في تقدمنا كلما وذلك والترميز، واإليحاء الغموض نحو تدريجي بشكل تتجه الفنية، مما ينعكس أيضا على موضوع المدينة، فقد عبر الشاعر عن عالقته بعالم المدينة أما المدينة، في المراحل األولى بشكل صريح ومباشر، وذلك من خالل التصريح باسم

في المراحل المتأخرة فيلجأ الشاعر إلى التلميح واإليحاء عوضا عن التصريح والتقرير.4

راجع التطورات والتحوالت التي طرأت على القصيدة الدرويشية من ناحية المبنى، المضمون واألسلوب في: حاج يحيى، آثار. الصورة 4

الشعرية في شعر محمود درويش وأمجد ناصر: مالمحها وتطورها. أطروحة دكتوراه. رمات جان 2013. ص 102-108.

مدينــة �لأمــ�ش و�حللـــم: عالم �ملدينة كما يتجلى يف �أ�شعار حممود دروي�ش �آثار حاج يحيى

14

م المدينة: موقف محمود درويش من عال

من تميزها لها سمات وخصائص متفردة حالة الفلسطينية الشعرية التجربة تعتبر حيث الظرف التاريخي الذي تمر به. وقد سبق وذكرت أن الشعراء العرب المعاصرين تعاملوا مع المدينة، غالبا، تعامال سلبيا إذ اتخذوا منها موقفا معاديا ورافضا؛ أما في حالة الشعر الفلسطيني بشكل عام، وشعر محمود درويش بشكل خاص، فنالحظ أن العالقة التي المدينة بصورة الشاعر يصور إذ قوية المدينة هي عالقة روحانية بعالم الشاعر تربط المحبوبة أو المعشوقة أو األم، مما يمنحها طابعا مقدسا. وألن الشاعر فقد المدينة؛ نجده ترتبط ما وكثيرا المفقود، الفردوس باعتبارها المندثرة أطاللها على ويبكي إليها يحن المدينة عنده برمز األندلس وحادثة خروج العرب والمسلمين من األندلس، لما تحمله من دالالت الخسارة والضياع. وبالرغم من أن المدينة ارتبطت عند درويش بمشاعر الحزن واألسى والفقدان، إال أنه لم يعبر عن مشاعر اليأس أو االستسالم، بل نجده يربط خالص المدينة بفعل المقاومة والثورة والتضحية والفداء، وكيف ال وهو أحد أضالع مثلث المقاومة الشعرية الفلسطينية؟ إن تجربة المنافي والشتات والتهجير جعلت الشاعر يتمسك بمدينته تعويض الشاعر حاول وبهذا، الهوية، مركبات من أساسيا مركبا باعتبارها الضائعة، الماضوية وبيئتها ورموزها بتفاصيلها ومالمحها استحضارها المدينة من خالل خسارة وذكرياته فيها، فهي مدينة مستعصية على المحو والنسيان والتالشي، وذلك إلثبات حقه ووجوده التاريخي، خاصة في ظل محاوالت تهويدها وأسرلتها من خالل تغيير مالمحها، وطمس هويتها، الفلسطينية، وتغييب أسمائها العربية. يقول الشاعر في قصيدة “قاع المدينة”

من ديوان العصافير تموت في الجليل )1969(:

”تنفجرين اآلن برقوقا

وأنفجر اعترافا جارحا بالحب:

لوال الموت

كنت حجارة سوداء

كنت يدا محنطة نحيلة

ال لون للجدران،

مدينــة �لأمــ�ش و�حللـــم: عالم �ملدينة كما يتجلى يف �أ�شعار حممود دروي�ش �آثار حاج يحيى

15

لوال قطرة الدم

ال مالمح للدروب المستطيلة

]...[

شكرا- صليب مدينتي

شكرا..

لقد علمتنا لون القرنفل والبطولة

يا جسرنا الممتد من فرح الطفولة-

يا صليب- إلى الكهوله

اآلن،

نكتشف المدينة فيك

آه... يا مدينتنا الجميلة”5

تشير لفظة “القاع” الموظفة في عنوان القصيدة إلى عمق المأساة التي حلت بالمدينة في ظل االحتالل، ويستهل الشاعر قصيدته بالفعل “تنفجرين”، الذي يدل على استمرارية الدامية، الحروب داللة داخله في يحمل والذي الحاضر، الزمن في والمعاناة المأساة بداللة الفعل داللة ربطنا ما إذا خاصة االنفجار، عملية عن الناتج والدمار والموت، “البرقوق”، وهي ثمرة يشير لونها األحمر إلى لون الدماء المسكوبة في المدينة دفاعا عنها. أخرى عاطفية وانفجارات أخرى هنالك حروب المدينة في الدامية الحروب هذه مقابل تحصل داخل وجدان الشاعر نتيجة تعلقه بالمدينة وحبه لها، مما يؤكد أن عالقة الشاعر بالمدينة عالقة ايجابية، بل ومقدسة، وقد لمسنا من خالل القصيدة نبرة العاشق الذي يخاطب كما الجميلة”. مدينتنا “يا القصيدة نهاية في لها مناداته ذلك من خالل ويبرز محبوبته، ويشير الشاعر من خالل هذه القصيدة إلى فعل التضحية والفداء وهو الذي أنقذ المدينة من

5 درويش، ديوان، 1996، ص 251-253.

مدينــة �لأمــ�ش و�حللـــم: عالم �ملدينة كما يتجلى يف �أ�شعار حممود دروي�ش �آثار حاج يحيى

16

كونها “حجارة سوداء”، أو “يدا نحيلة”، كما وحافظ على مالمحها من االندثار، وقد وظف الشاعر رمزا دينيا يحمل داللة التضحية والفداء، أال وهو رمز الصليب.

هذا، وركز الشاعر على معاناة سكان المدينة الرازحة تحت وطأة االحتالل، فصور الحياة في المدينة على أنها حياة كبت واضطهاد وسلب للحريات، وقد برز في هذا المجال وصف تجربة السجن في المدن اإلسرائيلية، خاصة وأن الدولة تعاملت مع أشعار درويش وذلك الجبرية، اإلقامة عليه وفرضت مرارا الشاعر سجن فقد الحساسية، من بشيء الدولة اإلسرائيلية الذي اعتبرته الثورة والتمرد والنضال لما تحمله قصائده من مشاعر تحريضا ضد أمنها. ومن مظاهر الكبت التي يعاني منها الفرد في المدينة المحتلة، أيضا، سلب حرية التنقل بين المدن المختلفة، وإن كان الهدف البحث عن مصادر الرزق، وذلك من خالل فرض نظام التصاريح والحصار والقتل. يقول الشاعر في قصيدة ”قال المغني“

من ديوان عاشق من فلسطين )1966(:

“المغني على طريق المدينه

ساهر اللحن.. كالسهر

]...[

أبعدوا عنه سامعيه

والسكارى..

وقيدوه

ورموه في غرفة التوقيف

شتموا أمه، وأم أبيه

والمغني..

يتغنى بشعر شمس الخريف

مدينــة �لأمــ�ش و�حللـــم: عالم �ملدينة كما يتجلى يف �أ�شعار حممود دروي�ش �آثار حاج يحيى

17

يضمد الجرح.. بالوتر!”6

يحمل هذا المقطع أبعادا ميتاشعرية، فيشير الشاعر من خالله إلى وظيفته الشعرية، فهو المغني الساهر الذي يحمل هموم أبناء شعبه، والذي تفرض عليه القيود وتكبل حريته في عالم المدينة بسبب أشعاره، وقد أبعد هذا المغني عن جمهور قرائه، ثم حبس في غرفة ل به من خالل الشتائم، عله يرتد عن تمرده وثورته في وجه االحتالل. وفي التوقيف، ونكالتي فرضت عليه مرارا بسبب الجبرية إلى سجن محمود درويش واإلقامة إشارة ذلك

أشعاره وتصريحاته السياسية.

مقابل عالم المدينة، يذكر الشاعر عالم القرية، وهو الذي يتسم ببساطة العيش وبدائيته وطيبة سكانه. وعالقة الشاعر بعالم القرية تحمل أبعادا رومانسية ممزوجة بالحنين إلى المكان األول الذي تركه درويش عام 1948، الحنين إلى قريته “البروة” التي ودعها أثناء الحرب، وعندما عاد إليها اكتشف أنها لم تعد موجودة، ومنذ ذلك الوقت والشاعر يعيش حالة من النفي واالغتراب والتشتت والضياع في عالم المدن، وهو يحمل قريته في ذاكرته ويحتفظ بتفاصيلها في وجدانه. من هنا نجد أن موضوع القرية عنده غالبا ما يقترن بالهجرة والتشتت، وكأن عالقة الشاعر المأزومة بعالم المدينة هي نتيجة لتلك اللحظة التي فقد بها مكانه األول. يقول الشاعر في قصيدة ”كلمات“ من ديوان ال أريد لهذي القصيدة أن تنتهي

:)2014(

كلمات كلمات... تسقط األوراق/

أوراق البتوال شاحبات، ووحيدات

على خاصرة الشارع/ ذاك الشارع

المهجور منذ انتهت الحرب. ونام القرويون

الودودون على أرصفة المدن الكبرى،

فرادى وجماعات/

6 درويش، ديوان، 1996، ص 84-85.

مدينــة �لأمــ�ش و�حللـــم: عالم �ملدينة كما يتجلى يف �أ�شعار حممود دروي�ش �آثار حاج يحيى

18

على الشارع يمشي شاعر

في قلبه ثقب سماوي

وفي عينيه مرج سابق،

يمشي على أطالله”7

يصف الشاعر من خالل القصيدة أعاله تشتت أهالي القرى المهجرة “الودودين” في مدن المنافي، بعد أن فقدوا بيوتهم، وناموا على األرصفة في العراء. وفي نهاية المقطع يعبر الشاعر عن حنينه إلى قريته وإلى مكانه األول، البروة، الذي يحتفظ بتفاصيلها وكأنها

ماثلة أمام عينيه.

التاريخية األحداث إلى اإلشارات من درويش أشعار في المدينة وصف يخل لم والسياسية التي حدثت في القرن الماضي، من أبرزها حرب 48، وما تقترن به من تهجير للفلسطينيين، الهجرة اليهودية من الشتات إلى البالد، كذلك حرب 67، وما تقترن به من هزيمة للدول العربية وخسارة الوطن بشكل كامل. كما ونجد عند الشاعر نوعا من الجلد للذات التي تركت المدينة في حرب الـ48 ولم تتشبث بها أو تدافع عنها بما فيه الكفاية. يقول الشاعر في قصيدة ”تحت الشبابيك العتيقة: إلى مدينة القدس“ من ديوان آخر الليل

:)1967(

”إنني أقرأ في عينيك ميالد النهار

إنني أقرأ أسرار العواصف

لم تشيخي.. لم تخوني.. لم تموتي

إنما غيرت ألوان المعاطف

عندما انهار األحباء الكبار

وامتشقنا، لمالقاة البنادق

7 درويش، ال أريد، ص 151.

مدينــة �لأمــ�ش و�حللـــم: عالم �ملدينة كما يتجلى يف �أ�شعار حممود دروي�ش �آثار حاج يحيى

19

باقة من أغنيات وزنابق“8

في المقطع السابق إشارة إلى حرب حزيران 1967، فـ)نا( الدالة على الفاعل في واجهت الدول هذه ،67 التي خاضت حرب العربية الدول داللة تحمل “امتشقنا” قوله والعنتريات الرنانة الشعارات والمقصود والزنابق، باألغنيات )البنادق( الفتاكة األسلحة والخطابات التي تبث روح الطمأنينة واالنتصار الموهوم، غير أن هذه األسلحة )الشعارات والخطابات( لم تتمكن من التغلب على البنادق، ونتيجة لذلك “انهار األحباء الكبار”، وفي ذلك إشارة إلى الحركة الناصرية وباقي الدول العربية التي خاضت حرب 67، وقد أسفرت

الحرب عن خسائر فادحة في الجانب العربي.

في النهاية ال بد من اإلشارة إلى تمسك الشاعر بحلم العودة إلى المدينة المسلوبة أو الشاعر في قصيدة يقول أو االستشهاد. بالموت العودة منوطة المحتلة، حتى وإن كانت

”رباعيات“ من ديوان أرى ما أريد )1990(:

”أرى ما أريد من الليل.. إني أرى

نهايات هذا الممر الطويل على باب إحدى المدن

سأرمي مفكرتي في مقاهي الرصيف، سأجلس هذا الغياب

على مقعد فوق إحدى السفن“9

يتنبأ الشاعر أو يستشرف في المقطع أعاله نهاية رحلة النضال عند بوابات “إحدى المدن”، فبعد الوصول إلى مدينة الحلم أو الواقع المسلوب، سيضع الغياب على متن سفينة

ويودعه؛ ذلك ألنه عاد إلى مدينته، ولن يغيب عنها مرة أخرى.

8 درويش، ديوان، 1996، ص 169.

9 درويش، ديوان، 1994. ص 380.

مدينــة �لأمــ�ش و�حللـــم: عالم �ملدينة كما يتجلى يف �أ�شعار حممود دروي�ش �آثار حاج يحيى

20

قائمة المراجع

أبو غالي، م. )1995(. المدينة في الشعر العربي المعاصر. الكويت: المجلس الوطني

للثقافة والفنون واآلداب.

حاج يحيى، آ. )2013(. الصورة الشعرية في شعر محمود درويش وأمجد ناصر: مالمحها وتطورها. أطروحة دكتوراه. رمات جان: جامعة بار إيالن.

حمود، م. )1996(. الحداثة في الشعر العربي المعاصر: بيانها ومظاهرها. بيروت:

الشركة العالمية للكتب.

درويش، م.)1994(. ديوان محمود درويش. ط 1. مج 2. بيروت: دار العودة، .

درويش، م.)1996(. ديوان محمود درويش. ط 14. مج 1. بيروت: دار العودة،.

درويش، م. )2004(. األعمال الجديدة. بيروت: رياض الريس للكتب والنشر.

درويش، م. )2005(. كزهر اللوز أو أبعد. بيروت: رياض الريس للكتب والنشر.

درويش، م. )2014(. ال أريد لهذي القصيدة أن تنتهي. رام هللا وعمان: مؤسسة محمود

واألهلية للنشر والتوزيع ودار الناشر . درويش

رضوان، ع. )2003(. المدينة في الشعر العربي الحديث. عمان: وزارة الثقافة.

الرضوان، ع. )2005(. الشعراء العرب في القرن العشرين: في حياتهم شعرهم آثارهم.

عمان: األهلية للنشر والتوزيع.

السرطاوي، م. )1989(. مختارات من الشعر العربي الحديث: دراسة وتحليل. عمان: دار المستقبل للنشر والتوزيع.

سعادة، م. )2009(. محمود درويش: عصي على النسيان. بيروت: رياض الريس للكتب والنشر.

مدينــة �لأمــ�ش و�حللـــم: عالم �ملدينة كما يتجلى يف �أ�شعار حممود دروي�ش �آثار حاج يحيى

21

عاشور، ف. )2004(. التكرار في شعر محمود درويش. بيروت: المؤسسة العربية للدراسات

والنشر.

عبد الحميد، م. )2008(. محمود درويش: سنكون يوما ما نريد. السلطة الوطنية الفلسطينية: وزارة الثقافة.

الورقي، السعيد. )1991(. الموقف من المدينة في الشعر العربي المعاصر. اإلسكندرية:

دار المعرفة الجامعية.

Asfour, J. )1992(. When the Words Burn: An Anthology of Modern Arabic Poetry 1945- 1987. Canada: Cormorant Books Inc. Second Edition, 1992.

Jayyusi, S. )1992(. Modern Arabic Poetry: An Anthology. New York: Columbia University Press, 1987.

Jayyusi, S. )1992(. Anthology of Modern Palestinian Literature.

New York: Columbia, 1992.

Meisami, J. & Starkey, P. )1998(. Encyclopedia of Arabic Li terature. London and New York: Routledge.

مدينــة �لأمــ�ش و�حللـــم: عالم �ملدينة كما يتجلى يف �أ�شعار حممود دروي�ش �آثار حاج يحيى

22

دالالت المدينة الفلسطينية في “قصائد المدينة” لرشدي الماضي

مـــحمــد حـمـد

األنا في وتتم صياغتها النكبة من جديد، بعد الوعي في الفلسطينية المدينة تتشكل أو الصوفي، العشق بحالة من أشبه تفاؤلي، بشكل وثقافيا، واجتماعيا الشعري جغرافيا الجنة االرضية، رغم طرد آدم الفلسطيني منها. لكنها التفاحة ذات الداللة الثنائية، الذاكرة الهجرة في والراغبين المغتربين كل يراود الذي المبتسم والطعم النكبة، بأنين المترعة عنها: تعالوا إلي، فأنا بيتكم الدافئ، أنا الحجر والبشر والشجر، أنا المدينة األندلسية، التي

تسكنكم، وتسكن هاجس التشريد والغربة والضياع.

أربع ابن وهو العسكري الحكم فترة عاش الذي الماضي رشدي الشاعر يحاول سنوات، إعادة الزمن بخطف إلى الوراء، مسترجعا التاريخي والوجداني، وباالعتماد على المدينة “حيفا” في كيانه من جديد. التراثية، يقوم بتشكيل النصية التعالقات كم هائل من هذه المدينة التي بخالف القرية العربية، لم تحافظ على أصالتها العربية، وهدمت وصممت

بقالب سياسي يعكس الواقع الجديد.

كيف تتشكل مدينة حيفا في وعي الشاعر رشدي الماضي؟ وما هي دالالتها في النص الشعري الفلسطيني؟

هذا ما تحاول هذه الورقة اإلجابة عنه، من خالل قراءة المجموعة الشعرية قصائد المدينة- حيفا تفاحة كلما جرحتها تبتسم.

دللت �ملدينة �لفل�شطينية يف “ق�شائد �ملدينة” لر�شدي �ملا�شي مـــحمــد حـمـد

23

دللت �ملدينة �لفل�شطينية يف “ق�شائد �ملدينة” لر�شدي �ملا�شي مـــحمــد حـمـد

تناسل الداللة في العنوان- التوليدية

للمجموعة الشعرية عنوانان: رئيس وهو “قصائد المدينة” وفرعي هو “حيفا تفاحة كلما جرحتها تبتسم”.

تفسيري حيفا بلفظة وهو استعاري، تشبيهي الثاني بينما ومباشر، قصير األول للمدينة، أما بالنسبة للتفاحة فقد تشير إلى تفاحة آدم وحواء، أو تفاحة أفروديت، أو تفاحة نيوتن. وفي جميعها تشير إلى اللذة واإلغراء والجمال والجاذبية، والفعل جرح بالوزن فعل يفيد المبالغة في فعل المعاناة، واالبتسام بداللة المضارع يشير إلى التفاؤل واالستمرارية.

التشابه بين حيفا والتفاحة ال يقتصر على المستوى الداللي، وإنما على مستوى التمثيل الكتابي أو الجرافي، فالحاء واأللف والفاء والنقطتين في حيفا كلها موجودة في تفاحة.

على مستوى عناوين القصائد الست والعشرين نالحظ ما يلي:

تكرار لفظة حيفا في 20 عنوانا، وهنالك ثالثة عناوين تقصد حيفا بشكل غير مباشر من خالل لفظة مدينتي، ومدينة.

االرتباط بدون تأويلية إيحائية قدرة وذات بنصيتها، مستقلة قصيدة هو العنوان السياقي مع النص الذي تمثله.وتمتاز بطولها:

أمثلة:

كأنه يا مدينتي!! كأنه الجنون؟!!

برقيات من حقيبة تحمل أسمال العودة، هديل حيفا يستقبل القصيدة فوق الماء.

هنالك داللة ذات طابع تجاوري سياقي بين العناوين األربعة األولى:

كأنه يا مدينتي!! كأنه الجنون؟!!

مدينتي مسافة وسفر

مدينة

“رابعة حيفا” عشق إلهي له عودة

24

نالحظ التناقص في العنوان الثاني والتناقص األكبر في العنوان الثالث، وكأن العنوان الثالث يمحو المسافة والسفر بقصد الوصول، وعند الوصول يتالشى األنا )ياء المتكلم(، وعند تالشي األنا يتحقق الوصال في العشق اإللهي، إذ يشبه حيفا برابعة العدوية، وأيضا

يشير إلى ترتيب القصيدة في فهرست الكتاب إذ تندرج في المكان الرابع.

يلفت االنتباه إلى أن اللذه الصوفية تعبر عن تالشي األنا وفناء العاشق في المعشوق، على حد تعبير عبد الصبور في مأساة الحالج: الحب الصادق موت العاشق حتى يحيا في

المعشوق.

بالمقابل هنالك عناوين تتعالق مع بعضها بعالقات مكملة، بثيمات مشتركة، بحيث يمكن إيجاد رابط داللي بينها، مثل قصة الطوفان:

فواخت حيفا تعتقل الطوفان وتحرر لنوح فلكه.

اليوم أكمل لك الفلك سورة الطوفان.

)حتى يعود “يوسف” إلى بئر حيفا سلما(

بيني وبين حيفا “يوسف” نائما في سفينة نوح.

والواقع للنجاة، والفلك للمعاناة يرمز والطوفان السالم، لحمائم إشارة فالفواخت السياسي يفرض نفسه من خالل هذه اإليحاءات، رغم أنها في األصل دينية، وكذلك بئر يوسف، تصبح بئر حيفا، وبدل أن يكون يوسف الضحية يصبح يوسف هو السلم المنقذ. إن قلب األدوار النمطية لشخصية يوسف تعبير عن ظاهرة الميتانص، وهو تناص بداللة عكسية، يخلخل المنظومات الثابتة من العالقات بيننا وبين التراث، ويجترح دالالت جديدة، وأدوارا تثويرية، بخالف النمطي والسائد، إذ إنه يأخذ بعدا نقديا محضا في العالقة ما بين

بنية نصية طارئة، مع بنية نصية أصل )يقطين، 2001، 99(.

في العنوان “بيني وبين حيفا “يوسف” نائما في سفينة نوح ارتقاء في توليدية الدالالت غير النمطية، وخروج عن أشكال التعبير السائدة، إذ يدمج الشاعر بين أكثر من أسطورة فيوسف الجامع. المركزي الحدث بؤرة في األسطورتان بحيث تصبح واحد، في سياق النبي تنسب حيفا إليه، رغم أن التاريخ ال يحقق ذلك، وينام يوسف في سفينة نوح، تعبيرا

دللت �ملدينة �لفل�شطينية يف “ق�شائد �ملدينة” لر�شدي �ملا�شي مـــحمــد حـمـد

25

عن النجاة، كل ذلك يحدث متعالقا مع األنا الشعري متجسدا بلفظة بيني، فاألنا الشعري هو جزء من المعادل الموضوعي لألسطورة، ألنه مجموعة من الموضوعات والمواقف واألحداث التي تشكل صيغة لالنفعال الفني في نص أدبي )أبو خضرة وآخرون، 2013،

.)261

في قصيدة فواخت حيفا يظهر هذا التوليد في دمج األساطير:

مات النهار

يا مغزلي المنكود

مات النهار

والزاحفون القابعون في قبو “الحصان”

تجمعوا- خلف الجدار

لكنهم لن يدخلوا

*******

ما تزال حيفا تقاتل الطوفان، )الماضي، 2014، 14(.

تشيع األساطير في قصائد المدينة، ويغرق الشاعر في أساطير غامضة غير مألوفة للقارئ العادي، مثل: أورفيوس، نمل ميرميدون، أنكيدو، إله إيتاكا. ولكنه يستحضر أساطير أخرى مألوفة مثل: عنات، حرب طروادة، نرسيس، هرقلس، آدم وحواء، زرقاء اليمامة، وغيرها كثير، ويهدف توظيف األسطورة في األساس إلى استعادة التكوين األول لألشياء، وتفسيرها تفسيرا أصيال ينم عن الفطرة والبراءة، من خالل ربطها بالطبيعة والماورائيات.

الشعر تكسب ومؤثرات فاعلة إبداعية طاقات من عليه تنطوي بما األسطورة إن قدرات فنية وداللية، من خالل خلق عالقات لغوية عميقة السعة والشمول، بحيث تصبح بنية القصيدة نسيجا فريدا من الدالالت والرموز التي تحيل إلى ذلك العالم الغامض الخفي والنفسية واإلنسانية، وعن طريق الفكرية المستويات تجسيده على الشاعر يتوخى الذي األسطورة وما تتضمن من عطاء فني وتاريخي تكون إسقاطات الشاعر الرامزة التي تجعله

دللت �ملدينة �لفل�شطينية يف “ق�شائد �ملدينة” لر�شدي �ملا�شي مـــحمــد حـمـد

26

يوظف األسطورة توظيفا رامزا يكون في وسعه تخليص اللغة الشعرية من غنائيتها الفجة، بواسطة استحداث معادل موضوعي بين الذاتية والموضوعية، واالنطالق بالتجربة الفردية

إلى مستوى التجربة اإلنسانية الكلية )حسين، 2009، 25(.

دالالت عدديــة

الفهـرسـت

عدد القصائد 26

تـكـرار كلمـة حيفـا 20

تـكـرار كلمـة حيفـا )العنوان والنصوص( 92 ويساوي عدد

صفحات المجموعة.تكرار كلمة مدينة 20 ويساوي تـكـرار كلمـة حيفـا في الفهرست

تكرار كلمة قصيدة ومشتقاتها في النصوص 48 )عام النكبة(

النصـــوص

ترصد القائمة رقم )3( تكرار ثالثة ألفاظ داخل الفهرست والنصوص، هي: حيفا، مدينة، وقصيدة. تكررت كلمة “حيفا” في الفهرست عشرين مرة، وهو مساو لعدد المرات التي تكررت فيها كلمة “مدينة” في النصوص، مما يدل على عمق عالقة التمثيل التي يمكن العنوان والنصوص 92 مرة، وهو عدد العناوين. كما تكررت كلمة حيفا في أن تمثلها صفحات المجموعة. وكأن حيفا حاضرة في كل صفحة، فال تغيب عن الوعي، وتحضر في الورق. والعدد 92 هو مجموع عمر الشاعر ابن الثانية والسبعين )المولود عام 1944(

بإضافة 20 عدد تكرار حيفا في الفهرست، أو مدينة في النصوص.

لقد أشرت في موضع سابق أن تكرار لفظة حيفا في 20 عنوانا، وهنالك ثالثة عناوين تقصد حيفا بشكل غير مباشر من خالل لفظة مدينتي، ومدينة، أي أن مجموع ألفاظ حيفا ومدينة في الفهرست هي 23، وهذا العدد سيساوي 92 إذا ضاعفناه أربع مرات. لكن لماذا

دللت �ملدينة �لفل�شطينية يف “ق�شائد �ملدينة” لر�شدي �ملا�شي مـــحمــد حـمـد

27

نضاعفه بالرقم 4، وهل للرقم 4 أهمية عند الشاعر؟

قصيدة في واضح بتلميح ذكرت العدوية رابعة أن شخصية أيضا أشرنا أن سبق بعنوان: “رابعة حيفا” عشق إلهي له عودة، ووردت هذه القصيدة في الترتيب الرابع لعدد القصائد، أي هي القصيدة الرابعة في المجموعة الشعرية. ولذلك هناك ما يبرر اختيارنا للرقم 4، وهنالك مبرر آخر وهو أن حيفا احتلت في نيسان، وهو الشهر الرابع بالتقويم الميالدي، كما أن الشاعر من مواليد )1944( )سعيد، 2016، 153(، وعند احتالل حيفا

كان عمره 4 سنوات.

لو انتقلنا إلى كلمة “قصيدة” لوجدنا أنها تتكرر 48 مرة، وهو مساو لعام النكبة، المدينة من بالنكبة، وما طرأ على الذي احتلت فيه حيفا. فالقصيدة والشعر يذكرنا العام التاريخ في المفصلية النقاط وأحد للكاتب، الشخصي التاريخ وهو جديد، سياسي واقع السياسي للفلسطينيين. هل قصد الشاعر رشدي الماضي أيا من هذه الدالالت العددية؟ وهل يعرف عنها شيئا؟ أو يعرف أنها تسكن مجموعته الشعرية “قصائد المدينة- حيفا تفاحة كلما الشاعر الجواب قطعا ال، فهي منظومة أمالها الالوعي، دون أن يعي تبتسم”. جرحتها حتها ذلك، ولقد سر سرورا كبيرا بهذا الكشف، وقال لي بروح الدعابة: “حيفا تفاحة كلما شر

أبتسم”.

البعد الميتاشعري

يركز الميتاشعر على الشعر في مرآة نفسه، وتصبح القصيدة والكتابة الشعرية هي الموضوعة األساس في النص. لكن الالفت لالنتباه في هذه المجموعة حضور حيفا في

السياق الميتاشعري. فمثال نقرأ:

حيفا قاف القصيدة والقلم

إبراهيم نصر هللا في قطار الياسمين وحيفا عروس منتظرة

هديل حيفا يستقبل القصيدة فوق الماء

حيفا قصيدة كليمة

حيفا! لم يقل امرؤ القيس “قفا نبك” دمشق وبغداد

إليوت persona حيفا

دللت �ملدينة �لفل�شطينية يف “ق�شائد �ملدينة” لر�شدي �ملا�شي مـــحمــد حـمـد

28

الحقا، الميتاشعري المعجم يأتي ثم الكالم، حيفا تتصدر أعاله القصائد معظم في ويعبر حق الصدارة عن مركزية المسند إليه. كما أن ظاهرة الميتاشعر تستدعي الدخول في العالم الداخلي للشاعر، وتقديم صورة بانورامية لمركبات عالم الالوعي، وكيف تتركب

الصياغة نحويا وصرفيا وصوتيا.1

نقرأ :

يا حيفا

يا تفاحة مشاغبة

تتناوب على جسدها اآللهة

أنا فيك صهيل بريء

ال يبحث عني في غموض السؤال

سآخذك .. الكل لي

من جنية لم تخنها خفة اليد

وألج قاف القصيدة

أمتشق، أستبق، أخترق، أحترق، وأنطلق

في هودج نوتة

لسمفونية

تتشكل أجنحة عائدة )الماضي، 2014، 26(.

فباإلضافة إلى التشكالت الصوتية اإليقاعية لألفعال المضارعة، ومستواها الصرفي بالفعلين: متمثال والمعراج، اإلسراء حادثة من مشهدا بداخلها تخفي لكنها والنحوي،

1 عن الميتاشعر في األدب العربي ينظر: محمد حمد. الميتاقص في الرواية العربية- مرايا السرد النرجسي. باقة الغربية، مجمع القاسمي للغة

العربية، 2011، ص31-29؛ 39-45.

دللت �ملدينة �لفل�شطينية يف “ق�شائد �ملدينة” لر�شدي �ملا�شي مـــحمــد حـمـد

29

أخترق/ أحترق، وما قاله جبريل للنبي لو اخترقت الحترقت.وهذه الصورة التي تتضمن المالك، تشكل امتدادا موحيا لألجنحة العائدة.إن وضع حيفا في هذا السياق الميتاشعري، يغذيها بحالة شعورية وفيوض نورانية ال تقل عن األحوال الصوفية والشطح، كما برز في

سياقات أخرى، مثل:

ال حيفا إال أنت )الماضي، 2014، 14(.

حيفا ال قصيدة بعدك، )الماضي، 2014، 74(.

في سياق ميتاشعري آخر تتجلى أزمة الهوية، وتنعكس حالة االغتراب والغربة في حيفا، بين نتاشا النادلة حينما نادت على الشاعر رشدي بلفظة “غشدي”، فيخاطب صديقته

جفرا:

أنا يا جفرا أعرفني- وفي كل يوم أرددني كي تحفظني هذي الغريبة!!!

اسما ليس مبعثرا، ودون لكنة تشوهني

اسما مرمم الحروف “رشدي”

اسما عربيا أليف الوجه واليد واللسان، )الماضي، 2014، 67(.

وقد البالد، هذه البنة رمز هي فجفرا مقصود، لجفرا الشعري األنا مخاطبة إن اشتهرت قصيدة “جفرا” لعز الدين المناصرة للتعبير عن ذلك، وجفرا األغنية الشعبية، كما الكويكاتي، من قرية ابتكار الشاعر أحمد عزيز علي الحسن يقول سعود األسدي، هي الكويكات، إحدى قرى قضاء عكا المهجرة، عام 1939، قالها في فتاة أحبها، سماها جفرا من باب الكناية )األسدي، 1999، 5(. ورشدي الماضي في المقطع السابق ينشئ عالقة حوارية قائمة على التضاد، بين جفرا ابنة البالد، وبين نتاشا الغريبة، ليؤكد على عروبة اإلنسان والمكان الفلسطينيين، وملغزا إلى هجرة اليهود من أوروبا إلى فلسطين، وصراع

القادمين الجدد مع السكان األصليين.

البعد الصوفي

يندرج حب الشاعر لحيفا تحت ما يسمى بالعشق اإللهي، هذا الحب الذي يأتي حسب

دللت �ملدينة �لفل�شطينية يف “ق�شائد �ملدينة” لر�شدي �ملا�شي مـــحمــد حـمـد

30

المنظور الصوفي، ال خوفا من النار، وال طمعا في الجنة، وإنما حبا خالصا هلل ألنه أهل للعبادة. استعار الشاعر شخصيتي رابعة العدوية والحسين بن منصور الحالج للتعبير عن

هذا الحب، وقد جاء ذلك صريحا في مواضع نذكر منها:

تحمل بهاء الماء رابعة

اصطفيتك فاخترتك

حجوال من بين ربات الحجال

تسعى بين بئرين

إلى استضاءة ساعة الوصال

مغمسة بـ أنا الحق،

ترفع الخرقة جدرانا

تخفق في الريح صوتا..

)الماضي، 2014، 12(

ومن العبارات الصوفية التي استعارها الماضي:

تصوفت حقيبتي، تشطح هائمة، أنت في الذكر، لتجيئك كن بحالجها، سبحانك حقيبتي، الشاعر رحلة تصل متأنية نظرة مدينتي.في سبحانك إلهي، عشق صوفية، عشق نار الصوفية إلى مقامات عليا، تصاحبها حالة الشطح، التي وردت بصريح العبارة “تشطح”، وهي كالم ظاهره الكفر وباطنه اإليمان، كما جاء في المعتقد السني، لكن الشاعر هنا ليس صوفيا بمنظور المعتنق لمبدأ التصوف، وإنما هو شاعر يستخدم اإلرث الصوفي للتعبير عن حالة وجدانية تتشابه في بعض سماتها مع لذة المتصوفين وأحوالهم وهم يتدرجون في

المقامات.

لعل عبارتي “أنا الحق” التي قالها الحالج، وأدت إلى صلبه، وعبارة سبحاني التي قالها أبو يزيد البسطامي، ووردت هنا من خالل سبحانك حقيبتي، سبحانك مدينتي؛ تضعاننا أمام نظريتي الحلول واالتحاد، وهما من اشهر النظريات الصوفية التي تصف هيئة التواصل مع هللا بصياغتها األخيرة، حيث تحل روح هللا في المريد على مذهب الحلول، أو ترتقي

دللت �ملدينة �لفل�شطينية يف “ق�شائد �ملدينة” لر�شدي �ملا�شي مـــحمــد حـمـد

31

روح المريد إلى هللا على مذهب االتحاد.2

هذه واحدا.على كيانا الكيانان ويصبح الحدود، وتغيب التواصل، يتم الحالتين في الشاكلة يصل الماضي في رحلة التجلي إلى حيفا، فيتحد بها، أو تحل روحها في روحه،

فيصبحان كيانا واحدا.

إن استثمار الماضي للرمز الصوفي نابع من التحام تجربته الذاتية مع الشعر الصوفي في منبعه، وقدرته على منحه طاقة إبداعية على مستويي الرمز واللغة )بلبولة، 2009،

170(، ولعل ذلك ما اتسم به معظم شعراء الحداثة عند توظيفهم للرمز الصوفي.

إجمال

،48 لمنكوبي بالنسبة المفقود، الفردوس أو الضائعة الفلسطينية المدينة تمثل حيفا وطفولته ومأواه بيته حيفا فكانت المهجرة، إجزم قرية ابن خاصة الماضي وللشاعر

وأحالمه.

والصوفي، الميتاشعري التعبيرين في مستوى والمدينة الشاعر بين العالقة تتجذر ويكشف هذان المستويان حالة التماهي بين الشاعر والمدينة، ويرسمان معا مالمح عالقات افتراضية لسياقات لغوية أخرى تقف وراء اللغة بأبعادها المحسوسة، مما يؤكد عمق هذه

العالقة وتجذيرها ضمن دائرة الوعي.

قائمة المراجع

أبو خضرة، ف. وآخرون. )2013(. المعجم الوافي في مصطلحات اللغة العربية وآدابها.

باقة الغربية: مجمع القاسمي للغة العربية.

األسدي، س. )1999(. من التراث القومي- كتاب جفرا. عكا: دار عكا للنشر والتوزيع.

بلبولة ، أ. )2009(. الشعر الصوفي في األدب العربي : العصر العباسي نموذجا. صحيفة

2 لمزيد من التوسع عن نظريات التصوف، ينظر: محمد جالل شرف. التصوف اإلسالمي مدارسه ونظرياته، بيروت، دار العلوم العربية،

.1990

دللت �ملدينة �لفل�شطينية يف “ق�شائد �ملدينة” لر�شدي �ملا�شي مـــحمــد حـمـد

32

دار العلوم للغة العربية وآدابها والدراسات اإلسالمية ) اإلصدار الرابع ( - مصر ، مج 16، ع 34، ص 167 - 212.

حسين، ر. )2009(. توظيف الرموز واألسطورة في الشعر بين نازك والسياب. مجلة – كلية التربية األساسية - كلية التربية األساسية - الجامعة المستنصرية

العراق، ع 58، ص25-56.

حمد، م. )2011(. الميتاقص في الرواية العربية - مرايا السرد النرجسي. باقة الغربية:

مجمع القاسمي للغة العربية.

سعيد، م. )2016(. معجم الشعراء في فلسطين 48. د.م: االتحاد العام للكتاب العرب الفلسطينيين.

شرف، م. )1990(. التصوف اإلسالمي مدارسه ونظرياته. بيروت: دار العلوم العربية.

الماضي، ر. )2014(. قصائد المدينة- حيفا تفاحة كلما جرحتها تبتسم. حيفا: مؤسسة األفق للثقافة والفنون.

يقطين، س. )2001(. انفتاح النص الروائي- النص والسياق. الدار البيضاء وبيروت:

المركز الثقافي العربي.

روؤى �ملدينة �ملحلية �لفل�شطينية/ �لإ�شر�ئيلية يف �خلطاب �لأدبي �حلديث يو�شف �لعيلة

33

المشهد الثقافي في مدن الساحل الفلسطيني خالل فترة االنتداب البريطاني:

العربيــة االمتدادات إلى التكويــن مــن السياسـي الصــراع إلى

اوصــوال

جوني منصور

مدخل

عاشت فلسطين في السنوات األخيرة من عمر الدولة العثمانية ظروفا متقلبة أسوة1 بسائر المناطق والبالد التي كانت واقعة تحت حكم هذه الدولة الذي استمر قرابة أربعة قرون وبضع سنين )1516 - 1918(. لكن في خضم هذه التقلبات حظي المشهد الثقافي ونشاط عربية، وصحف أهلية جمعيات ظهور بدء أبرزها: الفارقة، العالمات ببعض ملحوظ لوالدة الحركة القومية العربية، وحراك ثقافي1 محدود في أحياز جغرافية )المدن قليلة ممن كسبوا معرفة وثقافة أوروبية في األساس(. ثقافية )نخب مثال(، وفي أوساط وكان العام 1908 هو المفترق الرئيس في ظهور هذه المشاهد وذلك جراء ثورة تركيا الفتاة وإعالن جمعية االتحاد والترقي2 عن نيتها تبني أسس الحرية والمساواة في الدولة. إال أنه وبعد مرور فترة زمنية وجيزة انقلبت هذه الجمعية على مبادئها وأحكمت قبضتها

على الدولة ومواطنيها العرب بوجه خاص.

تحت فلسطين وقوع أعقاب في جاء الثقافي المشهد بنية في الرئيس التحول إن

1 البرت حوراني. الفكر العربي في عصر النهضة 1939-1798. ترجمة: كريم عزقول. دار نوفل، بيروت، 1997.

2 زين نور الدين زين. نشوء القومية العربية مع دراسة تاريخية في العالقات العربية التركية. بيروت، 1968. نخص مراجعة الفصل الرابع من الكتاب.

احل �لفل�شطيني خالل فرتة �لنتد�ب �لربيطاين: �مل�شهد �لثقايف يف مدن �ل�ش جوين من�شور

34

االنتداب البريطاني الذي استمر قرابة ثالثة عقود زمنية )1918 - 1948(. وبالرغم من تسمية هذا الحكم بـ “انتداب”3 إال أنه كان في نظر سكان البالد احتالال واستعمارا بكل ما كانت تعنيه الكلمة في ذلك الزمن. مع ذلك، وإلى جانب هذا الوضع بتعريفه، فإن حكومة واالقتصادي واالجتماعي السياسي التنظيم حرية من فسحا أتاحت البريطاني االنتداب والثقافي للسكان في فلسطين. حيث انتظم هؤالء في حركات سياسية تمثلت في تلك األحزاب ذات التوجهات المختلفة، ونهوض مؤسسات أخرى عملت على تعزيز المشهد الثقافي في

األساسن وهو موضوع محاضرتنا لهذا اليوم.

إن اليقظة/النهضة االقتصادية والسياسية واالجتماعية والثقافية التي شهدتها فلسطين لم تكن بفضل سياسات حكومة االنتداب، وإنما بفضل اقتدار المجتمع الفلسطيني في االعتماد لم يكن همها البريطاني الميادين. فحكومة االنتداب إمكاناته في كافة ذاته وتطوير على منصبا إال في الحفاظ على الهدوء النسبي واالستقرار في فلسطين لتتفرغ إلدارة مستعمرتها

والتعامل مع قضايا سياسية وعسكرية أخرى.

ل المشهد الثقافي الفلسطيني خالل فترة االنتداب

تشك

الثقافي إليه بإيجاز في المدخل، نجذب االنتباه إلى أن المشهد بناء على ما تطرقنا الفلسطيني قد تبلور في مسارين:

ثقافية لمزاوالت بمبادرات قاموا الذين بالفلسطينيين خاص أي داخلي وهو األول المنتديات إقامة المدارس، في تعليم المسارح، عروضات الصحافة، نشر مثل متميزة الثقافية واألدبية والرياضية، انتظام فرق الكشاف، إنشاء صاالت عرض- السينما، عمل

األحزاب ودورها التثقيفي إلخ.

االنتداب بين وهما: حكومة في عنصرين/مرك متمثال عام أي الثاني وهو خارجي وسياساتها، والحركة الصهيونية ومساعيها في تطبيق مشروعها بإقامة وطن قومي )دولة( لليهود في فلسطين بناء على توجيهات وتوصيات وقرارات مؤتمرات صهيونية انعقدت تباعا منذ المؤتمر األول في بازل في سويسرا سنة 1897، وصوال إلى تصريح بلفور

3 لفهم ظهور وتطور استعمال هذا المصطلح، يرجى مراجعة:

The Summary of the work of the League of Nations, January 1920 – March 1922, League of Nations Union,

1922, page 4

احل �لفل�شطيني خالل فرتة �لنتد�ب �لربيطاين: �مل�شهد �لثقايف يف مدن �ل�ش جوين من�شور

35

)1917(4 الصادر عن حكومة بريطانيا والداعم لتطلعات اليهود بهذا الشأن. أما تطبيقيا، فإن ذلك تمثل في قيام الحركة الصهيونية عبر مؤسساتها وعلى رأسها الـ )قيرن قييمت( بشراء مساحات من األراضي وإنشاء مستعمرات عليها لتوطين آالف المهاجرين اليهود؛ تمهيدا للسيطرة على فلسطين سياسيا وعسكريا ومن ثم تحقيق المشروع المنشود- إقامة

الدولة.

يات المشهد الثقافي

تجل

الثقافي. المشهد إثراء في ميدانه في منهما كل ساهم قد المسارين أن في شك ال المسار األول5 الذي يعتمد على المبادرات الفلسطينية الخاصة بإقامة مؤسسات أو هيئات ثقافية أو ذات توجهات ثقافية قد دفع بعدد من المثقفين لتولي زمام هذه المبادرات.6 ففي ثم مجلة العيسى،8 يد صاحبها ومحررها عيسى تأسيس جريدة “فلسطين”7 على تم يافا “األصمعي” لصاحبها حنا العيسى، فجريدة “الجامعة اإلسالمية” لصاحبها سليمان التاجي الفاروقي ثم جريدة “الصراط المستقيم” للقلقيلي، وجريدة “الدفاع” للشنطي وغيرها. كذلك األمر في حيفا إذ تأسست جريدة “الكرمل” لصاحبها ومحررها نجيب نصار9 التي قارعت المشروع الصهيوني بعد أن وضحت لمحرر الجريدة حقيقة هذا المشروع. وأيضا أسس جميل البحري مجلة “الزهرة” ومن ثم “الزهور”10 ذات التوجه األدبي إذ إن المساهمة في إثراء المشهد الثقافي كان خالل مسرحيات مترجمة عن األدب الفرنسي؛ ألن ثقافة المحرر الذي زكا12 إيليا لصاحبها “النفير”11 جريدة وهناك الفرنسيين. واألدب اللغة من نابعة

4 عبد الفتاح العويسي. جذور القضية الفلسطينية 1922-1799. الطبعة الثانية، الخليل، 1992. الفصل الثامن من الكتاب.

5 حول التطور الثقافي في فلسطين، يمكن مراجعة كتاب عبد الرحمن ياغي. حياة األدب الفلسطيني الحديث من أول النهضة... حتى النكبة.

الطبعة الثانية لوزارة الثقافة الفلسطينية برام هللا، 2001.

6 كامل السوافيري.األدب العربي المعاصر في فلسطين 1960-1860. دار المعارف بمصر، القاهرة، 1975. ص ص 66-72.

7 يعقوب يهوشع.تاريخ الصحافة العربية في فلسطين في العهد العثماني )1918-1908(. مطبعة المعارف بالقدس، 1974. وأيضا الجزآن

الثاني والثالث لنفس المؤلف. يتناول يهوشع ظهور ونمو الصحافة العربية ومواقفها، في الفترتين العثمانية واالنتدابية.

Rashid Khalidi. Palestinian Identity: The Construction of Modern National Consciousness. Columbia 8

.University Press, New York, 1997. P. 126

.Khalidi. P. 124 9

10 ياغي. م.س. ص 83.

.Khalidi. P. 137 11

12 الموسوعة الفلسطينية، القسم العام. المجلد الرابع، ص 490.

احل �لفل�شطيني خالل فرتة �لنتد�ب �لربيطاين: �مل�شهد �لثقايف يف مدن �ل�ش جوين من�شور

36

أظهر ميوال مؤيدة للصهيونية لدرجة أنه بادر إلى إصدار نسخة بالعبرية أطلق عليها اسم “هشوفار”. وال شك في أنه قد نال دعما ماليا من جهات صهيونية لهذا الغرض.

إذن، من الواضح بأن الصحافة قد لعبت دورا بارزا في توعية القراء )بالرغم من وبأنها المهاجر(، اليهودي المجتمع في النسبة مع مقارنة قليلة هي العددية نسبتهم أن استوعبت التوجهات السياسية لعدد من الشخصيات واألحزاب السياسية. كما كان للصحافة الفلسطينية العربية – القومية الحركة بين الدائر السياسي الصراع في بارز دور أيضا

والحركة القومية الصهيونية.

توجيه على القدرة ذات الوحيدة هي تبق لم التبشيرية المدارس فإن ذلك مقابل الثقافة المتأثرة بفكر أوروبي،13 إذ انطلقت مبادرات فلسطينية لتأسيس مدارس خاصة كـ “مدرسة دار العلوم اإلسالمية” و”مدرسة النهضة” و”مدرسة الرابطة اإلسالمية” و”مدرسة الروضة” وغيرها في يافا، ومدرسة “الجمعية اإلسالمية” و”السباعي” و”ثابت” و “الوداد” وغيرها في حيفا.14 هذه المدارس تمتعت باستقاللية معينة في إداراتها وتوجهاتها السياسية المدارس أطر خارج ليكون الثقافي الحيز توسيع في بارزا دورا ولعبت واالجتماعية، التبشيرية أو األجنبية وتلك التي كانت خاضعة للحكومة. في ظل هذه المبادرات ظهرت اإلرث على الحفاظ نحو وتوجهات واإلسالمية، العربية الثقافة على التشديد عوامل

الحضاري المتراكم عبر األجيال.15

للقيام المدارس فرض واقعا تطلب توفر مطابع إن ظهور الصحف16 وزيادة عدد بمهام ومستلزمات طباعية، وبالتالي ومع انتشار المطابع17 ازداد استهالك السكان للمواد

,Ami Ayalon. Reading Palestine: Printing and Literacy, 1900-1948. University of Texax Press, Austin 13

.Pp. 16-42 .2004

/http://www.wafainfo.ps :14 عن حركة التعليم في المدن والقرى الفلسطينية في عهد االنتداب، يراجع المقال المنشور على الرابط التالي Abdul Latif Tibawi. Arab Education In :والدراسة الهامة حول هذا الموضوع نجدها في كتاب .atemplate.aspx?id=2822

Mandatory Palestine, Luzac, 1956

15 جوني منصور. المدينة الفلسطينية في فترة االنتداب البريطاني؛ تطورات وتحوالت اجتماعية واقتصادية وثقافية. دار الرعاة، رام هللا، 2009. ص ص . 35-28. حنا عيسى ملك. الجذور اليافية؛ عرض شامل لتاريخ يافا القديم والحديث. إصدار المؤلف، القدس، 1996. ص

ص 64-72.

16 عبد القادر ياسين. “الصحافة العربية في فلسطين”، في: الموسوعة الفلسطينية. القسم الثاني الدراسات الخاصة، المجلد الرابع، ص ص Ayalon. Pp. 60-65 .480 – 427

17 الموسوعة الفلسطينية، القسم العام. المجلد الثالث، ص 94.

احل �لفل�شطيني خالل فرتة �لنتد�ب �لربيطاين: �مل�شهد �لثقايف يف مدن �ل�ش جوين من�شور

37

احل �لفل�شطيني خالل فرتة �لنتد�ب �لربيطاين: �مل�شهد �لثقايف يف مدن �ل�ش جوين من�شور

القرائية ليس فقط لما هو مقصور على الصحف، بل تعداه ليشمل كتبا ومنشورات دعائية فيها بما العام، القطاع في وكذلك الخاص القطاع في ومؤسسات لشركات وتوجيهية الحكومي. لذا، بلغ عدد مطابع يافا في فترة االنتداب أكثر من أربعين مطبعة.18 وفي حيفا

كان زهاء العشرين مطبعة.19

فانتشار المطابع التجارية20 بهذا الكم والشكل فيه إيحاء بمدى احتياج لمواد مطبوعة، وتوسيع نطاق انتشار الكتب المؤلفة بأنواعها التعليمية والقرائية. وال يسعنا هنا إال اإلشارة ور الثقافي الهام الذي لعبته المطابع في نشر المواد التثقيفية بأنواعها التي تتجاوب إلى الد

وأذواق الجمهور العريض -المستهلك.

ارتفاع نسب وبالتالي والمدارس، المطابع والصحف المحلية- الظاهرة لهذه نتيجة القراء، فقد تأسست مكتبات لبيع الكتب في يافا وحيفا بأعداد كبيرة، ومن أبرزها “المكتبة العصرية” بفرعيها في يافا وحيفا، ومكتبة “الطاهر” في يافا و”المكتبة الوطنية للبحري”

في حيفا.21

هذا ونشطت حركة ترجمة من اللغات األجنبية إلى العربية في فترة االنتداب، وإن الفكر أثرت الحركة بعد سنة. وهذه التزايد سنة في آخذة كانت أنها إال كانت محدودة،

الفلسطيني وعززته.22

اما على صعيد الفنون المختلفة كالمسارح مثال، فيمكننا اإلشارة إلى مبادرات فلسطينية الذي بيروت23 في المولود بدران أيوب إسكندر مبادرة لتأسيس مسرح وطني، وأهمها انتقل مع والدته للعيش والعمل في حيفا في نهايات الفترة العثمانية. لقد دأب على رعاية فن التمثيل من خالل تأسيسه لفرقة الكرمل الحيفاوية التي قدمت عروضا مسرحية مستقلة

18 علي حسن البواب. موسوعة يافا الجميلة. المؤسسة العربية للدراسات والنشر، بيروت، 2009.

19 علي حسن البواب. موسوعة حيفا الكرملية. إصدار المؤلف، عمان، 2011.

.Ayalon. P. 57 – 59 20

21 ياغي. م.س. ص 77.

22 حسام الخطيب. “حركة الترجمة الفلسطينية في القرن العشرين حتى عام 1985”، في: الموسوعة الفلسطينية، القسم الثاني: الدراسات

الخاصة، المجلد الرابع، ص ص 253 – 341.

23 جوني منصور. حيفا؛ الكلمة التي صارت مدينة. إصدار المؤلف، حيفا، 2015. ص . 496. وأيضا واصف كمال ابو الشباب. “القصة

والرواية والمسرحية في فلسطين )1948-1900(” في: الموسوعة الفلسطينية، القسم الثاني الدراسات الخاصة، المجلد الرابع، ص ص

.163 127-

38

بها أمام جمهور واسع من حيفا وخارجها، وأيضا قامت بالمشاركة الفعلية للعب أدوار في مسرحيات مقدمة من فرق عربية وافدة إلى حيفا ويافا مثل فرقة رمسيس لعميد المسرح العربي يوسف وهبي. فكانت فرقته على شاكلة فرق أخرى في مصر وسوريا ولبنان، تقدم عروضا مسرحية في يافا والقدس وحيفا. وإلى جانب المسرح قدم فنانون عروضهم الغنائية في المدينتين أمام جمهور واسع متشوق متلهف لسماعهم.24 فغنت أم كلثوم مرتين،25 وفريد األطرش ست مرات بمرافقة شقيقته اسمهان، على مسرح سينما الحمرا في يافا ومسرح سينما عين دور في حيفا. كذلك عرضت األفالم العربية وخصوصا المصرية في صاالت عرض السينما في المدينتين مستقطبة جمهورا واسعا مستهلكا للثقافة بغزارة. وبرز محليا عدد من المطربين مثل نمر ناصر في يافا الذي كانت له أسطوانات تحوي أغانيه وعز يافا مطربي اشهر األكحل ورجب اللبابيدي، ودرويش المنولوجيست، القمبرجي الدين وروزا أبو حالوة التي كانت تجود القرآن، وتردد األغاني الشائعة في وقته. وكذلك ظهر حليم الرومي وغرام شيبا ونوح إبراهيم وسليم الحلو في حيفا.26 وهذا األخير أسس المعهد الوطني للموسيقى في حيفا سنة 1934، ثم توجه إلى بيروت مع اندالع الثورة الفلسطينية ليؤسس معهدا مماثال ال يزال يحمل االسم ذاته إلى يومنا هذا. وال يفوتنا هنا أن نذكر أن تأسيس إذاعة الشرق أألدنى في يافا، وكذلك إذاعة هنا القدس،27 كان لهما دور بارز في تنشيط الحركة الفنية الموسيقية على وجه الخصوص، حيث حضر عدد كبير من الفنانين

العرب من مصر وغيرها لتسجيل أغانيهم وتقديم عروضهم في يافا وحيفا وغيرهما.

ومن تعذر عليه اإلفادة من هذا العرض الهائل للمواضيع الثقافية لعائق مالي، كان المدينة الذي كان يجتاب حارات الحكواتي المعتمد على ثقافي شعبي إلى استهالك يلجأ قليل، البيت( الخارجية )خارج إطار المشاركة النساء في فيها، وكذلك كان حظ ويدور فأقمن ما يعرف باسم “االستقباالت” لمرة واحدة في الشهر أو األسبوع، وهذه انتشرت في

المدينتين بشكل خاص في فترة االنتداب مما وفر شكال ما من أشكال المشهد الثقافي.28

24 الياس وسليم سحاب. “الموسيقى والغناء في فلسطين”، في: الموسوعة الفلسطينية القسم الثاني الدراسات الخاصة، المجلد الرابع، ص ص .780 713-

25 זיו רביב. “ההיסטוריה סביב הופעות אום כולתום בת”א ויפו”, באתר mynet מתאריך 02.06.2014. איל שגיא ביז’אוי. “האם 40 שנה אחרי מותה אום כולת’ום עדיין משפיעה על התרבות?”, בתוך עיתון הארץ, 31.01.2015.

26 انظر موسوعتي علي البواب المشار إليهما آنفا.

27 نصري الجوزي المقدسي. تاريخ اإلذاعة الفلسطينية )هنا القدس( 1948-1936. الهيئة السورية العامة للكتاب، دمشق، 2010.

28 عبد اللطيف كنفاني. 15 – شارع البرج ـ حيفا. بيسان للنشر. بيروت، 1996.

احل �لفل�شطيني خالل فرتة �لنتد�ب �لربيطاين: �مل�شهد �لثقايف يف مدن �ل�ش جوين من�شور

39

احل �لفل�شطيني خالل فرتة �لنتد�ب �لربيطاين: �مل�شهد �لثقايف يف مدن �ل�ش جوين من�شور

واعتبرت الرياضة29 والحركة الكشفية مجاالت تثقيفية لشرائح واسعة من المجتمع من خالل ممارسات أللعاب كرة القدم والسلة والمالكمة والتنيس وغيرها، واستقطبت هذه جمهورا كبيرا من المشاهدين والمؤيدين. وكانت معظم المباريات واأللعاب تجري على األغلب في مدينتي يافا وحيفا، وبعضها يجري في القدس وعكا وغيرها، على أن جمهور الحاضرين والمشجعين كان قادما من مختلف القرى والمدن وليس مقصورا على يافا وحيفا

فحسب.

رات المحيطةالمؤث

أما في المسار الخارجي والعام لبلورة المشهد الثقافي في المدينتين فإن وجود جاليات فالجاليات المشهد. هذا مع التعاطي على ما أثر له كان فيهما بعيدة فترات منذ أجنبية الفلسطيني الساحل مدن سكنت التي والفرنسية واأللمانية والروسية واإليطالية اليونانية يتعلق ما نحو ثقافية ومؤثرات مفاهيم نقل في أبنائها واختالط مؤسساتها عبر ساهمت مثل والنشاطات السلوكية بالمظاهر يتعلق وما المالبس، مثل للناس الخارجية بالهيئة أدبيات وقراءة غربية موسيقية عروض ومشاهدة عصرية مسابح في السباحة مزاولة

بلغات أجنبية وغير ذلك.30

وفي موازاة هذا الجانب، كان النتشار المستعمرات اليهودية في الساحل وجواره، على مباشر غير أثر الناشئة أبيب32 تل ومدينة حيفا31 في اليهودية األحياء وباألخص تكوين وتطور المشهد الثقافي. فبالرغم من أن مساحات االختالط بين الجمهورين العربي واليهودي كانت قليلة، إال أن نخبا من المجتمع العربي الفلسطيني في يافا وحيفا ممن تتمتع بثقافة غربية متغلغلة داخلها استفادت مما كان يقدم من مواد ثقافية مستهلكة في تل أبيب وحيفا، كالعروض المسرحية األجنبية والكونسرتات الموسيقية وغيرها. وبالرغم من أن ذلك كان محدودا، إال أنه كان بمثابة نافذة إطاللة ألبناء المجتمع الفلسطيني على المشهد

الثقافي اليهودي المستقل أيضا.

29 عصام الخالدي ، مائة عام على كرة القدم في فلسطين. دار الشروق ، رام هللا، 2013.

30 الكس كرمل. تاريخ حيفا في عهد األتراك العثمانيين. ترجمة تيسير الياس. إصدار شركة الدراسات العلمية في جامعة حيفا، 1979.

31 אלי שילר)עורך(. חיפה ואתריה. הוצאת אריאל, ירושלים, 1985.

32 גידעון ביגר ואלי שילר)עורכים(. תל – אביב ואתריה. ירושלים, 1987.

40

مساهمة التعددية الثقافية في تشكيل المشهد الثقافي الفلسطيني

ض المجتمع الفلسطيني بعد الحرب العالمية األولى إلى تعددية ثقافية H أتاحت إن تعرله فرصا واسعة لتشكيل ثقافة متميزة بأنها تتضمن موروثـا تاريخيا وحضاريا ثريا على قاعدة التراكم، ومن جهة أخرى، تعرض المجتمع لمواجهة مباشرة لمكونات ثقافية غريبة عن ثقافته وباألخص أوروبية غربية سواء عن طريق الجاليات األجنبية التي عاشت في المدن الساحلية على وجه الخصوص H، أو من خالل االحتكاك اليومي مع نظام سياسي أوروبي متمثل في حكومة االنتداب. كما وحصل ذلك باحتكاك وتماس يومي مع المجتمع القائم الخاص وطابعه مكوناته مع خاص بوجه الغرب من الوافد اليهودي االستيطاني على األهداف االستعمارية وعلى رأسها االستيالء على أراض، وبسط هيمنة ونفوذ على عدد من الوظائف المفتاحية المهيئة لتحقيق ميداني وواقعي وفعلي للمشروع االستيطاني

الصهيوني.

المتاحة وسائله عبر ثقافية شحنات من الفلسطيني يتناوله ما هذا كل إلى أضف كالمدرسة والجريدة والمسرح والسينما التي صقلت شخصيته الثقافية بمزيد من االنفتاح والتطلع نحو تبني مفاتيح تغيير في األنماط التفكيرية33 والسلوكية، واكتساب منهجية تعاط

مختلفة مع واقع جديد أفرزته الحرب العالمية األولى وأساسها تغيير نظام الحكم.

هنا، نستطيع القول وبجزم كبير أن مكونات حضارية غربية تركت أثرها البليغ في أوساط النخب المثقفة التي سرعان ما تأقلمت وتفاعلت مع هذه التغييرات التي أحدثت نقلة نوعية للمجتمع المديني مخلفة وراءها مجتمع الريف في مسافة بعيدة من حيث التعاطي مع الشأن الثقافي. ففي حين كان في الفترة العثمانية ثمة تقارب بين المشهدية الحياتية في القرية وبعض أجزاء )أحياء( المدينة، أصبحت هناك فجوة آخذة باالتساع بين المدينة والقرية في

فترة االنتداب البريطاني.

لهذا، يمكننا فهم التحوالت باعتبارها عامال مساعدا على بلورة مشهد ثقافي جديد في مجتمع المدينة، على أنها عبارة عن حراك دينامي ال يتوقف، وهو يغذي ذاته باستمرار بوجود فرص بدت غير متناهية إلمكانية استهالك ثقافي مستقطب من أوروبا ومن المجتمع

االستيطاني اليهودي القريب.

.Ayalon. Pp. 69-78 33

احل �لفل�شطيني خالل فرتة �لنتد�ب �لربيطاين: �مل�شهد �لثقايف يف مدن �ل�ش جوين من�شور

41

احل �لفل�شطيني خالل فرتة �لنتد�ب �لربيطاين: �مل�شهد �لثقايف يف مدن �ل�ش جوين من�شور

هذه التوليفة لعبت دورا مركزيا في تطوير وتنمية قدرات مستقبلية لتحقيق المزيد من اإلنتاج الثقافي منه السينمائي والغنائي والمسرحي وغير ذلك.

وعليه، لم يكن المجتمع الفلسطيني في معزل عن التأثر بثقافات إقليمية وغربية... صحيح أن فلسطين كانت جسر عبور لشعوب وجيوش وحكام، غير أنها كانت دائما تتأثر بما تستهلكه، وتذوت في مجتمعها تراكمية ثقافية، دون أن تفقد هويتها الشخصية. وهذا هو أمر الفترة التي نتحدث عنها في دراستنا هذه إذ دخل المجتمع الفلسطيني في فترة االنتداب دا بنبض ثقافي اعتبره البعض أنه بدائي، وهذا األمر ليس متعلقا بالمجتمع ذاته وإنما مزوفي النبض هذا تزامن ثم العثماني. ومن الحكم في ظل فيه استجد وما الزمن بظروف المجتمع مع ما يمكن التزود به مما هو جديد دون أن يتخلى عن موروثه لصالح الجديد،

وإذا بنا نجد مثقفا يجيد العربية ويجيد اإلنجليزية بنفس المستوى في غالب األحوال.34

الصراع السياسي وأثره على المشهد الثقافي

قلنا أعاله إن نمو وتطور المشهد الثقافي في المدينة الفلسطينية الساحلية خصوصا، ا كان يجري في الشأن السياسي، واإلشارة هنا إلى الصراع الصهيوني – لم يكن بمنأى عمالعربي الذي تأجج خالل فترة االنتداب البريطاني بفعل سياسات الحركة الصهيونية الساعية إلى تحقيق المشروع الصهيوني وهو إقامة دولة يهودية على أرض فلسطين، وسياسات الداعمة والمناصرة لهذا المشروع. لندن واالنتدابية في فلسطين البريطانية في الحكومة وتأثرت كافة مكونات الحياة الفلسطينية بهذا الوضع الذي ساهم في بلورة مشهد ثقافي مقاوم ومناهض للمشروع من خالل محاضرات ومقاالت صحافية ومؤلفات )وإن كان عددها أقل( التي عملت على تعزيز العالقة التاريخية بين اإلنسان الفلسطيني وماضيه وأرضه.35 ومما ال شك فيه أن هذا الصراع قد حرك المشهد كله ليضعه في مواجهة معه.36 فالسياسة يكون بالضرورة ألن أخذ واالقتصاد فلسطين، فلسطين وشعب الدفاع عن في دور لها اقتصادا تنافسيا مع االقتصاد الصهيوني المثبت بأساس جيد، وأحيانا كثيرة لم يقو االقتصاد

.Khalidi. P. 147 34

35 سميح شبيب. األصول االقتصادية واالجتماعية للحركة السياسية في فلسطين )1948-1920(. وزارة الثقافة الفلسطينية برام هللا، 1999. ص ص -109 114.

Adnan Abu – Ghazaleh. ”Arab Cultural Nationalism in Palestine During the British Mandate“, in Journal 36.of Palestine Studies, Vol.1, No. 3 )Spring, 1972(, pp. 37-63

42

الفلسطيني على الصمود أمام قوة االقتصاد الصهيوني ونفوذه في السوق.37

كذلك، فإن الصراع السياسي ألقى بظالله على مشهد الحياة اليومية. فالصحف بادرت إلى مناقشة طبيعة الصراع وفقا لتوجهات سياسية مستقلة أو متأثرة بانتمائها وتعاطفها مع تيار سياسي وحزبي معين..38 وبالتالي فإن الحالة السياسية الطارئة استنفذت طاقات كبيرة وهائلة. وجاءت نهاية الصراع في مرحلته األولى في العام 1948 إذ تم تدمير المدينة39

الفلسطينية في حرب 1948 وحلت نكبة على الشعب الفلسطيني عامة.

تدمير المدينة الفلسطينية وإبادة المشهد الثقافي فيها

إن خطة إبادة المدينة الفلسطينية40 على يد منظمات عسكرية صهيونية كان من بين تداعياتها تدمير المشهد الثقافي في يافا وحيفا وغيرها من المدن الفلسطينية. فتوقفت الحياة

الثقافية لفترة طويلة، ولم تنجح إلى يومنا هذا في استعادة نفسها.

فالحرب لم تكن عسكرية فحسب بل كانت سياسية واقتصادية وثقافية. وبخصوص انتقل وبعضها أقفلت فالصحف وحيفا. يافا في كلي بشكل توقف فقد الثقافي، المشهد للمزاولة لفترة ما في ظل حكومة األردن، وأغلقت المطابع وتم االستيالء على بعض منها على يد تلك المنظمات العسكرية. وكذلك أغلقت مدارس كثيرة لعدم تمكنها من االستمرار ر عدد كبير جدا من المثقفين من أدباء وشعراء وموظفين الذين بدون وجود طالبها، وهجالحياة تدمير تم فقد آخر، بمعنى الفلسطينية. المدينة مجتمع داخل المثقفة الطبقة شكلوا الثقافية كما تم تدمير العمران والمؤسسات وتحويل أبناء المدينتين برمتهم إلى الجئين صار

همهم كيفية توفير لقمة العيش وصراع البقاء والتخطيط للعودة...

وننوه بأن المشروع الصهيوني قد حقق عدة إنجازات بانتصاره على العرب وطرده

37 الياس شوفاني. الموجز في تاريخ فلسطين السياسي )منذ فجر التاريخ حتى سنة 1949(. مؤسسة الدراسات الفلسطينية، بيروت، 1998. ص ص 309-407.

38 بيان نويهض الحوت.القيادات والمؤسسات السياسية في فلسطين 1948-1917. مؤسسة الدراسات الفلسطينية، بيروت، 1981. الفصل التاسع من الكتاب.

39 احتلت المنظمات العسكرية اليهودية ثم الجيش االسرائيلي المدن الفلسطينية التالية: صفد، حيفا، يافا، طبريا، عكا، الرملة واللد في الفترة الواقعة بين نيسان وتموز 1948، وتم ترحيل معظم سكانها العرب الفلسطينيين عنها، ولم يبق منهم إال قلة.

Ilan Pappe. The :40 لقد تطرق مؤرخون كثر إلى النكبة من جوانب عدة، بما فيها تداعياتها على المشهد الثقافي الذي توقف كليا، ومنهم .Ethnic Cleansing of Palestine ,London and New York: Oneworld, 2006Beni Moris. The Birth of the Palestinian Refugee Problem, 1947–1949, Cambridge University Press, 1988 :وأيضا

احل �لفل�شطيني خالل فرتة �لنتد�ب �لربيطاين: �مل�شهد �لثقايف يف مدن �ل�ش جوين من�شور

43

احل �لفل�شطيني خالل فرتة �لنتد�ب �لربيطاين: �مل�شهد �لثقايف يف مدن �ل�ش جوين من�شور

الفلسطينيين من فلسطين. فقد تم تدمير االقتصاد الفلسطيني الذي كان عمادا للحياة االجتماعية آالف أنه حصلت سرقة لدرجة تقريبا، بكاملها الثقافية البنى تدمير أيضا وتم والثقافية. الكتب ووضعها في أقبية الجامعة العبرية في القدس، وفي المكتبة الوطنية االسرائيلية41...

وبالتالي، احتاجت المدينة الفلسطينية إلى فترة زمنية طويلة لتعود إلى ما كانت عليه، أو باألحرى إلى محاولتها للعودة إلى جزء مما كانت عليه وهي فاقدة لكل شيء، وواقعة تحت حكم عسكري لمدة عشرين عاما، ومنقطعة عن تواصلها بامتدادها العربي المحيط

القريب البعيد.

وهنا تجدر اإلشارة إلى محاوالت جادة الستعادة الحركة الثقافية الفلسطينية في المدن من خالل توثيق الماضي وتجميع الصور والوثائق والمستندات، وبالتالي تدوين نصوص

ل الرواية الفلسطينية لما حصل وما آلت إليه األحوال. تاريخية تشك

خاتمة

يمكنني القول إن فقدان المدينة الفلسطينية في العام 1948 ألقى بظالله عميقا على مسيرة الحركة الثقافية42 منذ حدث الفقدان وإلى يومنا إذ إن الفلسطيني الباقي في مدينته أسرلته من خالل تهجينه على يعمل ثقافي مشهد مواجهة في نفسه وجد إليها، والوافد وإبعاده عن كل ما هو عبارة عن ثقافة فلسطينية. فكل المحاوالت والمبادرات التي نشهدها في أيامنا في يافا وحيفا وعكا ما هي إال لبعث يقظة تعمل على إعادة البناء بعد سبعة عقود

من حصول النكبة في 1948.

41 גיש עמית. אקס ליבריס. היסטוריה של גזל, שימור וניכוס בספריה הלאומית בירושלים. הוצאת מכון ון ליר בירושלים והקיבוץ המאוחד..2014

Ayalon. P. 160 42

44

يات المكان في رواية “عائد إلى حيفا” وتأثيراته المادية،

تجلخصيات

المعنوية، والفكرية األيديولوجية في وعي الش

لنـا وهبـة

مدخل

المكان عنصر رئيس في مكونات هوية اإلنسان والجماعة، وإذا فقد هذا العنصر أو اختل فقد الشخص معه الشعور باالنتماء المكاني، لتصير بذلك الهوية مشوهة وناقصة. وفي األعمال األدبية يدخل المكان في عالقة جدلية مع الشخصيات في المستويين: الخاص والعام،1 ويشكل المكان بإرثه الثقافي، الحضاري، التاريخي واالجتماعي عنصرا هاما من الهوية الفردية والهوية الجمعية. ومن هنا نأتي على أهمية المكان في الرواية الفلسطينية، حيث ترسخ المكان في الحس القومي وفي الوعي والذاكرة الفردية والجمعية، وفي هذا الذي اإلطار يكونان للذاكرة، اجتماعيان إطاران والمكان “الزمان جريدي سامي يذكر

تختزن فيه الذكريات االجتماعية” )جريدي، 2008، ص 57-58(.

عليه، يلعب المكان في الرواية الفلسطينية دورا رئيسا في التعبير عن حالة االغتراب ونزوح 1948 عام حرب نتيجة أخرى، جهة من العودة وحنين جهة من واالستالب العربي الصراع دينامية أن كوثر جابر تؤكد الصدد هذا الفلسطينيين عن وطنهم. وفي

1 يطلق ميخائيل بختين )Mikhail Bakhtin( على الزمكانية في األعمال األدبية، اسم كرونوتوب Chronotope، المكون من مصطلحين يونانيين: Chronos وتعني زمن، و-Topos وتعني مكان أو فضاء )بختين، 2007، ص 240(، ويشكل الكرونوتوب عنصرا أساسيا في

المجال األدبي، وتحديد األنواع األدبية )ن.م.، ص 14(، ويضيف بختين أن للكرونوتوب تأثيرا على وقوع أحداث، تجارب وسلوكيات معينة، تشكل عناصر أساسية في بناء الحبكة الروائية، وتوجيه السرد وتأطير العالقات بين الشخصيات إلى جانب بنائها )ن.م.، ص 289-290(.

خ�شيات جتليات �ملكان يف رو�ية “عائد �إىل حيفا” وتاأثري�ته �ملادية، �ملعنوية، و�لفكرية �لأيديولوجية يف وعي �ل�ش لنـا وهبـة

45

خ�شيات جتليات �ملكان يف رو�ية “عائد �إىل حيفا” وتاأثري�ته �ملادية، �ملعنوية، و�لفكرية �لأيديولوجية يف وعي �ل�ش لنـا وهبـة

اإلسرائيلي قائمة على إشكالية المكان منذ 1948، وقد تجلت في األدب الفلسطيني العالقة الحميمة والتواصل الصوفي بين الذات والمكان، وهيمنت صورة األرض، الوطن المفقود

قسرا على األعمال األدبية الفلسطينية )جابر، 2000، ص 17-18(.

تقف هذه الورقة على تجليات المكان في رواية عائد إلى حيفا للكاتب الفلسطيني سياسيا، الشخصيات فكر عن الكشف في وأهميته المكان دور مبرزة كنفاني، غسان

وسيكولوجيا.

يات المكان في رواية “عائد إلى حيفا”

تجل

ابتداء من العنوان2 كعنصر محفز على المكان في رواية عائد إلى حيفا يتجلى االسترجاع ومواجهة الواقع، ويكتسب المكان قيمته المادية والشعورية من خالل المتون الماضي من المستقى العاطفي النوسطلجي، األول، محورين: في تسير التي السردية والذاكرة. والثاني، الذهني، الواقعي المستمد من الحاضر حيث تتداخل األمكنة واألزمنة في خلق رؤية مستقبلية إزاء قضية اإلنسان والمكان )الوطن(. “فالعودة إلى حيفا )المكان( هي التي تفجر الماضي وتستدعيه في ذاكرة سعيد، والمكان هو الذي يرتب هذا الماضي

الهارب ويضعه أمام النقد والمحاكمة” )وادي، 1985، ص 61(.

العودة، وتحديدا لحظة عبور سعيد وزوجته بوابة مندلبوم3، خاطب سعيد منذ بدء زوجته قائال: “أتعرفين طوال عشرين سنة كنت أتصور أن بوابة مندلبوم ستفتح ذات يوم ولكن أبدا أبدا لم أتصور أنها ستفتح من الناحية األخرى وقد أكون مجنونا لو قلت ذلك أن

2 لفظة )عائد( ال تقتصر على مدينة حيفا تحديدا، وإنما ذكرت في أعمال أدبية أخرى مثل، عائد الميعاري يبيع المناقيش في تل الزعتر لمحمد

علي طه. هذه اللفظة تشي بحق العودة للفلسطيني، وتدل على العالقة الحميمة التي تربط اإلنسان بالمكان.

3 بوابة مندلبوم سميت بهذا االسم نسبة إلى اسم عائلة يهودية )الكاهن سمحا وزوجته إستر مندلبوم( حيث سكنا بجانب معبر حدودي قبل عام 1967، وكان هذا المعبر بمثابة الممر الوحيد الذي يربط بين إسرائيل واألردن، وكانت فاصال بين شطري القدس حتى عام 1967، نداف،

مان، “מסמכים בבקשה: אל י-ם דרך מעבר מנדלבאום” )19.6.2016(: http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-4026511,00.html واعتبرت رمزا لتقسيم القدس وتقسيم الشعب الفلسطيني )بالص، 1984، ص 71(، وانفتاح هذه البوابة من جهة واحدة، الجهة الغربية، تعني توسع االحتالل وانهيار حلم العودة وفقدان األمل في تحقيق حلم

العودة، الذي انتظره كل فلسطيني في الشتات والمنفى. لذلكن فإن انفتاح هذه البوابة من الجهة الغربية يزيد من حالتي الضيق واالنغالق: “أتعرفين؟ طوال عشرين سنة كنت أتصور أن بوابة مندلبوم ستفتح ذات يوم... ولكن أبدا أبدا لم أتصور أنها ستفتح من الناحية األخرى. لم

يكن ذلك يخطر لي على بال، ولذلك فحين فتحوها هم بدا لي األمر مرعبا وسخيفا وإلى حد كبير مهينا تماما. قد أكون مجنونا لو قلت لك أن كل األبواب يجب أال تفتح إال من جهة واحدة، وأنها إذا فتحت من الجهة األخرى فيجب اعتبارها مغلقة ال تزال، ولكن تلك هي الحقيقة

)كنفااني، 1969، ص 11(.

46

كل األبواب يجب أن تفتح من جهة واحدة وإنها إذا فتحت من الجهة األخرى يجب اعتبارها مغلقة )كنفاني، 1969، ص 11(. قول سعيد هذا يكشف عن عدم قناعته بالعودة فكريا

وشعوريا، وأن هذه الزيارة إلى حيفا هي ذل وإهانة.

بهذا يمكن أن تستوقفنا التساؤالت التالية: لماذا حيفا بالذات؟ كيف يؤثر المكان في كما حزيران هزيمة بعد حيفا مدينة بقيت هل جديدين؟ وسياسي فكري نضوج خلق كانت قبل ذلك بعشرين عاما؟ أم أن للزمان واإلنسان تأثيرا على تغيير معالم المكان في

المستويات االجتماعية، السياسية والمادية؟ وإذا كانت هناك تغييرات ما هي دالالتها؟

في رواية عائد إلى حيفا يلحظ توظيف ألمكنة عامة واقعية وأمكنة خاصة متخيلة، وإن توظيف هذه األمكنة إنما جاء لخدمة تطور الحدث الروائي وتطور وعي الشخصيات

سياسيا واجتماعيا.

رغم مرور عشرين عاما على احتالل الوطن يلحظ أن هذه األمكنة العامة ال زالت مترسخة في ذهن وذاكرة الشخصية الرئيسية سعيد. س أثناء عودته بصحبة زوجته لزيارة مدينة حيفا عام 1967مثل بوابة مندلبوم ومستشفى أوغستا فكتوريا في القدس )ن.م.، ص 10( وحي العجمي، المدرسة األرثوذكسية، ملعب المدرسة الكبير، مدرسة الفرير في يافا )ن.م.، ص50( ومرج بن عامر )ن.م.، ص10(. ويلحظ تكثيف في ذكر أمكنة ومواقع في مدينة حيفا مثل: وادي النسناس، شارع الملك فيصل، ساحة الحناطير، الحليصة، الهادار، تالل الكرمل، الميناء، شارع اللنبي، وادي رشميا، البرج، شارع ستانتون، شاع هرتزل،

والمركز التجاري ) ن.م.، ص17-13( وبيت جاليم )ن.م.، ص27(.

ذكر هذه األماكن الخاصة في مدينة حيفا تدل على أهميتها االقتصادية واالستراتيجية، بالبلدان المدينة تربط حديد سكة مصانع، تجارية، مراكز الميناء، احتوت حيفا فمدينة التي امتدت من كركور في العراق المجاورة، هذا باإلضافة إلى مصفاة تكرير البترول إلى حيفا. ومن هنا استقطبت حيفا القوميتين اليهودية والعربية، وبالتالي فرضت أسلوب إلى مكان الحرب والنزاع اندالع بعد لتغدو النزاع قبل نشوب بينهما المشترك التعايش عدائي تسوده أجواء الرعب والموت في تهديده لحياة العرب4: “وفجأة جاء القصف من

4 يذكر المؤرخ بيني موريس أن عدد السكان العرب في حيفا حتى أواخر عام 1947 وصل إلى سبعين ألف نسمة، ما يقارب عدد السكان اليهود،وبعد

أعمال الشغب ضد المواطنين العرب نزح عن حيفا ما يقارب عشرين ألف مواطن عربي. وبين 21 و 22 نيسان نزح عن حيفا ما يقارب خمسة

عشر ألف مواطن عربي إلى عكا ولبنان عن طريق الميناء، وبعد ذلك وتحديدا في أوائل شهر أيار 1948 ساهمت القوات البريطانية في إجالء أكبر

خ�شيات جتليات �ملكان يف رو�ية “عائد �إىل حيفا” وتاأثري�ته �ملادية، �ملعنوية، و�لفكرية �لأيديولوجية يف وعي �ل�ش لنـا وهبـة

47

خ�شيات جتليات �ملكان يف رو�ية “عائد �إىل حيفا” وتاأثري�ته �ملادية، �ملعنوية، و�لفكرية �لأيديولوجية يف وعي �ل�ش لنـا وهبـة

الشرق، من تالل الكرمل العالية. ومضت قذائف المورتر تطير عبر وسط المدينة لتصب في األحياء العربية. وانقلبت شوارع حيفا إلى فوضى، واكتسح الرعب المدينة التي أغلقت حوانيتها ونوافذ بيوتها” )ن.م.، ص15(. وفي هذا، يذكر جريدي أن الشخصية “تصور المكان وفق طبيعتها النفسية المتصلة بالمؤثرات الخارجية” )جريدي، 2008، ص 309(.

تحفز هذه األمكنة سعيد. س على استرجاع الماضي لتسلط الضوء على الظروف المأساوية التي مرت على العرب عامة وعائلة سعيد. س بشكل خاص التي نزحت قسرا عن حيفا مخلفة وراءها الطفل الرضيع خلدون، وبذلك تصير القضية أكثر تركيبا وتعقيدا، ثمة تأكيد أن المكانية والمأساة اإلنسانية. وفي هذا، المأساة بعدين: المكان حيث يكتسب القضية الفلسطينية هي إنسانية ومكانية معا. تنتقل كاميرا كنفاني من األماكن العامة الواقعية ليتجه الحليصة، في سعيد بيت في متمثال الروائي المتخيل المكان على الضوء لتسلط

الحدث الروائي نحو التأزم والتعقيد.

يلحظ أن بيت سعيد هو عبارة عن شقة في بناية مؤلفة من طوابق، وهذا طابع يميز المدن بشكل عام “وبدأا يصعدان، دون أن يترك لنفسه أو لها فرصة النظر إلى األشياء الصغيرة التي كان يعرف أنها ستخضه وتفقده اتزانه: الجرس، والقطة الباب النحاسية، وخربشات أقالم الرصاص على الحائط، وصندوق الكهرباء، والدرجة الرابعة المكسورة من وسطها، وحاجز السلم المقوس الناعم الذي تنزلق عليه الكف، وشبابيك المصاطب ذات الحديد المتصالب، والطابق األول حيث كان يعيش محجوب السعدي، وحيث كان الباب يظل مواربا دائما، واألطفال يلعبون أمام الدار دائما، ويمألون الدرج صراخا” )كنفاني، 1969، ص29(. وقد يكون هذا الوصف المكاني داال على أن القضية ليست قضية أفراد، وإنما هي قضية جماعية عامة. وإن هذه الشواهد المكانية التي لم تتبدل بمرور عشرين عاما، تؤكد على حق الفلسطيني في ملكية المكان، وإن هذا الحق ال زال متجذرا في الوعي

الفلسطيني.

المغلق والمدهون حديثا، والمغلق الخشبي “الباب أمام عند وصول سعيد وزوجته الجرس. غيروا لصفية: خافت بصوت يقول وهو الجرس على إصبعه وضع بإحكام.

عدد من السكان العرب عن طريق الميناء واليابسة حتى وصل عدد السكان العرب الذين بقوا في حيفا في نهاية شهر أيار أربعة آالف نسمة فقط.

خروج السكان العرب من مدينة حيفا كان الحدث األهم في حرب 1948، حيث كان له تأثير مباشر وغير مباشر على نزوح العرب من مناطق

أخرى مثل صفد، عكا، يافا وغيرها من المدن والقرى )موريس، 2005، ص 65-134(.

48

وسكت قليال ثم تابع: واالسم طبعا!” )ن.م.، ص30-29(. وهذا ما يؤكد على أن اإلنسان هيف أبو قول على تأكيد هذا وفي الخاصة. وطبائعه ورموزه لتبعيته المكان يخضع )أبو والماورائية” الذهنية وأبعادها قيمتها واألشياء األمكنة منح قادر على “اإلنسان أن هيف، 2006، ص 274(. هذه التغييرات المكانية تشكل استشرافا لما سيجري الحقا من

حوارات وطرح مفاهيم ومواقف متقاطبة بين أصحاب البيت األصليين والنزالء الجدد.

فسي وتأثيرها على تطور الحدث الروائي عوري الن

مكونات البيت في المستويين المادي والش

أثناء دخول سعيد وصفية البيت، أخذا يتفحصان البيت ومحتوياته بدقة متناهية، وهذا أمر بديهي لعالقة اإلنسان بممتلكاته وأشيائه الخاصة، الحميمة. وما لفت انتباه سعيد أثناء دخوله غرفة الجلوس أن هناك من األثاث ما لم يتغير وهناك ما تغير وتبدل، فعلى سبيل المثال ال الحصر، بقي مقعدان من أصل خمسة على حالهما، واستبدلت ثالثة مقاعد قديمة بأخرى جديدة، واستبدلت المزهرية الزجاجية الموضوعة على طاولة مرصعة بالصدف بمزهرية خشبية كانت فيها خمس ريشات طاووس من أصل سبعة، كذلك لفت انتباه سعيد تبديل الستائر التي حاكتها زوجته صفية بالصنارة قبل عشرين سنة بستائر ذات خطوط زرقاء متطاولة. في حين لم تتغير الطاولة المرصعة بالصدف، ولم تتبدل صورة القدس وال موقعها على الحائط الذي يقابله حائط معلق عليه سجادة من صنع الشام كانت هناك

قبل عشرين عاما.

مكونات البيت المذكورة تحمل دالالت وأبعاد أيديولوجية، سياسية، وشعورية. ففي المستويين األيديولوجي والسياسي إذ إن تبديل الستائر األصلية بستائر ذات خطوط زرقاء، قد يوحي ذلك بألوان العلم اإلسرائيلي الذي حل مكان اللون السكري للستائر. وقد تعكس القومية بين االيديولوجي الصراع المكان في الثابتتين الشامية والسجادة القدس صورة البيت بين يقتصران على ملكية المشكلة والصراع ال العربية والقومية اإلسرئيلية، وأن عائلتين، إنما يتعداه ليصبح أكثر شموليا وتعقيدا. وفي المستوى الشعوري يتمثل ذلك في عدم اهتمام واكتراث مريام بريشات الطاووس التي ال تعرف أين اختفى بعضها، في حين

تعني لسعيد ولزوجته الماضي وما هو جزء من هويتهما المسلوبة.

يلحظ في المكان الخاص تبدل وتغيير في بعض مالمح ومحتويات المنزل األمر الذي يشكل داللة على تغيير في الرؤية والمفهوم الذهني لدى الشخصية فيما يتعلق بقضايا الوطن

خ�شيات جتليات �ملكان يف رو�ية “عائد �إىل حيفا” وتاأثري�ته �ملادية، �ملعنوية، و�لفكرية �لأيديولوجية يف وعي �ل�ش لنـا وهبـة

49

واألمة، وطرح أفكار مخالفة للمألوف. فمثال استفهام سعيد )س( عن عدد ريشات الطاووس الناقصة، يمهد لظهور شخصية جديدة، هي شخصية دوف، التي تدفع بالسرد نحو التوتر

الذي يستشف من الحوار الجاري بين سعيد )س( والمرأة البولندية:

“وفجأة سأل بفظاظة وهو يشير إلى المزهرية:

كان هنا سبع ريشات، ماذا حدث للريشتين المفقودتين؟ }...{

لست أدري أين ذهبت الريشتان اللتان تتحدث عنهما. ذلك شيء ال أستطيع أن أتذكره، ربما كان دوف قد لعب بهما وضيعهما بعد ذلك، حين كان صغيرا.

وأخذا فوق، إلى قذفتهما األرض وكأن ووقفا وصفية، سعيد معا قاالها دوف؟ متوترين، ينظران نحوها، فمضت تقول.. أجل. دوف، ولست أدري ماذا كان اسمه، وإن

كان يهمك األمر، فهو يشبهك كثيرا... “ )كنفاني، 1969، ص 35-36(.

ذكر دوف يؤجج الحدث ويدفع بسعيد إلى أن يستحضر الماضي األليم وتحديدا ليلة طفلهما وراءهما تاركين حيفا عن صفية وزوجته نزح حين ،1948 عام نيسان 21الرضيع خلدون الذي تحول إلى دوف هذا الذي تقصده ميريام. وفي انتظار عودة دوف كان سعيد يدور في أرجاء البيت ويلحظ تغيير محتوياته، خاصة ريشات الطاووس الناقصة التي تنمي لديه شعور االغتراب المكاني5. وهذا ما يؤكده حواره مع صفية: “كان علينا أن ال نترك شيئا. خلدون، والمنزل، وحيفا! ألم ينتابك ذلك الشعور الرهيب الذي انتابني وأنا أسوق سيارتي في شوارع حيفا؟ كنت أشعر أنني أعرفها وأنها تنكرني. وجاءني الشعور ذاته وأنا في البيت، هنا. هذا بيتنا! هل تتصورين ذلك؟ إنه ينكرنا!. أال ينتابك هذا الشعور!

إنني أعتقد أن األمر نفسه سيحدث مع خلدون.. وسترين” )ن.م.، ص 49(.

يكشف هذا الحوار عن أنسنة المكان، الذي يكتسب أبعادا إنسانية متمثلة في التنكر لمن تخلى عن المكان، ومكن استباحته. وهذا ما يكشف عن رؤية جديدة، تتمثل في إلقاء المسؤولية على العرب أنفسهم، لما حل بهم من تهجير ودمار خالل حرب 1948، فسعيد أخطأ كما أخطأ كل فلسطيني حين ترك بيته ووطنه. ومن هذا المنطلق يتوجب علينا أن

5 يوظف غسان كنفاني موتيف ريشات الطاووس الناقصة كدوال مكانية على المصير المجهول للوطن، فمثلما ضاعت الريشتان ولم يعرف

أين اختفت، هكذا يكون المصير مجهوال بالنسبة للبيت، حيفا والوطن بأكمله.

خ�شيات جتليات �ملكان يف رو�ية “عائد �إىل حيفا” وتاأثري�ته �ملادية، �ملعنوية، و�لفكرية �لأيديولوجية يف وعي �ل�ش لنـا وهبـة

50

نحاسب أنفسنا وذاتنا قبل أن نحاسب اآلخرين.6 كذلك نستطيع أن نستشف النضوج الفكري الجديد من استحضار سعيد لقصة فارس اللبدة اليافاوي، الذي يزور بيته في حي العجمي في يافا، ليجد بيته كما كان قبل عشرين عاما، تسكنه عائلة عربية من يافا، تحتفظ بكل محتويات البيت بما فيها صورة أخيه بدر اللبدة الذي استشهد في الحرب دفاعا عن الوطن7. إلى أدراجه فيعود بها، االحتفاظ له يحق ال بأنه يشعر الصورة، فارس يستعيد وحين منزله في يافا ليعيدها حيث كانت. وفي هذا تأكيد مرة أخرى على عالقة اإلنسان بالمكان، فالمكان والوطن يحتويان من دافع عنهما واستشهد في سبيلهما، وبهذا تتجسد أسمى معاني

اإلخالص للوطن.

من فعل فارس يستشف بأن واجب كل فلسطيني أن يقوم بالفعل، من أجل استرداد الوطن. وإن من بقي داخل الوطن هو األحق باالحتفاظ بالرموز الوطنية، كما يتضح من اللبدة: “كان يتعين عليكم، إن أردتم استرداده، أن تستردوا المقيم في بيت اليافاوي قول

البيت، ويافا، ونحن...” )ن.م.، ص 57(.

كذلك، ينعكس تعنيف الذات والفكر الجديد حول قضية المكان واإلنسان من خالل اللوم على إلقاء الحوار الذي يدور بين سعيد ودوف. في لقاء سعيد بدوف نلحظ أيضا العرب الذين تركوا أوطانهم، ولم يقاوموا ، ولم يحاولوا القيام بأي فعل الستعادة وطنهم، طيلة عشرين عاما، وإن فرض عليهم النزوح قسرا عام 1948، وهذا ما يتضح في قول

دوف لسعيد:

“ كان عليكم أال تخرجوا من حيفا. وإذا لم يكن ذلك ممكنا فقد كان عليكم بأي ثمن أال تتركوا طفال رضيعا في السرير. وإذا كان هذا أيضا مستحيال فقد كان عليكم أال تكفوا عن محاولة العودة... أتقولون أن ذلك أيضا كان مستحيال؟ لقد مضت عشرون سنة يا سيدي! عشرون سنة! ماذا فعلت خاللها كي تسترد ابنك؟ لو كنت مكانك لحملت السالح من أجل

هذا” )ن.م.، ص 71(.

6 يذكر سهيل كيوان أن غسان كنفاني في رواية عائد إلى حيفا يواجه عقدة الصراع من دون تحيز، ويوجه انتقادا ذاتيا شديدا يصل إلى درجة

تأنيب النفس والذات )كيوان، 2003، ص 110(.

7 تذكر كوثر جابر أن هناك تناسبا عكسيا بين بيت فارس اللبدة وبيت سعيد، ففي حين عملت ميريام اليهودية على تغيير ترتيب وتأثيث بيت سعيد، لم يغير الرجل اليافاوي شيئا في بيت فارس اللبدة، وهذا داللة على أن الرجل العربي الذي يقيم في بيت فارس اللبدة هو امتداد

للفلسطيني النازح عن المكان، وبهذا تتخذ الموتيفات المكانية دورا في اإليحاء والتلميح األيديولوجي )جابر، 2000، ص70-71(.

خ�شيات جتليات �ملكان يف رو�ية “عائد �إىل حيفا” وتاأثري�ته �ملادية، �ملعنوية، و�لفكرية �لأيديولوجية يف وعي �ل�ش لنـا وهبـة

51

أقوال دوف هذه تثير تساؤالت في نفس سعيد حول ماهية الوطن، وتوصله إلى قناعة بأن الوطن “أكثر من ذاكرة، أكثر من ريشة طاووس، أكثر من ولد، أكثر من خرابيش قلم رصاص على جدار السلم” )ن.م.، ص 74(. لذلك، يستخلص سعيد ضرورة حمل السالح، يبارك ويحتضن من فالمكان الوطن واإلنسان. الثوري من أجل استرداد كرامة والعمل يدافع عنه، ويتنكر لمن تخلى عنه وخذله. وما أخذ عنوة يسترد عنوة كما يظهر من قول سعيد حين يرجو أن يكون ابنه خالد قد انضم إلى صفوف المقاومة أثناء غيابه وزوجه عن

بيتهم في رام هللا.

إجمال

استطاع غسان كنفاني من خالل توظيفه للمكان في رواية عائد إلى حيفا أن يكشف جديدة جرأة وأظهر الفلسطيني. الشعب مأساة إزاء للمألوف مغايرة رؤى عن النقاب واستثنائية في طرح تساؤالت تشكك في مفاهيم الوطن واإلنسان. ولم يكتف كنفاني بذلك، إنما نقل أقواله من المستوى األيديولوجي الفلسفي إلى المستوى العملي لتغيير واقع اإلنسان والمكان. تماما كما انتقل من حالة الخيبة والسلبية والرضوخ للواقع األليم إلى حالة القوة

واإليجابية والتصميم.

قائمة المراجع

أبو هيف،ع. )2006(. اتجاهات النقد الروائي في سورية، منشورات اتحاد الكتاب

العرب، دمشق.

בכטין, מ’ )2007(. צורות הזמן והכרונוטופ ברומן: מסה על פואטיקה היסטורית, תרגום: דינה מרקון, הוצאת דביר, אור יהודה, ומכון

הקשרים, אוניברסיטת בן-גוריון בנגב.

بالص، ش. )1984(. األدب العربي في ظل الحرب، ترجمة: زكي درويش، دار المشرق،

شفاعمرو.

جابر، ك. )2000(. دراسة تحليلية لرواية عائد إلى حيفا لغسان كنفاني، إلى الجحيم

أيها الليلك لسميح القاسم، جبل نبو لعزت الغزاوي، أطروحة لنيل درجة ماجستير

خ�شيات جتليات �ملكان يف رو�ية “عائد �إىل حيفا” وتاأثري�ته �ملادية، �ملعنوية، و�لفكرية �لأيديولوجية يف وعي �ل�ش لنـا وهبـة

52

في اللغة العربية، )جامعة حيفا- قسم اللغة العربية وآدابها(.

جريدي، س. )2008(. الرواية النسائية السعودية: خطاب المرأة وتشكيل السرد، مؤسسة

االنتشار العربي، بيروت.

كنفاني، غ. )1969(. عائد إلى حيفا، مؤسسة األبحاث العربية، بيروت.

كيوان، س. )2003(. غسان كنفاني - الجمال الحزين والعطاء المتوهج، المؤسسة

الفلسطينية لإلرشاد القومي، رام هللا، 2003.

מוריס, ב’ )1991(. לידתה של בעיית הפליטים הפלסטינים, -1949 1947, תרגום: ארנון מגן, עם עובד, תל-אביב.

خ�شيات جتليات �ملكان يف رو�ية “عائد �إىل حيفا” وتاأثري�ته �ملادية، �ملعنوية، و�لفكرية �لأيديولوجية يف وعي �ل�ش لنـا وهبـة

53

اكرة المضادة في المدينة األدبية:اكرة والذ

الذ

حيفا االنتدابية في اللغتين، العبرية والعربية

حن بار-يتسحاق

synecdo- )ططالما استخدمت المدينة في األدب بوصفها حيزا من المجاز المرسل che( - أعني أن الحيز الضيق المحدد للمدينة )الجزء( يمثل فعليا اإلطار الحيزي األوسع وفي المجتمع. أو الشعب أو الدولة إطار ذلك كان إن - )الكل( المدينة تتموضع حيث المكان اإلسرائيلي، أن أدب باحثة األدب نوريت جوبرين السياق اإلسرائيلي، أوضحت ومن ضمنها أدب المدينة، ارتبط منذ خطواته األولى بعالقات وطيدة مع النزعات القومية، أي روح الجماعة الصهيونية )Zionist Ethos(.1 وفعال، فإن أغلب هذا النوع األدبي المنشور يمثل الروايات الصهيونية المهيمنة. ولكن، نشهد إلى جانب ذلك حاالت أخرى حيث تستخدم المدينة أدبيا بوصفها منصة ألصوات مغايرة، هامشية، والتعبير عن روايات الحالية. المقالة المغايرة، تشكل صلب الحاالت لألصوات المهيمنة. هذه للرواية مضادة سأقوم بالتركيز على حالة دراسية واحدة، أال وهي مدينة حيفا االنتدابية- المدينة المميزة تحديدا اثنين أدبيين عملين أتناول وسوف األدب. في تمثيلها ساد كما المحلية بالثقافة يقعان ضمن هذه الحالة الدراسية، األول نشر بالعبرية والثاني بالعربية: النص المسرحي إميل لألديب “إخطية” ورواية ميتلبونكت، هيلل المسرحي لألديب دمشق” حديد “سكة حبيبي. يقوم هذان العمالن األدبيان بتشكيل حيفا االنتدابية عبر منظور الحنين إلى الماضي بوصفها، كما بات يصطلح عليه، موضعا للذاكرة المضادة: وهو موضع ثقافي رمزي يعمل

1 ينظر: גוברין, נורית. 1998. כתיבת הארץ: ארצות וערים על מפת הספרות העברית. ירושלים: כרמל, עמ’ -42 64.

�لذ�كرة و�لذ�كرة �مل�شادة يف �ملدينة �لأدبية:حيفا �لنتد�بية يف �للغتني، �لعربية و�لعربية حن بار-يت�شحاق

54

على تحدي الروايات المهيمنة في إسرائيل حاليا حول حقبة االنتداب، تلك الروايات التي تعتمد على مفاهيم سائدة حول الشعب والمكان.

اكرة المضادة اكرة والذ

مواضع الذ

قبل أن أبدأ بتحليل هذين العملين، يتعين علي توضيح المقصود بتعبير “موضع الذاكرة المضادة”، وكيف يمكن لمدينة، كما يتم تمثيلها في األعمال األدبية، أن تشكل موضعا كهذا.

بحث المؤرخ الفرنسي بيير نورا )P. Nora( في دراسته الضخمة “مواضع الذاكرة” )Les lieux de mémoire( السيرورات المنتجة للذاكرة الجمعية والصائنة لها، المنتقية ألحداث التاريخ التي يتعين تذكرها وبأي شكل، وهوية األحداث التي يتعين نسيانها.2 ووفق نورا، فإن مواضع الذاكرة هي المنتجة لتماهي الفرد والجماعة مع الشعب على نحو تلقيني من طرف المستويات العليا للمؤسسة. يمكن لألدب، أسوة بإبداعات ثقافية أخرى، أن يعتبر موضعا للذاكرة )من الصنف الرمزي(، إذ تتضمن الكتب بين دفتيها كذلك روايات حول

الماضي، روايات يسهم حضورها في قلب الثقافة المعاصرة وبالتالي تخليدها.

يسهل علينا في الواقع اإلسرائيلي استحضار نماذج لألشكال التي تقوم وفقها مواضع الفرد والمجتمع مع إلى استحداث تماهي المهيمنة، وتسعى الرواية بالتعبير عن الذاكرة األماكن في المقامة التذكارية والنصب الرسمية، النصوص مثل وحراستها، الشعب المقرر اعتمادها المدرسية الكتب المختلفة، وحتى الوطنية العامة، والشعارات والرموز في المدارس. إال أن نورا تجاهل وجود روايات هامشية ومغايرة حول الذاكرة في الثقافة، تلك الروايات التي تتفاوض بحزم مع الرواية المهيمنة ال بل وتسعى إلى تقويضها كذلك.

النوع هذا من ذاكرات مع )M. Foucault( فوكو ميشيل الفيلسوف تعامل لقد تحديدا ووضع لها تعبير “ذاكرات مضادة” )contre-mémoire(.3 ففوكو قام بتعريف إلى السيادة تسعى التي الرواية تلك عن مغايرة رواية تروي التي الهامشية الروايات إلى والروايات الذاكرات هذه يعود موطن المضادة. الذاكرة بروايات نشرها، ووصفها

:Pierre Nora, Les lieux de mémoire, Paris: Gallimard, 1984-1994; Pierre Nora, Realms of Memory :2 ينظر

.Rethinking the French Past, New York: Cambridge University Press, 1996-1998

Michel Foucault, Language, Counter-Memory, Practice: Selected Essays and Interviews by Michel :3 ينظر

..Foucault, Ithaca, NY: Cornell University Press, 1977

�لذ�كرة و�لذ�كرة �مل�شادة يف �ملدينة �لأدبية:حيفا �لنتد�بية يف �للغتني، �لعربية و�لعربية حن بار-يت�شحاق

55

تلك الفئة غير المنتمية إلى النخبة الحاكمة المسيطرة وإنما إلى مجموعات هامشية إثنيا أو الذاكرة الذاكرات المضادة أو روايات طبقيا أو جندريا أو أيديولوجيا وغيرها. لكن هذه المضادة، تنجح في إبقاء نفسها ضمن الثقافة بوصفها روايات هامشية، وتقوم أيضا بتحدي الرواية المهيمنة وذاكرتها المفروضتين من جهة المؤسسة، وهما اللتان يشير بيير نورا إلى

ضرورة حراستهما الثقافية عبر مواضع الذاكرة.

انطالقا من دراسات نورا وفوكو، اقترح الجغرافي ستيفين ليغ )S. Legg( تعبير “مواضع الذاكرة المضادة” )sites of counter-memory( – وهو يعني بذلك تلك المواضع الثقافية التي فيها يتم تحدي السيرورات المهيمنة لتنظيم واستحداث الذاكرة، وهي المواضع التي يتم التعبير عنها بروايات الذاكرة المضادة.4 يمكن أن تكون هذه على شكل أو نسيانها، فرض إلى المؤسسة تسعى نظر ووجهات أحداث تفرض حضور روايات روايات تقترح تأويالت بديلة ألحداث مخلدة في الذاكرة الجمعية المهيمنة. وعليه، أطرح هنا ادعاء مفاده أن أنماط التمثيل األدبي لحيفا االنتدابية تقدم هذه المدينة على أنها موضع

للذاكرة المضادة من الصنف الرمزي.

بغية تعزيز هذا االدعاء، يتعين علينا بداية فحص سمات رواية الذاكرة المهيمنة في دولة إسرائيل حول فترة االنتداب. تسعى هذه الرواية، كما يخبرنا بيير نورا، إلى استحداث تماهيا مع الشعب - أال وهو الشعب اليهودي اإلسرائيلي في حالتنا. تتجلى هذه الرواية في حالتنا، على سبيل المثال، في كتب التاريخ المدرسية المخصصة للمدارس الحكومية، ويرد أجنبية على أرض إسرائيل. فيها سلطة االنتداب حقبة فرضت فترة تعتبر يلي: فيها ما وقد ظهرت في هذه الحقبة محاولة للشعب اليهودي الذي ما يزال في طور تنظيم نفسه في وطنه التاريخي، للتصادم بجبهتين على تراب أرضه: مواجهة االحتالل االنتدابي من القومية، من يشكل منافسا على األرض الذي العدو العربي، ذلك العدو جهة، ومواجهة

جهة أخرى.5

إال أنه وبالرغم من ذلك، فقد نجحت روايات بديلة أخرى في إبقاء نفساها كائنة بجوار

Stephen Legg, ”Sites of Counter-Memory: The Refusal to Forget and the Nationalist Struggle in :4 ينظر

. Colonial Delhi“, Historical Geography 33 )2005(, 180-201

5 لتجسيد ذلك، ينظر الفصول المخصصة لفترة االنتداب البريطاني المتوفرة في كتاب التدريس لصفوف الحادي عشر- التالي- التي تحمل

العنوان “تشييد البيت القومي”، و”الصراع لنيل االستقالل” )ينظر: קציעה אביאלי-טביביאן, מסעות בזמן: בונים מדינה במזרח התיכון,

ירושלים: הוצאת מט”ח, 2009, עמ’ -8 111(.

�لذ�كرة و�لذ�كرة �مل�شادة يف �ملدينة �لأدبية:حيفا �لنتد�بية يف �للغتني، �لعربية و�لعربية حن بار-يت�شحاق

56

الرواية السائدة. وكما أوضحت في أطروحة الدكتوراه، فقد جنح األدب الحيفاوي، على مدار السنين، إلى عرض روايات مضادة للرواية المهيمنة وتحديها والسعي إلى تقويضها. إن التمثيالت األدبية للمدينة تقوم على حراسة وفرض الحضور الثقافي لروايات ووجهات نظر مختلفة، بعضها لم تكن مقبولة حين ظهرت هذه التمثيالت.6 هذا هو الوضع كذلك في التي أحاول الكشف عنها بوصفها موضعا لذاكرة التمثيالت األدبية لحيفا االنتدابية حالة مضادة. لفعل ذلك سأحاول في معرض ذلك التركيز على عملين أدبيين، األول عمل أدبي صدر باللغة العبرية واآلخر باللغة العربية، وقد انبثق هذان العمالن من باطن المنظومة الثقافية لدولة إسرائيل، أعني في مقابل رواية الذاكرة المهيمنة، وكالهما يشكالن، بنظرة رجعية وانطالقا من منظور الحنين، ذاكرة حيفا االنتدابية بصورة مناقضة لهذه الرواية

المهيمنة.

ة حديد دمشق” - الحنين إلى حيفا الكوزموبوليتية

“سك

H.( صدر النص المسرحي “سكة حديد دمشق”، لألديب المسرحي هيلل ميتلبونكتتجري أحداثه أن إال ،2010 سنة في المسرح Mittelpunkt(، وعرض على خشبة إلى وصف الحنين منظور من المسرحي العمل هذا ينطلق 7.1942 سنة في حيفا في اإلسرائيلية للرواية تماما مغايرة تاريخية رواية لصالح جمهوره ويبني االنتدابية، حيفا المهيمنة. تعرض حيفا االنتدابية بوصفها حيزا كوزموبوليتيا، حيث يعيش اليهود والعرب والبريطانيون سوية وتربطهم عالقات صداقة واحترام متبادل. وتعرض القوميتان اليهودية والفلسطينية بوصفهما عنصرا مفضيا إلى تقويض اإلمكانية الكوزموبوليتية هذه في حيفا

االنتدابية.

,Chen Bar-Itzhak, ”The Dissolution of Utopia: Literary Representations of Haifa :6 وفي هذا السياق، ينظر كذلك from Altneuland to Later Israeli Works“, Partial Answers: Journal of Literature and the History of Ideas

.323-342 ,)2016( 2 ,14

7 تناول هيلل ميتلبونكت )من مواليد سنة 1949(، على مدار أربعة عقود من اإلنتاج المسرحي، بصورة مكثفة قضايا اجتماعية من بينها

وضع ومكانة الناجين من المحرقة النازية في المجتمع اإلسرائيلي )القضية التي أشغلته بوصفه ابنا لوالدين نجوا من المحرقة(، وتجاهل

بلدات األطراف، والحالة االجتماعية للنساء، وفساد البرجوازية اإلسرائيلية. يتميز العمل المسرحي الحالي وخالفا لبقية أعماله المسرحية

األخرى، بأنه ال يتناول واقعا حاضرا بصورة نقدية، وإنما يتناول ماضيا معروضا من منظور الحنين، ويبرز النقد للواقع القائم على هذا

المنظور. لالستزادة في النقاش والدراسة حول أعماله المسرحية، الصادرة بين السنتين 2000-1970، ينظر: נורית נתנאל, מראות

נשברות: ייצוג הישראליות ועיצובה במחזותיהם של יהושע סובול והלל מיטלפונקט, תל-אביב: הקיבוץ המאוחד, 2012,

עמ’ 170-161.

�لذ�كرة و�لذ�كرة �مل�شادة يف �ملدينة �لأدبية:حيفا �لنتد�بية يف �للغتني، �لعربية و�لعربية حن بار-يت�شحاق

57

يعرض هذا العمل المسرحي شخصيات يهودية وعربية وبريطانية، وبالرغم من أن بالعبرية(، الناطقين إلى جمهور الخطابي التوجه )باعتبارها العبرية األساسية هي لغته واإلنجليزية والعربية العبرية األربع: باللغات تدور الشخصيات بين الحوارات أن إال أيديولوجية تحمل ومستقلة مثقفة يهودية امرأة سارة، هي المسرحية بطلة والروسية. كوزموبوليتية، تسعى إلى نشر أيديولوجيتها بين صفوف سكان المدينة. وكذلك، مديرها ويحمل مثلها، ومثقف المستوى رفيع عربي محام فتحي، القريب وصديقها العمل في األيديولوجية نفسها. كان فتحي ووالد سارة عضوين في الحزب الشيوعي في حيفا، وكالهما استقاال منه إثر اختيار الحزب الشيوعي طريق القومية العربية. يفرض العمل المسرحي تعارضا بين سارة وفتحي من جهة، وبين شخصيات يهودية وعربية تحمل أيديولوجيات

قومية وأخرى متطرفة من جهة أخرى.

تستضيف حيث سارة، صالون في المسرحية للحبكة األول المشهد أحداث تدور أشخاصا من اليهود والعرب والبريطانيين الذين يتبادلون أطراف الحديث، ويعزفون على والعربية العبرية - مختلفة لغات بثالث بينهم فيما الحوار يدور ويغنون سوية. البيانو، اليهودية الشخصيات بين الوطيدة العالقات د يجس الذي الحوار ذلك وهو واإلنجليزية، واللغات الثقافات إطاللة على مختلف يقدم صالون سارة، النحو، هذا والعربية.8 وعلى فيه، ال بصفة الحاضرة فيه، بوصفه حيزا من شأنه أن يحتوي جميع األنفس الحاضرة انتماء الشخصيات إلى فئة قومية أو إثنية أو أيديولوجية معينة، وإنما على أساس العالقات ل انعكاس الشخصية اإلنسانية التي تربطهم ببعض. من هنا يدرك بأن صالون سارة يشككياني لمدينة حيفا االنتدابية، ذلك الحيز متعدد اللغات والثقافات الذي يتمتع بعالقات بين أشخاص من فئات إثنية مختلفة. نستنبط من هذا أن هذا المشهد يقوم بتشكيل ذاكرة حيفا االنتداب، فترة بخصزص المهيمنة الصهيونية للرواية تماما مناقضة بصورة االنتدابية وهي تلك الذاكرة التي تحتضن حيزا كوزموبوليتيا متعدد الثقافات واللغات وروابط وطيدة تتحكم بالعالقات بين فئاته اإلثنية المختلفة. وعليه، فإن منظور الحنين تجاه حيفا االنتدابية

يقوم بتشكيل المدينة، في سياقنا الحالي، بوصفها موضعا للذاكرة المضادة.

الهامة دراسته معرض في ،)F. Davis( ديفيس فريد االجتماع عالم لنا يوضح

ينظر، على سبيل المثال: الحوار الجاري بين سارة وفتحي ونيني وجالل وجون )הלל מיטלפונקט. 2010. מסילה לדמשק. תל-אביב: 8

גוונים, עמ’ 12(.

�لذ�كرة و�لذ�كرة �مل�شادة يف �ملدينة �لأدبية:حيفا �لنتد�بية يف �للغتني، �لعربية و�لعربية حن بار-يت�شحاق

58

في نفتقده ما عن لنا يكشف الحنين منظور أن اجتماعية، ظاهرة بوصفه الحنين حول حاضرنا أكثر من كشفه لنا ماذا جرى حقيقة في الماضي.9 وإذا انطلقنا من هذا الطرح، ك الرواية القائمة على منظور الحنين، المتشكل في هذا العمل يستنتج بالضرورة أن محرتتمثل التي الصعوبة تلك الحاضر، الواقع في بالغة يتمثل في لمس صعوبة المسرحي، في اإلحساس بغياب المشاركة والمساواة بين الفئات المختلفة في المجتمع، وبأن القومية بصورة عامة، والصهيونية بصورة خاصة، هي العامل المركزي الذي يفضي إلى غياب المساواة في المجتمع في واقعنا الحاضر. بناء على منظور الحنين، فإن ميتلبونكت الذي يكتب عن واقع ينطوي على حقيقة أن القومية قد هزمت الكوزموبوليتية، يتوجه صوب ا على وضع الصراع القائم حيفا االنتدابية، ويقوم بتشكيلها من جديد، كما لو أنها تمثل رد

في حاضرنا.

تشغل “سكة حديد دمشق” ) بالطبع، المقصود هو سكة حديد الحجاز(، ضمن هذا العمل المسرحي، دور الرمز األساس – الرمز إلى حيفا ضمن المحيط الشرق أوسطي؛ وكذلك تشكل المسرحية كناية عن العالقة الممكنة التي تربط اليهود بالعالم العربي المحيط بهم. نكتشف الحقا في العمل المسرحي أن الحبكة تجري خالل ما بات يطلق عليه “أيام الرعب المائتين” - هي أيام تقدم قوات الجيش النازي بقيادة اللواء روميل باتجاه المنطقة، ولم يكن واضحا في حينه ما إذا كان الجيش البريطاني قادرا على وقف هذا التقدم. إن سكة حديد دمشق هي المنصة التي يحاول فتحي العربي من خاللها إنقاذ رفيقته اليهودية سارة المقيم في دمشق. وعلى هذا ابن عمه إلى النازيين، وذلك من خالل إرسالها من براثن النحو، يبدو أن العالقة، المتجسدة رمزيا في سكة الحديد، التي تربط حيفا بالشرق األوسط، وبعبارات المجاز المرسل، بين اليهود والمحيط العربي، توحي في العمل المسرحي بعالقة تتضمن قدرة لخالص اليهود. إن هذه العالقة غير قائمة في حاضر الجمهور، وال يمكن لها أن تكون قائمة، ولو على الصعيد الرمزي فقط، ألن سكة الحديد الواصلة بين حيفا ودمشق قد اندثرت، كما هو معروف للجميع، مع إنشاء الدولة القومية، وأن الخطوط التي امتدت من حيفا باتجاه بقية مدن الشرق األوسط قد أوقفت عن العمل. وفعال، نكتشف الحقا في ت إلى وقوع العمل المسرحي، أن شخصيات قومية وتلك المغالية في نزعاتها القومية قد أدأحداث مأساوية وعملية قتل على سكة الحديد، ذلك القتل الذي يرمز إلى اندثار اإلمكانية

.Fred Davis, Yearning for Yesterday: A Sociology of Nostalgia, New York: Free Press, 1979 :9 ينظر

�لذ�كرة و�لذ�كرة �مل�شادة يف �ملدينة �لأدبية:حيفا �لنتد�بية يف �للغتني، �لعربية و�لعربية حن بار-يت�شحاق

59

�لذ�كرة و�لذ�كرة �مل�شادة يف �ملدينة �لأدبية:حيفا �لنتد�بية يف �للغتني، �لعربية و�لعربية حن بار-يت�شحاق

الكوزموبوليتية.

على هذا النحو، فإن منظور الحنين إلى حيفا االنتدابية - وتشكيلها في إطار رواية الذاكرة المضادة، المغايرة عن رواية ذاكرة الجماعة المتسلطة حول فترة االنتداب - يتيح للكاتب المسرحي لمس إمكانية إيجاد واقع بديل، ليس قوميا وإنما كوزموبوليتيا، ذلك الواقع الذي يشار إليه بأنه ربما كان من األفضل لو أنه هزم إمكانية الوجود القومي.

“إخطية” – حنين لحيفا العربية

تتميز كذلك رواية إميل حبيبي “إخطية”، الصادرة في سنة 1985، بمنظور الحنين، وتقوم بتشكيل حيفا االنتدابية بوصفها موضعا للذاكرة المضادة - ولكن من صنف مغاير تماما. تتقدم الرواية زمانيا بدءا من الواقع الحالي المعيش في حيفا وصوال إلى أيام صبا الراوي في حيفا االنتدابية. وأسوة بعمل ميتلبونكت المسرحي، نشهد في رواية حبيبي كذلك محاولة لتشكيل متجدد لذاكرة الماضي، وتشهد رواية الحنين على ما يفتقد له في الحاضر. إن البريطانيين كقوة سلطية في حيفا االنتدابية من منظور حبيبي غير حاضرين تقريبا، بل إن المدينة تتشكل في الرواية بوصفها حيفا العربية. وعلى هذا النحو، نشهد أن الكاتب هي وهذه البريطاني”. االنتداب “أيام ال العرب” “أيام تعبير االنتداب فترة على يطلق الذاكرة المضادة لحيفا االنتدابية التي تسعى الرواية إلى تشكيلها. إال أنها مدينة أيام الصبا كذلك، وبهذا، يكون توصيفها يحمل طابع الحنين الصريح ترافقه مشاعر من الفقدان الشديد تتراوح بين ما هو ذاتي واجتماعي- فقدان تلك األيام، وفقدان إمكانية تحقيق الكيان الجمعي

الكامنة فيها كذلك.

تستهل الرواية بمشهد ازدحام مروري شديد، يبدأ من شارع هحالوتس ويزحف رويدا الناجم عن المروري، بكاملها. يحمل هذا االزدحام رويدا حتى يشل حركة مدينة حيفا ظهور مخلوق فضائي، دالالت رمزية في الرواية ويدب الحياة في الحبكة: بداية، تظهر أمور مفاجئة، مثل ظهور إخطية، وثانيا، يمنح هذا االزدحام تداعي تزاحم ذكريات حيفا االنتدابية في وعي الراوي، الجالس أمام مقود مركبته يتفكر بحيز المدينة المحيط به من

كل ناحية.

يطل علينا في مستهل الرواية مشهد حيز المدينة في الوقت الحاضر: شارع هحالوتس بأكشاكه وتجاره والمركبات العالقة في اختناقه المروري. ولكن شيئا فشيئا ينبلج من بطن

60

هذا االختناق حيز مدينة حيفا االنتدابية. فيصف لنا الراوي المشاهد المحيطة به، وبالرغم أنه يذكر األسماء السابقة من أنه يستخدم األسماء الحالية لإلشارة إلى معالم المدينة، إال كذلك، تلك األسماء المعتمدة في “أيام العرب”. وعلى هذا النحو، يتحول “جسر باز” إلى “جسر شل”، و”شارع بن يهودا” إلى “شارع الناصرة”، و”شارع خطيبات جوالني” إلى الدالالت بجميع وذلك الجبل”، “شارع إلى هتسيونوت و”جادة فيصل”، الملك “ميدان

الرمزية التي تحمله هذه األسماء وغيرها كثير )ص 23-28(.

التي الحياة تغييب إلى الطرقات ألسماء اإلسرائيلية المؤسسة تغيير عملية تهدف كانت تدب سابقا في هذا الحيز، وفي أعقاب ذلك تغييبها عن الذاكرة الجمعية اإلسرائيلية )وأستذكر هنا كالم بيير نورا عن العالقة بين المواضع والذاكرة والشعب(.10 إن استحضار األسماء األصلية للشوارع والطرقات في معرض السرد الروائي للرواية الحالية وتغلغلها الحياة ويبعث كما جديد، من السابق المدينة حيز ليفرض حضور الراوي، وعي في للشوارع والطرقات القديمة ودبيب الحياة بالنشاط كيفما كان يجري فيها، وعلى هذا النحو،

ال بد وأن الكاتب يستحدث موضعا رمزيا للذاكرة المضادة.

إلى جانب استحضار ماضي حيفا االنتدابي وتغلغله في حاضر المدينة، يتعامل الراوي كذلك مع مسائل الذاكرة والنسيان، الذاتية منها والجماعية على حد سواء. يصف لنا الراوي الوضع في أعقاب صدمة النكبة، ويطلعنا كذلك على حاله هو في مستهل الحبكة، بوصفه حالة من النسيان الجماعي )ص 12(، ويضيف: “... هذا القدر، أكبر من أن تحتملها نفوسنا الغضة. فأحطنا الذاكرة بأكياس مألناها بالنسيان استحكمنا وراءها نصد غارات اليأس حتى لم يبق في الذاكرة سوى هذا السياج” )ص 86(. وفي الرواية تظهر قضايا متعلقة بالذاكرة العاطفية الصعوبة تلو األخرى: من جهة واحدة، هناك المرة والنسيان بصورة متكررة للتذكر، والمحاولة للنسيان بغية االستمرار في الحياة؛ ومن جهة أخرى، هناك اإلحساس بااللتزام األخالقي لتذكر الماضي. حين يبدأ الراوي بالتذكر التدريجي لحيفا “أيام العرب” يدرك أهمية الذاكرة ويؤكد عليها. إذ إنه عبر استحضار الذاكرة المضادة فقط، وهي الذاكرة التي تسعى السلطة المهيمنة على طمسها وتغييبها، تتاح الفرصة أمام تشكيل الهوية - وفي

حالة دراستنا هذه، الهوية الوطنية الفلسطينية.

Uri Ram, ”Ways of Forgetting: Israel and the Obliterated Memory of the Palestinian :10 وينظر في هذا السياق كذلك

.Nakba“, Journal of Historical Sociology, 22, 3 )2009(, pp. 366-395

�لذ�كرة و�لذ�كرة �مل�شادة يف �ملدينة �لأدبية:حيفا �لنتد�بية يف �للغتني، �لعربية و�لعربية حن بار-يت�شحاق

61

�لذ�كرة و�لذ�كرة �مل�شادة يف �ملدينة �لأدبية:حيفا �لنتد�بية يف �للغتني، �لعربية و�لعربية حن بار-يت�شحاق

تحتل حيفا االنتدابية، حيفا “أيام العرب”، في نهاية عملية التذكر المركبة، صدر خشبة المسرح. وإن نبرة الراوي تتغير تماما في هذا الجزء من الرواية: تنسحب النبرة التهكمية التي يتميز بها حبيبي لتفسح المجال أمام نبرة الحنين الخالية تماما من أي تهكم. ويصف لنا الراوي حي عباس، ببيوته األولى، وهو ال يزال في أطواره األولى، حيث الطبيعة ال تزال العنصر السائد فيه: أحراش الكرمل الطبيعية والجبال والبحر واألودية وبنات آوى والعصافير - تحتل جميعها المشهد في وصف حيفا “أيام العرب”. يتمشى عباس أفندي في بالرومانسية، إنه توصيف مشبع البساتين. الحارة ويبعث فيها سحره، ويلهو األوالد في يعبر عن الحنين إلى أيام الصبا ومراتع الطفولة واألماكن المفتوحة التي نمت فيها: “وما أوسع الدنيا في ذلك الزمن. الكرمل كله لنا والبحر ... دنيانا كلها كانت حالال علينا: السهل والجبل ... كانت الدنيا حالال، وكان العيش فيها حالال” )ص 70(. تتطبع حيفا االنتدابية هنا، الموصوفة بعبارات مغايرة تماما عن تلك المعتمدة في رواية المؤسسة اإلسرائيلية المهيمنة، بألوان الصبا. وكما أسلفنا، فإن الحنين إلى الماضي يكشف عما نفتقده في وقتنا الحاضر، وعلى هذا النحو، فإن مشاعر الحرية الموصوفة في حيفا االنتدابية خالل مرتع

الطفولة تشكل تعارضا لغياب مشاعر الحرية في حاضر الراوي.

يجدر التنويه بأن تذكر الماضي، أيام العرب، يظهر دوما في صيغة ضمير المتكلمين )نحن(. ال تستخدم الرواية ذكريات طفولة ذاتية تقريبا وال تستخدم ضمير المتكلم )أنا(،11 إذ توصف حيفا االنتدابية، فعليا، من خالل ذاكرة جمعية فحسب. وهذا االستخدام بالطبع هو مقصود من طرف الكاتب: تشكيل حيفا االنتدابية بوصفها موضعا للذاكرة المضادة تتوجه إلى جماعة بعينها وإنتاج ذاكرتها المفقودة من جديد، وتحديدا هي تلك الذاكرة التي تسعى الرواية المهيمنة إلى طمسها وتغييبها. تتحول حيفا االنتدابية في رواية “إخطية”، على هذا النحو، إلى موضع للذاكرة يتماهى مع الشعب، كما يطلعنا بيير نورا، ولكن مع شعب آخر مغاير عن ذلك الذي تنطوي عليه ذاكرة الرواية المهيمنة، أي مع الشعب الفلسطيني.

للخالصة، فإن العملين األدبيين، موضوع المقالة الحالية، يشكالن انطالقا من منظور للذاكرة المضادة، وهو موضع رمزي الحنين إلى مدينة حيفا االنتدابية بوصفها موضعا يقف في وجه رواية الذاكرة الصهيونية المهيمنة. يعرض منظور الحنين في كال العملين

Seraje Assi, “Memory, Myth and :11 ينظر على هذا الصعيد مقالة سراج عاصي الذي يرى في كتابة إميل حبيبي سيرة ذاتية جماعية

.the Military Government: Emile Habibi’s Collective Autobiography“, Jerusalem Quarterly, 52 )2013(, pp. 87-97

62

حيفا االنتدابية وكأنها “جنة عدن المفقودة”، اختفت في أعقاب إنشاء الدولة القومية اليهودية. إال أن ميزات جنة عدن هذه، وكذلك االستخدام األيديولوجي واألدبي لها، مختلفة تماما في كل واحد من هذين العملين: فالنص المسرحي “سكة حديد دمشق” يعرض حيفا االنتدابية بوصفها مدينة كوزموبوليتية، ويسعى أبطاله من اليهود والعرب بصورة فاعلة إلى تعزيز األيديولوجية الكوزموبوليتية على حساب القومية- اليهودية والفلسطينية. نكتشف في العمل المسرحي شوقا يهوديا إلى العودة إلى حالة تسودها المساواة بين اليهود والعرب، وغياب حالة التحكم باآلخر، وقد وقع االختيار على حيفا االنتدابية كمكان يلف إمكانية تحقيق هذه الحالة التي نفتقدها في حاضرنا. أما رواية “إخطية”، فتصف حيفا االنتدابية عبر منظور الحنين كــ”أيام العرب”، ال كأيام االنتداب البريطاني، ومن هنا فإنها تتشكل لتمثل تعارضا في مفقودة كونها األيام تلك اختفاء وتصف الحاضر، الوقت في اليهودية السلطة مع سياق الوطنية الفلسطينية. يميل التوجه السائد في األبحاث األكاديمية إلى اعتبار الحنين أساسا محافظا ورجعيا، يشجع على الجمود وإدامة المفاهيم السائدة، ويعترض على التغيير لذلك مناقضا دورا يؤدي أن للحنين يمكن العملين يوضحان كيف أن هذين إال والتقدم. ا للهيمنة، وذلك حين يتشكل هذا الحنين اجتماعيا ما يكون موضعا للذاكرة ودورا مضادالمضادة وانبعاث ذلك الموضع من جديد. في مثل هذه الحاالت، ال يستخدم الحنين لحراسة الرواية المهيمنة، بل على العكس من ذلك، فهو عنصر تآمري يقترح فرصا أخرى جديدة - ليس مجرد ذاكرة تستحضر الماضي وبثه في رواية مغايرة فحسب، وإنما تستحضره

لفهم الحاضر أيضا وفهم رموز مستقبل محتمل.

قائمة المراجع

حبيبي، إ.)1985(. إخطية. نيقوسيا: منشورات مؤسسة “بيسان برس” للصحافة والنشر والتوزيع.

אביאלי-טביביאן, ק’ )2009(. מסעות בזמן: בונים מדינה במזרח התיכון. רמת- אביב: הוצאת מט”ח.

גוברין, נ’ )1998(. כתיבת הארץ: ארצות וערים על מפת הספרות העברית.

ירושלים: כרמל.

�لذ�كرة و�لذ�كرة �مل�شادة يف �ملدينة �لأدبية:حيفا �لنتد�بية يف �للغتني، �لعربية و�لعربية حن بار-يت�شحاق

63

�لذ�كرة و�لذ�كرة �مل�شادة يف �ملدينة �لأدبية:حيفا �لنتد�بية يف �للغتني، �لعربية و�لعربية حن بار-يت�شحاق

מיטלפונקט, ה’ )2010(. מסילה לדמשק. תל-אביב: גוונים.

נתנאל, נ’ )2012(. מראות נשברות: ייצוג הישראליות ועיצובה במחזותיהם של

יהושע סובול והלל מיטלפונקט. תל-אביב: הקיבוץ המאוחד.

Assi, Seraje. )2013(. ”Memory, Myth and the Military Government: Emile Habibi’s Collective Autobiography,“ Jerusalem Quarterly 52, 87-97.

Bar-Itzhak, Chen. )2016(. “The Dissolution of Utopia: Literary Repre sentations of the City of Haifa, between Herzl’s ‘Altneuland’ and Later Israeli Works,“ Partial Answers: Journal of Literature and the History of Ideas 14(2), 323-342.

Davis, Fred. )1979(.Yearning for Yesterday: A Sociology of Nostalgia. New York: Free Press.

Foucault, Michel and Donald Bouchard )eds.(.)1977(. Language, Counter-Memory, Practice: Selected Essays and Interviews by Michel Foucault, Ithaca, NY: Cornell University Press.

Legg, Stephen.)2005(. ”Sites of Counter-Memory: The Refusal to Forget and the Nationalist Struggle in Colonial Delhi,“ Historical Geography 33, 180-201.

Nora, Pierre. )1996-1998(. Realms of Memory: Rethinking the French

Past. New York: Columbia University Press.

Ram, Uri. )2009(. ”Ways of Forgetting: Israel and the Obliterated Memory of the Palestinian Nakba,“ Journal of Historical Sociol ogy 22(3), 366-395.

64

מאבק העיר והכפר: הבניית גבולות ומיטוט דימויים באנקדוטות מפי ערביי הגליל

עאמר דהאמשה

המחקר על ההומור בעולם הערבי ובכלל כך ההומור בחברה הערבית-פלסטינית

)Sense of place( מצומצם לגמרי. מצומצם ביותר הוא העיסוק בתפיסה של המרחב

, לחסר הפרסומים המדעיים על ההומור בחברה הערבית-פלל יההומור הערבי. להערכת

סטינית בישראל, כלומר, הבדיחות והאנקדוטות שערבים מספרים לערבים על ערבים

תושבי הארץ, יכולות להיות שתי סיבות מרכזיות: הסיבה הראשונה היא יחסי הכוח

בין הרוב היהודי והמיעוט הפלסטיני בישראל, שהביאו להתעלמות יחסית של מחקר

הספרות העממית בישראל, במיוחד בתחילת דרכו, מן המורשת התרבותית העממית של

הפלסטינים בישראל. מחקר זה, בתקופה שקדמה לקום המדינה ועד לשנות השבעים

לאומית זהות חיפוש רומנטיות של המוקדמות של המאה העשרים, הושפע ממגמות

קשורה השנייה, הסיבה בארץ. היהודיים השורשים את שתצדיק סבא’’, ב’’ישראל

לממאפיינים פנים-תרבותיים פלסטיניים, קרי, רגישות הכרוכה בחקר ההומור ובתיעו

דו בחברה זו. סוגה זו בשל אופייה התמאטי המיוחד, דוגמת הלעג לאחרים, במקרה

שלנו הלעג של ערבים לערבים, דורשת טיפול זהיר. אפשר שחוקרים פלסטינים נמנעו

מלחקור נושא זה מחשש להיתפס כמעמיקים את אחיזתו של שיח העלול להרחיב את

השסע הפנימי בחברתם, ובסופו של דבר יביא להכפשת שמם. חיזוק להלך רוח זה הוא

אולי הספרון “אנקדוטות מכפרינו” פרי עטו של נאיף סלים מפקיעין שבגליל )סלים

הבניית גבולות ומיטוט דימויים באנקדוטות מפי ערביי הגליל עאמר דהאמשה

65

הבניית גבולות ומיטוט דימויים באנקדוטות מפי ערביי הגליל עאמר דהאמשה

2001(. בחיבור זה קשה לאתר אנקדוטות שבהן קיימים אזכורים מזהים של הכפרים

והכפריים הערבים באזור הגליל, על אף שהם נושא ספרון זה. המציאות העולה מהעדר

הכתיבה על ההומור הפלסטיני ותיעודו היא עדות על מעמדו של הסיפור ההומוריסטי

כסוגה שתחום השפעתה אינו רק הומוריסטי אלא שעלולה ליצור לגיטימציה לדימויים

שליליים מקומיים.

לככאן תרומתו הצנועה של מאמר זה, המציגה ובעיקר מנתחת אנקדוטות המה

המספרים הגליל. אזור תושבי ערבים על והעליון התחתון הגליל ערביי בפי לכות

שרואיינו לצורך המחקר התבקשו לספר סיפורים הנמנים עם סוגת האנקדוטה )طرفة(.

את האנקדוטות רשמתי בשנת 2015 וחלקן נרשמו מפי סטודנטים וסטודנטיות ערבים

תושבי הגליל, שלמדו ב-2012 את הקורס “מבוא לספרות עממית” בהוראתי, במכללה

האקדמית הערבית לחינוך בישראל ל חיפה. במאמר אבחן כיצד האנקדוטה, באמצעות

עולם המבדה והמישור הלשוני, יוצרת חלוקה חברתית והפרדה מרחבית פנים-ערבית

גלילית על ידי העמדת מערכת יחסים א-סימטרית בין דמויות הבאות מישובים ערביים

בסיטואציה אלו דמויות הצגת ידי ועל ערביות מערים הבאות דמויות ובין כפריים

מצחיקה ובנסיבות של לעג.

תרבותיות גישות על ונסמכת ביקורתית קריאה היא באנקדוטות שלי הקריאה

הכופה ופעולה כוח של אמצעי אדם בני שקובעים ובהמשגות בקטגוריות הרואות

הגדרה ושם בזמן ומקום מסוימים לתופעה או לאנשים בעולם החברתי, ומציב גבולות

ולעתים בקרה, כפי שגורסים בארת‹, בורדייה ופוקו ולעתים בקרה ]לדעתי מיותרות או

Barth 1969, Bourdieu 1991, Foucault 1977(. החבל )ממחבר החסיר משהו[

Foucault( רה האנושית מתנהלת באין סוף סכסוכים בין קבוצות, טוען מישל פוקו

.)1977

האנקדוטה היא סיפור הומוריסטי קצר, שעל פי רוב מכיל אפיזודה אחת וסצנה

בודדת הכוללת שתי דמויות. האנקדוטה מציגה מקרה אמתי, או המעמיד פנים שהוא

אך המלא, בשמם מופיעים כלל שבדרך במציאות, החיים האדם לבני הקשור כזה,

לעתים היא מתארת מצב מנקודת מבט מדומיינת.

צורת השיח העיקרית של האנקדוטה היא הדו-שיח. זוהי סוגה המביאה ציטוט

66

שבו המספר מציג את חילופי הדברים בין הדמויות בדיבור ישיר או בדיבור ישיר,

עקיף. האנקדוטה מארגנת את הפעולה, המחשבה והדיאלוג של הדמויות הפועלות בה

בדפוס עלילתי עוקצני, תוך שהיא מכוונת להשפיע בצורה מסוימת על הקהל. מבחינה

רטורית מסתיימת האנקדוטה במשפט שיש בו עוקץ, שהוא סוף מה שהאוזן שומעת

.)Abrams and Harpham 2012 , p.365;381 ’אלכסנדר פריזר 2000, עמ(

לללוד לוי-שטראוס תפס ניגודים תרבותיים כאלמנטים העומדים בבסיסה של הל

שון האנושית, וככלי ניתוח להפקת משמעויות נסתרות בתרבות. בעקבות לוי שטראוס

לככדאי להוסיף מקור[, גם ההרצאה זו עושה שימוש רב במושג הבינאריות. הניתוח הל

לווני נסמך על תפיסה סטרוקטורליסטית שבמרכזה בחינת ניגודים מרחביים כגון: כפ

רי-עירוני, מרכזי-פריפריאלי, חוץ-פנים, גלוי-נסתר וקמצנות-נדיבות. השימוש בכלי

ניתוח של הניגוד הבינארי יסייע בחשיפת התפיסות הרעיוניות המגולמות באנקדוטות,

ובחשיפת הדרך שבה משמשים הניגודים באנקדוטה להבניית דימויים מרחבים וכפועל

יוצא מכך גבולות חברתיים.

דיון וניתוח

النارصه נצרת

“באחד הימים ביקר איש בא בימים בנצרת, הסתובב ברחובותיה, והעמיק חשוב אודותיה. בסיום סיורו, שאלו אותו “מה דעתך על תושבי נצרת”?

אמר: אתם, תושבי נצרת כל דבר אצלכם הפוך, על שום מה אתם מתרברבים?

אמרו לו: וכי מדוע לא?

ענה: “משפחת אל-מחרום )משפחת המסכן אולי עדיף המנוע( – אלוהים הרעיף עליהם ]על בני המשפחה[ מחסדו.

משפחת עבד אל-ע’ני )המשפחה של העשירים( – עניים.

משפחת אל-מטראן )המשפחה של הארכיבישוף( – מוסלמים.

ומשפחת רמצ’אן1 – נוצרים”.

ועוד...

1 רמצ’אן הוא חודש הצום אצל המוסלמים.

הבניית גבולות ומיטוט דימויים באנקדוטות מפי ערביי הגליל עאמר דהאמשה

67

הבניית גבולות ומיטוט דימויים באנקדוטות מפי ערביי הגליל עאמר דהאמשה

האנקדוטה על התרברבותם של אנשי נצרת מושמת בפי איש בא בימים שאינו

תושב העיר, ככל הנראה כפרי ממולח, המביע התרסה חברתית נגד השחצנות של אנשי

העיר. הזמן המסופר של האנקדוטה מתייחס לעבר, אפשר שזה העבר הקודם למדינת

ישראל, עת הייתה נצרת עיר ערבית מרכזית בגליל בפרט ובארץ בכלל.

ארבעה כינויים בשיח הדתי הנוצרי ובשיח הערבי-פלסטיני מכוננים את דימויה

כי למרים גבריאל המלאך בישר זה במקום ,” הבשורה ”ערש הראשון, נצרת: של

תתעבר מרוח הקודש וכאן נולד ישו; הכינוי השני, “ערש הנצרות”, כי ברחובות נצרת

אלה כינויים שני .)17 עמ’ ,2004 )סמארה גיל שלושים עד ישו גדל ובשכונותיה

ממקמים את נצרת כמקום קדוש עתיק-יומין וקושרים אותו לראשית הנצרות בארץ;

הכינוי השלישי, ”בירת הגליל ” )חמאדה 1986, עמ’ 3(, קושר בין העיר ובין הכפרים

לעערביים בגליל ומצביע על מקומה המרכזי של נצרת בחיי הכפרים הערביים, שבג

לל העדר שירותים קהילתיים מהם, נזקקו לפני 1948 ועד לשנים הראשונות להקמת

המדינה לבתי החולים, לשוק, למערכת החינוך ולמוסדות שבה; הכינוי הרביעי ”בירת

הציבור הערבי” קשור הוא למעמדה של נצרת, שהתפתח בתקופת השלטון הישראלי

והוא ממקם את נצרת כמרכז פוליטי של הפלסטינים בישראל, מקומם של התהלוכות

הפוליטיות של ועדת המעקב העליונה לערביי ישראל. נוסף לזאת, מאז 1948 נצרת

היא העיר הערבית הגדולה בארץ.

וכעיר מינהלי כמרכז מכן ולאחר דתי כמרכז נצרת של חשיבותה זאת, לאור

פוליטית הם האבן השואבת לכוחה החברתי-תרבותי ולדימויה המודרני והאליטיסטי.

מאז ועד היום, תושבי נצרת מתפארים בצורת היישוב המודרנית המיוחדת להם, קרי

כתושבי עיר, לעומת הנחיתות שהם מייחסים לשכניהם הערבים תושבי הגליל, בגלל

”הכל וורת יישובם הכפרית. בפי אנשים מנצרת מכונים השכנים בכינוי טיפוסי מכליל,

פרים ”, ולא בשמו המזהה של כל כפר, מתוך כוונה לבדל עצמם באמצעות יצירת פער

תרבותי ומעמדי בינם, כתושבי העיר, ובין אוכלוסיית הכפרים. הבידול של העירוניים

מהכפריים וההתעלמות מן הכפר כסובייקט איננה מצומצמת לאזור נצרת, הנה כי כן

על החלון הקדמי של אוטובוס מספר 45 שנסע בזמנו ממזרח ירושלים לשלושה כפרים

القرى(, הכפרים, במקום שמותיהם של כפל )ססביבת ראמללה הופיע הכינוי אל-קורא

רים אלה. כשהכוונה בכינוי זה היא לביר נבאלא, בית אכסא וביתלו.

68

הדימוי את לקעקע כדי שהובנה כסיפור האנקדוטה את לראות יש זה, באור

של נצרת כמרכז ולקרוא תיגר על הגבולות המפרידים בינה ובין הכפרים. התחבולה

להוכחת אי התקיפות של דימויי נצרת היא ריקון הדימוי החיובי של העיר, לא על

ידי נקיטת עמדה של ריחוק, אלא על ידי ביקור בה וסיור ברחובותיה: דמות הגיבור,

האיש הבא בימים, שהוא גם המספר, ”דמות מספר ”, כמו מצלמה חודר לכל מקום,

לרחובות נצרת ושכונותיה, רואה ומתעד אותם בתנועותיו, בחושיו ובזיכרונו. בסיום

הסיור הוא הופך, למספר עד-מתערב, המשתמש בידע שהוא חווה וראה באחד מימי

חייו, כדי לספר את סיפורה של נצרת מנקודת מבט קרובה. לאור גישתו של מישל דה

עליו ודיבור הליכה במרחב הקיימים באמצעות הכוחות נגד נרטיב ייצור על סרטו,

)דה סרטו 2002, עמ’ 68-65(, מרחב הפעולה של דמות מספר, קרי ההליכה שלו בין

שכונותיה ורחובותיה, מאתגרים את יחסי הכוחות על ידי התוודעות לאמת הפנימית של

המקום, של נצרת. בהיבט אחר, דמותו של המספר כאדם זקן הרואה את הנסתר, ומסיר

את המסכה מפני העיר באמצעות הומור היא אסטרטגיה נוספת של חברה שמרנית או

מסורתית לקבע את מעמדו הרם של הזקן בחברה, בשעה שמעמד זה מתערער.

באמצעות הליכה במרחב הפנימי של העיר מנכס המספר לעצמו את הטופוגרפיה

של המקום, ממפה את הסובייקט נצרת ובעקבות כך מפרק אותו, מנסח את הניגודים

ומבליט את חוסר הסימטריה בתבנית של מכתם, שימוש בהיפוכים בלשון משעשעת

לבבתבניות של תקבולת ניגודית, בחזרות ובמקצב ל רטוריקה המקלה על טיעונו להתק

בל על ידי השומעים ל תוך שהוא מוביל את הנמענים לעוקץ ומכוונם למסקנתו בדרך

מנצרת, משפחות שמות המסמנים, בין הניגודים את מבליט רק לא המספר קומית.

ובין המסומנים, המצב החומרי והזהות הדתית של משפחות אלה, אלא גם חושף את

”אין תוכם כברם”. הרעיון שהעיר נצרת נצרת. מכאן, שאנשי טיפשותם של אנשי

והמודרניות, שבהן והדימוי המהותי קרי הקדושה, העירוניות, האליטיסטיות מייצגת

העיר מתרברבת, אינן אלא כיסוי ואשליה. המרכזיות והאיכות שהעיר זוקפת לזכותה

לעומת השוליות שהיא מייחסת לכפרים, מרכזיות זו נשענת על כרעי תרנגולת. הרי

שמות משפחה אלה הם כינויים שהפכו לשמות משפחה. לדוגמה, את הכינוי ”משפחת

כוזבים, חושף כינויים וכך הפך לשם המשפחה. במתן נתנה החברה, עבד אל-ע’ני”

הזקן את טיפשותה של החברה המעניקה כינויים אלה ואת חוסר הבנתה את המציאות.

הבניית גבולות ומיטוט דימויים באנקדוטות מפי ערביי הגליל עאמר דהאמשה

69

הבניית גבולות ומיטוט דימויים באנקדוטות מפי ערביי הגליל עאמר דהאמשה

המתח בין העיר לכפר כניגודים של צורות יישוב גאו-תרבותית אף הוא נושא של

האנקדוטה ”העיר”, המסופרת בפי איש מעראבה על סח’נין.

העיר

כאשר סח’נין קיבלה מעמד של עיר, התלוצץ אחד מאנשי עראבה הפקחים: עד

אתמול היינו הרחק מהעיר אבל מהיום והלאה, העיר נמצאת תחת רגלנו )סלים 2001(.

לתת שורשו של המתח העולה מן המסופר באנקדוטה, יש להבין על רקע מתח תק

שורתי מתמשך בין שני היישובים. דימויים שליליים, בדיחות ודברי הלצה נגד עראבה,

הם חלק מרפרטואר הספרות העממית של תושבים מסח’נין, המדמיינים את עראבה,

לממקום שתושביו כילאים, שוטים, שכל דאגתם אינה נתונה אלא לאגירה של ממון. לעו

מת זאת, דימויה של סח’נין בתרבות העממית הגלילית הוא של מקום שאנשיו ידועים

בהכנסת אורחים ומסבירי פנים, ובשני העשורים האחרונים סח’נין היא המייצגת של

החברה הערבית בכדור-הרגל הישראלי. על מעמדה המרכזי אפשר גם ללמוד מהדקלום

של החרזנים בחתונות: ’’סח’נין יא כורסי אל-קצ’א - עראבה הג’י וארחלי’’ )سخنني يا

كريس القضا – عرابه هجي وارحيل( ’סח’נין, הנך מרכז האזור - עראבה גלי ועזבי’’!

ליחסים ביטוי היא מעראבה הפיקח האיש מפי המסופרת האנקדוטה כי נראה

יחסים אלה עלו מדרגה, בעקבות הפיכתה של סח’נין היישובים. בין שני הקוטביים

לעיר ב-1995. לאמור, מאותה נקודת זמן המאבק על התדמית בין שני היישובים לבש

צורה של מאבק בין שתי צורות יישוב, עיר לעומת כפר, ובקנה מידה רחב יותר בין

”עד אתמול מרכז תרבותי לפריפריה תרבותית. דברי ההלצה של המספר מעראבה:

היינו הרחק מהעיר אבל מהיום והלאה, העיר נמצאת תחת רגלנו”, אומנם ממצבים את

סח’נין כמרכז אבל בה בעת הם לועגים לסח’נין, שכביכול הותירה מאחוריה את עראבה

ככפר פריפריאלי. המספר איננו יכול להתכחש למעמדה הרשמי של סח’נין כעיר ואיננו

לככול לנקוב במגרעות אובייקטיביות מסוימות, ועל כן לא נותר לו אלא לגייס את התח

בולה הספרותית, להשתמש בצירוף ”תחת רגלנו”, שמובנו הגלוי הוא שהעיר, כייצוגם

של המודרניזם והמרכז, עתה סמוכה לעראבה ואילו מובנו המטפורי והרצוי למספר

ל סח’נין נותרה כפי שהייתה רמוסה, מקום חסר ערך ולמטה מעראבה. מאותו שימוש

וויזואליים, ביסודות שימוש ידי עלי המתעצם אפקט הקומי, האפקט נוצר מטפורי

70

דהיינו מילים הנושאות תמונות ויזואליות. נוסף למשמעות המטאפורית, ייתכן שהכוונה

השוכנת מסח’נין יותר טופוגרפית מבחינה גבוהה גבעה על השוכנת שעראבה היא

בעמק. לשון אחר הגובה הממוצע של עראבה מעל פני הים הוא 239 מטר ואילו הגובה

של סח’נין הוא 2.226 השאלה העולה היא לגבי מעמדה של אנקדוטה זו והלא עראבה

2014(? נדמה לי שחשיבותה של אנקל ייבלה מעמד של עיר לפני כחודשיים )במרץ

דוטה זו היא בשימור אופיים של המקומות ובשימור תפיסת המקום למרות השתנותו

עם השנים.

לסיכום מה מלמדות אותנו האנקדוטות?

הנקודה הראשונה, היא מיעוט אנקדוטות ערביות שהנושא שלהן הוא העיר לעומת

ריבוי יחסי של אנקדוטות על יישובים כפריים. יתכן שמיעוט האנקדוטות על העיר נובע

ממיעוטם של צורות יישוב עירוניות ערביות בתקופה העות’מאנית ובתקופת המנדט,

ואפילו עד ימינו היישוב העירוני הערבי הוא מיעוט לעומת היישוב הכפרי.

הנקודה השנייה, היא האנקדוטות של המספרים הכפריים על העירוניים מבטאות

את המפה המנטאלית של מספרים אלה3 את הגאוגרפיה האנושית ואת הייצוג הפנימי

זו שוכנת כפי שתפיסה והסובייקטיבי של המרחבים בתפיסתם של תושבי הכפרים,

בדמיונם של מספרי האנקדוטות. האנקדוטות הערביות על העיר הן פרקטיקה פואטית

המעצבת את המשמעות של המרחב הגלילי למקומות כתוצר של יחסי כוח חברתיים

והפרדות חלוקות יוצרות הן ”מגורית”. וקטגוריה חומרי ממד של כתוצאה רק ולא

ניגוד- יושביהם בתבניות של ואת המארגנות את המרחבים של היישובים הערביים

על: ”יישובנו הכפרי”, יישובו של הקול המספר, לעומת ”העיר” המושמת בפי המספר

לביקורת וללעג.

הנקודה השלישית, המשא והמתן הבין-יישובי מגולם באמצעות דמויות גבריות,

לךך בשמות כך באנקדוטות, ואילו הדמויות הנשיות מופיעות בסיפורים הנושאים ונות

נים על יחסי כוח בתוך היישובים, כפי שעולה ממחקרי על סיפורי השמות הגאוגרפיים

2 הלשכה המרכזית לסטטיסטיקה 2011.

3 מפה מנטאלית: ייצוג פנימי וסובייקטיבי של מרחב מסוים בתפיסה של פרט או של קבוצה )פורטוגלי 1999, עמ’ 73-70(.

הבניית גבולות ומיטוט דימויים באנקדוטות מפי ערביי הגליל עאמר דהאמשה

71

הבניית גבולות ומיטוט דימויים באנקדוטות מפי ערביי הגליל עאמר דהאמשה

בחברה הערבית.4 הדמויות באנקדוטות הן גבריות וברובן ייצוגיות, הן באות בימים

והן חסרות שם פרטי ומזוהות על פי מוצאן הגאוגרפי, קרי באמצעות שמות היישובים

שלהן, או על שם המשפחות המורחבות ל דרך עיצוב זו מסמנת את הדמויות כנציגות

של היישוב ותושביו ויוצרת זהות מרחבית קולקטיבית, למרות שהאנקדוטות מסופרות

הקיבוצי העיצוב באמצעות המספר. של חוויותיו את ומביאה אישית מבט מנקודת

וההומוריסטי, מספח המקום, נוסף על תכונותיו הפיזיות, תכונה סמלית; המקום הופך

למסמל של רעיון שונה ואפילו הפוך מהרעיון החיובי שהוא התקבע עליו. הדימוי של

המקום משקף את האופן שבו קבוצות חברתיות מנסחות את המשמעויות המשותפות

המיוחסות למקום זה. בפי הקול המספר נצרת היא ”עיר” של ניגודים, של מתרברבים

ואפילו כאוס שורר בה. נצרת אין תוכה כברה, בין המסמן נצרת כעיר ובין המסומן

שלה, קרי תושביה ורחובותיה אין קשר רעיוני. גם סח’נין לפי האנקדוטה היא מקום

שהתהדר בנוצות לא לו.

יותר על כי האנקדוטה מעידה טוען ) Davis1990( דיוויס הנקודה הרביעית,

הצד הצוחק מאשר על הצד הנלעג ותורמת לגיבוש מצד אחד ולהפרדה מן הקבוצות

השכנות מן הצד האחר. האנקדוטות על הערים נצרת וסח’נין כשהן יוצרות דימוי שלילי

ליישובים הכפריים שמקרבם באות חיובי דימוי יוצרות בה-בעת הן ליישובים אלה

הדמויות המלעיזות. מכאן, שהדימוי של יישוב מסוים מתייחס לדימוי של יישוב אחר

ונגזר ממנו על דרך ההנגדה. הסמיכות הגאוגרפית בין היישובים, או הקרבה הגאוגרפית

לייחסית, היא גורם פנים-סיפורי המספקת את המניעים ואת הסיבתיות לעימותים המי

לוליים והתקשורתיים בין העיר לכפר.

מן האנקדוטות עולים מאבקים אזוטריים בין-חברתיים על התדמית והיוקרה של

לייישובים הערביים. מאבקים אלה חושפים מרחב מורכב והטרוגני למדי. כאשר האנ

נגד תושבי העיר, היא מביעה את קדוטה מביאה את דברי ההלצה של איש מהכפר

מאבקה של הפריפריה במרכז ולהפך. בדרך זו יוצרות האנקדוטות חלוקות חברתיותל

מרחביות, חלוקות אלה הן למעשה הפרדה בין השווים יותר והשווים פחות. במקום

שבו יש הפרדה, אין שוויון: לא בין צורות יישוב, לא בין מעמדות, יישובים, ולא בין

קהילות.

4 דהאמשה )2013(.

72

הער היישובים בין ומרחבית מעמדית תודעתית, הפרדה יוצרות לאאנקדוטות

ביים בדרך של סאטירה ובסגנון קומי ומציגות אירועים נקודתיים ומצבים מסוימים,

אך אפשר שהן אינן מנותקות מן ההקשר ההיסטורי של החברה הערבית-פלסטינית,

ממציאות הפירוד והפיצול ששררה בקרב חברה זו בעיקר בתקופת השלטון הבריטי

בארץ כפי שמציין הלל כהן )הלל תשס”ד(.

לבבסוף, הנקודה האחרונה, הניסיון להתחקות אחר האנקדוטות הערביות-פלסטי

ניסיון להבין את האנקדוטות כשיח פואטי חברתי המתעצב בהקשר פניםל ניות הוא

חברתי ואידיאולוגי ובתור שיח המשקף ויוצר הפרדות וחומות סמליות בין יישובים

וקהילות. שיח זה מראה כי למונח גבולות יכולות להיות משמעויות אפיסטמולוגיות,

תודעתיות ותדמיתיות. שיח זה מצביע על התמשכות של בעיית הגבולות מן העבר אל

ומאבקים ממשיכות להיות מסופרות בימי לוווה. העובדה שהאנקדוטות על הפרדות

נו, ובקנה מידה עוד יותר רחב נפוצה הבדיחה בקרב צעירים ערבים המתבדחים על

יישובים ערביים אחרים היא שכיחה ל מציאות זו מראה שהמודרניות איננה מצליחה

להיפרד מהרעיון של קטגוריות והפרדות.

רשימת מקורות

אלכסנדר-פריזר, ת’ )1999(. מעשה אהוב וחצי. ירושלים. מאגנס.

דה סרטו, מ’ )2005(. ”צעדות בעיר”, תרבות אדריכלית. רחל קלוש וטלי

חתוקה )עורכות(, תל אביב: רסלינג, עמ’ 78-59.

חדאד, מ’ )1987(. פקיעין - אגדה, הווי ומסורת. תל אביב: עם עובד.

חמאדה, ח’ )1986(. ההיסטוריה של נצרת וסביבתה ]תאריח’ אל-נאס’רה

וקצ’אה[. עכא. דאר אל-אסואר עכא. )בערבית(.

ח’ורי, ג’ )2013(. הפולקלור והשירה העממית הפלסטינית. ]אל-פולקלור

הבניית גבולות ומיטוט דימויים באנקדוטות מפי ערביי הגליל עאמר דהאמשה

73

הבניית גבולות ומיטוט דימויים באנקדוטות מפי ערביי הגליל עאמר דהאמשה

ואלע’נאא אל-שעבי אל-פלסטיני[. חיפה. האקדמיה ללשון הערבית.

)בערבית(.

הציונות בשירות פלסטינים משת”פים הצללים: צבא .)2004( ה’ כהן,

ירושלים. 1948-1917, מודיעין, מדיניות, התיישבות, התנקשויות,

עברית הוצאה לאור.

לוי-שטראוס, ק’ )1973(. החשיבה הפראית. תל אביב. ספרית פועלים.

סמארה, ח’ )2004( . קיצור תולדות נצרת. נצרת: אל-סבאט. )בערבית(.

סלים, נ’ )2001(. אנקדוטות מכפרינו. נצרת: מחלקת התרבות הערבית.

)בערבית(.

הלשכה המרכזית לסטטיסטיקה )2011(. הרשויות המקומיות בישראל,

http://www.cbs.gov.il/public -.1531 מספר פרסום סח’נין ס

אחזור )תאריך tions13/local_authorities11_1531/pdf/273_7500.pdf.)26.12.2015

הלשכה המרכזית לסטטיסטיקה )2011(. הרשויות המקומיות בישראל,

http://www.cbs.gov.il/public מספר1531.- פרסום ’’עראבה’’

tions13/local_authorities11_1531/pdf/643_0531.pdf

)תאריך אחזור 26.12.2015(.

פורטוגלי, י’ )1999(. מרחב, זמן, וחברה בארץ ישראל הקדומה א.

רעננה: האוניברסיטה הפתוחה.

פינטו-אביקסיס, נ’ )2014(. הטווס, המגוהץ וחצי האישה. ירושלים:

מכון בן-צבי.

Abrams, M.H, and Harpham, G. )2012(. A Glossary of Literary Terms,

Tenth Edition. Wadsworth. Boston.

74

Barth, F. )1969(. Ethnic Groups and Boundaries: The Social Or-

ganization of Cultural difference, Allen and Unwin. London.

Bourdieu, P. )1991(. Language and Symbolic Power. Harvard

University Press. Cambridge.

Davis, C. )1990(. Ethnic Humor around the world. Indiana

University Press. Bloomington and Indianapolis.

Foucault, M. )1971(. The Order of Things: An Archeology of the

Human Science. Pantheon. New York.

הבניית גבולות ומיטוט דימויים באנקדוטות מפי ערביי הגליל עאמר דהאמשה

75

“לחיות באמצע”:

הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

אורנה לוין

במאמר זה אחשוף את ייחודיות הפואטיקה של המרחב הפוליטי ברומנים ברקאי

2009-1918(. אדגים כיצד העיצוב הספרותי של הערים ירושל )פפרדה לנעמי פרנקל

לים וחברון חורג מגבולות הפואטיקה אל עבר הפוליטיקה ואנסה להציע לכך הסבר

פסיכופואטי. בחינת המנגנון הפואטי של המרחב הפוליטי בטקסט עשויה להאיר את

ההיסטורי, המרחב בין שייווצר הדיאלוג הסופרת. של הפואטית-הפוליטית התודעה

המרחב הפוליטי, המרחב הספרותי והמרחב הנפשי יבליט את חשיבות הנושא באסופה

הנוכחית.

בשני הרומנים חווים הגיבורים תהליך חניכה שכרוך בעזיבת המרחב. לאור זאת

אישען על המתודה של טקסי המעבר כפי שפותחה על ידי ארנולד ואן-גנפ ואתמקד

באפיון המרחבים כמרחבים לימינליים בהלימה למאפייני המצב הלימינלי בהגותו של

ויקטור טרנר. אפיון חברון וירושלים ככרונוטופים מיתיים שהתרוקנו מסגולתם והפכו

לימינליים יתגלה כנקודת הציר של שני הרומנים. תופעת העיצוב הרוטט של המרחבים

תידון על רקע המודל הביוגרפי הסבוך של פרנקל עצמה ובהלימה לשקף הנפשי של

גיבוריה.

אורנה לוין הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

76

הרומן ברקאי כפרולוג לרומן פרדה

הרומן ברקאי עוקב אחר יהודי ספרד המגורשים שהשתקעו באנטוליה עד שייסדו

את הקהילה היהודית החברונית בשנת 1540. רומן ההמשך פרדה חוזר אל מאורעות

תרפ”ט בחברון ובודק את האופן שבו הפכו את ירושלים לגלות חדשה. שני הרומנים

עומדים כיחידה אחת במכלול הפואטיקה של פרנקל והם קשורים זה בזה בכל צירי

הנרטיב ובייחוד בעיצוב המרחב החברוני והירושלמי. הרומנים הללו שייכים לכתיבתה

המאוחרת של פרנקל, זו שראתה אור לאחר המפנה הפוליטי של הסופרת.

לררומן ברקאי, עליו שקדה פרנקל כארבע עשרה שנים, הוא ביסודו רומן היסטו

רי. אולם, סגנון כתיבתו פיוטי למדי והוא בולט כבר באוצר הלקסיקלי, במשלב הלשוני

ובצירוף הסינטגמטי של המילים. דבר היוצר לחן מוזיקלי. אל האקספרימנט הפיוטי

מצטרף אופיו האניגמטי של השיח ואלו יחד מעניקים לרומן את חיוניותו וייחודו. מלבד

אלו, ואולי בשלהם, ניכר שסוגת הריאליזם הפנטסטי מעשירה אף היא את הטקסט.

בבסיס היצירה סיפורם של קהילת מגורשי ספרד שמצאו מקלט בכפר אנטולי

נידח השוכן לרגלי הר געש. מבחינה מבנית, הפרק הראשון של הרומן המהווה פרולוג

הוא מעין מסע קדימה בזמן אל חצר היהודים החברונים, ומסע אחורנית בזמן לסיפור

הולדת מלכיאל בבקתה האנטולית. בתשעה עשר הפרקים הנוספים שזמנם הוא יממה

לעעונה, נרקם הדיאלוג בין האב מיגואל דה-סנטנה ובנו מלכיאל. כך יוצא שההווה הסי

פורי כמעט נעדר התרחשות עלילתית והנרטיב הדיאלוגי הוא מוקד הרומן.

דומיננטיות חברון, על אף שאיננה מרחב התרחשות ממשי בהווה הסיפורי, עולה

כבר בשם הרומן. השם ברקאי שולח חצים אינטרטקסטואליים למקור המשנאי הדן

בזמנו המדויק של קרבן התמיד.1 חברון היא המפתח לסדר היום הציבורי בירושלים,

מפני שרק כאשר עולה כוכב השחר ברקאי מעל חברון ניתן האות לתחילת העבודה

במקדש. במידה רבה הרומן פרדה ממשיך מהלך זה ומביא אותו לשיא.

במרחק כמה מאות שנים מברקאי מעלה הרומן ההיסטורי פרדה את שאלת מעמדה

של חברון בתרבות הישראלית שנים מעטות לאחר הקמת המדינה. העלילה מתרחשת

1 יומא ג, א ; תמיד ג, ב.

אורנה לוין הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

77

זמן פרסום הרומן. וחמישים שנה לפני עשרים וחמש שנים לאחר מאורעות תרפ’’ט כמובן, התאריכים העגולים חורגים מגדר המקרה.2

לההווה הסיפורי הנמתח על פני יממה בלבד ואף פחות ממנה, מתייחס לשבת חור

פית בה נקרא מלכיאל אשכנזי, גיבור הרומן, לצאת לפעולת תגמול בחברון עיר לידתו.

בשלהי שנערך משי’’ כפפות ’’מבצע ל ההדוקה ההיסטורית מהזיקה להתעלם קשה

1953. את חייו בהווה מנהל מלכיאל במתח שבין ’’זיכרונות חברון’’3 והתקווה לשוב

הזיכ הירושלמי. מתוך הבהובי ניסיון ההיטמעות חסר הסיכוי במרחב ובין לבביתה,

רונות, חלומות-הזיות ותמונות הפלשבק הרבות העומדות בבסיסו המבני של הרומן,

מתגלה חברון על פניה השונים לעיני הקורא. כמו בברקאי המוקד הוא בעבר כך שחזית

הרומן נעדרת כמעט התרחשות עלילתית. ליתר דיוק, היחס בין המסגרת החיצונית לזו

הפנימית נובע מכך שהמסע לחברון מהווה עילה חיצונית למסע הפנימי שחווה מלכיאל

4 אי לכך, המונולוגים הפנימיים הרבים של מלכיאל והרצף האימפולסיל .ממהלך השבת

בי של מחשבותיו מעצבים את הרומן במתכונת זרם התודעה, ובדרך זו מצומצמת עוד

יותר הדינמיקה העלילתית.

העניקה בחייו דומיננטיות מדמויות מלכיאל פרדת גם כמו מירושלים, הפרדה

לרומן את שמו. הדיאלקטיקה בין המרחב הירושלמי ממנו נפרד מלכיאל ובין המרחב

החברוני ממנו הוא לא מסוגל להיפרד לעולם, היא נדבך בנרטיב הזכרוני שעל צירו

מושתת הרומן. בתוך כך, האנלוגיות בין חצר היהודים החברונים לשכונת מחנה יהודה

’’כאן ועכשיו’’ ובין ’’שם ואז’’. התכת הזמן והמל יירושלמית מעצבות את המתח שבין

רחב ליחידה אחת מובילה אותי אל ההגדרה המושגית של הכרונוטופ.

כרונוטופ: זמן, מרחב ומה שביניהם

’’צורות הזמן והכרול ייכאיל באחטין, הוגה המתודה הכרונוטופית, ניסח במסתו

נוטופ ברומן’’5 את מושג הכרונוטופ השאול מתורת היחסות של איינשטיין. הכרונוטופ

2 חיה הופמן, “גלות בירושלים”, ידיעות אחרונות, המוסף לשבת, 7.5.2004, עמ’ 28-27.

3 נעמי פרנקל, פרדה, ירושלים 2003, עמ’ 16.

4 צור ארליך, “שבת ירושלמית מושלגת אחת”, מקור ראשון, מוסף תרבות, 12.3.2004, עמ’ 34.

5 המסה ראתה אור ברוסית בשנת 1975. בעברית ראו: מיכאיל באחטין, צורות הזמן והכרונוטופ ברומן: מסה על פואטיקה

אורנה לוין הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

78

ממזג יחד לכדי מהות אחת את ממדי הזמן והמרחב, באופן שבו הזמן בא לידי ביטוי

לממרחב והמרחב חובר לתנועת הזמן. כסטרוקטורליסט, ומתוך אופייה הכרונטופי המו

בהק של היצירה הספרותית ראה באחטין את החשיבות באיתור הכרונוטפים ובפענוח

תרומתם לעיצוב הקומפוזיציוני של הרומן.

באחטין מיקד את ראייתו הכרונוטופית בהיבט הז’אנרי של התופעה, אך הצביע

לםם על תפקידי הכרונוטופ בציר העלילתי. אף תהליך התהוות הדמויות מושפע מהכרו

נוטופ ונענה לו בעיצוב דמות טיפוסית מתאימה שאופייה, כמובן, כרונוטופי. לצד אלו,

יש לכרונוטופ תפקיד בהבניית מציאות ריאלית בעלת משקעים חברתיים-היסטוריים,

או לחילופין, בהבניית מציאות סימבולית-ארכיטיפלית בעלת שורשים מיתולוגיים.

לאאחטין פיתח בהרחבה את מרחב הסף כמרחב מעבר המכיל מיסודו את הפוטנ

ציאל המטאפורי של הכרונוטופ. ההמשגה המטפורית של מושג הסף קושרת לעבודתו

בין שלושה כתהליך המעבר טקסי את ואן-גנפ שאפיין ארנולד האנתרופולוגית של

שלבים: התנתקות מהמציאות הטבעית, שהייה על הסף והשתלבות מחדש בקהילה.6 על

לססיס עבודתו של ואן-גנפ פיתח ויקטור טרנר את השלב הלימינלי ומצא לו מספר מא

פיינים.7 לענייננו, מורכבותו של שלב השהייה על הסף נובעת מכך שבשלב זה ניטלת

מהחניך זהותו הישנה, אך הוא טרם בשל להכיל את זהותו החדשה.

לבבקש כעת לבדוק את האופן שבו מתהווים המרחבים של ירושלים וחברון כגילו

מים שונים של כרונוטופ הסף בהלימה לשקף הנפשי הלימינלי של הדמויות ולבבואתה

הפואטית של המחברת.

היסטורית, )מרוסית: דינה מרקון(, באר שבע 2007. בחלקו השני של הספר מנתחת הלנה רימון את עבודתו של באחטין על מתודת

הכרונוטופ. תרגום אנגלי של המסה מאכלס את רובו הכמותי של קובץ המסות של באחטין. ראו:

Michael Holquist)ed.(, The Dialogic Imagination: Four Essays by M. M. Bakhtin )trans. Caryl Emerson and

.Michael Holquist(, University of Texas Press, Austin 1981, pp. 84-258

Arnold Van Gennep, The Rites of Passage, )trans. Monika B. Vizedom and Gabrielle L. Caffee(, London 6 .1960

7 ראו:Victor Turner, The Ritual Process: Structure and Anti-Structure, New York 1995. בעברית ראו: ויקטור טרנר, התהליך הטקסי: מבנה ואנטי-מבנה, )מאנגלית: נעם רחמילביץ’(, תל אביב 2004.

אורנה לוין הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

79

“החלל הריק“: ירושלים ככרונוטופ הסף - רחובות העיר ובית מלכיאל בפרדה

לצצגת ירושלים כמרחב-זמן סף איננה אפשרית ביחס למכלול מאפייניה התרבו

תיים של העיר.8 הלוקוס הירושלמי שכבש את התודעה הספרותית בשנות ה-80 של

המאה ה-20 מיזג בתוכו את ארבעת הניגודים העיקריים של המיליה הישראלי: יהודים

- ערבים, דתיים - חילוניים, אשכנזים - בני עדות מזרח וימניים - שמאלניים.9 פיצולה

של העיר לא רק שאינו ממעיט מערכה הרב-תרבותי, אלא אף מעניק לה גוון מיסטי

ייחודי עם נטייה לאוניברסליות.

עם זאת, ירושלים על נופיה וסביבותיה ברומן פרדה משורטטת כעין העתק לא

מושלם של חברון. תחושת אי השייכות והניכור הקיומי המאפיינות את מלכיאל ביחסו

הירושלמי המרחב חברון. לקראת סף כמרחב-זמן העיר לסימון מוסיפה לירושלים,

מוגדר באמצעות צייני זמן, כדוגמת הצגת העיר כמקום לינה ארעי. האנלוגיה המתמדת

בין ירושלים בהווה לחברון בעבר מצמיחה את הפרובלמטיקה של “חיים שם ועכשיו“.

אלו מבטאים את הזיקה הבלתי אמצעית שבין הזמן-מרחב בכרונוטופ הסף, אשר הולך

ונבנה לנגד עיני הקורא ומכונן את הרומן כרומן סף במובן הכרונוטופי שלו. גם הסערה

הסף לכרונוטופ קושרת ובכך ובוהו כתוהו המרחב את מעצבת הכבדה הירושלמית לפניך” גבול ”עצור השלט את המסתיר השלג באמצעות היקום. בתולדות הראשון

פורץ המרחב גבולותיו, וכינונו כ”מרחב ללא גבולות”10 מרחיב את הסף הירושלמי

לכדי סף אינסופי.

ברומן וחשיבותו פרנקל של יצירתה קורפוס בכל מופיע סף במילה השימוש

הרכבת תחנת כדוגמת הריאליים המקומות ראשית, שיעור. מכל למעלה היא פרדה

ובית החולים הם מרחבי סף מיסודם, ואפיונם כמרחבים על פי ממדי הזמן בונה כל אחד

8 נורית גוברין, “גאוגרפיה ספרותית: דרכי עיצובן של ערים במפת הספרות העברית”, ספר הקונגרס העולמי למדעי היהדות )1994(, עמ’ 108-101. לסקירה היסטוריוסופית שמסקנתה כי ירושלים היא עיר שכל הקונפליקטים ממררים את חייה ראו:

גרשון שקד, ירושלים בספרות העברית, ספר הקונגרס העולמי למדעי היהדות )1998(, עמ’ 32-15.

9 דן מירון, אם לא תהיה ירושלים: מסות על הספרות העברית בהקשר תרבותי-פוליטי, תל אביב 1987, עמ’ 231. מירון עוסק במסה “אם לא תהיה ירושלים”, שעל שמה נקראת האסופה כולה, בהיסטי הלוקוסים שאפיינו את הספרות הישראלית מראשית

ימיה ועד העידן הירושלמי שלה.

10 פרנקל, פרדה, עמ’ 17.

אורנה לוין הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

80

מהם ככרונוטופ סף לכשעצמו. שנית, עיצוב הנרטיב הסיפורי כהליכה ברחובות העיר

המושלגת מעצים את הסף, באופן שבו הרחוב הוא ההמשך הישיר של הסף: “כאן אצל

תחנת הרכבת הנטושה מסתבר לה ]למרים[ שכל ההליכה ברחוב הארוך לא הייתה אלא צעדה לתוך זמן אבוד“.11

נוסף על עיצובה של ירושלים בהווה הסיפורי ככרונוטופ סף מתמשך, משמש בית

מלכיאל נקודת מוצא לדיאלוג בין הכרונוטופים השונים שהוצגו עד כה. מכאן צומח

אופיו הכרונוטופי והלימינלי של גיבור הרומן, מלכיאל די-מדינה. מיקום הבית כסף של

הסף על חורבותיה של שכונה ערבית שנהרסה במלחמת העצמאות מכוננת זמן-מרחב

פוליטי במיוחד.12 ההנגדה הברורה בין שכונת הגולים לחורבה ההרוסה בה בחר מנהיג

הגולים לנהל את חייו, מוסיפה לספיות אישיותו. לתיאור פנים הבית נודעה חשיבות

מעצם היותו “חלל מעבר“ דרכו שב מלכיאל בתודעה לחברון. הנכחת ההעדר באה לידי

ביטוי גם בחדר הנוסף בבית מלכיאל ובו מוצא מלכיאל מקלט לנפשו. לבסוף, ישנה

חשיבות רבה לתיאור שמשת החלון אשר ממנה משתקף כבמראה הסף הנפשי בו שרוי

מלכיאל בכל תקופת חייו בירושלים.

לרריגות מלכיאל ביחס לסביבה היא תכונה שאפיינה אותו עוד בחברון, אלא שה

זמן-מרחב הירושלמי מעצים שונות זו. ניתוח דמותו מגלה כי מלכיאל חי את חייו על

גבול המוקצה ההלכתי, החברתי והנפשי. בבגרותו בירושלים ממשיך מלכיאל לחיות

את עברו החברוני. העדר השעון בחייו מחזק את התחושה שיש לו זמן משלו. השעון

היחיד המצוי ברשותו הוא שעון ירושה מקולקל ובמובן זה, מהווה אף הוא פרט מאפיין

לניתוק מלכיאל מן ההווה. מלכיאל נתפס כמי שחי על פלנטה אחרת וכך מאפיין אותו

המספר:

“מלכיאל רואה את עצמו כחי באמצע, לא בחברון מזה ולא בירושלים מזה. לא

11 שם, עמ‹ 202. ההוספה בסוגריים וההדגשה שלי א”ל.

12 החורבה של מלכיאל בירושלים מטונימית לחייו ההרוסים ואנלוגית לאפיון החורבות בכפר האנטולי בברקאי. עניין זה מחזק את תפיסת הסף המוצעת כאן. יעל אראלי תפסה את בית מלכיאל כמרחב לימינלי והטרוטופי מעצם בעלותו הכפולה והצביעה על

מלכיאל כדמות לימינלית: יעל אראלי, בין ’אדם’ ל’מקום’: חברון כסמל תרבותי במקורות ובסיפורת העברית מימי הביניים ואילך, חיבור לשם קבלת תואר דוקטור לפילוסופיה באוניברסיטת בר-אילן, רמת גן תשס”ז, עמ’ 219-218. הניתוח הנוכחי מחזק את

הנחת הלימינליות ביחס לדמות הגיבור ומאיר אותה מהיבט נוסף. אלו נתמכים במבט כולל על יצירת פרנקל ומצביעים על האימפקט הפוליטי של הטקסט.

אורנה לוין הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

81

הגולים מזה ולא יוסקה וחבריו מזה. מלכיאל אינו שייך לא לכאן ולא לכאן“.13

כל חייו בירושלים הם חיים של סף. על סמך המודל האנתרופולוגי נראה כי השלב

הלימינלי ל שלב השהייה על הסף ל מסתמן אצל מלכיאל כמצב אינסופי. לפיכך, סיום

הטקסט. בגבולות מתוארת איננה תתרחש, אכן באם לחברון, והשיבה פתוח הרומן

גורלו של מלכיאל להישאר לעולם על הסף.

העיצוב הכרונוטופי של חברון: ’’עיר ישנה במדינה חדשה’’

מתפקדת חברון לגמרי. שונה כרונוטופי כיוון מעלה החברוני המרחב תפיסת

ובכמיהת המשולח בסיפורי בברקאי ניצניה כאשר הרומנים, של התשתיתי כמרחב

וכנדבך הכרחי המגורשים להגיע עדי חברון, ושיאה בפרדה בתפיסתה כציר העולם

במדינת ישראל המתהווה.

הזמן-מרחב החברוני בברקאי, ובאופן מודגש יותר בפרדה, איננו חלק אימננטי

בהווה הסיפורי, על אף שהוא מכונן אותו ברגש התקווה אל חברון כעתיד )ברקאי(

ובתחושת הזיכרון של חברון כעבר )פרדה(. כלומר, חברון מתפקדת ברומנים אלו כ

“העדר נוכח“ ל “עיר שאיננה ועודנה ישנה“,14 באופן שבו הדומיננטיות המודגשת שלה

בתודעת הדמויות מחזקת את הכיוון הנוכח, על אף שבתוך הוויית החיים העכשווית

חברון היא העדר.

ברי שתיאורי הנוף בחברון חורגים מהממד הריאלי של הקיום ובונים את חברון

כמרחב בעל כוחות מטאפיזיים ברורים. עיצוב זה נובע מכך שחברון הנה סמל תרבותי

המקפל בחובו את ההיסטוריה הענפה של האומה היהודית מראשית ימיה, עד כדי ש“כל

והפתח כרונוטופית ביסודה היא המכפלה מערת לחברון“.15 הגעגועים בכוח הארץ

ממנה לגן העדן, כמו גם המגע באבני חומותיה כמגע בנצח, והמערות הרבות השוכנות

בגבעות חברון, הם רכיבים המעבים את הגוון הכרונוטופי של חברון ברומנים.

חברון מוגדרת כאחותה התאומה של ירושלים, אלא שבעוד ירושלים היא העיר

13 פרנקל, פרדה, עמ’ 130.

14 שם, עמ‹ 170.

15 שם, עמ‹ 33.

אורנה לוין הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

82

הנבחרת, חברון היא עיר הבכורה. כלומר, חברון היא ההתניה לבניית המקדש במישור

הדתי ולהקמת המדינה במישור הלאומי. התניה כפולה זו אורגת יחד את שני ההדגשים

כנפות חברון“17 “מארבע פרנקל ברומנים.16 הצירוף החדש שיצרה שניתנו לחברון

כולו. כקוסמוס חברון את ומעמיד הארץ“18, כנפות “מארבע המקראי למקור קושר

שורשי התפיסה הקוסמולוגית של חברון נטועים בתפיסתה כסדנת האל בבריאת העולם

ובעובדה שלא רק שממנה נברא העולם בראשית, אלא שהבריאה מתחדשת בה בכל

בוקר מחדש. הכיצד?

תיאורי הזריחה והשקיעה הם בעלי חשיבות לניתוח הכרונוטופ הבראשיתי של

חברון. שם השחר מתמהמה לעלות והעיר עודנה במצב היולי של תוהו ובוהו, עד אשר

“יהי אור“ ויום חדש עולה על חברון. חברון היא עיר הבריאה לפתע קורא אלוקים

המתחדשת תדיר.

מתאר ולכן מהותית, היא חברון של בכינונה והטבע הנוף של הפונקציונליות

המספר הכול יודע את הירח המספר סודות הבריאה, או לחילופין את האדמה הטומנת

סודות אלו. מיתוס מקום הבריאה קשור בשדה האדמה האדומה בחברון ממנה נברא

האדם הראשון. מסירת הסיפור מדור לדור מסמלת את השתלשלות המיתוס בתרבות,

ואי ידיעת המיקום המדויק מסמלת את תקפותו של המיתוס. לבסוף, העובדה שהיין

“יין הבריאה“19 מוסיפה לבל ממיוצר בחברון סופג את תכונת המקום ומכונה בשל כך

ראשיתיות חברון על רקע נופיה.

מעמדה הבראשיתי של חברון איננו מתמצה במודוס זמני בלבד. הוא מוגדר אף

“עירו של אבל תתנועות מרחביות, כך שחברון נענית להגדרתה הכרונוטופית. הצגת

רהם אבינו מעבר לזמן, בקץ כל הדרכים“20 וכינוייה התכופים כעיר זקנה וישנה, עיר

הבראשית או עיר הבריאה, מצביעים על קשרי הגומלין שבין הזמן-מרחב בכרונוטופ

16 במישור הלאומי, אכזבת מלכיאל לאחר מלחמת העצמאות בה חלם על השבת חברון ליהודים נותנת ביטוי לתפיסתו כי “בלי חברון

תתנוון המדינה החדשה”: שם, עמ‹ 394.

17 נעמי פרנקל, ברקאי, ירושלים 1999, עמ’ 217.

18 ישעיהו יא, 12.

19 פרנקל, ברקאי, עמ’ 201.

20 פרנקל, פרדה, עמ’ 290.

אורנה לוין הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

83

של המרחב מוצג ברקאי הרומן את הפותחים הראשונים המשפטים בשני החברוני.

חברון באמצעות קטגוריית הזמן.21

וזו של זו של הקראים במאה ה-16 המתוארת בברקאי חצר היהודים בחברון,

היהודים הספרדים במאה ה-20 המשורטטת בפרדה, מוצגת לקורא באמצעות התנועות

בזמן, והעובדה שקרני השמש מקימות את הבתים הזקנים לתחייה בכל בוקר מחזקת את

נביעת הבריאה. לאור זאת, מקבל גם מוטיב השיבה לחברון מעמד מוטיבי כרונוטופי

של שיבה אל העבר בזמן ובמרחב.

לררושם האידילי שמטביעה חברון על הקורא איננו הרושם היחידי המשוקע בטק

“המל טט. אמנם זהו הרושם הגלוי, אלא שקריאה סימפטומטית מגלה כי חברון הנה גם

קום האחר...מקום בו נשמט יהודי מהשגחת האל“.22 בשבת הפרעות בתרפ”ט נראות

“כמו אש של הר געש“,23 והיסוד הגיהינומי הולך ומל ררני האור על מערת המכפלה

שתלט על חברון. גם רעידת האדמה ותוצאותיה מאפיינות את עוצמת המרחב החברוני

בכיוונו ההרסני דווקא. חברון איננה רק הראשית אלא גם האחרית.

העוני, השממה והזוהמה המצחינה של היונים היושבות על חומות מערת המכפלה

אינן מחמיאות לאווירת הקדושה בחברון. הריחות העולים מן השוק מפריעים אף הם

לקיום הריטואל הדתי במקום. גם הימצאותם של העורבים השחורים, הנחשים, התנים

וכלבי הענק בעמק חברון, מחזקים את ממדיו הדמוניים של המרחב. הלענה המרה אשר

נזכרת בתנ“ך שמונה פעמים, תמיד כמשל לדבר שלילי,24 והסרפד השורף הצומח פרא

מעבים את הכיוון המכלה בעיצוב המרחב החברוני. במישור הטופוגרפי ניכרת חברון

בגבעותיה תהום, סף על השוכנים התלולים במדרונותיה כסכינים, החדים בצוקיה

השוממות והצחיחות ובמעיינותיה הריקים.

המדבר של האקס-טריטוריאלי למרחב חברון קרבת את להוסיף יש אלו על

21 פרנקל, ברקאי, עמ’ 5.

22 פרנקל, פרדה, עמ’ 186. ההדגשה שלי א”ל. כינון חברון ברומן פרדה כ’מקום אחר’ נטוע בקונטקסט דו-לאומי.

23 שם, עמ‹ 150.

24 ירמיהו ט, 14 ; ירמיהו כג, 15 ; איכה ג, 15 ושם פס’ 19.

אורנה לוין הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

84

ולמרחב הערבי של אל-ח’ליל. כך הופכת חברון מהיות “אי שם מעבר לגבול“25 לכדי

היותה עצמה גבול. גבוליות חברון צומחת אף מכינונה כמרחב של פרעות והאנלוגיה

בין גירוש היהודים מארץ הספרדים ובין הגירוש מעירו של אברהם אבינו מעצימה את

אופייה הטראגי של חברון.

עד כה הוצגו שתי אופציות: חברון ככרונוטופ במובן הראשית וחברון כאחרית

המכלה. כיצד ניתן להסביר את הפער בין שני פניה של חברון? הן מנקודת המבט של

והן מנקודת הזמן של פרסום הרומנים, חברון היא פרובלמה טעונה ההווה הסיפורי

בשיח הישראלי המצביעה על ריקון המיתוס החברוני מתוכנו. המתח הנוצר בעקבות

העיצוב הכפול של חברון ברומנים מסמל את שלבי הגאות והשפל של המיתוס בתרבות:

”עירו של אברהם אבינו היא גן וכבשן גם יחדיו. היא שער פתוח וחומה סגורה.

היא סכין וכדור ופצצה ויונה צלויה וטעימה. ליורשים של אברהם אבינו הכול, הרע

והטוב ורקיעים זוהרים ועורבים צורחים ותנים מייללים”.26

חברון היא הכול. אני מציעה שהכרונוטופ החברוני טומן בחובו גרעין מיתי של

לרראשיתיות מתחדשת, אך המגע האנושי עם המיתוס המבקש כביכול להעצימו ולה

“אמא המוחלט: ניפוצו כדי עד המיתוס של וגובר הולך ניוון דווקא מוליד חיותו,

שרה מתה וחברון מתה“.27 בהיגד זה, נתפסת חברון בממדים אנושיים, ודווקא אדמתה

לששימשה כמקום הנביטה של המיתוס החברוני הופכת לאדמת קבורתו. הרומנים בר

קאי ופרדה הם ניסיון תרבותי להחייאת המיתוס, ולצורך כך טורח המספר בשימור כפל

הפנים של חברון ובהימנעות מהכרעת המתח לכאן או לכאן.

סיכום

הניתוח שהוצע כאן הדגים את האופן שבו יצירתה המאוחרת של פרנקל מבקשת

לההעמיד במוקד היצירה הספרותית את כרונוטופ הסף. הסף המרחבי על היבטיו הלי

מינליים והמיתולוגיים מסתעף בשכבת הטקסט לסף זמני, חברתי, לאומי, דתי ונפשי.

25 פרנקל, פרדה, עמ’ 335.

26 שם, עמ‹ 311-310.

27 שם, עמ‹ 287.

אורנה לוין הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

85

לששאלת החשיבות הפוליטית של התהלוך הפואטי, יש לחזור אל הביוגרפיה הס

בוכה של פרנקל: נעמי פרנקל נולדה בשנת 1918 בברלין. כנערה צעירה עלתה ארצה

“השומר הצעיר“. שבועת האמונים שלה לקוד והצטרפה אל חיי הקיבוץ של תנועת

החיים הקיבוצי נסדקה וברבות הזמן היגרה אל הבוהמה התל אביבית. גם זו לא הפכה

להיות לה בית של ממש ובשנת 1982 העתיקה את משכנה לחברון. באף לא אחד מן

המרחבים שבהם חייתה פרנקל הרגישה שייכת, או ליתר דיוק, בכל אחד מהם הייתה

כגולה במולדת, כמי שחיה על הסף.

לררומנים ברקאי ופרדה נכתבו וראו אור לאחר שהמחברת חצתה את הסף הח

זה, חציית הגבול של פרנקל ושל דמויותיה ומרחביה במבדה ברתי-הפוליטי. במובן

האמנותי ממצבת אותם על שולי הסף, על הקו הדק שבין הסף לסוף.

מקורות

אראלי, י’ )2007(. בין ‘אדם’ ל’מקום’: חברון כסמל תרבותי במקורות ובסיפורת

העברית מימי הביניים ואילך. חיבור לשם קבלת תואר דוקטור לפילוסופיה

באוניברסיטת בר-אילן, רמת גן.

ארליך, צ’ )2004(. ”שבת ירושלמית מושלגת אחת”, מקור ראשון, מוסף תרבות,

12.3.2004, עמ’ 34.

באחטין, מ’ )2007(. צורות הזמן והכרונוטופ ברומן: מסה על פואטיקה היסטורית,

)מרוסית: דינה מרקון(, באר שבע.

גוברין, נ’ )1994(. “גאוגרפיה ספרותית: דרכי עיצובן של ערים במפת הספרות

העברית“. ספר הקונגרס העולמי למדעי היהדות עמ’ 108-101.

הופמן, ח’ )2004(. ”גלות בירושלים”, ידיעות אחרונות, המוסף לשבת, 7.5.2004,

עמ’ 28-27.

טרנר, ו’ )2004(. התהליך הטקסי: מבנה ואנטי-מבנה, )מאנגלית: נעם רחמילביץ’(,

תל אביב.

מירון, ד’ )1987(. אם לא תהיה ירושלים: מסות על הספרות העברית בהקשר

תרבותי-פוליטי, תל אביב.

אורנה לוין הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

86

פרנקל, נ’ )1999(. ברקאי, ירושלים.

פרנקל, נ’ )2003(. פרדה, ירושלים.

שקד, ג’ )1998(. ירושלים בספרות העברית, ספר הקונגרס העולמי למדעי היהדות

, עמ’ 32-15.

Holquist, M. )1981(. The Dialogic Imagination: Four Essays by M. M.

Bakhtin (trans. Caryl Emerson and Michael Holquist), University of Texas Press, Austin 1981, pp. 84-258.

Van Gennep, A. )1960(. The Rites of Passage, )trans. Monika B.

Vizedom and Gabrielle L. Caffee(, London.

Turner, V. )1995(. The Ritual Process: Structure and Anti-Structure,

New York.

אורנה לוין הפואטיקה של המרחב הפוליטי ביצירת נעמי פרנקל

87

فولة في سير ذاتية

إحياء الط

أريئيل شطريت

وقد العربية، باللغة المكتوبة الحديثة الذاتية ير الس في يظهر الطفولة إن موضوع بداية مع الذات قصة تبدأ أن المنطقي فمن أوال، عدة. ألسباب طبيعيا أمرا هذا يكون حياة الكاتب، خصوصا عندما تكون القصة مكتوبة بشكل خطي كالسيكي، وهو األسلوب التقليدي الشائع. إضافة إلى ذلك، فإن كاتب السيرة الذاتية يسعى ألن ينقل ويظهر سيرورة حياته الراجعة إلى جذور هويته وكيف أصبح بما هو عليه اآلن . لذلك فهو يكتب عن نفسه ويوضح كانت نشأته، وانحدار عائلته، واقترانه بأصحابه، ومن هم معلموه واألشخاص ذوو الشأن في التأثير عليه، والتعرض للحديث عن المناسبات المهمة والمؤثرة التي كانت In My“ كتابه في )Tetz Rooke,1997( الباحث عي يد طفولته. في بصمة ذات ير الذاتية باللغة العربية هي واسعة االنتشار Childhood” أن الكتابة عن الطفولة في السلدرجة أننا نستطيع اعتبار هذه األعمال جنسا أدبيا )جانر genre( مستقال وقائما بحد ير الذاتية التي تركز على الطفولة كجنس ذاته. حسب رأيي ليس من المهم أن تعتبر السالطفولة، قصة تكشف الذاتية ير الس غالبية ألن خاصة ومنفصال؛ مستقال عمال أدبي االنشغال فإن ذلك على عالوة الطفولة. تتبع التي الفترة عن ث وتتحد تستمر وبعضها بالطفولة في الكتابة لسير ذاتية معروف في سير ذاتية غير عربية. األمر الذي يدلل على أن هذه ظاهرة معروفة في األدب والكتابة عن الذات. ويبقى األهم من تحديد الجانر هو الطريقة التي يروي بها الكاتب عن طفولته وبالتالي كيف يحيي الكتاب فترة طفولتهم. في

�إحياء �لطفولة يف �شريم ذ�تية �أريئيل �شطريت

88

هذه المحاضرة سأقوم بمعالجة تمثيالت متعددة للطفولة فيما يوصف بــ”سيرة ذاتية”.

يتحدث الباحث المعروف صبري حافظ عن “رقش الذات” في مقاله القيم والمركب )2002(: “تحوالت االستراتيجيات في السيرة الذاتية”. يقول حافظ: “فنحن هنا بإزاء نوع من اإلبداع األدبي الذي يخضع لمواضعات الكتابة من التخييل واإليهام. وهذا هو التلقي رات. تكشفها الوحيد الذي يكشف لنا حقيقة ما تنطوي عليه أية سيرة ذاتية من رؤى وتصولنا استراتيجيات الكتابة نفسها أكثر مما يكشفها لنا الرجوع إلى الوقائع أو مضاهاة ما مه لنا السيرة بما تنطوي عليه الوثائق، أو ما روته لنا التواريخ األدبية أو السياسية أو تقداالجتماعية للواقع الذي صدرت عنه. إننا حقا بإزاء لعبة نصية تتطلب منا الوعي بمحتوى دة استراتيجياتها النصية” )11(. بناء على ذلك، أود أن أتمحور حول االستراتجيات المتعد

ير الذاتية باللغة العربية. والمتنوعة في إحياءات مشاهد الطفولة في بعض الس

د تعد ذاتية معاصرة، وتحديد ظاهرة سير الذات في سأبحث وأدرس وظيفة ودور ير الذاتية تتميز بأنها تحتوي على األصوات فيها. فيمكن أن أصرح بما يثير الدهشة أن السدة إضافة إلى صوت الراوي -الضمير المتكلم المتوقع، وكذلك من الممكن أصوات متعدظاهرة هي وهذه الذاتية. ير الس أعمال بعض في الراوي صوت عن تماما االستغناء مفاجئة ألنها تناقض أبرز النظريات القديمة في النقد األدبي الغربي التي ظلت لمدة طويلة تتناول المفهوم التقليدي – الغربي – للذات، على أن هذه الذات تتسم بقدر كبير من الثبات والجمود. فبحسب تلك النظريات تعد الذات - أقصد األنا البطل – جوهر النص، ولهذا يهيمن صوتها على السيرة وتلعب دورا محوريا أساسيا طوال السرد، على الرغم من كون م به. هذه أصوات الشخصيات األخرى قد تهيمن في كثير من األحيان على النص وتتحكالظاهرة في حد ذاتها مثيرة لالهتمام وقد تلفت النظر إليها في رواية “األيام” لطه حسين ير الذاتية العربية الصادرة سنة 1929، وهي الرواية التي تعتبر رائعة ورائدة في كتابة السالحديثة. ففيها ال يشير الراوي إلى نفسه بضمير المتكلم أي “أنا” بل يشير إلى نفسه بأنه الشيخ “حكايتي شرح يطول” ناحية أخرى في رواية حنان نلحظ األمر من “الصبي”. )2005( إذ يروى السرد كله بصوت األم على الرغم من أنها سيرة حنان الشيخ الذاتية، فيختلط صوت األم الراوية بصوت البنت الكاتبة، ومن الممكن أن نقول بأن هذه سيرة ذاتية لهما معا. نرى مثاال آخر في سيرة “رجوع إلى الطفولة” )1993( للكاتبة المغربية ليلى أبو زيد حين يسيطر صوت األم على أغلب السرد، وتبدوان متنافستين مع بعضهما في

�إحياء �لطفولة يف �شريم ذ�تية �أريئيل �شطريت

89

رواية النص.

ما التناقض على يثير مباشر ومتواصل بشكل الذات الكالم عن االمتناع عن هذا يبدو بين وحدة الذات ورقشها أو باألحرى التفاعل الجدلي بين هوية فردية وهوية جماعية. وظيفيا، فإن هذه الميزة تظهر التوتر القائم بين الفرد والمجتمع وبين الشخصي والعلني-اجتماعي في نصوص كثيرة، مما يؤدي إلى سرد يشمل وجهات نظر متنوعة. وتتكون الذات بهذه الطريقة من خالل نظرة اآلخر لها، سواء أكان األخر شخصية أخرى أم سياقا ير-الذاتية تعبر من اجتماعيا قد ساهم في تشكيل هوية الذات. وما من شك أن نصوص الس

خالل طريقة الكتابة عن عالقتها مع اآلخرين والتفاعل معهم.

ير الذاتية الشهير )John Paul Eakin ,1999( أوجد المصطلح “سيرة باحث السذاتية نسبية” الذي يصف نوعين من “سيرة نسبية” – في النوع األول فإن السيرة تتضمن an entire social( لبيئة اجتماعية كاملة )”decisive impact“( التأثير الحاسمenvironment(، وفي الثاني فإنها تتضمن التأثير الحاسم لشخصيات رئيسية ومهمة، وهي في العادة عبارة عن أفراد العائلة )68(. مثال للنوع الثاني هي السيرة الذاتية لحنان يسيطر كثيرة ذاتية سير في سابقا. ذكرت كما )2005( يطول” “حكايتي شرح الشيخ صوت أو شخصية واحدة باإلضافة إلى شخصية الكاتب نفسه. إال أنني سأركز على النوع ر تفاصيل هذه الثاني حيث تظهر فيها وتبرز “بيئة اجتماعية كاملة” والكاتب يصف ويصود الكاتب فيهما نفسه من خالل البيئة البيئة التي نشأ فيها. أسلط الضوء على سيرتين يحداالجتماعية ويفهم القارئ أن ليس من الممكن فصل الذات عن هذه البيئة. فهنا قصة الكاتب تنبع من قصة البيئة. السيرتان اللتان أركز عليهما هما: “ظل الغيمة” لحنا أبو حنا األديب الفلسطيني، و”الجندب الحديدي” لسليم بركات األديب السوري. سأتناول وأحلل السيرتين من خالل خصائص وميزات البيئة االجتماعية الكاملة وإبراز مشاهد الطفولة التي تترتب

على ذلك.

صدرت “ظل الغيمة” لحنا أبو حنا في 1997، ومن خالل هذا السرد يصف أبو حنا فترة طفولته المعيشة في قرى ومدن مختلفة في فلسطين. ولد حنا أبو حنا سنة 1928 القدس، ورام هللا، بين أبيه بحكم عمل تنقلت عائلته ثم الناصرة، ينة قضاء الر في قرية و جفنة، و أسدود، وقرية نجد، وحيفا، و الناصرة، ثم عادت إلى الرينة – وهذه األماكن تشكل عناوين الفصول في السيرة غالبا. من الجدير بالذكر أن هذا النص مكتوب بالضمير

�إحياء �لطفولة يف �شريم ذ�تية �أريئيل �شطريت

90

الغائب وقد أطلق الكاتب اسم “يحيى” على البطل، وهذا يذكرنا برواية “األيام” لطه حسين التي يشير إلى نفسه فيها بضمير الغائب فيسميه “الصبي”. بالرغم من هذا األسلوب الجاف إال أن النغمة حميمة وعاطفية، واألهم من ذلك هو أن السرد يركز على تجارب الكاتب نفسه. بهذه الطريقة تتعمق الكتابة وتتأرجح بين اإلفادة بالمعلومات الشخصية والمعلومات الثقافية والتاريخية – من خاللها يتم اإلحياء لفترة تاريخية معينة، وهكذا هو يحافظ على دنيا مختفية ليس فقط بسبب مرور الوقت وإنما بسبب التغييرات الكبيرة الناتجة عن النكبة أيضا. من الواضح أن هدف الكتابة ثنائي – فهو يروي قصة شخصية فردية وفي نفس

الوقت يروي قصة شعبية ثقافية أوسع.

هنا أسأل: كيف يتم التعبير عن كل ذلك في سيرته؟ إن الكاتب يروي حكايات ونوادر شخصية عن نفسه وعن أهله، مثال عن تصرف أبيه الذي كان هو “ظل الغيمة” الحقيقي بسبب التصرفات القاسية وقد عامل ابنه بخشونة وقسوة طوال الطفولة، فهو كان يؤمن بهذه مان” )101-97(، يروي الكاتب بمزيج التربية الصارمة. في فصل عنوانه “قضيب الربالعصا “يؤمن كان الذي والده مع المضطربة العالقة عن والسخرية األلم دالالت من كوسيلة للتربية وتقويم السلوك” )99(. فهو يروي عن حادثة تركت أثرا عنده وذلك عندما طلب منه والده شراء علبة سجائر وأرسله إلى الدكان. كان ذلك في عتمة الليل، وقت أن ا في عمر سبع السنوات فقط. يصف الطريق المخيف: “الطرق كان )يحيى( صغيرا جدفي القرية غير معبدة، وبعضها تنبت الحجارة فيه كأسنان الكالب. والكالب بدأت تحتل بنبرات مختلفة وطبقات صوتية شتى” النباح الليلي، تتحاور وتتسامر، ويتمايز المسرح )97(. عندما وصل إلى دكان وجده مغلقا فــ “عاد إلى البيت وهو يتوقع تأنيبا شديدا على أمر ال ذنب له فيه”. لكن )يحيى( فوجئ عندما أرسله والده إلى دكان آخر أبعد من األول في البلدة العتيقة، وقال له في حال كان الدكان مغلقا: “دق على الباب” حتى يفتحه صاحب الدكان. كانت هذه “رحلة عسيرة” )98(، إذ إن “بين البلدة الجديدة والقديمة منطقة خالية من السكان، وفيها كروم زيتون كبيرة واجتياز هذه الكروم في العتمة مخيف، لكن” – وهو يسأل القارئ – “هل يستطيع الصبي أن يعلن عن خوفه هذا؟ مثل هذا اإلعالن يعرضه لغضبة شديدة وال يعفيه من المهمة. إنه يخاف أن يخاف” )98(. وهو يروي كل التفاصيل الدكان: “قول البوك هذا له صاحب فقال المخيفة، حتى وصل. الرحلة الصغيرة طوال السم بقدر يستنى للصبح”. عاد بالعلبة إلى البيت، سالكا الطريق المرعب إياه، وعندما عاد, “وضع العلبة على الطاولة دون أن ينتظر شكرا أو أي تعليق” )99(. هذه القصة تعبر

�إحياء �لطفولة يف �شريم ذ�تية �أريئيل �شطريت

91

عن قسوة أبيه وعن حدث مهم في طفولته، ولكن في نفس الوقت هذه القصة تدخل القارئ إلى القرية كما كانت تبدو في الليل في وسط الثالثينات –الطرق القديمة الوعرة والمظلمة، أصوات وأجواء القرية. وهكذا يعبر عن الجو العام للقرية من خالل ذكرى شخصية. من الجدير بالذكر أن الكاتب يروي في الفصل ذاته من الرواية عن ذكريات أبيه كما رواها الوعر العيد(– كان يمشي كيلومترات في 172, قصة الضباع, أبوه )169, قصة له ليعمل في بناء كنيسة على قمة جبل، كان يذهب قبل الفجر ويعود مع حلول المساء، فكل شيء نسبي. فقد يكون هذا تبريرا لتصرفات األب القاسية. االستماع إلى رواية أبيه لهذه

الذكريات كان جزءا مرموقا من طفولته.

في فصل عنوانه “المرآة”، نرى كيف يروي عن عادات يذكرها من طفولته من خالل الراوي: ب” – ويضيف “تشط كانت التي “هنا” خالته يروي عن فهو تجربة شخصية. “وقلما تجد رجال أو امرأة من أبناء ذلك الجيل دون أن تجد آثار التشطيب على أجسامهم” كانت بدونه. أو الفصد مع – الهواء كؤوس تستخدم كانت ذلك، إلى باإلضافة .)96(ماهرة أيضا في إزاحة الـ”عين”. يروي الراوي نادرة عندما ظنوا الخالة واألم أنه أصيب بالــ-”عين” ألنه بدا لهما متعبا ذاك اليوم. والراوي يبين أنه كان تعبان يمشي من القرية إلى الناصرة عند الفجر ويعود ماشيا متعبا في آخر النهار ولكنهما لم تصدقاه، فتنفذ الخالة

طقوسا إلزاحة العين ورفع الحسد عن )يحيى(.

البيئة عن وتفسيرات بتعليقات شخصية ذكريات العليم الراوي يمزج السرد في األوسع. في مقاله عن هذه السيرة يرى الباحث سليمان جبران أن هذه المالحظات تشبه ويقصد الحديثة، الفترة قبل ما العربية الكتابة على الغالب )255( االستطراد أسلوب بذلك أن الراوي يقطع دوام السرد ويضيف تفاصيل تبدو هامشية تربط القصة الشخصية بالبيئة المحيطة ويصلها بالمجتمع المحيط. هذه المالحظات – حسب جبران - تدور حول ثالثة هواجس أو محاور أساسية، أولها هو الهاجس الوطني الفلسطيني – أي تفاصيل عن النضال ضد االنتداب البريطاني والمشروع الصهيوني، والثاني هو المحور التوثيقي وفيه اللغوي فيه الثالث فهو المحور أما المحور توثق الطقوس والعادات والحكايات المحلية.

يفسر األلفاظ العامية باإلضافة إلى اإلتيان بلغة األغاني واألزجال.

أن أعتقد بل الثالث الفئات هذه إلى االستطراد بتقسيم مالحظات مقتنعة لست أنا كل التعليقات تخدم هدفا واحدا وهو إحياء بيئة قد طمست تماما بما فيها الثقافة والعادات

�إحياء �لطفولة يف �شريم ذ�تية �أريئيل �شطريت

92

والتقاليد واللغة في طفولته، ولذلك فأبو حنا يعبر تعبيرا عريضا قدر اإلمكان ومن نواح متعددة، فمن خالل هذه الطريقة يحيا واقع فلسطين كما كانت في سنوات طفولته من ناحية فولكلورية وليس من ناحية وثائق رسمية. وأمر تنقالته الكثيرة يساهم في بناء هذه السيرة باعتباره يرسم خريطة خاصة بفلسطين كما كانت قبل إقامة دولة إسرائيل من وجهة نظر

شخصية وحميمة.

يبرز االستطراد عندما يتدخل الراوي لكي يفسر مصطلحات محلية مثل “ تنيل” - الت في الغسيل وهي “رحم هللا زمان حين كانت النيلة حاجة شائعة تستعملها النساء المعدمادة زرقاء غامقة الزرقة داكنة...”اللون النيلي “نسبة إلى النيل”)208(. من خالل هذه النغمة الموضوعية يذكر قواميس مثل “لسان العرب” البن منظور، مما يمنح للقارئ زاوية أخرى لفهم الفترة التي مضت. كما ويوضح أنه تعلم الكثير من اإلصغاء للكبار – عندما سهر الليالي مع أبيه )139( واإلصغاء إلى حديث والدته مع العائلة والجارات )111(. فهو ينقل قصص أناس كثيرين، وبهذا هو ينقل أصواتا كثيرة ووجهات نظر كثيرة وعادات

قديمة وواقع عام ووأسع كما كان في فترة طفولته.

أنتقل اآلن من مشاهد فلسطين في الثالثينات إلى شمال سوريا في الخمسينات عبر السيرة الذاتية للراوي والشاعر واألديب الكردي سليم بركات الذي ولد في مدينة القامشلي في 1951. انتقل بركات في سنة 1970 إلى العاصمة دمشق ليدرس األدب العربي ولكن ذلك لم يستمر ألكثر من سنة، ثم انتقل بعدها إلى بيروت ومن ثم انتقل إلى قبرص وإلى السويد حيث يقيم اليوم – تكمن أهمية ذلك لكونه يكتب من المنفى. عنوان السيرة الكامل “الجندب الحديدي: السيرة الناقصة لطفل لم ير إال أرضا هاربا فصاح: هذه فخاخي أيها القطا” وصدرت في سنة 1980. السيرتان – سيرة حياة حنا أبو حنا وأيضا سيرة حياة سليم بركات - تكتبان في نوع من المنفى وال تعكسان مسافة من ناحية الزمان فحسب بل أيضا مسافة من ناحية المكان. في حين أن بركات موجود في المنفى الفعلي بعيدا عن مدينة طفولته، يبدو أن أبا حنا يسكن في المكان نفسه. وعلى الرغم من أن أبا حنا يسكن فعليا قريبا من مشاهد طفولته، إال أنه من الممكن أن نقول بأنه يسكن في نوع من المنفى بسبب النكبة، وهذا يعكس هدفا رئيسيا في كتابة السيرة وهو نقل لفترة أخرى و أيضا لمنظر آخر، يكاد يكون أجنبيا. فالمنظر المتغير البعيد من ناحية الزمان والمكان ينعكس في السيرتين

وهما تزخران بالحنين إلى المشاهد البعيدة.

�إحياء �لطفولة يف �شريم ذ�تية �أريئيل �شطريت

93

وهذا طفولية. نظر وجهة من طفولته مشاهد يصور أنه بركات سيرة في يبرز يبدو على العكس تماما من سيرة أبي حنا الذي يضيف تفسيرات وشروحات بصوت بالغ دور يؤكد الذي األمر “أنا”، بدال من “نحن” المتكلم بركات بضمير يروي وراو عليم. االطفال “كنا المثال: فعلى سبيل الذاتي. الفرد بدال من صوت السيرة في الـ”مجموعة” نهتم بالموتى، نعيش بالموتى. هذا دأبنا” )32(, وأيضا: “كنا صغارا آنئذ، صغارا يلهون بمراقبة اليرابيع “ )42(. ويتحدث عن “طفولتنا” )74( بدل طفولتي ويروي كيف “نحن” وليس “أنا” مررنا بكل التجارب، مثل – “نحفظهم عن ظهر قلب” )75( إلى آخره. بعد ا، مثل فراخ اإلوز، واقفين على المقدمة تبدأ السيرة: “كنا صغارا يا صاحبي، صغارا جدطرفي الشارع كسطور الكتابة” )15(. أمر ثان يعبر عن وجهة نظر طفولية هو اإلشارة إلى حوادث سياسية )62-61( بتفاصيل غير واضحة كما يفهم طفل ما الوضع من حوله

– بعكس سيرة أبي حنا، ففي هذا النص ليس هناك شروحات عدا عن الفهم الطفولي.

هذه السيرة تعبر عن المجتمع وليس فقط عن الذات في أغلب المضامين، فمشاهد طفولة البطل تشمل الناس الذين سكنوا في مدينته، والسرد يتركز عليهم ويروي تفاصيل شخصية عن البطل من خالل تعليقات عابرة. هذا في حد ذاته مثير لالهتمام في سياق سيرة ل الذات وأن أهم مشاهد الطفولة تلك الشخصيات ذاتية ونفهم من خاللها أن المجتمع يشكالبارزة من حولها التي بها تحدد وتوضح الذات نفسها من خالل حضورها في حياتها وفي مجتمعها. كما وأن هؤالء األشخاص ليسوا فقط أصحابه وأقرباءه بل قد يكونون شخصيات

سكنت بالقرب منه أو حفزت خياله، ومن خالل تذكرهم يميز مشاهد طفولته ويذكرها.

هذه الميزة مالحظة أكثر في المجلد الثاني للسيرة وعنوانه “هاته عاليا هات النفير س بركات كل فصل على آخره” )1982(، وهذه السيرة أيضا تكشف أيام طفولته. فيكرمناسبات ومشاهد أو بها، فيروي قصصا مرتبطة معينة، ألوصاف وصفات شخصيات معينة ذات عالقة بها. من الممكن أن نقول أنه في حين يروي المجلد األول الطفولة من ناحية أكثر شعرية، من خالل صور ورموز قد تكون غامضة ومبهمة، فبعكس ذلك، يشمل

المجلد الثاني قصصا قصيرة وتفاصيل واضحة.

من الشخصيات الواردة في المجلد األول: )الشيخ الخزناوي( ومريديه )74-75(، بينهم يبرز )شكرو( المريد )80-75( الذي كان يخيف األطفال – يقول الكاتب: نخاف “عينيه الجاحظتين ونوبات صرعه” )76(. ويروي عنه بعض القصص المرعبة، وأيضا

�إحياء �لطفولة يف �شريم ذ�تية �أريئيل �شطريت

94

عب” )81( وسط األوالد عندما كانوا عن صاحبه )حمدان( الذي كان يثير “عاصفة الريسمعون صرخات زوجته التي كانت طفلة عمرها إحدى عشرة سنة: فكانت تقص لألوالد الرعب “الرعب األوالد: على الرعب يسيطر كان كيف فيصف يضربها. كان كيف عب عب ذاته، بالهذيان الذي يسدله الر الرعب الرعب. به تبدأ األرض وبه تنتهي. وبالرم، على األعماق، كان علينا أن نتواصل في وسط كوكب من صراخ زوجة حمدان المتكومن صراخ مديد يستفحل ويستشري” )81(. نرى في هذا االقتباس أن الرعب يصبغ كل تجربة الطفولة وأن هذه الحادثة هي بمثابة تعبير عن األجواء العامة بدال من حالة فردية

فحسب.

د أن البيئة تفيض أما األمر الذي يبرز خاصا في سيرة بركات فهو أنه يريد أن يؤكهو العنف البارزة. ميزاتها فهذه والخوف، والرعب بالعنف تنضح وبمشاهد بالعنف الموتيف المركزي طوال السرد والموضوع الذي يلهم في بناء الحبكة. تبدأ السيرة بوصف مدينته: إلى الرئيس مجيء بمناسبة بموكب المشاركة المدرسة من طالب طلب عندما الموكب، وراء الهندسية الصفوف اختلطت ثم بيديه، حا ملو وسطنا مر الرئيس، “ومر مرارا, األرض فوضاها. سقطت على في عنيفة متدحرجة، كتل سوداء إلى وتحولت اآلدمية، وحين وصلت البحيرة للخروج من أجاهد وأنا األجساد واألرجل، بي تصطدم إلى البيت كان وجهي أقرب إلى التراب منه إلى وجه طفل. تلك كانت هي بداية العنف، يا صاحبي” )15(. فالكاتب كان شاهدا على مظاهر العنف التي سيطرت على البيئة، وقد انجرف وشارك في ممارسة أعمال العنف إذ هو ال يحكم عليها بل يقدمها كبنية تحتية لبيئته

وتجارب طفولته.

قة وعملية هو كان يشترك فعال في قتل وتعذيب الحيوانات )18, 52(، وفي السرالتهريب. فالعنف من حول الراوي تسرب وتسلل إلى داخل شخصيته نفسه، فيشهد الراوي على صيرورة التصرفات العنيفة لديه: “كان عنف الفرح “الرسمي” عنفا يفوق طاقة طفل ال رسمي، ومع ذلك كان علي أن أتحمله في خضوع ساحق، وأن أصير عنيفا بدوري،

عنيفا إلى درجة تفوق طاقة طفل” )16(.

كان طوال )51( أهله بيت في الرتيب” “الرعب من واالستراحة الوحيد التوقف فصل الصيف عندما يكون في زيارة لعمه وكان يلهو على ضفاف نهر الخابور مع أصحابه ومدارسها، المدينة بخريف مضرجة طفولة إلى “العودة يكره كان فلهذا ،)47-51(

�إحياء �لطفولة يف �شريم ذ�تية �أريئيل �شطريت

95

وبالمطر الذي يخرف غبار الصيف من األعالي فال يتساقط إال الطين )52-51(، فكان يرجع إلى “قفص الكبار وسلطتهم العريقة” )52(.

االقتباس هذا في يتجسد كما طفولته في ومنظر جانب كل إلى العنف تسلل لقد الذي يلخص طفولته كلها: “...تتفجر طفولتك طينا وطيورا عارية ميتة. تتفجر طفولتك بالدم، وفخاخا وبنادق صيد، ثة ملو خطافات حديدية وسكاكين، وجرارا مكسورة، وثيابا ما على األرصفة”)24(. في هذا االقتباس يسترعي انتباهنا اللغة التي وبطيخا أحمر مهشتعبر عن العنف، فكلمة “تتفجر” تتكرر مرات كثيرة، و من خالل هذه الكلمات الشعرية الدم إلى بلونه يرمز البطيخ فحتى الطفولة، جنبات لكل العنف اختراق الراوي يصف فيما يكتب بأن بركات نقول أن الممكن اللذيذ. ومن هنا من الطعام بدال عن واالنكسار عب”، إذ إن غالبية الصفات متضمنة في كلمات تعبر عن العنف. ادعوه “لغة العنف والرر للمفك وهو مصطلح ”systemic violence”-بالــ يعرف ما واقع يبرز بدوره هذا objective vio- الذي يميز بين عنف مستمر مخفي أي Slavoc Zizek فللمعرومرئية واضحة، وهو ما يسمى ليصبح حادثة معينة وينفجر يندفع أن قبل )lence )2subjective violence وهو العنف األصعب واألشد. في هذه السيرة يصور بركات الصيرورة من العنف المخفي الكامن دائما في الخلفية كما هو األمر في موكب الرئيس وفي

ر. ضربات والدته في البيت إلى تتطور يتمثل في خلق بيئة مليئة بالعنف المتفج

إن العنف ملحوظ في كل مكان من أول لحظة فصاعدا. فعلى سبيل المثال، عندما يصف العراك بين ديكين روميين (27( ويقول عن هذا العراك: “ها نحن نسمع خبطة األجنحة وخبطة المناقير، نسمع الصوت المتوهج لذكرين ممتلئين ذكورة، يعرف أحدهما أن الغلبة صنو اإلنكسار، لكن الصراع يجعل اللعبة أكثر من لعبة، بل يجعلها توأم حياة ال تستوي إال بلعبة. لذلك تشتد خبطة األجنحة، ويشتد احمرار اللحم المتدلي من فوق ومن تحت المنقار. تشتد االنتفاخات والهواجس ويعلو صراخنا” )28-27(. هذا االقتباس يظهر المعنى الرمزي لهذا العراك بشكل معين وللصراع العنيف الذي يرى ويشاهد في كل مكان. فحتى الثلج كان مناسبة مؤلمة وموجعة: “فيلتصق اللحم بباطن األحذية، وتأكل األغنام بعضها صوف بعضهم قلة العلف” )73(. وهناك أمثلة أخرى كثيرة، باعتبار مشاهد العنف

تعم هذه السيرة وتعكس تشكل الطفل الذي ينمو.

في الختام، تظهر هاتان السيرتان دور البيئة االجتماعية في بناء قصة شخصية، حيث

�إحياء �لطفولة يف �شريم ذ�تية �أريئيل �شطريت

96

نجد الذات من خالل قصة المجتمع المحيط، ويقدم الكاتب قصته الفردية من خالل التفاصيل والمشاهد والوقائع القصصية والشخصيات التي تشملها هذه البيئة.

قائمة المراجع

بركات، س.)1980(. الجندب الحديدي: السيرة الناقصة لطفل لم ير إال أرضا هاربا

فصاح: هذه فخاخي أيها القطا. بيروت: دار الطليعة للطباعة والنشر.بركات، س.)1982(. هاته عاليا هات النفير على آخره. بيروت: دار التنوير للطباعة

والنشر.

جبران، س. )2006(. “ظل الغيمة؟! قراءة في السيرة الذاتية لحنا أبو حنا”. نقدات أدبية. كفر قرع: دارالهدى.

حافظ، ص. )2002(. “رقش الذات ال كتابتها: تحوالت االستراتيجيات النصية في السيرة الذاتية”. أليف، 33-7.

حسين، ط.)1952(. األيام. القاهرة: دار المعارف.

Eakin, J. P.)1999(. How Our Lives Become Stories: Making Selves. Ithaca: Cornell University Press.

Rooke, T.)1997(. In My Childhood: A Study of Arabic Autobi ography. Stockholm: Stockholm University Press.

Zizek, S.)2008(. Violence. New York: Picador, 2008.

�إحياء �لطفولة يف �شريم ذ�تية �أريئيل �شطريت

97

“התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912(

ורישומה בכתיבה העות’מאנית על המלחמה“

אייל ג’יניאו

Wolfgang Schivelbusch( טבע את המול )חחוקר הגרמני וולפנג שיוולבוש

שג ”תרבות התבוסה” במסגרת הדיון שלו על הדרכים בהן חברות התמודדו עם תבוסה

צבאית וכיצד הן ניסו להכיל את ממדי האסון והטראומה שניחתו על ראשיהן. מחקרו

התבסס על חברות מערביות )הדרום בארצות הברית לאחר מלחמת האזרחים, צרפת

מלחמת לאחר גרמניה ,1871-1870 בשנים פרוסיה מול במלחמתה התבוסה לאחר

העולם הראשונה(. במהלכו הוא ביקש להבין את השפעתן של תבוסות על החברות

ללללו וכיצד התבוסה הפכה לא רק למקור לאבל וקינה אלא גם כמכשיר להתחדשות ול

שינויים מהפכניים. על פי הבנתו, מדובר היה באירועים הרי גורל שהשלכותיהם ניכרו

הרבה מעבר לזירה הצבאית. לפיכך, אין תימה שבני התקופה השתדלו לאתר פתרונות

שיוכלו להתמודד עם השבר העצום שנוצר בצל התבוסה בשדה הקרב. הדיון הציבורי

שהתפתח בחברות אלה לאחר התבוסה היה לעתים קרובות דיון אמיץ ופתוח שייצג

את מגוון הדעות שהתקיימו בחברות אלה. העלייה בידיעת קרוא וכתוב במהלך המאה

כקוראים ו/או לטול חלק כמחברים ולאנשים רבים התשע-עשרה אפשרה לקבוצות ולהשפיע על מהלכו של הדיון ועל מידת קבלתו.1

Wofgang Schivelbusch. The Culture of Defeat: On National Trauma, Mourning, and Recovery, trans. by 1

.)Jefferson Chase )New York: Picador, 2004

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

98

בפרק זה אבקש לטעון שהתגובה העות’מאנית לתבוסה הצבאית במלחמות הבלקן

במהלך חברה. על תבוסה להשפעת נוסף בוחן מקרה לשמש יכולה )1913-1912(

הפרק אדון בכתיבה העות’מאנית הענפה על התבוסה במלחמות הבלקן וזאת כדי להציג

את חשיבותה של התבוסה במלחמות אלה ואת ’’תרבות התבוסה העות’מאנית’’ שנוצרה

בעקבותיהן להבנת התנהלותה של המדינה העות’מאנית במלחמת העולם הראשונה, כמו

גם את עיצובה של רפובליקה התורכית בעשורים הראשונים לקיומה. טענתי המרכזית

הבלקן מלחמות סיום בין הבודדת, שהפרידה ובשנה הבלקן מלחמות היא שבמהלך

למלחמת העולם הראשונה, נוצרה יצירה עשירה, כואבת ומגוונת על אודות התבוסה

לססיבותיה. הגם שהכתיבה שיקפה מגוון דעות שלעתים היו מנוגדות זו לזו, הרי משו

תפת לכולן הייתה אווירת הדחיפות והאימה שנוצרו תחת צילה של התבוסה. כתיבה

זו השפיעה על האווירה הציבורית והעניקה לגיטימציה לדיון ציבורי שפרותיו ניכרו

גם בעשורים הראשונים של הרפובליקה התורכית. כמו העולם הראשונה, במלחמת

ניתן לומר באופן כולל שהתבוסה במלחמת הבלקן לא הניבה אידיאולוגיות וטיעונים

חדשים ל הללו עלו לדיון עוד בטרם פרצה המלחמה ל אך הכישלון הצבאי והאובדן

הנוראי הפכו את הדיון לדחוף הרבה יותר ולרלוונטי כפי שלא היה מעולם.

התבוסה. של בצלה שנוצרה הרבה העות’מאנית בכתיבה התקיים הדיון עיקר

בכרך זה, המוקדש לקשר בין חברה וספרות, יש בדיון על תרבות התבוסה העות’מאנית

לדדות נוספת ליכולתה של הכתיבה הספרותית, על ענפיה השונים, לעצב סדר יום ציבו

רי, להפיץ סוגי-שיח שונים ולהעבירם מתחום הכתיבה אל המעשה הפוליטי, החברתי

והכלכלי. יצירה עשירה זו שנוצרה על רקע אווירה של הלם, תחושת אסון חסר תקדים,

פחד נוראי מהעתיד וניסיון כמעט נואש להכניס סדר ותקווה למציאות של אובדן עומדת

אפוא במרכז הדיון המוצע כאן.

1. התבוסה במלחמות הבלקן והחברה העות’מאנית

’’הוי אלוהים! איזו דרגה של שפל פוליטי וחברתי, איזה סוג של חולשה וניוון

לאומים וצבאיים נדרשו כדי שנאבד בחודש-חודשיים את חצי האי הבלקני המפואר

שאבותינו כבשו תוך כדי הקרבה שאין דומה לה? ולחשוב שהצבא העות’מאני שרק

לפני ארבע שנים הבטנו בו בתקווה כה רבה, סבל תבוסה כה מחפירה, כה מכרעת.

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

99

כיצד כל זה יכול היה להתרחש?’’2

במרץ הובל כאשר ביומנו אלה שורות כתב נג’דת ראיף בשם עות’מאני קצין

1913 לשבי הבולגרי לאחר שנשבה בעיר אדירנה. כותב אחר ל יהודי תושב אדירנה

ל כתב ביומנו באותם ימים ממש שאירועי מלחמת הבלקן והאובדן הנוראי של חיים,

של טריטוריות ושל כבוד גרמו לו לחוש שהוא נמצא על סיפונה של הטיטניק רגע לפני

שקיעתה הסופית אל מצולות הים.3 שני אזכורים קצרים אלה הם אך ורק טיפה מים

הכתיבה העות’מאנית על מלחמות הבלקן, אך יש בהם כדי לייצג את אווירת הייאוש

ששררה באותם ימים. דומה שמחברים עות’מאנים ל קצינים ואזרחים כאחד ל התחרו

והחידלון שהיו חלקם לאור באותם חודשים של מחצית 1913 בתיאור מנת הייאוש

התבוסה העות’מאנית הכבדה במלחמת הבלקן הראשונה. קשה מאוד למצוא דמיון בין

הכתיבה המתאבלת על מלחמת הבלקן הראשונה )אוקטובר 1912 ל מאי 1913( ובין

’מאנית למלחמה חודל תככותרות הנלהבות והמתלהמות שליוו את כניסת המדינה העושים ספורים קודם לכן.4

אכן כאשר ב-8 באוקטובר 1912, נופף יורש העצר של מונטנגרו באקדחו וירה

ירייה בודדת לעבר הטריטוריה העות’מאנית ובכך הכריז על פרוץ המלחמה שנודעה

לממן קצר לאחר מכן כמלחמת הבלקן, יכלו עות’מאנים מעטים, אם בכלל, לשער שמל

חמה זו תביא לקץ השליטה העות’מאנית על הפרובינציות הבלקניות, לה ]לא ברורה[

לבה של המדינה העות’מאנית מאז סוף המאה הארבע-עשרה ומקום לידתה של מרבית

האליטה הפוליטית והצבאית העות’מאנית תחת שלטון התורכים הצעירים.5 גם כאשר

הצטרפו בולגריה, יוון וסרביה אל מונטנגרו בהמשך חודש אוקטובר, דיווחה העיתונות

והביטחון העצמי עמם צעדו העות’מאנים לחזית. והזרה על ההתלהבות העות’מאנית

2 رائف نجدت, افول: كنچلكه اتحاف )ايستابول: رسملى كتاب مطبعه سى, ١٣٢٩ ]1913/4[(, 139.

:Ben Israël, ”Journal du siège d’Andrinople“, Almanach national au profit de l’Hôpital de Hirsch )Salonique 3

. Acquarone, 1914(, 157

The Ottoman Culture of Defeat: The Balkan Wars and their Aftermath )London: Hurst and 4 על כך ראו בספרי

.New York: Oxford University Press, 2015(, chapter 1

Ebru Boyar, Ottomans, Turks and the Balkans :5 על חשיבותו של הבלקן עבור האליטה של התורכים הצעירים, ראו אצלEmpire Lost, Relations Altered )London: Tauris Academic Studies, 2007(, 1; Erik Jan Zürcher, ”Macedo :

nians in Anatolia: The Importance of the Macedonian Roots of the Unionists and their Policies in Anatolia .after 1914“, Middle Eastern Studies 50:6 )2014(, 960-975

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

100

’לורינטין, סוחר יהודי מהעיר קוואלה, כיום ביוון, כתב בזיכרונותיו שביל פפפאל יוסף

מים הראשונים של הקרבות איש בקוואלה לא העלה בדעתו שאירועי המלחמה עלולים

להשפיע על שגרת החיים בעיר הנמל העות’מאנית. זיכרונותיו התפרסמו כחמש-עשרה

6 אפילו העיתונים הסול .ננים לאחר סיום מלחמות הבלקן והעברת העיר לשלטון יוון

כנגד בפומבי שיצא העות’מאנית בעיתונות היחיד הקול אולי בסלוניקי, ציאליסטים

לגל ’מאני העו הצבא של ביכולתו ספק לרגע הטילו לא בפתח, שניצבה תממלחמה

בור על הצבאות של ’’שכנותינו הקטנות’’ כפי שכונו צבאות הבלקן בזלזול בעיתונות

העות’מאנית.7

הנחות אופטימיות אלה היו רחוקות מאוד מהמציאות. בשבועיים הראשונים של

חזיתות בשתי לחימה העות’מאני הצבא על לכפות הבלקן צבאות הצליחו המלחמה

לפפרדות זו מזו בבלקן. עיקר הלחימה התרחשה בחזית המזרחית בה הצליח הצבא הבו

’מאנית, איסטנבול ולהטיל מצור על אדיל תגגרי להתקדם עד מרחק קצר מהבירה העו

רנה, הבירה העות’מאנית הראשונה בבלקן. בחזית המערבית הצליחו הצבאות של יוון,

סרביה, מונטנגרו ובולגריה לכבוש את המחוזות של מקדוניה, קוסובו ואפירוס.8 רק

התערבות בינלאומית מנעה מהצבאות הבלקניים להשתלט על כל האזורים האלבניים

ומדינה אלבנית קטנה הוקמה בחטף )נובמבר 1912(. הצי היווני השתלט על האיים בים

האגאי. בתחילת נובמבר, נאלץ הצבא העות’מאני לסגת לקו ההגנה האחרון של צ’טלג’ה

)ݘتالجه( שנמצא כעשרים קילומטר ממרכז איסטנבול. המחוזות הבלקניים אבדו כולם.

קציני צבא בראשות השלישייה של אנוור ביי )انور بك(, טלעת ביי )طلعت بك( וג’מאל

ביי )جامل بك ל מאוחר יותר קיבלו כל השלושה את התואר הצבאי ’’פאשא’’ ל תואר בו

6 רפאל יוסף פלורינטין, קוזאס פאסאדאס: איפיזודייוס די לוס אקונטיסימיינטוס קי סי פאסארון אין קאבאלה דיל 1912 אל 1918 )קאבאלה ]סלוניקי[: אקר וארוני אי בכר, 1929(, 4.

7 ראו לדוגמא את מאמרו של ארדיטי שהתנגד לכניסה למלחמה בטענה שהיא עתידה לשרת רק את האינטרסים הקפיטליסטיים של המעצמות המערביות: שלמה ארדיטי, “לה קריז אין לה באלקאן“, לה סולידארידאד אובראדירה, 8 באוקטובר 1912. על התנועה

הסוציאליסטית במדינה העות’מאנית ועל מרכזה בעיר סלוניקי ראו אצל

,).Donald Quataert, ”The Workers of Salonica, 1850-1912“, in Donald Quataert and Eric Jan Zürcher )eds

Workers and the Working Class in the Ottoman Empire and the Turkish Republic 1839-1950 )London: I.B.

.Tauris, 1995(, 59-74

Richard C. Hall, The Balkan Wars 1912-1913: Prelude to the First 8 על מלחמות הבלקן ומהלכיהן הצבאיים, ראו אצל

.)World War )London: Routledge, 2000

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

101

הם נזכרים בדרך כלל בספרות ההיסטורית( תפסו את השלטון בהפיכה צבאית בינואר

1913 וזאת על רקע טענתם שהשלטון האזרחי אשם בתבוסה הצבאית. חוזה השלום

שנחתם בלונדון במאי 1913 העניק הכרה בינלאומית לגבולות החדשים בבלקן.

מלחמת הבלקן השנייה, הקצרה הרבה יותר, פרצה ביולי 1913 וזאת על רקע אי

יכולתם של בני הברית הבלקניים לחלק את השלל ביניהם בצורה מוסכמת. בולגריה

במקדוניה. שונה של השטחים חלוקה עליהן לכפות בתקווה וסרביה יוון את תקפה

התערבותה הצבאית של רומניה טרפה את הקלפים והצבא הבולגרי נאלץ לפנות את

כוחותיו מהחזיתות השונות ולהתמקד בהגנה על סופיה. עבור הצבא העות’מאני היתה

זו הזדמנות פז לנסות ולתפוס מחדש שטחים שאבדו בעיקר במזרח תראקיה ובראשם

העיר אדירנה. הצבא העות’מאני נכנס לאדירנה בסוף יולי ללא ירייה אחת. אך עצם

הבירה עיר את מחדש ותפס המעצמות מאיומי התעלם העות’מאני העובדה שהצבא

העות’מאנית ההיסטורית היווה הזדמנות ואמתלה לעות’מאנים לחגוג את מה שביקשו

לציין כסנונית ראשונה לתחיית עצמתה של המדינה העות’מאנית ולחזרתה של המדינה

העות’מאנית בראש מורם לבלקן.9

אמנם הבלקן. למלחמות קץ ששמו השלום הסכמי נחתמו 1913 באוגוסט

הישג על בינלאומית הכרה ולקבל אדירנה העיר את לשחרר הצליחו העות’מאנים

’מאנית ניצל תהה, אך לא היה די בכך כדי להשכיח את זוועות התבוסה. החברה העו

בה מיואשת ושבורה מבחינה מוראלית והרוסה מבחינה כלכלית. אובדן הפרובינציות

בעיקר פליטים שהצטופפו אלפי בעשרות בטיפול הצורך בבלקן, ביותר העשירות

רפורמות לבצע והתכניות הרבים החללים של המשפחות ובבני איסטנבול בבירה

המדינה לכך, מעבר העות’מאנית. הכלכלה על כבד עומס הטילו העות’מאני בצבא

’מאנית, שהשקיעה מאמצים רבים בסוף המאה התשע-עשרה להוכיח לעצמה ולל תעעו

עולם הגדול שהיא חלק מהמועדון המצומצם של מעצמות עולמיות, נאלצה כעת לא

9 על החגיגות שליוו את השבתה של אדירנה לריבונות עות‹מאנית במלחמת הבלקן השנייה, ראו:

Eyal Ginio, ”Constructing a Symbol of Defeat and National Rejuvenation: Edirne )Adrianople( in Otto-

man Propaganda and Writing during the Balkan Wars“, in Stefan Goebel and Derek Keene )eds.(, Cities into

Battlefields: Metropolitan Scenarios, Experiences and Commemorations of Total War )Farnham: Ashgate,

2011(, 83-99.

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

102

רק להכיר בתבוסתה למדינות אירופיות קטנות ודלות, שהיו כולן בעבר תחת מרותה,

אלא גם בכך שהיא ניצבת בזירה הבינלאומית ללא תומך או בן ברית של ממש. לייאוש

שפשה בקרב שכבות רבות בחברה העות’מאנית היה ביטוי ברור גם בכתב.

2. עיצובה של ’’תרבות התבוסה העות’מאנית’’ וסוגיית הבגידה

’’חברות מובסות מחליפות את החרב בעט’’10 כתב שיוולבוש והתכוון בכך לפרץ

הכתיבה, שנלווה לתבוסה, ובנוי על ניסיון של החברה, שספגה תבוסה, להפנים את

האסון, שניתך עליה, ולהכילו באמצעות כתיבה, המשלבת תגובות שונות כהתאבלות,

תיעוד ובניית נרטיבים על אודות הכישלון, וכן ניסיונות להסביר את התבוסה ולהציע

פתרונות לעתיד.

הדיונים הציבוריים והכתיבה על מלחמות הבלקן החלו עוד בטרם נדמו התותחים.

עיקרה של היצירה נעשה בשפה התורכית ויצא לאור בבירה, איסטנבול, אך לצדה ניתן

למצוא כתיבה גם בערבית11, בארמנית, בלאדינו, בעברית12 ובשפות האחרות שנכתבו

באימפריה העות’מאנית באותן השנים. הצנזורה העות’מאנית ל בעיקר לאחר ההפיכה

הצבאית של ינואר 1913 ל לא היססה לסגור עיתונים בשל פרסומים, שנתפסו עוינים

לעמדת הממשלה. עם זאת, היא מעטה להתערב בדיון על התבוסה כל עוד לא הציג

סימני שאלה על פעילותם של ראשי השלטון לאחר ההפיכה. פרסומים בתורכית על

התבוסה יצאו לאור גם בבולגריה ושירתו את הקיבוץ דובר התורכית הגדול שהתגורר

בארץ זו. מצרים שימשה כאתר המרכזי לדיון בערבית על התבוסה וזאת אף שמצרים

.Schivelbusch, The Culture of Defeat, 4 10

11 בין הפרסומים שיצאו בערבית על מלחמות בלקן במהלך המלחמות או מיד לאחר סיומן, ראו يوسف البستاني, تاريخ حرب البلقان

االولى بين الدولة العلية واالتحاد البلقاني المٶلف من البلغار والصرب واليونان والجبل االسود )القاهرة: مطبعة الجريدة, نسيم محمود شهاب

المبناني, تاريخ الحرب البلقانية )بيروت: المطبعة االدبية, ١٩١٣(; ]١٩١٣[(; توفيق الطنوس, تاريخ الحرب البلقانية وصف وقائعها الشهيرة

)االسكندرية: مطبعة جرجي غرزوزي, ١٩١٤(; سليم العقاد, تاريخ الحرب البلقانية المصور بين الدولة العثمانية ودول االتحاد البلقاني

)القاهرة: مطبعة الهالل, ١٩١٤(. חלק הארי של הכתיבה בערבית על מלחמות הבלקן יצא לאור במצרים שהייתה אז מחוץ לשליטתה

של המדינה העות‹מאנית. העניין הרב של מחברים מצרים לדווח על המאורעות בבלקן מעיד על תשומת הלב שניתנה לנושא בקרב

הציבור במצרים. יתר על כן, העיתונות המצרית נקראה באופן שוטף בפרובינציות הערביות של המדינה העות‹מאנית והייתה מקור

עיקרי למידע על הנעשה במדינה העות‹מאנית.

12 ראו, לדוגמא אריה סמסונוב, הבלקן הבוער: רשימות ממלחמת 1912 )תל-אביב: הוצאת שהם, תרצ”ב(.

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

103

לא הייתה תחת שליטה עות’מאנית באותה התקופה.

פובליציס מחזאים, היסטוריונים, משוררים, סופרים, עיתונאים, צבא, לצציני

טים, ציירים ואחרים ביקשו להעביר את מוראות המלחמה לקוראיהם, לתעד את ממדי

האסון, לעמוד על הסיבות לתבוסה ולהציע פיתרונות שיאפשרו למדינה העות’מאנית

לשוב ולקום על רגליה. התהייה ’’מדוע הובסנו?’’ חזרה באין ספור גרסאות והופיעה

אף על כותרות של חיבורים.13 לצד מחברים גברים, ניתן למצוא גם נשים שהעלו על

הדף את זיכרונותיהן מהתבוסה וביקשו להציע במכוון זווית נשית של מוראות המלחמה

’’המולדות’’ ועל צרכיהן כאמהות ורעיות. עיתונות הילדים, שתתבסס על תכונותיהן

שפרחה במלחמות הבלקן, יצרה אכסניה ספרותית שכיוונה במפורש לילדים וניסתה

לדבר אליהם בשפתם ודרך עולם המושגים שלהם.

הגל הראשון של הכתיבה הוקדש בעיקר לניתוח הכישלון הצבאי ולתיעוד מעשי

האזרחית האוכלוסייה כנגד לא-סדירים וכוחות הבלקניים הצבאות של האכזריות

המוסלמית בבלקן ושבויי מלחמה עות’מאניים. הללו הופיעו ראשית בעיתונות ולאחר

עמדו הפליטים למען צדקה אגודות ועוד. תיאטרון הצגות ספרים, במסגרת גם מכן

בדרך כלל מאחורי היוזמה לתאר במילים ובאמצעות ציורים את מעשי האלימות הקשה

והשוד שהתרחשו בפרובינציות הבלקניות במסגרת מה שתואר כ’’רצח טוטאלי’’ )قتل

عام( וזאת במטרה לעורר אהדה וחמלה עבור הפליטים שהצטופפו ברחובות איסטנבול,

כמו גם רגשות נקמה כנגד המדינות הבלקניות.14

לההמשך התרחבה הכתיבה על התבוסה בבלקן והייתה הרבה מעבר לקינה על הכי

לללון הצבאי, תיעוד של האלימות כנגד אזרחים והספד על הפרובינציות הבלקניות שא

בדו. באווירה ציבורית של חרדה עצומה ופסימיות, עלתה קריאה חד-משמעית לשינוי,

לתחייה ולבנייה מחדש של האומה העות’מאנית. מחברים עות’מאנים ביקשו להאמין

הצבאי מההפסד להתאושש סיכוי עוד עומד לעות’מאנים התבוסה, ממדי שלמרות

ולהיפרע מאויביהם, וזאת לו רק ידעו להפיק את הלקחים הנכונים. המונח העות’מאני

13 ראו לדוגמא ا. بالقان حربنده نه دن منهزم اولدق; )استانبول: كتابخانه اسالم وعسكرى, ١٣٢٩ ]1913/4[(.

14 ראו למשל روم ايلى مهاجرين اسالميه جمعيت خيريه سى, آالم اسالم روم ايلى مظالمى وبلغار وحشتلرى )استابول: محمود بك مطبعه سى,

١٣٢٩ ]1913/4[(; احمد جواد, قرمزى سياه كتاب: ١٣٢٨ فجايعى )استابول: مطبعه خيريه, ١٣٢٩ ]1913/4[(

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

104

“انتباه, = התעוררות’’ היה למונח הנפוץ שייצג היטב את המסקנה העות’מאנית העיקל

רית ממלחמת הבלקן ל ההבנה שיש לפתוח את הכול לדיון במטרה לבנות מהמסד חברה

ייאוש, אך גם של פתיחות חדשה שתוכל להתמודד עם אתגרי העתיד. באווירה של

ללא תקדים, הועלו לדיון נושאים רבים שנגעו בסוגיות צבאיות, כלכליות וחברתיות.

הכתיבה שימשה כאמצעי העיקרי להגיע להמונים. בהנחה שידיעת קרוא וכתוב הייתה

לדדיין נחלתם של מעטים, בחרו מחברים שונים להפיץ את מסקנותיהם מהתבוסה בחו

ברות וספונים שחולקו חינם ולוו לעתים קרובות בתמונות ובציורים ששיקפו את גודל

של הגבולות סוגיית היו שנדונו העיקרים הנושאים בין בבלקן. שהתרחשה הזוועה

דוברי ותפקידם של הלא-מוסלמים מקומם של בעיקר ועתידה, העות’מאנית האומה

וזהותה העות’מאנית המדינה של מעמדה וכן העות’מאנית הקהילה בתוך התורכית

לזזירה הבינלאומית. מעל סוגיות אלה רחפו שתי בגידות לכאורה שתרמו תרומה מכר

עת לתבוסה ל בגידתם של הלא-מוסלמים ובגידתו של המערב. לשתי טענות אלה היו

השלכות ברורות על עיצוב גבולותיה המדומיינים של החברה העות’מאנית העתידית

ועל דמותה התרבותית.

א. הסיבות לתבוסה: בגידתם של הלא-מוסלמים

הכותבים השונים העלו שלל סיבות ונימוקים כדי להסביר את התבוסה הצבאית

החינוך מערכת מכישלון ל ומגוונים רבים תחומים הקיפו הללו הבלקן. במלחמות

העות’מאנית להכשיר אזרחים-חיילים, דרך חוסר בציוד ובתשתיות צבאיות ועד לפגעי

והשפעתה ההרסנית של מגפת מזג האוויר שהטביע את הצבאות העות’מאנים בבוץ

החולירע. רבים מהמחברים הפנו אצבע מאשימה כלפי המיעוטים הלא-מוסלמים. הללו

שבאה העות’מאנית המדינה גורל כלפי מוחלטת באדישות קרובות לעתים הואשמו

המלחמה למאמץ לתרום רצון וחוסר הצבא משורות מאסיבית בעריקה ביטוי לידי

העות’מאני. כותבים אחרים האשימו את הלא-מוסלמים בשיתוף פעולה עם הצבאות

הבלקניים ובנטילת חלק פעיל במעשי האכזריות כנגד האוכלוסייה המוסלמית האזרחית

הרי ויוונים, בולגרים כנגד בעיקר הופנו דומות הגם שהאשמות שנכבשו. בשטחים

עבור מחברים עות’מאנים האבחנה בין קבוצות שונות של לא-מוסלמים הייתה משנית

ובעיניהם הלא-מוסלמים נתפסו כקבוצה אחת שבגדה במדינה העות’מאנית בשעת מבחן

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

105

קשה מאין כמותה.

האזכורים לבגידה לכאורה של הלא-מוסלמים היו רבים. כך לדוגמא, טען ח’ליל

וסרל اشقيا( בולגרים )ייי אפנדי, שהיה המושל של אדירנה בזמן המצור, שמורדים

בים מלאו תפקיד מכריע בניתוק הקשר הפיסי בין אדירנה לאיסטנבול. לאחר שהצבא

’מאני נסוג מהאזור, השתתפו מורדים אלה בהתקפות על אזרחים מוסלמים שנול תעעו

תרו חסרי מגן.15 סאדק עלוי )علوى(, שכתב את החיבור המרכזי בתורכית על כניעתה

בין השאר, שהיוונים תושבי העיר הפיצו היווני, טען, של סלוניקי ללא קרב לצבא

בכוונה שמועות ’’מרושעות’’ על תבוסות עות’מאניות ועל הסכנהף שבהמשך ההגנה

על סלוניקי. זאת במטרה לפגוע במוראל של חיל המצב העות’מאני ולהביא לכניעתו.16

אולי ההוכחה הנפוצה ביותר על בגידת הלא-מוסלמים הייתה סיפורה של המשחתת

היוונית אוורוף )Averof(. ספינה זו הצליחה להטיל הסגר ימי על הצי העות’מאני בים

לאאגאי ובכך למנוע כל אפשרות של העברת ציוד ולוחמים לחזיתות בבלקן. הפובליצי

סטים העות’מאנים ציינו שהאנייה נקנתה בתרומותיהם של יוונים, שהיו תושבי המדינה

העות’מאנית ואזרחיה. בעלי מכולת יוונים באיסטנבול, למשל, העבירו את מעותיהם

של לקוחותיהם המוסלמים ישירות לקופת הצי העות’מאני ובכך אפשרו לצבא היווני לנצח במערכה כולה.17

הכותבים העות’מאנים טענו שהפיקו את הלקח מהתנהלותם של הלא-מוסלמים

עות’מאנית אזרחית קולקטיבית מסגרת ליצור הניסיון בעיניהם, הבלקן. במלחמות

אחידה שתתבסס על זכויות וחובות שונים של כל האזרחים )اتحاد عنارص( או ’’איחוד

האלמנטים’’ בפי העות’מאנים( נכשל כישלון חרוץ בשדות הקרב של מלחמות הבלקן.

בגיוס ההיגיון על סימן שאלה הציב לדוגמא, ,)1957-1875( ג’אהד חסין העיתונאי

הלא-מוסלמים לצבא העות’מאני )גיוס שנכנס לתוקף ב-1909 והיה חלק מרכזי בתכנית

15 “ادرنه نك محاصره سنك تاريخچه سى”, طنين, ١٧ نيسان 1329 ]30 באפריל 1913[.

16 صادق علوى, تحسين پاشا اوردوسى و سالنيكك تسليمى )استانبول: مشروطيت مطبعه سى, ١٣٣٢ ]1916/7[, 57-52.

17 האשמה זו נמצאת, למשל, אצל فخرالدين نجيب, “اقتصاديات: اسالملرى نه قورتارجق در”, سبيل الرشاد, ٢٠ حزيران ١٣٢٩ ]3 ביולי

1913[(. האוניה אוורוף כונתה על שמו של הפילנתרופ היווני יורגוס אוורוף )Georgios Averof, 1815-1899( שתרם את

רכישתה. אוורף נולד בעיר מטסובו )Metsovo( שבאפירוס כאשר אזור זה היה תחת שליטה עות’מאנית. עם זאת, בגיל צעיר הוא

התיישב באלכסנדריה במצרים ושם עשה את מרבית הונו.

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

106

’מאנית(. לדבל תלל התורכים הצעירים ליצור אזרחות אחידה לכלל תושבי המדינה העו

ריו, ממדי העריקה של החיילים במערכה הוכיחו את חוסר התוחלת בשילובם בשורות

באלה שאינם קשורים צורך אין למולדת ברורה: הייתה העות’מאני. מסקנתו הצבא

אליה ולפיכך יש לבטל את חובת הגיוס של הלא-מוסלמים ולהמירה בשירות התנדבותי

או בתשלום מס במקום שירות צבאי.18

זו. מחברים עות’מאנים אחרים, שכתבו על ג’אהד לא היה בודד בעמדתו חסין

התבוסה, הסיקו שהרעיון האזרחי העות’מאני כשל לחלוטין. במקומו הם ביקשו לראות

המוסלמית זהותה על והמושתתת בלבד המוסלמים על הנשענת עות’מאנית מדינה

ועל מורשתה העות’מאנית. חלקם אף הדגיש את חשיבותו של האלמנט התורכי בתוך

’מאנית-מוסלמית ואת תפקידו להנהיג את המדינה העות’מאנית המתחל תקקהילה העו

דשת וזאת בשל חלקו המרכזי בהקמת המדינה ושמירה עליה.19 דומה שבעיני כותבים

אלה לא היה עוד מקום ללא-מוסלמים במסגרת האומה העות’מאנית שתיווצר לאחר

התבוסה.

ב. הסיבות לתבוסה: בגידתו של המערב

’מאנים האמינו שמלחמות הבלקן היו לא יותר מאשר מסע-צלב מול תוותבים עו

על נטען בכתיבה העות’מאנית כך מדינות הבלקן, כנגדם. הנוצרי העולם דרני של

. מלחמות הבלקן, לא היו אלא צלבנים בני המאה העשרים )يكرمنجى عرصاهل صليب(

הצהרתו של פרדיננד הראשון, הצאר הבולגרי )ונסיך גרמני בעברו הלא רחוק(, על

כך שהמערכה, שפרצה בבלקן, היא למעשה מלחמה בין הצלב לסהר, צוטטה פעמים

רבות בעיתונות העות’מאנית.20 קנאותן הנוצרית של מדינות הבלקן לא הפתיעה את

הרמת מאשר יותר כלא בעיניהם הובנה בבלקן הלאומיות עליית הרי העות’מאנים,

ראשה של קנאות דתית שמקומה בימי הביניים החשוכים ל מוטיב נוסף שנלקח מהדמיון ההיסטורי במערב.21

18 حسين جاهد, “سياسيات:غير مسلملرك عسكرلكى”, طنين, ١٤ كانون اول ١٣٢٩ ]27 בדצמבר 1913[.

19 ראו לדוגמא غره بنه لى بكر فكرى, مفكوره وطن اوردوده ايمان )استانبول: طنين مطبعه سى, ١٣٣٠ ]1914/5[, 6-3.

20 ראו לדוגמא: بابان زاده اسماعيل حقى, “يكى اهل صليب”, جنين ]طنين[, ٧ تشرين اول ١٣٢٨ ]20 אוקטובר 1912[.

21 על האימוץ העות‹מאני של תפיסת ימי הביניים במערב כעת של עריצות, קנאות דתית ושקיעה תרבותית, ראו אצל

Johann Strauss, ”Kurûn-ı Vustâ: La découverte de ’Moyen Âge’ par les Ottomans“, in François Georgeon

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

107

עם זאת, מה שנתפס בכתיבה העות’מאנית כאדישות של המערב ל לכאורה הסמל

לתרבות ולקדמה ל כלפי הסבל של אזרחים עות’מאנים, ולעתים התמיכה הגלויה שלו

במטרות המלחמה של מדינות הבלקן, זעזעה את המחברים העות’מאנים. האם יתכן, כך

’מאנים, שבמערב יש סטנדרטים שונים, כאשר הקול תההה/קבע אחד המחברים העו

רבנות הם מוסלמים? האם המאה העשרים ל אותה מאה שאמורה לייצג קדמה, מדע,

אחווה ומודרניזציה ל ייעדה הישגים אלה רק לנוצרים?22

האכזבה מהמערב דרבנה מחברים עות’מאנים ל’’וותר’’ ]לברר, האם הכוונה ל

’’לוותר’’ או ל’’וויתור’’?[ עליו. זו לא הייתה החלטה קלה. עבור האליטה העות’מאנית,

לממערב ייצג באותן שנים את ההבטחה לעתיד נאור וטוב יותר. מבלי לוותר על האס

לאם, רבים מהם ראו בתרבות המערב את פסגת הישגי הציביליזציה האוניברסאלית

ל )مدننيت(, ששיקפה את תפיסות הנאורות.23 מבחינתם, העות’מאנים היו חלק מאותו

מועדון אקסקלוסיבי של ’’מדינות מתורבתות’’, שיישמו אותם עקרונות נעלים. התבוסה

במלחמות הבלקן הציבה סימן שאלה לגבי כנותו של המערב ביחס לחברות לא-נוצריות.

ההתרחקות מהמערב הייתה אפוא מסקנה מתבקשת והודאה בכך שהעות’מאנים דחקו

הצדה את החזון בדבר ההשתלבות בתרבות המערב.

עם זאת, ה’’וויתור’’ על המערב לא שיקף רצון לוותר על הרעיונות של קדמה

ומדע. נהפוך הוא, כותבים עות’מאנים שונים ביטאו את ביטחונם, שניתן להפריד בין

המערב ובין הקדמה והטכנולוגיה. עבורם, הדרך לקדמה לא עברה עוד דרך תהליך של

לתתמערבות. ההיפך היה הנכון, לאחר מלחמות הבלקן הם הדגישו את רצונם לדבוק בק

דמה אך ללא התמערבות. יותר מכל דגם אחר, שימשה יפן עבורם מודל שהראה שגם

עמים לא מערביים יכולים להדביק את ההישגים המדעיים של המערב, ואף להתעלות

מעליו מבלי לוותר על זהותם התרבותית הנפרדת. הניצחון של יפן על רוסיה במלחמת

.and Frédéric Hitzel )eds.(, Les Ottomans et le temps )Leiden: Brill, 2012(, 205-240

22 نورالدين فكرى ابن الهاشم, ديمتوقه ده قانلى بر لوحه: بلغار وحشتلرندن )استانبول: چفتچى كتبخانه سى, ]1913[(, 26.

Keith D. Watenpaugh, Being Modern in the Middle 23 על משמעות המונח مدننيت בכתיבה העות‹מאנית המאוחרת, ראו אצל

East: Revolution, Nationalism, Colonialism, and the Arab Middle Class )Princeton, NJ: Princeton Univer

sity Press, 2006(, 30-35; Cemil Aydın, The Politics of Anti-Westernism in Asia: Visions of World Order in

.Pan-Islamic and Pan-Asian Thought )New York: Columbia University Press, 2007(, 21-24

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

108

1904-5, יכולתה לכפות הסכמי סחר שוויוניים מול המעצמות המערביות והצלחתה של

יפן לזכות במעמד שווה בקרב המעצמות העולמיות, היו כולם בגדר הוכחות ליכולת

של עמים לא-מערביים להדביק את הישגי המערב, ואף לגבור עליו הן בשדה הקרב והן בחזית הכלכלית.24

הספרות העתידנית שהופיעה במלחמות הבלקן בעיקר כסוגה המיוחדת לילדים,

’’מודרניזציה ללא המערב’’. כך, כדוגמא, יותר מכל את החזון של זו ששיקפה היא

פרסם העיתון ’’פנקס התלמידים’’ )=طلبه دفرتى( סיפור קצר תחת הכותרת ’’לאחר מאה

שנים...’’ ובו הוצג החזון לחברה העות’מאנית כפי שתעוצב בתחילת המאה ה-21. תהיה

התקופה של הטכנולוגיים ההישגים בכל היטב שתאחוז המחבר, חזה כך חברה, זו

ותנהיג את כל העולם הלא-מערבי. סטודנטים צמאי-ידע יגיעו לאיסטנבול מכל רחבי העולם הלא-מערבי כדי לרכוש בה מדע.25

הספרות העתידנית ייצגה עתיד מזהיר הרחוק ככל הניתן מההווה המדכא בו היו

’מאנים בעקבות מלחמות הבלקן. יכולתם של סופרים עות’מאנים להתל תררויים העו

רחק מאירועי הזמן ולהיתלות בעתיד אוטופי היו בוודאי ביטוי לאסקפיזם. ספרות זו

גם שיקפה את הצד האחר של תרבות התבוסה העות’מאנית ל לא רק התאבלות על מה

שאבד אלא גם חיפוש אחר פתרונות. הניסיון לאתר כיוונים חדשים ואף ליישמם יידון

בחלק הבא של הפרק.

ג. בנייתה מחדש של החברה העות’מאנית

בנייתה של החברה העות’מאנית מהמסד מילאה חלק חשוב בכתיבה העות’מאנית

על מלחמות הבלקן. הדיון על העתיד התמקד בעיקר בנוער, כמי שיוכל להוציא את

24 על הצלחתה של יפן לבסס את מעמדה כמעצמה עולמית לא-אירופית וזאת בכתיבה העות‹מאנית המאוחרת, ראו אצל :

Renée Worringer, ”’Sick Man of Europe’ or ’Japan of the Near East’?: Constructing Ottoman Modernity in the

Hamidian and Young Turk Eras“, International Journal Middle East Studies 36:2 )2004(, 207-230; Anja

Pistor-Hatman, ”Progress and Civilization in Nineteenth-Century Japan: The Far Eastern State as a Model for

Modernization“, Iranian Studies 29:1-2 )1996(, 111-126; Handan Nezir Akmeşe, ”The Japanese Nation in Arms:

A Role Model for Militarist Nationalism in the Ottoman Army, 1905-1914“, in Renée Worringer )ed.(, The

Islamic MiddleEast and Japan )Princeton: Markus Wiener Publishers, 2007(, 63-89.

25 “يوز سنه صكره...”, طلبه دفترى ١ ) ٢٣مايس ١٣٢٩ ]3 ביוני 1913[(.

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

109

המשימות, שניצבו בפני האומה אל הפועל. הצעירים תפסו כקהל היעד העיקרי לכתיבה

על העתיד. בכירי הסופרים והמשוררים העות’מאניים בני הזמן פנו לקהל הצעיר והציגו

וספרות הילדים, שצעדו את צעדיהם הראשוניים ערב את משנתם. עיתונות הילדים

לללמות הבלקן, זכו כבר במהלך המלחמה ולאחריה לפריחה חסרת תקדים. יותר מתרי

סר עיתונים חדשים פנו ישירות לנוער והתחרו על ליבותיהם של הקוראים הצעירים.

לפיכך, אין תימה על כך שחלק חשוב מהדיונים על עתיד החברה העות’מאנית התקיימו

בזירה הזאת ל בכתיבה שיועדה לילדים ולנוער.

1. טיפוח הזיכרון של העבר העות’מאני

לדיון על עתיד החברה העות’מאנית, גבולותיה ודמותה הייתה שאלת המשך: ’’לאן

פונים מכאן?’’ ל דומה שזו היתה השאלה העיקרית שהטרידה עות’מאנים רבים באותם

חודשים של שלהי 1913 ותחילת 1914. רבים מהכותבים מצאו מפלט בעבר הצבאי

קודמה הגדולים הכובשים הסולטאנים של לעידן נוסטלגיה ואכן הרחוק העות’מאני

’מאניים הקדישו מקום רב להצגת ניצל תששלל דרכים. העיתונות והפובליציסטיקה העו

חונות מהעבר, בעיקר בבלקן.26 כתב, באחד מעיתוני הילדים, סיפר לקוראיו הצעירים

על סרט אותו ראה באחד מאולמות הראינוע בשכונת בייאוגלו )بك اوغىل( באיסטנבול.

היה זה סרט צרפתי, שנשא את הכותרת L’agonie de Byzance )’’הייסורים של

’’(. הסרט תיאר את סיפור כיבושה של קונסטנטינופול בידי צבאו של הסולל ןייזנטיו

טאן מחמד הכובש )=الفاتح(. הצפייה בסרט, כך כתב בעיתון, העניקה לו כמה רגעים

של חסד ושל גאווה על היותו עות’מאני.27 המדינה עצמה קידמה מאוד את הנוסטלגיה

מלחמת לפרוץ השנייה הבלקן מלחמת שבין הספורים בחודשים העות’מאני. לעבר

כיבושה של ’’יום בחגים חדשים28: לוח השנה העות’מאני הועשר העולם הראשונה

26 ראו למשל “فتوح الغثمانيين في شبه جزيرة البلقان”, الهالل, 21:3, 1 דצמבר 1912.

27 “سينماتوغرافده استانبولك فتحى”, چوجوق دويغوسى, ٢٧مارت 1330 ]9 באפריל 1914[(. הסרט הופק על ידי הבמאי הצרפתי לואי

פייאד )Louis Feuillade, 1873-1925( בשנת 1913. הסרט ניתן לצפייה בקישור הבא:

.https://www.youtube.com/watch?v=10X_owZA2Sc

28 על חשיבות העיצוב של לוח שנה “פטריוטי” שישרת את הפרויקט של בניית האומה ויספק את האירועים והטקסים שיסמלו את עברה

Elie Podeh, The Politics of National Celebrations in the Arab World )Cambridge: Cambridge ואת עתידה, ראו

.)University Press, 2011

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

110

קונסטנטינופול’’ היה אחד מהם; קשה יותר היה לתארך את יום הקמתה של המדינה

העות’מאנית, או ’’יום העצמאות העות’מאנית’’ כפי שכונה המועד באופן רשמי. למרות

בינואר כתאריך מתאים, שחברי האגודה ההיסטורית העות’מאנית המליצו על ה-27

המדינה בחרה לבסוף ב-30 בדצמבר. חיילים המחופשים ליניצ’רים ל אותו חיל עלית

עות’מאני שבוטל ב-1826 ל ותזמורות שניגנו המנונים ששימשו את היניצ’רים, ליוו

כעת כמעט כל אירוע רשמי מרכזי. מוזיאונים הקדישו תערוכות לעבר העות’מאני. יום

שחרורה של אדירנה, ה-10 ביולי )או ה-23 ביולי על פי הלוח הגרגוריאני( הוצמד

ללוח היחיד שהתווסף לחג ולאומי נופך צבאי העניק ובכך ליום החוקה העות’מאני

השנה העות’מאני לאחר מהפכת התורכים הצעירים ב-1908, חג שהיה לו עד אז בעיקר

פן אזרחי.29

כפי שנאמר לעיל, בטקסים ובמפגנים שליוו את החגים הלאומיים החדשים מילאו

היניצ’רים תפקיד חשוב באזכור העבר העות’מאני המהולל ובטענה להמשכיות שחברה

בין הסולטאנים בעבר לשליטיה הנוכחיים של המדינה העות’מאנית. עם זאת, טקסים

אלה לא קידשו רק את העבר העות’מאני; לצדם של היניצ’רים צעדו גם נערים, שהיו

חברים בארגוני נוער שהוקמו מיד לאחר מלחמות הבלקן. נערים אלה שהציגו לראווה

’מאני לעתיד המזהיר, שמצל תתת אימוניהם הצבאיים, הדגישו את הקשר בין העבר העו

פה למדינה העות’מאנית בזכות הנוער שלה העתיד למחוק את חרפת התבוסה במלחמות

הבלקן.

2. מיליטריזציה של החברה: בניית ’’דור הנקמה’’

לננוסטלגיה מילאה תפקיד מסוים ביצירת אווירה לאומית אוטנטית לכאורה, שה

תרפקה על העבר העות’מאני הרחוק, על חשבון ההווה הקוסמופוליטי והרקוב. היא

הייתה אמורה להעניק לעות’מאנים תחושה של גאווה ואמונה. אך לא היה די בה כמובן

כדי לשרטט לעות’מאנים את הדרך לעתיד מזהיר. כאשר באוגוסט 1913, ובחודשים

שלאחר מכן, בחנו מחברים עות’מאנים את העתיד הקרוב והרחוק, הם נתלו בתקווה

אחת ל ביכולת של המדינה העות’מאנית לזקוף מחדש את קומתה על ידי בנייה מחדש

Sanem Yamak, ”Meşrutiyet Bayramı: ’10 Temmuz Îd-i Millisi’“, İ.Ü Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 28 29

.)2008(, 323-342

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

111

של החברה כולה. מחברים אלה איבדו לחלוטין את אמונם בהווה, ובמה שכונה בספרות

בת-הזמן ’’דור התבוסה’’ )=نسل فالكت ديده( התקווה לעתיד טוב יותר הייתה נעוצה

בבנים, בדור העתיד, שכונה לעתים קרובות ’’דור העתיד’’ )=نسل آىت( או ’’דור הנקמה’’

نسل انتقام( ולא בכדי; תפקידו המרכזי של דור זה היה להוביל את מסע הנקמה במל ==

דינות הבלקן ולהשיב את ’’אלזאס ולוריין )Alsace et Lorraine( העות’מאניות’’

לחיקה של האומה. אגב, השאילה של השם הטעון מבחינה סמלית של אלזאס ולוריין

ל שתי הפרובינציות שאבדו לצרפת במלחמתה מול פרוסיה )1870-71( ושזכרן קודש

ידי הרפובליקה הצרפתית ל אינו מפתיע. הכותבים העות’מאנים באמצעים רבים על

לככירו היטב את הסמלים האירופיים, שנוצרו סביב תבוסות צבאיות, ואסונות קולקטי

ביים ועשו בהם שימוש רב בספרות התבוסה העות’מאנית.

במהלך 1913 ובחודשים הראשונים של 1914 השקיעו אנשי חינוך וממשל וכן

מחברים עות’מאנים שונים תשומת לב רבה בניסיון לחשוב כיצד ניתן לעצב דור חדש

של חיילים-אזרחים שיידע להשיב למדינה העות’מאנית את תהילתה. ההנחה הרווחת

תראקיה של הקרב בשדות מחפיר כה באופן שנכשל הדור התבוסה, שדור הייתה

ומקדוניה איבד את זכותו להנהיג את החברה העות’מאנית. העיניים כוונו אל הנוער

ולילדים, כמי שיידע בבוא היום להוביל את המדינה לתחייה ולנקמה. ציור פרי מכחולו

ביטא בהכשרתו, מקצועי צייר גם שהיה ,30)1944-1868( אלמג’יד עבד הנסיך של

היטב את התקווה הזו. הציור שפורסם בעיתון ילדים הראה ילד וילדה המביטים במפה

של הבלקן; כאשר הילד אומר-מבטיח לילדה המביטה בו במבט מעריץ: ’’מחוזות אלה, יחזרו להיות בעתיד שלנו’’.31

’מאנים ביקשו לבחון את הכשרת דור העל תאאופן אולי מפתיע כאשר מחברים עו

תיד הם פנו דווקא לבולגריה, היריבה המרה ממלחמות הבלקן. ההצלחה של בולגריה

להפוך מקהילה של רועי חזירים ורפתנים ל כך על פי הכתיבה העות’מאנית ל לאומה

במחיר גם האומה של מטרותיה את להגשים הנחושים אזרחים-חיילים של מגויסת

חייהם וזאת ללא תלות במעצמות וברצונן הטוב, הייתה למודל שמחברים עות’מאנים

30 הנסיך עבד אלמג‹יד היה ראש אגודת הציירים העות‹מאניים. לאחר ביטול מוסד הסולטנות בשנת 1922 והגליית מחמד השישי,

הסולטאן האחרון, שימש עבד אלמג‹יד כח‹ליף וזאת עד לביטול הח‹ליפות במרץ 1924.

31 فائق عالى, “بن بويوييم ده...”, طلبه دفترى )١٩ كانون اول 1329 ]1 בינואר 1914[(.

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

112

רבים ביקשו לחקות. מעבר לכך, עד מלחמות הבלקן מיעטו העות’מאנים לגלות עניין

בחברה הבולגרית וידעו עליה מעט מאוד; אך דווקא מלחמות הבלקן והתבוסה אפשרו

’מאנים פשוטים שניל תההם לבחון את החברה הבולגרית מקרוב. בניגוד לחיילים עו

שבו בידי הצבא הבולגרי ושסבלו מתנאי שבי איומים ומרעב, קצינים שבויי מלחמה

בני לערכים בהתאם מלון. בבתי שוכנו שם לסופיה כלל בדרך נשלחו עות’מאנים

התקופה ולאמנות בינלאומיות, התאפשר לקצינים אלה להסתובב בחוצותיה של סופיה

במהלך היום ואף ללמוד באקדמיות שלה וזאת על סמך מילת הכבוד שלהם כקצינים.32

לקקצתם העלה לאחר מכן על הכתב את התרשמותם מהחברה הבולגרית ומתהליך המו

דרניזציה המוצלח שלה. עם חזרתם מהשבי הם הפכו להיות ’’מומחים’’ למודל הבולגרי

שאת מעלותיו ניתחו בפרסומים שונים.33

בין השאר, הצביע המודל הבולגרי על הצורך להכשיר את החיילים העות’מאנים

העולם מלחמת פרוץ שלפני בחודשים העממי. בית-הספר מגיל כבר צבאי לשרות

הראשונה נקבע שלכל הנערים הלומדים בחינוך הממלכתי תינתן הכשרה צבאית כבר

בחטיבת הביניים במימון מלא של המדינה. לכל בית ספר יוצמד קצין שיהיה אחראי על

האימונים הצבאיים שיכללו תרגילי סדר ומשמעת וכן אמוני ירי. האימונים הצבאיים

היו אמורים להיות בגדר חובה בבתי הספר הממלכתיים.34 אגודות חדשות, שנשאו את

’’איגודי הכוח העות’מאני’’ )=عثامنىل كوچ(, הוקמו בבתי הספר הממלכתיים במל ששם

טרה להפוך את החברה העות’מאנית לחברה צבאית הנכונה לקרב. חובה זו לא כללה

את בתי הספר של הלא-מוסלמים.35

תשומת לב רבה ניתנה גם לקידום המיליטריזציה של החברה במערכות החינוך

הלא-פורמאלי. משרד החינוך העות’מאני מינה באפריל 1914 את האנגלי הרולד פרפיט

)Harold Parfitt( כאחראי על תנועת הצופים העות’מאנית החדשה.36 מטרתם של

Alon Rachamimov, POWs 32 על אמנת האג )1907( שהסדירה, בין השאר, את תנאי שביים של קצינים ושל חוגרים, ראו אצל

.and the Great War: Captivity on the Eastern Front )Oxford: Berg, 2002(, 69-78

33 ראו למשל نجدت, افول, 146-145.

34 על יוזמה זו, ראו בראיון עם שר המלחמה העות‹מאני, אנוור פאשא: “حربيه ناظرمز انور پاشا حضرتيله مالقت”, اجتهاد 103, ٢٤

نيسان ١٣٣٠ ]7 במאי 1914[.

35 “ كوچ درنكلرى”, تقويم وقايع, 1977, ١١ حزيران ١٣٣٠ ]24 ביוני 1914[.

Yamak Ateş, Asker Yamak Ateş, Asker Evlatlar Yetiştirmek: II. Meşrutiyet 36 על תנועת הצופים העות‹מאנים ראו

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

113

הצופים העות’מאנים, כך הכריזה עיתונות הילדים העות’מאנים, היא לשאת בגאון את

דגל הנקמה וההקרבה. שירים וסיפורים קצרים המתארים את חובותיו של הצופה ואת

מעלותיו ותמונות שתיעדו את פעילויות הצופים היו בין הנושאים הנפוצים בעיתונות

הילדים העות’מאנים לאחר מלחמות הבלקן.37

אמצעי אחר להכשרת הילדים לשירות הצבאי, היה באמצעות פרסום סיפורים

קצרים על ילדים-חיילים, שהצטיינו במלחמות הבלקן. ’’הילד-החייל’’ המפורסם ביותר

התנדב נורי באנטוליה. )=قره حصار( חצאר קרה מהעיר 12 בן צעיר נער נורי, היה

לשרת בצבא העות’מאני ונפצע בקרב קרק קלסה )=قرق كليسه( במזרח תראקיה. מאוחר

יותר, הוא נפצע שוב מפגז שרפנל. בעקבות ניתוח שעבר הוא חזר ליחידתו והשתתף

בהגנה על קו צ’טלג’ה ל המחסום האחרון לפני הבירה איסטנבול שם הוא חלה במגפת

החולירע. סיפורו של נורי ותמונתו פורסמו גם בעיתונות הילדים וגם זו של המבוגרים

ל דוגמא כמעט יחידה לפרסום מקביל בשתי הזירות העיתונאיות.38 במקרים אחרים,

היו אלה סיפורים פרי הדמיון שנכתבו ללא בסיס עובדתי ונועדו בעיקר לתת דוגמא על

הקרבה לנוער.39 לצד עיסוק בחינוך הצבאי של הנוער, ניתן לראות גם דיון גדל והולך

בטיפוח גופו של דור העתיד ובחיזוקו באמצעות העלאת חשיבותו של הספורט ונראותו

בעיתונות. תחרויות יופי לילדים תועדו בעיתונות. במקרים רבים הולבשו בנים צעירים במדים של חיילים.40

’מאנים את כישלונם בטיל תתתבוסה במלחמות הבלקן אם כן, הדגישה בעיני העו

פוח דור של אזרחים-חיילים. נושא זה היה לאחד הנושאים העיקריים שלא רק נדונו

בכתיבה על מלחמות הבלקן אלא גם יושמו באמצעות חקיקה ויוזמה ממשלתית, כמו

Dönemi’nde Beden Terbiyesi, Askerî Talim ve Paramiliter Gençlik Örgütleri )Istanbul: İletişim, 2012(, 261-294

הרולד פרפיט היה אזרח אנגלי שייסד ב-1909 את תנועת הצופים בבלגיה. על פעילותו שם, ראו

Filip Coussée, A Century of Youth Work Policy )Ghent: Academia Press, 2008(, 36

37 ראו לדוגמא את “המנון הצופים” שחובר על ידי המשורר אחמד ג‹ואד: احمد جواد, “كشافلرك توركى سى”, طلبه دفترى 25 )٢٦ ايلول

١٣٢٩ ]9 באוקטובר 1913[(.

38 “كوچك بر بويوك”, طنين, ٢١ شباط ١٣٢٨ ]6 במרץ 1913[(.

39 ראו לדוגמא את הסיפור הקצר על נער בן 13 שנהרג למען ההגנה על המולדת: “اون اوچ ياشنده بر شهيد”, مكتبلى 2 )٢٣مايس ١٣٢٩

]5 ביוני 1913[(.

40 “كنچلر اره سنده مسابقه لر”, كنچلرعالمى ١٤ كانون اول ١٣٢٩ ]27 בדצמבר 1913[(.

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

114

לםם פעילות של ארגונים לא-ממשלתיים כדוגמת מועדוני ספורט. המשימה הייתה להצ

מיח דור חדש של צעירים החדור בפטריוטיזם עות’מאני ל שנוסח כעת יותר ויותר גם

כמוסלמי ל והמוכשרים להגן על מולדתם באמצעות החינוך הצבאי אותם רכשו כבר

בגיל בית-הספר.

3. בנייתה של כלכלה לאומית )=اقتصاد ملی(

דור העתיד אמור היה לשאת על כתפיו לא רק את שיקומה הצבאי של המדינה

העות’מאנית אלא גם את הבטחת עצמאותה הכלכלית, שכן בעיני מחברים עות’מאנים,

לא רק החולשה הצבאית בשדה הקרב תרמה לתבוסה, אלא גם פיגורה הכלכלי של

לממדינה ושעבודה לכוחות כלכליים זרים ל הן החברות המערביות והן בני בריתן המ

קומיים ל הסוחרים הלא-מוסלמים. בכוחות משותפים, כך נכתב בעיתונות העות’מאנית,

הצליחו שני גורמים זרים ועוינים אלה לחמוס את עושרה של המדינה ולהתעשר בעוד

ניתן להתגבר ל חיים בעוני מחפיר. כיצד בניה האמיתיים של המולדת ל המוסלמים

על השעבוד הכלכלי? הפיתרון שהוצע היה יצירתה של כלכלה לאומית )=اقتصاد ملی(

שהמוסלמים הייתה, הכותבים של שההנחה מאחר מוסלמית. בורגנות על שתתבסס

זנחו לחלוטין את הכלכלה לטובת הלא-מוסלמים, יצירתה של כלכלה לאומית חייבה

טיפוח של דור חדש של יזמים ובעלי הון מוסלמים ודחיקה של הלא-מוסלמים )כולל

לא-מוסלמים שהיו אזרחים עות’מאנים( מהכלכלה העות’מאנית. מאבק זה תואר כשדה

הקרב בשדה מהלחימה בחשיבותן פחותות אינן בו הלחימה שתוצאות אזרחי, קרב

הצבאי.41 פובליציסטים עות’מאנים העלו שני פתרונות מרכזיים ל הראשון לטווח קצר

התמקד בחרם כלכלי על הלא-מוסלמים בעוד האחר היה לטווח ארוך והתבסס על חינוך

הצעירים לעסוק גם במסחר.

בעוד הבנים הצעירים עתידים היו להיות אלה, שימלאו אחר שאיפתה של המדינה

לנקמה ולהשבת חבליה האבודים, הרי החרם הכלכלי חייב שימוש ב’’חיילים’’ אחרים.

היו אלה בעיקר נשים מוסלמיות עירוניות, שנדרשו לשרת את המולדת באמצעות קנייה

Feroz Ahmad, ”Vanguard of Nascent Bourgeoisie; The 41 על יצירת המושג “הכלכלה הלאומית” ,ראו בהרחבה אצל

Social and Economy Policy of the Young Turks, 1908-1918“, in Osman Okyar and Halil Inalcik )eds.(,

.Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, 1071-1920 )Ankara: Meteksan, 1980(, 329-350

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

115

של מוצרים מקומיים בחנויות של מוסלמים והחרמת חנויות של זרים ולא-מוסלמים,

לננתפסו כעת כזרים לקהילה הלאומית. הפעולה היום-יומית של צריכה הוצגה בעי

תונות ובספרות כמשימה פטריוטית שהופקדה בידיהן של הנשים. ממש כפי שהפנייה

לילדים נעשתה דרך הזירה העיתונאית והספרותית שיוחדה להם, כך גם הפנייה לנשים

נעשתה בעיקר באמצעות עיתונות הנשים בתורכית, שפנתה במיוחד אליהן באמצעות

במאמץ להשתתף לנשים אפשר הכלכלי החרם קצרים. ספורים או מערכת מאמרי

הלאומי לשקם את המולדת באמצעות פעילות ציבורית שהוגבלה למרחב נשי ל צריכה

לוומיומית. כך אמנם התאפשר לראשונה לנשים להיות נוכחות כפעילות פוליטיות וחב

רתיות במרחב הציבורי ללא טשטוש של גבולות שהגדירו את תפקידיהם המסורתיים

במשפחה.

החרם שימש את הנהגת התורכים הצעירים כמכשיר לגיוס המונים עבור מטרות

שנוסחו בידי השלטון. באמצעות פנייה ישירה אל הרחוב, ביקשו התורכים הצעירים

לעקוף את הפעילות המפלגתית והפרלמנטרית )מרחב שהתפתח מאוד לאחר מהפכת

1908( ולהשפיע על סדר הים הציבורי. נשק החרם הכלכלי הופנה עד למלחמות הבלקן

זרות עימהן הייתה המדינה העות’מאנית מצויה כנגד סוחרים שייצגו מדינות בעיקר

במשבר )אוסטרו-הונגריה לאחר סיפוח בוסניה-הרצגובינה ב-1908, איטליה על רקע

הופנה הבלקן במלחמות התבוסה לאחר בלוב(. העות’מאנית המדינה מול מלחמתה

נשק זה גם אזרחים עות’מאנים ל אותם לא-מוסלמים שהואשמו בבגידה באינטרסים

הלאומיים.42

סימון הסוחרים ובעלי המלאה הלא-מוסלמים כ’’אויבים מבפנים’’ וקריאה לנשים

המוסלמיות להחרים את חנויותיהם הופיעה באופן תדיר בעיתונות העות’מאנית - בזו

הכללית כמו גם בזאת שיועדה לנשים. העיתון ’’עולם הנשים’’ )=قادينلردنياىس(, העיתון

היחיד שהופק כולו על ידי נשים )עיתוני נשים אחרים נוהלו על ידי גברים או נכתבו

לההם מאמרים פרי עטם של גברים( התייחס רבות לקשר בין הפיגור הכלכלי של המו

סלמים במדינה העות’מאנית ועל ההשלכות של נחשלות זו על התבוסה. באפריל 1913,

Doğan Çetinkaya, The Young Turks 42 על החרם ככלי נשק לגיוס המונים תחת שלטון התורכים הצעירים, ראו בהרחבה אצל

and the Boycott Movement: Nationalism, Protest and the Working Classes in the Formation of Modern

.)Turkey )London: I.B. Tauris, 2014

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

116

)=نزيهه מחלס נזיהה הפוליטית והפעילה הסופרת בידי שנישאה הרצאה פרסם הוא

محلص( בפני קהל של נשים באוניברסיטה של איסטנבול. בהרצאה שעסקה כולה בגורם

הכלכלי לתבוסה, היא פרסה גם את חזונה על החשיבות המכריעה בבנייתה של כלכלה עות’מאנית לאומית שתעמיד את המדינה על רגליה.43

הסיפור הקצר ’’הגברת עאישה מסלוניקי’’ )=سالنيكىل عايشه خانم( משקף היטב את

לאאווירה באותן שנים ואת התפקיד, שניתן לנשים במאמץ הפטריוטי להחרים את הסו

חרים הלא-מוסלמים. סופר לא-ידוע, שכתב תחת שם העט ’’מראשליאוגלו’’ )=مرعشىل

( פרסם את הסיפור בעיתון ’’ההד’’ )=طنني(, ביטאונם הראשי של התורכים הצל ىلووغ

’אנם, הייתה פליטה צעירה שהגיעה לאיסטנבול מסל חיירים. גיבורת הסיפור, עאישה

בשניות עסקה כאשר אחד, יום היווני. הצבא ידי על העיר כיבוש בעקבות לוניקי

היום-יומיות עבור בני ביתה, היא נתקלה בחנות שעליה נרשם ’’האחים גרמטופולו’’

)Gramatopulo(. היא הביטה מבעד לחלון הראווה וראתה שהחנות מלאה בנשים,

לקוחות. עאישה נכנסה לחנות ושאלה את בעל המקום: ’’האם יש לו קשר למשפחה

בעלת השם הזהה שחיה בסלוניקי?’’. כאשר בעל החנות השיב לה, שאכן לאחיו ניקולה

יש חנות בעיר ממנה עאישה נמלטה זמן קצר לפני כן, פנתה עאישה לנשים, ששהו

בחנות ונזפה בהן על כך שהן קונות בחנות, שבעליה הוא אויב של התורכים. הנשים

הנכלמות מיהרו לנטוש את החנות בעוד עאישה עזבה את המקום בראש מורם.44

שעלה לשיח, דוגמא הם היווני החנות בעל על וניצחונה עאישה של סיפורה

שנוצרו הראשונים, הפרויקטים לאחד ושהביא הבלקן, במלחמות התבוסה בעקבות

לאומית כלכלה ליצור והצורך הלא-מוסלמים של בגידתם הבלקן: ממלחמות כלקח

,שתאפשר למדינה העות’מאנית להיחלץ משעבודה הכלכלי לכוחות זרים ועוינים. כמו

’מאניים בכתיבה הפוליציסטית כדי להל תםם בספרות, השתמשו מחברים ומחברות עו

פיץ את השיח על בגידת הלא-מוסלמים ולדרבן את הנשים להירתם למשימה של בניית

כלכלה לאומית, שכעת רבים הבינו אותה ככלכלה שמנוהלת ומיועדת עבור המוסלמים

בלבד. יש בכך גם ביטוי חשוב להתנערות מהלאומיות העות’מאנית האזרחית והחלפתה

בלאומיות עות’מאנית שהגדירה את המוסלמים בלבד כחברים בקהילה הלאומית.

43 “قونفرنس”, قادينلردنياسى, ٦ نيسان ١٣٣٠ ]19 באפריל 1913[.

.Halûk Harun Duman, Balkanlara Veda )Istanbul: Duyap, 2005(, 252-253 44 הסיפור מופיע במלואו אצל

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

117

סיכום

לתתבוסה הצבאית במלחמות הבלקן ואובדן הפרובינציות הבלקניות הכו את הח

- האובדן ועל ההשפלה על ההרס, על ההתאבלות: לצד בהלם. העות’מאנית ברה

חסרי התקדים, התפתח במהירות גם דיון עשיר ומגוון על הדרכים לשקם את המדינה

’מאנית ולבנותה מחדש על קרקע מוצקה של לאומיות עות’מאנית בעלת לגיטימל תעעו

ציה ומשמעות. רבים הניחו שהתפיסה האזרחית של העות’מאניות כשלה לחלוטין ושיש

להחליפה בתפיסה לאומית שתתבסס בעיקר על המורשת ההיסטורית העות’מאנית ועל

האסלאם כגורמים מאחדים, היכולים להעניק עולם של סמלים ברורים ומשמעותיים.

בין המחברים היו גם כאלה, שביקשו לקדם את הדיון בתורכיות אותה הם תפסו כחלק

הדיון בתרומה של זאת באמצעות העמקת מהתפיסה הכוללת העות’מאנית. הם עשו

’מאנית ובתפקידם הייחודי כצאצאים של אלה שבנו את המדיל תתתורכים למסגרת העו

נה העות’מאנית ושירתו אותה מאז הקמתה.

ההתנערות מהתפיסה האזרחית והחלפתה בלאומיות עות’מאנית המבוססת בעיקר

על האסלאם ועל המסגרת העות’מאנית וכן על התרחקות מודעת מהמערב היו במידה

רבה גם הודאה בכישלון העקרונות של מהפכת התורכים הצעירים )1908(. היו אלה

העות’מאנית המדינה נדונה יישומם שללא חשו שלהם שההוגים חשובים מסרים

ככל רחבים לקהלים להגיע במוטיבציה חדורים היו הם לפיכך, ולחיסול. לשעבוד

הניתן כדי להפיץ את משנתם. תחושת הדחיפות הזו מסבירה את הכתיבה האינטנסיבית

ללל מלחמות הבלקן והגיוון הרב שלה. ספרי זיכרונות ויומנים, סיפורים קצרים, רומא

נים, שירים, ציורים, אנדרטאות וטקסים שימשו כדי להעביר את המסרים על התבוסה

במלחמות הבלקן ועל בנייתה של האומה העות’מאנית מהמסד. הכתיבה העשירה על

ועל הצורך לשקם את החברה זו שאפשרה לשיח על התבוסה היא מלחמות הבלקן

העות’מאנית להפוך לנחלתם של ציבורים רחבים בחברה העות’מאנית.

בפרק זה התמקדתי בעיקר בשני פרויקטים לאומיים שנוצרו מיד לאחר מלחמות

הבלקן ובטרם פרצה מלחמת העולם הראשונה בשלהי חודש יולי 1914. המיליטריזציה

ללל הנוער וגיוסו לשרת את המשימות הלאומיות ויצירת כלכלה לאומית היו שני המי

זמים העיקריים ששיקפו את הלקחים מהתבוסה במלחמות הבלקן ואת השאיפה לבנות

את האומה העות’מאנית מחדש. בשני המקרים הפיצה הכתיבה על מלחמות הבלקן את

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

118

דמותו של האזרח או האזרחית המגויסים מגיל צעיר לשרות המולדת והאומה. אלה

הן גם שתי הדוגמאות העיקריות למעבר של הדיון במלחמות הבלקן משיח על תבוסה

ובנייה מחדש לביצוע.

שלא בעשורים גם ניכרו הבלקן במלחמות התבוסה של השלכותיה זאת, לםם

חר פרוץ מלחמת העולם הראשונה ל מהתנהלותה של המדינה העות’מאנית במלחמת

ועד לעיצובה של הרפובליקה התורכית הצעירה. השיח על בגידת העולם הראשונה

הלא-מוסלמים והוצאתם מחוץ לגבולות האומה העות’מאנית באו לידי ביטוי בפרק זה

במיזם של הקמת כלכלה לאומית - ממנה הודרו הלא-מוסלמים. שיח זה, לצד תחושת

הפחד הקיומי לגבי הישרדותה של המדינה העות’מאנית, התרחב הרבה מעבר לתחום

הכלכלי במהלך מלחמת העולם הראשונה והעניק לגיטימציה לתורכים הצעירים לכך

’נוסייד באוכלוסיה הארמנית באנטוליה.45 לפיכך, בעיל גלל פי תפיסתם ל לבצע את ה

ניי, הג’נוסייד בארמנים במלחמת העולם הראשונה הוא אחת ההשלכות המחרידות של

’מאני בתבוסה שניחתה עליהם במלחמות הבלקן. הכתיבה הענפה על התבול תדדיון העו

סה, שנדונה בפרק זה, אפשרה לשיח על הכישלון הצבאי לפרוץ את הגבולות הצרים

של הדיון האינטלקטואלי ולהגיע לשדרות רחבות יותר של האוכלוסייה העות’מאנית.

Uğur Ümit Üngör, The Making 45 על הקשר בין התבוסה במלחמות הבלקן לג‹נוסייד בארמנים במלחמת העולם הראשונה, ראו

.)of Modern Turkey; Nation and State in Eastern Anatolia, 1913-50 )Oxford: Oxford University Press, 2011

התבוסה במלחמות הבלקן )1913-1912( אייל ג’יניאו

119

מבט על המגע בין הלשונות השמיות:

עברית וערבית

עלי ותד

הקדמה

לממגע בין הלשונות הוא נושא, שניתן לבחון אותו מהיבטים שונים: היבט לשו

ני, היבט סוציולוגי, היבט מדיני, היבט משפטי ועוד1. ענייננו במאמר זה הוא ההיבט

ההיסטורי-לשוני.

כאשר נוצר מגע בין שתי לשונות כלשהן, מגע זה משאיר את חותמו על לשונו

של הכותב את שתי הלשונות או הדובר בשתיהן. דבר זה נכון לגבי הדובר עצמו ונכון

הוא גם לגבי החברה הגדולה, דוברת שתי הלשונות )בר-אשר, 2012(

הוא יותר מתקדם ובשלב המילים אוצר על היא תחילה זה מגע של השפעתו

מתחיל להשפיע על מערכת הדקדוק. בעקבות מגע זה ועפ’’י הצרכים קורה שלעתים

תחום סמנטי כמעט שלם זורם ללשון אחת מן השנייה בהיקף גדול מאוד. לעתים ועפ’’י

אופי המגע זרימת המילים מהלשון האחת אל השנייה מקיפה תחומים סמנטיים רבים

ומגוונים. כל העוסק בתחום הבלשנות והמגע בין הלשונות יודע מה נבדל מגע לשוני

1 אזכיר כאן את קובץ המאמרים המקיף והכולל ביבליוגרפיה עשירה בנושא לשונות במגע, פיליפוביץ’, 1988(.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

120

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

בין שתי לשונות רחוקות-מוצא ממגע כזה בין שתי לשונות קרובות-מוצא )בר-אשר,

2012(. במגע בין הלשונות מהסוג הראשון האלמנטים הלשוניים השאולים מוחשיים

ובולטים, על כן ניתן להבחין בהם בקלות, ואילו במגע בין לשונות מהסוג השני אינם

מוחשיים, על כן לא תמיד קל לזהות אותם או להבחין בהם אם הם שייכים למורשה

המשותפת של שתי הלשונות או לאו. למשל, לא הרי השפעת הערבית על העברית

כהשפעתה של היידיש על העברית, או השפעתה של העברית על הערבית של האזרחים

הערבים בישראל כהשפעת האנגלית )בר-אשר, 2012; ממן, 1989(

שתי הלשונות: עברית וערבית הן מהסוג השני שהן לשונות קרובות מוצא. הן

לתתי לשונות השייכות למשפחת השפות השמיות. חלק משפות משפחה זו פסק מלהת

קיים. שפות אלה פרושות באזורים: הסהר הפורה, חצי אי-ערב ובצפון מזרח אפריקה.

שפות אלה קרובות במבנה )כגון גזרון לפי שורשים ונטיית פעלים בבניינים( ובאוצר

המילים2.

כאשר לשונות משני הסוגים הנ’’ל באות במגע תרבותי עשויה האחת להשפיע על

זולתה. תהליך השפעה זה מתרחש כדלקמן: בתרבות של אחת משתי הלשונות נוצרים

מושגים והם מובעים בלשון במילים מסוימות. והנה הלשון השנייה, שלא בה נוצרו

המושגים האלה, ולכן מלכתחילה לא נוצרו בה המילים הדרושות להבעתם, באה במגע

עם אותה לשון והתרבות, שבה קיימים המושגים והמילים החדשות. מכאן הלשון שבה

חסרות המילים והמושגים החדשים האלה שואלת מן הלשון המשפיעה, כל עוד היא

חשה צורך בכך. ומכיוון שאין לשון זו יכולה, מסיבות דקדוקיות או מטעמים אחרים

גלגול תשי’’ג(. )בן-חיים, אותן מתרגמת היא שהן, כמות הזרות המילים את לקלוט

היא הלשון בהתפתחות הדרכים אחת הלשון. התפתחות גם מכונה זו בדרך מילים

השאילה, שתי דרכים יש לשאילה הלשונית, האחת: המילה הזרה מושאלת כמות שהיא,

והשנייה היא דרך התרגום. הדרך השנייה נקראת ’’תרגום שאילה’’, שלדעתו של בן-

חיים, עדיף לקרוא לה ’’שאילת המשמעויות’’ לעומת הדרך הראשונה ’’שאילת המילים’’.

)בן-חיים, תשי’’ג, עמ’ 32 ל 33(.

2 מוסכם על החוקרים שאין לקבוע יחסי קרבה בין לשונות עפ”י החומר המילוני בלבד. זאת כיוון שלשון חיה היא מתפתחת במהלך

ההיסטוריה שלה ובמרוצת הימים יכולה היא לשאול מילים או משמעיים של מילים הקיימות אצלה משפות אחרות שאתן היא באה

במגע )ראה גם דבריו של גושן-גוטשטיין, 5691, עמ’ 81(.

121

השפות השמיות

השמיות. השפות למשפחת שייכות והערבית העברית הלשונות: שתי כאמור,

מושג ’’שפות שמיות’’ הוטבע למשפחת שפות זו בשנת 1781 )גושן-גוטשטיין, 1965(3

על סמך הדברים הכתובים בספר בראשית, פרק י’ פסוק 1: ’’ואלה תולדות בני נח: שם,

חם ויפת...’’ היום אנו יודעים שהיוחסין שם אינם מדויקים. כמובן הדיוק בקרבה בין

הלשונות ל מצטיין במספר ניכר של קווים מאפיינים. הימצאותם של כל קווי האפיון

לאאלה, או חלק נכבד מהם, יש בה כדי להעיד, כי לפנינו לשון הנמנית עם הקבוצה הש

מית. וההיפך נכון, לשון אשר רוב הקווים או כולם נעדרים ממנה, אינה יכולה להיחשב

לששמית. באמצעות מדידת הקווים המאפיינים ניתן לתחום גבולות שייכות השפות הש

מיות לעומת משפחות-לשון אחרות )גושן-גוטשטיין, 1965(.

מאפיינים מיוחדים של השפות השמיות

הקרבה וההשתייכות של לשון מסוימת לקבוצת לשונות אחת נבחנת הן במבנה

הלשון הן באוצר המילים4. אביא להלן קו מאפיין אחד של הערבית והעברית. העיצור

הפרוטו שמי ו’’ו, נעתק בעברית בתחילת המילה ליו’’ד5, ואילו בערבית הוא נשמר. קו

זה מאפיין את הענף הכנעני. להלן רשימת המילים6:

ערביתעבריתערביתעברית

يمיםوجعיגע

وينינהوجرיגר

وعدיעדيدיד

وعاיעהوداידה

وعر - وغرיערوديدידיד

وعلיעלوهبיהב

Brockelmann. C, Kurzgefasste vergleichende :3 על כך ראה גם דבריו של החוקר ברוקלמן בספרו.Grammatik der Semitischen Sprachen, Berlin 1908

4 וראה את דברי לעיל הערה מס’ 2.

5 על מעתק ההגה ו < י ראה בלאו, 2010, עמ’ 45 – 46, 84 – 85, 260.

6 הבלשן מוריס סוואדש ניסה להכין רשימת מילים בסיסית, היא ידועה בשם ’’רשימת סוואדש’’, בת 207 מילים בסיסיות. הוא בנה אותה בעזר מחקרו על הטיפולוגיה של שפות. הוא האמין שניתן להסיק ששתי שפות קרובות זו לזו מבחינה אבולוציונית, אם

משווים את המילים הבסיסיות בשתיהן )עפ”י ויקיפדיה, נצפה ביום 16.4.17(.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

122

وعفיעףوعظיעץ

وصبיצבوقبיקב

وضعיצעوردירד

وقدיקדورثירש

وقرיקרوثبישב

وقعיקעوترיתר

ورعיראوذعיזע

ورطירטوحدיחד

وركירךوحمיחם

ورقירקوينיין

وسنישןوكلיכל

وسعישעولدילד

وتدיתדولولילל

חלוקת השפות השמיות לענפים:

)רבין, ענפים לחמשה מתחלקת השמיות השפות משפחת המחקר ספרות עפ’’י

:)1999;1993

הענף האכדי ל אליו שייכות האכדית-הקדומה, הבבלית והאשורית;. 1

המואבית, . 2 את )הכנענית(, הפיניקית את העברית, את הכולל ל הכנעני הענף

וכן את העמונית והאדומית, ואליו משייכים גם את ה’’אמורית’’ ואת האוגריתית,

שנתגלתה ב 1929;

הענף הארמי ל שהלהגים שלו הם: הארמית הקדומה שבסוריה )= ארמית סורית(7,

8, הארל באארמית-הממלכתית של הממלכה הפרסית, הארמית-המקראית, הארמית של י

מית הנבטית, הארמית התדמורית, הארמית השומרונית9, הארמית היהודית, הארמית

מקובל בערבית לקרוא ללהג זה בשם “سرياني“ כייחוס לשם המדינה ’’סוריה’’ המקום שבו שימש להג זה. 7

8 להג ארמי ששימש במצרים.

9 להג ארמי ששימש את העדה השומרונית לאחר שהארמית דחקה את רגליה של העברית.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

123

10 ]של היהודים בתקופת התלמוד[, הארל תגגלילית, הארמית המנדעית, הארמית הבבלי

מית המדוברת כיום בפי היהודים ]כורדית או תרגום[ ובפי הנוצרים ]אשורית[ והלשון

המדוברת של מעלולה וכפרים אחרים בדרום סוריה;

הענף הערבי ל הכולל את הדדנית, הת’מודית, הלחיאנית, הצפאית ואת הערבית . 3

על להגיה השונים קודם להתגבשות הלשון הספרותית, את הערבית הספרותית,

לשון שנעשה המלטזית, הוא מהם, ושאחד כיום המדוברים הלהגים את וכן

עצמאית;

לעענף הדרום-ערבי-אתיופי ל הכולל את המעינית, השבאית, החצרמותית, הקת. 4

לאאנית והאוסאנית ואת הלשונות המדוברות היום: מהרי, שחרי )שחאורי(, בו

טהרי, חרצוצי, סוקוטרי, וביבשת אפריקה את הגעז )אתיופית קדומה(, והשפות

המדוברות היום: טיגרה, טיגריניה, אמהרית, הררי, ארגובא וגוראגי, האחרונה

בעלת מספר להגים שונים מאוד זה מזה.

לעענף הכנעני והענף הארמי מחוברים כתת-משפחה שמית-צפונית-מערבית, והע

נף הערבי מחובר עם הענף הדרום-ערבי-אתיופי כשמית-דרומית-מערבית או כשמית

לררומית, ושתי תת-המשפחות האלה הן השמית המערבית, שמנוגדת לה השמית-המזר

חית, דהיינו הענף האכדי. החוקרים משערים )רבין 1993( שההתפתחות היא כדלקמן:

וממנה הפרוטו-שמית. או השמית-האם הקרויה אחידה שמית שפה הייתה בתחילה

יצאו שתי שפות: השמית-המזרחית והשמית המערבית. כל אחת מאלו הייתה בזמנה

שפה מדוברת. מן השמית-המערבית יצאו שתי שפות: הצפונית והדרומית. וכל אחת

התחלקה לשתי שפות: פרוטו-כנענית ופרוטו-ארמית, פרוטו-ערבית ופרוטו-אתיופית.

על ידי חלוקות נוספות יצאו השפות הספרותיות הקדומות הידועות לנו, והן שוב נחלקו

ללהגים-להגים. מכאן יש להבין את הכינויים מזרחי, מערבי וכד’ עפ’’י סופם של ענפים

אלו, ולא כרמז למיקומן המקורי היחסי11.

להג ארמית ששימש באזור בבל בעיראק. בלהג זה כתובה הגמרא של התלמוד הבבלי. 10

11 בנוסף יש לציין שלא רק הפרוטו-שמית, אלא גם השמית-המערבית הקמאית והפרוטו-כנעני ומקבילותיהן בענפים האחרים היו

עפ”י תפיסה זו שפות של ממש ושימשו בדיבור היום יומי בזמן מסוים ובמקום מסוים. על ההגייה שלהן ועל צורות הדקדוק ועל

אוצר המילים שלהן הסיקו החוקרים באמצעות המחקר המשווה בין הלשונות הידועות לנו )רבין, 1993(.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

124

לא אם לשמית-האם, דומה הספרותית שהערבית סבורים, היו החוקרים רוב

בכל, עכ’’פ יותר מכל שפה שמית אחרת. אף דרך חייהם של הבדויים בחצי-האי ערב

נראתה כהמשך חייהם ומנהגיהם של דוברי הפרוטו-שמית, וחצי-האי ערב הייתה בעיני

הרוב מולדתם של השמיים לפני שנחלקו לעמים שונים, ברוקלמן אף פיתח תיאוריה

היסטורית, שלפיה יצאו דוברי ענפי השמית גלים גלים מחצי-האי ערב: קודם האכדים,

1908(. דוברי העל חחריהם הכנענים, אחריהם הארמים, ולבסוף האתיופים )ברוקלמן,

רבית הם אפוא העם האחרון, שלא עזב את המולדת של השפות השמיות ושלשונו לא

הושפעה משפות לא שמיות. עובדה, שהאכדית, המתועדת כ 2500 שנים לפני הערבית,

שונה כל כך בצורות ובהגייה מן הערבית, הוסברה כתוצאה מהשפעת השומרית על

האכדית12.

המגע בין העברית ובין הערבית

מגע ראשון: תקופת ימי הביניים - הערבית דומיננטית

אחרי שנת 200 לספירה הלשון העברית פסקה מלהיות מדוברת בחיי יום יום,

אך כלל לא פסקה מלהיות שפה נכתבת ומדוברת בנסיבות מיוחדות. החל משנת 200

ומעלה הלשון הארמית דוחקת את רגלה של העברית בקרב דובריה ומתחילה לתפוס

את מקומה. תהליך זה נמשך עד שנת 600, במאה השביעית הלשון הערבית דוחקת

את רגלה של הארמית ותופסת את מקומה בקרב דוברי העברית. ניצניה של הלשון

הארמית נמצאים בעברית כבר בלשון המקרא ]ויקרא לו לבן יגר שהדותא, בראשית

לא:47 [ וכמו כן אותותיה נמצאים כבר בלהג של קוריש, שהוא הלהג שעליו מושתת

הקוראן, ובו אנו מוציאים מילים ערביות בכתיב ארמי ]צלותא, זכותא[.

לככול יודעים שהיהודים השתמשו בנוסף לעברית גם בלשון הארמית ובלשון הע

רבית. ובשתי הלשונות: ארמית וערבית - יש ספרות כתובה בהיקף זה או זה. כאן אנו

עסקינן בשאילת דחיקתה של הארמית על ידי הערבית. תהליך של דחיקת לשון על ידי

אחרת אינו מתרחש בבת אחת אלא הוא הדרגתי ובנוי שלבים שלבים, העשוי להימשך

דורות רבים וזאת כתוצאה של גורמים שונים. החוקר, ח’ שחאדה, דן בסוגיה זו בדברו

12 בספרות המחקר קיימות דעות נוספות על מקום מולדתן של השפות השמיות. כאלה שטענו שמולדת השמיים בסוריה, ואחרים

טענו שהיא בסביבת הרי קוקז )רבין, 1993(.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

125

על דחיקתה של הערבית את רגליה של הארמית השומרונית בקרב העדה השומרונית

)שחאדה, 1983(. דבריו הולמים גם את הנסיבות שבהן הערבית דחקה את רגליה של

הארמית בקרב היהודים. אם כן, גורמים אלה תלויים במידה זו או זו ב:

יחסו של העם הכובש כלפי העם הנכבש;. 1

חברתית . 2 צבאית, כלכלית, מבחינה הכובש בעם הנכבש העם של תלותו מידת

ותרבותית;

מהות התנאים הגיאוגרפיים שהנכבש מתגורר בהם. האם הוא חי בבידוד מן העם . 3

החדש השולט או שניהם חיים יחדיו;

יוקרתה של הלשון בעיני דובריה;. 4

עליונות לשונית של העם הכובש.. 5

צבאותיו של הח’ליפה עומר בן-אלח’טאב כבשו את סוריה רבתי בשנת 634 לסה’’נ

643 לסה’’נ. אז במקומות האלה היו גם יהודים: רבנים, קראים ושול אאת מצרים בשנת

מרונים. יש להניח מן הסתם שאחרי הכיבושים המוסלמיים החלו גם היהודים באופן

הדרגתי לדבר ערבית. תחילה, דיברו בה כנראה, אותן שכבות אשר היו בתוקף תפקידן

במגע ישיר והדוק עם ערבים כגון הסוחרים. לעומת זאת, סביר להניח שאנשי הדת

ומשכילים אחרים המשיכו לדבר ארמית ועברית לצרכים דתיים, ובערבית השתמשו

מרובת דיגלוסיה של מצב נוצר דהיינו .)1983 )שחאדה, חילוניות למטרות בעיקר

לשונות: עברית ל ארמית ל ערבית, אם כן אט אט, הפכה הארמית להיות לשון פסיבית

לקקרב דובריה. כלומר הם היו מסוגלים לקרוא ולהבין טקסטים הכתובים בלשון האר

מית, ובייחוד התרגום הארמי של התנ’’ך וטקסטים הכתובים עברית, אולם לא לדבר

בחופשיות ובטבעיות לא בארמית ולא בעברית.

יותר ובשלב מדוברת, כלשון הארמית של רגליה את אפוא, דחקה, הערבית

מאוחר חדרה אף לתחומים של ספרות החול ל היסטוריה, דקדוק, פרשנות, פילוסופיה,

מדעים. הערבית לא שימשה בעבודת הקודש: תפילה ופיוט.

זו תקופה אדירים, להישגים והגיעה מאוד זו שגשגה בתקופה הערבית הלשון

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

126

מכונה בספרות בכינוי ’’תור הזהב’’. הערבים פיתוחו את מדע הלשון, תחילה במטרה

לשמר את הקריאה של הקוראן, פיתחו את השירה הערבית וייחסו לה מעמד מיוחד.

דבר זה נתן את אותותיו גם בקרב היהודים. האחרונים עשו לעצמם הבחנה ברורה.

פרוזה כותבים בערבית באותיות עבריות לרוב, ואילו שירה כותבים בעברית. היהודים

סיגלו לעצמם את כל הקדמה והשגשוג המדעי והרוחני של הערבים. הם כתבו שירה

במתכונת השירה הערבית ]משקל, חרוז ומבנה[. כאמור השירה נכתבה בעברית, אך

גם בעברית הזו הייתה השפעה של הלשון הערבית, השפעה גם באוצר המילים וגם

במוטיבים )הלקין, 1975(.

תחילת תשיעית, מאה סוף רס’’ג, ]תרגום לערבית התנ’’ך את תרגמו היהודים

מקום את תתפוס שהערבית לפני לארמית התנ’’ך את שתרגמו כפי עשירית[, מאה

הארמית, הם פיתחו תורות דקדוק בהשפעת הערבית, כתבו פילוסופיה, רפואה, מדע

בערבית באותיות עבריות. למשל רבי יהודה הלוי13, כתב שירה בעברית, אך פרוזה

כתב בערבית באותיות עבריות ]ספר הכוזרי[14, כך גם שלמה אבן גבירול15, כתב שירה

בעברית ואילו פרוזה כתב בערבית ]תיקון מידות הנפש[16. גם בתקופה זו סביב מאה

עשירית היו כאלה שהתנגדו לכתיבת פרוזה בערבית ועמדו על כך לכתוב בעברית.

אחד מאלה הוא המדקדק מנחם בן סרוק17, שעמד על כך לכתוב את ספר הדקדוק שלו

]המחברת[18 בעברית. עברית זו הייתה מושפעת מערבית19. ספרות ענפה בכל התחומים

13 יהודה הלוי הוא רבי יהודה בן שמואל הלוי, ובערבית: אבו אלחסן אל-לאוי. הוא חי בערך בין השנים: 1075 – 1141.

14 שמו של הספר בערבית הוא “كتاب الحجة والدليل في نصر الدين الذليل = ספר ההוכחה והראיה להגנת הדת הבזויה’’. כאמור לעיל הוא ידוע בשם ’’ספר הכוזרי’’. הספר הוא חיבורו של הפילוסוף והמשורר ר‹ יהודה הלוי, ונכתב בשנת 1139 בערבית יהודית

הוא תורגם לעברית משוערבת ]עברית של ימי-הביניים[ ע’’י המתרגם יהודה אבן תיבון כשלושים שנה לאחר כתיבתו 1170 הספר נחשב אחד מעמודי התווך של הפילוסופיה היהודית בפרט ושל מחשבת ישראל בכלל. בתקופה האחרונה הוא תורגם

לעברית חדשה במספר מהדורות.

15 שלמה אבן גבירול הוא רבי יהודה אבן גבירול שחי בערך בין השנים: 1021 – 1057. הוא היה משורר וגם

פילוסוף דגול.

16 הספר ’’תיקון מידות הנפש’’, נכתב בערבית בינונית בשנת 1045 ותורגם לעברית משוערבית ע’’י יהודה אבן תיבון בשנת 1167.

17 נולד בשנת 900 בטורטוסר שבצפון מזרח ספרד, קרוב לברצלונה.

החיבור ’’המחברת’’ הוא למעשה מילון שנכתב סביב השנים 950 – 960. הוא מילון ללשון המקרא כולל הארמית המקראית. 18

למעשה הוא המילון העברי-עברי הראשון ללשון המקרא. המילונים שקדמו לו כגון “האגרון” של רב סעדיה גאון, ויהודה אבן קוריש נכתבו עברית-ערבית.

19 העברית המשוערבת נחקרה על ידי פרופ’ משה גושן-גוטשטיין, כעבודת דוקטור ופורסמה במהדורת סטנסיל בשנת תשי’’א.

חיבור זה יצא לאחרונה לאור בעריכת שני תלמידיו: שרגא אסיף ואורי מלמד - ושמו ’’תחבירה ומילונה של הלשון העברית

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

127

נכתבה בערבית. ערבית זו נקראת ’’ערבית יהודית’’20. תחומים אלה הושפעו מהערבית

לא רק מבחינת השפה אלא גם מבחינת התכנים. טול למשל, בתחום הדקדוק, אותותיה של תורת הדקדוק הערבית נמצאים בכל כתביהם של המדקדקים העבריים: רס’’ג, חיוג’

ורבי יונה אבן ג’נאח21 ועוד.

החל מהמחצית השנייה של המאה העשירית ועד המאה השש עשרה. אנו עדים

למלאכת העתקה של ספרות זו לעברית, כאשר תקופת השיא שלה הייתה בין המאות

שתים עשרה עד הארבע עשרה. מלאכת העתקה זו הביאה להתהוותה של עברית חדשה

הנקראת ’’עברית משוערבת’’ )אלוני, 1974; צרפתי, 1969(. עברית המושפעת מהשפה

הערבית. ההשפעה היא בתחום אוצר המילים ובתחום המורפולוגיה ותחביר המשפט.

העברית - המקראית והחז’’לית - אין בה התכנים החדשים שהביאה התרבות הערבית,

ללל כן בבואה להעתיק אותם אליה היה צורך בשאילת מילים בעינן או בשאילת משמ

עויות. להלן נביא דוגמאות כדי לשבר את האוזן:

שאילת מילה בעינה:. 1

מרכז - עפ’’י המילה مركز בערבית; אופק ל עפ’’י המילה أفق בערבית; קוטב ל עפ’’י

המילה قطب בערבית; קוטר ל עפ’’י המילה قطر בערבית; אקלים ל עפ’’י המילה اقليم

בערבית; הנדסה ל עפ’’י המילה هندسة בערבית; אלגברה ל עפ’’י המילה الجبر בערבית

ועוד )צרפתי 1969(.

שאילת משמעות:. 2

• שער = פרק בספר - עפ’’י המילה הערבית باب )אלוני, 1974(;

• חיבור = ספר ל עפ’’י המילה הערבית تأليف )אלוני, 1974(;

שבתחום השפעתה של הערבית’’, ירושלים, תשס’’ו.

20 את הערבית היהודית, שהיא להג ערבי שדיברו בו היהודים וגם כתבו אותו, הוא למעשה, עדות ללהג הערבי באותו אזור

גיאוגרפי. את ’’הערבית היהודית’’ חקר פרופ’ י’ בלאו ופרסם את מחקרו הנושא את השם ’’דקדוק הערבית-היהודית של ימי-

הביניים’’, ירושלים, תש’’ם.

21 על כך ניתן לקרוא למשל בספרו של דן-בקר, מקורות ערביים לדקדוקו של ר’ יונה אבן ג’נאח, תל-אביב, תשנ’’ט. אין להבין

מדבריי אלה שלפני הדקדוק הערבי היהודים לא עסקו במלאכת הדקדוק. העיסוק במסורה היה בו גם עיסוק בענייני דקדוק. על

כך ראה א’ דותן, ניצנים ראשונים בחכמת המילים: מן המסורה אל ראשית המילונאות העברית, ירושלים, תשס”ה.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

128

• איגרת = מכתב ל עפ’’י המילה הערבית رسالة )אלוני, 1974(;

• פועל שלם = פועל שאין בו אותיות נחות ל עפ’’י הצירוף הערבי فعل سالم )ותד, ;)1994

• פועל עלול = פועל שיש בו אותיות נחות ל עפ’’י הצירוף הערבי فعل معتل )ותד, ;)1994

• היקש = אנאלוגיה ל עפ’’י המילה הערבית قياس )אלוני, 1974; ותד, 1994(

• ותד, ;1974 )אלוני, اصل הערבית המילה עפ’’י ל המילה שורש = יסוד/עיקר .)1994

תרגום שאלה. 3

• תושבת = הבסיס של המשולש - עפ’’י הערבית قاعدة )צרפתי, 1969(;

• תשליש = שילוש - עפ’’י הערבית تثليث )צרפתי, 1969(;

• תשבורת = ביצוע פעולת שבר - עפ’’י הערבית تكسير)צרפתי, 1969(

תרגומים מתמיהים. 4

נוצרו גם תרגומים מתמיהים בעברית כגון:

• קשר = קלף - עפ’’י הערבית قشر )בן-חיים, 1949 (;

• קשת = עשה עצמו כקשת ל עפ’’י המילה הערבית يتقوس )גושן-גוטשטיין, תשס’’ו(

השם:

ממילים יחידאיות נוצר ריבוי )גושן-גוטשטיין, תשס’’ו; אלוני, 1974(. 1

• שכל ל שכלים =עפ’’י המילה הערבית عقول ;

• בשר ל בשרים = עפ’’י המיל הערבית لحوم ;

• כל ממוני עולם = עפ’’י הצירוף הערבי اموال العالمين ;

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

129

• צער ל צערים = עפ’’י הערבית احزان ;

ללשון . 2 רבים הפכו לשון מילים שבעברית ריבואי יחיד משם יצירת

יחיד )גושן-גוטשטיין, תשס’’ו; אלוני, 1969(:

وجوه[ פנים ל פן ]על דרך הערבית: وجه –

مقاله[ مقاالت – מאמרים, מאמרות ל מאמרה ]עפ’’י הערבית: مقال –

בלשון . 3 בפועל משתמשים כלומר בערבית, נקבה לשם הפועל התאמת

לקקבה, כי זה תואם את השם בנקבה בערבית ולא את השם בעברית )גושן-גוטש

טיין, תשס’’ו; אלוני, 1969(:

• תהיה מנהגה ל עפ’’י הצירוף בערבית تكون عادتها;

• סיפור הרוע נישאת ממנו ל עפ’’י صفة בצירוף הערבי: صفة القبح مرتفعة عنه;

• ותחזור הבית ל עפ’’י המילה הערבית الدار

• עד שלא נשארה בה ריח ל עפ’’י המילה הערבית رائحة שהיא לשון נקבה.

הלוואי והכינוי מותאמים לשם נקבה בערבית )גושן-גוטשטיין, תשס’’ו(:. 4

• תראה סביבו המון רבה - עפ’’י תרי חולה ג’מאעה כבירה;

• זאת הכדור הרמוז אליה - ההתאמה למילה الكرة , שבערבית היא נקבה

היידוע בעברית לסומך ולא לנסמך )גושן-גוטשטיין, תשס”ו(:. 5

• אלבית דין; עדים הפסולי עדות; השטר מכירה; הבעלים דינים.

שימוש רב בצורן -ות: שמות המסתיימים בצורן –ות כתרגום צורות . 6

’’מצדר’’ ערביות : )גושן-גוטשטיין, תשס’’ו; אלוני, 1974(

• הידמות נפלא - עפ’’י הצירף ’’הערבי תשביה עג’יב’’;

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

130

• הקלות הזה ל עפ’’י הצירף הערבי ’’הד’א אלאסתכ’פאף’’;

• בהישנות ההוא - עפ’’י הצירוף הערבי ’’בד’לך אלתכריר’’;

• לגשמות הזה ל עפ’’י הצירוף הערבי ’’ען הד’א אלתג’סים’’;

• היפעלות גמור ל עפ’’י הצירוף הערבי ’’אנפעאל מחץ’’;

• המציאות כולו ל עפ’’י הצירוף הערבי ’’אלוג’וד כלה’’;

• זה האפשרות ל עפ’’י הצירוף הערבי ’’הד’א אלאמכאן’’;

)גושן-גוטשטיין, . 7 הערבית לכללי בהתאם הפועלי הנשוא התאמת

תשס’’ו; אלוני, 1974(:

• ועוד יתבאר אלה העניינים כלם ל עפ’’י הצירוף הערבי ’’וסתתבין הד’ה אלמעאני

כלהא’’;

• קבץ ... הרבה מהמחברים ל עפ’’י הצירוף הערבי ’’וקד ג’מע... כת’ר מן אלל ככבר

מצנפין’;

• יסופר עליהם נפלאות ונוראות ל עפ’’י הצירוף הערבי ’יוצף ענהם גראיב ומעג’זאת’;

• ותקל עליו הצרות ל עפ’’י הצירוף הערבי ותכ’ף עליה אלאחזאן;

הוספת כינוי הגוף אחרי כינויי הקניין לשם הדגשה )גושן-גוטשטיין, . 8

תשס’’ו(

• ויש לנו אנחנו בו מאמר אחר ל עפ’’י הצירוף הערבי ’’ולנא נחן פיה קול אכ’ר’’;

• נתקיים זה על דרכינו אנו ל עפ’’י ’’פאסתקאם ד’לך עלי טריקתנא’’

סדר המילים במשפט הפשוט )גושן-גוטשטיין, תשס’’ו(:. 9

• ואולי חושב יחשוב ל עפ’’י הצירוף הערבי ’’לעל מתפכר יתפכר’’;

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

131

• אלשכ’ץ אן ’’ת’ם הערבי הצירוף עפ’’י ל והתחכם למד ההוא האיש כן ואחר

תעלם ותחכם’’

משפטי זיקה בלתי מצורף )גושן-גוטשטיין, תשס’’ו(:. 10

• באמצעה נקודה, כל הקוים היוצאים ממנה...שוים ל עפ’’י הצירוף הערבי ’’פי וסטה

נקטה, ג’מיע אלכ’טוט אלכ’ארג’ה מנהא...מתסאויה’’;

• בו פנים אחרים, אני עתיד לזכרם ל עפ’’י ’’יחתמל וג’הא אכ’ר, סנד’כרה’’;

• כי אנחנו מוצאים הרבה מבני אדם הם על הענין הזה - עפ’’י הצירוף הערבי ’’לאנא

נגד כת’רין הם בהד’ה אלחאל’’;

• יש דברים הם מזון יפה - עפ’’י הצירוף הערבי ’’ת’ם אשיא הי גד’א מסתחסן”.

העתקה מילולית, אגב התאמה לעברית:. 11

סופרים או מדקדקים מעתיקים ממדקדקים ערביים באופן מילולי ומתאימים את

’נאח )ריב’’ג( בספר הרקמה ]מחל גטטקסט לשפה העברית: כגון המדקדק רבי יונה אבן

צית ראשונה של המאה האחת עשרה בספרד[, מעתיק מהמדקדק הערבי אלמוברד ]מת

בשנת 898[ בספרו אלמקתצ’ב. הדוגמאות שלהלן עפ’’י בקר, 1999(:

תצורת משקל פעלעל

’’... אד’א קיל לך אבן לנא מן פעל מת’אל חמרמרו או הפכפך פקד קיל לך זד עלי

הד’ה אלאחרף אלת’לאת’ה חרפין פחק הד’א אלכלאם אן תכרר אלעין ואללאם... )למע,

עמ’ 104: 19 ל 21(

’’... פאד’א קיל לך: אבן מן צ’רב מת’ל ג’עפר פקד קאל לך: זד עלי הד’ה אלחרוף

אלת’לאת’ה חרפא. פחק הד’א אן תכרר אללאם...’’)מקתצ’ב א, עמ’ 207: 5 ל 6(.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

132

המגע השני: תחיית הדיבור העברי – סוף מאה 19

בשנת 1881 אלעזר בן יהודה מכריז על החייאת הדיבור העברי. על מנת שהוא

יצליח ראה צורך הוא וחבריו לקשור את הנושא הלשוני בנושא המדיני. כלומר יצר

זיקה הדוקה בין החייאת הדיבור לבין קיומה או התהוותה של חברה עברית. בסוף מאה

19 החלה תנועת עלייה משמעותית לארץ, בתקופה זו התקיים בארץ השלטון התורכי

העות’מני. ואילו בין השניים 1918 ל 1948 הארץ נשלטה ע’’י הנציבות הבריטית מכוח

והיהודים הערבים והלאומית של הפוליטית המודעות מתחזקת זו בתקופה ’’המנדט’’.

ונמשכת הגירת יהודים וערבים לארץ. החל משנת 1948 נפסקה הגירתם של הערבים

למדינה ואילו ההגירה של היהודים נמשכה. פעילותם של הערבים במדינה מאז הוכרז

על הקמתה ועד 1966, הוגבלה רק לתוך היישובים שלהם ]ממשל צבאי[ חרף הסכסוך

שהתפתח בין היהודים והערבים לאורך המאה, התפתחו קשרי ידידות ביניהם )רשף,

2016; רוזנהויז, 2008(. קשרים אלה בין היתר מצאו את ביטויים במגע בין שתי הלל

שונות. במחצית הראשונה של המאה העשרים, הדיבור העברי היה בתחילת דרכו על כן

הוא מושפע מהערבית בשני מישורים: האחת מהערבית של היהודים המזרחיים, והשני

מהערבית המדוברת של הערבים תושבי המקום. בשנת 1908 הוקם ועד הלשון שהפך

בשנת 1953 לאקדמיה ללשון העברית עפ’’י החלטת הכנסת )בר-אשר, 2012(. אלעזר

בן-יהודה ראש המדברים בנושא החייאת הדיבור העברי הגה את הרעיון של שאילת

מילים מהערבית כדי למלא את החסר שנתגלה בעברית בתחילת דרכה החדשה. אחדים

מחבריו התנגדו לרעיון התנגדות חריפה. חרף התנגדותם העברית שאלה מילים רבות

מהערבית )אורנן, 1996; בר-אשר, 2012(. להלן נביא מספר דוגמות מיני רבות:

שאילת מילים מערבית

מילים שנשאלו ויצאו מהשימוש = מילים אובדות )עפ’’י אורנן, 1996(:

אדארה = הנהלה; אכד = אישר; אמתיאז = זיכיון; בית קהוה = בית קפה; בלדיה

= עיריה; ברוד/ברודה = אבק שרפה/רובה; גשוש = בלש, מרגל; המז = השמיע הגה

ל כפוצץ סדקי ]והערבים מהמזים את האלף.... בן-יהודה, מילון[; התמרן = ערך תמ

רונים; וזיר, וזרה = שר, ממשלה; חלט = תרכיב; מודיר = מנהל.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

133

מילים שנשאלו בעברית העממית22

שמות עצם:

אוונטה, אחוק, ארס, באסה )בעסה(, בלאטה, בסטה, בררה, ג’ורה, גרעה)=קרעה

ל קרחת(, חנטריש, חפלה, חרארה, חרבה, חרטה, כוניפה, מנגל )מנקל(, מסחרה, מע

רוף, נגלה)נקלה = העברה אחת(, נחס, סולחה, סיפתח, צ’יזבט, שאפה )שקפה( )נצר,

)2008

שמות תואר:

אבדאי )קבדאי(, אהבל, אכבר, אעור, אסלי, אשכרה, בטטה, ג’דע, חבוב, חפיף, חרמן,

מנפוח, מסטול, רולה )ע’ולה = שדה, מנחוס, מדרוב, מג’נון, מבסוט, חתיאר, טמבל,

מפלצת(, תפרן )נצר, 2008(.

פעלים ושם פועל:

אודרוב, אוסקוט, תכייפו, להסתחבק, להתבאס, להתחפף, להתחרבן, להתחרבש,

להתחרפן, להתכייף, להתמסטל, להתפדח, להתפשל, לחרבש, לחשש, לכיף, לצ’זבט

)נצר, 2008(.

צירופי מילים:

אבול-בנאת, אבו-זקן, אבו-ארבע, אבו-בטן, אבו-שנב, אבו-ג’לדה,

ווג’ראס ]= וג’ע ראס = כאבי ראש[, על באב אללה, דיר באללך, כלאם פאדי,

שויה-שויה, אנא-עארף? בוקרה פי אלמשמש, יום עסל ויום בסל ועוד )נצר, 2008(.

המגע השני: לאחר קום המדינה – 1948

רשמיות. שפות הן והערבית העברית הכנסת החלטת ועפ’’י המדינה קום מאז

הכנסת גם החליטה על חובת לימוד העברית לערבים בישראל. על כן הערבים בישראל

22 הדוגמאות שאני מביא לעיל הנה מעט מתוך מילים רבות. ניתן להבחין במילים אם מעיינים במילוני הסלנג העברי למיניהן.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

134

לומדים עברית כשפה שנייה בבתי הספר הערביים כמקצוע חובה. בין יתר המטרות של

ליימודי העברית בקרב הערבים בישראל היא השתלבותם של הערבים במדינה בתחו

מים: השכלה, חברה, פוליטיקה, מסחר וכלכלה וחיי יום יום. הערבים בישראל כמיעוט

רואים בלימודי העברית דבר חיוני מאוד על-מנת שיוכלו להשתלב במדינה בתחומים

אלה. מכאן מתפתחת תלות של המיעוט ברוב ועל-מנת שיוכל לנהל את ענייניו הוא

חייב לשלוט בעברית ברמות שונות בהתאם למטרתו. רכישת העברית, לפחות בשנים

הראשונות של קום המדינה, אינה נעשית רק בדרך פורמלית ל בבתי הספר, אלא גם

בדרך לא פורמלית באמצעות מגע יום יומי ומהחשיפה ההולכת וגוברת בקרב הערבים

ליישראל לשפה העברית ולתרבות העברית. מגע זה השפיע רבות על הערבית של הער

בים בישראל. ההשפעה הייתה חדה וחזקה בשני העשורים הראשונים של קום המדינה.

לאחר מלחמת ששת הימים וחידוש הקשר בין הערבים בישראל לבין הערבים בגדה

המערבית ובהמשך ההתפתחות אמצעי התקשורת הכתובה והאלקטרונית שהגבירו את

המודעות בקרב הערבים בישראל לחשיבות השפה הערבית. בשתי תקופות אלה הלשון

העברית השפיעה על הערבית של הערבים בישראל, בגלל החסר שהרגישו הערבים

דבר תשי’’ג(. )בן-חיים, העברית מן מילים באוצר אותו למלא ניסו הערבית בשפה

נוסף האקדמאי הערבי שרוכש את השכלתו במוסדות ההשכלה הגבוהה במדינה ששפת

ההוראה בהם עברית, בבואו לכתוב בערבית, כתיבתו זו מושפעת מהעברית.

לככונותיה של הערבית המושפעת מהעברית אינן דומות אצל כל הדוברים/הכו

וגם ישוב באותו דוברים אותם בין זו, או זו במידה להיות שונות יכולות הן תבים

בין ישוב לישוב אחר ואף שכן. שונה זה תלוי במספר משתנים23. להלן אביא דוגמות

מעטות:

הערבית המדוברת

שאילת מילים

מילים רבות נשאלות בעינן ולעתים בשינוי פונטי קל. מילים אלה הדובר שוזר

שאני רבות, מיני דוגמאות מספר אני מביא להלן שלו. הערבי הדיבור ברצף אותן

23 משתנים אלה יכולים להיות: משכילים לעומת לא משכילים, צעירים לעומת מבוגרים, גברים לעומת נשים עובדים בערים יהודיות

לעומת עובדים בישוב הערבי ועוד.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

135

אישית שמעתי ושומע אותן ביישוב שלי24 ]הדוגמאות כתובות בערבית המדוברת[:

– ]منلتقي على التخنا = ניפגש בתחנה[ תחנה

– ]انبارح بكيت لحوتس/لخوتس كثير = אתמול הייתי לחוץ מאוד[ לחוץ

– ]اشترينا خبز مصه = קנינו לחם מצות[ מצה

מונית – ]طلبت مونيت/ازمنيت مونيت = הזמנתי מונית[

מעלית – ]انا بحبش اطلع في المعليت = אני לא אוהב לעלות במעלית[

פקק – ]في الطريق كان ابقاق لذالك اتأخرت = הכביש היה פקוק, לכן איחרת[

אישור – ]طلبت من السكرتيره ايشور ليموديم = ביקשתי מהמזכירה אישור לימודים[

מגן – ]بكره عندي امتحان مچين]=magen[ في العبري = מחר יש לי בחינת מגן

בעברית[

מעפרה – ]طلبت منو يستعمل المعفرا وزعل مني = ביקשתיו להשתמש במאפרה,

לכן כעס עלי[

מנה – ]اشتريت منتين فـالفل = קניתי שתי מנות פלאפל[

י יישוב’’שימוש במילים עפ

המילים שלהלן משמשות ביישוב טירה במשולש25:

כפר ג’ת ]בערבית جت[ הוא כפר השוכן בצפון השרון ובסמוך לקו הירוק. מדרום לו קיבוץ מגל ומצפונו העיר באקה אלגרביה. כיום הכפר מונה 24

כ 12,000 תושבים. אחוז המשכילים והאקדמאים בכפר הוא מבין הגבוהים בארץ.

25 טירה ]בערבית الطيره ותעתיקו המדויק – אלטירה[ היא עיר במחוז מרכז בישראל. טירה שוכנת מצפון לקיבוץ רמת הכובש והעיר

כפר סבא ומדרום מערב לעיר טייבה ומחלף אייל. בעיר מתגוררים היום בערך 25.000 נפשות.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

136

اليوم التوت انبسل = היום התות נפסל

هذه السياره موش امبوطحه = רכב זה אינו מבוטח

المعلم اتقوبع = המורה קיבל קביעות בעבודה

מתחום החקלאות

’ת המשולש26. ישוב שעיקר פרל גממילים שלהן שימשו בעבר ביישוב שלי, כפר

נסת תושביו הייתה מעבודת החקלאות. בראשית המדינה החקלאות המודרנית החליפה

לתת החקלאות שהייתה מצויה בקרב התושבים. על-כן הם שאלו את שמות הכלים החק

לאיים מהעברית, שהיא השפה שהשפיעה על התושבים וסיפקה את התכנים הלשוניים:

החליף – ’’رايح اخلف القاف’’ ]= אני הולך להחליף את קו המים[

ממטרה – ’’بدي احل الممطروت من القاف’’ ]= אני רוצה לשחרר את הממטרות

מקו המים[

الخبور في البرز’’ ]= הרכבת את החיבור בברז[ חבור – ’’رچبت)ركبت(

תחתח – ’’حرثنا االرض وبدنا انتختخها ميشان نزرعها’’ ]= חרשנו את האדמה

ורוצים לתחתח אותה כדי לזרוע אותה[

גיזום – ’’روحنا على الحمموت ميشان انقزم الخيار’’ ]= הלכנו לחממות כדי

לגזם את שתילי המלפפון[

ההשפעה על הכתיבה בערבית

הכתיבה של הערבים הן בעיתון, שהיא ערבית סטנדרטית, הן במאמרים אקדמיים,

הכתובים בשני עיתונים אלה ובמיוחד בעיתון כל-אלערב, ובמאמרים בספרות מדעית

שהיא ערבית ספרותית, אנו מוציאים את השפעתה של העברית. להלן אביא דוגמאות

26 ראה לעיל הערה 24

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

137

]כל הדוגמאות לקוחות מהמקורות: עיתון פנורמה לשנת 2003; עיתון כל-אלערב לשנת

2003; קובץ המאמרים ’’שפה וזהות בישראל’’ משנת 2002[27 מתחומים אלה:

בעיתונות – פרסומת:

מראה מקום ערבית עברית

حبوب الصباح דגני בוקר כל אלערב 7/3/03

زمن هواء זמן אוויר כל אלערב 7/3/03

قوة حصان כוח סוס פנורמה 18/4/03

الدفع الثابت התשלום הקבוע פנורמה 18/4/03

تحويل مهني הסבה מקצועית פנורמה 18/4/03

الحديقة الوطنية הגן הלאומי כל אלערב 24/1/03

مجفف غسيل מייבש כביסה כל אלערב 21/1/03

בעיתונות – כתבות

מראה מקום ערבית עברית

تميز مصلح הפליה מתקנת פנורמה 18/4/03

صقر حزب العمل נץ מפלגת העבודה כל אלערב 24/1/03

27 העיתון ’’פנורמה” יוצא בעיר טייבה במשולש, והעורך הראשי שלו הוא בסאם ג’אבר. העיתון “כל-אלערב” יוצא בעיר נצרת,

והעורך הראש אז סמיח אלקאסם; קובץ המאמרים הוא: كتاب اللغة والهوية في اسرائيل" בעריכת מוחמד אמארה, מדאר, רמאללה,

.2002

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

138

قوانين عرجاء חוקים צולעים כל אלערב 24/1/03

انتقام مضاد נקמנות נגד כל אלערב 7/3/03

تربة خصبة קרקע פוריה כל אלערב 7/3/03

صباح جديد בוקר חדש פנורמה 21/3/03

حكماء بعد الحدث חכמים לאחר מעשה כל אלערב 7/3/03

השפעת העברית על כתיבתם של אקדמאיים ערבים בערבית

מראה מקום ערבית עברית

تركيبة عدائية הרכב עוין כל אלערב, 7/3/03

يمين علماني ימין חילוני כל אלערב, 7/3/03

توسيع معنى הרחבת משמעות שפה וזהות

استحداث كلمات חידוש מילים שפה וזהות

مساكن ثابتة ישובים קבועים שפה וזהות

محاربة اللغات מלחמת שפות שפה וזהות

قوالب لغوية תבניות לשון שפה וזהות

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

139

תרגום חופשי מהעברית

מראה מקוםעבריתערבית

פנורמה 18/4/03כל הקודם זוכהكل من يسبق يفوز

כל-אלערב 24/1/03שיחה מזוההمكالمة معلومة المصدر

تأهيل موجهين للعمل مع مجموعات

פנורמה 18/4/03הכשרת מנחי קבוצות

خرجت العبرية من الصراع منتصرة

העברית יצאה מהמאבק

וידה על העליונה

)שפה וזהות(

)שפה וזהות(צף על פני השטחيطفو على السطح

לסיכום

שתי הלשונות: עברית וערבית הן שפות השייכות למשפחה אחת והיא משפחת

לששפות השמית. במהלך ההיסטוריה שתיהן נפגשו בנסיבות שונות. פעמים אחת דומי

ננטית ובה מתרחשות התפתחות וקדמה, והאחרת אינה דומיננטית או פחות דומיננטית.

במגעים האלה אנו מזהים תהליכים דומים ומקבילים של השפעה. היות והתקופה שבה

העברית דומיננטית היא יחסית קצרה, והערבים לאחרונה התחילו לכתוב את הערבית

המדוברת באמצעות הכלים האלקטרוניים אני צופה לשאילת מילים רבות מהעברית

אל הערבית המדוברת וכתיבתן של מילים עבריות אלה באותיות ערביות כגון: ’’וסלת

’’, ’’חשדו כל אלמדרסה’’. לערבית הזאת יאה לקרוא ’’ערבית משועברת’’ כמקביל ןללמעו

לה שלה, העברית בתקופת ימי-הביניים ’’עברית משוערבת’’.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

140

ביבליוגרפיה

אורנן, ע’ )1996(. מילון המילים האבודות, ירושלים ותל-אביב.

אלוני, נ’ )1974(. הלשון העברית בימי הביניים, הרצאות נחמיה אלוני, ערך

וסידר ג’ ארנון - באר שבע.

אמארה, מ’ )2002(. ]עורך[: اللغة والهوية في اسرائيل, مدار، المركز

الفلسطيني للدراسات اإلسرائيلية، رام اهلل.

בלאו, י’ )2010(.תורת ההגה והצורות של לשון המקרא, האקדמיה ללשון

עברית, ירושלים.

)שיחות על בעיות בלשון ’’לשון עתיקה במציאות חדשה

בן-חיים, ז’ ) 1973(. ’’

העברית החיה(, לשוננו לעם, ד, קונטרסים: ג – ה, ח – ט. ]נדפס שוב

’, במלחמתה של לשון, האקדמיה ללשון עברית, ירו– זסספר: בן-חיים

שלים, 1992, עמ’ 36 – 85[.

בן-חיים, ז’ )1949(. ’’תרגומים נשכחים ומתמהים’’, לשוננו טז, עמ’ 156 – 163, 228.

בקר, ד’ )1999(. מקורות ערביים לדקדוקו של ר’יונה אבן ג’נאח, תל-אביב.

בר-אשר, מ’ )2012(. פרקי עיון בעברית החדשה ובעשייה בה, אסופות

ומבואות בלשון, יב, האקדמיה ללשון עברית, ירושלים.

Brockelmann. C. )1908(. Kurzgefasste vergleichende Grammatik

der Semitischen Sprachen, Berlin

גושן-גוטשטיין, מ’ )1965(. הלשון העברית והלשונות השמיות: קווים

למבוא, תל-אביב.

דודתן, א’ )2005(. ניצנים ראשונים בחכמת המילים: מן המסורה אל

ראשית המילונאות העברית, ירושלים.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

141

הלקין, א’ )1975(. ספר העיונים והדיונים )על השירה העברית( של משה

בן יעקב אבן עזרא, ירושלים, 1975, המבוא.

ותד, ע’ )1994(. משנתו הלשונית של ר’’י חיוג’ מבעד למונחיו במקורם

הערבי ובתרגומם העברי )כולל מילון קונקורדנציוני(, חיפה.

ממן, א’ )1989(. ’’לזיהויו של המרכיב העברי במוגרבית היהודית’’, מסורות

ג – ד, עמ’ 171 – 201.

נצר, נ’ )2008(. עברית בג’ינס: דמותו של הסלנג העברי, אוניברסיטת בן-

גוריון בנגב.

Filipović. R. )1988(. Folia Linguistica 22, 1 – 2 )special issue:

Languages in Contact(.

צרפתי, ג’ )1969(. מונחי המתמטיקה בספרות המדעית העברית של ימי

הביניים, ירושלים, עמ’ 166 – 214.

רבין, ח’ )1993(. שפות שמית, ירושלים.

רבין, ח’ )1999(. חקרי לשון, ירושלים, עמ’ 3 – 47.

רוזנהויז, י’ )2008(. ’’הערבים בישראל: השפעות לשוניות ודרכי רכישת הע

ברית – קשרים בין העברית והערבית מנקודת מבט לשונית’’,

הד האולפן החדש, גיליון 93, עמ’ 58 – 69.

רשף, י’ )2016(. העברית בתקופת המנדט, ירושלים.

מתי תפסה הערבית את מקום הארמית השומרונית’’, שחאדה, ח’ )1983(. ’’

מחקרי לשון מוגשים לזאב בן חיים בהגיעו לשיבה,]בעריכת: מ’

בר-אשר, א’ דותן, ד’ טנא וגב’’ע צרפתי[, ירושלים, 1983, עמ’ 515 – 528.

מבט על המגע בין הלשונות השמיות: עברית וערבית עלי ותד

142

دراســـــــات أدبيـــــة و تـاريـخيـــة Literary and Historical Studies