1

BLM 1 . LME VE KONTROL 1.1. LME

Birim ad verilen ve bilinen bir deerle, ayn cinsten bilinmeyen bir deeri karlatrmaya

LME denir. rnein ; cetvel, kumpas ve mikrometre

elik cetvel ve erit metreler

1.2. KONTROL

Paralarn istenilen l snrlar ierisinde yaplp yaplmadklar ile zelliklerini tespit etme ilemine KONTROL denir. rnein ; gnyeler ve mastarlar .

eitli gnyeler

2

1.3. LME VE KONTROL ETKLEYEN FAKTRLER

Hibir lnn mutlak bir tamlkta yaplmasna olanak yoktur. Her lme, lme ilemini yapana ve l aletine gre deiir. rnein, bir parann boyunu ayn kumpasla ayr iiye ltrdmzde aldmz sonular baka baka olur. Ancak her zaman yaplacak i lleri byk yaknlkla belirlemektir.

lme ve kontrol etkileyen faktrleri yle sralayabiliriz.

A. lme aletinin yapl hassasiyeti B. lme ilemini yapan kimseye C. lme ileminin yapld yerin k durumuna ( aydnlatma ) D. lme ileminin yapld yerin ssna E. l aletinin ssna F. lme ve kontrolde yaplan hatalar

1.4. LME LEMNN YAPILII

lme ilemi iki ekilde yaplabilir. A. Direkt lme : l blnts olan l aleti ile yaplan lmedir. rnein, bir milin apnn

srmeli kumpas ile llmesi. B. Endirekt lme : l blnts olmayan l aletleri ile lme ileminin aktarmal (tamal)

olarak yaplmasdr. rnein, d ap kumpas ile llen her hangi bir milin apnn srmeli kumpas yardm ile okunmasdr.

Srmeli kumpas D ap kumpas Direkt lme aleti Endirekt lme aleti

3

BLM 2 . UZUNLUUN LLMES

Dnya devletleri arasnda uzunluun llmesinde iki l sistemi kullanlmaktadr. A. Metrik l Sistemi B. ngiliz l Sistemi

2.1. METR K L SSTEM Metrik l sistemi gnmzde dnya devletlerinin ounda ( ngiltere, ABD ve ngiliz

Milletler Topluluuna bal lkeler hari. ) kullanlan bir l sistemidir. Metrik sistemde l birimi METREdir. Makinecilikte ise daha ok metrenin binde biri olan MLMETRE hatta daha hassas llerde MKRON kullanlr.

1 Metre 10 dm. 1 dm 0,1 m

1 Metre 100 cm. 1 cm 0,01 m

1 Metre 1000 mm. 1 mm 0,001 m

1 Metre 1000000 1 0,000001 m

2.2. NGLZ L SSTEM ngilterede ve ABDde kullanlr. l birimi YARDAdr. Makinecilikte birim olarak IN

kullanlr.

1 Yarda 3 Ayak 91,44 cm. dir.

1 Ayak 12 in 30,48 cm. dir.

1 n 2,54 cm 25,4 mm. dir.

n ( parmak ) sembol ( ) dr. Bu iaret lnn sa st kesine konur.

rnein ; 1 , 3 , 1/2 , 3/4 , 1/8 , 1 , 1 gibi.

2.3. UZUNLUK L SSTEMLERNN BRBRNE EVRLMES lke olarak kullandmz l sistemi metrik olduu iin genellikle parmak (in) llerinin

metrik deerlerini bulmak gerekir.

1 = 25,4 mm rnek 1 : ka mm. dir? Yant : x 25,4 = 12,7 mm. rnek 2 : 1 ka mm dir? Yant : 1 x 25,4 = 7/4 x 25,4 = 177,8/4 =

2.4. UZUNLUK L ALETLER

44,45 mm.

Uzunluk l aletlerini drt ana gurupta toplayabiliriz. A. l tama aletleri : ap, d ap kumpas ve pergeller gibi. ( ekil : 4 ) B. izgisel blntl l aletleri : elik cetveller, erit metreler gibi. ( ekil : 1 ) C. Ayarlanabilen blntl l aletleri : Srmeli kumpaslar, derinlik kumpas , modl kumpas,

mikrometreler, komparatr saati gibi. ( ekil : 3 ) D. Sabit deerli l aletleri : Mastarlar, atal ve tampon mastarlar, Johnson mastarlar, gnyeler,

ablonlar gibi. ( ekil : 2 )

4

BLM 3. KUMPASLAR 3 . SRMEL KUMPASLAR

Srmeli kumpaslar, tesviyecilikte ve makine retiminde en ok kullanlan uzunluk l aletlerindendir. Srmeli kumpaslar, uzunluk llerini, d ap, i ap, derinlik, kanal v.b. gibi lleri lmede kullanlr. Srmeli kumpaslar l cetvellerine gre daha hassas l aletleridir. Bunlar mmnin onda, yirmide ve ellide birine kadar lme hassasiyetinde olur. 3.1. SRMEL KUMPASLARIN KULLANIM YERLERNE GRE ETLER

1. niversal srmeli kumpaslar

a. Dijital b. Saatli c. Verniyeli

2. D ap srmeli kumpaslar 3. ap srmeli kumpaslar 4. Derinlik kumpaslar 5. Modl kumpaslar

eitli kumpaslar

3.2. SRMEL KUMPASLARIN L SSTEMLERNE GRE ETLER 3.2.1. Milimetrik lme yapan srmeli kumpaslar

1. 1/10 mm. verniyeli srmeli kumpaslar. 2. 1/20 mm. verniyeli srmeli kumpaslar 3. 1/50 mm. verniyeli srmeli kumpaslar

3.2.2. Parmak ( in ) lme yapan srmeli kumpaslar 1. 1/32 verniyeli srmeli kumpaslar. 2. 1/64 verniyeli srmeli kumpaslar 3. 1/128 verniyeli srmeli kumpaslar 4. 1/1000 verniyeli srmeli kumpaslar

5

Verniye Verniyenin 1 blm aral = 9/10 = 0,9 mm.

3.2.1.1. 1/10 MM. VERNYEL SRMEL KUMPASLAR

Kumpasta cetvel zerindeki 9 mm. lik ksm verniye zerinde 10 eit paraya blnmtr. Verniye zerinde iki izgi aras 9 : 10 = 0,9 mm. dir. Cetvelin birinci izgisi ile verniyenin birinci izgisi arasndaki fark 1 0,9 = 0,1 mm. bu da kumpasn lme hassasiyetidir. Yani lebilecei en kk l 0,1mm.dir.

RNEK PROBLEM 1 : RNEK PROBLEM 2 :

0,3 mm. yi 1/ 10 luk kumpasta gsteriniz 6,8 mm. yi 1/ 10 luk kumpasta gsteriniz.

3.2.1.2. 1/20 MM. VERNYEL SRMEL KUMPASLAR

Kumpasta 19 mm.lik ksm verniye

zerinde 20 eit paraya blnmtr. Verniye zerindeki iki izgi aras 19 : 20 = 0,95 mm. dir. Cetvelin birinci izgisi ile verniyenin birinci izgisi arasndaki fark 1 - 9,95 = 0,05 mm. dir. Bu da kumpasn lme hassasiyetidir. Kumpasn lebilecei en kk l 0,05 mm. dir.

1 2

0 2 4 6 8 10

6

RNEK PROBLEM 3 : RNEK PROBLEM 4 : 1/20 lik kumpasta 14,35 mm. yi gsteriniz. 1/20 lik kumpasta 12,25 mm. yi gsteriniz.

3.2.1.3. 1/50 MM. VERNYEL SRMEL KUMPASLAR

Bu kumpasta cetvel zerindeki 49 mm. lik ksm verniye zerinde 50 eit paraya blnmtr. Verniye zerinde iki izgi aras 49 : 50 = 0,98 mm. dir. Cetvelin birinci izgisi ile verniyenin birinci izgisi arasndaki fark 1 0,98 = 0,02 mm. dir. Bu da kumpasn lme hassasiyetidir. Kumpasn lebilecei en kk l 0,02 mm. dir.

49 = 0,98 mm. 1 0,98 = 0,02 mm. 50

RNEK PROBLEM 5 : RNEK PROBLEM 6 : 1/50 lik kumpasta 86,24 mm. yi gsteriniz. 1/50 lik kumpasta 8,88 mm. yi gsteriniz.

7

BLM 4 . MKROMETRELER

Kumpaslarla yaplan lmelerde hassasiyet en ok 0,02 mm. dir. Ancak her parann ls kumpaslarn lme hassasiyeti iinde olmayabilir. Bu nedenle kumpaslar daha hassas llerin llmesinde yeterli olmayabilir. Kumpaslarda verniye zerindeki izgilerin okluu ve hangi izginin hangi izgi ile aktnn belirlenmesi okumay zorlatran etkenlerdendir.

Bu olumsuzluklar ortadan kaldrmak iin, daha hassas l aleti olan mikrometreler yaplmtr. Mikrometrelerde okuma kolayl ve hassaslk derecesi kumpaslara gre daha fazladr.

Mikrometrelerin lme hassasiyeti 0,01 mm. dir. Hatta lme hassasiyeti 0,001 mm. olan mikrometrelerde vardr.

4.1. MKROMETRELERN KULLANILMA YERLERNE GRE ETLER

1. D ap mikrometresi 2. ap mikrometresi 3. Derinlik mikrometresi 4. Vida mikrometresi 5. Modl mikrometresi 6. zel mikrometreler

D, i ve derinlik mikrometreleri

4.2. MKROMETRELERN ANA KISIMLARI

1. Sertletirilmi sabit ve hareketli ene 2. Tutamak 3. Mandal 4. Milimetrik cetvel 5. Tambur 6. Tur vidas 7. Sabitleme ve ayar bilezii 8. Crcr ( t t ) Mikrometrelerin ksmlar

8

4.3. MKROMETRELERN LME ARALII

Mikrometrenin lme alan, 0 25 mm, 25 50 mm, 50 75 mm, 75 100 mm, 100 125 mm, 125 150 mm gibidir. Ancak 300 mm den byk ller iin lme alan 100 mm dir.

rnein, 300 400 mm, 400 500 mm, 900 1000 mm gibi.

4.4. MKROMETRELERN LME BASKISI

Mikrometrelerin lme basks 250 gr dr. Bu 250 gr lk bask cr cr vidas arkasna yerletirilen bir yay ile salanr. 4.5. 0,01 mm. HASSASYETL MLMETRK MKROMETRELER 4.5.1. KOVAN ve TAMBUR BLMLER

Mikrometrelerde vidal mile adm 0,5 mm. olan vida almtr. Hareketli ksmn ( tamburun ) bir tu dnmesi ile hareketli ene 0,5 mm. hareket eder. Kovan zerinde sfrdan itibaren, yatay izginin st ksmnda 1 mm.yi gsteren blntler alt ksmnda ise 0,5 mm. yi gsteren blntler vardr.

Tambur evresi 50 eit paraya blnmtr. Tambur bir dnmede 0,5 mm. hareket salar. Buna gre tambur evresindeki iki izgi aras 0,5 : 50 = 0,01 mm. olur. Bu da mikrometrenin lme hassasiyetini verir. RNEK PROBLEM 1 : RNEK PROBLEM 2 : 07,28 mm. yi mikrometrede gsteriniz. 42,63 mm. yi mikrometrede gsteriniz.

9

4.6. 0,001 mm HASSASYETL MLMETRK MKROMETRELER ( VERNYEL )

Kovan zerinde 1 mm. ve 0,5 mm. blntleri vardr. Tambur evresi 50 eit paraya blnmtr. Tambur bir devir yaptnda hareketli ene ( mil ) 0,5 mm. hareket eder. Tambur zerinde iki izgi aras 0,5 : 50 = 0,01 mm. dir.

Verniye blntleri yaplrken tambur zerinde 9 blntlk ksm sabit ksm zerine yaplan yatay 10 eit blntye blnmtr. Yatay blntl ksmdaki iki izgi aras ( 0,01 x 9 ) : 10 = 0,009 mm dir.

0,1 lik verniye ile elde edilen hassasiyet 0,01 0,009 = 0,001 mm. dir. RNEK PROBLEM 3 : RNEK PROBLEM 4 : 2,555 mm. yi mikrometrede gsteriniz. 36,271 mm. yi mikrometrede gsteriniz

RNEK PROBLEM 5 : RNEK PROBLEM 6 : 49,73 mm. yi mikrometrede gsteriniz. 62,03 mm. yi mikrometrede gsteriniz

10

BLM 5- YZEY KONTROL - AI LME ALETLER 5.1. OPTK YNTEM LE YZEY KONTROL 5.1.1. PARALEL YZL CAMLAR

Dzlem yzey kontrol aletlerindendir. Yksek tamlktaki l ve kontrol aletlerinin, lme yzeyleri ile, hassas talanm ve leblenmi makine paralarnn dzlem yzeylerinin kontrolnde kullanlr.

Bu camlarn zellii, karlkl iki yzleri hassas ve paralel ilenmi olmalarndadr. Optik camlarda yzeylerin dzgnl 0,0001 mm. ile 0,0002 mm. hassaslktadr. Camlarn genel lleri, 30 mm. apnda 12 mm. kalnlndadr.

5.1.2. YZEY KONTROLNN YAPILMASI

Burada prensip, kontrol yaplacak para yzeyinin temizlendikten sonra, optik camn yzey zerine konmas ile, cam ile yzey arasnda kalan hava boluunun farkl kalnlklardan dolay meydana getirdii k biimine gre yzey dzgnlnn tayin edilmesidir.

Kontrol yaplan yzey, istenilen dzlkte ise, camdan grnen erit izgileri eit aralkl ve paralel dorultuludur. Camda grnen izgiler geliigzel ve paralel deilse, o zaman yzey zerinde girinti ve kntlar var demektir.

a b c d Dzgn Dzgn Hatal Hatal

ekil 37 : Paralel Yzl Camlarla Yzey Kontrol

ekil 36 : Paralel Yzl Camlar

11

ekil 38 : Yzey Kontrollerinde Kullanlan Optik Camlar

5.2. GNYELER

Yzeylerin dzlemselliinin ve yzeyler arasndaki alarn kontrol edilmesinde kullanlan aletlere

GNYE denir. 5.2.1. GNYE ETLER

Gnyeler kullanm yeri ve ekline gre ok eitlidir. a. Yzey gnyeleri b. Sabit a gnyeler c. Ayarl a gnyeler d. Basit blntl a gnyesi e. Verniyeli a gnyesi f. niversal a gnyesi g. Optik a gnyesi h. Saatli a gnyesi i. Sins cetveli

5.2.1.1.YZEY GNYELER KIL GNYE

Sadece yzeylerin dzlemsel olup olmadn kontrol etmede kullanlrlar. Kl gnye de denir.

ekil 27 : Kl Gnye

12

5.2.1.2. SABT AI GNYELER

Paralarn dzlemselliinin yan sra komu yzeyler arasndaki ann kendi sabit asna eit olup olmadn kontrol eder. 30 - 45 - 60 - 90 ve 120 al sabit a gnyeleri vardr. Somun ve benzeri paralarn yzeylerini de kontrol ettii iin somun gnyesi de denir.

5.2.1.3. AYARLI AI GNYES

Ayarl a gnyeleri, zerinde a blntleri olmayan nceden belirlenen bir aya gre kontrol etmede yada tamal olarak alar lmede kullanlrlar.

Ayarl A Gnyesi

13

5.2.1.4. BAST BLNTL AI GNYES

zerinde basit a blntleri olan alarn lld yada istenirse markalamada kullanlan a gnyeleridir.

Ayarl A Gnyesi

5.2.1.5. VERNYEL AI GNYES

Verniyeli a gnyeleri, derecenin dakikalarn okuyabilmek iin yaplm hassas a gnyeleridir. Tam derecelerden baka dakikalar okuyabilmek iin yardmc a verniye blnts vardr.

Verniyeli A Gnyeleri

Verniyeli a gnyelerinin en nemlilerinden biri niversal a gnyesidir.

14

5.2.1.6. NVERSAL AI GNYES

eitli a llerinin elde edilmesinde ve okunmasnda kullanlan hassas ve yksek lme tamlnda olan bir l aletidir. 360 ye kadar tm lleri ler. niversal a dairesi birbirinin devam 4 90ye blnmtr. Herhangi bir lmede elde edilen ann sabit kalmas iin skma vidasndan faydalanlr. Verniyesi 2 ve 5 olarak dzenlenmitir.

niversal A Gnyesi

5.2.1.6.1. ( 5) AI VERNYESNN YAPILII

A verniyesinin yaplma yntemi ve okunmas nceki konularda anlatlan verniyelere benzer. Fakat burada verniyenin a verniyesi, blntlerin de a blntleri olduuna dikkat edilmelidir.

4 tane 90 olarak blmlenen a dairesi zerinde 23 lik a dner disk zerine tanarak 12 eit a blntsne ayrlmtr. Bu ekilde blnme ile (23/12) lik a verniyesi blntleri elde edilir.

A dairesi zerindeki 23 lik ksm verniyede 12 eit paraya blnmtr.

23 24 23 1 1 60 2- ----- = ----------- = ( ---- ) 1 = 60 olduundan ( --- ) = ----- = 5 dr. 12 12 12 12 12

15

A Verniyesinin Okurken u zelliklere Dikkat Edilmelidir.

a) nce verniyenin sfr izgisinin en son getii tam derece okunur. b) Tam dereceye, a blntleri ile kesien verniye izgisinin gsterdii dakika eklenir. RNEK PROBLEM : Verniyeli a gnyesindeki deeri okuyunuz. Tam A : 54 00

Verniye : 0 40 A deeri : 54 40

5.2.1.6.2. ( 2) AI VERNYESNN YAPILII

A dairesi zerindeki 29 lik ksm verniyede 30 eit paraya blnmtr.

29 30 29 1 1 2 1- ----- = ----------- = ( ---- ) 1 = 60 olduundan ( --- ) = ----- = 2 dr.

40

54

16

30 30 30 30 60 Tam A : 42 00

5.2.1.7. OPTK AI GNYES

2 Verniye : 0 08 A Deeri : 42 08

Bu a gnyesi lme ekli ve kullanl bakmndan niversal a gnyesinin aynsdr. Yalnz bu gnyelerde blntler dardan grlmez ve verniyesi yoktur. ksmndaki a blntleri a kar tutulan bir gzetleme deliinden mercek ile bytlm olarak grlr.

A blntleri 5y gsterecek ekilde her derece 12 eit paraya blnerek yaplmtr.

ekil 33 : Optik A Gnyesi

42

17

5.2.1.8. SAATL AI GNYES

Saatli a gnyesinde a ls dn hareketi gayet kusursuz olan dililer yardmyla bir kadran zerinde dnen ibreye geirilir.

l saatinin kadran en kk blnt 5y gsterecek ekilde 120 ye blnmtr. Dolays ile ibrenin bir devri 10 gsterir. Kadrandaki bir delikten de onar onar giden derece blntleri okunabilmektedir. Bu ikinci kadran 4x90 olarak blmlendirilmitir. st kadrandaki saylar dn ynne gre krmz ve siyah iki sra halinde yazlmlardr. Bylece sa ve sol dnler iin ayr hesaplama yapmadan a llebilir. kinci kadrandaki saylar da bunlara uygun olarak krmz ve siyahtr. Bundan baka apraz daire eyrekleri iindeki saylarda ayn ekilde renklidir. Bu gnyelerde okuma daha kolaydr.

ekil 34 : Saatli A Gnyesi

5.2.1.9. SNS CETVEL

5.2.1.9.1. Tanm

Sins cetveli, kromlu elikten dengeli olarak yaplm ve yzeyleri ok hassas olarak ilenmi bir ubuk olup merkezler arasndaki uzakl 100 mm. ( baz sins cetvellerinde 200 mm. ) olan iki silindir arasna oturtulmutur. ekil 35 : Sins Cetveli 5.2.1.9.2. Sins Teorisi

Sins cetvellerinin kullanlma yntemi, dik gendeki trigonometrik balantlara dayanr. Dik gende bir ann sins; kar dik kenarn hipotense orandr. Bu nedenle btn lmelerde sins cetveli, ( L ) hipotensn oluturur. l mastarlar ise ( H-h ) dik kenarn oluturur. Sins cetvelinin uzunluu ve l mastarlarnn deeri bilindii iin dik genin (L) hipotens ve (H-h) dik kenar biliniyor demektir. Bu durumda dik gendeki sins teoremine gre:

H - h Sin a = ------------ olduundan bilinmeyen a deeri bulunarak problem zlr.

L Baz durumlarda a as biliniyorsa ayn teoremden gidilerek ( H-h ) kenarnn karl olan l mastarnn deeri bulunabilir.

18

5.2.1.9.3. Sins Cetvelinin Kullanlmas

Sins cetveli; alarn, koniklerin ve eimlerin llmesinde, i paralarnn, aparatlarn ve tezgahlarn ayarlanmasnda kullanlr. ekilde bir parann konikliinin sins cetveli ile kontrol grlmektedir. Burada i paras, sins cetveli ile koniklik asna ayarlanr. Komparatrn ucu boydan boya gezdirildiinde ibre sapmazsa koniklik tam demektir. Burada sins cetvelinin boyu L = 100 mm. parann koniklik as a= 3010 ise kullanlacak johanson mastarnn boyu : E Sin a = --- buradan da L

E = L x Sin a

E = 100 x 0,5025 = 50,25 mm. Johanson deerleri ( 40mm + 9mm + 1,25mm ) olur. BLM 6 . MASTARLAR

6.1. Tanm : Makine paralarnn lme ve kontrol ilemlerinde, l ve kontrol aletleri ile birlikte kullanlan yardmc aletlere MASTAR denir. Mastarlarn bazlar dorudan doruya, bazlar da dolayl olarak lme ve kontrol ilemlerinde kullanlr

19

6.2.MASTAR ETLER

2. Prizmatik Mastarlar 3. Silindirik 4. Vida Kalem 5. Profil 6. Konik 7. zel Kalnlk

6.2.1. PRZMATK MASTARLAR

Bu mastarlar elik yada dkme elikten yaplmtr. lme, kontrol ve markalama ilemlerinde kullanlr. Biimleri prizmatik olup, btn yzeyleri hassas olarak ilenmi ve talanmtr. Mikrometre, kumpas, kompratr gibi l aletleri ile birlikte kullanlr.

Prizmatik Mastarlar ve Kullanl 6.2.2.SLNDRK MASTARLAR

Bu mastarlar ile silindirik i deliklerin lme ve kontrol ilerinde faydalanlr. Bu mastarlar da elik ve dkme eliklerden yaplm, sertletirilmi ve hassas lye talanmtr. eitli ap ve boylarda yaplr. Silindirik mastarlarla atlyelerde, 90 gnyelerin, pleyt zerinde diklik kontrol de yaplr. 6.2.3.VDA KALEM MASTARLARI

Bu mastarlar tornada vida kalemlerinin bilenmeleri, kalem ayarlamalar iin kullanlr.

Vida Kalemi Bileme ve Balama Mastarlar

20

6.2.4. PROFL MASTARLARI

Makine paralarnn fatura birleme yerlerinde yaplmas istenen i bkey ya da d bkey kavislerin ( profillerin ) kontrolnde kullanlr.

ve D Profil Mastarlar Di Tara

6.2.5. KONK MASTARLAR

Motorculukta ve makinecilikte kullanlan bu mastarlar, silindirik ve lama biimlidirler. Mastar, zerindeki llerden yararlanlarak istenilen lye gre kontrol yaplr.

Konik Mastarlar BLM 7. SINIR MASTARLARI 7.1. TANIMI VE NEM

Paralarn istenilen snr lleri ierisinde yaplp yaplmadklarn kontrol etmek zere yaplan

mastarlara SINIR MASTARLARI denir.

7.2. SINIR MASTARLARININ ETLER

1. atal Mastarlar 2. Tampon Mastarlar 3. D Vida Mastarlar 4. Vida Mastarlar

, atal mastar

21

7.2.1. ATAL MASTARLAR

Silindirik paralarn d aplarnn l toleranslarnn kontrolnde kullanlr. Bir atal mastar, iki taraf ay biiminde dkme elikten yaplm, her iki tarafndaki ene azlar ok hassas ve l tamlnda ilenmitir. eneler sertletirilmitir. atal mastarlarn orta ksmna esas ls yazlr. Byk taraf ( + ) geer, kk taraf ( - ) gemez taraftr. 7.2.2. TAMPON MASTARLAR

Delik aplarnn l toleranslarnn kontrolnde kullanlr. Bu mastarlarn iki tarafnda bulunan silindirik ksmlarn bir taraf llen delie geer ( kk taraf ), bir taraf da gemez ( byk taraf ) ekildedir. Tampon mastarla llen delie, mastarn bir taraf geiyor, dier taraf gemiyorsa delik mastar lsne uygundur. Tampon mastarlarn lleri de mastarn orta ksmna yazlmtr. 7.2.3. DI VDA MASTARLARI

D vidalarn uygunluunun kontrolnde kullanlrlar. Mastarlar sertletirilip talanmtr. Mastarn zerinde vida deeri, adm ve tolerans belirtilir. Mastar alan vidaya uyarsa para uygundur. Gemezse hatal olmutur. 7.2.4. VDA MASTARLARI

D vidalarn uygunluunun kontrolnde kullanlrlar. Tampon mastarlar gibi iki uludur. Bir ucu delik apn, dier ucu da alan viday kontrol etmek iin kullanlr. BLM 8. JOHANSSON MASTARLARI ( BLOK MASTARLAR ) 8.1. TANIMI VE NEM eitli llerde ve eitli tamlk derecelerinde yaplm dikdrtgen prizma biiminde sertletirilmi ve yzeyleri hassas ilenmi elik paralardan meydana gelmi takmlara JOHANSSON MASTARLARI ya da BLOK MASTARLAR denir. 8.2. HASSASYET Mastarlarn karlkl iki yzleri yksek tamlkta ilenmi, nce ileme ile leblenmi , yzeyler birbirine tam paralellikte ve dzgnlktedir. Mastarlarn bir yznde mastar ls mm. cinsinden ve mastar eidini gsteren harfler bulunur.

D vida mastar

vida mastar

Tampon mastar

22

BLOK MASTARLAR Mastarlarn karlkl iki yzeyi ok dzgn olmas nedeniyle istenilen toplam bir ly meydana getirmek iin birbirine birletirildiklerinde yzeyler arasna hava girmediinden mastarlar birbirine yaklak 40 Kg./cm2

8.4. MASTAR ZERNDEK DEERLERN ANLAMLARI Mastarlarn zerindeki yaz ve deerler o mastar hakknda detayl bilgi vermektedir. Bu deerler mastar tantmakla balar ve tolerans araln, kullanld ksm, bir sonra ki kontrol zaman gibi zellikleri hakknda bilgi verir. Ayrca mastarlar tantc kartlar da bulunur. Bu kartlarda mastarlarn zelliklerini aklamaktadr.

lik bir basnla yapabilmektedir. Blok mastarlar kullanma yeri ve zellikleri bakmndan deiik biimde yaplr. Bunlar, dikdrtgen kesitli blok mastarlar, kare kesitli blok mastarlar ve kare kesitli ortas delik blok mastarlar. 8.3. BLOK MASTARLARIN KULLANIM AMACINA GRE ETLER a. AA GRUBU BLOK MASTARLAR : En hassas olanlardr. lme laboratuarnda kullanlr. b. A GRUBU BLOK MASTARLAR : kinci derecede hassas olanlardr. l aletlerinin kontrolnde kullanlr. c. B GRUBU BLOK MASTARLAR : nc derecede hassas olanlardr. Alet yapmnda kullanlr. d. C GRUBU BLOK MASTARLAR : Drdnc derecede hassas olanlardr. Atlyelerde kontrol ve dorulama ilemlerinde kullanlr.

Kullanlan blok mastarlarn zaman iinde hassasiyetlerinde azalma olur. Bu nedenle hassasiyeti azalan mastarlar bir alt gruba alnmaldr. rnein; AA grubu mastarlar A grubuna, A grubu mastarlar B grubuna, B grubu mastarlar da C grubuna indirilerek kullanlrlar.

LA Geer Erkek Vida Mastar LP atal mastar (Kanal iin)

LB Geer Dii Vida mastar LQ atal Mastar

LC Gemez Erkek Vida Mastar LS Derinlik Kontrol Mastar

LD Di boyu kontrol mastar LT LB (Geer Dii Vida Mastar) Kontrol Mastar

LE Gemez dii vida mastar LU Di Ayar mastar

LF Konum kontrol mastar LV Kanal Kontrol mastar

LG Tampon mastar LW LE (Gemez Dii Vida Mastar) Kontrol Mastar

LH Konik di kontrol mastar LX Aparat

LK ap kontrol mastar LY Ayar Mastar

LO Konum kontrol mastar LZ Kalibre mastar

23

BLM 9. L ALETLER (DORUSALLIK, DZLEMSELLK, DKLK ,PRZLLK VE AP) 9.1. KOMPRATRLER

Atlyelerde en ok kullanlan bir ibreli l aletidir. Kompratr iki ksmdan meydana gelir.

1. Kompratr saati 2. Kompratr sehpa ve balama paralar

Kompratr saatinin bir kadran ve bu kadran merkezinde dnen bir ibresi bulunur. Kadran evresi 100 eit paraya blnmtr. bre bir tam devir yaptnda kompratr ucu 1 mm. aa veya yukar hareket eder. brenin saa dnmesi ile u yukarya, sola dnmesi ile de u aaya iner. Bylece lme ve kontrol ilemi yaplr.

Kompratr saati ve sehpas Salg kompratr

Kompratr saati

24

9.2. ENDKATRLER ( Delik Kompratrleri ) Delik aplarnn llmesinde ve kontrolnde kullanlan aletlerdir. Kompratr saati ucuna eitli

aplarn llmesinde kullanlan ortas yarkl esnek ular kullanlr. Bu l aleti ile eitli aplar 0,001 mm. lme hassaslnda llebilir.

9.3. PASSAMETRELER breli l ve kontrol aletlerindendir. D

aplar kontrol etmeye yarar. Passametrelerde lme hassasiyeti 0,002 mm. dir. lme alanlar 0 25 mm, 25 50 mm. v.b. olarak yaplr. Seri retimde paralarn birbirine zde ve istenilen toleranslar ierisinde olup olmadklarnn kontrolnde kullanlr.

9.4. PASSMETRELER

breli l ve kontrol aletlerindendir. Delik aplarnn kontrolnde kullanlr. Delik iinde noktadan temas ile lme yaparlar. lme hassasiyeti 0,002 mm. dir. Bazlarnda ise 0,001 mm. dir. lme alanlar ise 11 18 mm, 18 30 mm ve 30 50 mm. dir.

Passimetreler

Endikatr

Passametre

25

9.5. MESTLE AP KONTROLU ap lme ileminde ncelikle leceimiz apa uygun bir mastar ve testirin bulunmas gerekir.

Taster mesti aparatnda bir mekanizma ile kompratre balanr. Tasterin iinden gelen mil tasterin u ksmnda ki kresel ucun apnn byyp klmesiyle kompratr saatini hareketlendirir.

Bu taster 4 mm ap kontrol iin kullanlr ve

u ksmndaki kresel yark eklindedir. Bu yark sayesinde ap belli oranda klp byyebilir.

MASTAR

9.5.1.KOMPRATRLERN MESTLE KULLANILMASI Mesti, kompratrle para kontrol edilirken kontrol ilemine yardmc olan bir aparattr.

1. Kompratr 2. Tabla 3. Tablay kaldrma kolu.

Mestilerin kullanlmasnda ibreli ve dijital mikrometreler kullanlabilir. Mestiler delik ap, boy ve salg lmede kullanlr. Uygulamalarda genellikle ap lmek iin kullanlr.

Mesti Aparat

1

2

3

26

TASTER: Mestiin tablasna mastar yerletirilir ve tasterde kompratre balandktan sonra Mestiin kolun hareket ettirildiinde tabla yukar doru hareket eder. Yukar kaldrma ilemi srasnda tasterin kresel uunun mastarn deliine girmesi salanr. Kresel u mastarn deliine girerken kompratr ibresi hareket eder. Kresel u delik boyunca hareket ettirilerek kompratr saati sfrlanr. Kompratrn tolerans aral llecek parann tolerans aralna gre ayarlanr. Mesti tablas aaya indirilerek taster mastardan karlr. Mestiin tablasna delik ap llecek para yerletirilir. Kol yardmyla tasterin kresel ucunun delie girmesi salanr ve taster delik ierisinde hareket ettirilir.Bu esnada kompratrn ibresi ayarlanan tolerans snrlar ierisinde kalrsa parann ap istenen lde ilenmitir. Eer ibre tolerans snrlarn ayorsa imalatta l hatas yaplmtr. 9.6. HEDENHAN LM CHAZI

Bu cihaz paralarn kalnlklarn, boylarn, delik boylarn ve salglarn lmede kullanlr.

Cihazn lme ilemi yapan ucu dey eksen de elektrik motoru yardmyla aa yukar hareket

eder. Bu hareket bir kumanda yardmyla gerekletirilir. Kumanda

27

Bu cihaz sayesinde elimizdeki parann z eksenindeki (dikey eksende) btn llerini lebiliriz. llecek paraya gre hazrlanm mastarlar sayesinde cihaz sfrlayarak kullanabiliriz. Veya cihazn tabann sfr kabul ederek lme yapabiliriz.

lme ilemi sonucunda lmn saysal deeri elektronik ekrandan okunur.

Kontrol paneli

9.6.1. Heidenhain cihaznn kullanl

1. Yukarda iaretlenmi kumanda vastasyla lm ucu ncelikle yukarya kaldrlr. 2. Mastar lm ucunun altnda duracak ekilde ayarlanr.

3. Kumanda vastasyla lm ucu aaya indirilir.

4. Sol tarafta bulunan kontrol paneli zerindeki ENTER tuuna baslarak lm ucunun bulunduu

nokta SIFIR lanr. Artk SIFIR noktas burasdr. 5. U yukarya kaldrlr. 6. llecek olan para mastar zerine yerletirilir.

7. U, para zerinde yerletirilecek olan yere indirilir. Kontrol paneli ekrannda grlen deer

parann alt noktasndan llen noktasna kadar olan mesafedir.

28

Eer ki para zerindeki iki kademe arasndaki mesafe llecekse ;

1. lm ucu para zerindeki ilk llecek yere dokundurulur. 2. ENTER tuu ile SIFIR lanr.

3. lm ucu llecek olan ikinci yere dokundurulur. Ekranda grdmz deer kademeler aras

mesafeyi gsterir. Eer parann olmas gereken boyutundan sapma miktar grlmek isteniyorsa ;

1. lm ucunu sfrlandktan sonra, paramzn olmas gereken boyutu kontrol paneline yazlr ve ENTER tuuna baslr.

2. Mastar zerine yerletirilen para zerine lm ucu dokundurulur ve kontrol paneli ekranndan

sapma miktar okunur.

9.6.2. lmden nce dikkat edilmesi gereken hususlar

1. Mastarlarn zamannda bakmnn yaplm olmasna , 2. lm tablasnn temiz olmasna,

3. Mastar yzeyinin temiz olmasna,

4. Para yzeyinin temiz olmasna,

5. lm ucunun temiz olmasna dikkat edilmelidir.

9.7. TEKNOSKOPLAR (GZLE KONTROL CHAZLARI) retim esnasnda ve sonrasnda btn paralar hassas lme cihazlaryla llr veya kontrol

edilir. Ancak lme ve kontrol ilemleri parann bir veya iki noktasndan yaplr. Parann lm yaplan noktalarn dndaki noktalarda vuruntu ve darbe izleri olabilir. lme noktalar bu yzeylere denk gelmediyse para dzg llr ama gerekte bozuk yzeyleri olabilir. Bu gibi olumsuzluklarn kontrol iin teknoskop denilen kontrol aleti kullanlr.

Teknoskop alma mant olarak parann kontrol edilecek yzeyinin bytlmesi esasna

dayanr. Para yzeyi beli oranlarda bytlr ve ortaya kan grntye baklarak parann kullanlp kullanlamayacana karar verilir.

Bu ilem iin kullanlan iki deiik teknoskop vardr.

1. ZEISS marka teknoskoplar

2. LEICA marka teknoskoplar

29

ZEISS marka teknoskop

LEICA marka teknoskop

30

9.7.1. Teknoskop un Ksmlar

Ik iddetini ayarlama Ik asn ayarlama I ap kapatma Dmesi Dmesi Dmesi

Not: Her iki markann da ksmlar aa yukar ayndr. ekil olarak kk farkllklar olabilir

Komple Netlik Yaknlk Ayar (zoom) ki ayr Gz iin netlik ayar

Ayar

31

9.7.2. Teknoskoplarn kullanm

1. ncelikle k alr ve kontrol yapacak kii kendi gz hassasiyetine gre n iddetini ayarlar. 2. Parann daha iyi grlebilmesi iin yeterli yaknlatrma yaplr. 3. Yaknlatrma yapldktan sonra netlik ayar yaplr.

4. Parann tm ksmlarna deil sadece talimata gre baklmas istenen noktalarna baklr.

Para kontrol edilir ve gz kontrol katolouna gre parann bir sonraki adma geip gemeyeceine karar verilir. Gz kontrolnde yakalanabilecek btn hatalar ieren bir katolog vardr. Kiiler kendi inisiyatiflerini kullanamazlar.

5. Gz kontrolnde alan kiiler periyodik olarak gz muayenesine giderler. Bu muayenelerin kayd tutulur.

9.8. Pnmatik lme Aletleri

Pnmatik l ve kontrol aletlerinde lme ilemi iin basnl havadan yararlanlr. Hava, filtre ve musluktan getikten sonra hava gstergesine gelir. Buradan hortum ile lme azna gelen hava llecek para yzeyine yaklatrlr.

Havann ilk basnc bilindiine gre ve lme azndan para yzne bir miktar hava kp

basnc deceinden aradaki basn fark bize lme miktarnn bulunmasn salar. Pnmatik sistem ile 0,01 mm ile 0,005 mm. lme hassasiyetinde lmeler yaplabilir.

Pnmatik lme aletleriyle aadaki lme ilemleri yaplabilir. 1. D aplar 2. aplar 3. Derinlikler

32

9.8.1. Stotz Pnmatik lme Aleti ( ap lme)

lme aletinin tablasnda llecek paraya gre hazrlanm bir lme aparat mevcuttur.

paras bu aparata yerletirilir ve pnmatik sistem altrldnda lme ilemi gerekletirilmi olur. llen deer l aletinin dijital ekrannda aadaki gibi grlr.

Bu dijital ekrandan lme ileminin hassasiyeti, lme ileminin tolerans ayarlanabilir.

lme Aparat

33

9.8.2. Stotz Pnmatik lme Aleti ( D ap lme) D ap veya kalnlk lmede lme aletinin pnmatik olarak alan iki adet hareketli ucu

mevcuttur. llecek i paras hareketli ularn arasna yerletirilir ve sistem altrldnda ular i parasnn llecek yzeyine doru hareket eder. Ular paraya dediinde bir miktar basn uygular ve lme ilemi gerekletirilmi olur. llen deer dijital ekrandan okunur.

34

9.8.3. Stotz Pnmatik lme Aleti ( Derinlik lme) llecek i paras yukarda belirtilen lme aparatna yerletirilir. lme aparat llecek

paraya zel olarak retilmitir. Sistem altrldnda pnmatik olarak hareket eden u llecek derinlie iner ve sisteme bal olan bilgisayar ekranna llen yzeyin ekli yansr.

35

9.9. Yzey Przll lme retimde yzey przll ok byk neme sahiptir. Bu sebepten dolay retilen paralarda

istenen yzey przllk deerinin yakalanmas gerekir. Yzey przllk deeri Rz, Rmax ve Pt olarak llmesi istenir. yerlerinde yzey przllkleri deiik yzey przllk lme aletleriyle llr. alma prensibi olarak hepsi ayn mantkla alr.

9.9.1. Yzey Przll lme Cihazlar

36

Bu lme cihazlarnn hepsin de llecek paraya uygun bir balama sistemi mevcuttur. Bu balama sistemleri parann konumunu ayarlamak iin hareket kabiliyetlerine sahiptirler. Balama sistemi bazen basit bir mengene veya paraya uygun bir balama aparat olabilir.

9.9.2. Yzey Przll lmede Balama Aparatlar

37

9.9.3. Yzey Przll lme Cihazlarnn alma Prensibi

Bu lme cihazlarnda hareketli bir u mevcuttur. Bu u llecek yzeyde istenilen mesafede hareket ettirilir. Cihazlarda kullanlan ular iki eittir.

1. lme ular 2. Kontrol ular lm iin kullanlan ularn u alar 60 ve 90 dir.Ularn hassasiyeti 2m dur.

Kontrol iin kullanlan ularn bir taraf dz dier taraf aldr. Ularn hassasiyeti 25m dur.

38

Hareketli U

Balama aparatna balanan llecek parann konumu ayarlanr ve hareketli ucun altna gelecek ekle getirilir. Hareketli ucun ilerleme mesafesi ayarlanr, sistem altrld zaman hareketli u parann ayarlanan yzeyinde dorusal hareketle ilerler ve ayn yolu gerileyerek de alr. Bylelikle llecek yzey taranm olur. Hassas ucun alglad dalgalanmalar sisteme bal bilgisayar ekranna bytlm olarak aktarlr.

Bu sistemde kullanlan program bize istediimiz yzey przllk deerini Rz, Rmax veya Pt

olarak hesaplayarak mikron cinsinden verir. llecek parann zeliine gre deiik ular ve u balama mekanizmalar kullanlabilir. Not: Bu cihazlarla kelerdeki pahlarn ve radslerin deerleri de llebilir.

39

9.10. Salg Kontrol retilen paralarda incelenen konularda biride paralarn salgsnn olup olmaddr. Paralarn

alt yerlere gre salgsnn da belirli tolerans aralklarnda olmas istenir. Paralarn salg lm deiik lme aletleriyle kontrol edilir. Parann salg kontrol iin belirli bir referans yzeye ihtiya vardr. Para bu referans yzeyinden balanmak kaydyla dairesel olarak hareket ettirilerek salgs kontrol edilir.

9.10.1. Mahr Cihaziyla Salg Kontrol

9.11. SU TERAZLER

Genellikle para yzeylerinin yatay ve dik konumlarn kontrol etmeye yarayan aletlerdir. Aa yada metalden yaplmtr. Gvde iin bir cam tp yerletirilmitir. Cam tp bombeli olarak yaplm ve iinde sv vardr. Bu hava boluunun kmldamas ile yzeylerin yatay ve dey konumlardan ne kadar ayrld anlalr. Tp a as kadar eildiinde hava kabarc da a as kadar hareket eder.

Hareketli U

Para Balama Aparat

40

Hava Kabarc

elik cetvel ve erit metrelereitli gnyelerBLM 3. KUMPASLAReitli kumpaslarRNEK PROBLEM 1 : RNEK PROBLEM 2 :RNEK PROBLEM 5 : RNEK PROBLEM 6 :D, i ve derinlik mikrometreleriMikrometrelerin ksmlarRNEK PROBLEM 1 : RNEK PROBLEM 2 :5.1. OPTK YNTEM LE YZEY KONTROLekil 37 : Paralel Yzl Camlarla Yzey Kontrolekil 38 : Yzey Kontrollerinde Kullanlan Optik Camlar5.2. GNYELERSadece yzeylerin dzlemsel olup olmadnAyarl A GnyesiAyarl A GnyesiVerniyeli A GnyeleriVerniyeli a gnyelerinin en nemlilerinden biri niversal a gnyesidir.niversal A Gnyesi( 5) AI VERNYESNN YAPILIIA Verniyesinin Okurken u zelliklere Dikkat Edilmelidir.RNEK PROBLEM : Verniyeli a gnyesindeki deeri okuyunuz.Tam A : 54 00( 2) AI VERNYESNN YAPILIIA dairesi zerindeki 29 lik ksm verniyede 30 eit paraya blnmtr.ekil 33 : Optik A Gnyesiekil 34 : Saatli A Gnyesi5.2.1.9.1. Tanmekil 35 : Sins Cetveli 5.2.1.9.2. Sins TeorisiH - hSin a = ------------ olduundan bilinmeyen a deeri bulunarak problem zlr.L5.2.1.9.3. Sins Cetvelinin KullanlmasESin a = --- buradan daLE = L x Sin aPrizmatik Mastarlar ve KullanlVida Kalemi Bileme ve Balama MastarlarKonik MastarlarBLM 7. SINIR MASTARLARI9.1. KOMPRATRLERKompratr saati9.2. ENDKATRLER ( Delik Kompratrleri )9.3. PASSAMETRELER9.4. PASSMETRELERPassimetrelerap lme ileminde ncelikle leceimiz apa uygun bir mastar ve testirin bulunmas gerekir.MASTAR9.5.1.KOMPRATRLERN MESTLE KULLANILMASIMesti, kompratrle para kontrol edilirken kontrol ilemine yardmc olan bir aparattr.Mesti AparatBu cihaz paralarn kalnlklarn, boylarn, delik boylarn ve salglarn lmede kullanlr.Kumandalme ilemi sonucunda lmn saysal deeri elektronik ekrandan okunur.Kontrol paneliEer ki para zerindeki iki kademe arasndaki mesafe llecekse ;Eer parann olmas gereken boyutundan sapma miktar grlmek isteniyorsa ;Bu ilem iin kullanlan iki deiik teknoskop vardr.ZEISS marka teknoskopLEICA marka teknoskopNot: Her iki markann da ksmlar aa yukar ayndr. ekil olarak kk farkllklar olabilir9.8. Pnmatik lme Aletleri9.8.1. Stotz Pnmatik lme Aleti ( ap lme)Bu dijital ekrandan lme ileminin hassasiyeti, lme ileminin tolerans ayarlanabilir.9.8.3. Stotz Pnmatik lme Aleti ( Derinlik lme)9.9. Yzey Przll lme9.9.1. Yzey Przll lme Cihazlar9.9.3. Yzey Przll lme Cihazlarnn alma PrensibiKontrol iin kullanlan ularn bir taraf dz dier taraf aldr. Ularn hassasiyeti 25m dur.Hareketli Ullecek parann zeliine gre deiik ular ve u balama mekanizmalar kullanlabilir.Not: Bu cihazlarla kelerdeki pahlarn ve radslerin deerleri de llebilir.9.10.1. Mahr Cihaziyla Salg Kontrol9.11. SU TERAZLERHava Kabarc