lncwadana eYenzelwe abaZali engokuSetyenziswa Gwenxa ... · Intetho ephazamiseki-leyo, ukungahambelani kwamalungu omzimba, isiyezi, ukugabha kunye neebhabhalaza. Ukungazinzi engq

lcwadana eYenzelwe abaZali engokuSetyenziswa Gwenxa kweZiyobisi1

lncwadana

eYenzelwe abaZali engokuSetyenziswa Gwenxa kweZiyobisi

lcwadana eYenzelwe abaZali engokuSetyenziswa Gwenxa kweZiyobisi 3

Imibuzo eKhawulezileyo

Ukusetyenziswa gwenxa kweZiyobisi noTywala kwenzeka emva kwexesha yaye abantu abayi baqale bavume ukuba ikho ingxaki, de kube semva kwexesha ke ngoku. Ekuqalekeni, bambalwa abaye banqwenele ukuvuma ukuba eneneni abasakwazi kuzibamba yaye banayo ingxaki. Abazali nabasenyongweni basenokukrokra ukuba ikho ingxaki esenyukelayo kodwa ke babe bengekaqiniseki futhi besoyikisela ukun-cokolela umntu lowo ze/okanye abazi ukuba benzene na.

Ukuze ube nokunceda, nantsi imibuzo embalwa ekumele uzibuze yona ukuze sibek-ho isikhokelo sokuba inkxalabo leyo yephilayo na, esingatshoyo ke ukuba yeyobun-zululwazi na, nekunokuthi ke ukuba kubonakala ngathi kukho nto ivelayo, kuding-eke enye intshukumo engqalileyo enjongo ikukusombulula loo ngxaki isezayo yokusetyenziswa kwesiyobisi okanye utywala obunganobungozi.

Ingaba wazini ngeziyobisi ezinobungozi?

1. Abantu abasebenzisa gwenxa iziyobisi bangabantu ababuthathaka abeben-okuzinqanda ekurhaleleni iziyobisi ukuba bebezama.

Yinyaniso okanye Bubuxoxi

2. Ukusetyenziswa gwenxa kweziyobisi ezingalunganga kwehlile kubantu abatsha.


3. Intsangu sesona siyobisi singekho mthethweni nesifumaneka lula esisetyenziswa kakhulu eMzantsi Afrika.


4. Noxa “iziyobisi zaseziklabhini” ziqalwe lulutsha kwiindawo zemijuxuzo zasebusuku, ezi ziyobisi zingekho mthethweni zithe zangenela kwiindawo zikawonke-wonke kungoku nje.


5. Noxa ukusetyenziswa kweziyobisi ezingekho mthethweni kuthe kwehla kwisithuba seminyaka embalwa edlulileyo, inani labantu abasebenzisa izidakumbisi-ntlungu eziphantsi kolawulo loogqirha landile.


kuyaQhubeka kwiphepha 4 >


6. Amachiza azizikhulisi-malungu omzimba afana nqwa nezinye ezo zikhulisa amadlala, yaye zombini ezi ntlobo zeziyobisi zineziphumo ezimbi neziyingozi ezifanayo.


7. Nkqu nenkqubo enye “yokusezela” okuphindaphindiweyo kwesiyobisi esise-zelwayo kungakhokelela ekudodobaleni kwentliziyo nasekufeni.


8. Iziyobisi ziza neempawu ezingafaniyo, ngokwahlukana kwazo, ngoko ke akusoloko kulula ukwazi nokufumanisa ukuba umntu othile usebenzi-sa gwenxa isiyobisi esithile. Enye yeempawu ezingavela zokusetyenziswa gwenxa kweziyobisi kulutsha, noxa kunjalo, kuxa besehla kwiziphumo zasesi-kolweni naxa beman’ ukungayi esikolweni.


9. Ukuba uthi ukrokrele ukuba osenyongweni usebenzisa gwenxa iziyobisi, mlinde umntu lowo aphele ukuqhunywa ukuze niyixoxe esezingqondweni le nyewe.


10. Uninzi lwabantu abanyangelwa ukusebenzisa gwenxa iziyobisi kumele bahlale kumaziko onyango isithuba seenyanga ezintathu kuphela.


Nazi ke IIMPENDULO:

1. Abantu abasebenzisa gwenxa iziyobisi bangabantu ababuthathaka abebeno-kuzinqanda ekurhaleleni iziyobisi ukuba bebezama. Bubuxoki

2. Ukusetyenziswa gwenxa kweziyobisi ezingalunganga kwehlile kubantu abatsha.Bubuxoki

3. Intsangu sesona siyobisi singekho mthethweni nesifumaneka lula esisetyenziswa kakhulu eMzantsi Afrika. Yinyaniso

4. Noxa “iziyobisi zaseziklabhini” ziqalwe lulutsha kwiindawo zemijuxuzo zasebu-suku, ezi ziyobisi zingekho mthethweni zithe zangenela kwiindawo zikawon-ke-wonke kungoku nje. Yinyaniso

5. Noxa ukusetyenziswa kweziyobisi ezingekho mthethweni kuthe kwehla kwisithu-ba seminyaka embalwa edlulileyo, inani labantu abasebenzisa izidakumbisi-nt-lungu eziphantsi kolawulo loogqirha landile. Yinyaniso

6. Amachiza azizikhulisi-malungu omzimba afana nqwa nezinye ezo zikhulisa amadlala, yaye zombini ezi ntlobo zeziyobisi zineziphumo ezimbi neziyingozi ezifanayos. Yinyaniso


Uhambe njani? Ingaba wazi ngokwaneleyo ukufumanisa ukuba kungakho in-gxaki okanye usadinga ukuphanda nzulwana? Siyathemba ukuba oku kukuni-ka umqondo ongcono ngemingeni yokusetyenziswa gwenxa kweziyobisi kwiingingqi zokuhlala zonke yaye le Ncwadana iyakuba luncedo kuwe noko.

7. Nkqu nenkqubo enye “yokusezela” okuphindaphindiweyo kwesiyobisi esisezel-wayo kungakhokelela ekudodobaleni kwentliziyo nasekufeni. Yinyaniso

8. Iziyobisi ziza neempawu ezingafaniyo, ngokwahlukana kwazo, ngoko ke akuso-loko kulula ukwazi nokufumanisa ukuba umntu othile usebenzisa gwenxa isiyo-bisi esithile. Enye yeempawu ezingavela zokusetyenziswa gwenxa kweziyobisi kulutsha, noxa kunjalo, kuxa besehla kwiziphumo zasesikolweni naxa beman’ ukungayi esikolweni. Yinyaniso.

9. Ukuba uthi ukrokrele ukuba osenyongweni usebenzisa gwenxa iziyobisi, mlinde umntu lowo aphele ukuqhunywa ukuze niyixoxe esezingqondweni le nyewe.

Yinyaniso 10. Uninzi lwabantu abanyangelwa ukusebenzisa gwenxa iziyobisi kumele bahlale

kumaziko onyango isithuba seenyanga ezintathu kuphela. Bubuxoki


Isik

ho

ke

lo e

siK

haw

ule

zil

eyo

ku

Bazali

ng

eZ

iyo

bis

i zase

Zit

ala

twe

ni

Ulu

hlu

lwez

ona

ziyo

bisi

zip

ham

bili

nezi

qhel

ekile

yo e

kuth

i kuq

alw

e ng

azo,

zis

etye

nzis

we,

zis

etye

nzis

wa

gwen

xa n

gaba

ntu

abat

sha.

Uty

wala

iCo

cain

e/i

Cra

ck

Am

ayeza o

k-

ho

hlo

kh

oh

loi-

Ecst

asy

/iM

DM

AiH

ero

in

Am

ag

am

a

ase

zita

-la

tweni

iBoo

ze, i

dop,

iwas

h,

amam

bom

biiB

low

,i Co

ke, i

Nos

e Ca

ndy,

iRoc

k, ip

ilisi

Iyin

cind

i.i-X

, i-X

TC, i

-E.

iDop

e, iS

kunk

, i-U

ngah

.

Ikh

an

ge

leka

ng

ath

iIb

uman

zi (I

intlo

bo

ziqu

ka iw

ayin

i, ib

hiya

, ez

ithot

hisa

ezi

krak

rayo

,iic

ider

s, n

jalo

-nja

lo)

Um

gubo

om

hlop

he,

iiChi

ps, a

maq

heke

zana

ok

athe

y am

agaq

ana

Ibum

anzi

rha,

iziip

ilisi

.Iip

ilisi

ezi

nam

agam

a (iN

ike,

iSw

oosh

, iPl

ay-

boy

bunn

ies)

.

Ingu

mgu

bo o

mhl

ophe

ok

anye

om

daka

ka-

khul

u ng

ebal

a ok

anye

ili

chiz

a el

ifana

net

ha.

Ind

lela

es-

ety

en

zis

wa/

es-

ety

en

zis

wa

kaku

bi

ng

ayo

Uty

wal

a bu

selw

a ka

-kh

ulu.

Uku

sela

kun

ga-

phun

yulw

a.

iCoc

aine

inga

seze

lwa

okan

ye u

mnt

u ay

ifakw

e ng

enal

iti. I

crac

k yo

na

inga

tsha

ywa

Iyag

inyw

aIy

agin

ywa

Ifakw

a ng

enal

iti,

itsha

ywe

okan

ye

isez

elw

e.

Izin

to o

lu-

ziv

ileyo

u

luts

ha

Yenz

a ub

usuk

u ob

u-di

kayo

bub

e m

nand

i. Ib

enza

bak

hang

elek

e ze

baz

ive

bekh

ulile

, be-

sezi

ntw

eni,

njal

o-nj

alo.

Ikug

cina

udl

amki

le;

uyak

uba

ngoy

ena

ugq-

wes

ileyo

kum

nyha

dala

ok

uwo.

Ikw

enza

uzi

va u

qhun

y-iw

e ka

mna

ndi

yaye

iih

lala

ixes

ha e

lide,

ik

wan

aman

qana

ba.

Idla

mki

sa ii

mva

kale

lo

yaye

uya

kuth

anda

won

-ke

um

ntu

Ikw

enza

uzi

ve w

on-

wab

e kw

elon

a qo

n-do

liph

ezul

u ko

dwa

ikw

anom

ngci

phek

o op

hezu

lu.

Ino

bu

ng

ozi

ng

ob

aYo

naka

lisa

indl

ela

yoku

qiqa

, iva

la iz

akho

-no

zok

utha

bath

a iz

igq-

ibo

eziz

izo.

Uku

sebe

n-zi

sa u

tyw

ala

kakh

ulu

ixes

ha e

lide

kung

ak-

hoke

lela

eku

beni

um

n-tu

azi

nike

le e

tyw

alen

i.

Inga

dala

uku

thw

axw

asi

sifo

sen

tlizi

yo, i

s-tr

owkh

u no

kunk

onka

. Ku

max

esha

anq

abile

yo,

umnt

u uy

akw

azi n

oku-

suka

aqi

kile

ke a

swel

eke

eqal

a nj

e.

Inga

khok

elel

a kw

iint-

lung

u ze

sisu

, isi

yezi

es

iman

dla,

uko

naka

la

kwes

ibin

di.

Inga

khok

elel

a ek

ome-

ni k

omzi

mba

kak

hulu

, uk

uyek

a kw

esib

indi

ne

ntliz

iyo,

nok

ufa

ke

ngam

anye

am

axes

ha.

Aba

ntu

abaz

inik

ele

kwih

eroi

n ba

zibe

ka

esic

heng

eni s

okuf

a xa

be

the

abaz

iling

anis

ela.


Isik

ho

ke

lo e

siK

haw

ule

zil

eyo

ku

Bazali

ng

eZ

iyo

bis

i zase

Zit

ala

twe

ni

Ulu

hlu

lwez

ona

ziyo

bisi

zip

ham

bili

nezi

qhel

ekile

yo e

kuth

i kuq

alw

e ng

azo,

zis

etye

nzis

we,

zis

etye

nzis

wa

gwen

xa n

gaba

ntu

abat

sha.

Uty

wala

iCo

cain

e/i

Cra

ck

Am

ayeza o

k-

ho

hlo

kh

oh

loi-

Ecst

asy

/iM

DM

AiH

ero

in

Iim

paw

u

zo

ku

zis

e-

be

nzis

a

gw

en

xa

Am

akhw

inib

a ek

uthe

then

i, uk

unga

-ha

mbe

lani

kw

emis

e-be

nzi y

omzi

mba

, is

iyez

i, uk

ugab

ha,

kwak

unye

nee

-bh

abha

laza

.

Inga

dala

uku

thw

axw

aIin

dlel

a yo

kuph

apha

zela

ko

mnt

u, u

kung

azin

zi,

iimpu

mlo

ezo

phay

o,

ukud

lam

ka o

kugq

ithis

i-le

yo.

Inte

tho

epha

zam

isek

i-le

yo, u

kung

aham

bise

-la

ni k

omzi

mba

, uku

n-ga

zinz

i kw

engq

ondo

, uk

ugab

ha.

Uku

tyiw

a kw

amaz

in-

yo, u

kuts

hisa

, uku

bi-

la, u

kung

abi n

aman

zi

kom

zim

ba, u

nxun

-gu

phal

o, u

kubo

naka

lisa

utha

ndo

esid

lang

alal

eni

unga

qhel

anga

Iziv

ubek

o ez

ibon

-ak

alay

o ez

inga

lwe-

ni, i

ntet

ho e

coth

ayo

neph

azam

isek

ileyo

, uk

ugab

ha.

Ulw

azi

olu

balu

le-

kil

eyo

Uku

ba n

gum

ntw

ana

wen

xila

kub

eka

umnt

-w

ana

low

o es

iche

nge-

ni e

siph

ezul

u so

kuba

ne

engx

aki z

otyw

ala.

A

bant

wan

a ab

ange

na

bant

u ba

dala

aba

ba-

jong

ileyo

em

inyh

a-da

leni

nas

ezik

labh

ini

baba

sem

ngci

phek

wen

i w

okus

ela.

iCoc

aine

ses

inye

sez

o-na

ziy

obis

i zin

aman

dla

nezi

khok

elel

a ek

uben

i uz

ilahl

ele

kuzo

.

u“H

igh”

oku

may

eza

okho

hlok

hohl

o ud

alw

a ku

kuse

la k

akhu

lu is

ixa

sede

xtro

met

horp

han

(iDXM

) eny

e ya

won

a m

achi

za a

fum

anek

a ph

ants

e ku

wo

onke

am

ayez

a ok

hohl

ok-

hohl

o

Inga

khok

elel

a ek

uben

i uz

ilahl

ele.

Sel

e is

isiy

o-bi

si e

sith

andw

a ka

khul

u kw

iinda

wo

zoku

zonw

a-bi

sa n

genx

a ya

mac

hi-

za a

yo a

dlam

kisa

yo

ance

disa

abo

bay

ise-

benz

isay

o uk

uba

babe

no

kuda

nisa

oku

-jayi

va

ixes

ha e

lide.

Uku

sety

enzi

swa

kwe-

hero

in k

akhu

lu n

g-um

ngci

phek

o om

khul

u ez

itala

twen

i, ap

ho

ukus

ulun

geka

kw

esiy

-ob

isi k

unge

nakw

aziw

a ng

uban

i.

Ezis

eze

lwayo

Ints

an

gu

Me

tham

ph

et-

am

ine

Ezid

lam

kis

a

um

zim

ba u

seb

en

-ze

Izid

aku

mb

isi-

nt-

lun

gu

ezin

ike

-ze

lwa n

gu

gq

irh

a

ku

ph

ela

Am

ag

am

a

ase

zit

a-

latw

en

i

iSna

pper

s, iP

oppe

rs,

iHuffi

ng, i

Glu

e, iT

hin-

ners

, iSo

lven

ts.

Ints

angu

iBoo

m, i

Dop

e,

iGra

ss, i

Has

h, iH

erb,

iM

ary

Jane

, iPo

t, iR

eefe

r, iS

kunk

, iW

eed.

i-Ice

, iSp

eed,

iTik

, iM

eth.

iJui

ce, i

Rhoi

ds.

iCod

eine

not

hoth

o lw

ezin

ye.


Isik

ho

ke

lo e

siK

haw

ule

zil

eyo

ku

Bazali

ng

eZ

iyo

bis

i zase

Zit

ala

twe

ni

Ulu

hlu

lwez

ona

ziyo

bisi

zip

ham

bili

nezi

qhel

ekile

yo e

kuth

i kuq

alw

e ng

azo,

zis

etye

nzis

we,

zis

etye

nzis

wa

gwen

xa n

gaba

ntu

abat

sha.

Ezis

eze

lwayo

Ints

an

gu

Me

tham

ph

et-

am

ine

Ezid

lam

kis

a

um

zim

ba u

seb

en

-ze

Izid

aku

mb

isi-

nt-

lun

gu

ezin

ike

-ze

lwa n

gu

gq

irh

a

ku

ph

ela

Am

ag

am

a

ase

zit

a-

latw

en

i

Izin

ciph

isi z

epey

inti,

iig

lue,

ipet

roli,

nja

lo-n

ja-

lo.

Um

xube

olu

hlaz

a ok

anye

olu

ngw

evu

lwee

ntya

tyam

bo

ezom

ileyo

, zas

h-w

atya

nisw

a ku

nye

nam

agqa

bi e

sity

alo

ihem

p.

Imhl

ophe

oka

nye

imth

ubi k

anci

nci y

aye

ikw

afan

a no

mgu

bo

weq

abaz

a, o

nam

agaq

a af

ana

nelit

ye.

Iyiy

pilis

i, in

gam

anzi

ok

anye

iqat

ywa

es-

ikhu

mbe

ni.

Iziip

ilisi

kun

ye n

am-

aqhe

keza

na.

Ind

lela

e

zis

ety

en

zi-

swa/

is-

ety

en

zis

wa

gw

en

xa

ng

ayo

Iyas

ezel

wa,

ifun

xwa

ngem

pum

lo o

kany

e ity

iwe

ngo

mlo

mo.

Iyat

shay

wa,

idid

iyel

we

etin

i oka

nye

ixut

ywe

noku

tya.

Iyag

inyw

a, if

akw

e ng

enal

iti, i

seze

lwe

okan

ye it

shay

we.

Iyag

inyw

a, if

akw

e ng

enal

iti o

kany

e iq

aty-

we

kulu

su.

Iyag

inyw

a.

Izin

to o

lu-

ziv

ileyo

u

luts

ha

Uku

qhun

ywa

okun

ge-

phi k

wem

izuz

u en

-ga

ma-

20.

Kulu

la u

kuyi

fum

ana

kuno

tyw

ala.

Inga

kugc

ina

use-

man

dlen

i iin

tsuk

u.Iy

akuk

uqin

isa

ubee

-m

anqw

anqw

eni.

Uku

qhun

ywa

okus

i-m

ahla

,oku

suka

ngq

o kw

ikha

bhat

hi y

a-m

ayez

a.

Ino

bu

ng

ozi

ng

ob

aU

kuyi

fum

ana

kakh

ulu

kung

akho

kele

la e

kon-

zaka

lisw

eni k

wez

iphu

n-ga

, isi

bind

i nez

ints

o.

Inga

khok

elel

a ek

ufen

i.

Inga

dala

iing

xaki

ngo

k-w

eenk

umbu

lo n

ezok

u-fu

nda,

imib

ono,

uku

-la

hlek

a no

kung

azaz

i no

kwen

za iz

into

ezi

n-ga

fani

naw

e.

Uku

sety

enzi

swa

ixe-

sha

elid

e ok

anye

ka-

khul

u ku

ngak

hoke

lela

kw

indl

ela

yoku

ziph

atha

yo

kung

abha

dli (

efan

a no

kuso

loko

uso

yika

, uk

uba

nem

ibon

o, u

ku-

ba n

obun

dlob

onge

la,

ukun

gabi

nab

utho

ngo

kwan

estr

okhu

).

Am

akhw

enkw

e an

ga-

khul

a am

abel

e, a

man

-to

mba

zana

ang

akhu

la

uboy

a eb

usw

eni k

unye

ne

lizw

i elin

gqok

o-la

yo. I

ngak

hoke

lela

ek

uhla

selw

eni y

intli

ziyo

na

kwis

trok

hu.

Uku

zini

ka u

mlin

gab-

nise

lo o

mny

e om

khul

u ku

ngak

hoke

lela

kw

i-in

gxak

i zok

uphe

fum

la

ezin

gakh

okel

ela

ekuf

e-ni

.


Isik

ho

ke

lo e

siK

haw

ule

zil

eyo

ku

Bazali

ng

eZ

iyo

bis

i zase

Zit

ala

twe

ni

Ulu

hlu

lwez

ona

ziyo

bisi

zip

ham

bili

nezi

qhel

ekile

yo e

kuth

i kuq

alw

e ng

azo,

zis

etye

nzis

we,

zis

etye

nzis

wa

gwen

xa n

gaba

ntu

abat

sha.

Ezis

eze

lwayo

Ints

an

gu

Me

tham

ph

et-

am

ine

Ezid

lam

kis

a

um

zim

ba u

seb

en

-ze

Izid

aku

mb

isi-

nt-

lun

gu

ezin

ike

-ze

lwa n

gu

gq

irh

a

ku

ph

ela

Iim

paw

u

zoku

zis

e-

be

nzis

a

gw

en

xa

Inte

tho

epha

zam

isek

i-le

yo, u

kung

aham

bela

ni

kwam

alun

gu o

mzi

mba

, is

iyez

i, uk

ugab

ha k

unye

ne

ebha

bhal

aza.

Uku

ngaz

inzi

eng

q-on

dwen

i, iin

tshu

kum

o zo

mzi

mba

, izk

hokh

o ne

zilo

nda

eziv

ulek

ileyo

, uk

unga

bi n

amdl

a w

o-ku

tya

kwan

okun

gabi

na

kula

la.

Ubu

kho

beeb

hotil

e za

may

eza

ngap

han-

dle

koku

gula

. Iin

dlel

a na

max

esha

oku

tya

naw

okul

ala

apha

z-am

isek

ileyo

.

Ulw

azi

olu

balu

le-

kil

eyo

Uku

lahl

eka

kwem

pah-

la y

endl

u,in

kang

elek

o yo

kung

akw

azi k

uc-

inga

nak

uphe

ndul

a uk

uqik

ileka

nok

uba

nesi

yezi

.

Ints

angu

iyak

wa-

zi u

kuku

khok

elel

a ek

uben

i uzi

nike

le k

uyo,

ko

dwa

ke u

ninz

i lw

a-ba

ntu

alun

alo

olu

lwaz

i.

iMet

h le

ibek

a um

ntu

esic

heng

eni s

okuy

-is

eben

zisa

gw

enxa

kw

anok

uzin

ikel

a ku

yo,

babe

ke

ngol

o hl

o-bo

aba

ntw

ana

baba

se

mng

ciph

ekw

eni,

ukw

enyu

sa a

mat

huba

ol

wap

hulo

-mth

etho

kw

akun

ye n

okon

aka-

lisw

a kw

enda

lo e

sing

q-on

gile

yo.

Aba

ntu

abat

sha

abas

eben

zisa

gw

enxa

iz

iyob

isi z

okud

lam

ka

nam

andl

a em

zim

beni

ng

apha

mbi

kok

uba

bakh

ule

kanc

inci

baz

i-be

ka e

mng

ciph

ekw

eni

wok

unga

ze b

akhu

le

de b

afike

lele

kub

omi

obud

e ba

bo.

Uku

sebe

nzis

a gw

enxa

iz

iphe

lisi-n

tlung

u ez

ikhu

tshw

a ng

ugqi

rha

kuph

ela

kuno

bung

ozi

nobu

noku

khok

elel

a ek

uben

i uz

ilahl

ele

nqw

a no

kuse

benz

isa

iher

oin.


“Uku

tsh

aya icu

-

ba le

mid

iza k

on

-

akalisa

on

ke

am

alu

ng

u e

mzi-

be

ni ze

ku

dale

isif

o s

en

tliz

iyo

ku

nye

ne

ztr

okh

u,

nd

aw

on

ye

no

n-

inzi lw

ee

ntl

ob

o

ze

sifo

so

mh

laza.”

Isik

ho

ke

lo e

siK

haw

ule

zil

eyo

ku

Bazali

ng

eZ

iyo

bis

i zase

Zit

ala

twe

ni

Ulu

hlu

lwez

ona

ziyo

bisi

zip

ham

bili

nezi

qhel

ekile

yo e

kuth

i kuq

alw

e ng

azo,

zis

etye

nzis

we,

zis

etye

nzis

wa

gwen

xa n

gaba

ntu

abat

sha.

Izip

ho

lisi

-ntl

un

gu

ne

zip

he

li-

si-n

kx

wa

leko

e

zin

ike

ze

lwa

ng

ug

qir

ha

Izid

lam

kis

i e

zin

ike

ze

lwa

ng

ug

qir

ha

Icu

ba

Am

ag

am

a a

sezi

tala

t-w

en

iiB

enzo

dian

zepi

ne.

iRita

lin.

Isto

khw

e so

mhl

aza,

In

kaw

za, I

mid

iza,

ii-en

tyi,

umts

hayo

.

Ikh

an

ge

leka

Iipili

si n

eekh

epsu

li ez

inem

iba-

la-b

ala,

ezi

nye

ke z

ibum

anzi

rha.

Iipili

si n

ekhe

psul

i.Im

daka

, ing

amag

qabi

ac

huty

iwey

o

Ind

lela

ese

tye

nzis

-w

a/e

sety

en

zis

wa

gw

en

xa n

gayo

Iyag

inyw

a ok

anye

ifak

we

ngen

al-

iti.

Iyag

inyw

a, if

akw

e ng

enal

iti o

kany

e is

ezel

-w

e.

Iyat

shay

wa

okan

ye

ihla

funw

e.

Izin

to o

luziv

ileyo

u

luts

ha

Uku

khut

shw

a ka

mna

ndi k

win

kx-

wal

eko

Ikug

cina

uzi

nzile

futh

i um

amel

e ku

hle.

Ince

da u

mlo

mo

yaye

ye

hlis

a ne

zing

a la

kho

loku

tya.

Ino

bu

ng

ozi

ng

ob

aIc

othi

sa in

tseb

enzo

yen

gqon

do

ze x

a lo

wo

uyis

eben

zisa

yo e

yeke

uk

uyis

eben

zisa

, kun

gakh

o um

ng-

ciph

eko

wok

ubuy

ela

kwan

ethu

ba

elin

okuk

hoke

lela

eku

wen

i isi

qa-

qa n

akw

ezin

ye iz

iphu

mo

ezin

-ga

nobu

zaza

.

Uku

thab

atha

imili

ngan

-is

elo

emik

hulu

kun

ga-

khok

elel

a ku

bush

ushu

bo

mzi

mba

oba

ndile

yo

kwak

unye

nok

ubet

ha

kwet

liziy

o ok

unge

kuhl

e.

Kukw

akho

nam

athu

ba

okuh

lase

lwa

yint

liziy

o kw

akun

ye n

okun

konk

a ka

khul

u.

Uku

tsha

ya ic

uba

lem

-id

iza

kona

kalis

a on

ke

amal

ungu

em

zim

beni

ze

kud

ale

isifo

sen

tlizi

yo

nezt

rokh

u nd

awon

ye

noni

nzi l

wee

ntlo

bo z

esi-

fo s

omhl

aza.

Imp

aw

u z

ok

uzis

e-

be

nzis

a g

we

nxa

Inte

tho

epha

zam

isek

ileyo

, uku

-ph

efum

lela

phe

zulu

, uku

ngak

waz

i ku

shuk

uma

okan

ye u

kuco

tha

ekus

huku

men

i, uk

upha

zam

isek

a no

kung

abik

ho k

okuh

ambe

lana

kw

amal

ungu

om

zim

ba.

Uku

ngab

i nam

dla

wa-

kuty

a, u

kuso

loko

uth

e qw

a, u

kuso

loko

usi

va

izin

to z

akho

wed

wa

kwan

aman

dla

anga

phay

a ko

kuqo

nda.

Ulw

azi

olu

ba

lule

ki-

leyo

Uku

sebe

nzis

a iz

idod

obal

isi-n

tlun-

gu e

ziya

lelw

e ng

ugqi

rha

noty

wa-

la k

unga

yiba

ngel

a in

tlizi

yo ib

ethe

ka

ncin

ci k

way

e ok

u ku

ngad

e ku

khok

elel

e ek

ufen

i

Ulu

tsha

olu

ninz

i luw

ase-

benz

isa

gwen

xa a

may

eza

okul

unce

da e

kufu

ndel

eni

iimvi

wo

ayal

elw

e ng

ug-

qirh

a ok

anye

ang

abin

am-

dla

wok

utya

Uku

tsha

ya ic

uba

elid

a-la

kun

egal

elo

ekuf

eni

okun

xulu

men

e ne

sifo

se

ntliz

iyo


Iimpawu ezilumkisa ngokuba isihlobo okanye ilungu losapho lingabe lizinikele ekusebenziseni gwenxa iziyobisi okanye utywala obunobuzazaAbantu abasebenzisa iziyobisi notywala obunobungozi baye bazame ukuzifihla iimpawu zoko ze bayibethe ngoyaba ingxaki abanayo. Ukuba unenkxalabo yokuba isihlobo okanye ilungu losapho lisenokuba lisebenzisa gwenxa iziyobisi, khangela ezi mpawu zilandelayo:

Iimpawuksayo eziLumkisayo eMzimbeni

Amehlo abomvu ngokunga udinikwe okanye amaqabaza amnyama emehl-weni amakhulu okanye amancinci ku-nesiqhelo.

Iinguqu kumdla wokutya okanye kwi-indlela namaxesha okulala.

Ukusuka ehle okanye etyebe emzim-beni.

Ukungabi mhle kwakhe emzimbe-ni kwakunye nokutshintsha kwezinto abeqhele ukuzenza.

Ukunuka komphefumlo, umzim-ba okanye impahla ngendlela en-gaqhelekayo.

Ukungcangcazela, intetho ephazam-isekileyo, okanye ukuyeka kokuseben-zisana kwamalungu omzimba.

Ukwehla kwezinga lokuzimasa nelom-sebenzi empangelweni okanye esikol-weni.

Isidingo semali esingacaciswayo okanye iingxaki zemali.

Angaboleka okanye ebe ukuze ayifu-mane.

Ukuba neendlela zokuziphatha eziy-imfihlelo nezikrokrisayo.

Ukusuka atshintshe iitshomi, iindawo athanda ukuba kuzo kunye nezinto azithandayo.

Ukusoloko esiba sezinkathazweni (imilo, iingozi, iintshukumo ezingekho mthethweni).

Iimpawu ekuZiphatheni

Izilimkiso neempawu ngokwasengqondweni

Inguqu ezingachazwayo ngokobuntu bakhe okanye indlela azibona ngayo izinto.

Ukutshintsha kwesimo ngokukhawuleza, ukusoloko edikwa okanye ukusuka nje agqabuke abe nemisindo.

Amaxesha okudlamka ngendlela en-gaqhelekanga, ukubonakala ekhath-azekile okanye ukungazinzi komzim-ba.

Ukungakhuthazeki; ukubonakala en-genamdla okanye “ekude ngeengcin-ga”.

Ubonakala esoyika, exhalabile okanye ezoyikisela ngaphandle kwesizathu.


Xa urhanela ukuba osenyongweni angabe unengxaki yeziyobisi

Ukuba ukrokrela ukuba isihlobo okanye ilungu losapho lingaba linengxaki yeziyobi-si, musa ukungayihoyi ngethemba lokuba iyakuziphelela, ngoba ayisoze. Yenza nto ngaloo nto. Nazi izinto ezimbalwa onokuzenza:

• Thetha nomntu lowo ngeenkxalabo zakho, ze unikezele ngoncendo nenkxaso yakho. Ukunyang-wa kwangethuba kwemeko yokuzinikela kwiziyobisi kwenza izinto ngcono. Musa ukulinda uku-ba lowo usenyongweni de aphelelwe ngamandla.

• Zilungiselele iindlela zokuzimela kunye nokukhanyela ze ube nemizekelo ephilayo yendlela yokuziphatha ekuxhalabisayo.

• Musa ukuzifaka kakhulu kwingxaki yokuzinikela eziyobisi komnye umntu de ulibale okanye ungahoyi ezakho izimfuno. Qinisekisa ukuba bakho abantu onokuncokola nabo yaye wayabe kwinkxaso yabo, ze uzigcine ukhuselekile. Musa ukuzifaka kwiimeko ezinganobungozi. Zimanye neqela lenkxaso.

• Musa ukuza nezizathu ezifileyo okanye uzame ukuyifihla le ngxaki. Kuyindalo ukufuna ukunceda umntu osenyongweni nosengxakini, kodwa ukubakhusela kwiziphumo ezimbi zezinto abathe

Iimpawu zokulumkisa ngokusetyenziswa gwenxa kweziyobisi lulutsha

Umngeni kubazali kukwahlula phakathi kwamahla-ndenyuka, ekuye kufuman-iseke ukuba mabi ngamanye amaxesha, kubantu abatsha ndawonye namaxe-sha onxunguphalo okusetyenziswa gwenxa kweziyobisi. Iimpawu ezilumki-sayo zokusetyenziswa kweziyobisi kubantu abasebancinci zisoloko ziquka:

Ukusuka nje babe neemfihlelo ngeetshomi, izinto abanazo kunye neentshukumo zabo.

Umdla omtsha empahleni, kumculo, kunye nezinye izinto eziphakamisa ukusetyenziswa kweziyobisi.

Ukufuna ukuba yedwa ngenkani, ukutshixa iminyango, ukubalekisa amehlo, ukuzimela.

Ukuphosa iiklasi, ukwehla kwezinga lokusebenza, ukusoloko engena ez-inkathazweni esikolweni.

Ukulahleka kwemali, impahla okanye amayeza anikezelwe ngugqirha.

Ukwenza izinto eyedwa , ukusoloko ethanda ukuba yedwa nokunxun-guphala ngokwasemoyeni.

Ukusebenzisa izinukisi-mnan-di, iziqholo okanye atsitsize izin-to ezizakwenza kunuke kamnandi ngenjongo yokufihla ivumba lecuba okanye leziyobisi.

Ukusebenzisa amathontsi ame-hlo ngenjongo yokufihla amehlo akhangeleka diniweyo.


Ukuphakamela intshukumo – Ungenzani?

Xa abazali okanye isihlobo sizama ukulwisana nemingeni yokuncedana nomntu os-enyongweni ozilahlele kwiziyobisi okanye utywala obunobungozi, baye bazive ben-genamandla.

Ngaphambi kokuba abe nokumnceda omnye, umntu kufuneka azifundise ngengxaki leyo.

Uqala ngaphi umntu ukulwisana nale ngxaki?

Ukusetyenziswa kweziyobisi okanye utywala obunobungozi kungayinguqu eb-onakala elubala. Iye ingapheleli ekudingeni umntu lowo sukuba esebenzisa eso siyobisi ukuba ukuze ayisombulule. Ingadinga iintshukumo ezisezingqondweni zosapho ngokubanzi ukuze kube nokulwilswana nale ngxaki ngempumelelo.

Eyona ndawo iyiyo yokuqala kuba sekuqaleni. Nanga ke amacebiso ambalwa kumba wokuba ungayiqala ndawoni inkqubo yokusombulula le ngxaki:.

1

2

3

4

Zifundise wena nabanye ngeziphumo ezimbi nezintle zokusetyenziswa gwenxa kweziyobisi, umngcipheko wokuzisebenzisa nokuba zeziphi na izibonelelo ezikhoyo. Fumana iincwadana kwiklinikhi ekufutshane nawe, ugqirha wakho, imibutho engajonge ngeniso okanye i-intanethi

Khetha usazi ngokusebenzisa kwakho iziyobisi eziguqula isimo sakho (ezifana nokuphumla uzonwabele ngaphandle kokusebenzisa utywala, icuba okanye ezinye iziyobisi ezitshintsha isimo), ze usom-bulule naziphi na iingxaki onokuba nazo.

Ncokola ngokusetyenziswa kotywala nezinye iziyobisi esidlangalale-ni nabantu abohlukeneyo (ungabe usenza izizathu, ugxeka okanye uhlaza abanye. Vumela abantu bazikhuphe izimvo zabo, wabelane ngeengcinga zakho kwanezizathu zokuba kutheni ucinga njalo nje.)

Ziqwalasele iimpawu ezibonakalisa ukusetyenziswa gwenxa kweziyobisi ezitshintsha isimo kubantu ophila nabo.

bazenza kungabavimba uncedo abaludingayo.

• Ungamxhasa umntu onengxaki yeziyobisi okanye yotywala ze ukhuthaze ukuba kufumaneke unyango, kodwa ke awunakho ukumnyanzela umntu ozilahleleyo ukuba aguquke.

• Awunakho ukulawula izigqibo zabantu abasenyongweni. Myeke umntu athabathele kuye ux-anduva lwezigqibo zakhe, ekulelinye lamanyathelo abalulekileyo kwindlela eya ekufumaneni uncedo nokuphuma kumakhamandela okuzilahlela kwiziyobisi.


89

Ubuxoki neeNyaniso ngokusetyenziswa gwenxa kotywala/kweziyobisi ezonzakalisayo

Inyathelo lesibini kukwazi, ze uzikhwebule kubuvuvu kunye nokuzama ukuziphepha izizathu ezifileyo anokuza nazo lowo usebenzisa okanye usebenzisa gwenxa iziyobi-si njengencanciso okanye isithembiso sentshukumo.

INKOLELO ENGEYONYANISO 1:U k u l w i s a n a n o k u s e t ye n z i s w a gwenxa okanye umkhwa wokuzinikela kwiziyobisi yinto edinga nje ukuba wena ufune. “Ungayeka ukusebenzisa iziyo-bisi ukuba uyafuna.”YINYANISO:Ukusetyenziswa kweziyobisi notywala ixesha elide kuyayitshintsha ingqondo. Ezi nguqu kwingondo ke zenza kube nzima ukusuka umntu lowo uzisebenzi-sayo ayeke kuba efuna.

INKOLELO ENGEYONYANISO 2:Ukuzilahlela sisifo, futhi akukho nto ungayenza ngaloo nto.YINYANISO:Ukuzilahlela sisifo, kodwa ke oko akuthethi ukuba alukho uncedo kwixhoba. Ukuzilahlela kunganyangwa futhi umntu afumane uncedo ngonyango, amachi-za ndawonye nezinye izinto zonyango.

7

Zibekele imilinganiselo ecacileyo ngendlela omnye umntu asebenzisa ngayo iziyobisi ekuchaphazela ngayo ze wenze izigqibo ngeziphumo on-gathanda nongakwazi ukumelana nazo, xa zinokungatshintshi izimilo zabo.

Nyaniseka, ucace ze umkhathale umntu lowo usebenzisa iziyobisi, umxelele indlela ekuchaphazela ngayo into ayenzayo nokuba yintoni ongazimiselanga kuyamkela.

Nikezela inkxaso eyakhayo kulowo usebenzisa iziyobisi ngokuthi unikezele iinkcukacha ngoncedo olungafikeleleka ndawonye nonyango anokulufuma-na, ukuba uthi agqibe ekubeni uyalufuna uncedo.

Hlala kuloo milinganiselo uzibekele yona kunye neziphumo zayo. (Zimisele ukungakhathaleli kuthenjwa mntu okwexeshana. Zinqande ekuzibekeni itya-la ngezigqibo zabo ezingephi. Oku akukwenzi mntu mbi.)

Zihlole. Zama ukwazi ngeendlela ongabe wenza ngazo ukuba ezi ngxaki zingapheli.

Zifumanele uncedo – mhlawumbi uyakufumana abakwiimeko ezifana neyakho. Zimanye neqela lenkxaso.

6

Ezi nkcukacha zikhutshwe © kwiZiko laseKapa Loncedo Neengcebiso Ngeziyobisi, ngo-2007.

5


INKOLELO ENGEYONYANISO 3:Abantu abasebenzisa iziyobisi ngendlela ebaxhaphazayo kufuneka baphele bathi pam ngaphambi kokuba babe ngcono.YINYANISO:Unyango nokubuyela kwisimo sesiqhelo zingaqaliswa nanini na kwinkqubo yokuzilahlela kwiziyobisi. Kulula ke kodwa ukuqalisa kuselithuba. Kuba nzima kakhulu ukulinda de kudlule ixesha elide. Musa ukulinda, shukuma ngoko nan-goko.

INKOLELO ENGEYONYANISO 4:Awunakumnyanzela umntu ukuba afune unyango. Kufuneka azifunele ngok-wakhe.YINYANISO:Akudingeki ukuba unyango lude lube luze ngokwalo mntu usebenzisa iziyobisi ukuze lube yimpumelelo. Umntu onyanzelweyo ukuba afumane unyango un-okuzuza njengabo bazifuneleyo. Iingcebiso ngokuba ungamfaka njani umntu kunyango, nokuba sele umnyanzela, ivezwa ngezantsi apha.

INKOLELO ENGEYONYANISO 5:Alukhange lusebenze unyango ngaphambili, ngoko ke akukho sidingo saku-luphinda. Ezinye iimeko zimbi kakhulu.YINYANISO:Ukuphuma kumkhwa wokuzinikela kwiziyobisi yinkqubo ende. Iye ibe namag-ingxigingxi. Ukubuyeka komntu kulo mkhwa akuthethi ukuba unyango aluban-ga yimpumelelo okanye lwaphuma ecaleni. Musa ukuphelelwa ngamandla.


Xa umntu engalufuni uncedo lwakho

Amaxesha amaninzi, umzali, ilungu losapho okanye isihlobo siye sizame ukuncen-dana nomntu osenyongweni ongene kumkhwa wokusebenzisa iziyobisi okanye uty-wala obumxhaphazayo yaye unomkhwa wokuba nobundlobongela, kungabonakali nto ingako kwezo nzame.

Yintoni onokuyenza ukuba umntu lowo uye angahoyi nalinye inyathelo lakho lokumnceda afumane uncedo?

Ukuba umntu lowo uye abonakale ephazamiseke ngokwasengqondweni okanye engazinzanga engqondweni (umzekelo: uva amazwi, usoloko ezoyikisela, uk-holelwa ekubeni izinto ezingeyonyaniso ziyinyaniso, njalo-njalo) yaye uyingozi kwakuye okanye kwabanye ngenxa yale meko, kufuneka kufakwe ingxelo ethi akaphilanga phantsi kwemigaqo yomthetho iMental Health Care Act.

Ukuba kuthi kucace ukuba iziyobisi zisisizathu sendlela aziphethe ngayo yaye zithatha indawo (umzekelo: uye abe nobundlobongela yaye abe ndlongondlon-go xa eqhunyiwe, enyanzelisa ukunikwa imali yokuthenga ezo ziyobisi, njalo-nja-lo), anganyanzelwa ukuba aye kufumana unyango lokulwisana neziyobisi phantsi kwemigaqo yomthetho iSubstance Dependence Act.

Kufuneka bagcinwe apho ke.

Kufuneka uye kwi-Ofisi kaMantyi ekufutshane nawe uye kwenza ingxelo efungel-weyo ngalo mba. Ze ke use loo ngxelo ifungelweyo kwi-ofisi yesebe lophuhliso loluntu ekufutshane nawe ukuze bathabathe amanyathelo.

Le ke yinkqubo ende edlula enkundleni yaye ingathabatha neenyanga kodwa ke ingcono kunokuba uyiyeke imeko iye isiba mbi ukho.

Intshukumo efunekayo:

Kule imeko, umntu kufuneka asiwe kwisibhedlele esikufutshana naye ze bacelwe ukuba bamncede.

Ukuba uthi ale ukuya kweso sibhedlele, ungabiza amapolisa ukuze amse ngokwawo apho.

Ukuba amapolisa lawo abonisa ukungabi namdla ekuncediseni (yinto ekhe yenzeke leyo), yaye ungafikelela kwiphwetshana iMHCA 04 Form kwisib-hedlele esikufutshane nawe, ze uyise kwi-Ofisi Yamatyala yeSAPS.

Kule meko ke amapolisa anyanzelekile ukuba amthathe amse esibhedlele es-ikufutshane naye ukuze ahlolwe.


Ukuba uthi enze ulwaphulo-mthetho (nokuba oko kungenxa yokuba ebephantsi kweempembelelo zeziyobisi okanye akunjalo), uzakubekwa ityala loko.

Ukuba uthi enze ulwaphulo-mthetho ngenxa yokungazinzi engqondweni, kuk-ho inkqubo apho abantu abanjalo baye basiwe kuvavanyo lwengqondo kwisib-hedlele iValkenberg ze banikwe unyango lwempilo yengqondo olusisinyanzelo.

Ukuba kungenxa yokuzinikela kwabo kwiziyobisi, ijaji ingabagweba ngokwemi-gaqo yeSuntswana 296 lomthetho iCriminal Procedure Act ka-1977, ukuze anikwe unyango loukulwisana nomkhwa wokusebenzisa iziyobisi olusisinyanzelo, ukuba igosa loluleko liye libone kuyimfuneko oko.

Ukuba akukho nenye kwezi zizathu zimbini ezibikwayo yaye uye aphule umthetho, kuzakufuneka uqwalasele umba wokuba uyafuna ukuba basoloko besinda na, okanye bafunde ngokuzivela nokungcamla iziphumo zezenzo zabo.

Ngelishwa ke, umntu lowo angazibhaqa enerekhodi lokwaphula umthetho yaye an-gagwetyelwa ukuqamela ngenqindi, okungakubi ke.

Ukuba umsebenzi-gwenxa wesiyobisi unamaxesha okuba nobundlobonge-la ekhayeni (ubundlobongela basekhayeni); umntu angawufumana Umyelelo Omthintelayo kwisikhululo samapaolisa futhi ke kunyanzelekile ukuba amapolisa enze intshukumo ngoku, amkhuphe okanye amsuse.

Umntu ke usenokufaka isicelo soMyalelo woKhuseleko kulowo umxhaphazayo ngenjongo yokunqaba ukubukulwa nokuphathwa gadalala.

Ingcebiso yile: sebenzela ukusombulula ingxaki leyo ze ukhusele wena nosapho lwakho.

Iyakumnceda kakhulu nalowo uyisebenzisa gwenxa, ekuhambeni kwexesha.

Ivela kuGqirha Weich MRC 2009

... angaphela enerekhodi lolwaphulo-mthetho yaye angazibhaqa egwetyelwa ukuhlala

entolongweni, ....


Apho lukhoyo uncedoISebe loPhuhliso loLuntu:0800 220 250

INkonzo yesiPolisa yoMzantsi Afrika:0860 10 111

ISixeko saseKapa:0800 435 748

Inombolo yoNcedo yaseStikland:021 940 4500(eyokukhutshwa kotywala emzimbeni) kunye no-021 940 4496 (eyeyamachiza okun-ciphiza iintlungu)

Uqhakamshelane neyona Ofisi yeSebe loPhuhliso loLuntu ikufutshane nawe:

OKANYE

kwiMetro ekuMantla: 021 483 7673

kwiMetro ekuMazantsi: 021 763 6200

kwiMetro ekwiMpuma: 021 360 4200

Kunxweme olukwiNtshona: 022 713 2272

kwi-Eden-Karoo: 081 588 9118

kwiWinelands-Overberg: 023 348 5300

isikhundla somnxeba wesinqe seSebe Sophuhliso Loluntu:https://www.westerncape.gov.za/substance-abuse/

OKANYE


Inguqulelo yeSingesi neyeSibhulu yolu papasho iyafumaneka xa icelwa

EyeDwarha 2017

URhulumente weNtshona KoloniiSebe loPhuhliso loLuntu

Private Bag X9112eKapa8000kuMzantsi Afrika

Inombolo engahlalwulelwayo: 0800 220 250

www.westerncape.gov.za

Documents

lncwadana eYenzelwe abaZali engokuSetyenziswa Gwenxa ... · Intetho ephazamiseki-leyo, ukungahambelani kwamalungu omzimba, isiyezi, ukugabha kunye neebhabhalaza. Ukungazinzi engq