Upload
others
View
3
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Luh Ayu Manik Mas,Pahlawan Lingkungan
BASAbali WikiI Putu Supartika
Gus Dark
1
Nuju semengan, Luh Ayu Manik ngenahbincuh ngalih-ngalihin apa kaden di paone.Memenne matakon, ”Ngalih apa, Luh?’ ’Ngalihplastik, Me, anggon wadah canang ane lakaraba tiang ke sekolah,’ keto pasautne. ”Ning,sokasi cenik dogen wadahin, da nganggonplastik,” keto memenne ngorahin. ”Plastikdogen wadahin, Me, apang aluh tiang ngaba,tusing repot,” keto pasautne Luh Ayu Manik.Disubane makatang ane aliha, ia salanturne
2
makinkin lakar luas ka sekolahne.
3
Disubane mulih uli sekolah dinane ento, iatumben langsung mabalih tv. Sujatine iatusing biasa mabalih tv teka uli sekolah. Rikala tipine idupanga, dapetanga siaranetusing melah. Ia lantas nyemak rimut lanngalih-alihin acara tipi ane melah. Ping telunglecekang rimut, saget ia nepukin ada iklandi silih tunggil stasiun tipi. Isin iklane entotuah apang krama Baline nguangin nganggontas plastik. Apabuin jani suba ada peraturan
4
ane ngatur unduke ento. Suud iklane ento,tipine matianga lantas ia masalin tur madaar.
5
Sambilanga madaar ia ngenehang apa anemakada musti nguangin nganggon plastik.Yadiastun ia masih mapineh plastik entoliu kawigunane, umpamine anggon wadahbablanjan lan anggon wadah canang rikala Purnama ka sekolah. Buina nganggonplastik liu ngaenang gaene elahan. Tusingperlu repot, disubane suud nganggon lantasentungang dogen ka tong sampahe. Kantinasine telah, ia masih enu ngenehang unduke
6
ento.
7
Krana ia enu inget teken munyin iklane ditipine, ia makeneh matakon teken reramanne.Ri kala memene suba di jumah, Ia lantasnakonang unduke ento. ”Me, tunian tiangningeh di tipine, i raga kone musti nguanginnganggon tas plastik. Apa ane makada?Apake plastik totonan jelek?” ”Meme tusingnawang, Luh. Buina meme sabilang wainganggon kresek, kanti jani tusing ja kenapa-kenapa. Mirib lakar ane anggona ngae plastik
8
suba keweh ngalih, Luh,” keto memennemamunyi. ”Oh, keto. Tumben tiang ningeh,”Luh Ayu Manik mamunyi keto. ”Meme masihmara taen ningeh. Tegarang mani gurune disekolahan takonin,” keto munyin memenne.”Nah, Me, mani tiang lakar matakon tekengurune,” Luh Ayu Manik nyautin.
9
Buin manine, neked di sekolahan Luh AyuManik lantas nuju ruang kelas. Ditu iamapapasan teken gurune, Pak Budiadnyana.”Om Suastiastu, Pak,” Luh Ayu Manik nyapatingurune. ”Om Suastiastu, Luh. Kenapa, Luh?” Pak Budi nyautin sinambi matakon. ”Pak,tiang jagi mataken indik plastik. Ibi tiangnepukin di tipine, wenten iklan sane ngorahinapang iraga nguangin kone nika nganggonplastik, napi sane makada, Pak?” ”Oh kene,
10
Luh, anak jani mula pemerintahe ngorahinapang iraga nunain nganggon plastik utawikresek. Krana plastik totonan yen kakutangngawag bisa ngaenang jagate cemer, benedi pasihe masi cemer, lan plastik keweh nyag.Tusing cara don kayu ane enggal nyag,” ketoPak Budi nlatarang.
11
”Tiang di jumah biasa nunjel plastik, Pak,tur nyak nyag nika, Pak. Nguda Bapaknganikaang nenten nyidaang nyag?” Luh AyuManik buin matakon. ”Luh, yening plastiketunjel, sinah nyelekang panadine. Sesaingadek andus uli plastik ane matunjel bisangaenang baya keslametan i ragane,” PakBudi buin nlatarang. ”Oh kenten, Pak. Mih,baya pesan plastik nika sujatinne, Pak. Wautiang uning, Pak,” Luh Ayu Manik marasa
12
maan pangajah-ajah anyar uli Pak Budi. ”Nggih, Luh, ento awanane uli jani iraga patutnunain nganggon plastik utawi kresek,” PakBudi ngimbuhin.
13
”Napi anggen nganti plastik nika, Pak?” BuinLuh Ayu Manik matakon. ”Liu, Luh, yeningmablanja ka peken, tas kain aba. Yening kapura canange wadahin sokasi. Keto masihyening lakar nunas tirta eda nganggenkresek, aba wadah tirtane uli jumah,” PakBudi ngorahin Luh Ayu Manik penggantinplastik. ”Yen kenten uli dugas niki tiangpelih krana tiang setata nganggen plastik.Uli mangkin tiang jagi ngirangin nganggen
14
plastik. Tiang taler jagi nekedang indikeniki teken reraman tiange miwah timpal-timpal tiange,” Luh Ayu Manik nglanturang.”Inggih, Luh, dumogi jagate ene tusing janglantas cemer sangkaning plastik,” Pak Budingimbuhin mamunyi. ”Nggih, Pak, suksmasampun ngicenin tiang piteket.” ”Nggih, Luh,suksma mawali.”
15
Kacrita murid-muride jani suba maan liburrainan Nyepi. Liang kenehne Luh Ayu Manikteken timpal-timpalne ulian maan libur,apabuin lakar maan mabalih ogoh-ogoh diPangrupukanne. Semenganne ento, Luh AyuManik orahina teken memenne mablanja kapeken meli lakar banten anggon ngae carudi jumahne. Pekenne tusing ja joh, tuah disamping banjar paek umahne. Nanging, ulianapanga ada ajaka nutur di margane, ia lantas
16
ngalih Putu Nita lan bareng-bareng majalanka peken. Luh Ayu Manik masih tusingengsap ngaba tas kain anggo mablanja. Iainget pabesen Pak Budi yening plastik entobisa ngae gumine cemer. Suba neked dimalun umahne Putu Nita, lantas Luh AyuManik kauk-kauk sambilanga dengak-dengok.”Putu Nita, tiang Luh Ayu Manik. Lan maibareng-bareng ka peken!” keto Luh Ayu Manikngaukin Putu Nita uli di pamesu panyengkerumahne. ”Antiang malu, Luh! Tiang nyemaktas blanja malu,” Putu Nia nyautin Luh AyuManik. Lantas Putu Nita pesu ngaba tas kainanggo wadah bablanjanne. ’Mai, Luh, ne tiangmasi suba ngaba tas kain anggon mablanja.Apang bedikan ada luu plastik.’
17
Ritatkala Luh Ayu Manik miwah Putu Nitamajalan nuju ka peken, ia ajaka daduamareren akejep di malun bale angklunge.Ditu Luh Ayu Manik miwah Putu Nita nepukinada truna-trunane ane ngentungang luuplastik liu sajan di tlabahe. Tusing ja luuplastik dogen ane kutanga, ditu ia masihnepukin truna-trunane ento ngentungang luugabus sisan ngae ogoh-ogoh.
18
Disubane malipetan uli peken lan lakarmajalan mulih, ditu buin Luh Ayu Maniklan Putu Nita nepukin I Wayan lan I Madengentungang luu plastik lan gabus. Ane janitusing ja abedik nanging luune ane kutangake tlabahe liu sajan kanti kajanga nganggomontor palungan. Ane jani tepukina tekenLuh Ayu Manik, luu plastike tusing ja tuahsisan ngae ogoh-ogoh dogenan. Nanging,luune ane kutanga ditu suba magenepan,
19
luire botol plastik, kaleng, lan sisan plastiklaad dedaaran. Empet kanti pajalan yéhtlabahé, ulian luuné nugdug di tlabahé.Meliah yéh tlabahé kanti ka sisin margané.
20
Matan aine jani suba nyrendeng kauh langumine suba sandia kala. Para kramaneinceg ngaturang caru lan segehan satuskutus. Lantas maobor-obor nganggo danyuhmatunjel lan munyiang suara-suara sadauyut. Makejang ento ilehanga di kamar-kamare kanti ka karang umahe. Keto masih dijumahne Luh Ayu Manik lan Putu Nita. Incegia ajaka dadua nulungin memenne.
21
Saget gumine suba peteng dedet. Luh AyuManik lan Putu Nita suba pada majanjilakar mabalih ogoh-ogoh ka marga gedene.Ngenggalang Luh Ayu Manik mapayas lanmakamen lantas ngalih Putu Nita jumahne.Neked di margane, saget suba rame anakemabalih ogoh-ogoh. Ngon lan jejeh ajakadadua nepukin ogoh-ogoh ane gobane aeng-aeng cara raksasa, macaling renggah, mabokgumbrang-gambring, lan makuku lantang-
22
lantang. Saja mirib goba aeng ogoh-ogoheento bisa ngaenang sarwa butane jejeh.Keto masih suryak-suryak truna-trunanemarasa liang ritatkala negen ogoh-ogohe, anekatimpalin baan munyin gamelan blaganjure.
23
Suba lantas nyansan peteng, makejang ogoh-ogohe suba pada malipetan. Di marganemasih suba langah anake majalan. SedengLuh Ayu Manik lan Putu Nita majalan mulih,ditu ajaka dadua makesiab nepukin truna-trunane ane tunian negak lan ngojog baleangklunge saget pati purug malaib, sadagelar-gelur jejeh tur ngidih tulung. ’Tulung-tulung …’ Keto Wayan kraik-kraik. Guminesipeng tusing ada ane mentas. ’Ada ogoh-
24
ogoh bisa majalan. Tekane uli tlabahe!Gobane aeng, awakne makejang malakar ajiplastik,’ keto Made masih kraik-kraik.
25
Pati kaplug makejang trunané di baléangklungé ento malaib lan paling ngalihtongos mengkeb. Luh Ayu Manik lantasnepukin saja aéng goban raksasané ento.Cara ogoh-ogoh awakné gedé ganggas,nanging makejangné awakne makaput ajiplastik, gabus, lan botol plastik. Matannéngendih cara mesuang api, layahné lantangsajan kanti ngenteg ka tanahé. Calingnérénggah sajan lan mangan. Nepukin unduké
26
ento, lantas Luh Ayu Manik ngorahin PutuNita mengkeb di durin entik-entikanné.Ditu lantas Luh Ayu Manik masih ngalihtongos mengkeb lan nyuti rupa dadi anakluh magelungan lan mabusana sarwa mas,madan Luh Ayu Manik Mas.
27
Raksasa plastik magoba aeng ento lantasnyimbuh makejang ane tepukina baan api.Telah kena borbor entik-entikanne. Gedebug-gedebug raksasa plastike ento masih majalanlan nagih ngejuk truna-trunane. Malesatlantas Luh Ayu Manik Mas mesuang sanjatapedang ane nyidaang masuang yeh lannyidaang ngamatiang api. Para trunanemakejang jejeh lan tuah bisa mabalih.Ritatkala apine suba nyansan mati, ditu lantas
28
raksasa plastike ento ngomong. ’Weiiii..manusa ajak makejang! Eda sajan ngawagngentungang luu, apa buin dini di tlabaheene. Tongose ene tenget, patutne sekenangngupa pira apang setata kedas tur tusingkena cemer. Kedasin enggalang tongose ene!’ Keto raksasane ngomong sambilang nelikmatanne barak.
29
Raksasa plastike ento lantas ilang enggalsajan. Keto masih Luh Ayu Manik Mas lantasnyuti rupa buin dadi Luh Ayu Manik lanngaukin timpalne, Putu Nita. Ngenggalangajaka dadua mulih lan masadu tekeningreramanne. Para trunane lantas pablesatmasih malaib pada ngojog umahne.
30
Buin puane di rahinan Ngembak Geni, prajanimakejang truna lan trunine suba tedunmakedas-kedas di tlabahe ane tenget ento.Luh Ayu Manik lan Putu Nita ada masih ditubareng makedas-kedas.
31
32
Modeled after traditional Indonesian shadowpuppet storytellers and co-developedwith the community and a team of localartists, our digital schoolgirl/superherowill have conversations with children,environmental experts, elders and othersaround environmental and social issues. LuhAyu Manik – an 8th grade schoolgirl fromBali who incarnates into Luh Ayu Manik Mas– is a courageous, agile, fast and strong
33
Indonesian superhero who uses her powersto help sustain the natural and culturalenvironment of Indonesia. This book wasmade in partnership with BASAbali. BASAbaliis a collaboration of linguists, anthropologists,students, and laypeople, from within andoutside of Bali, who are collaborating to keepBalinese strong and sustainable. For moreinfo, visit www.basabali.org
34
Brought to you by
Let’s Read is an initiative of The Asia Foundation’s Books for Asiaprogram that fosters young readers in Asia. booksforasia.org
To read more books like this and get further information aboutthis book, visit letsreadasia.org
Original StoryLuh Ayu Manik Mas, Pahlawan Lingkungan, author: BASAbali Wiki. illustrator: I Putu Supartika
Gus Dark. Released under CC BY-NC 4.0.
This work is a modified version of the original story. © The AsiaFoundation, 2019. Some rights reserved. Released under CCBY-NC 4.0.
For full terms of use and attribution,http://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/