10 / 2017 Silesia – Curt roiala a Zezras – Uffizis da visch- nanca – Economia grischuna – Il talian en Svizra – Instanzas da l’UE – Spirituals e l’amur – Buglia da Bircher – Equilibrà e muventà – ‹Veta gloriusa›

Foto

: Kie

fer /

CC

BY

-SA

2.0

18 GIEVGIA, ILS 13 DA SETTEMBER 2007 TEMA

Sper il giuven flum OdraLa Silesia ier, oz e damaun

DA GUIU SOBIELA-CAANITZ

■ L’anteriur cuss. fed. Felix Calonder(1863–1952) è vegnì famus cun repre-schentar la Societad da las naziuns1922–1937 a Katowice/Pologna. El eraincumbensà da controllar il respectdal dretg internaziunal areguard lasminoritads en la Silesia auta, nua chela votaziun populara da 1921 avevapussibilità da fixar il cunfin tranterGermania e Pologna. Oz posseda la Po-logna l’entira regiun; en questa viva mopli ina minoritad indigena, la tudestga.Er en Tschechia, t. a. en la sdrima limi-trofa da la Silesia polaca datti ina pitsch-na cuminanza tudestga. «Der Heiligen-hof» (Bad Kissingen/Baviera), chasa dafurmaziun e scuntrada dals Tudestgsoriunds daTschechia, ha gist arranschà inseminari davart la Silesia. Là èn ins vegnìa savair dapli davart il passà ed il destinda lezza regiun e da sias minoritads, cun-zunt en connex cun l’expulsiun massivad’ina gronda part da la populaziun suen-ter la segunda guerra mundiala.

Duas tradiziuns tudestgasLa data istorica decisiva per la Silesia è1335, cur che retg Casimir il grond daPologna (1310–1390) ha renunzià a sesdretgs en il pajais dal giuven flum Odraa favur da retg Gion da Boemia (1296–1346). 1372 ha retg Ludivic il grond daPologna (1326–1382) confermà la re-nunzia a favur dal retg da Boemia. 1526ha l’archiduc Ferdinand da Habsburg(1503–1564) ertà ils pajais da la curunada Boemia. La segunda vieuta da l’istor-gia da Silesia ha manà retg Fadri II daPrussia (1712–1786) conquistond edannectond la pli gronda part da Silesia.Dapi lura, enfin a 1919 haja dà la pro-vinza prussiana da Silesia, chapitala Bres-lau (oz Wroclaw/Pologna), ed il «Kron-land» austriac da Silesia, chapitala Trop-pau (oz Opava/Tschechia), domaduasparts cun ina majoritad germanofona. Alseminari da Bad Kissingen savev’ins ob-servar la differenza tranter las duas tem-pras da Silesians. Quels da tradiziun au-striaca, adisads a viver cun tuttas sortspievels, mussavan resguard e retegnient-scha. Quels da tradiziun prussiana, plispontans, pli giagliards, pli iniziativs,han cuntanschì ch’ins entschaivia min-tga di dal seminari chantond ensementrais chanzuns ord ina ritga antologia tu-destga. Il refrain d’ina da questas tunava:«O mein Schlesierland!» En in’autra, en-titulada: «Bunt sind schon die Wälder»chantava noss cumpatriot Johann Gau-denz von Salis-Seewis (1762–1834), na-schì e mort a Malans, la vindemia en il

Signuradi. Ina terza («In einem kühlenGrunde, / Da geht ein Mühlenrad») è inapoesia romantica da Joseph von Eichen-dorff (1788–1857), naschì e mort en laSilesia auta. Il reschissur silesian JosefCyrus (Leverkusen) ha mussà e com-mentà ses film davart la restauraziun,grazia ad ina fundaziun tudestga, d’inmulin che pudess esser quel d’Eichen-dorff.

La catastrofa da 1945La Silesia austriaca è vegnida 1919 partda Tschecoslovachia. Suenter la segundaguerra mundiala ha president EdvardBenes (1884–1948) bandischà buna-main tuts Tudestgs (var 3,5 milliuns) dala republica restaurada e confiscà lurbains. Praha ha stritgà la toponimia tu-destga e lubì mo pli la tscheca. La Polo-gna restaurada, ma vasalla da l’Uniun so-vietica (US) ha realisà ina «purificaziunetnica» analoga. 1945 ha l’US surlaschàbunamain l’entira Silesia a la regenza daVarsovia. Ils 2 d’avust a Potsdam hanl’US, la Gronda Britannia ed ils Stadis

unids da l’America declerà ch’il cunfindefinitiv tranter Germania e Polognaduaja vegnir fixà pir da la conferenza dala pasch. Ma senza regenza da la Germa-nia unida na gniva ina tala conferenzabetg en dumonda. La Pologna stalinista,violond ils dretgs umans ed il dretg in-ternaziunal, ha lura annectà la Silesia oc-cupada e bandischà bunamain tuts Tu-destgs (var 3,5 milliuns) da lezza anteriu-ra provinza prussiana; tar l’expulsiun ènmorts var 400 000 umans. Per la paja haVarsovia stabilì en Silesia Polacs dal’Ucraina bandischads da l’US. La regen-za ha sfurzà tras toponims polacs e scu-mandà ils tradiziunals tudestgs, sco er in-summa il diever public dal linguatg tu-destg. Al seminari da Bad Kissingen hain referent catolic crititgà che schizunt ilsuvestgs polacs hajan sustegnì la poloni-saziun communista scumandond daprender penetienza per tudestg. Pir lareunificaziun da Germania ha pussibili-tà da fixar il cunfin. Ils 12 da settember1990 han «la Germania unida e la repu-blica da Pologna confermà il cunfin ef-

fectiv cuminaivel cun in patg liant tenoril dretg internaziunal». 45 onns suenterl’armistizi e l’expulsiun massiva dals plisTudestgs, remplazzads da milliuns Po-lacs, na pudev’ins simplamain betg plirestaurar la situaziun dals onns trenta. Ilpatg da 1990 ha pia stgaffì la basa per mi-tigiar las emoziuns e stimular la coope-raziun tranter la Germania reunifitgadae la nova Pologna democratica. La sdri-ma da Silesia surlaschada a la Germania,cun la citad da Görlitz, fa part dapi 1990dal stadi liber da Saxonia.

Il 21avel tschientanerL’adesiun da Pologna a l’Uniun europea-na 2004 ha stgaffì ina situaziun radical-main nova. Il cunfin fixà 1945 e francà1990 perda plaun a plaun sia relevanza.Tar la dumbraziun dal pievel 2002 han153 000 avdants da Pologna sa decleradsgermanofons; i vivan cunzunt en las pro-vinzas d’Opole/Oppeln e Silesia (chapi-tala Katowice). Il referent Joachim Kar-woczik (Velbert/Germania), in dalspaucs che han dastgà restar 1945 en Si-

lesia ed èn vegnids pli tard en Germania,ha suttastritgà ch’el sappia grà d’esser bi-ling e che l’enconuschientscha dal polachaja schlargià ses orizont spiertal. Sco ca-tolic crititgescha’l ch’il clerus da Wroclawparia da na savair nagut d’Edith Stein(1891–1942), naschida en lezza citad,mazzada ad Auschwitz sco gidieua e pro-clamada sontga dal papa polac Gion PaulII (1920–2005). Naschì a Breslau è er ilteolog e martir evangelic Dietrich Bon-hoeffer (1906–1945). En la Silesia autasustegna uvestg Alfons Nossol (Opole/Oppeln) la cuminanza germanofona cunil fegliet mensil «Die Heimatkirche» (1);tar il davos pelegrinadi dals catolics sile-sians a Góra Swietej Anny/Sankt Anna-berg ha l’uvestg stimulà da pretender da-pli messas tudestgas e scolas cun lin-guatg d’instrucziun tudestg. In’avdantada Tworków/Tworkau, sper il flumOdra, ha declerà a La Quotidiana ch’ilsquitsch communist haja sfurzà las fami-glias durant decennis a discurrer polac,uschè che la generaziun giuvna na sappiasavens betg tschantschar tudestg; en talscas è la situaziun sco en l’Alsazia, nua cheblers uffants na san communitgar cun tate tatta.

Il pais dal passàIn punct culminant dal seminari ha ma-nà Edith Kiesewetter-Giese (Berlin) chela Tschecoslovachia da Benes aveva ban-dischà 1945 da sia patria en la Moraviadal nord, sper il cunfin da Silesia. La re-ferenta ha prelegì ord ses cudesch da re-gurdientschas. Suenter l’expulsiun ha’lavivì sper Magdeburg e lur en Saxonia eda Berlin-Ost; uschia ha’la fatg tras l’enti-ra existenza dal stadi communist tudestg(1949–1990). En ses cudesch fascinantcommentesch’la ils schabetgs da sia vitacun remartgas filosoficas davart las rela-ziuns da pussanza en la societad. Il tocsuandant ord ses prolog merita da vegnirmedità: «Da favrer 2005 hai fatg partd’ina prelecziun en la Chasa tscheca daBerlin. Il respunsabel era Matej Spurny,commember dal moviment civic tschec‘Antikomplex’. Durant l’occurrenza ha’ldeclerà che blers Tschecs manegianch’ins duaja chalar da discurrer da l’ex-pulsiun dals Tudestgs tras la Tschecoslo-vachia e tractar dumondas actualas. Schenus Tudestgs exprimessan ina tala pre-tensiun areguard [ils malfatgs da] Hitler,lura sa revoltass il mund entir» (2).

1) Adressa: Wolfgang Globisch,ul. Szpitalna 7 a, PL-45-010 Opole.

2) Edith Kiesewetter-Giese, Erinnerungen anMähren von Neutitschein nach Berlin.D-88427 Bad Schussenried (Gerhard Hess,ISBN 3-87336-340-2) 2007, p. 11.

Oz sa chatta l’entira Silesia en Pologna. En questa viva mo pli ina minoritad indigena, la tudestga. LQ

2 GIEVGIA, ILS 3 DA ZERCLADUR 2010 LA QUOTIDIANA

Lieu da stgavament spectacular a ZizersScuvrida da la curt roiala d’Otto I. dal 10avel tschientaner

■ (cc) Grazia al Servetsch archeolo-gic dal chantun Grischun vegnan ex-chavadas a Zizers restanzas d’edifizisdal 10avel tschientaner. Quellas ponvegnir identifitgadas cun la curt roia-la d’Otto I. (912–973) ch’è menziunadaen scrit. En quest connex sa tracti dala segunda curt roiala en Svizra ch’èvegnida cumprovada archeologica-main. Il lieu d’exchavaziun po vegnirvisità venderdi, ils 4 da zercladur, esonda, ils 5 da zercladur. A Zizers alSchlossbungert, in prà sut il chastè sura,èn vegnids tutgads l’onn 2003 mirs d’inedifizi svanì, e quai durant sondagis sut-terrans per in project da construcziun.Suenter ch’il Servetsch archeologic dalGrischun ha survegnì enconuschien-tscha da la ruina nunenconuschenta ènvegnids fatgs immediatamain sondagisarcheologics per sclerir la dimensiun e la

vegliadetgna da las restanzas d’edifizis.Quai betg sco ultim per pudair commu-nitgar al patrun da construcziun quanttemp ch’i basegnia per far in’exchava-ziun da l’entira surfatscha. La surpraisa èstada gronda cur ch’igl è sa mussà ch’i sachattia sut il terren dal Schlossbungertin’ovra da construcziun da gronda di-mensiun da la fasa transitorica dal tempmedieval tempriv al temp autmedieval.

Per il servetsch archeologic dal Gri-schun è l’examinaziun archeologicacumpletta pir vegnida en dumonda apartir da quel mument ch’igl era avantmaun la permissiun da construcziun uf-fiziala per l’abitadi da pliras famiglias.Per plirs motivs è questa permissiun pirstada avant maun la primavaira 2009.Dapi l’avust 2009 è il fossal avert fin a laprofunditad da las restanzas dals edifizismedievals. Dapi lura vegn l’edifizi, ch’è

unic per il Grischun, examinà dal ser-vetsch archeologic.

Supposiziuns confermadasL’emprima supposiziun exprimida ch’i satractia da la curt roiala da Zizers, ch’è do-cumentada en scrit e che l’imperatur Ot-to I. ha regalà l’onn 955 a l’uvestg daCuira Hartpert, è ussa vegnida confer-mada sin fundament da la dimensiun eda l’equipament constatà. Ils edifiziss’extendan numnadamain fin a la basel-gia evangelic-refurmada e cumpiglianina lunghezza d’almain 25 meters sco erina ladezza da 13 meters. Ultra dal palazimperial sin il Lindenhof a Turitg è quaipir la segunda curt roiala da la Svizra ch’èvegnida cumprovada archeologicamain.

Ils indizis archeologics a Zizers tan-schan anc almain dus tschientaners plilunsch enavos. La curt pumpusa, nua

ch’igl imperatur e sia suita sa fermavandurant lur viadis stentus da servetschtras l’imperi sin via per l’Italia, duess giaavair existì dal temp da Carl il Grond.Fin a la donaziun en il 10avel tschien-taner n’è l’edifizi betg restà en sia furmaoriginala, sco quai che las examinaziunsarcheologicas han mussà. Suenter infieu durant il 9avel tschientaner èn veg-nidas fatgas cuntinuadamain midadasen l’intern. Cun agid da mirs interns èla halla immensa vegnida sutdividida enunitads d’abitar, da cuschinar e da pro-visiun. Il 11avel/12avel tschientaner –ina indicaziun exacta dal temp n’è actu-almain anc betg pussaivla – era l’edifiziuschè fitg en decadenza ch’el è vegnìbandunà. L’interiur da la ruina è aluravegnì duvrà sco santeri da la baselgiach’è probablamain resultada da la cha-plutta originala da la curt roiala. A la

plazza da quella sa chatta oz la baselgiaevangelic-refurmada.

Al lieu da la curt roiala u en la proxi-ma vischinanza stoi gia avair dà in abita-di durant il temp roman. Da questa epo-ca n’èn bain mantegnids nagins edifizis.Chats singuls inditgeschan dentant invitg roman u in bain puril.

Di da l’exchavaziun avertaIl lieu d’exchavaziun a Zizers po vegnir vi-sità venderdi, ils 4 da zercladur, e sonda ils5 da zercladur. Ultra da las explicaziuns da-vart ils testimonis dals edifizis impressi-unants dal 8avel, 9avel e 10avel tschienta-ner suenter Cristus e davart la professiunarcheologica vegnan preschentadas diffe-rentas scienzas vischinas da l’archeologia.

Quant ditg che las exchavaziuns a Zi-zers vegnan anc a durar, n’è anc betg clerper il mument.

L’archeolog e manader da las exchavaziuns, Juerg Spadin, preschenta ossadira da las chattadas a Zizers ordrestanzas d’edifizis dal 10avel tschientaner. Quellas pon vegnir identifitgadas cun la curt roiala d’Otto I da 912fin 973.

Collavuraturs dal Servetsch archeologic dal Grsichun vid las lavurs d’exchavaziun sper il Schlossbungert, inprà sut il chastè a Zezras. Tar questa anflada sa tracti da la segunda curt roiala en Svizra ch’è vegnida cumpro-vada archeologicamain. FOTOS KEYSTONE

2 MARDI, ILS 13 DA SCHANER 2009 LA QUOTIDIANA

En l’Uri scappan suprastants – ed en il Grischun?Discurs cun duas presidentas ed in president da vischnanca

DA CLAUDIA CADRUVI / ANR

■ Per betg stuair surpigliar l’uffizi ensuprastanza han trais persunas ch’insha elegì a Bauen (UR) midà domicil. Covesi or en il Grischun? In sguard a Me-del, Stierva e Guarda. Da sfurzar insatgien in uffizi na funcziunia segir betg, diDaniela Brenn. Ella è la nova presidentacommunala da Stierva che ha radund 140abitants. Ina persuna sfurzada vegnia mopro furma a las sesidas, ma na s’engaschiabetg.

Stierva ha gì l’onn passà ina vacanza dapresidi e durant in mez onn mo trais per-sunas en suprastanza. Quel temp haBrenn sco vicepresidenta stuì remplazzaril president. «Jau hai fatg quai sco jau haipudì.» Ella n’haja betg gì grondas quaidasda far presidenta. Ma cura ch’ins hajachattà ina ulteriura persuna per la supra-stanza saja ella sa declerada pronta. «Jaudun fadia da far il meglier ordlonder.»

«Trais suprastants bastassan»E tge quintessenza tira la nova presiden-ta da las experientschas a Stierva, ma eradal cas da Bauen en l’Uri? Stuess ins fu-siunar vischnancas che na chattan betgpersunal per ils uffizis?

«Jau na prend betg posiziun tar fu-siuns. Nus n’avain betg discuttà atrasquai en suprastanza e perquai na vi jaubetg specular.» Forsa che questa temati-ca daventia actuala insacuras – saja quaien in onn u en diesch onns. Fin lurastoppian ins guardar che las vischnan-cas funcziunian. «Ed ellas funcziunanera cun ina suprastanza da trais com-members.» Questa experientscha hajanins gea fatg a Stierva. Ins gidass blerasvischnancas pitschnas sch’ins midass lalescha chantunala che prescriva tschintgsuprastants en il cussegl communal.«Ins na sto betg occupar sutgas mo percuntentar in uffizi a Cuira», uschial’opiniun da Brenn.

Sto il chantun far concessiuns?Era la vischnanca da Medel cun 460 abi-tants ha gì in temp misergias da chattarglieud. Claudio Simonet, president dapiil 2005, tira dentant autras conclusiunsche sia collega da Stierva. Era a Medel ha-ja la suprastanza stuì lavurar in temp mocun trais commembers. «Ins porta luradapli responsabladad.» Perquai è Simo-net da l’opiniun ch’il dumber da tschintgsaja pli adattà.

Ma la proxima stad han puspè lieuelecziuns. Simonet smina gia ch’i pudesspuspè vegnir stretg, sch’i dat geraus cheremettan l’uffizi. «Forsa sto ins lura tut-tina esser cuntent cun trais.» Eventual-

main stoppia il chantun cun il temp farconcessiuns, sco ch’il novissim exempeld’Andiast mussia.

«Medel stat memia bain per fusiunar»Da sfurzar la glieud en in uffizi sco ad Urina saja betg la dretga via. A Medel hajanins bain stuì «scurlar» in pau tschertinsper ch’els surpiglian in uffizi. «Insacurasduessi dastgar tutgar mintgin», di Simo-net. «Mintgatant sto ins fa cler ad insa-tgi: ‘Ti es quella persuna che sto far questuffizi en quella situaziun’.» I saja dentantina gronda differenza sch’ins mo persva-dia u sforzia insatgi.

Simonet sez è daventà president pli-tost ord fatalitad, sco el di, e quasi en-cunter veglia. Insaco haja el vulì statuirin exempel cun surpigliar la lavur.«Mintgin sa esser stgis da far in uffizi,sch’el ha la bunaveglia», di Simonet. «Lafinala hai jau vesì en ch’igl è ina obliga-ziun da s’engaschar en la societad nua chel’atgna vita sa splega.»

Per il president n’èn fusiuns nagin te-ma. «Medel duess star sin las chommasdavos e guardar da surviver.» Cun inasurfatscha da 13 600 hectaras saja Medelina da las grondas vischnancas en il chan-tun. Plinavant stat ella cun las entradasdals tschains d’aua sin chommas fermas.

«Jau stos crair londervi»Maria Morell è uss dus onns presidenta

da Guarda cun radund 180 abitants. Ensasez era ella il 2006 gia sa legrada da dargiu suenter otg onns ses post en supra-stanza. Ma lura ha il president demissiu-nà e quatter dis avant la radunanza com-

munala n’avevan ins anc adina chattà na-gin. «Jau crai ch’jau stos crair londervi»,ha Morell quella saira ditg a ses um. Lezha be respundì: «Quai crai er jau.» Avantn’è il presidi mai stà in tema, ma lura haMorell surpiglià l’incarica.

Tenor la constituziun da Guarda dat-ti l’obligaziun da surpigliar in uffizi,sch’ins vegn elegì. Ma la presidenta è dal’opiniun ch’i n’haja nagin senn da sfur-zar insatgi che n’è betg motivà.

Fusiunar per avair glieud motivadaIna schliaziun per la mancanza da persu-nal vesa Morell en la fusiun da vischnan-cas. Guarda, Lavin e Susch èn dapi inonn londervi da discuttar la dumonda.«Nus ans avain laschà cussegliar da visch-nancas che han gia fusiunà. Ma nus es-san bunamain memia pitschnas. Perquaiavain nus anc tschentà la dumonda aZernez ed Ardez.» En quellas duas visch-nancas vegnan uss era fatg ponderaziunse studis.

«Tgi sto surpigliar l’incarica?» Quelladumonda vegnia adina tschentada avantlas elecziuns communalas. Era suenterina fusiun fissi segir anc adina difficil dachattar glieud per uffizis, di Morell. Malas schanzas d’avair candidats cumpe-tents e cunzunt motivads daventian sim-plamain pli grondas.

Duas da trais vischnancas en Svizra han problems da recrutar glieud per ils uffizis. La situaziun en il Grischun è main acuta. KEYSTONE

Il november passà ha la radunanza com-munala da Bauen (UR) elegì tschintgsuprastants.Trais da quels han midà do-micil per betg stuair surpigliar l’uffizi.

Il cussegl communal da Bauen ha ussmo pli dus commembers e na po pren-der naginas decisiuns. La pitschnavischnanca idillica dumbra radund 200abitants ed è situada sper il prà dal Rüt-li al Lai dals quatter chantuns.

A l’ultima radunanza communaladal november aveva la suprastanza enu-merà diesch persunas elegiblas. Plina-vant èn vegnidas proponidas anc duasulteriuras persunas. Trais persunas ènvegnidas elegidas encunter l’atgna vo-luntad, numnadamain Kurt Baumannsco president da vischnanca, AndreaZiegler sco vicepresidenta e JohannaTschumi per il ressort social.

Sperar sin voluntarisPerquai ch’ins enconuscha en il chan-tun Uri l’obligaziun d’acceptar in uffizi

han ils trais elegids inoltrà ina dumon-da da relaschada d’uffizi. Talas dumon-das vegnan dentant decididas da la ra-dunanza communala. Perquai ch’i n’hadà nagina radunanza pli il decemberavevan ins quintà ch’ils trais pertutgadscumenzian il schaner ad interim cun luruffizis. Ma a la fin dal 2008 han Bau-mann, Ziegler e Tschumi midà domiciled èn ids a star en autras vischnancasuranaisas.

Per pudair prender decisiuns dovrain suprastanza minimalmain trais cus-segliers, e Bauen ha mo dus cusseglierspli. Uss exista il privel che Bauen vegnsut la curatella dal chantun. La fin daschaner ha lieu in’ulteriura radunanzacommunala, ed ins spera anc ch’insatgis’annunzia che fiss pront da surpigliarvoluntariamain in uffizi. Activamain ala tschertga na giajan ins dentant betgpli, di Bruno Arnold, in dals dus cusse-gliers communals restants. Ins haja giafatg tut il pussaivel per chattar insatgi.

Trais cussegliers fan il fagotGrischun:

«La situaziunn’è betg acuta»

Duas da trais vischnancas en Sviz-ra han problems da recrutar glieudper ils uffizis. La situaziun en ilGrischun è main acuta, manegiaThomas Kollegger, schef da l’uffizida vischnancas. Ils presidis davischnanca sajan da preschent oc-cupads dapertut. La lescha davischnancas dal Grischun prescri-va tschintg persunas en la supra-stanza communala. Quel dumbercuntanschian ins pli u main. Quaina ditgia dentant or nagut davartla qualitad dals gremis. Kolleggerremartga ch’i dettia anc savensglieud che sa mettia a disposiziunper simplamain far plain il dumberen suprastanza.

En il Grischun n’existia naginaobligaziun generala d’acceptarl’elecziun en in uffizi, di Kollegger.Ma i dettia singulas vischnancasch’enconuschian questa prescriziun.

Da l’economia da subsistenza al martgà liber modern� Questa preschentaziun dat ina sur-vista dals midaments ch’han gì lieu en l’economia en il passadi da las struc-turas premodernas al temp preschent. Tematisads vegnan l’economia tradi-ziunala orientada a l’autarchia, las pussaivladads e limitas en il sectur d’export sco er il spustament da la for-za economica sin il sectur secundar e terziar.

Economia da subsistenzaTip d’economia che serva a producirsurtut per l’agen diever. L’economia dasubsistenza è tipica per las societadspreindustrialas e stat en cuntrast cunl’economia libra chapitalistica da las so­cietads industrialas. Ella mussa grondasdifferenzas localas e n’ha probablamainmai existì en sia furma pura, perquai chelas chasadas avevan quasi dapertut dabarattar u importar sal ed objects da me­tal. Il pli pauc derasada è ella en las re­giuns prealpinas ed al nord da las Alpsch’èn sa spezialisadas dapi il temp me­dieval tardiv sin l’allevament da muvel ela producziun da paintg ed, a partir dal16avel tschientaner, era da chaschiel dirper l’export, en disfavur da la cultiva­ziun dad ers. Il vin, il sal ed il graun stue­van vegnir importads. La mancanza dagraun na stueva dentant betg vegnircumpensada tras in import correspun­dent, perquai ch’il provediment eraorientà fermamain a products da latg, afritgs e legums ed a partir da la fin dal18avel tschientaner era a tartuffels.

Il grad da subsistenza differiva era te­nor l’appartegnientscha sociala. Il pliaut grad d’autonomia economica parand’avair gì las regiuns cun in’agriculturaintensiva e famiglia da purs da la classamesauna. Persunas da classas socialas plibassas (purs pitschens, famegls e schur­naliers) eran liadas, sco consuments daproducts prevalentamain agrars, almartgà local. Ils purs gronds obtegne­van racoltas en abundanza ch’els vende­van cun in grond gudogn, oravant tuten onns da chareschia. L’augment da lamartganzia e blers ulteriurs indizis mus­san che l’integraziun dals productsagrars en il martgà liber è sa rinforzadadurant il temp modern tempriv. Sin ilchamp da las praticas commerzialas hamanà quest’integraziun era ad in spu­stament dal barat direct en natiraliasvers il traffic monetar. Per pajar ilstschains dals debits na stuevan ils pursbetg mo far retgavs pli gronds en nati­ralias, mabain era barattar quels sin ilsmartgads cunter munaida blutta. Laplipart da las entradas che steva a dispo­siziun a chasadas ruralas derivava da lavendita da muvel, pratitgada oravanttut en la Lumbardia. Durant il tempmodern tempriv ha existì ina furma ma­schadada da l’economia da subsistenzae da l’economia da martgà, l’autoprove­diment ha dentant mantegnì, d’inpunct da vista quantitativ, sia predomi­nanza fin enturn il 1800.

A l’entschatta dal 19avel tschientaner era il commerzi da barat anc fitg derasà. Il seghel e l’ierdi valevan sco med da pa­jament (per exempel en l’Engiadina Bas­sa) e vegnivan barattads per fritga setgen­tada dal Partenz. Pir la modernisaziun da l’agricultura e l’industrialisaziun han gi­dà l’economia da martgà a s’imponer. Vers la fin dal 19avel tschientaner han la reducziun dal traffic commerzial, la fin dals servetschs mercenars e da l’industria da minieras (che garantivan in gudogn supplementar) manà en singulas regiuns ad in augment a curt termin da la valur da l’economia da chasa. Las crisas en l’emprima mesadad dal 20avel tschienta­ner han rinforzà il grad d’autoprovedi­ment: avant la Segunda Guerra mundia­la importava la part da vivondas da l’atg­na producziun en il Grischun ca. 40 %, en il decurs da la guerra è quella s’aug­mentada a ca. 70 %. Suenter la guerra ha l’economia da subsistenza pers si’impur­tanza en favur da la spezialisaziun da l’economia agrara e sia orientaziun al martgà liber. Andreas Ineichen

ExportPussaivladads d’exportar èn resultadas per il Grischun a partir dal temp medie­val tardiv sin il champ da l’allevament da muvel. A la testa da l’explotaziun da ma­terias primas era l’industria da minieras da fier (Bernina, Valragn, Surses), en l’Engiadina vegniva dentant explotà era argient. Impurtants eran ultra da quai il tagl da laina e – regiunalmain – l’explo­taziun e l’elavuraziun dal crap da la­vetsch. La plipart da las entradas che ste­van a disposiziun a las chasadas ruralas provegnivan da la vendita da muvel. Il dumber exact dal muvel exportà da quel temp è difficil d’eruir; tenor Sprecher vegnivan mess en vendita a la fin dal 18avel tschientaner mintg’onn ca. 14 000 arments e millis da nursas e chauras. Era il commerzi cun purment sa lascha eruir mo approximativamain. Cumbain che las chasadas grischunas pratitgavan magari consequentamain in’economia da subsistenza, vegnivan tuttina expor­tads da vegl ennà chaschiel grass sco era paintg frestg e paintg culà. Cunquai che mintga vischin da las Trais Lias pudeva far libramain commerzi, vegnivan barat­tads gia baud paintg e sterlamenta, ora­vant tut da l’Engiadina e dal Partenz, cunter graun, sal u vin (surtut sin las fie­ras a Ligiaun, Tiraun ed en il Vnuost). La valur d’export dal paintg surpassava per lunsch quella dal chaschiel. Ina spezia­litad era l’export da peschs ensalads e da lindornas. La producziun da fritga tosta ha cuntanschì a la fin dal 18avel tschien­taner en la Tumleastga ed en la Val dal Rain da Cuira il stadi d’ina pitschna in­dustria chasana cun exports fin a Berlin e Son Petersburg. Dal Signuradi vegniva vendì vin oravant tut en il Glaruna, e las vals talianas dal Grischun exportavan giaglinom en l’Italia. La valur dals pro­ducts importads surpassava quella dals bains exportads, il deficit vegniva den­tant cuvert en la bilantscha commerziala tras entradas dal transit sco era tras trans­feriments da l’exteriur.

La perdita da las Terras subditas (1797), economicamain fitg impurtan­tas, ha provocà suenter il 1800 ina mida­da d’orientaziun dal Grischun dal sid vers il nord. L’amplificaziun da las vias charrablas en las vals d’Avras, S. Pieder, Stussavgia e Lumnezia (1872–95) ha chaschunà in’interrupziun dals contacts intensivs da quellas cuntradas cun il Tes­sin e la Lumbardia. Las viafiers da Ror­schach e da Turitg a Cuira, ch’han pro­movì sulettamain las relaziuns commer­zialas cun il nord, n’han betg pudì effec­tuar in’unda d’industrialisaziun (intensi­va en il sectur d’export) en il Grischun. L’Engiadina Bassa ha pudì exportar graun durant l’emprima mesadad dal

19avel tschientaner. Dapi la fin dal 19avel tschientaner exportava il Gri­schun quantitads pli grondas da puma frestga. Ils exports da laina han cuntinuà senza reducziun fin en ils onns 1860, a partir dals onns 1860/70 han dentant le­schas pli severas mess in term a l’explota­ziun excessiva dals guauds grischuns. En il 20avel tschientaner èn quels puspè sa revegnids – malgrà in augment annual dal tagl da laina – grazia ad in’utilisaziun persistenta, a reimplantaziuns ed a persu­nal scolà. Il commerzi da laina ha dentant pers si’anteriura muntada sco impurtan­ta funtauna d’entradas da las vischnancas grischunas, cunquai ch’el na pudeva betg pli cuvernar ils custs d’explotaziun. Fac­turs impurtants per l’export dal Gri­schun èn daventadas en il 20avel tschien­taner l’emprim las ovras idraulicas, alura las Ovras da Domat. Ina gronda dinami­ca industriala sa manifestescha actual­main tranter Panaduz (Hamilton) ed il Signuradi. Max Hilfiker

IndustriaLa noziun industria designescha en gene­ral ina furma da producziun (en massa) cun in aut grad da mecanisaziun ed au­tomatisaziun en confrunt cun la produc­ziun artisanala. En quest sectur econo­mic vegnan materias primas betg adatta­das al diever quotidian elavuradas meca­nicamain a bains da producziun u da consum.

En connex cun la producziun da tex­tilias e da minerals metallics discurran ins fin enturn il 1800 da «protoindustria» (producziun avant la mecanisaziun in­dustriala moderna). Ils talers e mulins d’aua èn stadas las emprimas maschinas attestadas en numerusas vischnancas da la Currezia dapi l’«Urbari curretic dals bains imperials» (ca. 840). Dasperas exi­stivan falluns e sfruschs per l’elavuraziun da textilias e l’industria da minieras dis­poniva da pumpas, fullas e fols che ve­gnivan mess en moviment cun agid da forza idraulica. Minieras da fier èn docu­mentadas gia per il temp preistoric en il Grischun. En il temp medieval tardiv han existì minieras en il Grischun Cen­tral sco era en las regiuns dal Bernina e dal Fuorn, a Tavau ed en Surselva. Enco­nuschientschas pli precisas per l’explota­ziun da metal cun agid da furns èn atte­stadas pir per il temp modern. Ils miniers ed ils gestiunaris da l’elavuraziun da me­tal eran solitamain spezialists da l’exte­riur. Dals possessurs nobels èn ils mana­schis alura passads a societads che lascha­van transportar la crappa – cun pli u main cuntegn mineral e cun custs im­mens – da chavas per gronda part autsi­tuadas giuador en las vals. Il basegn da charvun da lain per ils furns a Ferrera,

Seglias e Bellaluna sper Filisur sco era al Schmelzboden a Tavau ed al Fuorn ha provocà runcadas da guauds a l’engron­da. La plipart da las textilias vegniva ela­vurada anc fin viaden il 19avel tschienta­ner da l’industria chasana. La filandaria da saida dal 17avel e 18avel tschientaner sco era l’editoria cun la filandaria da mangola e la stampa sin taila dal 18avel tschientaner vegnivan dentant attribui­das a la protoindustria. Tenor indica­ziuns d’in editur garantiva quel tip d’in­dustria a passa milli Grischuns in gudogn accessori. Tuttina eran las manufacturas grischunas plitost grondas interpresas ar­tisanalas, sco la vaschlaria a S. Antönia, las industrias da palpiri e da vaider u sin­gulas fabricas da posamentaria. A Cuira han las mastergnanzas impedì ad inter­presas grondas da sa domiciliar.

Pir en il 19avel tschientaner han ins cumenzà a promover sistematicamain l’industrialisaziun en il Grischun. Ma la plipart da las numerusas tentativas, inter­prendidas enturn la mesadad dal tschien­taner sin iniziativa dals filantropins (sco quella da la Societad d’utilitad publica u dal chaputschin Teodosius Florentini e.a.), ha gì pauc success. Ins aveva en mi­ra surtut in’industria chasana per evitar ils effects negativs da las fabricas. Uschia han ins organisà per exempel curs da tais­ser strom u d’entagliar ed era introducì la tessaria da saida e perfin la producziun da ponn en praschuns. En Surselva vegni­van producidas stgatlas da lain en gron­das quantitads. Il naufragi da questas tentativas da metter en commerzi pro­ducts da materias primas indigenas (ora­vant tut da launa e laina), raffinads cun agid da la forza idraulica e da lavurers da professiun, ha sveglià l’idea pessimistica ch’il Grischun na saja betg adattà per la producziun industriala. Tuttina èn na­schidas insaquantas interpresas ch’èn sa mantegnidas fin viaden il 20avel tschien­taner e che preschentavan periodicamain lur products ad exposiziuns d’industria e mastergn. A quellas interpresas apparte­gnevan la vaidraria da Domat, ina fabri­ca da pasta, da tschigulatta e da savun sco era ina cularia ed ina fabrica da maschi­nas a Cuira ed a Landquart, las fabricas da ponn e las filandarias a Cuira ed a Trun sco era ina filandaria ed ina tessaria da mangola a Seglias.

En il 20avel tschientaner èn s’agiunta­das ulteriuras fabricas numnadamain ina da metal, ina da stadairas (a Cuira) ed ina da launa e da palpiri (a Landquart). Questas fabricas eran interpresas pi­tschnas en cumparegliaziun cun quellas en la Bassa e la part dals lavurers era sa dublada a stgars 2 % tranter il 1882 ed il 1938. L’interpresa industriala anc oz la pli gronda dal Grischun, las Ovras da

Domat, è naschida durant la Segunda Guerra mundiala: ella ha producì tranter il 1941 ed il 1956 carburant substitutiv cun sustegn finanzial da la Confedera­ziun. La fabrica ha alura midà cun suc­cess a la producziun da materias sinteti­cas. Suenter la crisa d’ieli dal 1973–74 èn bleras interpresas daventadas victimas dal process da concentraziun. L’industria da construcziun ha pudì mantegnair ses aut nivel grazia a la construcziun d’abita­ziuns secundaras suenter las grondas ac­tivitads en il sectur da la construcziun d’ovras idraulicas e da vias, absorbond la mesadad da tut las persunas occupadas en il sectur secundar. L’industria d’elec­tricitad ha laschà construir en il Gri­schun, oravant tut en ils onns 1950–70, immens lais d’accumulaziun ch’han dà impuls economics multifars. Era suenter il boom da construcziun cuntinuescha ella a rinforzar l’economia en regiuns pli paupras cun prestaziuns fiscalas e current gratuit, ma era cun stgaffir plazzas da la­vur. Gia en il 19avel tschientaner è il Gri­schun sa sviluppà d’in chantun agrar ad in chantun da servetschs ed è vegnì scha­negià qua tras per gronda part da las con­sequenzas d’ina desindustrialisaziun. Il pitschen sectur industrial sa concentre­scha sin la Val dal Rain tranter Panaduz ed il Signuradi e cumpiglia dapi insa­quants decennis era interpresas d’electro­nica. Max Hilfiker

Sectur da servetschsL’idea d’in sectur da servetschs indepen­dent è sa fatga valair pir en la segunda mesadad dal 20avel tschientaner cun il model dals trais secturs economics. Te­nor il model usità cumpiglia l’emprim sectur la producziun primara (oravant tut l’agricultura), il segund sectur la pro­ducziun artisanala ed industriala da bains materials ed il terz sectur ils servetschs. Quest ultim è creschì il pli baud ed il pli spert en ils lieus piuniers dal turissem e dals sanatoris: San Murezzan, Puntra­schigna, Tavau ed Arosa. Cuira aveva (ed ha anc adina) ina posiziun particulara sco center municipal d’administraziun e da commerzi e sco center da traffic. Gia il 1870 vegniva offert a Cuira quasi in terz da tut las plazzas da lavur en il sectur ter­ziar. Il dumber dals emploiads en il sec­tur secundar aveva surpassà ses zenit gia avant l’Emprima Guerra mundiala; il svi­lup ad ina societad da servetschs aveva pia cumenzà gia baud a Cuira.

L’Emprima Guerra mundiala e la cri­sa economica mundiala suenter il 1930 han provocà regress massivs en il sectur secundar; l’economia da guerra, pratitga­da durant la Segunda Guerra mundiala, e la conjunctura, l’emprim anc flaivla, dal suenterguerra han indeblì anc pli fitg il sectur secundar. Il sectur terziar ha cu­menzà a progredir a moda effectiva en ils centers turistics en general pir suenter il 1960. En las regiuns preponderantamain agraras è sa fatga valair in’emprima mida­da da las structuras economicas tranter il 1900 ed il 1910, e la quota da ca. 10–16 % da tut las persunas occupadas en il terz sectur è sa dublada fin il 1930. Era qua han ils stabiliments d’infrastructura in­fluenzà il dumber e la cumposiziun da las persunas emploiadas. La creschientscha è succedida pli spert lung las lingias da viafier ch’en regiuns pli perifericas. Per­sunas occupadas en il sectur terziar: 1950 Svizra 35,8 % / Grischun 42 %; 1970 45,3 / 48,3; 1980 55 / 58,2; 1990 61,8 / 64,5; 2000 69,8 / 60,3; 2008 73,6 / 68,3.

Adolf Collenberg

Cun paucas excepziuns n’ha l’industria gronda betg pudì fitgar pe en il Grischun. FOTO J. MENOLFI

Lexicon Istoric ReticIl LIR cumpiglia bundant 3100 arti­tgels (geografics, tematics, artitgels da famiglias e biografias) davart l’istorgia grischuna/retica e la Rumantschia. Editura: Fundaziun Lexicon Istoric Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; versiun stampada: www.casanova.ch u en mintga libraria.

8 LEXICON ISTORIC RETICMESEMNA, ILS 23 DA NOVEMBER 2016

14 MARDI, ILS 3 DA FANADUR 2007 LA QUOTIDIANA

Il talian en SvizraCarnet spezial da la Pro Grigioni Italiano

DA GUIU SOBIELA-CAANITZ

■ La campagna da votaziun per la le-scha chantunala da linguas ha avi-schinà las duasminoritads neolatinas.Nus avain stuì cumbatter ensemen ilsarguments per gronda part fauss escuidus dals adversaris. L’ideal gri-schun e svizzer da plurilinguitad ha fi-nalmain triumfà, ma la victoria na fissbetg stada uschè segira senza il «gea»imposant da las valladas italofonas.Quai ans duess stimular d’ans occupar inpau dapli cun la cultura taliana. Ina pu-blicaziun grischuna deditgada al talianen il mund e cunzunt en Svizra* riva per-quai al dretg mument; il postin l’ha ma-nada als abunents ils 18 da zercladur, ildi suenter la votaziun. Las pp. 5–88 dalcarnet furman las actas d’ina dieta orga-nisada a Cuira, ils 18 da november 2006,da la Pro Grigioni Italiano (PGI) e dalconsulat d’Italia a S. Gagl, sut l’egida danoss chantun, da l’ambassada d’Italia enSvizra e da la «Società Dante Alighieri».Mintga contribuziun exprima in agenparairi davart la situaziun e las vistas daltalian a l’entschatta dal 21avel tschienta-ner.

L’immigraziun nà dal sidCun il talian en Svizra na vai gist uschèbain. L’immigraziun taliana en ils chan-tuns alemans e romands ha bunamainchalà; ils immigrads da la segunda e ter-za generaziun emblidan plaun a plaun illinguatg dals babuns. L’istoricher SachaZala (Universitad da Berna), parsura dala PGI, constatescha: «En il davos decen-ni dal 20avel tschientaner è il dumber to-tal d’italofons en Svizra crudà da525 000 a 470 000, ordaifer l’intschesstradiziunal da 280 000 a 204 000, per-dend var 75 000 olmas, pia 14% (…). Ilsitalofons en Svizra cuntanschevan 1970la cifra culminanta da 14% da la popu-laziun totala, 2000mo pli 6,5%» (p. 16).S. Gagl e Cuira dumbravan 1990 4243e 2040 persunas cun il talian sco lin-guatg principal, 2000 mo pli 2722 e1692. Segir, ils lavurers talians surpiglia-van cunzunt ils plazs da lavur pauc spe-zialisads, ordaifer il mund academic;dentant hani enritgì nossa cultura culi-nara e la moda da noss chalzers e derasàfilms e products da lur pajais. La confe-deraziun aveva renconuschì il talian, dal’entschatta ennà, sco ina da las trais lin-guas svizras (quatter dapi 1938), ma larelevanza dal talian tranter Cuira e Ge-nevra, davent da la segunda guerra

mundiala, derivava cunzunt dals blers la-vurers talians, e savens da lur famiglias,che fugivan tar nus da la misergia suen-ter dus onns da cumbats sanguinus da laSicilia a l’Ossola. Igl è stà grev da s’inte-grar. Schefredactur Jean-Jacques Mar-chand (Universitad da Losanna) rappor-ta davart la litteratura da l’immigraziuntaliana en Svizra: «Lezzas var 250 ovras(…) èn nudadas dals schabetgs da l’emi-graziun e l’exil, dal cunfin passà, dal sen-timent d’esser ester, na be emoziunal-main, mabain er politicamain e per l’ad-ministraziun» (p. 51). La pli renumada èforsa «Nudi col passaporto» d’Attilia Fio-renza Venturini, ma ins duai numnar erLeonardoZanier «cun sias poesias en lin-guatg furlan, remartgadas da chasas edi-turas sco Garzanti, che cun l’ir dal temphan sa differenziadas cun la retschertgada las ragischs ed ina vasta apertura eu-ropeana» (p. 54).

Per la plurilinguitadTants Talians èn emigrads en tuts conti-nents, durant il 19avel e 20avel tschien-taner, ch’ins po sa dumandar tge che van-za da lur cultura tar lur descendents. Op-timista è la sociolinguista Maria Catrica-là (Universitad da Roma Tre): «Ins dis-curra talian en var ventg pajais sper l’Ita-lia (…). Ins calculescha che las cuminan-zas da Talians ordaifer l’Italia cumpiglianalmain sessanta milliuns umans» (p. 82).L’interess per la patria dals babuns e sias

tradiziuns po surviver a la perdita dal lin-guatg. Ina da las femnas las pli pussantasdal mund fa part da la vasta cuminanzadals Americans da derivanza taliana:Nancy Pelosi, presidenta da la chombradals represchentants a Washington. Ancpli optimist e paradoxal è AlessandroMa-si, secretari general da la «Società DanteAlighieri»: «Tuts savainsa ch’il linguatgtalian profitescha en noss temp d’in cletgglobal ordvart (…). La predominanza ab-soluta da l’englais ha abolì la rangaziuntradiziunala da las linguas areguard il nizda lur studi; (…) uschia pon ins lastscherner sco ch’i para e plai. Plinavantresguard’ins l’Italia, tradiziunalmain, scoin pajais da cultura. Ils products ‘made inItaly’ han success. Finalmain vegn l’Italiatschernida da blersmigrants dals pajais ensvilup sco destinaziun finala» (p. 65). Ennoss mund globalisà ston ins pia ir la viada la bilinguitad u schizunt plurilingui-tad; quai punctuescha Gianpaolo Cepri-ni, consul da l’Italia a S. Gagl: «Uschiaemprenda l’uffant a lavurar en in ambientpluriling, a sa mesirar cun autras culturase valurs, empruvar auters sistems da sco-la, modas novas d’emprender, (…) trans-poner las abilitads scolasticas d’in lin-guatg a l’auter (…). Ils linguists mane-gian che la tgira da la plurilinguitad pro-movia l’entira capacitad d’emprender.Quai conferman las davosas retschertgaseuropeanas davart il stadi da las scolas (Pi-sa); insaquantas scolas da minoritads han

cuntanschì resultats excepziunals, perexempel en il Tirol dal sid, Svezia e Spa-gna (…). Il talian è (…) in vehichel cul-tural cun in passà renumà ed in preschentmodern, perquai che la cultura taliana hasa verifitgada en gastronomia, en furmasvariadas da design, en la moda e l’edi-ziun» (pp. 30–31). Cuss. guv. ClaudioLardi fa endament: «Senza prender da-vent insatge a l’englais, stuainsa constatarch’il talian è anc adina oz la ‘lingua franca’discurrida tranter lavurers d’etnia diffe-renta, sco er il linguatg dominant ensecturs relevants da l’economia grischunae svizra, sco il turissem, la gastronomia ela construcziun (…). A Cuira avainsa us-sa scolas primaras cun immersiun talia-na-tudestga e rumantscha-tudestga. AMalögia è naschida ina scola primara ta-liana-tudestga» (p. 25). Perfin la schlattadaMaria Catricalà, collavuratura dal car-net, è in bel muster da bilinguitad; sesnumderiva probablamain da la defurma-ziun siciliana da pleds arabs, t. a. forsa«Allah», «cadrija» («confraternitad») u«calât» («fortezza»).

L’institut universitarda studis talians en Tessin

I s’enclegia ch’ins duai promover il ta-lian en Svizra cunzunt en ses intschesstradiziunal, pia il chantun Tessin e lasvalladas italofonas grischunas. Gia cuss.fed. Stefano Franscini (1796–1857),fundatur da l’emprima Scola politecnica

federala, giavischava in’universitad chan-tunala tessinaisa. Pir en ils davos onns dal20avel tschientaner è naschida l’Univer-sitad da la Svizra taliana (UST) a Ligiaune Mendrisio. Ses anteriur rectur MarcoBaggiolini (Ligiaun), spezialist d’immu-nologia, ha preschentà il nov Institut dastudis talians (IST) da l’UST en in arti-tgel da tschintg paginas ordvart infurma-tivas, publitgà en il carnet da la PGI da-vart il talian en il mund. L’UST ha orga-nisà l’IST tenor il model da Bologna; giaen settember 2007 entschaiva in «ma-ster» da dus onns davart litteratura e cul-tura taliana. Baggiolini: «Ins ha affidà ilsvilup da questa creaziun (…) ad ina cu-missiun taliana e svizra cun diesch do-cents, tschintg da l’UST e tschintg exte-riurs (…). Il ‘master’ da l’IST mira l’em-prim a porscher ina furmaziun speziali-sada a la futura magistraglia da las scolassuperiuras e medias tessinaisas, sco er apromover la perscrutaziun scientifica dala lingua, litteratura e cultura taliana(…). El cumpiglia trais domenas princi-palas: 1. linguatg, 2. letteratura taliana ecumparativa, 3. arts, istorgia e cultura(…). Il terz semester è deditgà a la spe-zialisaziun cun opziuns variadas, perexempel didactica, autras professiuns epreparaziun al doctorat (…). La qualifi-caziun a l’instrucziun superiura cumpi-glia curs da teoria e pratica en la Scolaauta pedagogica tessinaisa (…). La spe-zialisaziun professiunala prevesa duaspussaivladads, vers ils archivs e la tgira datexts (…) e vers ils museums e l’ierta ar-tistica» (pp. 36–38). La magistraglia dal’IST, gia tschernida, cumpiglia, per lalingua, Claudia Calli (Genova), EddoRigotti (UST) e Bruno Moretti (Berna),lura, per la litteratura, Piero Boitani eCorrado Bologna (Roma), Lina Bolzoni(Pisa), Carlo Ossola (Paris) e StefanoPrandi (Berna), e finalmain, per l’art,l’istorgia e la cultura, Francesco Casetti,Christoph Frank e Giuseppe Richeri(UST), Agostino Paravicini Bagliani(Losanna) e Victor Stoichita (Friburg).Ma tut quai, tenor Catricalà, na tan-schess betg senza «l’identitad» (p. 86), laschientscha da far part d’ina cuminanzache sa distingua cun il diever d’in lin-guatg – quai che Gion Peder Thöni,avant var quaranta onns, en in referat sal-và a Casti, ha numnà «in serum da lu-schezza».

* Quaderni grigionitaliani 2007/1, L’italiano nelmondo. Prospettive del terzo millennio.ISBN: 88-85905-07-6. Adressa: PGI, Mirko Priu-li, Martinsplatz 8, 7000 Cuira.

Tants Talians ènemigrads en tutscontinents, durantil 19avel e 20aveltschientaner,ch’ins po sa du-mandar tge chevanza da lur cultu-ra tar lur descen-dents. LQ

LA PRESCHENTAZIUN DA L’EMNA VENDERDI, ILS 31 DA SCHANER 2014 13

Las instanzas politicas da l’Uniun europeica■ Il sistem politic da l’Uniun europeicacumpiglia tant elements interguverna-mentals (Cussegl europeic e Cussegl dal’Uniun europeica) sco er elements su-pranaziunals (tut las ulteriuras institu-ziuns). Ils organs principals sa laschan tut-tavia metter en relaziun cun la legislativa el’executiva dals singuls stadis naziunals. Perfar la cumparegliaziun cun la Svizra: il Par-lament europeic represchenta il pievel ecorrespunda al Cussegl naziunal da la Sviz-ra; il Cussegl da l’Uniun europeica repre-schenta ils interess dals singuls stadis ed haen quest senn ina funcziun sco en Svizra il

Cussegl dalsstans. Ense-men furmanil Parlamenteuropeic ed ilCussegl dal’Uniuneuro-peica la legis-

lativa. La Cumissiun europeica percunterha da represchentar l’Uniun europeica in-dependentamain dals interess dals singulsstadis commembers. En questa funcziunsco er areguard las incumbensas executivassa lascha quest gremi cumparegliar en Sviz-ra cun il Cussegl federal.

Las singulas instanzasCussegl europeicL’onn 1974 han las scheffas ed ils schefsda stadi dals stadis commembers decidì dasa reunir regularmain; da quai è resultà ilCussegl europeic. Quest cussegl fixeschalas finamiras e las directivas politicas ge-neralas da l’Uniun europeica sco perexempel il sistem monetar europeic, la fi-nanziaziun da las incumbensas commun-ablas, la politica agrara u er la recepziunda novs commembers. En l’ulteriura pro-cedura da legislaziun da l’Uniun europei-ca n’è il Cussegl europeic percunter betginvolvì.

Las decisiuns dal Cussegl europeic ve-gnan prendidas «en consens», pia unani-mamain. Da las sedutas dal Cussegl euro-peic prenda er part la presidenta u il presi-dent da la Cumissiun europeica, dentantbe amoda consultativa. IlCussegl europeicsa raduna almain quatter giadas l’onn, perregla a Brüssel.

Cussegl da l’Uniun europeicaIl Cussegl da l’Uniun europeica – er num-nà Cussegl da las ministras e dals ministersu simplamain Cussegl – furmava oriunda-main l’organ da decisiun central e l’organlegislativ da la Uniun europeica. En romda las stentas da democratisar l’Uniun eu-ropeica è sa sviluppà en il decurs dals davosonns il Parlament europeic ad in segundorgan legislativ cun dretgs quasi eguals aquels dal Cussegl.

Commembras e commembers dalCus-segl da l’Uniun europeica èn las ministrased ils ministers dals stadis commembers.Sia cumposiziun variescha tenor lastractandas, dentant vala il Cussegl dals mi-nisters da l’exteriur sco la delegaziun la pliimpurtanta. Il Cussegl po dentant er sacumponer dals ministers d’agricultura, fi-

nanzas, transport, economia u socialesserdals stadis commembers.

Il Cussegl da l’Uniun europeica vegnpresidià en roda damintga stadi commem-ber per ina durada da sis mais. Il Cusseglha sia sedia a Brüssel, las sesidas han perpart er lieu a Luxemburg.

En cunvegnientscha cun il Parlamenteuropeic decida il Cussegl davart las pro-postas elavuradas da la Cumissiun. Ils mi-nisters delegads dals stadis commembersprendan lur decisiuns u a l’unanimitad ucun ina maioritad qualifitgada. La proce-dura da votaziun è concepida da manierach’ils stadis gronds na pon betg maiorisarsistematicamain ils stadis pitschens.

Parlament europeicLas delegadas ed ils delegads da quest par-lament professiunal vegnan elegids di-rectamain da las burgaisas e dals burgaisdals stadis commembers per tschintg onns.En il process legislativ da l’Uniun europei-ca preschenta il Parlament ubain ina posi-ziun consultativaubainha– en spezial dapiil Contract da Lissabon dal 2009 – la me-dema cumpetenza dadecider sco ilCusseglda las ministras e dals ministers.

En il Parlament europeic n’existan na-ginas secziuns naziunalas, mabain suletta-main fracziuns politicas, en las qualas lasdeputadas ed ils deputads dals divers stadiscun sumegliantas posiziuns politicas s’u-neschan (p. ex. la fracziun socialista, lafracziun da la partida populara europeicau la fracziun liberaldemocratica). Laselecziuns sco talas vegnan dentant mana-das tras al nivel naziunal. Il dumber da lasdeputadas e dals deputads sa drizza tenorla grondezza dal stadi. Stadis pli pitschenshan dentant in dumber da sedias surpro-porziunal per pudair correspunder a la si-tuaziun politica al nivel naziunal.

Il Parlament europeic sa radunamintgamais per quatter dis a Strassburg; ulteriuras

sesidas (da cumissiun, per part er plenaras)han lieu a Brüssel. Questa moda da pen-dular tranter dus lieus da lavur vegn adinapuspè crititgada, betg il davos er da las de-legadas e dals delegads sezs.

Cumissiun europeicaLa Cumissiun europeica furma l’executivada l’Uniun europeica. Ella ha sco suletta lacumpetenza da prender iniziativas percrear nov dretg cuminaivel ed ella survegliach’il dretg da l’Uniun europeica vegnia ob-servà dals stadis commembers. La Cu-missiun consista bain d’in represchentantda mintga stadi commember; ma ella hada represchentar ils interess da l’Uniun eu-ropeica, lavura pia en tutta independenzatant da lur regenzas sco er dal Cussegl. Su-lettamain il Parlament europeic po provo-car ina demissiun en bloc da la Cumis-siun.

La Cumissiun europeica sa raduna inagiada per emna. En emprima lingia surve-glia ella ch’ils contracts da basa da l’Uniuneuropeica vegnian resguardads. Sch’in sta-di na sa suttametta betg a questas ordina-ziuns, sa drizza la Cumissiun a la Curt dagiustia e surveglia silsuenter l’applicaziundals acts giuridics. In’autra funcziun im-purtanta è la surveglianza da las clausulasda protecziun che permettan excepziunstransitoricas da las reglas dals contracts encas che questas reglamentaziuns portandifficultads particularas per in dals stadiscommembers.

Entaifer la Cumissiun surpiglia mintgacumissari in ressort, cumparegliabel alsmi-nisters entaifer las regenzas dals stadis com-members. Il president da la Cumissiun haina funcziun centrala entaifer las institu-ziuns da l’Uniun europeica, eguala a quelladal schef da la regenza sin nivel naziunal.

In’administraziun da ca. 23 000funcziunaris, installada per gronda part aBrüssel e per ina pitschna part a Luxem-

burg, lavura per ordra da la Cumissiun.Ella è sutdividida en passa 20 direcziunsgeneralas. Cumpareglià cun l’administra-ziun en ils singuls stadis naziunals n’è l’ad-ministraziun da l’Uniun europeica betgfitg gronda.

Curt da giustia da l’Uniun europeicaLa Curt da giustia da l’Uniun europeicacun sedia a Luxemburg è l’instanza giuri-dica supremada l’Uniun europeica. Ella hal’incumbensa da proteger il dretg da l’Uni-un europeica cur ch’ils contracts cuminai-vels vegnan applitgads ed interpretads.

Sch’in stadi commember surpassaquests contracts, per exempel cun violarlas reglas da la circulaziun libra da bainsindustrials u agriculs, alura avra la Cu-missiun in’inquisiziun e fa da savair al sta-di pertutgà las mesiras necessarias per re-gularisar la situaziun. Sch’in stadi na sasuttametta betg a questas ordinaziuns, sadrizza la Cumissiun a la Curt da giustia.La sentenzia da questa curt è lianta tantper il stadi commember sco per las insti-tuziuns. Da l’autra vart po era in stadicommember appellar a la Curt cunter de-cisiuns da la Cumissiun.

Dapi il 1989 exista supplementarmainin tribunal d’emprima instanza, ilTribunaleuropeic. Domadus Tribunals cumpiglianmintgamai almain in derschader da mint-ga stadi commember.

Banca centrala europeicaLa Banca centrala europeica ha sia sedia aFrankfurt am Main. Ella furma l’instanzamonetara communabla dals stadis com-members da l’Uniun europeica. Ensemencun las bancas centralas dals singuls stadisfurma ella il Sistem europeic da las bancascentralas. Dapi il Contract da Lissabonposseda la Banca centrala europeica for-malmain il status d’in organda l’Uniun eu-ropeica.

Curt da quintLa Curt da quint controllescha che las en-tradas ed expensas sajan correctas e corre-spundian a las leschas da l’Uniun europei-ca. Ella po era extender sias examinaziunssin ils stadis commembers, uschè lunschche quels han funcziuns cun effect per ilquint da l’Uniun europeica (p. ex. l’incassoda duanas). La Curt da quint ha sia sediaa Luxemburg.

Procedura da legislaziunLaCumissiun europeica funcziunescha te-nor il princip da collegialitad. Ella sto piaprender las decisiuns, confidadas ad ella te-nor ils contracts, sco gremi e na po betg de-legar la cumpetenza a l’in u l’auter da sescommembers.

Avant che fixar las directivas d’ina poli-tica, saja quai en il sectur da l’agricultura,dal svilup regiunal, da la perscrutaziun uen mintg’auter sectur da sia cumpetenza,dumonda la Cumissiun ils avis dalstschertgels interessads.

Il project decidì da la Cumissiun vegnalura debattà en il Parlament europeic e sil-suenter en il Cussegl da l’Uniun europeica.Quests dus gremis emprovan – sche neces-sari cun adattar en pliras lecturas la propo-sta da lescha–da chattar in cumpromiss chepo vegnir acceptà da domaduas chombras.

FinanzasPer finanziar las expensas posseda l’Uniuneuropeica agensmeds che sa cumponan dacontribuziuns dals stadis commembers e –per ina pli pitschna part – da duanas d’im-port al cunfin exteriur da l’Uniun europei-ca. Ils daners che vegnan sbursads dals sta-dis derivan d’ina cumpart da la taglia sin laplivalur e da contribuziuns directas. Que-stas contribuziuns vegnan calculadas enproporziun al product naziunal brut dalssinguls stadis.

Il 2009 disponiva l’Uniun europeicad’in budget da bun 130 milliardas euros.Radund45%daquestsmedsfinanzials ènvegnids duvrads per il fonds da structurae da coesiun, 43% per la politica agraracommunabla, 6% permesiras a l’exteriur(per exempel per projects d’agid a pajaisen svilup) ed 1%per la segirtad ed il cum-bat cunter la criminalitad. Il rest da ra-dund 5% è vegnì duvrà per l’administra-ziun da l’Uniun europeica. Questa survi-sta mussa che radund 90% dals meds fi-nanzials van puspè enavos en ils stadiscommembers. Quai succeda dentant te-nor criteris ch’emprovan d’egualisar lasdifferenzas economicas e structuralas dalas singulas regiuns, uschia che singuls sta-dis retschaivan dapli che quai ch’els im-pundan e viceversa.

Bandieras da l'Uniun europeica avant la sedia da la Cumissiun europeica. SCHMUTTEL/PIXELIO

La preschentaziun:Dossier «Las instanzas politicas dal’Uniun europeica».

Dapli infurmaziuns:chatta.ch/?hiid=3142www.chattà.ch

La nova sediada la Banca cen-trala europeicaa Frankfurt a.M.

H. WALTER/PIXELIO

Sesida dal Parlament europeic a Brüssel. RAKOELLNER/PIXELIO

2 MESEMNA, ILS 22 D’OCTOBER 2003 LQ-GRISCHUN

Spirituals che han il curaschi da star tar l’amur Blers prers han relaziuns zuppadas – pli e pli savens stattan els publicamain latiers

DA CLAUDIA CADRUVI / ANR

■ 12 spirituals e conventuals svizzershan fundà quest onn ina gruppa che sanumna «celibat e relaziun». Ciril Bert-her è in dals spirituals catolics che haclamà en vita questa gruppa. En l’A-merica dal sid n’èsi nagut spezial chespirituals catolics maridan ed han fami-glia. En l’Europa sa tegnan ils uvestgs edil papa anc adina vi dal celibat. In prerche vul maridar ha ozendi pli grev cheanc avant 30 onns, constatescha Bert-her. El sez ha stuì sentir quai.

Dar tiers l’amurEn sia plaiv ha el emprendì d’enconu-scher sia partenaria. Els lavuravan ense-men en il team da pastoraziun. Radunddus onns han els tegnì tschelà lur amur.Lura èn els sa decidids da star publica-main tar lur relaziun.

«L’emprim ha la glieud atgnamainprendì si positiv quai», sa regorda Ber-ther. Anc dus onns è el restà plevon. Ilpli grond problem è dentant stà chetschertas dunnas han cumenzà a torpe-dar la lavur da la partenaria da Berther.Perquai ha il pèr decidì da bandunar laplaiv. L’emprim ha la partenaria dà giula plazza. Suenter in mez onn è Berthersa laschà pensiunar anticipadamain.Pervi da la pensiun anticipada obtegnael oz be ina part da sia renta.

La vardad è in sbagl«Anc avant paucs onns vess jau ditgch’jau n’enconuschia nagins collegas chehan relaziuns», di Berther. «Ma curach’jau hai ina giada cumenzà a dumbrar,eri tuttina blers.» La baselgia uffiziala naposseda sa chapescha naginas cifras. In’existia gnanca cifras da spirituals chehan bandunà la baselgia per pudair ma-ridar. In collega da Berther ha ina giadaditg: «Sche ti es davent da la baselgia,n’existas ti betg pli per ella.»

Avant ventg u trenta onns erian ilsuvestgs anc pli generus cun plevons chebandunavan la plaiv per fundar fami-glia. I deva la pussaivladad da la laiisa-ziun. Il plevon daventava laic e l’uvestgpudeva procurar per ina plazza per el.Oz sajan ils uvestgs pli dirs, constateschaBerther. Els emprovian da tegnair ena-vos per tut pretsch ils augsegners.

Las autoritads clericalas na disturbiaquai betg tant, sch’in plevon haja ina re-laziun zuppada. Era sche tut la glieudsappia quai. Pir suenter che Berther veva

dà tiers publicamain sia relaziun ha el udìcriticas sco: «Nus savevan che vus avaisina relaziun. Quai n’era nagin problem.Ma uss che vus avais ditg, na pudain nusbetg acceptar.» In auter commentari:«Voss sbagl è che vus essas memia sincer.»

L’uvestg na respunda betg en scritLas experientschas che Berther ha fatgcun l’uvestgieu èn per part pitras. Publi-camain na dastga Berther dentant far na-ginas rinfatschas. Per tut quai ch’è currì epassà tranter l’uvestgieu ed il spiritual

n’ha Berther nagins mussaments entapugn. «Ils uvestgs na mettan giu nagut enscrit en talas situaziuns», di Berther. Elpossedia be intginas notizias da discurs.Las brevs che Berther ha tramess al’uvestg n’èn betg vegnidas respundidas.

Las experientschas da Berther ènexemplaricas era per auters prers che handà si lur clamada pervi d’ina relaziun.

Prer è lià finanzialmainEn la gruppa «celibat e relaziun» èn ilsblers spirituals gia pensiunads. Tar tuts è

la relaziun d’amur gia enconuschenta.Spirituals che vivan en relaziuns zuppa-das en ina plaiv n’èn fin uss anc betgs’annunziads tar la gruppa. «Il ristg e latema è bler memia grond», constateschaBerther.

E tge cussegls dess Berther ad in ple-von giuven che less bandunar la baselgiapervi d’ina relaziun? «La relaziun sto es-ser fitg ferma», di Berther. Bunamaintuttina impurtanta saja la situaziun fi-nanziala. «Lezza po daventar in grevburdi», admonescha Berther. Il spiritualpo numnadamain lavurar be en basel-gia. Ses studi e sia scolaziun na furmannagina basa per in’autra clamada.

Spiritual viva sin viaBerther enconuscha differentas biogra-fias da spirituals che han dà tiers lur re-laziun tar ina dunna: In anteriur con-ventual che aveva pli baud da purtargronda responsabladad, viva oz cun inarenta minimala. In auter spiritual che hapir 40 onns viva sin via, damai ch’el è hadà tiers sia relaziun e suenter chattà na-gina plazza pli.

Gist en questa dumonda less lagruppa «celibat e relaziun» chattarschliaziuns per prers che vulan staravertamain tar lur relaziun. Ina pussai-vladad fiss era ch’ina plaiv engaschassin plevon che viva en ina relaziun aver-ta, di Berther. In collega ord la gruppasaja pront da sa laschar engaschar d’inaplaiv che acceptia sia relaziun. L’ideasaja teoreticamain buna, di Berther.Tuttina è Berther era sceptic: «I stuessesser ina plaiv cun ina fitg buna cultu-ra da communicaziun.»

Adressas da contact:– Paul Jeannerat-Gränicher, Lengenrüppstr. 68,

3322 Urtenen-Schönbühl, telefon 031 859 3346, e-mail: graenicher.jeannerat@gmx.ch

– Ciril Berther, Mülistatt 12, 8955 Oetwil a.d.L.,telefon: 01 748 45 50, e-mail:cirberther@blue-win.ch

En l’Europa sa tegnan ils uvestgs ed il papa anc adina vi dal celibat. In prer che ha ina relaziun e vul maridar ha ozendi pli grev cheanc avant 30 onns. KEYSTONE

LQ-TEMA MESEMNA, ILS 19 DA MATG 2004 21

Co ch’ina buglia svizra conquista il mundPurs da muntogna han inspirà Bircher-Benner per ses «Müesli»

DA HEINI HOFMANN

■ La damaun baud dals 22 d’avust 1867sclerescha ina mar da flommas iltschiel matutin dad Aarau. La cularia dazains brischa. En ina chasa vischinas’agitescha ina dunna en speranza tal-main pervi da l’incendi ch’ella parture-scha dus mais memia baud ses segundfigl Max che dueva daventar pli tard ilSvizzer dal tschientaner. Quel avevabain ertà la resistenza da surviver el’immensa forza da lavur da ses perda-vants, purs da muntogna.

Avant tschient onnsNus discurrin dal medi, fundatur da clini-ca e refurmatur da l’alimentaziun Maxi-milian Bircher-Benner. Gia sco giuvenmedi s’interessava el per las metodas da lamedischina natirala che cumenzavan avegnir en moda, surtut per las curas d’aua.Gia cun 30 onns avra il giuven medi il1897 a Turitg ina pitschna clinica privatada set letgs cun idroterapia. Pli tard è elcuniniziant d’in dals emprims bogns da lacitad.

Enconuschent è Bircher-Benner peròdaventà surtut cun sia clinica fundadaavant 100 onns. Il 1904 avra il medi dama-naivel dal Dolder sin il Zürichberg in sa-natori numnà «Lebendige Kraft», in’inter-presa da famiglia manada a moda patriar-chala – la clinica Bircher-Benner da plitard. (L’edifizi exista anc oz, serva però scocenter da svilup d’ina interpresa da finan-zas internaziunala; dal sanatori è daventàin pecunari.)

En sia clinica po Bircher-Benner pro-jectar sin ses pazients il program medici-nal refurmà e cumbatter il «pegiuramentcuntinuà da la constituziun umana» (for-mulaziun d’in prospect da clinica).Schizunt prominenza internaziunala, scoper exempel Golda Meir u Yehudi Menu-hin, èn sa suttamess qua al reschim da cu-ra extremamain sever, il qual ThomasMann apostrofescha en ina brev sco «pra-schun igienica», nua ch’el sa sentia sco in«Nebucadnezar che mangia pastg»...

Bircher-Benner e KelloggDus moviments principals influenzavanda quel temp la revoluziun da l’alimenta-ziun: Quai ch’il medi radical dal Zürich-berg, Maximilian Oskar Bircher-Benner(1867–1939) era en Svizra, represchenta-va il medem temp il medi adventist ed in-ventader dals corneflakes John HarveyKellogg (1852–1943) en ils Stadis Unids– era sche las metodas eran vaira differen-tas. L’American da Michigan simbolisaval’alimentaziun industriala ed il nutrimentvegetar, il Svizzer il nutriment criv integrale natiral.

Quai ch’als univa – e quai vala er perlur precursur Sylvester Graham (1794–

1851), il presbiterian da Connecticut ebab da la refurma d’alimentaziun moder-na (paun da Graham) – era lur idea d’inafisiologia morala, malgrà ch’els eran veri-tabels patriarcs ch’han però fatg via per lafeminisaziun dal mangiar. Els eran peruschè dir l’incarnaziun da la tesa da l’an-tropologa sociala englaisa Mary Douglas,tenor la quala l’aspiraziun da purezza ed ilpatratgar ierarcic sa cundiziuneschan reci-procamain.

Plinavant pari da cunfar a la regla chenaturopats chattan il tema da lur vita sinfundament da cundiziuns da viver persu-nalas e d’atgnas malsognas e sa deditge-schan a quel cun ardur missiunarica. Tutils trais refurmaturs da l’alimentaziun hangì ina giuventetgna difficultusa, Kellogg

aveva tuberculosa, Bircher-Benner pativada disturbis dal cor e da la sien. È la medi-schina natirala damai ina medischna d’ex-perientscha?

Inspirà da pastersBircher-Benner è in da quels refurmatursche han reflectà il pli profundamain da-vart il barat tranter nutriment, corp e so-cietad. Cun gronda sensibilitad ha el anti-cipà sabientschas ch’èn daventadas ozbains communabels da la scienza d’ali-mentaziun. El sa preschentava sco admo-nider da la societad burgaisa «dal venterda brassà, schambun e charn-portg», pro-pagond spaisas crivas ed alimentaziun ve-getala e preferind la qualitad a la quanti-tad ed il lev al grev.

«Nutriment da la glisch dal sulegl» erasia teoria scientificamain betg cumprova-bla – il return a la vita en armonia cun lanatira, sco quai ch’el cartiva da vesair rea-lisada en las sabientschas da la vita da sesantenats da purs da muntogna. El ha da-mai adina er accentuà che la quintessen-za concreta da sia filosofia d’alimenta-ziun, la buglia da Bircher u «d’Spys» , laspaisa, sco quai ch’el la numnava simpla-main, saja parentada cun il nutrimentdals pasters helvetics, ils quals manavanen ses egls ina vita particularmain sauna,perquai ch’ella steva en stretg contact cunla natira.

La buglia da Bircher s’integrescha enprincip pia en quella lunga tradiziun dalas spaisas da granezza e buglias da solverche dominavan enfin a l’industrialisaziunlas tratgas purilas; quels pasts che manca-van talmain a Gotthelf cura ch’el studegia-va il 1821 a Göttingen.

Triumf internaziunalLa dumonda decisiva è bain quella, pertgech’ina tala spaisa tradiziunala è daventadain hit mundial anc oz actual. Il manaderda l’archiv Bircher-Benner en l’institutd’istorgia medicinala e museum da l’uni-versitad da Turitg (nua ch’il relasch da 160meters lunghezza da la clinica vegn archi-và), l’etnolog ed istoriograf da la medi-schina Eberhard Wolff, ha ina respostaplausibla: la buglia dad oz è fitg variada emultifuncziunala, adattada per glieudcunscienta da la sanadad e da l’ecologia,ma er per sportists e persunas attempadas,per giuven e vegl, insumma per tuts – eplinavant ha ella in gust d’acceptanza glo-bala.

Igl è bain remartgabel ch’in helvetis-sem sco il pled «Birchermüesli» u simpla-main «Müesli» chatta access en il pitschenvocabulari d’internaziunalissems chevegnan chapids dapertut sin il mund.Avant è quai reussì be a paucs pleds, scoper exempel a la «malsogna svizra» da l’en-creschadetgna, il «Heimweh» che vegnnumnà en franzos «hemvé» ed en englais«home-sickness».

Saja quai müesli, müsli, musli, musslyu co che questa spaisa simbolica per la so-cietad postmoderna fixada sin il corp vegnnumnada oz en ina part u l’autra dalmund, ella na regorda betg mo ad in re-furmatur da l’alimentaziun ils pli mar-cants dal 20avel tschientaner, mabainmantegna plinavant l’idea flattanta da laSvizra sco in’idila da las Alps innocenta emanaivla a la natira.

Exposiziun spezialaDals 29-04-04 enfin ils 31-01-04 deditge-scha il museum «Mühlerama» en il mulinTuritg-Tiefenbrunnen in’exposiziun spe-ziala al «Birchermüesli» (www.muehlera-ma.ch).

Il bab dal «Birchermües-li» e pionier da la medi-schina cumplessiva bio-logica, Maximilian OskarBircher-Benner gaudasia «Spys».

In dals numerus hospsprominents da tut ilmund: Il violinist e diri-gent american YehudiMenuhin cun consortavid la maisa da la clini-ca Bircher-Benner(enturn 1950). FOTOS BBA/MHIZ

En la cuschina gronda dala clinica Bircher-Bennerpreparan bleras dunnas il«Birchermüesli» tenor re-cept original.

Sin in placat da la firma Matzinger sanumnan las floccas d’avaina gia «floccasda ‘Birchermüesli’»

Il pendant american da Bircher-Benner èJohn Harvey Kellogg. El numna ses pro-duct «Country Store Müsli»

«D’Spys», la spaisa– il recept original

Senza sminar che la societad d’aglo-meraziun vegnia in di a consistersurtut da chasadas pitschnas, n’haBircher-Benner betg concepì siaspaisa criva ch’el numnava plainaffecziun «d’Spys» – la spaisa chedueva daventar in hit mundial –per ina famiglia da quatter persu-nas, sco usità en cudeschs da cu-schinar burgais, mabain per inasingula persuna. Per ses «Bircher-müesli» eran tant las ingredienzassco la preparaziun da gron-d’impurtanza:

Ingredienzas:– 2-3 mails pitschens u in grond

cun la paletscha ed il puegl– 1 tschadun grond nuschs u ni-

tscholas sgrattadas e mandels– 1 tschadun grond stritgà floccas

d’avaina, lomiadas 12 uras orda-vant en 3 tschaduns aua

– suc d’ina mesa citrona ed 1 tscha-dun grond latg condensà zutgerà

Preparaziun:L’emprim vegnan maschadads il latgcondensà ed il suc da citrona cun lasfloccas d’avaina, lura sgrattà il mailcun la sgrattirola e maschadà succes-sivamain en la buglia, per che la pul-pa dal mail na midia colur. Igl èimpurtant da preparar la buglia di-rectamain avant la consumaziun.Las nuschs sgrattadas (sco supple-ment d’albumin e da grass) vegnanspringidas sin la buglia pir avant cheservir.

Consumaziun:Bircher-Benner proponiva sia bu-glia sco solver, tschaina u emprimtratg da gentar – però mai sco des-sert u schizunt sco tschavera. Il prin-cipal dal müesli era il mail, betg lasfloccas; perquai è la quantitad sappi-entivamain pitschna. E cuntrari alas spaisas da granezza tradiziunalasvegniva il müesli consumà fraid – inavantatg per la cuschiniera.

Aspects negativs:Sche Bircher-Benner vesess tge crea-ziuns confusas che vegnan oz tutoffridas sut il num «Birchermüesli»,e sch’el savess ch’il num da sia spaisasauna è daventà in sinonim per «insgarschaivel battibugl» («Quai è ladetga buglia da Bircher!»), sa vulvessel bain anc en fossa!

Equilibrà e muventà – per in cumportament saun enl’alimentaziun ed en il moviment d’uffants

� Per in svilup saun basegnan uf­fants avunda moviment ed in nutri­ment equilibrà. Divers programs na­ziunals e chantunals duain gidar asensibilisar geniturs, scolas, uffantse giuvenils per questa tematica. «Larudella svizra da nutriment» è in projectche la Societad svizra da nutriment halantschà il 2016 ensemen cun partena­ris federals. Ed il program «Es ti fit? –Scola en moviment» ha il Chantun Gri­schun mess ad ir il 2009 cun sustegn dala Promoziun Sanadad Svizra.

La rudella svizra da nutrimentLa rudella svizra da nutriment resume­scha ils messadis ils pli impurtants perin cumportament saun en l’alimenta­ziun ed en il moviment d’uffants da 4fin 12 onns. Ella cuntegna recumanda­ziuns per mangiar e baiver en modaequilibrada.

Ultra da quai giogan ina rolla impur­tanta la tenuta dals geniturs e da las per­

sunas da refe­riment sco erla cultura amaisa: In’at­mosfera patgi­fica a maisapromova ilbainstar ed il

giudiment cun mangiar. Calma, umor epazienza chaschunan ina buna luna amaisa, entant che critica u squitsch rui­nan l’appetit. Envidar uffants da sagiarnovas chaussas ed esser in exempel per elsals fa scuvrir la multifariadad dals gusts epromova ina tscherna variada dal nutri­ment.

Uffants èn da natira anora activs e samovan gugent. Da quai fan part activi­tads en il mintgadi ed en il sport, oma­duas sche pussaivel al liber. Far suffizien­tamain pausas gida ch’ils uffants ponpuspè tancar energia.

Baiver auaAua è l’emprim med per stizzar la said.Per di vegn recumandà da baiver 4 fin 5magiels. Aua n’ha naginas calorias, èsenza zutger e senza acids che fan donnals dents. Aua da spina è netta, bun­martgada e disponibla dapertut en Sviz­ra..

Mangiar legums e fritgsLegums e fritgs enritgeschan mitga paste gustan tar tut las tschaveras principa­las e tar tut las marendas. L’Uffizi fede­ral da sanadad publica recumonda damangiar tschintg purziuns per di. I vegncusseglià da giudair legums e fritgs endifferentas colurs, perquai che mintgalegum e mintga fritg cuntegna substan­

zas nutritivas preziusas. E betg il davosèsi cunvegnent d’eleger legums e fritgsregiunals e da stagiun.

Mangiar regularmainPasts regulars e repartids durant il dipromovan la capacitad da prestaziun ela concentraziun. In ensolver equilibràe/u ina marenda equilibrada procuranper ina partenza optimala dal di. Ma­rendas cumpletteschan ils pasts princi­pals e pon prevegnir da magliuccar per­manentamain. Ed en general vala: Pren­dai temp per mangiar a la maisa da fa­miglia. Stizzai il monitur e mettai da­vent ils telefonins. Il mangiar da cumi­nanza duai esser in punct culminant enil decurs dal di!

Mangiar en moda variadaVariaziun e multifariadad tar la tscher­na dal nutriment e tar la preparaziundals pasts gidan a proveder bain cunsubstanzas nutritivas. Ils creschids èn re­sponsabels per tscherner e per prepararil nutriment. Ed ils uffants decidan,quant ch’els vulan mangiar. Ils uffantshan in bun senn per fom e sazietad; ilscreschids pon sa fidar da quel. I na datbetg victualias saunas e malsaunas, tut èina dumonda da la quantitad e da la fre­quenza.

Giudair cun tut ils sennsSa prender temp per ils pasts e mangiaruschè savens sco pussaivel ensemen,uschia gusti pli bain.

Ins duai discurrer in cun l’auter du­rant il past senza sa laschar distrair daltelefonin, dal tablet, da la televisiun u dagasettas, quai promova il plaschair ed ilgust a maisa. E mangiar è er in’experien­tscha sensuala: Quai che nus vesain, sa­vurain, gustain, palpain ed udin po pro­vocar tant gust sco er disgust. Ils uffantsn’èn perquai betg adina averts per novasvictualias. Pazienza e fidanza sa pajan.

Co che geniturs mettan buns accentsVoss uffant fa gieus cun il da mangiar enses plat? Laschai far el! Ses basegn da samover è quasi illimità? Al sustegnai!Forsa daventa vossa figlia dentista. Uvoss figl navigatur dal mund. Ils geni­turs na pon betg planisar la via da lur uf­fants. Els pon dentant dar in agid dapartenza optimal. Nutri voss uffant en

moda sauna. E sustegnai e betg franai ilbasegn da sa mover da voss uffant.

L’uffant imitescha ils genitursIls emprims onns da sia vita decidan ilsgeniturs tge che l’uffant survegn daman­giar. Entaifer questa purschida sviluppael preferenzas ed aversiuns. Retschertgascumprovan che la preferenza per spaisasdultschas è la suletta ch’in uffant ha da­vent da sia naschientscha. Tut il rest em­prenda e sviluppa l’uffant ils emprimsonns da sia vita. Fitg impurtant en questconnex è la funcziun d’exempel dals ge­niturs. Quai ch’els mangian savens e gu­gent gusta per il solit er a l’uffant. Sch’ilbab u la mamma è in nas fin surpiglial’uffant quest cumportament.

Mangiar duai esser in plaschairUffants che creschan dovran dapli ener­gia en relaziun cun lur pais ch’ina persu­na creschida. Quest fatg na dastga den­tant betg esser ina glisch verda per man­giar plunas da dultschims u da spaisasgrassas. In nutriment equilibrà cun pro­teins, idrats carbonics, grass sauns, vita­mins e minerals è fitg impurtant per inuffant pitschen.

Latiers tutgan er avunda liquids en fur­ma d’aua, da té u da sucs da fritgs schlun­ganads. En general vala: mangiar duai es­ser in plaschair ed esser ni in med da farpressiun ni in confiert.Mangiai tuts ense­men sco famiglia, en in’atmosfera senzastress e senza guardar televisiun.

Cun confidenza en l’avegnirIn uffant duai tant dastgar avair diffe­rents gusts sco er explorar sez ses con­turns. Quai stimulescha ils senns ed ex­tenda l’orizont da l’uffant. In uffant pi­tschen sa metta sin ses viadi d’explora­ziun sa ruschnond tras la stiva, in uffantda 2 onns percurra il guaud.

In uffant duai far l’experientscha edemprender tge ch’el è abel da far e nuach’èn ses cunfins. Natiralmain sto el ve­gnir surveglià e protegì cunter privels;macun avunda libertads per pudair far atg­nas experientschas. Quai permetta a l’uf­fant da daventar segir da sasez per ses ul­teriur avegnir.

Knigge per ils genitursEn cuschina cun ils uffants! Uffants gio­gan gugent cun victualias. Els sentan,

emprovan, savuran, taglian e truschangugent quellas.

Betg far memia fitg attenziun da l’uf­fant; el fa bler dapli sbagls ed è bler plimaladester sch’el sa senta observà per­manentamain. Metter en urden discre­tamain pitschnas disfortunas.

Las persunas creschidas decidan perregla tge che vegn mess sin maisa. Ils uf­fants dastgan dentant decider quantch’els vulan mangiar da tge.

Sclauder il telefonin ed il telefon! I navegn betg legì a maisa ed er betg guardàtelevisiun. Igl è bel sch’ins po cumenzara mangiar cun in pitschen ritual sco perexempel cun giavischar in «bun appe­tit».

Cumpromiss tar las manieras a maisa:mintgatant dastgan ins mangiar cun ladetta ubain victualias ch’ins na po sim­plamain betgmangiar senza tschufragnartut..

Restar en movimentUffants e giuvenils duessan esser en mo­viment durant almain 1 ura per di. Pro­fitai da la purschida da las uniuns dasport en vossa vischnanca e giai ense­men cun velo u faschai ensemen sportd’enviern.

Giudai voss temp liber cuminaivel enla natira. Cun la famiglia u cun amias edamis fai anc dapli plaschair!

Er ils conturns d’abitar e la chombrad’uffants duain vegnir concepids uschiach’igl ha plazza per sa mover e ch’ins posa mover da tut temp. Laschai far vossuffant novas experientschas cun movi­ments. Hajas confidenza ch’el è bun dadumagnar er situaziuns precaras.

Moviment fa furber e ferm!Nus essan fits: Il moviment rinforza ilsmusculs, stabilisescha l’apparat motorice sminuescha la ristga da donns da po­stura e da mals cronics.

Nus essan ferms: Il moviment pro­mova la confidenza en sasez e procuraper in corp saun.

Nus essan furbers: Il moviment aug­menta la circulaziun dal sang en iltscharvè e rinforza l’abilitad da sa con­centrar.

Nus ans divertin: Il moviment fa guste promova il contact social. Cun giugar esa sfugar emprendan ils uffants ultra daquai da respectar in l’auter.

Ir a pe a scolaAdina pli savens vegnan ils uffants ma­nads da lur geniturs cun l’auto en scoli­na u en scola. Custaivel temp per sa mo­ver e contacts socials crodan davent.

E per cas ch’il viadi a pe a scola paranunpussaivel per motivs da segirezza è ilpedibus, in bus da scola sin pes, l’alter­nativa perderta tar il taxi dals geniturs.Sut la surveglianza da la «chauffeusa» udal «chauffeur» (insatgi dals geniturs)vegnan ils uffants accumpagnads da«fermadas» definidas a la scolina ed ena­vos. Quai vegn fatg senza rodas ed èneutral areguard il clima: in arran­schament flexibel cun success che vegnrealisà en l’entir mund.

Tips per marendas saunasLas pausas èn interrupziuns impurtan­tas dal mintgadi. Voss uffant duai samo­ver e tancar energia. Grazia ad ina ma­renda equilibrada che proveda l’uffantcun novas substanzas nutritivas e cun li­quid pon vegnir evitadas difficultads dasa concentrar e stancladad.

Marendas adattadasScuvri cun voss uffant la diversitad dafritgs e legums, da products da graun eproducts da latg (cf. illustraziun) e fa­schai attenziun che l’uffant baiviaavunda (aua u té senza zutger). La ma­renda vegn transportada il meglier enina chaschetta ch’ins po serrar. Sch’ins

metta in pèr daguts suc da citrona sinlas sniclas da la fritga, na vegnan quel­las betg brinas e la marenda resta gu­stusa.

Las suandantas marendas po voss uf­fant mintgatant er prender cun sai scoalternativa. Ellas èn dentant main adat­tadas che quellas menziunadas survart:suc da fritgs schlunganà, paun alv umezalv, bananas, fritga tosta. Cunquai ch’el­las cuntegnan zutger e tatgan vi dalsdents, vegni recumandà zunt fitg da la­var suenter ils dents u almain da der­schentar la bucca cun aua.

Nagins dultschims e snacksBavrondas cun zutger, dultschims esnacks che cuntegnan bler grass n’ènbetg adattadas sco marendas. Ils mes­sadis en las reclamas mainan en errur:Quests snacks na sazieschan betg avun­da, cuntegnan memia bler grass e me­mia paucas substanzas preziusas. Ultrada quai pon els chaschunar caries e sur­pais. Perquai na vegnan betg recuman­dads: bavrondas dultschas sco cola, téfraid u suc da fritgs cun zutger, bavron­das energeticas, bavrondasmaschadadasda latg e zutger, dultschims sco tschigu­latta, ursets da gumma, biscuits u bastu­nets da graun sco er pommes chips, nu­schinas saladas u cornets.

Inschignus, ferm ed intelligentTgi che na sa mova betg, stat eri. Que­sta scuverta logica vala er per las presta­ziuns en scola. A la tendenza, nua che lascola limitescha considerablamain il ba­segn da sa mover da l’uffant e nua ch’ilplaschair vi dal moviment sa reduceschavisiblamain en la vegliadetgna da teen­ager, stoi vegnir dà cuntrapaisa cun sco­las che promovan il moviment sco ercun uffants e cun giuvenils che sa mo­van gugent. Perquai che avunda movi­ment promova il svilup e la confidenzaen sasez, augmenta la circulaziun dalsang en il tscharvè e promova uschial’abilitad da concentraziun.

Moviment – betg be durant gimnasticaLa promoziun dal moviment en scola sarestrenscha per regla sin l’instrucziunobligatorica da gimnastica e da sport,sin singuls dis da sport e sin champs dasport. Ma quai na basta betg – il movi­ment duaja er avair avunda spazi en l’ul­teriur mintgadi da scola.

Durant l’instrucziunDurant l’instrucziun sa lascha questa fi­namira realisar cun ina concepziun er­gonomica da la stanza da scola che con­tribuescha ad in seser «en moviment»sco er cun pausas da trais fin tschintgminutas per augmentar la prontadadd’emprender e la capacitad da recep­ziun. Ubain cun ina instrucziun orien­tada al moviment ch’intermediescha lamateria tras plirs senns uschia ch’ilscuntegns restan pli bain en memoria.

En las pausasEn las pausas èsi impurtant ch’i stetti­an a disposiziun differentas pussaivla­dads da sa mover che tegnan quint dala vegliadetgna e cun materials raschu­naivels per il moviment che transfur­man la plazza da pausa en in spazi dagieu, d’experientschas e d’aventura. Enil center stat qua il plaschair vi dal mo­viment e betg il squitsch sportiv daprestaziun.

«Equilibrà e muventà» – il motto da la rudella svizra da nutriment.

Tips per marendas saunas da la champa­gna «Es ti fit?».

La preschentaziun:Dossier «Equilibrà e muventà».

Dapli infurmaziuns:chatta.ch/?hiid=4197www.chattà.ch

2 LA PRESCHENTAZIUN DA L'EMNAVENDERDI, ILS 13 DA OCTOBER 2017

Veta gloriusa: Glamour unpluggedNov disc cumpact e retscha da concerts da Pascal Gamboni e Rees Coray

� (cp) Ils 13-10-2016 preschentan Pas-cal Gamboni e Rees Coray lur nov al-bum. «Veta gloriusa» è in’ovra acusti-ca betg glimada. Cun profunditad, au­tezzas alpinas, spiert ed ina vista min­tgatant irritanta e particulara sin la vita, ma oravant tut cun las qualitads experi­mentalas da Pascal sco chantautur e ghi­tarrist e cun il bass da jazz chaud da Rees. La retscha da concerts dal disc cumpact maina els dus fin sur ils cunfins svizzers en Germania.

Trais chaussas han ils dus musicists ru­mantschs senza dubi en il sang: la musi­ca, la vastadad dal mund muntagnard ed in senn particular per il revoluziunar – quiet, misterius, plaun e senza cumpro­miss sco in glatscher. Tut quai han els transfurmà en tuns sin «veta gloriusa». Ils texts rumantschs maschaida Pascal tenor gust cun texts englais e qua e là cun in sample tudestg – sco en la vita reala. Il ti­tel «Punk tradiziunal» exprima en dus pleds co che la libertad schela en cun la disa dal mintgadi. «Per sgular ei il men­der la peisa», hai num en «fo in punct». «Let’s finally agree to disagree» en «I’m on the roof». La musica gioga latiers inschi­gnusamain cun clischés musicals ed au­ters.

«Wenn’s um rätoromanische Musik geht, dann fallen einem Liricas Analas ein uuuund… äh, ja, das war’s dann auch schon. Dieses Jahr geht endlich ein neu­es rätoromanisches Musikkapitel auf: Pascal Gamboni beschert Lo­Fi­ige Glücksgefühle. Eine Perle.» Quai ha ditg SRF Virus il 2015 davart «La ventira», l’ultim album da Pascal Gamboni. Els din era: «Pascal Gamboni ist die Schweizer

Antwort auf Beck.» Po dar. Ma nus schain: Pascal è «unic», sco sia chanzun autoironica «unics». Tge capita sch’in unicum inscuntra in auter? «I am the song is me», l’emprim duet da Pascal Gamboni e Rees Coray il 2012 ha mussà co ch’i tuna sche dus munds musicals s’entaupan e s’uneschan. Uss ha il duo in­egual engrondì ses program per 14 novas

chanzuns. Da lur concerts regia in’at­mosfera privata nunusitada sin tribuna – bunamain sco en stiva. Musica da chom­bra en ina nova moda e maniera cun ina presa working­class glamour!

Gamboni è gia dapi onns in dals mu­sicists grischuns il pli productiv ed inte­ressant. Il 2015 ha el pudì festivar cun ses project da lo­fi «La ventira» in success en

l’entira Svizra gia daditg merità. L’em­prim renum ha il musicist da Sedrun cuntanschì sco giuvenil cun il duo Cant­auturs Passiunai. Suenter ha el frequentà il gimnasi da musica a S. Pieder/Feld­kirch en l’Austria nua ch’el ha studegià ghitarra classica. Alura ha el vivì e rockà 10 onns – en il temp da ses projects da bands Clean (act da support da Strang­

lers durant la turnea en la Gronda Britan­nia il 2002), Temple Thief e Sun gone mad – en l’Engalterra. Oz viva el a Berna e viagia per l’entira Svizra enturn per dar concerts. Ensemen cun Arno Camenisch, il shooting star da la scena litterara sviz­ra, ha el regalà in’atgna nota al gener da la prelecziun accumpagnada musical­main. Gamboni ha gia concertà al Festi­val da jazz a Montreux ed al renumà fe­stival CMJ a New York ed è sa fatg valair il december 2015 sco meglier talent en il Radio svizzer SRF3. El fa part da nume­rus projects e collavura cun musicists fitg differents. Uss è el da viadi cun Rees Co­ray. Il bassist da jazz da professiun è dapi 10 onns en gir cun differentas furmazi­uns da la scena da musica svizra e surpas­sa adina puspè ils cunfins stilistics – e quai cun success.

Pascal e Rees – Veta gloriusa. MAD

Datas da concert13­10­16 Cuera, Marsöl Bar, 20.3014­10­16 Berna, Bazaar Perle, 20.00, Postgasse 5115­10­16 Trun, Sala d’art, 20.1522­10­16 Stuttgart, Westquartier, 20.0023­10­16 Stuttgart, Pfizerstrasse 19, 17.0025­11­16 Berna, Katakömbli, 20.1526­11­16 Sedrun, Hotel Krüzli, 20.30

6 MESEMNA, ILS 12 DA OCTOBER 2016 URSELVAS