MAKROEKONOMIJA I GLOBALNI IZAZOVI - univerzitetpim.com · MAKROEKONOMIJA I GLOBALNI IZAZOVI “Pod moralnom i krivičnom odgovornošću izjavljujem da sam ja autor ovog rada te sam

MAKROEKONOMIJA I GLOBALNI IZAZOVI

Dr Mladen Ivić

Dr Branislav Mitić

MMAAKKRROOEEKKOONNOOMMIIJJAA II GGLLOOBBAALLNNII IIZZAAZZOOVVII

Banja Luka, 2016.


Dr Mladen Ivić Dr Branislav Mitić

Makroekonomija i globalni izazovi

Recenzenti:

prof. dr David Đ. Dašić

prof. dr Miloš Šolaja prof. dr Marijana Žiravac Mladenović

Izdavač:

Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka

Za izdavača: Ilija Džombić, direktor

Dizajn korica:

Jelena Mladenović

Lektor: Dragana Spasojević Dunović

Štampa:

„Point“ štamparija Banja Luka

Tiraž: 200

Prvo izdanje

Banja Luka, 2016.

ISBN 978-99955-40-29-6

Objavljivanje ovog univerzitetskog udžbenika za upotrebu odobrio je

Senat PIM univerziteta u Banjoj Luci odlukom broj S-034/16 od 18.02.2016. godine. © Zabranjeno fotokopiranje, preštampavanje i drugi oblici umnožavanja ove knjige.

Sva prava zadržava izdavač.


“Pod moralnom i krivičnom odgovornošću izjavljujem da sam ja autor ovog rada te sam upoznat da sam, ukoliko se utvrdi da je rad plagijat, odgovoran za štetu pričinjenu Univerzitetu za poslovni inženjering i menadžment, kao i autoru originalnog rada.”


Predgovor

Osim korišćenja u sklopu nastavnog procesa, a imajući u vidu obilje domaće i strane literature koja je korišćena u procesu nastanka ove knjige, skromno je preporučujemo i široj javnosti. Na svakoj vrsti komentara i sugestija bićemo izuzetno zahvalni.

Autori Knjigu posvećujemo našima: Milici, Nataliji, Jeleni, Maši, Bubi i Miši


SADRŽAJ SPISAK PRILOGA ------------------------------------------------------------------------- 1

Prilozi u tekstu ---------------------------------------------------------------------------------------------1

POGLAVLJE 1. PREDMET IZUČAVANJA EKONOMIJE --------------------------------- 5

1.1. POJAM I ODREĐENJE EKONOMIJE -------------------------------------------------- 5

1.2. Ekonomski sistem ------------------------------------------------------------------------------------7

1.3. Ekonomija kao nauka -------------------------------------------------------------------------------8

1.3.1. Predmet i podjela ekonomije -------------------------------------------------------------------8

1.3.2. Tržišna, komandna i nelegalna ekonomija ----------------------------------------------------9

1.4. Istorijski razvoj ekonomije ----------------------------------------------------------------------- 10

1.5. Ekonomska nauka danas ------------------------------------------------------------------------- 14

1.6. Odnos ekonomije i drugih nauka ---------------------------------------------------------------- 16

POGLAVLJE 2. PREGLED (PREDMET) MAKROEKONOMIJE ------------------------- 18

2.1. Predmet i ciljevi izučavanja makroekonomije ------------------------------------------------ 18

2.1.1. Makroekonomske politike -------------------------------------------------------------------- 18

2.2. Vodeće makroekonomske škole ------------------------------------------------------------------ 20

2.2.1. Klasična monetarna teorija -------------------------------------------------------------------- 20

2.2.2. Kejnzijanska teorija ---------------------------------------------------------------------------- 20

2.2.3. Savremena monetarna teorija ----------------------------------------------------------------- 21

2.2.4. Nova klasična škola ---------------------------------------------------------------------------- 21

2.3. Glavne makroekonomske varijable ------------------------------------------------------------- 22

2.3.1. Bruto domaći proizvod (BDP) --------------------------------------------------------------- 22

2.3.1.1. Nominalni i realni BDP ----------------------------------------------------------------- 24

2.3.1.2. Indeks potrošačkih cijena --------------------------------------------------------------- 25

2.3.2. Nezaposlenost ---------------------------------------------------------------------------------- 25

2.3.3. Inflacija ------------------------------------------------------------------------------------------ 28

2.3.3.1. Vrste inflacije ----------------------------------------------------------------------------- 31

2.3.3.2. Uzroci inflacije --------------------------------------------------------------------------- 32

2.3.3.3. Uloga inflacije u ekonomiji ------------------------------------------------------------- 33

2.3.3.4. Posljedice inflacije ----------------------------------------------------------------------- 34

2.3.3.5. Odnos inflacije i nezaposlenosti -------------------------------------------------------- 35


POGLAVLJE 3. AGREGATNA PONUDA I AGREGATNA TRAŽNJA ------------------ 37

3.1. Agregatna ponuda --------------------------------------------------------------------------------- 37

3.2. Agregatna tražnja ---------------------------------------------------------------------------------- 38

3.3. Novac, kamatna stopa, finansijska tržišta ---------------------------------------------------- 41

3.3.1. Centralna banka -------------------------------------------------------------------------------- 41

3.3.1.1. Centralna banka Bosne i Hercegovine ------------------------------------------------- 42

3.3.2. Ponuda i potražnja za novcem i kamatna stopa -------------------------------------------- 44

3.3.3. Finansijska tržišta ------------------------------------------------------------------------------ 48

3.3.3.1. Forex tržišta ----------------------------------------------------------------------------- 49

3.4. Tržište rada ------------------------------------------------------------------------------------------ 52

POGLAVLJE 4. POTROŠNJA, ŠTEDNJA I INVESTICIJE ------------------------------- 56

4.1. Potrošnja --------------------------------------------------------------------------------------------- 56

4.1.1. Sastav bruto domaćeg proizvoda ------------------------------------------------------------ 59

4.2. Investicije -------------------------------------------------------------------------------------------- 61

4.2.1. Podjela investicija ------------------------------------------------------------------------------ 62

4.2.2. Nove investicije -------------------------------------------------------------------------------- 64

4.2.3. Jednakost investicija i štednje ---------------------------------------------------------------- 65

4.2.4. Model multiplikatora -------------------------------------------------------------------------- 67

4.2.5. Deflacioni i inflacioni gap -------------------------------------------------------------------- 69

POGLAVLJE 5. OTVORENA EKONOMIJA --------------------------------------------- 70

5.1. Monetarna ekspanzija, budžetski deficit, uticaj cijena nafte ------------------------------ 70

5.1.1. Smanjenje budžetskog deficita --------------------------------------------------------------- 70

5.1.2. Uticaj povećanja cijena nafte ----------------------------------------------------------------- 71

5.2. Otvorenost tržišta ---------------------------------------------------------------------------------- 73

5.2.1. Devizni kurs ------------------------------------------------------------------------------------ 73

5.2.1.1. Vrste deviznih kurseva ------------------------------------------------------------------ 75

5.2.1.1.1. Fiksni devizni kurs --------------------------------------------------------------------- 76

5.2.1.1.2. Realni devizni kurs -------------------------------------------------------------------- 77

5.3. Platni bilans ----------------------------------------------------------------------------------------- 78

5.4. Faktori rizika investiranja u globalnim uslovima -------------------------------------------- 84

5.4.1. Značaj investicionog okruženja za priliv SDI ---------------------------------------------- 84

5.4.2. Motivacioni faktori stranih investitora ------------------------------------------------------ 85


5.4.3. Značaj ekonomske i političke stabilnosti ---------------------------------------------------- 87

5.4.4. Pokazatelji investicionog okruženja --------------------------------------------------------- 90

5.4.4.1. World Economic Forum: Global Competitiveness Index klasifikacija ------------ 90

5.4.4.2. Kreditni rejting: Standard & Poor ------------------------------------------------------ 94

5.5. Tokovi međunarodnog kapitala i osnovne determinante stranih direktnih investicija (SDI) -------------------------------------------------------------------------------------------------------- 96

5.5.1. Modaliteti tokova međunarodnog kapitala -------------------------------------------------- 96

5.5.2. Definicija SDI i pojavni oblici --------------------------------------------------------------- 98

5.5.3. Prednosti i nedostaci priliva stranih direktnih investicija -------------------------------- 100

5.5.3.1. Prednosti priliva SDI -------------------------------------------------------------------- 101

5.5.3.2. Negativni aspekti priliva SDI ---------------------------------------------------------- 104

5.5.4. Zahtjev domaćeg sadržaja -------------------------------------------------------------------- 106

5.5.5. Ostale forme stranih ulaganja --------------------------------------------------------------- 106

5.5.5.1. Koncesije --------------------------------------------------------------------------------- 106

5.5.5.2. Zajednička poslovna ulaganja --------------------------------------------------------- 108

5.5.6. Metode mjerenja SDI ------------------------------------------------------------------------- 110

5.5.6.1. Ključni pokazatelji SDI ----------------------------------------------------------------- 110

5.5.6.2. Praktične teškoće u evidentiranju SDI ------------------------------------------------ 113

POGLAVLJE 6. POJAM, SUŠTINA I KONSEKVENCE GLOBALIZACIJE ------------- 115

6.1. Pojam globalizacije, pozitivni i negativni aspekti ------------------------------------------- 115

6.1.1. Globalizacija – pojam ------------------------------------------------------------------------ 115

6.1.2. Globalizacija – pozitivni i negativni aspekti ----------------------------------------------- 119

6.1.2.1. Pozitivni aspekti globalizacije --------------------------------------------------------- 119

6.1.2.2. Negativni aspekti globalizacije -------------------------------------------------------- 120

6.2. Trgovinska liberalizacija ------------------------------------------------------------------------- 121

6.3. Način funkcionisanja i moć multinacionalnih kompanija --------------------------------- 123

6.4. Pozicija nerazvijenih zemalja u procesu globalizacije ------------------------------------- 128

6.4.1. Modaliteti međunarodne pomoći nerazvijenim i zemljama u razvoju ------------------ 131

6.4.2. Nacionalne politike zemalja u razvoju prema stranim investitorima (problem privlačenja stranog kapitala namenjenog ubrzanom privrednom razvoju) -------------------- 132

6.5. Kulturna globalizacija ---------------------------------------------------------------------------- 137

6.6. Kontraverze o globalizaciji i kritički stavovi ------------------------------------------------ 138

6.6.1. Noam Čomski --------------------------------------------------------------------------------- 139


6.6.2. Joseph Stiglitz --------------------------------------------------------------------------------- 140

6.6.3. Mišel Čosudovski ----------------------------------------------------------------------------- 141

6.6.4. Pokret kritičara globalizacije ---------------------------------------------------------------- 142

6.6.5. Mehanizmi funkcionisanja MMF-a, kritike i kontra-argumenti ------------------------- 143

6.6.6. Alen Badju ------------------------------------------------------------------------------------- 146

POGLAVLJE 7. GLOBALNI EKONOMSKI IZAZOVI ---------------------------------- 150

7.1. Globalne organizacije, regionalne integracije i njihov uticaj u današnjem svijetu --- 150

7.1.1. Regionalne integracije ------------------------------------------------------------------------ 150

7.1.2. Uticaj regionalizacije na svjetsku trgovinu ------------------------------------------------ 152

7.1.3. OPEK ------------------------------------------------------------------------------------------- 155

7.1.4. BRIKS ------------------------------------------------------------------------------------------ 157

7.2. Zaduženost zemalja i SFK 2007.---------------------------------------------------------------- 161

7.2.1. Zaduženost kao globalni problem ----------------------------------------------------------- 161

7.2.2. Svjetska finansijska kriza 2007. ------------------------------------------------------------- 163

7.3. Neravnomjeran razvoj zemalja u svijetu i problem siromaštva ------------------------- 167

7.4. Problem nezaposlenosti -------------------------------------------------------------------------- 169

7.5. Ekološka ugroženost ------------------------------------------------------------------------------ 171

7.5.1. Ekološki aspekti SDI ------------------------------------------------------------------------- 172

7.5.2. Svjetski problem sa vodom ------------------------------------------------------------------ 174

7.6. Savremene tendencije na globalnom tržištu, u međunarodnim odnosima i projekcije budućih trendova --------------------------------------------------------------------------------------- 177

POGLAVLJE 8. PROCES GLOBALIZACIJE I ISKUSTVA POJEDINIH ZEMALJA ---- 182

8.1. Island: finansijska kriza i modaliteti rješenja ----------------------------------------------- 182

8.2. Kina i novi infrastrukturni globalni projekat ----------------------------------------------- 184

8.3. Grčka ekonomska kriza -------------------------------------------------------------------------- 186

8.4. Kuba ---------------------------------------------------------------------------------------------- 190

8.5. Libija ------------------------------------------------------------------------------------------------- 191

8.6. Zimbabve i problem hiperinflacije ------------------------------------------------------------- 192

ANEKS ---------------------------------------------------------------------------------- 194

SPISAK SKRAĆENICA ----------------------------------------------------------------- 226

LITERATURA --------------------------------------------------------------------------- 228

REFERENCE ---------------------------------------------------------------------------- 236

1


1

SPISAK PRILOGA

Prilozi u tekstu

Broj priloga

Naziv priloga

1. Makroekonomske škole 2. Bruto domaći proizvod 3. Nominalni BDP 4. Realni BDP 5. Okunov zakon 6. Filipsova kriva 7. Kriva agregatne ponude 8. Učinak nivoa cijena na krivu agregatne ponude 9. Kriva agregatne tražnje 10. Tržišni mehanizam 11. Ravnoteža na tržištu novca i određivanje kamatne

stope 12. Učinak ponude novca na kamatnu stopu 13. Učinak porasta nominalnog dohotka na kamatnu stopu 14. Potražnja za novcem i određivanje kamatne stope 15. IS-LM model 16. Naknade za nezaposlene i relacija određivanja

najamnina 17. Porast marži i prirodna stopa nezaposlenosti 18. Funkcija potrošnje 19. Ravnoteža na tržištu dobara 20. Kretanje krive agregatne tražnje 21. Kriva potrošnje i kriva štednje 22. Uticaj stope štednje na nivo potrošnje po radniku 23. Model multiplikatora i model AS-AD 24. Numerički primjer ravnoteže 25. Deflacioni i inflacioni gap 26. Uticaj smanjenja budžetskog deficita 27. Uticaj povećanja cijena nafte na stopu nezaposlenosti 28. Uticaj u kratkom i srednjem roku: monetarna


2

ekspanzija, budžetski deficit i rast cijena nafte 29. Odnos kamatnog pariteta 30. J-kriva 31. Country Risk – Euromoney (ponderi - parcijalni uticaji

indikatora) 32. Udio SDI u ukupnim tokovima kapitala prema

kreditnom rejtingu (u %) 33. GCI Global Competitiveness Index: komponente 34. GCI Global Competitiveness Index: prve dvije

komponente podindeksa A 35. Global Competitiveness Index 2015-2016 Rang

zemalja (prvih 13, posljednje 3 i zemlje bivše SFRJ) 36. Kreditni rejting (gradacija) 37. Kreditni rejting: komparacija tri agencije, izabrane

zemlje, 2014. godina 38. Vrijednost prekograničnih merdžera i akvizicija,

svijet, prema sektorima privrede (procentualno učešće sektora), 2014. godina

39. Vrijednost greenfield projekata, svijet, prema sektorima privrede (najavljeni, procentualno učešće

sektora), 2014. godina 40. Ulazni tokovi SDI, svijet i grupacije zemalja 41. Ulazno stanje (kumulativ) SDI, svijet i grupacije

zemalja 42. Izlazno stanje (kumulativ) SDI, svijet i grupacije

zemalja 43. Ulazno stanje (kumulativ) SDI u % GDP, svijet i

grupacije zemalja 44. Prvih deset M&A u 2014. godini 45. GDP, svijet i grupacije zemalja, tržišne cijene, u

tekućim USD (mlrd. USD) 46. GDP per capita, 2014. godina, prvih i posljednjih deset

rangiranih zemalja od ukupno 195 (tekući USD) 47. GNI per capita, PPP, prvih 15 i posljednjih 10

rangiranih zemalja od ukupno 212 (tekući internac. $), 2014.

48. Alen Badju, francuski filozof o pravednosti demokratskog društva

49. Alen Badju, francuski filozof o neravnopravnosti savremenog svijeta i povratku komunizmu


3

50. Značajnije regionalne integracije u svijetu 51. Zemlje OPEK-a: ekonomske performanse 52. Zemlje BRIKS-a: geografski prikaz 53. Zemlje BRIKS-a: ekonomski potencijal 54. Dužnička kriza kao globalni problem 55. Ukupni spoljni dug, izabrane zemlje, 2014. (u % GNI) 56. Stopa smrtnosti djece mlađe od 5 godina (na 1000

stanovnika); izabrane zemlje sa manje od 4 i više od 100

57. Stopa siromaštva prema međunarodnoj granici siromaštva, izabrane zemlje (2011. PPP)

58. Budžetska sredstva namijenjena obrazovanju, u % GDP; izabrane zemlje (od ukupno 104 rangirane

zemlje u 2011. godini) 59. Stopa nezaposlenosti (u % u odnosu na ukupnu radnu

snagu; raspoloživi podaci za 175 rangiranih zemalja; izabrane zemlje)

60. Emisija CO2, svijet, izabrani regioni i zemlje (u hiljadama metričkih tona)

61. Izvještaj "World Resource Institute": prognoza nestašice vode do 2040. godine

62. "World Resource Institute": Water Risk Index 63. "World Resource Institute": globalni problem

nestašice vode 64. MMF: projekcije GDP do 2020. godine, svijet (tekuće

cijene, u mlrd. USD) 65. MMF: projekcije GDP do 2020. godine, grupacije

zemalja (tekuće cijene, u mlrd. USD) 66. Island – izlazak iz finansijske krize 67. Kina: novi Put svile 68. Komparacija: 1929. godina i Grčka ekonomska kriza 69. Grčka ekonomija i finansijska kriza 70. Tomas Piketi: Grčka finansijska kriza i dug Njemačke 71. Kuba: privreda i razvoj 72. Libija u doba vladavine predsjednika Gadafija 73. Zimbabve: finansijska kriza i hiperinflacija


4

PRILOZI U ANEKSU

Aneks, tabela 1. GDP, tržišne cijene, u tekućim USD (mlrd.

USD) Aneks, tabela 2. GDP per capita (tekući USD), 2014. godina Aneks, tabela 3. GNI per capita, PPP (tekući internac. $), 2014.

godina Aneks, tabela 4. Budžetska sredstva namijenjena obrazovanju

(u % GDP, 2011.) Aneks, tabela 5. Stopa smrtnosti djece mlađe od 5 godina (na

1000 stanovnika), 2015. Aneks, tabela 6. Stopa siromaštva prema međunarodnoj granici

siromaštva (u %; 2011. PPP) Aneks, tabela 7. Ulazni tokovi SDI, svijet i grupacije zemalja Aneks, tabela 8. Ulazno stanje (kumulativ) SDI, svijet i

grupacije zemalja Aneks, tabela 9. Izlazno stanje (kumulativ) SDI, svijet i

grupacije zemalja Aneks, tabela 10. Ulazno stanje (kumulativ) SDI u % GDP,

svijet i grupacije zemalja Aneks, tabela 11. Vrijednost prekograničnih merdžera i

akvizicija, svijet, prema sektorima privrede (procentualno učešće sektora)

Aneks, tabela 12. Zemlje prema kreditnom rejtingu (Standard & Poors, jan. 2016)

Aneks, tabela 13. Kreditni rejting: Standard & Poor's (gradacija) Aneks, tabela 14. GCI: SVE KOMPONETE


5

POGLAVLJE 1. PREDMET IZUČAVANJA EKONOMIJE

1.1. Pojam i određenje ekonomije

Čim pomislimo na ekonomiju nameće nam se nekoliko vrlo značajnih pitanja: a) Šta je ekonomija? b) Zašto proučavati ekonomiju? c) Kako poznavanjem ekonomije možemo poboljšati kvalitet života? Interesantan je pristup koji ima P. Samuelson, jedan od najvećih savremenih ekonomista. On kaže: „Naravno, proučavanje ekonomije vas ne može učiniti genijem. No, bez ekonomije kocka života je krivotvorena na vašu štetu.“ I dalje: „Nadamo se da ćete uvidjeti da je ekonomija, osim što je korisna, sama po sebi očaravajuće područje. Generacije su studenata, često na njihovo iznenađenje, otkrile kako ekonomija može biti podsticajna.“1 Termin ekonomija potiče od starogrčkih riječi “oikos” (kuća, gazdinstvo, domaćinstvo) i “nomos” (pravilo, red, zakon). U antičkoj Grčkoj ekonomija je označavala pravila o vođenju domaćinstva. Pojam ekonomija podrazumijeva dva različita značenja: 1. ekonomija kao djelatnost i 2. ekonomija kao nauka. Ekonomija kao djelatnost predstavlja način proizvodnje, raspodjele i razmjene različitih dobara radi zadovoljavanja različitih društvenih potreba. Ekonomija predstavlja samo način društvene organizacije raspoloživih dobara i usluga kako bi se zadovoljile određene društvene potrebe, odnosno, predstavlja ukupnost međusobno povezanih društvenih aktivnosti koji čine društvenu reprodukciju, tj. aktivnosti proizvodnje, raspodjele, razmjene i potrošnje, u cilju povećanja ukupnog društvenog bogatstva. Ekonomija kao nauka predstavlja relativno mladu naučnu disciplinu koja se različito definiše. Neke od najvažnijih definicija ekonomije su:


6

„Ekonomija je nauka o tome kako društvo da odluči, šta, kako i za koga da proizvodi.“ (D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch);

„Ekonomija је nauka o alternativnom korišćenju rijetkih resursa.“ (L. Robins);

„Ekonomija proučava čovječanstvo u običnom privrednom životu.“ (A. Marshall);

„Ekonomija je naučno proučavanje kako društva upotrebljavaju sredstva da bi proizvela korisna dobra i raspodijelila ih različitim ljudima.“ (P. Samuelson, V. Nordhaus);

„ ... to je više metod nego doktrina, jedan misaoni aparat, tehnika razmišljanja koja onom ko je posjeduje pomaže da donosi prave odluke“. (J. M. Keyns, najveći ekonomista XX vijeka).

Ključni pojmovi ekonomije su:2

- Rijetkost (ograničenost) resursa; - Oskudnost dobara koja nam stoje na raspolaganju; - Mogućnost izbora; - Efikasnost upotrebe raspoloživih dobara.

Ograničenost resursa znači da nije moguće beskonačno iskorišćavati resurse već da su oni ograničeni po svom obimu i trajanju. Oskudnost se definiše kao ograničena količina potrebnih dobara, nedovoljna da zadovolji sve prohtjeve kupaca. Kada bi bilo dovoljno dobara i usluga na raspolaganju kupcima, onda ne bi bilo potrebe za postojanjem ekonomije. Mogući su izbori više alternativnih načina korišćenja resursa. Ovo se odnosi na mogućnost odlučivanja za jednu od više opcija ili alternativa. Efikasnost podrazumijeva upotrebu ograničenih sredstava što je moguće efikasnije kako bi se zadovoljile potrebe i želje ljudi. Efikasnost označava način na koji nešto obavljamo ili upotrebljavamo. Može se zaključiti da ekonomija postoji zato što su resursi i dobra koja koristimo neobnovljivi, iscrpljivi i ograničeni. Kada bi oni bili neograničeni ne bi bilo potrebe ni od ekonomije. Otuda potreba za “ekonomisanjem” resursima. Ovaj problem se svodi na pitanje: kako iskoristiti ograničene resurse i oskudna dobra na najbolji mogući način, tj. najefikasnije moguće. Tri osnovna pitanja ekonomije su:3 1. ŠTA će se proizvoditi (koja dobra i u kojim količinama)? Ovo se odnosi na konkretne vrste i količine proizvoda i usluga koji će se proizvoditi i kada će


7

se proizvesti, bilo na nivou jednog ekonomskog subjekta bilo na nivou čitave zemlje. 2. KAKO će se dobra proizvesti? Mora se odrediti na koji način, s kojim sredstvima će se proizvoditi i koja će tehnika i tehnologija biti upotrijebljena? Ovo je pitanje načina i tehnologije proizvodnje. 3. ZA KOGA će se dobra proizvoditi? Odnosno, kako će proizvedena dobra biti raspodijeljena? Koliki dio od ukupno raspoloživog bogatstva će pripasti određenoj društvenoj grupi? Ovo je pitanje raspodjele proizvodnje. Sva ova pitanja su relevantna kako za bilo koji ekonomski subjekt (domaćinstvo, potrošač, preduzeće) tako i za društvo u cjelini. Stoga su to opšta ekonomska pitanja. Svaka privreda raspolaže određenom zalihom ograničenih sredstava (rada, tehničkog i tehnološkog znanja, fabrika, zemlje, energije i dr.). Ona se zato suočava sa problemom koji se može definisati na sljedeći način: Na koji način raspoloživa sredstva podijeliti, koja su ograničena, da bi se dobila određena količina dobara i usluga kao ukupna proizvodnja. Ovdje se radi o izboru između:

- različitih mogućih dobara (ŠTA), - različitih tehnika proizvodnje (KAKO), - ko će trošiti proizvedena dobra i usluge (ZA KOGA).

Evidentan je problem odnosa između proizvodnje odgovarajućih dobara i potrošnje tih dobara od strane društvene zajednice, brinući se o količini, načinu, dinamici i kvalitetu zadovoljavanja potreba potrošača.

1.2. Ekonomski sistem

Ekonomski sistem je dio društvenog sistema koji za predmet proučavanja ima cjelokupnu sferu aktivnosti, subjekata, faktora, resursa i institucija međusobno povezanih u cilju organizovanja ukupnih tokova društvene reprodukcije, koju čine proizvodnja, raspodjela, razmjena i potrošnja. Ekonomski sistem čine četiri elementa:4


8

- resursi, - ekonomski (privredni) subjekti, - aktivnosti, - institucije.

Resursi predstavljaju sve raspoložive materijalne i nematerijalne izvore stvaranja materijalnog bogatstva i ekonomskog blagostanja. Resursi obuhvataju:

- prirodne resurse, koji predstavljaju vid resursa koji se može naći u sirovom, prirodnom stanju i u koji nije uložen ljudski rad. Ovaj oblik resursa podrazumijeva: rudno bogatstvo, šume, rijeke, zemljište, vazduh, geotermalnu energiju i drugo;

- sredstva za proizvodnju, koja predstavljaju ljudskim radom stvorene resurse. Tu spadaju predmeti rada (sirovine, repromaterijali, energija) i sredstva za rad (mašine, alati, zgrade, oprema i sl.);

- informacione resurse, koji obuhvataju informacije, informacione sisteme, telekomunikacije i drugo;

- oblike novca: gotovinski novac, novčani derivati, hartije od vrijednosti i slično;

- stanovništvo, koje podrazumijeva radnu snagu, odnosno ljudski kapital – fizičke i psihičke sposobnosti i kreativni potencijal ljudi, radne navike, iskustvo, umijeće, stručnost ljudi i dr.

1.3. Ekonomija kao nauka

1.3.1. Predmet i podjela ekonomije

Predmet proučavanja ekonomije je proizvodnja, raspodjela i razmjena proizvoda i usluga na nivou pojedinačnog privrednog subjekta (mikro nivo) ili na nivou privredne grane ili privrede u cjelini u jednoj zemlji ili globalno (makro nivo). Različit nivo istraživanja je razlog što su se u okviru ekonomije kao jedinstvene nauke postepeno izdvojile dvije posebne naučne discipline. To su: mikroekonomija i makroekonomija. Mikroekonomija se bavi istraživanjem ponašanja pojedinačnih ekonomskih entiteta: tržišta, preduzeća i domaćinstava (potrošača). Ona istražuje funkcionisanje i ponašanje pojedinih oblasti, grana i privrednih subjekata – preduzeća, odnosno privrednih društava. Ona na nivou pojedinačnih privrednih


9

društava razmatra nivo i kretanje cijena, bilans plaćanja, politiku zapošljavanja, kretanje profita itd. Makroekonomija se bavi istraživanjem ponašanja ekonomije u cjelini. Ona izučava funkcionisanje i ponašanje makro fenomena i agregatnih veličina na nivou jedne zemlje, šireg regiona, kontinenta ili čitavog svijeta, razmatrajući opšta ekonomska pitanja: bruto domaći proizvod, proizvodnja, rast i razvoj, nacionalni dohodak, inflacija, zaposlenost i dr.

1.3.2. Tržišna, komandna i nelegalna ekonomija

Prvi tip uređenja ekonomije predstavlja tržišna ekonomija. To je ona ekonomija u kojoj su preduzeća (kompanije, korporacije, radnje) i privatna lica osnovni nosioci odluka o privrednim aktivnostima. Tržište je glavni mehanizam koji reguliše, koordinira i posreduje u razmjeni proizvedenih dobara i usluga. Ono određuje cijene proizvoda i usluga, kapitala, novca, radne snage i svih proizvodnih faktora. Država u tržišnoj ekonomiji nema nikakvu ili ima vrlo slabu ekonomsku ulogu. Ekstremni slučaj tržišne ekonomije, u kojem ne postoji ekonomska uloga države, naziva se laissez-faire5 ekonomija. Primjer postojanja čiste tržišne ekonomije u svijetu nije poznat, ali je najbliža tome bila ekonomija Velike Britanije u XIX vijeku. Drugi krajnji tip organizovanja ekonomskih aktivnosti naziva se komandna ili centralno-planska ekonomija. To je takva ekonomija u kojoj država ima značajnu i aktivnu ekonomsku ulogu. Država je ovdje isključivi ili većinski vlasnik sredstava za proizvodnju. Tržište ili ne postoji ili je zastupljeno u ograničenom obimu i odnosi se uglavnom na robe i usluge. Tržište je zamijenjeno centralizovanim sistemom planiranja. Preko mehanizma planiranja vrši se regulisanje i kontrola ukupne društvene razmjene. Ustanovljen je rigidan i hijerarhijski sistem odlučivanja koji zahtijeva obimnu birokratiju. Država odlučuje o svim fazama društvene reprodukcije, od proizvodnje, preko raspodjele i razmjene do potrošnje. U praksi je više ili manje čisti oblik komandne ekonomije bio prisutan u Sovjetskom Savezu (SSSR), u njegovoj ranoj fazi razvoja, od 1917. do 1921. godine, poznatoj pod nazivom ratni komunizam. U Jugoslaviji (tadašnjoj Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji) vid komandne ekonomije je bio građen od 1945. do 1950. godine i taj period je poznat kao period administrativno-državnog socijalizma. Danas nijedan od pomenutih tipova uređenja ekonomije ne postoji u svom čistom obliku. Sve današnje nacionalne ekonomije predstavljaju kombinaciju određenih elemenata tržišne ili komandne ekonomije u različitom stepenu. I jedan i drugi tip ekonomije u svom čistom obliku u praksi su pokazali mnoštvo


10

slabosti. Tržište, kada je prepušteno samo sebi, dovodi do brojnih poremećaja, među kojima su najznačajniji: monopoli, raslojavanje stanovništva i oštra podjela na bogate i siromašne, ekonomske krize, rast nezaposlenosti i dr. Takođe i država, ako se ne ograniči njena uloga, može da dovede do velikih poremećaja u funkcionisanju ekonomije: birokratizam, nestašice roba, usluga, kapitala, autarhijska ekonomija, nizak životni standard, ekonomske krize, nedostatak stimulacije, nedovoljna proizvodnja i dr. Iz prethodno navedenog, danas na svjetskoj privrednoj sceni je nastala nelegalna ekonomija. Ona se još naziva i crna ekonomija, siva ekonomija, ulična ekonomija i dr. Ono što karakteriše nelegalnu ekonomiju je to da se ona ne može regularno pratiti. Ona predstavlja zaseban ekonomski sistem koji počiva na novim informacionim tehnologijama. Nelegalna ekonomija najčešće obuhvata: trgovinu krijumčarenom akciznom robom, promet špekulativnog i lihvarskog kapitala, proizvodnju i trgovinu drogama, trgovinu oružjem, „bijelim robljem“ itd.

1.4. Istorijski razvoj ekonomije

Iako je predmet kojim se bavi ekonomija star koliko i čovječanstvo, ekonomija je relativno mlada i dinamična naučna disciplina. Počeci istraživanja ekonomije zadiru još u antičko doba. Kao i sve druge nauke, i ekonomska nauka je potekla iz okrilja filozofije. Ekonomske fenomene su prvi analizirali grčki filozofi, među kojima se posebno izdvajaju Ksenofont, Platon i Aristotel. Oni se u istoriji ekonomske misli pominju kao predstavnici antičke škole. Ksenofont je poznat kao filozof koji je prvi izložio cjelovit pogled na ekonomska pitanja. Svoje ideje objavio je u djelu Ekonomikos. Platon se ekonomskim pitanjima bavio uglavnom u djelima Država i Zakoni. Aristotel, najveći filozof stare Grčke, dao je nazive i osnovne principe većine današnjih nauka. Po mišljenjima nekih teoretičara, Aristotel je izmislio naziv „ekonomija“, označavajući time nauku o zakonima upravljanja domaćinstvom. Još jedna škola koja se bavila istraživanjem ekonomskih problema su sholastičari. To je grupa teologa koji su djelovali u 13. i 14. vijeku. Među njima se ističe Sveti Toma Akvinski, znameniti hrišćanski filozof srednjeg vijeka, koji se bavio analizom nekih ključnih ekonomskih kategorija, ponajviše cijenom i troškovima, pokušavajući da objasni koja bi to bila pravedna cijena. Sholastičari su istraživali sljedeće ekonomske teme: svojina, pravednost u ekonomskoj razmjeni, novac i lihvarenje.


11

Prvi ekonomski mislioci pripadali su školi merkantilizma. Izraz merkantilizam i merkantilisti skovao je Adam Smit u XVIII vijeku, upotrijebivši ga u svom djelu Bogatstvo naroda. Naziv potiče od latinske riječi mercari, što znači “trgovati”, kao i od riječi merx, u značenju „roba“. Njima pripada raznorodna grupa teoretičara koja je djelovala u različitim dijelovima Evrope, najviše u Engleskoj, Francuskoj i Italiji, od XVI do XVIII vijeka. Merkantilisti su smatrali da se najveći dio ukupnog dohotka stvara u trgovini i naglašavali su značaj trgovine kao osnovne privredne oblasti. Nacionalno bogatstvo izražavano je u novcu, odnosno u zlatu i srebru. Smatrali su da se jedna zemlja može obogatiti jedino putem spoljne trgovine, i to povećanjem izvoza nad uvozom. Merkantilisti su se zalagali za intervenciju države u ekonomiji. Glavni predstavnici ove škole su: Vilijam Staford (Stanford), Tomas Man (Mun), Žan-Batist Kolber, Antoan Monkretjen (Montchretien) i Antonio Sera (Serra). Poslije merkantilizma nastaje nova škola ekonomske misli, fiziokratizam. Naziv fiziokratizam potiče od grčke složenice što znači „vladavina prirode“. Na fiziokratizam se gleda kao na prvi naučni pristup ekonomiji. Predstavnici ove škole primat su davali poljoprivrednoj proizvodnji. Oni su smatrali da je poljoprivreda i obradiva zemlja glavni izvor bogatstva. Fiziokrati su bili oštri kritičari merkantilista. Oni su bili prvi koji su se zalagali za slobodnu trgovinu i slobodno tržište. Osnivač i najpoznatiji predstavnik fiziokratizma bio je F. Kene (Quesnay). Njegovo glavno djelo je Ekonomska tablica (Tableau économique), izdato 1758. godine u Versaju. Ekonomska nauka je svoj vrhunac postigla sa britanskom klasičnom političkom ekonomijom, čiji su glavni predstavnici: Adam Smit (Smith), Tomas Robert Maltus (Malthus), David Rikardo (Ricardo) i Džon Stjuart Mil (Mill). Ova škola čini koherentan sistem mišljenja, koji započinje sa Adamom Smitom, razvija se sa Maltusom i Rikardom i doživljava kulminaciju i sintezu u djelu Dž. S. Mila. Adam Smit (1723-1790) se smatra rodonačelnikom mikroekonomije, jer u njegovo vrijeme oblast makroekonomije nije bila prepoznata kao takva. Smatra se da je ekonomija kao nauka osnovana tek sa pojavom Smitovog znamenitog djela – Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda (An Inquiry into the Natures and Causes of the Wealth of Nations), poznatijem pod nazivom Bogatstvo naroda, 1776. godine. U ovom svom radu Smit je izložio osnovne principe tržišne ekonomije. Nije slučajno što se knjiga pojavila u isto vrijeme kad i Deklaracija o nezavisnosti SAD-a. On je identifikovao osnovna ekonomska pitanja i probleme koji su značajni i danas. Prvi je pisao o slobodnom djelovanju tržišta, objašnjavajući jedinstveno svojstvo tzv. „nevidljive ruke tržišta“, koja kroz djelovanje pojedinaca iz sebičnih pobuda dovodi do sveopšte dobrobiti. Takođe, u


12

pomenutom djelu dao je prvu ozbiljnu studiju o prirodi kapitala i prikazao istorijski razvoj industrije i trgovine u evropskim državama. David Rikardo (1772-1823) je najpoznatiji predstavnik ove škole poslije Smita. U svom glavnom djelu, Principi političke ekonomije i oporezivanja (Principles of Political Economy and Taxation), Rikardo je iznio nekoliko originalnih pogleda na ekonomiju. Začetnik je radne teorije vrijednosti, po kojoj je ljudski rad jedini stvaralac vrijednosti. Istražujući oblast spoljne trgovine, razvio je teoriju o međunarodnoj trgovini, u okviru koje je osmislio zakon o komparativnim prednostima, ističući važnost nacionalne specijalizacije i slobodu konkurencije u spoljnotrgovinskoj razmjeni. Zalagao se za čvrstu valutu zasnovanu na metalnom novcu. Takođe je dao svoju teoriju rente, koja se zasniva na relativnoj produktivnosti zemlje. Dž. S. Mil spada u najznačajnije mislioce XIX vijeka. On je bio vrstan filozof i ekonomista. Njegovo djelo Principi političke ekonomije (Principles of Political Economy) važilo je za vodeći rad iz političke ekonomije sve do kraja XIX vijeka. Mil je bio reformator, zalažući se za veću ulogu vlade u zaštiti djece i radnika. Mnogo više od drugih „klasičara“, kritikovao je poslovno ponašanje kompanija i zalagao se da upravljanje fabrikama pređe u ruke radničke klase. Kao nadogradnja gledišta klasične političke ekonomije nastaje marksistička politička ekonomija, čiji je utemeljivač njemački filozof, ekonomista i revolucionar Karl Marks (Marx). Marksovo životno delo, Kapital (Das Kapital) predstavlja monumentalnu analizu kapitalističkog sistema. Marks je pisao Kapital skoro četrdeset godina, i u njegovom radu mu je svesrdno pomagao njegov veliki prijatelj Fridrih Engels. Naučni doprinos Marksa ekonomskoj nauci je od neprocjenjive važnosti. U Kapitalu i drugim svojim ekonomskim radovima, Marks je predočio mnogo originalnih pogleda i ideja, na osnovu oštre kritike kapitalističkog načina proizvodnje. Među njegovim najznačajnijim doprinosima posebno se izdvajaju slijedeći:6

dao je osnove istorijskog materijalizma, prema kojem je kapitalizam istorijski društveni sistem, produkt istorijskog razvoja ljudskog društva, zaključivši o nužnosti njegovog prestanka i zamjene drugim, naprednijim društvenim sistemom – komunizmom;

izložio je analizu klasa i klasne borbe u kapitalizmu i svim ranijim društveno-ekonomskim formacijama;

razradio je radnu teoriju vrijednosti, koju su začeli predstavnici klasične političke ekonomije, zagovarajući tezu da je ljudski rad jedini stvaralac vrijednosti;


13

dao je iscrpnu analizu robe, tretirajući je kao društveno-istorijsku kategoriju;

kritikovao je eksploataciju radne snage u kapitalizmu i borio se za bolje uslove rada;

prikazao je detaljnu analizu kretanja i transformacije kapitala iz jednog u drugi oblik;

objasnio je teoriju viška vrijednosti; prikazao je i detaljno objasnio oblike viška vrijednosti i pretvaranje

viška vrijednosti u profit; dao je analizu proste i proširene reprodukcije.

Iako je Marksov rad uglavnom nailazio na neodobravanje, najviše zbog njegovog revolucionarnog angažmana, za buduće generacije ekonomista, bio je presudan. Marks je smatran najuticajnijim misliocem XX vijeka: milioni nezadovoljnih radnika širom svijeta vjerovali su u njegovu doktrinu, nazvanu po njegovom imenu, marksizam, mnoge zemlje su revolucijom zbacile kapitalističke ekonomske odnose i izgrađivale socijalistički društveno-ekonomski sistem sve do sloma Istočnog bloka 1989. godine. Marksovo djelo je bilo, u osnovi, kritika britanske klasične političke ekonomije, tj. kritika kapitalističkog sistema društvene proizvodnje uopšte, što je dovelo do toga da Marksov naučni doprinos bude osporavan i svođen na zanemarljivu mjeru. Osim toga, u njegovoj radikalnoj analizi kapitalističkog sistema građanski ekonomisti su vidjeli veliku opasnost. Stoga je u ekonomskoj teoriji tražen drugačiji pristup, onaj koji bi bio poželjan i afirmativan za kapitaliste i kapitalistički ekonomski i društveni sistem. Kao reakcija na klasičnu ekonomsku misao, sedamdesetih godina XIX vijeka, na scenu stupa neoklasična ekonomska škola, poznata i pod nazivom marginalizam. Godina 1871. jeste godina kada se javlja tzv. marginalistička revolucija. U okviru marginalizma formirane su tri škole: engleska (V. S. Dževons, A. Maršal), bečka (Menger, Vizer) i lozanska (Valras, Pareto). Novina u odnosu na klasičnu školu ekonomista svodi se na to što su neoklasičari (marginalisti) dali naglasak na potrošača, odnosno na subjektivni izbor koji potrošači prave pri kupovini robe. U tom smislu se stavovi neoklasičara razlikuju od stavova klasične škole kada je u pitanju formiranje vrijednosti robe. Sljedeća velika škola ekonomske misli – kejnzijanizam, vezana je za ime Dž. M. Kejnza (Keynes), čija pojava predstavlja nov radikalan pomak u odnosu na dotadašnje ekonomsko naslijeđe. Kejnz je prvi građanski ekonomista koji se ozbiljno pozabavio problemom ekonomskih kriza kapitalizma. Ekonomske


14

krize u kapitalizmu javljale su se periodično od početka XIX vijeka i imale su ciklični karakter. Velika ekonomska kriza, koja je trajala od 1929. do 1933. godine, uzela je svjetske razmjere i nanijela je teške rane kapitalističkom društvenom sistemu. Sve do pojave Kejnza ekonomisti nisu znali kako da riješe problem kriza. Kejnz je dao osnove svoje teorije u svom najpoznatijem djelu „Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca“ (The General Theory of Employment, Interest, and Money), objavljenom 1936. godine. U tom pogledu, značaj Kejnza za razvoj savremene ekonomske misli ogleda se u opšteprihvaćenom makroekonomskom pristupu rješavanja ekonomskih kriza zasnovanog na praćenju tzv. makroekonomskih agregata (agregatna tražnja, agregatna potrošnja, agregatna štednja) i proaktivnoj ulozi države u vidu veće državne potrošnje. Najvažniji Kejnzovi doprinosi su:7

ustanovljenje makroekonomije kao ekonomske discipline; rješavanje problema ekonomskih kriza u kapitalizmu; zaokret od monetarnih ka realnim agregatima; pomak od kratkoročnog ka dugoročnom gledanju na ekonomske pojave.

1.5. Ekonomska nauka danas

Danas postoji mnoštvo ekonomskih škola, među kojima postoje velike i brojne razlike, čak i po osnovnim ekonomskim pitanjima, kao što su pitanja određenosti vrijednosti i cijene proizvoda, kao i izbora između monetarnih ili realnih ekonomskih veličina, mikro ili makroekonomskog pristupa ekonomskim problemima i dr. Među mnogobrojnim savremenim ekonomskim školama i teorijama izdvajaju se sljedeće:

monetarizam (M. Friedman); neokejnzijanizam (J. M. Keynes); teorija igara (Von Neumann, Morgenstern, Nash, Harsanyi); ekonomija ponude (A. Leffer); analitička ekonomija (P. A. Samuelson, J. Hicks, K. Arrow); matematička ekonomija (J. Nash, Harsanyi, L. Klein); ekonometrijska škola (L. Kantorovich, V. Leontief, J. Tinbergen); škola racionalnih očekivanja – RATEX (R. Lucas);


15

ekonomija blagostanja (A. Sen); ekonomija informacija (J. Stiegler); eksperimentalna ekonomija (V. Smith); normativna ekonomska teorija (L. Kantorovich).

Veliki je broj ekonomista u svijetu koji su svojim djelima zadužili današnju ekonomiju. Kada je 1969. godine, Kraljevska švedska akademija nauka donijela odluku da se Nobelova nagrada ubuduće dodjeljuje i istaknutim pojedincima u oblasti ekonomske nauke, ekonomija je dobila svoje veliko i naučno i društveno priznanje. Robert M. Solou (Solow) je dao dragocjen doprinos razumijevanju ekonomskog rasta. On je razradio teoretski okvir koji se može koristiti u analizi faktora koji utiču na ekonomski rast. Solou je predstavio svoj neoklasični model rasta u članku pod naslovom Doprinos teoriji ekonomskog rasta (A Contribution to the Theory of Economic Growth), objavljenom 1956. godine. Solovljev model rasta je matematički model koji opisuje kako porast kapitala stvara veću proizvodnju po stanovniku (per capita). On u model rasta uvodi tehnološki razvoj, objašnjavajući ga kao ključni motor dugoročnog rasta. Ako se pretpostavi kontinuirani tehnološki progres, rast realnih dohodaka će biti determinisan isključivo uticajem tog faktora. Pol Samjuelson je značajno produbio ekonomsku analizu na osnovama kejnzijanske teorije i jedan je od velikih popularizatora ekonomske nauke. Njegov udžbenik Ekonomija, preveden na preko 40 jezika i objavljen u nekoliko desetina izdanja širom svijeta, postao je tako klasičan udžbenik za studiranje ekonomske nauke. Vernon Smit (V. Smith) je postavio temelje eksperimentalne ekonomije. On je razvio sistem eksperimentalnih metoda i uspostavio standarde za konstituisanje laboratorijskog eksperimenta u oblasti ekonomije. Eksperimentisao je sa alternativnim tržišnim institucijama, pokazujući kako prihod koji očekuje prodavac zavisi od izbora aukcijskog metoda. Takođe, prvi je uveo testove u „vazdušnim tunelima”, gdje je moguće vršiti testiranje novih, alternativnih tržišnih formi prije praktičnog uvođenja. Teorija igara je posebno područje ekonomske analize koje se stalno unaprijeđuje i razvija dostignućima mnogih ekonomista. Osnovi teorije igara postavljeni su u monumentalnoj studiji Džona fon Nojmana (von Neumann) i Oskara Morgenšterna (Morgenstern) pod nazivom „Teorija igara i ekonomsko ponašanje“ (Theory of Games and Economic Behavior), objavljenoj 1944. godine. Teorija igara objašnjava ponašanje preduzeća prilikom donošenja strategijskih odluka na tržištu na primjeru duopola ili oligopola. Razvijena su


16

dva tipa igara – nekooperativne i kooperativne igre. Centralni koncept teorije igara je koncept ravnoteže. Dž. Neš (Nash) je razradio koncept nekooperativne ravnoteže, nazvane po njemu Nešova ravnoteža, a to je ona ravnoteža pri kojoj nijedan igrač ne može poboljšati svoju dobit uz zadatu strategiju drugog igrača. Kod nekooperativne ravnoteže svaki igrač bira svoju strategiju bez tajnog pregovaranja, tj. kooperacije. Kod kooperativnih igara pretpostavka je da postoje tajni sporazumi između igrača.

1.6. Odnos ekonomije i drugih nauka

Sve nauke su međusobno povezane u jedinstven sistem nauke. Nauka je dinamički skup klasifikovanog i strukturisanog znanja. Sveopšti sistem nauke podijeljen je prema predmetu i metodologiji na tri velike grupe nauka: prirodne, društvene i humanističke nauke. Ekonomija spada u grupu društvenih nauka. Mnogi je nazivaju i kraljicom društvenih nauka. U istraživanjima privredne stvarnosti, ekonomska nauka koristi naučne teorije i modele, radi otkrivanja određene ekonomske pojave. Ekonomija je povezana sa drugim društvenim naukama. Međutim, sa nekim naukama je povezana više nego sa nekim drugim. Njena povezanost je naročito izražena sa menadžmentom, sociologijom, pravom, matematikom i statistikom. Ekonomija je fundamentalna ekonomska nauka. Ona se prema drugim ekonomskim naukama odnosi kao majka prema kćerkama, jer sve druge ekonomske nauke razvile su se iz ekonomije. Ekonomija za predmet izučavanja ima privredu (ekonomiju) u cjelini, dok se ostale ekonomske nauke bave različitim aspektima i segmentima ekonomije. Među brojnim ekonomskim disciplinama koje se izučavaju danas, pored mikroekonomije i makroekonomije, navešćemo sljedeće:

Politička ekonomija – izučava ekonomske zakone koji upravljaju društvenom reprodukcijom na različitim stupnjevima društvenog razvoja;

Uporedni ekonomski sistemi – izučavaju funkcionisanje različitih ekonomskih sistema u svijetu;

Ekonomska matematika – bavi se proučavanjem ekonomskih problema i pitanja primjenom matematičkih metoda;

Ekonometrija – primjenjuje statističke i matematičke metode u analizi ekonomskih problema;


17

Ekonomska istorija – bavi se istorijskim razvojem ekonomskih kategorija;

Ekonomika preduzeća – istražuje zakonitosti, metode i modele rasta, razvoja i interakcije preduzeća u tržišnoj ekonomiji;

Ekonomska geografija – izučava geografsku distribuciju ekonomskih kategorija;

Međunarodna ekonomija – proučava ekonomske odnose između različitih nacionalnih ekonomija i ekonomskih subjekata na međunarodnom nivou.


18

POGLAVLJE 2. PREGLED (PREDMET) MAKROEKONOMIJE

2.1. Predmet i ciljevi izučavanja makroekonomije

„Makroekonomija je proučavanje ponašanja ekonomije u cjelini“. Odnosno, predmet izučavanja makroekonomije je funkcionisanje privrede. Ona se bavi proučavanjem ekonomskih agregata kojima se izražavaju rezultati proizvodnje, osnovni faktori proizvodnje, nivo međunarodne razmjene, ekonomski rast i razvoj, životni standard, nacionalni računi i dr. Proučavanje ekonomskog ponašanja se zasniva na glavnim komponentama društvenog proizvoda, investicijama i potrošnji, determinantama cijena i najamnina, monetarnoj i fiskalnoj politici, novčanoj masi, budžetu države, kamatnoj stopi, deviznim kursevima i bilansu razmjene sa inostranstvom, nacionalnom dugu.8 Pitanja kojima se bavi makroekonomija i makroekonomisti su: a) Zašto je prosječni dohodak u drugim zemljama viši nego u našoj zemlji? b) Zašto cijene nekad naglo rastu, dok su u drugom periodu stabilne? c) Kako država utiče na rast nacionalnog dohotka? d) Kako država može da održi nisku stopu inflacije i smanji stopu nezaposlenosti i slično? Iz ovog se može zaključiti da su osnovni ciljevi makroekonomije:

1. Smanjiti nezaposlenost; 2. Kontrolisati inflaciju i obezbjediti ekonomsku stabilnost; 3. Povećati stopu ekonomskog rasta i razvoja.

2.1.1. Makroekonomske politike

Država ima više različitih uloga u ekonomijama današnjice. Osnovne aktivnosti države se svode na tri zadatka:9

Obezbjeđenje veće efikasnosti tržišne ekonomije; Ostvarivanje pravednosti u raspodjeli dohodaka; Podsticanje ekonomskog rasta i stabilnosti.


19

Mjere i aktivnosti pomoću kojih država vrši uticaj na ekonomske tokove u jednoj nacionalnoj ekonomiji se mogu definisati kao makroekonomske politike. U različitim vremenskim periodima države mogu imati različite ciljeve koje žele ostvariti putem mjera i instrumenata makroekonomske politike. Osnovne makroekonomske politike su:

Fiskalna politika, Monetarna politika, Razmjena sa inostranstvom; Politika dohodaka.

„Fiskalna politika podrazumijeva proces oblikovanja poreza i javnih izdataka ili rashoda, u cilju neutralisanja dejstva privrednih ciklusa, a sve radi davanja odgovarajućeg doprinosa održavanju rasta pune stope zaposlenosti, bez visoke i nestabilne inflacije.“10 Fiskalna politika može uticati na nivo proizvodnje, zaposlenosti, cijena, platni bilans, preraspodjelu dohotka itd. Fiskalna politika ima dvije strane: javnu potrošnju i javne prihode. Kod nas najznačajnija stavka javnih prihoda su porezi. Postoji veliki broj vrsta poreza: porez na dodatu vrijednost – PDV, porez na dohodak, porez na imovinu, porez na dobit, porez na upotrebu dobara i dr. Osim poreza, značajne stavke javnih prihoda su: takse, carine, akcize, donacije, koncesione naknade i dr. Javni rashodi predstavljaju upotrebu javnih prihoda. Iz javnih rashoda se mora obezbijediti normalno funkcionisanje države. Iz javnih rashoda se finansiraju: državna uprava, unutrašnja i spoljna bezbjednost, sudstvo i tužilaštvo, obrazovanje, zdravstvo, kultura, nauka, sport, investicije, ekologija, socijalna politika, ekonomske intervencije i sl. Fiskalna politika ima tri osnovne funkcije:

Alokativna (poboljšanje tržišne alokacije resursa); Redistributivna (korekcija primarne raspodjele); Stabilizaciona (intervencija države kada prijeti opasnost od krizne

situacije). Monetarna politika predstavlja vrlo kompleksno područje makroekonomije. Ona obuhvata upravljanje nacionalnim novcem, kreditima i bankarskim sistemom putem nacionalne (centralne) banke. Prava priroda monetarne politike odnosi se na puteve kontrole ponude novca od strane centralne banke. Centralna banka ima monopol na emisiju novca. Ona utiče na tržište novca i kratkoročne kamatne stope. Vođenje monetarne politike predstavlja razmatranje


20

centralnih banaka da li treba uticati na nivo kamatnih stopa uzimajući u obzir nove informacije i stanje ekonomije. Razmjena sa inostranstvom podrazumijeva politiku razmjene i politiku upravljanja deviznim tržištem. Politika razmjene se bavi tarifama ili carinama, kvotama i drugim mjerama koje utiču na spoljnotrgovinski bilans jedne zemlje. Devizno tržište se bavi regulisanjem deviznih kurseva. Politika dohodaka se bavi politikom cijena i najamnina. Kad su mogući opasni inflatorni udari, država odgovarajućim mjerama stabilizacione politike iste usporava.

2.2. Vodeće makroekonomske škole

2.2.1. Klasična monetarna teorija

Britanski ekonomisti XVIII, XIX i XX vijeka i njihova učenja su polazište klasične monetarne teorije. Ona počiva na Sejovom zakonu, po kom „svaka ponuda kreira sopstvenu tražnju“, odnosno doprinosi adekvatnoj kupovnoj moći i punoj zaposlenosti. Ovaj sistem podrazumijeva dvostruki mehanizam: jedan je kamatna stopa, a drugi fleksibilnost najamnina. Po ovoj teoriji nedobrovoljna nezaposlenost nije moguća. Ova teorija ima stanovište da će uslovima kad štednja premaši investicije po datoj kamatnoj stopi, štediše biti u mogućnosti da pozajmljuju jeftiniji novac, što će doprinijeti padu kamatne stope i dovesti do rasta investicione potrošnje. Nakon kraha 1929. godine, pokazalo se da ova teorija nije relevantna.

2.2.2. Kejnzijanska teorija

Džon Majnard Kejnz se smatra najvećim ekonomistom XX vjeka. Istorija moderne makroekonomije počinje 1936. godine, izlaskom njegove knjige „Opšte teorije zaposlenosti, kamata i novca“. On je smatrao da ponuda rada ne zavisi od realnih najamnina, već da je ona uslovljena realnom najamninom. „On tvrdi, ako padne tražnja za outputom, što implicira pad cijena i rast realnih najamnina, ponuda rada će ostati ista, što će dovesti, konačno, do viška rada involuntary unemployment. Rastući nivo cijena utiče na snižavanje realnih najamnina, tako da rast tražnje za radom obezbjeđuje full-employment nivo.“11


21

Tako je stvorena teorija agregatne tražnje. Nedostatak tražnje, ako uzrokuje pad cijena, će dovesti do pada tražnje za radom, tj. do nedobrovoljne nezaposlenosti. Kejnz je prvenstveno bio dobar monetarni ekonomista. Instalirao je ulogu novca kao „čuvara vrijednosti“ (store of value). To znači da sva dobra koja su proizvedena ne moraju biti prodata, jer se jedan dio novca može zadržati u obliku „money balance“. Kejnzijanizam je obezbijedio teorijski okvir koji se bavio specifičnim faktorima od uticaja na nivo zaposlenosti. Kejnzijanska škola se bavi razmatranjem tražnje makroekonomskih politika. Na prvom mjestu je fiskalna politika koja djeluje preko multiplikatora, radi smanjenja nezaposlenosti i podsticanja privrednog rasta.

2.2.3. Savremena monetarna teorija

U periodu 60-ih i 70-ih godina XX vijeka dolazi do pojave ove teorije. Njen glavni zastupnik je Milton Fridman. Savremena teorija fokusira vezu između količine novca i nivoa cijena na temeljima klasične, ali i monetarne teorije Kejnza. Kejnz je tvrdio da brzina opticaja novca nije konstantna, već zavisi od poteza države, poslodavaca, potrošača i njihovog ponašanja. Monetaristi misle da je glavni pokretač novac i da svaka promjena cijena zavisi od promjene količine novca u opticaju, ali tvrde da je brzina opticaja konstantna. Takođe, tvrde da će u dugom roku stopa promjena cijena biti jednaka stopi rasta ponude novca manje stopa rasta outputa.12 Oni se suprotstavljaju državnoj intervenciji u cilju stabilizacije ekonomije. Kejnzijanska makroekonomija je fokusirala problem nezaposlenosti, dok su klasična i moderna akcenat dale na cijene i inflaciju.

2.2.4. Nova klasična škola

Nova klasična škola razvila se 70-ih godina prošlog vijeka. Njena uporišta čine tri osnovne pretpostavke:

Ekonomski agenti donose optimalne odluke, što podrazumijeva upotrebu svih raspoloživih informacija;

Odluke su racionalne, pretpostavlja se da će ljudi razumjeti sve što država svojom politikom preduzima, pa da neće biti prevareni;


22

Tržišta su čista, jer se ne vidi razlog zbog kojeg bi radnici ili firme odgodili prilagođavanje cijena i najamnina.

Na osnovu ovih pretpostavki, zaključuje se da nema nedobrovoljne nezaposlenosti, jer svako ko je nezaposlen treba da ponudi nižu najamninu, kako bi bio atraktivan na tržištu rada. Danas vodeći makroekonomisti govore o sedam vodećih makroekonomskih škola. Njihova osnovna načela su predstavljena u sljedećoj tabeli:

Škola Ciklusi Cijene Tržište Ravnoteža Vrijeme Pravila/ prava

Kejnzijanci Fluktuacije

izdataka Relativno

rigidne Slabo

Nedovoljna zaposlenost

Kratak rok prava

Monetaristi Monetarni poremećaj

Fleksibilne Snažno Čišćenje

tržišta Kratak i dugi rok

pravila

Novi klasičari br. 1

Monetarni poremećaj

Izuzetno fleksibilne

Veoma snažno

Čišćenje tržišta

Dug rok = kratkom

pravila

Novi klasičari br. 2

Tehnološki šokovi

Ekstremno fleksibilne

Veoma snažno

Čišćenje tržišta

Dugi rok = kratkom

pravila

Novi kejnzijanci

Šokovi ponude i tražnje

Rigidnost cijena

Sporo Nevoljna

nezaposlenost Uglavnom kratak rok

neodređeno

Novi austrijanci

Monetarni poremećaj

Fleksibilne Snažno Tendencije ka

ravnoteži Kratak i dugi rok

pravila

Postkejnzijanci Fluktuacije

izdataka Rigidne cijene

Vrlo slabo

Nedovoljna zaposlenost

Kratak rok prava

Prilog 1. Makroekonomske škole13

2.3. Glavne makroekonomske varijable

Glavne makroekonomske varijable, kojima se prati stanje u jednoj privredi ili ekonomiji, su: bruto domaći proizvod (BDP), nezaposlenost i inflacija.

2.3.1. Bruto domaći proizvod (BDP)

Krajem Drugog svjetskog rata su sastavljeni računi nacionalnog dohotka. Mjera ukupnog proizvoda u računima nacionalnog dohotka je bruto domaći proizvod.


23

Postoje tri osnovne definicije BDP-a u jednoj privredi:

1. BDP je vrijednost finalnih proizvoda i usluga proizvedenih u privredi tokom datog razdoblja, a to je najčešće jedna godina;

2. BDP je zbir dodane vrijednosti u privredi tokom jednog razdoblja. Pojam dodana vrijednost predstavlja vrijednost u proizvodnom procesu nekog dobra umanjena za vrijednost dobara koja se koriste u proizvodnji datog dobra. Ta dobra koja se koriste u proizvodnji nekog drugog dobra se zovu intermedijarna dobra;

3. BDP je zbir dohodaka u privredi tokom određenog perioda.

Primjer: BDP ćemo jednostavno objasniti na primjeru dva proizvođača: proizvođač kakaoa i proizvođač čokolade.

Proizvođač kakaoa (P1) Proizvođač čokolade (P2) Prihodi od prodaje 100 KM 250 KM

Troškovi 70 KM 180 KM Najamnine 70 KM 80 KM

Profit 30 KM 70 KM

Prilog 2. Bruto domaći proizvod Proizvođač P1 proizvodi kakao, a pri tom koristi neophodnu radnu snagu i mašine. Prodaje kakao za 100 KM, plaća radnike 70 KM i ostaje mu profit od 30 KM. Proizvođač P2 kupuje kakao, koristi ga u proizvodnji čokolade (uz radnu snagu i mašine). Prihod od prodaje čokolade je 250 KM. Od tih 250 KM, platio je nabavku kakaoa 100 KM, plate radnicima 80 KM, a ostavio je profit u iznosu od 70 KM. Po prvoj definiciji, BDP iznosi 250 KM. Prihod od prodaje je 250 KM, od toga troškovi su 150 KM (najmnine 70+80 KM) + 100 KM profit (30+70 KM). Zašto BDP nije 350 KM? Odgovor je: zato što je prihod od kakaoa (100 KM) već sadržan u čokoladi, te on predstavlja intermedijarno dobro u proizvodnji čokolade. Po drugoj definiciji, dodana vrijednost od strane proizvođača čokolade jednaka je vrijednosti čokolade minus vrijednost kakaoa korištenog u proizvodnji: 250 KM – 100 KM = 150 KM. Ukupna dodana vrijednost ili BDP je 150 KM + 100 KM = 250 KM. Po trećoj definiciji, od 100 KM vrijednosti dodane od prozvođača kakaoa, 70 KM ide radnicima (dohodak od rada), a 30 KM je profit (kapitalni dohodak). Od 150 KM dodane vrijednosti proizvođača čokolade, 80 KM je dohodak od


24

rada, a 70 KM je kapitalni dohodak. Ukupno, dodana vrijednost iznosi 250 KM (100 KM + 150 KM), od čega je dohodak od rada 150 KM (70 KM + 80 KM), kapitalni dohodak je 100 KM (30KM + 70 KM).

2.3.1.1. Nominalni i realni BDP

Nominalni BDP predstavlja zbir količina proizvedenih finalnih dobara pomnoženih sa njihovim tekućim cijenama. Po ovom se može zaključiti da tokom vremena nominalni BDP raste jer se proizvodnja dobara vremenom povećava, a i cijene većine dobara rastu tokom vremena. Realni BDP predstavlja zbir količina finalnih dobara pomnoženih sa stalnim cijenama. Nominalni BDP se naziva i dolarski BDP ili BDP u tekućim dolarima. Realni se naziva BDP u terminima dobara, BDP u stalnim dolarima. Na jednostavnom primjeru ćemo objasniti nominalni i realni BDP. Upotrijebićemo opet proizvođača čokolade i, recimo, period od tri godine. Godina Količina čokolade Cijena čokolade Nominalni BDP 2010. 100 3 KM 300,00 KM 2011. 200 4 KM 800,00 KM 2012. 300 5 KM 1.500,00 KM

Prilog 3. Nominalni BDP

Iz navedene tabele vidimo kako BDP raste iz godine u godinu, jer vremenom raste i količina proizvodnje, ali i cijena. Da bismo izračunali realni BDP trebamo uzeti cijenu iz jedne godine kao zajedničku za proizvodnju u svim godinama. Mi ćemo, recimo, uzeti zajedničku cijenu od 4 KM iz 2011. godine. Godina Količina čokolade Cijena čokolade Realni BDP 2010. 100 4 KM 400,00 KM 2011. 200 4 KM 800,00 KM 2012. 300 4 KM 1.200,00 KM

Prilog 4. Realni BDP

Iz ovog primjera se vidi da je realni BDP „realniji“ pokazatelj. Nivo realnog BDP-a jeste različit u svakoj godini, ali je stopa promjene iz godine u godinu ostala ista.


25

BDP deflator daje prosječnu cijenu proizvoda, odnosno finalnih dobara proizvedenih u jednoj ekonomiji. BDP predstavlja odnos nominalnog i realnog BDP-a.

P = nominalni BDP/realni BDP. Iz ovog slijedi: Nominalni BDP = BDP deflator pomnožen sa realnim BDP-om. BDP deflator daje prosječnu cijenu proizvodnje finalnih dobara proizvedenih u jednoj ekonomiji. BDP po stanovniku = BDP/broj stanovnika Životni standard dat je razvojem domaćeg proizvoda po stanovniku, a ne ukupnim domaćim proizvodom zemlje. Konvergencija predstavlja nivo BDP-a po stanovniku, koji se između zemalja približi tokom vremena, smanjujući jaz između sebe. Zemlje koje su u početku zaostajale, rasle su brže, smanjujući raskorak između njih i SAD-a.

2.3.1.2. Indeks potrošačkih cijena

Za mjerenje prosječne cijene potrošnje, koristi se indeks potrošačkih cijena ili CPI (consumer price index). Indeks potrošačkih cijena je tačniji pokazatelj jer:

- Neka dobra nisu prodana potrošačima već preduzećima, vladi i dr., - Dio dobara nije proizveden u zemlji već uvezen.

CPI (Consumer price index) služi za mjerenje prosječne cijene potrošnje. Mjera kupovne moći – PPP – pariteti kupovne moći14 predstavlja kreiranje varijabli između zemalja upotrebom zajedničkog skupa cijena (prosječne cijene različitih zemalja). Takve cijene se zovu cijene u međunarodnim dolarima.

2.3.2. Nezaposlenost

Jedan od najvećih problema sa kojima se suočava svjetska ekonomija je nezaposlenost. Nezaposlenost je gorući svjetski ekonomski i socijalni problem. Sa njim se suočava skoro svaka zemlja u svijetu, uz ozbiljne prijeteće političke implikacije i posljedice. Nezaposlenost je jedan od najtežih ekonomskih problema jer znači izostanak proizvodnje i prihoda, izaziva visoke fiskalne troškove, pridonosi značajnoj razgradnji ljudskog kapitala, povećava nejednakost u društvu, a izaziva i značajna psihološka opterećenja ostavljajući


26

doživljaj beskorisnosti i bezizlaznosti. Ekonomsko stanje u zemlji direktno utiče na nivo zaposlenosti, odnosno nezaposlenosti. Razumljivo, ekonomsko stanje određuje odnose na tržištu rada i način njegovog funkcionisanja. Obzirom da je riječ o tržištu specifičnog faktora proizvodnje, klasične metode ekonomske politike za regulisanje odnosa na tržištu (preko ponude i tražnje) ne mogu se dosljedno primijeniti. Upravo zbog toga tržište rada zahtijeva poseban tretman prilikom postavljanja strategija, vođenja makroekonomske i sektorske politike, kao i posebnu strategiju i politiku rješavanja problema vezanih za njegovo funkcionisanje. Naravno, preduslov za to je ocjena ekonomskog stanja. Zapošljavanje je trošenje čovjekove energije i vremena u procesu proizvodnje. To je radni input u privredi, a u ekonomiji ovaj pojam opisuje stvaranje svih onih dobara i usluga koji po definiciji ulaze u društveni proizvod. Suština zapošljavanja kao proizvodne aktivnosti je činjenica da njime izvođač dobija pravo na dohodak. Zapošljavanje je minimum ponude rada i tražnje rada. To je broj radnika koji poslodavci traže ili broj radnika koji mogu da rade za datu najamninu. Puna zaposlenost postoji onda kada svi koji imaju znanja - vještine i žele posao, su zaposleni. Frikciona nezaposlenost:15 proizvodne mogućnosti društva tada su potpuno iskorišćene i nezaposlenost je na minimumu frikcione nezaposlenosti – privremeno su nezaposleni samo oni radnici koji prelaze s jednog na drugi posao (oko 5-6% ukupne radne snage). Održavanje zaposlenosti na ovom frikcionom minimumu vezuje se i za stopu nezaposlenosti koja ubrzava inflaciju. Strukturna nezaposlenost: na kratak rok optimalna količina kapitala je fiksna (stok kapitala) i to je gornja granica ponude rada koju jedna privreda može apsorbovati na kratak rok. Ukoliko raspoloživa ponuda rada nadmaši ovu granicu tada se javlja strukturna nezaposlenost koja se može umanjiti ili otkloniti: a) promjenama u strukturi ili veličini stoka kapitala; b) promjenama kvaliteta ponude rada koja se razlikuje od kvaliteta tražnje za radom kroz obrazovanje, kvalifikacije i prostornu realokaciju. Nedovoljna zaposlenost ne mora se ispoljiti u formi otvorene nezaposlenosti. Nezaposlenost se na mnogo različitih načina može prikriti: a) potencijalni radnici mogu biti potpuno izvan ponude rada, jer su „penzionisani“, „kućne pomoćnice“, „studenti“, mogu početi da rade ukoliko se tražnja za radom poveća, tzv. „obeshrabreni radnici“ za koje je teško ustanoviti koliko ih se nalazi u pojedinim kategorijama nezaposlenosti; b) radnici i dohoci mogu biti podijeljeni na pojedine radnike i to tako da svako radi manje sati, dana, ili manje intenzivno (dioba posla u poljoprivredi zbog viška ponude rada, kada je ograničena ponuda zemlje); c) „nedovoljna zaposlenost“ u niskoproduktivnim i inferiornim djelatnostima.


27

Svi radnici se ne suočavaju sa jednakom vjerovatnoćom sa nezaposlenošću, a to zavisi od dva faktora:16

čiste diskriminacije (npr. odluke poslodavaca da ne zapošljavaju mlade, žene, pojedinačne etničke grupe) i

racionalne diskriminacije (npr. prethodno eliminisanje pojedinih kategorija iz kruga onih koji konkurišu za posao da bi se smanjili troškovi).

Unutar grupe nezaposlenih izdvajaju se četiri podgrupe:

novopridošlice, ponovni aplikanti za posao, radnici koji su napustili posao i radnici koji su izgubili posao.

U zemljama u razvoju ograničen broj ljudi može primati neki oblik naknade za nezaposlenost. U tim uslovima samo mali broj ljudi sebi može dopustiti da budu nezaposleni na duže vrijeme. Veliki dio populacije mora biti uključen u neku ekonomsku aktivnost ma koliko ona bila neadekvatna. Stopa nezaposlenosti se definiše kao odnos broja ljudi koji su nezaposleni i broja ljudi u radnoj snazi:

u = U/L stopa nezaposlenosti = nezaposleni/radna snaga

Stopa nezaposlenosti pokazuje da li je jedna ekonomija iznad ili ispod nivoa normalne aktivnosti. Odnos između promjene nezaposlenosti i BDP-a postoji u mnogim zemljama. Taj odnos se zove Okunov zakon po ekonomisti Arturu Okunu.


28

Prilog 5. Okunov zakon

Ovaj odnos pokazuje da rast BDP-a utiče na pad ili smanjenje stope nezaposlenosti, odnosno da pad BDP-a utiče na rast stope nezaposlenosti. To znači da porast obima proizvodnje u jednoj ekonomiji zahtijeva povećanje obima radne snage, što u konačnom utiče da stopa nezaposlenosti opada, jer raste zaposlenost. U suprotnom, ako BDP stagnira ili opada, znači da se privredna aktivnost u datoj ekonomiji smanjuje, obim proizvodnje opada, što dovodi do viška radne snage, odnosno gubitka posla i, samim tim, povećanja stope nezaposlenosti.

2.3.3. Inflacija

„Inflacija predstavlja prosto rast opšteg nivoa cijena. Drugim riječima, inflacija predstavlja takvu vrstu monetarne pojave, kod koje dolazi do pojave veće količine papirnog novca u prometu nego što je potrebno, dolazi do smanjenja vrijednosti novca, a povećanja cijena robe. Inflacija dovodi do poremećaja ekonomskih tokova i ometa rast i razvoj”. Inflacija može biti jednokratna pojava. Primjer jednokratne inflacije je nastanak ”prvog naftnog šoka” 1973. godine, kada je cijena sirove nafte četvorostruko poskupila. Mnoge zemlje nisu mogle brzo da se prilagode ovako brzom i enormnom skoku cijena nafte i ušle su u zonu visoke inflacije. Treba napomenuti da se 1979. godine desio i ”drugi naftni šok” sa ponovnim porastom već visokih cijena nafte. No, njega su mnoge zemlje lakše podnijele nego prvi iz 1973. godine.17 Međutim, naspram jednokratne (okrutne) inflacije


29

imamo i zemlje sa hroničnom inflacijom u kojima ovakva vrsta spoljnih šokova pogoršava i inače loše stanje na tržištu koje je nastalo iz sasvim drugih razloga. Dalje, prema stepenu porasta cijena na godišnjem nivou razlikujemo nisku, umjerenu, visoku i hiperinflaciju. Kod niskih inflacija godišnji porast cijena ne prelazi jednocifreni broj. Umjerene inflacije ima tamo gdje mjesečni porast cijena ne prelazi jednocifreni broj. Umjerena inflacija je tamo gdje mjesečni porast cijena ne prelazi jednocifreni broj, ali se na godišnjem nivou akumulira inflacija od 100% porasta cijena. Ima i onih visokih inflacija kod kojih mjesečni porast cijena prelazi jednocifreni broj i gdje ukupni godišnji rast cijena prelazi 100%. U ekstremnim slučajevima gdje mjesečna stopa inflacije prelazi 50% kažemo da imamo hiperinflaciju. “SFRJ je doživjela hiperinflaciju u decembru 1989. godine kada je, strogo posmatrano, hiperinflacija trajala samo jedan mjesec. SRJ je ušla u hiperinflaciju u februaru 1992. godine i u njoj se nalazila čitava 24 mjeseca, sve do 24. januara 1994. godine. Tada je postignuta druga najveća na svijetu hiperinflacija gdje je u posljednjem mjesecu rast cijena iznosio 313 miliona %.”18 U stvarnosti, ljudi najčešće griješe u predviđanju stope inflacije i nisu u mogućnosti da joj se prilagode. Što je stopa inflacije veća i uz to više fluktuira, tu su problemi redistribucije dohotka, neizvjesnost o smanjenju investicija, teškoće u platnom bilansu, veći, ozbiljniji i teži. Takođe, inflacija uzrokuje opštu neizvjesnost, posebno u poslovnom svijetu. Neizvjesnost je utoliko veća ukoliko stopa inflacije više fluktuira, a fluktuacije su veće što je stopa inflacije viša. U takvim okolnostima nijedna ekonomska kalkulacija se ne može tačno napraviti. Preduzeća su neodlučna i obeshrabljena za dalja ulaganja. To će smanjiti stopu privrednog rasta. S druge strane, nastojanje ekonomske politike da redukuje stopu inflacije, može istovremeno voditi daljoj redukciji stope privrednog rasta, posebno u kratkom roku. Kada privredu jedne zemlje opterećuje relativno visoka inflacija, proizvodi koje izvozi biće skuplji i zbog toga manje konkurentni na svjetskom tržištu. Proizvodi koji se uvoze biće znatno jeftiniji nego isti domaći proizvodi. Izvoz će da opada, a uvoz da raste. Ipak, ukoliko je stopa inflacije jednocifrena, troškovi inflacije mogu biti relativno mali. Međutim, ako inflacija izmakne kontroli i razvije se u hiperinflaciju, same osnove privrede se dovode u pitanje. Inflacija nastaje kao posljedica deficita javne potrošnje na budžetskom računu i deficita platnog bilansa na računu tekućeg plaćanja sa inostranstvom. Pojava inflacije je veoma starog porijekla, smatra se da se ona pojavila još u antičkom dobu, zatim u Vizantijskom carstvu kada je došlo do opadanja vrijednosti rimske novčane jedinice. Tokom XVI vijeka poznato je slabljenje vrijednosti novca i rast cijena u cijeloj Evropi, kao i tokom Napoleonovih ratova za vreme Francuske revolucije. Potom imamo veliki skok cijena i


30

novčanog opticaja u Americi za vrijeme građanskog rata od 1861-1865. godine, kada je prvi put upotrijebljena riječ inflacija. Ove pojave su u tom vremenskom periodu imale privremen karakter, a tek poslije Prvog svjetskog rata postaju stalni pratilac ekonomskog života pa se sa pravom kaže da je XX vijek vijek inflacije i da ona predstavlja opštu pojavu kako razvijenih tako i nerazvijenih zemalja i opšti svjetski problem. O inflaciji u ekonomskoj literaturi napisano je mnogo pa imamo mnogo različitih mišljenja o tome šta je to inflacija, koji su njeni uzroci i kakve su njene posljedice. Inflacija je veoma složena i kompleksna pojava koja prožima čitav ekonomski sistem, a s obzirom na to da svaka zemlja ima specifičnu privredu onda su i uzroci koji je izazivaju raznovrsni i specifični. To je i jedan od razloga što danas ne postoji jedna opšteprihvaćena naučna teorija inflacije. Inflacija je povećanje novčanog opticaja preko one količine koja održava opšti nivo cijena na dosadašnjoj visini. Iz ove definicije proizilazi da povećanje novčanog opticaja ne mora da izazove povećanje cijena, odnosno inflaciju. U njoj se ističe da ako postoje neiskorišćeni faktori proizvodnje, porast novčanog opticaja neće izazvati porast opšteg nivoa cijena jer će se dopunski kupovna snaga iskoristiti za angažovanje slobodnih kapaciteta koji će povećati ponudu robe na tržištu, tako da će se održati ravnoteža između ponude i tražnje. Oni smatraju da je inflacija dinamički stav, jer čim se povećanje opticaja novca zaustavi i cijene ustale, inflacija prestaje. Inflacija je ekonomsko finansijska pojava izazvana poremećajima ravnoteže u faktorima proizvodnje, a njena posljedica jeste povećanje novčanog opticaja emisijom novčanica i kreditnog novca bez odgovarajućeg pokrića u metalu ili proizvodima. Inflacija je, prije svega, ekonomska pa tek onda finansijska pojava, zatim uzroke traži u realnim ekonomskim faktorima u proizvodnji, i ističe se štetno dejstvo na radničku klasu i siromašnije slojeve. Postoje mnogobrojne različite teorije inflacije, ali njihova zajednička karakteristika jeste njihov stav da se inflacija dovodi u vezu sa porastom visine cijena i opadanjem kupovne moći stanovništva. Međutim, ovdje se dalje mogu postavljati pitanja različitog intenziteta pojedinih inflacija, različitih vremena trajanja, različitih uzroka i posljedica. Shodno tome, veoma je teško dati jednu preciznu definiciju inflacije koja bi važila za sve slučajeve inflacija poznatih u istoriji. Ako bi inflaciju posmatrali nezavisno od ostalih ekonomskih kretanja onda bi ona predstavljala čist monetarni poremećaj i njen uzrok bi bila prekomjerna količina novca. Međutim, mora se prihvatiti da inflacija predstavlja poremećaj cjelokupne ekonomije i da su uzroci koji je izazivaju veoma različiti.


31

2.3.3.1. Vrste inflacije

Razlikujemo više vrsta inflacije, zavisno od stanovišta od kog se polazi, poput porijekla, intenziteta, vremena trajanja i stepena državne intervencije za njeno suzbijanje.19 Ako za kriterijum uzmemo porijeklo onda razlikujemo dvije vrste:

Domaća inflacija, Inostrana (uvozna) inflacija.

Poznato je da se inflacija može prenijeti iz inostranstva, a koliki će uticaj biti zavisi od stepena razvijenih ekonomskih odnosa određene zemlje sa inostranstvom kao i zavisnosti od uvoza reprodukcionog materijala itd. Ukoliko se inflacija posmatra sa aspekta intenziteta razlikujemo:

Latentne (puzajuće) - postoje onda kada se nivo cijena dužeg vremenskog perioda lagano, ali neprekidno kreće naviše i iznosi od 5% godišnje. Smatra se da ova inflacija ima pozitivno dejstvo na porast proizvodnje i na cjelokupnu privrednu aktivnost zemlje. Međutim, praksa većine zemalja je pokazala da je teško, gotovo nemoguće, držati rast cijena u rasponu od 5-10% godišnje.

Srednje - kod srednjih inflacija cijene se povećavaju od 11-30% godišnje. Njih je moguće obuzdavati primjenom različitih kontrolnih mjera. U današnjim uslovima ih smatramo podnošljivim.

Galopirajuće (hiperinflacije) – razvijaju se veoma brzo pri čemu je porast nivoa cijena prešao granicu od 30% godišnje sa stalnom tendencijom daljeg porasta, pri čemu kontrolne mjere države ne uspijevaju da održe ovaj rast, tako da dolazi do raspada novčanog sistema. One su obično počinjale sa ratovima, dobijale određeno ubrzanje za vrijeme ratnog stanja i završavale se sa raspadom novčanog sistema neposredno poslije rata.

Primjeri su: Njemačka poslije Prvog svjetskog rata i Jugoslavija u vrijeme krize u posljednjoj deceniji XX vijeka. S obzirom na dužinu trajanja, dijelimo ih na:

Sekularne - imaju najslabiji intenzitet, ali najduže traju;


32

Jednokratne - traju relativno kratko vrijeme, odnosno zaustavljaju se čim prestane dejstvo uzroka koje ih je izazvalo, na primjer povećanje plata, elementarne nepogode i slično;

Hronične - traju dugo i imaju jak intenzitet. Prema stepenu državne intervencije, inflacije dijelimo na:

Slobodne (otvorene) - država ne preduzima nikakve mjere za njihovo suzbijanje;

Prigušene (kontrolisane) - država preduzima niz mjera u cilju suzbijanja.

Danas gotovo da ne postoji ni jedna država koja ne preduzima ni jedan niz mjera u cilju suzbijanja inflacije.

2.3.3.2. Uzroci inflacije

Dugo vremena se smatralo da je monetarna ekspanzija, odnosno povećanje količine novca u opticaju, osnovni uzrok inflacije pa se iz tog razloga najveća pažnja i poklanja kreditnoj politici i stanju bilansa plaćanja. Danas se sve više ističe uticaj novčane tražnje na inflaciju i analiziraju uzroci koji utiču na njeno plaćanje. Tako se i počeo širiti krug uticaja koji utiču na inflatorna kretanja pa se shodno tome i razvila teorija koja uzroke inflacije vidi u prekomjernoj tražnji. Osnovne grupe uzroka inflacije su:

1. Inflacija izazvana efektivnom novčanom tražnjom, nastaje usljed prekomjernog kreiranja bankarskog kredita i politike otvorenog tržišta. Do porasta kredita najviše dolazi zbog zaduživanja države kod centralne banke radi finansiranja ratnih potreba, poslijeratne obnove i izgradnje države. Danas je zaduživanje države kod centralne banke, kao i finansiranje deficita iz ovih izvora, nešto smanjeno. Država nastoji da se zaduži kod stanovništva emitovanjem hartija od vrijednosti, odnosno raspisivanjem raznih zajmova. Jedan od uzroka inflacije jeste i prekomjerno odobravanje kratkoročnih kredita. 2. Inflacija izazvana nesrazmjernim rasporedom nacionalnog dohotka nije rijedak slučaj. Prva raspodjela na tržištu vrši se preko cijena roba i usluga, a druga raspodjela, odnosno preraspodjela nacionalnog dohodka, vrši se između privrednih jedinica i društveno političkih zajednica i to preko lične, opšte i investicione potrošnje. Ukoliko bi se, na primjer, povećala investiciona potrošnja onda bi se smanjili dijelovi koji se izdvajaju za ličnu i opštu potrošnju. U tom slučaju, povećana potrošnja jedne agregatne veličine izazvaće


33

povećanje cijena, a shodno tome se smanjuje kupovna moć novca, odnosno smanjuje se realna potrošnja ostalih kategorija. Međutim, ne treba shvatiti da će svako povećanje jedne agregatne veličine, na primjer budžetske i lične, izazvati inflaciju. Primjera radi, ako dođe do novčanog povećanja ličnih dohodaka paralelno sa povećanjem produktivnosti rada, onda sasvim sigurno neće doći do povećanja inflacije. Isti je slučaj ako lični dohoci porastu, a srazmjerno sa njima se smanji opšta ili lična potrošnja. Kada je riječ o opštoj ili budžetskoj potrošnji smatra se da njeno povećanje može, ali i ne mora, biti uzrok inflacije. Primjera radi, ako je to povećanje srazmjerno povećanju dohotka ne mora doći do inflacije. Smatra se da povećano oporezivanje može čak i smanjiti inflatorne pritiske, ali samo u slučaju ako se ovi prihodi dezaktiviraju ili, kako se to u praksi vrlo često kaže, da se budžetski viškovi zamrzavaju. Međutim, problem je što se vrlo često sa povećanjem oporezivanja povećavaju i troškovi proizvodnje što dovodi do povećanja cijena roba, a što, po pravilu, pada na teret potrošača. Postoji shvatanje da investicije ne mogu biti uzrok inflacije. Smatra se da čim se izdvoje određena novčana sredstva za finansiranje neke nove investicije znači da će se angažovati i određeni faktori proizvodnje, prije svega radna snaga i kapitalna dobra. Ukoliko ove nove investicije povećaju proizvodnju, količinu robe kao i ponudu robe na tržištu onda će inflatorni pritisci biti manji. Ukoliko tržištu ne daju traženu robu i predstavljaju promašaj onda su inflatorni pritisci veći. 3. Inflacija izazvana smanjivanjem robnih rezervi usljed, na primjer, smanjenja poljoprivredne proizvodnje, energetskih izvora, neophodnih sirovina, prirodnih nepogoda itd. Poznato je da će izvoz robe sa jedne strane smanjiti ponudu robe, ali isto tako uvoz sa jedne strane će povećati ukupnu ponudu i u tom slučaju on može biti uzrok inflacije. To je tzv. uvozna inflacija koja se javlja usljed povećanja cijena reprodukcionog materijala na inostranom tržištu pa će uvoz te robe povećati troškove proizvodnje što će inflatorno djelovati na opšti nivo cijena u zemlji.

2.3.3.3. Uloga inflacije u ekonomiji

Jedan od efekata inflacije jeste da generalno inflatorno okruženje obeshrabruje spuštanje cijena roba i usluga, i posebno nadoknade za radnu snagu, tako da postaje lakše prilagođavanje relativnih nivoa cijena. Cijene mnogih proizvoda imaju po svojoj prirodi tendenciju da rastu vremenom, tako da napori da se monetarnom ili drugom politikom održi stanje nulte inflacije (konstantnog nivoa indeksa cijena) imaju veoma negativan efekat, u smislu pada cijena, prodaje, prihoda i konačno nivoa zaposlenosti, na druge privredne


34

grane. S toga mnogi ekonomisti i privrednici smatraju da umjeren nivo inflacije „podmazuje točkove privrede“. Mjere kojima se održava potpun nivo stabilnosti cijena mogu takođe voditi do deflacije, koja može biti izuzetno destruktivna, i dovesti do bankrota i recesije, čak i depresije. Velika depresija 1929. godine u SAD-a bila je velikim dijelom izazvana krutom federalnom monetarnom politikom. Mnogi u finansijskim krugovima smatraju da je „skriveni rizik“ od inflacije podsticaj da se raspoloživi kapital investira, kroz dužničke, vlasničke papire, ili direktno, umjesto jednostavne i neproduktivne akumulacije. Sa ove tačke gledišta, inflacija je tržišni izraz takozvane vremenske vrijednosti novca.20 Inflacija predstavlja neizvjesnost u pogledu vrijednosti novca u budućnosti. Iznad ovih, generalno relativno niskih nivoa, inflacija se smatra sve štetnijom po ekonomiju, kroz efekat „diskontovanja“ prethodno obavljenih ekonomskih aktivnosti. Posebno, kako je inflacija često rezultat akcija vlade usmjerenih na povećanje količine novca u opticaju, njen doprinos inflatornom okruženju postaje de fakto porez na držanje novca, štednju. Kako inflacija raste, ovaj „porez“ na štednju raste i ohrabruje trošenje i pozajmljivanje, što povećava brzinu kruženja novca i kamatne stope, što samo utvrđuje i dodatno podiže inflatorni pritisak, i konačno stvara začarani krug.

2.3.3.4. Posljedice inflacije

Posljedice su brojne. Povećana nesigurnost obeshrabruje investicije i štednju. Dolazi do preraspodjele prihoda i bogatstva. „Kao prvo, prihodi će biti preraspoređeni od učesnika u ekonomiji koji zavise od fiksnih prihoda (npr. korisnici penzija, socijalnih davanja, dečijih dodataka itd.), ka onima koji zavise od operativnih prihoda ili plata, koji mogu držati korak sa inflacijom. Drugo, na sličan način, ako poverioci iz raznih razloga nisu u stanju da se prilagode inflaciji, bogatstvo će biti preraspoređeno od poverilaca fiksiranih obligacija ka dužnicima.“21 Tipičan primjer, kada je vlada neto dužnik, kao što je obično slučaj, na ovaj način se ovaj dug smanjuje preraspodjelom realnog novca ka vladi. Ovo je poznato kao „inflatorni porez“ i uzrok je mnogih palih ekonomija u hiperinflacijama zbog neodgovornih vlada. Dolazi do spoljnotrgovinskog rizika, tj. ako je domaći nivo inflacije viši od spoljnog, ovo će oslabiti spoljnotrgovinski balans, a zatim i valutni kurs. „Troškovi izlizanih đonova“ - Kako inflacija obezvrijeđuje gotov novac, učesnici u privredi će generalno težiti tome da u svakom trenutku drže što manje efektivnog novca, što će donijeti dodatne realne transakcione troškove.


35

(Ovaj naziv se odnosi, u suptilnoj šali, na troškove zamjene đonova na cipelama koje se izližu zbog čestih odlazaka do banke). „Troškovi menija“- Cijene koje se često mijenjaju takođe imaju svoje realne troškove, kao, na primjer, restorani koji često moraju da mijenjaju menije. Tokom hiperinflacije u SRJ 1993. godine ovakvim se troškovima, samo donekle, stalo na put uvođenjem „bodova“ kao nezvanične valute, čija je vrijednost bila obično vezana za kurs njemačke marke na crnom tržištu. I, konačno, hiperinflacija koja se dešava kada se porast inflacije potpuno otrgne kontroli i na veoma brutalan način ometa normalno funkcionisanje ekonomije i njene sposobnosti da proizvodi.

2.3.3.5. Odnos inflacije i nezaposlenosti

Odnos između inflacije i nezaposlenosti se zove Filipsov odnos, a kriva koja pokazuje taj odnos Filipsova kriva. Taj odnos je negativan odnos.

Prilog 6. Filipsova kriva Ovaj grafikon pokazuje kada stopa nezaposlenosti opada, tj. kad je niska, inflacija ima tendenciju rasta, i obrnuto, kada stopa nezaposlenosti raste, inflacija opada. To se može objasniti tako, kad je prvi slučaj u pitanju, da raste privredna aktivnost, sve više radne snaga se zapošljava, zarađuje dohodak i na tržištu je prisutan porast količine novca, što dovodi do smanjenja njegove vrijednosti, odnosno inflatornih efekata. U suprotnom slučaju, pad privredne aktivnosti dovodi do smanjenja broja radnih mjesta, tj. povećanja stope nezaposlenosti, što


36

dovodi do smanjenja količine novca na tržištu, a samim tim povećanja njegove vrijednosti, što dovodi do pada inflacije.


37

POGLAVLJE 3. AGREGATNA PONUDA I AGREGATNA TRAŽNJA

3.1. Agregatna ponuda

Da bi lakše pratili i analizirali makroekonomske varijable, koje smo obradili

u prethodnom poglavlju, sad ćemo pojasniti pojmove agregatne ponude (AS – Aggregate Supply) i agregatne tražnje (AD - Aggregate Demand). Agregatna ponuda i agregatna tražnja predstavljaju dvije različite strane ukupnog bruto domaćeg proizvoda jedne zemlje. Agregatna ponuda predstavlja ukupan BDP sa aspekta proizvodnje i ponude, dok agregatna tražnja predstavlja ukupan BDP, ali sa aspekta ukupne potrošnje. Agregatna ponuda predstavlja ukupnu količinu dobara i usluga koja se u jednoj ekonomiji (privredi) proizvedu i prodaju u datom periodu. Agregatna ponuda je uslovljena: opštim nivoom cijena, ukupnim kapacitetom ekonomije (potencijalnom proizvodnjom) i nivoom troškova.

Prilog 7. Kriva agregatne ponude (AS) Uz očekivan nivo cijena, porast domaćeg proizvoda (DP) dovodi do rasta nivoa cijena. Na primjer: Porast domaćeg proizvoda vodi do rasta zaposlenosti, a to dalje dovodi do smanjenja stope nezaposlenosti. Niža stopa nezaposlenosti


38

realno vodi do rasta najamnina (nominalno). Porast najamnina dovodi do rasta cijena postavljenih od strane preduzeća, istovremeno i do porasta opšteg nivoa cijena. Porast opšteg nivoa cijena pomiče krivu agregatne ponude prema gore (prilog 8.).

Prilog 8. Učinak nivoa cijena na krivu agregatne ponude

3.2. Agregatna tražnja

Agregatna tražnja odnosi se na ukupnu količinu dobara i usluga koju su različiti sektori u jednoj ekonomiji (potrošači, preduzeća, država i stranci) spremni da potroše u datom periodu. Agregatna tražnja je zbir svih trošenja u jednoj državi u datom periodu. To je ukupna količina proizvodnje koja će biti kupljena na odgovarajućim nivoima cijena. Ona je uslovljena:

opštim nivoom cijena; instrumentima ekonomske politike i egzogenim varijablama.

S obzirom na to da količina proizvedenih i ponuđenih dobara i usluga mora da nađe svoju adekvatnu tražnju, između agregatne ponude i agregatne tražnje mora da postoji ravnoteža. Ukupna suma proizvedenih i ponuđenih dobara i usluga (agregatna ponuda) troši se od strane privrednih subjekata na sljedeći način:


39

1. Domaćinstva uglavnom kupuju potrošna dobra i usluge radi zadovoljavanja svojih ličnih i porodičnih potreba. To predstavlja ličnu potrošnju;

2. Preduzeća nabavljaju kapitalna dobra (opremu, mašine, uređaje i dr.) koja kasnije upotrebljavaju u procesu proizvodnje različitih dobara i usluga. Ovaj dio potrošnje nazivamo investiciona potrošnja, odnosno investicije;

3. Država je, takođe, veliki potrošač. Ona troši i potrošna i kapitalna dobra. Država ulaže u infrastrukturu jedne zemlje (gradi puteve, željeznice, vodovod i sl.), državni organi nabavljaju odgovarajuća dobra i usluge za potrebe vojske, policije, sudstva, za potrebe ministara i poslanika u vladi i skupštini i dr. To je državna ili javna potrošnja;

4. Dio domaćih proizvedenih roba i usluga koji se troši od strane inostranih privrednih subjekata, u inostranstvu. To se naziva neto izvoz i računa se kao neto razlika između izvoza i uvoza.

Tako, postoje četiri osnovne komponente potrošnje koje čine agregatnu tražnju, i to:

Lična potrošnja, Investicije, Državna potrošnja, Neto izvoz – razlika između izvoza i uvoza.

Prilog 9. Kriva agregatne tražnje (AD)


40

Rast cijena uzrokuje pad kupovine jer dohoci ne teže da održe korak sa nivoima cijena – zaostajanje nivoa realne potrošnje (tzv. Efekat realnog bilansa ili Piguov efekat). Porast cijena uzrokuje pad realne vrijednosti dohotka i bogatstva, i pada i potrošnja. Promjena u agregatnoj tražnji posljedica je promjena u ekonomskoj politici. Kretanja i odnosi agregatne ponude (AS) i agregatne tražnje (AD), predstavljaju osnovne funkcije tržišta. Odnosno, sam pojam tržišta se najjednostavnije definiše kao mjesto gdje se susreću ponuda i potražnja. Ponuda i potražnja predstavljaju osnovu tržišnog mehanizma.

Prilog 10. Tržišni mehanizam

Tačka „E“ predstavlja stanje tržišne ravnoteže (ekvilibrijum), što znači da je agregatna ponuda jednaka agregatnoj tražnji. U slučaju porasta cijene na nivo „P1“, dolazi do pada tražnje i pojavljivanja viška ponude na tržištu. Kada cijena padne na nivo „P2“ dolazi do porasta tražnje i na tržištu se javlja manjak. Nivo domaćeg proizvoda određuje:

U kratkom roku godišnja kretanja domaćeg proizvoda su pokretana promjenama tražnje;

U srednjem roku (decenija) na nivo DP-a utiče stanje kapitala, nivo tehnološke opremljenosti i veličina radne snage;

U dugom roku (50 godina i više) faktori koji utiču na nivo DP-a se posmatraju kroz ulogu vlade, stopu štednje i sistem obrazovanja.


41

3.3. Novac, kamatna stopa, finansijska tržišta

“Novac je ono što on čini”(money is what money does). - C.R. McConnell Novac predstavlja krvotok u cirkularnom toku dohotka i izdataka. On je bilo koja roba koja je opšteprihvaćena kao sredstvo plaćanja. Osnovne funkcije novca su:

1. Novac kao sredstvo razmjene; 2. Obračunsko sredstvo – način mjerenja vrijednosti; 3. Sredstvo štednje/akumulacije bogatstva – najpogodniji oblik za štednju; 4. Standard odloženog plaćanja – ugovorena mjera koja omogućuje

potpisivanje ugovora za buduća primanja i plaćanja.

Novac, kao sredstvo razmjene, odvaja akt kupovine od akta prodaje. Kao obračunsko sredstvo, novac se koristi kao način mjerenja vrijednosti. On se postavlja u ulogu prema kojoj se mjere sve ostale stvari u društvu, a da bi se dobila neka relativna vrijednost. Novac predstavlja najlikvidniju vrstu imovine, te je zato i najpogodniji za štednju, odnosno akumulaciju bogatstva. Kao standard odloženog plaćanja, novac je ugovorena mjera koja omugućava potpisivanje ugovora za buduća primanja i plaćanja. Što se tiče formi novca, on može imati četiri oblika:

1. Robni novac; 2. Konvertibilni papirni novac; 3. Proklamovani novac – suštinski bezvrijedan (vrijeme Američke

revolucije), nije postojala obaveza isplate u plemenitom metalu ili nekoj drugoj robi;

4. Savremeni novac – čekovni depoziti kod banaka i drugih finansijskih organizacija.

3.3.1. Centralna banka

U razvijenim tržišnim privredama centralne banke nemaju za cilj postizanje profita već se bave pitanjima likvidnosti nacionalne ekonomije, suzbijanja pojava bankrotstva poslovnih banaka, eliminisanja visokih stopa nezaposlenosti i sprečavanja inflatornih udara. U vezi sa organizacijom centralne banke moguća su tri pristupa: jedinstveni koncept centralne banke, složeni sistem (FED) i supranacionalna centralna banka (monetarna unija, odricanje


42

monetarnog suvereniteta, promocija jedinstvene unije, zajedničke devizne rezerve...). Osnovne funkcije centralne banke su:22

1. Emisiona funkcija (monopol emisija novčanica i kovanog novca); 2. Regulacija kreditnog potencijala banaka i usmjeravanje kreditne

politike; 3. Uloga bankara države; 4. Nadzorna uloga; 5. Garant likvidnosti bankarskog sistema; 6. Upravljanje deviznim rezervama i spoljnim dugom zemlje; 7. Upravljanje deviznim kursom nacionalne valute; 8. Kontrola poslovnih banaka; 9. Usluge državi.

Pasivu banaka čini ono što duguju građanima i preduzećima od kojih su primile sredstva (depoziti po viđenju). Aktivu čine dionice, obveznice koje posjeduju i dani zajmovi i rezerve. Banke su obavezne dio sredstava držati kao obavezne rezerve. Potražnja za primarnim novcem jednaka je potražnji za gotovinom + potražnja za rezervama. Ponuda primarnog novca je pod nadzorom centralne banke.

3.3.1.1. Centralna banka Bosne i Hercegovine

Centralna banka Bosne i Hercegovine osnovana je Zakonom o Centralnoj banci u skladu sa članom 7. Ustava BiH, koji je Aneks IV Dejtonskog mirovnog sporazuma. Zakon je Parlamentarna skupština BiH usvojila 20. juna 1997. godine, a Centralna banka Bosne i Hercegovine počela je zvanično sa radom 1. avgusta 1997. godine. Upravni odbor, kao najviši organ Centralne banke BiH, nadležan je za utvrđivanje monetarne politike i kontrolu njenog provođenja. Takođe, nadležan je za organizaciju i strategiju Centralne banke u skladu sa ovlaštenjima utvrđenim Zakonom. Predsjedništvo BiH imenuje članove Upravnog odbora, koji između svojih članova biraju guvernera na period od šest godina (u skladu sa zahtjevima Evropske unije), a zamjena članova Upravnog odbora može se dogoditi samo pod uslovom da ne poštuju zakonom definisane principe monetarne politike ili da se diskredituju svojim ponašanjem koje je u suprotnosti sa zakonom. U prvih šest godina postojanja guverner Centralne banke bio je stranac, imenovan od strane Međunarodnog monetarnog fonda, a Upravni odbor su


43

činili guverner, kao predsjedavajući i tri člana (dva iz Federacije BiH i jedan iz Republike Srpske). Prvi guverner CBBiH je bio Serge Robert iz Francuske, a njegov nasljednik je bio Peter Nicholl sa Novog Zelanda. Nakon toga, Upravni odbor se, prema Zakonu o CBBiH, sastoji od pet lica koje imenuje Predsjedništvo na period od šest godina. Odbor za guvernera imenuje jednog od svojih članova. Upravu Centralne banke čini guverner i tri viceguvernera imenovana od strane guvernera, uz saglasnost Upravnog odbora. Što se tiče organizacije CBBiH, Zakonom je postavljena tzv. trostepena osnovna struktura i organizacija, koju čine osoblje, menadžment i Upravni odbor CBBiH. Menadžment čine guverner, kao glavni izvršni funkcioner, i tri viceguvernera, koji rukovode jednim od poslovnih sektora CBBiH. U cilju unapređenja rada, kao poseban organizacioni dio CBBiH, uspostavljena je interna revizija ili interna kontrola. Njen zadatak je da redovno priprema izvještaje o radu i prati eventualne propuste u radu i daje preporuke za njihovo otklanjanje, te o tome informiše Upravni odbor CBBiH. Zakon o Centralnoj banci u članu 20. definiše dužnosti glavnog internog revizora. Kancelarija glavnog revizora čini vezu između upravne vlasti (Upravni odbor) i izvršne vlasti (guverner). Centralna banka ima Centralni ured, tri glavne jedinice i dvije filijale. Centralni ured Centralne banke Bosne i Hercegovine je u Sarajevu. Glavne jedinice su: Glavna jedinica Sarajevo, Glavna banka Republike Srpske Banja Luka (GBRS) i Glavna jedinica Mostar. Filijale su: CBBiH Filijala Brčko i Glavna banka RS CBBiH Filijala Pale. Osnovni ciljevi i zadaci CBBiH, utvrđeni zakonom, su sljedeći: - Definisanje i kontrolisanje provođenja monetarne politike Bosne i Hercegovine; - Izdavanje i stavljanje u opticaj i povlačenje iz opticaja novčanica i kovanica, kao i kupovina i prodaja domaće valute - konvertibilne marke za evro po fiksnom kursu 1KM = 0.51129 EUR; - Održavanje stabilnosti domaće valute, na način da njena novčana pasiva (monetarna baza) nikada ne bude veća od ekvivalentnog iznosa (izraženog u KM) rezervi u stranoj konvertibilnoj valuti (EUR), te upravljanje deviznim rezervama na siguran i profitabilan način; - Garantovanje konvertibilnosti domaće valute putem slobodne kupovine i prodaje domaće valute bankama po fiksnom odnosu utvrđenom zakonom za evro; - Potpomaganje, uspostavljanje i održavanje odgovarajućih platnih i obračunskih sistema i vršenje poravnanja platnih transakcija u domaćoj valuti


44

između banaka, putem elektronskog sistema žiro kliringa i bruto poravnanja u realnom vremenu (RTGS – Real Time Gross Settlement); - Koordinisanje aktivnosti entitetskih agencija za bankarstvo, nadležnih za izdavanje licenci za rad bankama i superviziju banaka; - Primanje depozita institucija BiH i depozita entiteta i drugih javnih institucija, ukoliko one to odluče, te vođenje računa rezervi banaka, uključujući kontrolu ispunjenja obaveze držanja obavezne rezerve banaka.23 Centralna banka BiH je svrstana među 16 najtransparentnijih centralnih banaka u svijetu. Inače, transparentnost rada monetarnih institucija predstavlja prezentovanje informacija na takav način da ih javnost može pravilno shvatiti. Odgovornost centralne banke može da se odredi preko tri determinante, a to su jasnoća i preciznost kojom su ciljevi monetarne politike prezentovani i objašnjeni u javnosti, stepen u kojem su odluke plasirane javnosti i u kojem zadovoljavaju date ciljeve, te stepen u kojem je centralna banka u obavezi da objasni prošle odluke. Protivtežu definisanoj nezavisnosti centralne banke predstavlja njena odgovornost i javnost u radu. To podrazumijeva kreiranje odgovarajućih institucionalnih aranžmana kojima se omogućavaju uslovi za efikasnu kontrolu centralne banke od strane javnosti i nosilaca ostalih oblika vlasti, na prvom mjestu parlamenta. Transparentnost dovodi do povjerenja javnosti u poslovanje centralnih banaka i omogućava raznim korisnicima i ekspertima izradu različitih studija o poslovanju, aktivnostima i praksi svjetskog centralnog bankarstva kao specifične djelatnosti.

3.3.2. Ponuda i potražnja za novcem i kamatna stopa

„Ako pod novcem podrazumijevamo mjerilo vrijednosti, jasno je da nije obavezno da baš novčana kamata bude ta od koje potiče zlo. Svoje probleme ne bismo mogli riješiti prostim dekretovanjem da će umjesto zlata ili funte mjerilo vrijednosti postati pšenica ili kuće, pošto se sada vidi da će do istih teškoća dolaziti sve dok postoji ma i jedno dobro čija specifična kamatna stopa pri povećanju proizvodnje pokazuje otpor prema opadanju.“24 „Kamatna stopa na novac ima naročitu ulogu u postavljanju granice nivou zaposlenosti, pošto ona postavlja standard koji granična efikasnost kapitalnog dobra mora da dostigne da bi se moglo nanovo proizvesti. Onda se pitamo u čemu leži osobenost novca, za razliku od drugih dobara, da li jedino novac ima kamatnu stopu, kao i šta bi se desilo u jednoj nenovčanoj privredi... Novčana


45

kamatna stopa nije ništa drugo do procentualni višak neke svote novca u pogledu koje je zaključen ugovor o vraćanju o roku, na primjer, kroz godinu dana, preko onoga što bismo mogli nazvati promptnom ili kasenom cijenom svote koja je predmet ugovorenog vraćanja o roku“25 Rast ponude primarnog novca dovodi do pomjeranja krive ponude udesno, što će dovesti do niže kamatne stope. U obrnutom slučaju, pad ponude primarnog novca dovodi do rasta kamatne stope. Ravnotežna kamatna stopa je ona kada je ponuda primarnog novca jednaka potražnji za istim. Ovaj ravnotežni odnos se zove LM relacija (prilog 11.).

Prilog 11. Ravnoteža na tržištu novca i određivanje kamatne stope

Prilog 12. Učinak porasta ponude novca na kamatnu stopu


46

Porast ponude novca dovodi do pada kamatne stope. Pad kamatne stope povećava tražnju za novcem, tako da je ona jednaka uvećanoj ponudi novca. Restrikcija ponude novca na tržištu dovodi do rasta kamatne stope. Jednostavno, novca je u tom slučaj u manje na tržištu i njegova “cijena“ raste. Centralna banka mijenja ponudu novca kupovinom ili prodajom obveznica na tržištu. Ako želi povećati količinu novca ona kupuje obveznice i plaća ih kreiranjem novca. Želi li smanjiti količinu novca ona prodaje obveznice. Takve operacije se zovu operacije na otvorenom tržištu. Prvi slučaj je ekspanzivna operacija, a drugi restriktivna operacija na otvorenom tržištu. Prvi slučaj dovodi do pada kamatne stope, a drugi do porasta kamatne stope.

Prilog 13. Učinak porasta nominalnog dohotka na kamatnu stopu Rast nominalnog dohotka dovodi do rasta kamatne stope i obrnuto, pad nominalnog dohotka dovodi do pada kamatne stope. Pri početnoj kamatnoj stopi, potražnja za novcem premašuje nepromijenjenu ponudu novca. Porast kamatne stope utiče na to da se smanji količina novca koju bi ljudi željeli držati, što će ponovo dovesti do uspostavljanja ravnoteže.


47

Prilog 14. Potražnja za novcem i određivanje kamatne stope 3.3.2.1. IS-LM model

Prilog 15. IS – LM model

Relacija IS pokazuje odnos između kamatne stope i domaćeg proizvoda. Kriva IS je opadajućeg nagiba. Porast kamatne stope, putem deviznog kursa, dovodi do pada potražnje i pada domaćeg proizvoda. Kriva LM je rastućeg nagiba. Porast dohotka, odnosno porast domaćeg proizvoda, utiče na povećanje tražnje za novcem što dovodi do rasta kamatne stope.


48

Rast državne potrošnje dovodi do rasta domaćeg proizvoda, rasta kamatne stope i aprecijacije.

3.3.3. Finansijska tržišta

Finansijsko tržište se najčešće definiše kao prostor na kome se nude i traže novčana sredstva i formira cijena tih sredstava. Još su poznate definicije:26

Mjesto gdje se trguje različitim oblicima finansijske aktive; Mehanizam preko koga se finansijska aktiva kupuje, prodaje i sa istom

trguje; Organizovano mjesto i prostor na kome se traže, odnosno nude

finansijska sredstva i na kome se u zavisnosti od ponude i tražnje organizovano formira cijena;

Visoko konkurentno tržište finansijskih instrumenata, koji predstavljaju niz spremnih dogovornih prava.

Kao i druga tržišta, i finansijsko tržište ima svoje elemente. Osnovni elementi su: tržište, finansijski instrumenti i učesnici na finansijskom tržištu (misli se na finansijske institucije i posrednike). Osnovna podjela finansijskih tržišta je na interna i eksterna. Jedna od osnovnih karakteristika procesa globalizacije je upravo integracija nacionalnih finansijskih tržišta u globalno međunarodno finansijsko tržište. Ali, mora se primjetiti da se vodeće finansijske ekonomije razvijenih zemalja stavljaju iznad finansijskih tržišta zemalja u razvoju. Tržište novca predstavlja određeni broj transakcija u vezi kreiranja i trgovanja sa kratkoročnim finansijskim instrumentima (hartijama od vrijednosti). Tržište novca ima veoma blisku vezu sa centralnom bankom. Najznačajnije funkcije tržišta novca su:27

mobilizacija i alokacija kratkoročnih finansijskih sredstava, obezbjeđivanje tekuće likvidnosti tržišnim transaktorima, definisanje cijena finansijskim instrumentima, transmisija monetarne politike nacionalne centralne banke.

Postoje dva osnovna modela organizacije tržišta novca. Ti modeli se odnose na centralizovano tržište novca i decentralizovano tržište novca. Karakteristika tržišta novca je da minimizira troškove trgovanja, zbog prisutnih tržišnih standarda, transparentnosti tržišta i otklanja potrebe za pronalaženjem


49

kupaca i prodavaca novčanih sredstava ili kratkoročnih finansijskih instrumenata. Na tržištu novca se kao kupci i prodavci pojavljuju samo finansijske organizacije. Najčešće se pojavljuju:28

banke i druge depozitne organizacije, institucionalni investitori, dilerske i brokerske institucije, investicioni fondovi, rejting agencije, centralna banka, državne i paradržavne institucije, privredne kompanije.

3.3.3.1. Forex tržišta

Forex29 je najveće svjetsko finansijsko tržište. Riječ Forex je skraćenica od „Foreign Exchange Market“, odnosno u prevodu, tržište valuta. Pored naziva Forex, u upotrebi su još "FX", "Retail forex", "Spot FX". Forex je danas najveće finansijsko tržište na svijetu, sa dnevnim prometom od preko 5,5 biliona dolara. Poređenja radi, njujorška berza dnevno ima promet od 25 milijardi dolara. Predmet trgovine na Forexu je novac. Forex trgovina predstavlja kupovanje jedne valute i istovremeno prodavanje neke druge valute, a dobit se stiče promjenom kursa. Cilj je da se kupi valuta čija vrijednost će da raste ili da se proda ona valuta čiji pad vrijednosti očekujemo. Valute kojima se trguje nalaze se u parovima. Svaki par se sastoji od dvije valute. Prva valuta zove se osnovna valuta (base currency), druga kontra valuta (quote currency). Najpoznatiji par je EUR/USD, gdje je osnovna valuta EUR, a kontra valuta - USD. Može se trgovati i nizom drugih parova koji se sastoje iz valuta raznih država (Velika Britanija, Australija, Novi Zeland, Japan, Švajcarska...). Osim valutnih parova na Forexu je moguće trgovati naftom, zlatom, srebrom i drugim plemenitim metalima, svjetskim berzanskim indeksima i mnogim drugim finansijskim instrumentima. Za razliku od drugih berzi, Forex nema svoje fizičko sjedište. On postoji u elektronskoj mreži koju čine velike finansijske institucije. Transakcije se obavljaju direktno između dvije strane, telefonom ili preko elektronske mreže. Forex je međubankarsko tržište, što znači da je trgovina decentralizovana. Trgovina se obavlja elektronski, kroz


50

bankarsku mrežu 24 časa dnevno, 5 dana u nedjelji. Razvojem interneta Forex je otvoren za sve: preduzeća, investicione menadžere, kao i za fizička lica. Forex tržište se otvara (po srednjoevropskom vremenu) u 23:00 časa u nedjelju, a zatvara se u petak u 23:00 časa. U toku dana postoji nekoliko sezona koje se poklapaju sa radnim vremenom najvećih svjetskih berzi:30 London, počinje u 9:00 časova po srednjoevropskom vremenu, Njujork, 14:00 časova, Sidnej, 23:00 časa, Tokio, 01:00 čas. Forex trgovina je najživlja za vrijeme Londonske i Njujorške sezone kada se događaju najbitnije promjene u vrijednosti valuta. Do 1990. godine samo su tajkuni mogli trgovati na Forexu. Početno investiranje zahtijevalo je preko 10 miliona dolara. Pojava i razvoj interneta omogućila je pristup Forex trgovini sasvim malim investitorima. Na Forexu nema troškova trgovanja, provizije, prikrivenih troškova, troškova brokera – u stvari nema troškova uopšte. Posrednik stvara svoju zaradu kroz razliku između kupovne i prodajne cijene. Zbog svoje veličine Forex je veoma likvidan - uvijek ima kupaca i prodavaca valute, pa u svakom trenutku možete prodati ili kupiti neku valutu. Trgovanje na berzi stranog novca je specifično po visini iznosa kojima se trguje. Promjene u kursu između dvije valute su uglavnom relativno male, u nekim slučajevima cijena se mijenja tek na trećoj, četvrtoj ili čak petoj decimali. Zbog toga, iznosi kojima se trguje treba da budu dovoljno visoki da bi se mogla ostvariti zarada na tako malim razlikama u cijeni. Termin “Lot” odnosi se na iznos od 100.000 jedinica valute kojom se vrši trgovanje, a iznos kojim se vrši trgovanje (Size) obično se izražava u broju uloženih Lot-a. Prilikom trgovanja na ovakvom tržištu, uobičajeno je da brokerske kompanije omogućavaju investitorima da trguju većim iznosima od onih koje imaju na računu, tj. da koriste efekat poluge (Leverage). Trgovanje na finansijskom tržištu predstavljaju niz uzastopnih operacija u kojima se vrši prodaja ili kupovina jednog od dostupnih valutnih parova po trenutnoj cijeni na tržištu. Cilj trgovanja na ovakvom tržištu je da se ostvari zarada u razmjeni valuta po različitim cijenama. Jedna transakcija (trgovanje) na valutnom paru počinje otvaranjem pozicije (u smjeru Buy ili Sell), a završava se zatvaranjem pozicije. Na berzama na kojima se trguje akcijama, profit se ostvaruje kada se neka od akcija kupi po nižoj cijeni, a naknadno se proda po višoj cijeni. Odnosno, da bi se ostvario profit potreban je rast cijena akcija. Na berzi stranih valuta profit se može ostvariti prilikom rasta cijena, ali isto tako i prilikom pada cijena.


51

Devizni kursevi se formiraju u zavisnosti od očekivanja da se dogode promjene na nekim od monetarnih tokova, kao što su: rast bruto domaćeg proizvoda, inflacija, kamatne stope, budžeti, trgovinski deficit ili suficit i drugi makroekonomski uslovi. Glavne vijesti se javno objavljuju, često na zakazane datume, tako da većina ima pristup istim vijestima u isto vrijeme. Međutim, u nekim situacijama velike banke imaju prednost u pristupu takvim informacijama. Ponuda i potražnja za nekom valutom javlja se pod uticajem ekonomskih faktora, političkih faktora i tržišne psihologije.31 Ekonomski faktori se mogu pratiti preko ekonomske politike, državne strukture, centralnih banaka i drugih parametara koji se iskazuju preko ekonomskih izvještaja. Tržište obično negativno reaguje na povećanje deficita budžeta ili pozitivno na smanjenje deficita. Nivo trgovanja neke države iskazuje se nivoom potražnje za robom i uslugama. Što je viši obim trgovanja povećava se nivo potražnje za valutom zemlje u kojoj se obavlja trgovina. Nivo suficita i deficita u prometu robe i usluga odražavaju konkurentnost nacionalne privrede. Trgovinski deficit može imati negativan uticaj na nacionalne valute. Valuta obično gubi na vrijednosti prema drugim valutama ako postoji visok nivo inflacije ili ako se smatra da će inflacija biti u porastu. Inflacija umanjuje kupovnu moć date valute, a to dovodi i do smanjenja potražnje za tom valutom. Ponekad, valuta može i jačati i pored rasta inflacije, to se događa ako se očekuje da će centralna banka povećati kratkoročne kamatne stope da bi zaustavila inflaciju. Izvještaji koji prikazuju BDP, nivo zaposlenosti, trgovine, razvijenosti privrede, obrazovanja i zdravstva utiču na vrijednost valute. Povećanje produktivnosti privrede neke države uglavnom dovodi do pozitivnog uticaja na vrijednost valute. Generalno, pozitivni izvještaji povoljno utiču na nivo potražnje za određenom valutom. Unutrašnji, regionalni i međunarodni politički faktori imaju veliki uticaj na tržište valuta. Politička nestabilnost može imati negativan uticaj na privredu nacije, a samim tim i na valutu te zemlje. Događaji u susjednim zemljama ili regionu mogu imati pozitivan ili negativan uticaj i na valute ostalih zemalja. Valutni kurs je podložan uticaju političke nestabilnosti, na primjer, očekivanja da će na izborima nova politička partija doći na vlast. Pored uticaja na sopstvenu valutu ovakvi događaji mogu imati pozitivni ili negativni uticaj i na susjedne države ili čak države iz istog regiona. Percepcija investitora na tržištu može uticati na kretanje cijena. Ekonomski izvještaji i procjene utiču na kretanje cijene valuta na tržištu. Investitori analiziraju dostupne podatke o prethodnim promjenama cijena kako bi identifikovali obrasce koje mogu koristiti za procjenu budućih kretanja cijena. Očekivanje predstojećih događaja takođe utiče na promjenu cijena. U periodima političke i ekonomske neizvjesnosti, investitori kupuju one valute za koje smatraju da će im obezbijediti stabilnost. U takvim periodima, investitori se


52

često odlučuju za kupovinu lokalnih stabilnih valuta (npr. švajcarski franak) što dovodi do povećane potražnje za tom valutom i do povećanja njene vrijednosti u odnosu na druge valute.

3.4. Tržište rada

Naše tržište rada odstupa od uobičajenih standarda tržišnog poslovanja. Jedan od razloga svakako predstavlja nerazvijenost tržišta. Tržište je uređen mehanizam za povezivanje ponude i tražnje. Dugo godina smatralo se da je tržište radne snage nemoguće u našoj privredi, pa su i oni tržišni mehanizmi koji su bili naslijeđeni iz prošlosti bili vrlo brzo ukinuti. Bez ovih mehanizama uobičajena pokretljivost rada tekla je kroz druge kanale, a ne posredstvom tržišnih odnosa. Vrednovanje rada nije zavisilo od rijetkosti i produktivnosti radne snage, nego se odvijalo na osnovu drugih principa raspodjele. Kako su društvena preduzeća relativno samostalno donosila odluke o raspodjeli svoga dohotka i o raspodjeli ličnih dohodaka svojih radnika, to je nastala neobična posljedica da se ista vrsta rada plaća potpuno drugačije. Nije postojala jedinstvena tržišna cijena za istu vrstu radnika. Tržište rada je bilo segmentirano. Pod segmentiranjem tržišta rada podrazumijevamo njegovu podjelu na posebne dijelove između kojih postoje teške prepreke za slobodno seljenje radne snage. Brojni razlozi su doprinijeli segmentiranju tržišta rada. Oskudica stanova je samo jedan od njih. Teško nalaženje stana je predstavljalo realnu prepreku za promjenu zaposlenja kada je ono iziskivalo preseljenje u neko drugo mjesto boravka. Stvaranje „mini nacionalnih ekonomija“ takođe je predstavljalo prepreku za veću pokretljivost rada. Od ostalih razloga osnovni razlog je sistemske prirode i nalazi se u obliku svojine i iz njega izvedenom ponašanju društvenih preduzeća kao preovlađujućih privrednih subjekata. Kada je tržište rada u pitanju, prisutne su i evidentne sljedeće relacije:

Veća proizvodnja dovodi do većeg zapošljavanja; Veće zapošljavanje vodi do manje stope nezaposlenosti; Niža stopa nezaposlenosti dovodi do viših najamnina; Više najamnine povećavaju troškove proizvodnje, što vodi povećanju

cijena; Veće cijene navode radnike da traže veće najamnine itd.

Kad je nezaposlenost velika, radnici su u gorem položaju zbog toga što:


53

1. Veća je vjerovatnoća da će izgubiti posao; 2. Ako postanu nezaposleni, mala je vjerovatnoća da će naći drugi posao i

za očekivati je da će biti nezaposleni duži vremenski period. Na određivanje najamnine (nadnice, plate...), utiču:

Kolektivni ugovor; Ugovor u preduzeću, na nivou grane ...

Uslovna najamnina predstavlja onu najamninu kada vam je svejedno jeste li zaposleni ili nezaposleni. Pregovaranje zavisi od koštanja zamjene radnika, težine pronalaska drugog posla, tržišta rada itd. Teorija najamnine efikasnosti povezuje produktivnost ili efektivnost radnika sa njihovim najamninama. Ova teorija potvrđuje da najamnine zavise od prirode posla i uslova na tržištu rada (stope nezaposelnosti).

Prilog 16. Naknade za nezaposlenost i relacija određivanja najamnina Agregatna nominalna najamnina zavisi od tri faktora:

1. Očekivanog nivoa cijena; 2. Stope nezaposlenosti;


54

3. Varijable koja zamjenjuje sve ostale koje mogu uticati na utvrđivanje najamnine (npr. osiguranje za nezaposlenost...).

Postavlja se pitanje zbog čega cijene utiču na najamnine?! Upravo zato što su radnicima važne realne, a ne nominalne najamnine. To zapravo znači da je radniku bitno šta u suštini može sebi da priušti (kupi) sa svojom najamninom (platom, primanjem). Određivanje najamnina ukazuje na negativan odnos između realne najamnine i stope nezaposlenosti: što je viša stopa nezaposlenosti, niža je realna najamnina. To znači da, u situaciji kada je ponuda na tržištu rada velika, tj. kada je veliki broj nezaposlenih, tad potencijalni poslodavci mogu da kalkulišu, odnosno da nude niža primanja za obavljanje određenih poslova. Važi i obrnut odnos. Ova relacija se zove relacija određivanja najamnina (prilog 16.).

Prilog 17. Porast marži i prirodna stopa nezaposlenosti Što je veća marža koju određuju preduzeća, niža je realna najamnina. Ova relacija se zove relacija određivanja cijena. U ovom slučaju, recimo, preduzeća povećaju svoju maržu, a samim tim povećaju i cijenu svog proizvoda. Iako najamnine radnika ostanu nepromijenjene nominalno, realno će one biti niže, jer će pri višim cijenama proizvoda, radnici moći manje kupiti istih tih proizvoda (prilog 17.). Mjere pomoću kojih se snižava prirodna stopa nezaposlenosti:

Poboljšanje usluga tržišta rada (adekvatne informacije, kompjuterske radne liste, mogućnosti obučavanja...);


55

Podrška državnom programu zapošljavanja (prekvalifikacije); Uklanjanje državnih smetnji u kreiranju mobilisane ekonomije

(obezbjeđenje više radnih mjesta za radnike sa nižim kvalifikacijama, smanjenjem prometa radne snage...);

Javni radovi – aktivnost države na polju stvaranja mogućnosti za zapošljavanje za ugrožene grupe (tinejdžeri, manjine).

Povećanje naknada za nezaposlenost utiču na najamnine na sljedeći način: Pri datoj stopi nezaposlenosti, više naknade za nezaposlenost vode rastu realne najamnine. Viša stopa nezaposlenosti je potrebna kako bi se realna najamnina vratila na nivo koji su preduzeća voljna platiti, a da bi radnici prihvatili niže najamnine. Povećanje cijena dovodi do pada realne najamnine, što smo prethodno već objasnili.


56

POGLAVLJE 4. POTROŠNJA, ŠTEDNJA I INVESTICIJE

4.1. Potrošnja

Najvažnija komponenta ukupnih rashoda u okviru makroekonomije je potrošnja njenog prvog institucionalizovanog sektora, tj. potrošnja domaćinstava ili potrošnja stanovništva (consumtion-C). Domaćinstva usmjeravaju svoj dohodak ka potrošnji ili ka štednji. Prva kategorija obuhvata kupovinu trajnih potrošnih dobara (automobili, frižideri, televizori), potrošnju tekućih dobara (hljeb, meso, mlijeko i sl.) i usluge (zanatskog karaktera - mehaničara, farbara ili intelektualnog karaktera - ljekara, profesora itd.) Veličina potrošnje domaćinstva u osnovi je određena:

ukupnim primanjima iz kojih ono finansira svoju potrošnju i količinom dobara namijenjenim za ovu potrošnju.

Zbog toga se i govori o dva različita toka: robnom i novčanom - koji se sreću na tržištu kao ponuda potrošne robe od strane njenih proizvođača (preduzeća) i tražnja za njom od strane domaćinstava, odnosno stanovništva. U zemljama razvijenog tržišnog načina privređivanja potrošnja domaćinstava predstavlja daleko najznačajniju komponentu bruto društvenog proizvoda. Posljednjih godina oko dvije trećine ukupne potrošnje, odnosno ukupnog društvenog proizvoda u pojedinim nacionalnim ekonomijama, odlazi na ovaj vid potrošnje. Štednja domaćinstva predstavlja osnovni izvor finansiranja privrednog razvoja u industrijski razvijenim zemljama. Ona uključuje i štednju onih preduzeća koja nisu dio neke korporacije, kao što su privatna i partnerska preduzeća. Čak i u zemljama u razvoju štednja domaćinstva zauzima važno mjesto u finansiranju vlastitog privrednog razvoja. Dominacija domaćinstva u formiranju štednje potiče otuda što se kod njih stiču i prihodi od rada i prihodi od vlasništva. Veliki je broj faktora koji opredjeljuju veličinu štednje domaćinstva: nivo raspoloživog dohotka, starosna struktura, nestabilnost izvoza, distribucija dohotka, priliv kapitala, spoljna zaduženost, inflacija, budžetski deficit, realna kamatna stopa. U ekonomskoj literaturi se sugeriše da je nivo dohotka najvažnija


57

determinanta štednje domaćinstva. Svako domaćinstvo može usmjeriti svoj dohodak na potrošnju i na štednju. Stav o tome koji će se dio dohotka potrošiti, a koji dio uštedjeti predstavlja jednu od ključnih mikroekonomskih odluka. Ukoliko domaćinstvo preferira potrošnju u sadašnjem trenutku, ono će, po pravilu, biti u mogućnosti da manje troši u budućnosti. Analogno tome, dio dohotka domaćinstva koji nije usmjeren ka finalnoj potrošnji predstavlja štednju. Ako domaćinstvo troši manje, a štedi više, ta ušteđevina će biti potrošena za finansiranje veće potrošnje u nekom drugom periodu. Bitna su tri momenta koja objašnjavaju zašto se veća buduća veličina vrijednosno izjednačuje se sadašnjom. Prvo, sadašnja potrošnja „više vrijedi“ od buduće. Odricanje od sadašnje potrošnje predstavlja svojevrsnu žrtvu za koju se dobija određena nagrada u vidu većeg fizičkog obima potrošnje u budućnosti nego što iznosi potrošnja koja bi se tim dohotkom danas ostvarila. Drugo, sadašnja potrošnja sa dijelom dohotka koji se namjenjuje štednji bila bi sasvim izvjesna, dok je buduća potrošnja na osnovu sadašnje štednje neizvjesna i nije sigurno da će se ostvariti. I taj rizik zahtijeva nadoknadu. I najzad, svaka štednja pretpostavlja promišljenu investicionu upotrebu. Nju će koristiti subjekat kome svoju štednju povjeri domaćinstvo koje ju je izdvojilo iz svog dohotka. Mnogo je privrednih subjekata koji bi rado ponuđenu štednju investirali. Domaćinstvo treba da odabere onog koji mu nudi najveći prinos sa što manjom neizvjesnošću. Važan izvor finansiranja privrednog razvoja u jednom broju industrijskih zemalja predstavlja štednja države. U razvijenom svijetu u pojedinim godinama državna štednja je učestvovala i sa oko 25% u finansiranju ukupnih investicija. Dva su osnovna izvora javne štednje:

višak budžetskih prihoda nad rashodima, tj. budžetski suficit, štednja javnih preduzeća.

Kada kažemo prihod države mislimo prije svega na prihod po osnovu oporezivanja, dok pod državnim rashodom podrazumijevamo sva davanja, javna dobra i usluge, kao i sredstva neophodna za realizaciju programa redistribucije dohotka. Kad država vodi politiku budžetskog suficita, suficit može biti iskorišćen za finansiranje privrednog razvoja. Plasiranjem budžetskog suficita na tržište kapitala stimuliše se efikasnost alokacije investicionih sredstava i djeluje na dinamiku privrednog rasta. Međutim, zemlje u razvoju rijetko koriste budžetski suficit za kreditiranje razvoja privrednog sektora na komercijalnoj i konkurentnoj osnovi. Mnogo je češće slučaj da država sama investira u određene projekte, čak i kada takvi projekti nisu posebno profitabilni. Zbog toga razvojni ekonomisti preporučuju plasiranje sredstava budžetskog suficita na tržište kapitala, čime bi se, pored efikasnije alokacije sredstava, mogao povećati i nivo domaće štednje.


58

U slučaju da država troši više nego što joj njeni ukupni prihodi dozvoljavaju ona će morati da pokrije budžetski deficit pozajmljivanjem sredstava ili kod kuće (od privatnog sektora) ili iz inostranstva (preko kredita, zajmova i inostrane pomoći). Kada na nivou države postoji budžetski deficit, govorimo o negativnoj neto štednji države.

Javne prihode je moguće povećati podizanjem postojećih poreskih stopa i/ili proširenjem poreske osnove. Pri tome, efekti na štednju mogu biti različiti. Dodatni porezi mogu povećati štednju države, ali se njima u daleko izraženijem stepenu može smanjiti privatna štednja. U razvijenim tržišnim privredama najčešće se državna preduzeća javljaju u sljedeća tri oblika:

preduzeća pod upravom ministarstva (željeznice, elektroprivreda, PTT...); preduzeća sa zajedničkom stopom akcija, odnosno mješovita preduzeća

kod kojih se u državnom vlasništvu nalazi dio akcija koji omogućava kontrolu i presudni uticaj na karakter poslovanja;

javne korporacije u kojima se reprezenti javne vlasti nalaze na ključnim rukovodećim i preduzetničkim položajima.

Njihovo poslovanje karakteriše odsustvo direktne konkurencije u sektorima u kojima djeluju. Najčešće se sreću u oblastima u kojima postoji prirodni monopol. Javne korporacije ne mogu imati formu akcionarskih društava i analogno toj činjenici ne mogu pribavljati sredstva za finansiranje privrednog razvoja mehanizmom emitovanja akcija. U većini zemalja u razvoju štednja javnih korporacija je na niskom nivou jer je sektor mali. To je razumljivo kada se zna da one nisu toliko uspješne u zemljama u razvoju za razliku od javnih korporacija u industrijski razvijenim zemljama. Nameće se logično pitanje da li u državnom budžetu postoje stavke koje predstavljaju rasipanje, suvišnu potrošnju ili neefikasno korišćenje štednje domaćinstva? Najkraće, u većini zemalja u razvoju postoje veoma izraženi ovakvi slučajevi. Može li se ovakav oblik potrošnje ograničiti? Odgovor je potvrdan, ali valja znati da je često jedan od uzroka neekonomičnog ponašanja vlada u zemljama u razvoju političke prirode. Naime, često država štednju građana ne usmjerava na finansiranje ekonomskog razvoja već je korist za najrazličitije oblike nagrađivanja svojih političkih istomišljenika. Najrazličitiji su oblici ovog djelovanja, a kao posebno izraženi se mogu navesti sljedeći:

rast birokratskog aparata, forsiranje uticaja pristalica određenih političkih grupa,


59

ulaganje u projekte koji imaju naglašen politički značaj, ogromni vojni izdaci i tome slično.

Konačno, moguće je zaključiti da postoje mnogi javni izdaci čije smanjenje može biti u funkciji povećanja sredstava namijenjenih finansiranju investicija na makroplanu.

4.1.1. Sastav bruto domaćeg proizvoda

Osnovnu strukturu domaćeg proizvoda čine:

1. Lična potrošnja – hrana, auta, karte, putovanja; 2. Investicije (nestambene+stambene); 3. Državna potrošnja – kupovina dobara i usluga od strane države (svih

nivoa vlasti); 4. Neto izvoz – spoljnotrgovinski bilans (razlika između izvoza i uzvoza); 5. Investicije u zalihe – razlika između dobara proizvedenih i dobara

prodanih u datoj godini. „Svi se slažu da štednja znači višak dohotka nad izdatkom na potrošnju. Otuda svaka sumnja o značenju štednje mora da potiče iz sumnji o značenju ili dohotka ili potrošnje.“32 „Veličina ukupnog dohotka i ukupne štednje rezultati su slobodnih odluka pojedinaca o tome da li da troše ili da ne troše, i da li da investiraju ili da ne investiraju, ali ni jedna od ovih dviju ukupnih veličina ne može da ima vrijednost koja bi bila odvojena od posebnog niza odluka koje bi se donijele bez obzira na odluke o potrošnji i investiranju.“33

Prilog 18. Funkcija potrošnje


60

Kao što možemo vidjeti na prethodnom grafikonu, potrošnja raste sa porastom raspoloživog dohotka, ali za manje od jedan za jedan. Raspoloživi dohodak predstavlja onaj dohodak koji ostaje nakon što su potrošači primili transfere od države i izmirili poreze. Kada on raste, ljudi kupuju više dobara, i obrnuto, kada pada, kupuju manje dobara.

Prilog 19. Ravnoteža na tržištu dobara Potražnja zavisi od autonomne potrošnje i dohotka, tj. kroz njihov uticaj na potrošnju. Autonomna potrošnja znači nezavisna potrošnja. To je onaj dio potražnje koji ne zavisi od domaćeg proizvoda. Tačka A predstavlja tačku ravnoteže. Vrijednost potražnje, kada je dohodak jednak nuli, jednaka je autonomnoj potrošnji. Ravnotežni domaći proizvod određen je uslovom da proizvodnja bude jednaka potražnji. Proizvodnja zavisi od potražnje koja zavisi od dohotka. Dohodak je sam po sebi jednak proizvodnji. Porast potražnje (npr. državne potrošnje), dovodi do rasta proizvodnje i do odgovarajućeg porasta dohotka. Ovaj porast dohotka dovodi do daljeg porasta potražnje, koji dovodi do daljeg rasta proizvodnje itd.


61

Prilog 20. Kretanje krive agregatne tražnje Porast državne potrošnje povećava domaći proizvod pri određenom nivou cijena, pomjerajući krivu AD udesno. Smanjenje nominalne ponude novca, smanjuje domaći proizvod pri datom nivou cijena, pomjerajući krivu AD ulijevo (prilog 20.).

4.2. Investicije

Ekonomska kategorija investicija može se definisati na razne načine. Ipak je najviše odomaćena ona definicija u kojoj pod pojmom investicija u najširem smislu te riječi podrazumijevamo ulaganja u fiksne i obrtne fondove. „Prema tome, možemo reći da investicije predstavljaju onaj dio društvenog produkta (u izrazu društvenog proizvoda ili nacionalnog dohotka) koji se u procesu njegove konačne raspodjele i upotrebe nije potrošio (u smislu pojedinačne, opšte i zajedničke potrošnje), nego je upotrebljen za zamenu istrošenih i dotrajalih i za izgradnju novih kapaciteta.“34 Ako se pod pojmom investicija razumije ne samo ulaganje za zamjenu dotrajalih i rashodovanih i za izgradnju novih kapaciteta nego isto tako ulaganje za održavanje postojećih potencijala, to znači da je u pojam investicija uključena i djelatnost tzv. investicionog održavanja. U tom se slučaju i koncept amortizacije mora prilagoditi toj postavci, što znači da se ukupni amortizacioni fond dijeli na dio koji ide na investiciono održavanje i dio koji se troši za zamjenu dotrajalih i rashodovanih fiksnih fondova.


62

Takvo definisanje pojma investicija bilo je prihvaćeno i sprovedeno u praksi naše primjenjene ekonomske analize i planiranja sve do 1957. godine. Sredinom te godine naša je službena statistika napustila takav koncept o investicijama i prihvatila koncept koji su preporučili ekonomisti metodolozi iz organizacije Ujedinjenih nacija i koji je prihvatila većina zemalja članica.

4.2.1. Podjela investicija

U pogledu podjele investicija po njihovoj namjeni, u ekonomskoj literaturi se obično susrećemo sa dvije osnovne grupe investicija. To su investicije u fiksne fondove (osnovne fondove) i investicije u obrtne fondove. Pod investicijama u fiksne fondove podrazumijevamo ulaganja u objekte trajnog karaktera kao što su zgrade, oprema, dugoročni nasadi, saobraćajnice, luke i sl. „Pod investicijama u obrtne fondove podrazumevamo ulaganja u sirovine, poluproizvode, nedovršene proizvode i gotove proizvode. Drugim riječima, pod investicijama u obrtne fondove podrazumevamo ulaganja u povećanje odgovarajućih zaliha privrede.“ 35 Da bi se shvatila bitna razlika između te dvije kategorije investicija, potrebno je istaknuti suštinsku razliku između fiksnih i obrtnih fondova. Osnovna ekonomska karakteristika fiksnih fondova ogleda se u činjenici da se njihovo trošenje odvija u toku dugih vremenskih perioda i u toku velikog niza proizvodnih ciklusa koji se stalno i kontinuirano ponavljaju. Prema tome, osnovna je karakteristika fiksnih fondova da oni daju odgovarajuće (proizvodne ili neproizvodne) usluge u toku niza godina i da u tom periodu u okviru svakog od mnogobrojnih proizvodnih ciklusa prenose sukcesivno dio svojih vrijednosti na proizvedena dobra i usluge. To, drugim riječima, znači da je osnovna ekonomska karakteristika fiksnih fondova u tome da se oni amortizuju. Zato je pojam amortizacije isključivo vezan za kategoriju fiksnih fondova. Osnovna ekonomska karakteristika obrtnih fondova ogleda se u tome što se oni, za razliku od fiksnih fondova koji se sukcesivno troše u velikom broju proizvodnih ciklusa, potroše u toku samo jednog proizvodnog ciklusa. Prema tome, obrtni se fondovi ne amortizuju. Očigledno bi se moglo reći da svaki investicioni zahvat na liniji povećanja fiksnih fondova redovno treba da prati i odgovarajući investicioni zahvat na liniji povećanja obrtnih fondova. Nije ni potrebno naglašavati da se najveći dio investicija svake nacionalne privrede odnosi na investicije u fiksne fondove, dok investicije u obrtne fondove predstavljaju tek jedan manji dio ukupnih investicija. Osim po namjeni na proizvodne i neproizvodne, investicije možemo podijeliti i po njihovoj tehničkoj strukturi. Pod tehničkom strukturom investicija podrazumijevamo odnose izmedu veličine investicija koje su uložene u


63

pojedine kategorije investicionih dobara. Prema nomenklaturi koja je kod nas prihvaćena i ustaljena, kao i prema našoj statističko-planskoj praksi, investicije se po tehničkoj strukturi dijele na tri osnovne kategorije. To su: građevinski radovi, oprema (uvozna i domaća) i ostalo (otkup raznih licenci, investiciona ulaganja u studije i istraživanje, povećanje osnovnog stada kupovinom stoke itd.). Osim toga, investicije se po namjeni mogu dijeliti i na investicije u nove objekte i investicije koje se ulažu u rekonstrukciju, modernizaciju, nadogradnju i proširenje postojećih objekata. Osim po kriterijumu namjene, investicije možemo dijeliti i po kriterijumu izvora finansiranja. Kao što se i kod niza drugih ekonomskih kategorija može zapaziti, tako se i kod ekonomske kategorije investicija javlja izvjesna razlika kada tu kategoriju tretiramo sa stanovišta privrede kao cjeline (tj. sa makroekonomskog aspekta) i sa stanovišta pojedine organizacije udruženog rada (tj. sa mikroekonomskog aspekta). Tretirajući ekonomsku kategoriju investicija sa stajališta privrede kao cjeline, tj. s makroekonomskog aspekta, može se govoriti o tri kategorije investicija, i to uzimajući izvore finansiranja kao kriterijum ove kategorizacije. Prema tome, kada se bavimo problemima analize investicija i fiksnih fondova sa makroekonomskog stanovišta, onda nas zanima ne samo veličina utrošenih sredstava u kapitalna i trajna dobra uopšte, nego isto tako i struktura izvora tih sredstava. Kada kažemo da nas u makroekonomskoj analizi investicija zanima struktura izvora sredstava za finansiranje investicija, onda prvenstveno mislimo na makroekonomsku strukturu njihovog izvora finansiranja. To, drugim riječima, znači da nas u makroekonomskoj analizi investicija zanima sve osim same njihove veličine i informacija o tome koliko je sredstava za investicije bilo utrošeno iz tekuće raspodjele nacionalnog dohotka, a koliko iz odgovarajućih amortizacionih fondova. Prema kriterijumu izvora finansiranja, sve one investicije koje su finansirane iz tekuće raspodjele nacionalnog dohotka kategorišemo kao neto–investicije, a one investicije koje su finansirane i iz tekuće raspodjele nacionalnog dohotka i iz odgovarajućih amortizacionih fondova nazivamo bruto–investicije. Treća makroekonomska kategorija investicija jesu nove investicije, koje se po veličini nalaze između bruto investicija i neto investicija. Međutim, kada ekonomsku kategoriju investicija tretiramo s mikroekonomskog stanovišta, situacija je nešto drugačija. Ta razlika u tretiranju pojma investicija s makroekonomskog i mikroekonomskog stanovišta proizilazi, uglavnom, odatle što je s mikroekonomskog aspekta kriterijum izvora sredstava za finansiranje investicija uglavnom irelevantan, a ako bi za neke aspekte bio i relevantan, takav bi se kriterijum u praksi teško mogao primjeniti. Zato se mikroekonomski aspekt pojma investicija zadovoljava uglavnom formulacijom da se pod investicijama podrazumijeva trošenje sredstava za


64

zamjenu postojećih (dotrajalih i rashodovanih) i izgradnju novih fiksnih fondova, bez obzira na strukturu izvora njihovog finansiranja. Iz svega što je riješeno proizilazi zaključak da je za makroekonomske aspekte analiza investicija vrlo relevantna informacija o njihovoj ekonomskoj stukturi, dok je za mikroekonomske aspekte analiza investicija uglavnom irelevantna. To, „drugim rečima, znači da se pitanje tih razlika u osnovi svodi na to da li je kriterijum njihove ekonomske strukture (u smislu izvora finansiranja) relevantan ili nije.“36 Premda ne postoji neki optimalni odnos koji bi se (uopšteno) mogao primjeniti na sve privrede i na razne faze razvoja, ipak se uopšteno može reći da u normalnim uslovima investicije u fiksne fondove treba da čine najveći dio ukupnih investicija. U najrazvijenijim i dobro organizovanim privredama investicije u obrtne fondove obično se kreću izmedu 10% i 20% ukupnih bruto investicija. Manji dio investicija u obrtna sredstva u ukupnim investicijama obično je odraz bolje društvene organizacije rada, veće efikasnosti privrednog sistema, brže i efikasnije cirkulacije obrtnih fondova, prema tome i veće ekonomske efikasnosti i društvene rentabilnosti investicija. „Kada se navedeni odnos između investicija u fiksne fondove i investicija u obrtne fondove pogoršava, odnosno kada investicije u obrtne fondove počnu znatnije rasti, to je obično znak da su u procesu društvene reprodukcije i privrednog rasta nastali neki poremećaji. Takve su pojave obično propraćene usporavanjem privrednog razvoja i smanjenjem ekonomske efikasnosti društvene rentabilnosti investicija, odnosno društvene akumulacije. Ta se pojava može objasniti time što investicije u fiksne fondove imaju za rezultat povećanje proizvodnih kapaciteta, dok investicije u obrtne fondove imaju za rezultat povećanje zaliha sirovina, poluproizvoda i gotovih proizvoda.“37 Razumije se da pretjerano povećanje zaliha, tj. takvo povećanje koje nije preduslov za normalan proces društvene reprodukcije, dolazi kao rezultat poremećaja u mehanizmu funkcionisanja odgovarajućeg privrednog sistema.

4.2.2. Nove investicije

Nove investicije možemo definisati kao onaj dio novog proizvoda (ili novog društvenog proizvoda) koji je u procesu njegove konačne raspodjele upotrijebljen za izgradnju novih fiksnih fondova. Ekonomska kategorija novog proizvoda može se definisati kao društveni proizvod koji nije redukovan za cijeli iznos amortizacije, nego samo za veličinu zamjene. Drugim riječima, novi proizvod mogli bismo definisati kao onaj dio društvenog bruto proizvoda ili društvenog proizvoda koji se u procesu njegove


65

konačne raspodjele u cjelini može upotrijebiti za potrošnju, a da se pri tome u potpunosti sačuva vrijednost postojećih fiksnih fondova. Izvori finansiranja novih investicija su: tekuća raspodjela nacionalnog dohotka (za iznos neto investicija) i akumulativni dio amortizacije, odnosno višak amortizacije nad zamjenom. To znači da su nove investicije (isto kao i neto investicije) homogena kategorija i da u cjelini predstavljaju faktor akumulacije i proširene reprodukcije. Kumulativ novih investicija daje bruto-vrijednost fiksnih fondova. U toj je vrijednosti u načelu izražen fizički obim proizvodnih kapaciteta koji su sadržani u određenoj grupi fiksnih fondova. Aktivirane nove investicije, prema tome, najbolji su indikator rasta ili pada proizvodnih kapaciteta koji su sadržani u fiksnim fondovima. Odnos između novih investicija i novog proizvoda naziva se stopom novih investicija. Budući da nas u ekonomskoj analizi i planiranju razvoja najviše zanimaju one investicije koje su u neposrednoj funkcionalnoj međuzavisnosti sa porastom proizvodnih kapaciteta i proizvodnje, nove investicije, kao podesna mjera ovog rasta, neobično su važan instrument ekonomske analize i planiranja. S obzirom na to da po svom ekonomsko-analitičkom karakteru predstavljaju homogenu makroekonomsku kategoriju (u smislu privrednog rasta i proširene društvene reprodukcije), nove investicije mogu biti pozitivne, negativne ili ravne nuli. Kada su bruto investicije veće od zamjene, onda su nove investicije pozitivne. Kada su bruto investicije jednake zamjeni, onda su nove investicije jednake nuli. Kada su bruto investicije manje od zamjene, onda su nove investicije negativne.

4.2.3. Jednakost investicija i štednje

Privatna štednja = raspoloživi dohodak - privatna potrošnja, odnosno, štednja je dohodak umanjen za poreze i potrošnju. Javna štednja = porezi umanjeni za javnu potrošnju. Ako su porezi veći od potrošnje država ostvaruje suficit, ako su manji onda se javlja deficit. Dohodak = vrijednost proizvodnje = potrošnja + investicije Štednja = dohodak – potrošnja, a iz tog slijedi štednja = investicije38 Investicije = javna štednja + privatna štednja Proizvodnja = potražnja; investicije = štednja


66

Prilog 21. Kriva potrošnje i kriva štednje Povećanje povjerenja potrošača, investicijske potrošnje, državne potrošnje ili smanjenje poreza povećavaju domaći proizvod u kratkom roku. Investicije moraju biti jednake štednji, odnosno zbiru javne i privatne štednje. Zato se ravnotežni uslov zove IS relacija (I - investicije, S – štednja). Pored dohotka koji određuje nivo potrošnje i nivo štednje, postoje i drugi faktori koji mimo dohotka mogu uticati na manju ili veću potrošnju, a samim tim i utiču na krivu potrošnje i štednje. To su: bogatstvo, nivo cijena, očekivanja, potrošački dugovi i porezi. Pod bogatstvom se podrazumijeva realna aktiva (kuća, stan, automobil...) i finansijska aktiva (gotovina, štednja, hartije od vrijednosti, penzije, polise...). Akumuliranjem bogatstva, domaćinstvo štedi, tj. odriče se potrošnje. Odnos promjena nivoa cijena i linije potrošnje je recipročan – rast cijena pomjera krivu potrošnje na niže i obrnuto. Opadanje nivoa cijena utiče na porast realnog finansijskog bogatstva. Očekivanja koja se odnose na buduće cijene, novčane dohotke i raspoloživost dobara, utiču na tekuću potrošnju i štednju. Očekivanje, na primjer, porasta cijena i nestašice dovešće do povećanja potrošnje (stvaranje zaliha) i smanjenja štednje. Potrošački dugovi (potrošački krediti i sl.) takođe utiču na očekivano raspoloženje domaćinstava, bilo u pravcu potrošnje ili štednje. Promjene u porezima takođe utiču na pomjeranje kriva potrošnje i štednje. Porast poreza utiče na silaznu promjenu i funkcije potrošnje i funkcije štednje.


67

Prilog 22. Uticaj stope štednje na nivo potrošnje po radniku Između 0 i 1 postoji određena vrijednost stope štednje pri kojoj je stabilan nivo potrošnje najviši. Povećanje štednje ispod te vrijednosti dovodi do smanjenja potrošnje po radniku u početku, ali dugoročno dovodi do povećanja potrošnje. Nivo kapitala povezan sa vrijednošću stope štednje, koja dovodi do najvišeg nivoa potrošnje, zove se nivo kapitala prema „zlatnom pravilu“ (golden-rule level of capital). Povećanje kapitala iznad nivoa zlatnog pravila smanjuje stabilan nivo potrošnje (prilog 22.).

4.2.4. Model multiplikatora

Porast investicija utiče na rast outputa i zaposlenosti, a i obrnuto. Rast investicija utiče na rast domaćeg proizvoda u uvećanom multiplikovanom iznosu, tj. iznosu većem od rasta investicija. Ovaj efekat investicija se zove multiplikator. Svaka novčana jedinica promjene u investicijama uzrokuje više od jedne novčane jedinice promjene u BDP-u. Na primjer, ako je rast investicija 100 miliona KM uzrokovao rast outputa od 400 miliona KM, slijedi da je veličina multiplikatora 4. Formula glasi: Promjena u proizvodu = 1/MPS x promjena u investicijama = 1/1-MPS x promjena u investicijama


68

Prilog 23. Model multiplikatora i model AS-AD

Nivo BDP-a i

DI

Planiranapotrošnja

Planirana štednja

(1-2)

Planirana investicija

Nivo BDP-a

Ukupno planirane potr. i invest. (2+4)

Tendencija outputa

2600 2200 400 200 2600 2400 recesija 2300 2000 300 200 2300 2200 recesija 2000 1800 200 200 2000 2000 ekvilibrijum 1700 1600 100 200 1700 1800 ekspanzija 1400 1400 0 200 1400 1600 ekspanzija 1300 1400 -100 200 1300 1600 ekspanzija

Prilog 24. Numerički primjer ravnoteže

Ravnotežni nivo podrazumijeva da je nivo BDP-a jednak planiranoj potrošnji i investicijama. U periodu recesije preduzeća smanjuju proizvodnju, suočena sa velikim zalihama i vraćaju se u ravnotežnu tačku. U periodu ekspanzije proizvodnja se povećava u pravcu zadovoljenja tražnje. Jednakost BDP-a sa planiranom potrošnjom i investicijama je kriva C+I (prilog 23.).


69

4.2.5. Deflacioni i inflacioni gap

Prilog 25. Deflacioni i inflacioni gap Ravnotežni nivo dohotka predstavlja ravnotežu agregatne ponude i agregatne tražnje. To znači da se sve što se proizvede i proda. Lijeva strana grafika prikazuje deflacioni (recesioni) gap u kom ekonomija funkcioniše ispod nivoa pune zaposlenosti. Desna strana prikazuje inflatorni gap u kome ekonomija funkcioniše iznad nivoa pune zaposlenosti. Deflacioni gap je posljedica pozitivnog output-gapa, što uzrokuje visoke stope nezaposlenosti, dok infaltorni gap predstavlja izraz negativnog output-gapa, koji dovodi do značajnog rasta nivoa cijena. Kada je aktuelni BDP iznad nivoa potencijalnog, prisutan je inflacioni gap, a kad je aktuelni BDP ispod nivoa potencijalnog onda je na snazi deflacioni gap.


70

POGLAVLJE 5. OTVORENA EKONOMIJA

5.1. Monetarna ekspanzija, budžetski deficit, uticaj cijena nafte

Povećanje ponude novca smanjuje kamatnu stopu i povećava domaći proizvod (DP). Tokom vremena nivo cijena raste sve dok se DP ne vrati na svoj prirodni nivo. U srednjem roku, povećanje nominalne ponude novca se u cjelini odražava na proporcionalno povećanje nivoa cijena. Povećanje nominalne ponude novca nema uticaja na domaći proizvod ili kamatnu stopu. Novac je neutralan u srednjem roku što predstavlja nedostatak srednjoročnih uticaja novca na domaći proizvod i kamatnu stopu.

5.1.1. Smanjenje budžetskog deficita

Budžetski deficit je pojava većih rashoda od prihoda i može se javiti u bilo kom budžetu – od ustanove do grada, opštine ili centralne države. Budžetska pitanja su dosta komplikovana, ali da ih ovdje pojednostavimo tako što će se reći da se u prihode računaju redovni i vanredni, ali ne i jednokratni prihodi, kao što su oni od privatizacije ili stranih donacija. Kada se pojavi, budžetski deficit je potrebno pokriti, a obično je to zaduživanjem ili višim porezima. U suštini, i zaduživanje su viši porezi, samo što će oni doći u budućem vremenu, pa se kaže da se to odnosi na buduće generacije. Ako se ne pokrije u godini u kojoj je nastao, budžetski deficit se pridružuje javnom dugu. Javni dug je sav dug države prema domaćim i stranim fizičkim i pravnim licima iz prethodnih godina koji je ostao nepokriven. Na nacionalnom nivou deficit se izražava i u procentima od nacionalnog dohotka. Budžetski deficit je nepoželjan i ima bar tri loše posljedice.39 Prvo, njegovo postojanje ukazuje na veće poresko opterećenje u budućnosti. Viši porezi pri ostalim nepromijenjenim okolnostima za posljedicu imaju smanjivanje stopa rasta. Drugo, budžetski deficit vrši inflatorni pritisak i time remeti cjenovnu stabilnost. Treće, dolazi do pada kreditnog rejtinga zemalja i poskupljenja servisiranja duga. Ovako veliki rast deficita širom svijeta je signal da će, kada krene, oporavak biti spor, a inflacija relativno visoka.


71

Prilog 26. Uticaj smanjenja budžetskog deficita U početku, smanjenje budžetskog deficita vodi smanjenju domaćeg proizvoda i kamatne stope. Tokom vremena, DP se vraća na svoj prirodni nivo, dok se kamatna stopa i dalje smanjuje, a smanjenje deficita vodi rastu investicija (prilog 26.).

5.1.2. Uticaj povećanja cijena nafte

Nafta je krv industrijske civilizacije, ona je energent bez kojeg bi današnja civilizacija izgledala drastično različita od ove koju znamo. „Bez nafte, broj ljudi na Zemlji teško bi premašio dvije milijarde, gradovi bi bili barem deset puta manji, a globalizacija bi bila pojam jednako nerazumljiv. Nafta se često naziva crnim zlatom. U isključivo ekonomskom smislu, ona je u središtu interesa svjetskih industrijskih ekonomija. Nafta iznosi više od 40% energije korištene u SAD-u, što je mnogo više od prirodnog plina, nuklearne energije ili energije hidroelektrana. Jedan od najvažnijih proizvoda iz sirove nafte je benzin koji pokreće veliku većinu automobila na svijetu.“40 Najčešće se izražava u barelima (1 barel = 159 litara) i tonama. Naftna industrija sastavljena je od kompanija uključenih u traženje nafte, bušotine, prevoženje nafte do rafinerija, rafiniranje te distribuciju i prodaju proizvoda od rafinirane nafte milionima potrošača. Cijene i uslovi snabdijevanja naftom, kao i njihovo kretanje u bližoj i daljoj budućnosti, jasno su povezani s planovima za iskorištavanje bilo kojeg drugog energenta. Komplementarnost i zamjenljivost energenata pri uslovima


72

tržišne oscilacije jednog od njih, nameće potrebu za stalnim analiziranjem bazičnih parametara za sve. Nadalje, takva uloga nafte u energetici gotovo svih zemalja uslovljava uticaj političkog faktora na odnose na tržištu nafte. Povećanje cijena nafte vodi nižoj realnoj najamnini i višoj stopi nezaposlenosti. Iz toga se zaključuje da povećanje cijena nafte vodi smanjenju nivoa domaćeg proizvoda i rastu nivoa cijena. Tokom vremena DP i dalje opada, a cijene i dalje rastu (prilog 27.). Povećanje cijena nafte dovodi do smanjenja domaćeg proizvoda i u kratkom i u srednjem roku.

Prilog 27. Uticaj povećanja cijena nafte na stopu nezaposlenosti

KRATKI ROK SREDNJI ROK

Nivo DP-a

Kamatna stopa

Nivo cijena

Nivo DP-a Kamatna stopa

Nivo cijena

Monetarna ekspanzija

Rast Pad Rast (lagani)

Nema promjene

Nema promjene

Rast

Smanjenje deficita

Pad Pad Pad (lagani)

Nema promjene

Pad Pad

Porast cijena nafte

Pad Rast Rast Pad Rast Rast

Prilog 28. Uticaj u kratkom i srednjem roku: monetarne ekspanzije, smanjenja deficita i rasta

cijena nafte na DP-u, kamatnu stopu i nivo cijena41


73

Suština je u tome da promjene politike i ekonomske promjene u okruženju, prije svega promjena navika potrošača i promjena cijena nafte, imaju različite posljedice u kraćem i u dužem vremenskom periodu. Razlika među učincima politike u kratkom i srednjem roku jedan je od razloga neslaganja ekonomista oko preporuka političkih mjera. Jedni vjeruju da se ekonomija brzo prilagođava svojoj srednjoročnoj ravnoteži, pa naglašavaju implikacije politike u srednjem roku. Drugi vjeruju da je mehanizam prilagođavanja spor proces, pa naglašavaju politike u kratkom roku.

5.2. Otvorenost tržišta

Otvorenost tržišta podrazumijeva otvorenost na svim tržištima koje smo spomenuli do sada. Otvorenost na tržištu dobara predstavlja mogućnost izbora između domaćih i inostranih dobara. Otvorenost na finansijskim tržištima daje mogućnost izbora između domaće i strane finansijske imovine. Svjetska finansijska tržišta se sve više integrišu. Otvorenost na tržištu proizvodnih faktora pruža mogućnost izbora lokacije proizvodnje, kretanja radnika itd. Nastajanje takvog okruženja, gdje su privrede sve više otvorene, nameće potrebu ovladavanja saznanjima o složenim tokovima novca i kapitala u okviru svjetske ekonomije, zatim sistemu i instrumentima plaćanja, efektima promjene deviznih kurseva, promjena kamatnih stopa na finansijskim tržištima, kursnim i valutnim rizicima, inflaciji i dr. Manipulisanje deviznim kursevima, politika uvoza i izvoza roba i kapitala, zaduživanje u inostranstvu, otežan pristup svjetskom tržištu novca i kapitala kao i mnogi drugi problemi dovode do osnovane potrebe njihovog detaljnog izučavanja. Spoljnotrgovinsko i devizno poslovanje postaje jedna od osnovnih funkcija upravljanja preduzećem u ostvarivanju i samom kreiranju politike plasmana i efikasnog korišćenja finansijskog kapitala, posebnog kapitala uvoznog porijekla.

5.2.1. Devizni kurs

Devize, kao potraživanja u stranim valutama, nastaju iz spoljnotrgovinskih poslova, odnosno međunarodnih ekonomskih transakcija roba, usluga, kretanja kapitala i sl. i koriste se radi obavljanja tih transakcija. Svaka zemlja propisuje zakonski, kako rad sa domaćom tako i rad sa stranom valutom. Ova stavka je izuzetno bitna pogotovo ako se zna da na savremenom nivou razvoja ni jedan građanin, preduzeće ni država se ne može isključiti iz saradnje sa svijetom. U


74

toj i takvoj saradnji veoma, ako ne i od presudnog značaja su odnosi domaće i strane valute, odnosno devizni kurs. Osnovni subjekti deviznog poslovanja su domaća i strana lica (preduzeća, građani, banke i države). Svi ti odnosi učesnika u deviznom sistemu, kao i sloboda pri prometu deviza i sam devizni kurs, kao cijena deviza, zavise od raspoloživog iznosa deviza na svjetskom i deviznom tržištu. Pri tome se misli na osnovne odnose ponude i tražnje. Od odnosa suficita i deficita jedne zemlje zavisi i količina i kurs deviza na njenom tržištu. Samim tim, država svojim mjerama, u manjoj ili većoj mjeri, kontroliše protok deviza, i uopšteno sredstava plaćanja na njenom tržištu. Preduzeće može sticati devizna sredstva na više načina:42

izvozom roba i usluga u inostranstvo, kupovinom na deviznom tržištu, zaduživanjem u inostranstvu (što nije preporučljivo) i eventualnim prijemom deviznih poklona.

Ostvarene devize preduzeća drže na deviznim računima kod banaka i koriste ih za:

plaćanja prilikom kupovine robe i usluga u inostranstvu, prodaju na deviznom tržištu kada su im potrebna domaća sredstva

plaćanja, ulaganje u obliku kapitala u inostranstvu i davanje poklona stranim licima.

Devizna politika predstavlja aktivnost države koja se odnosi na međunarodna plaćanja, kretanje deviza, devizni kurs, devizne rezerve i druga pitanja u vezi sa devizama. Kao i svaka druga politika, i devizna politika ima svoje ciljeve i mjere. Utvrđivanje i sprovođenje devizne politike najčešće se prepušta centralnoj banci koja, kao vrhovna monetarna vlast, kreira i sprovodi tu politiku. Razlozi za to nalaze se u činjenici da devizna politika čini jedinstvo sa monetarnom politikom, koju takođe kreira i sprovodi centralna banka. Dakle, radi se o dvije politike, deviznoj i monetarnoj, koje u praksi čine jedinstvo. One obezbjeđuju normalno funkcionisanje robnih tokova na domaćem tržištu i u ekonomskim odnosima zemlje sa inostranstvom. Pored toga, tekuća ekonomska stabilnost svake zemlje u velikoj mjeri zavisi od kvaliteta devizne i monetarne politike. Ona se najčešće izražava stabilnošću cijene izražene u domaćoj valuti na domaćem tržištu i stabilnošću odnosa domaće prema inostranim valutama.


75

Primjer: Američki dolar domaća valuta, a funta strana valuta

- 1$=0,66£ - cijena domaće u terminima strane valute; - 1£=1,5$ - cijena strane u terminima domaće valute.

KM (BiH) domaća valuta, a evro strana valuta

- 1KM =0,51129 – cijena domaće u terminima strane valute; - 1EUR =1,95583 KM – cijena strane u terminima domaće valute.

5.2.1.1. Vrste deviznih kurseva

Problem stabilnosti deviznog kursa danas se javlja kao jedan od vitalnih problema savremenog svijeta. Taj problem se najčešće rješava mjerama državne intervencije na tom području i to u obliku deviznih ograničenja, tako da devizni kurs postaje jedno od najsnažnijih sredstava ekonomske politike. Manipulisanjem deviznim kursevima država nastoji da osigura što povoljnije odnose u svom platnom bilansu, da poboljša svoje mjesto i uslove u izvozu i uvozu i tome slično. Sve je to dovelo do pojave različitih deviznih kurseva u odnosu na nekadašnje postojanje jedinstvenog deviznog kursa. Devizni kursevi mogu biti:

stabilni (fiksni) devizni kurs – to je kurs koji odrede monetarne vlasti date zemlje, a koji treba da odražava realnu vrijednost domaće valute na svjetskom tržištu;

diferencirani devizni kurs; slobodni, fluktuirajući i fleksibilni devizni kurs – to su kursevi koji se

formiraju slobodno prema dnevnoj ponudi i tražnji deviza na deviznom tržištu ili kod banaka;

upravljačko-fluktuirajući (flotirajući) devizni kurs.

Kod deviznih kurseva je karakteristična pojava deprecijacije i aprecijacije deviznog kursa. Deprecijacija ili potcjenjivanje domaće valute se sprovodi radi poboljšanja odnosa u platnom bilansu. Deprecijacija valute, odnosno devizni kurs iznad kursa ravnoteže, čini domaću robu za inostranog kupca jeftinijom, pa dolazi do stimulacije izvoza, uz istovremeno ograničavanje uvoza robe (uvozna roba u zemlji sa depreciranom valutom postaje skuplja).


76

Kod politike aprecijacije, javlja se potpuno obrnuti efekat: stimulacija uvoza i destimulacija izvoza i preko toga popravljanje stanja platnog bilansa (karakterističan je visok suficit). Visok suficit djeluje inflatorno u zemlji u kojoj se pojavi, jer dolazi do dopunske emisije domaćeg novca, što znači da se suficitom platnog bilansa „uvozi inflacija“ u datu zemlju. Niža kamatna stopa dovodi do višeg deviznog kursa, odnosno do deprecijacije domaće valute. U obrnutom smjeru, viša kamatna stopa vodi do nižeg deviznog kursa, tj. aprecijacije domaće valute (prilog 29.).

Prilog 29. Odnos kamatnog pariteta

5.2.1.1.1. Fiksni devizni kurs

Centralne banke implicitno ili eksplicitno određuju ciljani devizni kurs i koriste monetarnu politiku kako bi postigle cilj. Ponekad je utvrđena tačna vrijednost kursa, a ponekad pojas ili krajnje granice. Neke zemlje vezuju svoje valute za dolar. Bosna i Hercegovina ima režim fiksnog deviznog kursa. Konvertibilna marka (KM) je vezana za evro (EUR). Centralna banka se, u okviru fiksnog deviznog kursa, odriče monetarne politike kao instrumenta ekonomske politike. Revalvacija i devalvacija su termini koji se koriste kod zemalja koje imaju sistem fiksnih kurseva, odnosno sistem u kome dvije ili više zemalja održavaju konstantnim kurs između svojih valuta. U tom slučaju, revalvacija je smanjenje kursa, odnosno umjesto aprecijacije. Devalvacija je umjesto deprecijacije.


77

5.2.1.1.2. Realni devizni kurs

Realni kurs predstavlja cijenu inostranih dobara izraženu u terminima domaćih dobara. Indeksni broj je broj jednak nekoj proizvoljno izabranoj vrijednosti (1 ili 100) u proizvoljno izabranoj godini, koja se zove bazna godina. Realni kursevi se mijenjaju s vremenom, kao i nominalni. Porast relativne cijene domaćih dobara izražene u terminima inostranih dobara zove se realna aprecijacija. Smanjenje relativne cijene domaćih dobara izražene u terminima inostranih dobara zove se realna deprecijacija. Realna deprecijacija u početku dovodi do pogoršanja, a zatim do poboljšanja spoljnotrgovinskog bilansa. U početku, efekti deprecijacije su takvi da cijene uvoza rastu, a cijene izvoza padaju. Potrebno je vrijeme da potrošači shvate da su se relativne cijene promijenile, a da proizvođači pronađu jeftinije dobavljače. Ovaj odnos i relacija se naziva J-kriva (prilog 30.).

Prilog 30. J-kriva; Deprecijacija i spoljnotrgovinski bilans Realna deprecijacija (za razliku od nominalne) upućuje na promjene relativnih cijena dobara, a ne relativnih cijena valuta. Velike fluktuacije nominalnog kursa uočavaju se i kod realnog kursa. Može doći do realne aprecijacije bez nominalne aprecijacije. Može doći i do nominalne aprecijacije bez realne aprecijacije.


78

Bilateralni kurs predstavlja kurs između dvije zemlje. Multilateralni realni kurs je kurs između više zemalja. To su kursevi koji koriste prosječni udio u izvozu i uvozu. Primjer: Izvoz iz Kanade u Ameriku 19%, a iz Amerike u Kanadu 23%, onda je udio koji će se koristiti za izračunavanje multilateralnog kursa sljedeći: 23% + 19% / 2 = 21% Devizni kurs kojim se osigurava uravnoteženje platnog bilansa, odnosno dugoročnija ravnoteža ponude i tražnje deviza, naziva se ravnotežnim kursom. Zadatak ovog kursa je da osigura:

ravnotežu platnog bilansa u dužem vremenskom periodu od 3 do 5 godina;

očuvanje unutrašnje stabilnosti bez inflacije ili deflacije; izostanak potrebe za trgovinskim i deviznim ograničenjima; stabilnost deviznih rezervi (bez većeg smanjenja deviznih rezervi); stabilnost privrede bez izazivanja veće nezaposlenosti.

Ne može se smatrati ravnotežnim kursom onaj kurs koji osigurava ravnotežu platnog bilansa, ali dovodi do stagnacije ili pada proizvodnje, veće nezaposlenosti, inflacije i naglog odliva deviznih rezervi. Realni devizni kurs izjednačava opšti nivo cijena u zemlji sa opštim nivoom cijena u inostranstvu, i izvodi se iz odnosa deviznog kursa koji se formira na deviznom tržištu i kursa koji se formira prema paritetu kupovnih snaga dvije ili više privreda.

5.3. Platni bilans

Platni bilans predstavlja transakcije jedne zemlje sa ostatkom svijeta, uključujući i trgovinske i finansijske tokove. Prikazivanje platnog bilansa u različitim oblicima mijenjalo se tokom istorije, u zavisnosti od toga kako se mijenjala robna i finansijska struktura međunarodnih ekonomskih odnosa.


79

Na primjer, u doba merkantilizma potreba za razlikovanje platnog od trgovinskog bilansa nije bila prisutna, zato što su se trgovinske transakcije obavljale uglavnom uz istovremeno plaćanje zlatnim svjetskim novcem. Praktično je izvoz i uvoz bio jednak prilivu i odlivu zlata, odnosno poklapao se sa obimom međunarodnih plaćanja zemlje. U razvoju kapitalizma i međunarodnih kreditnih odnosa, kretanje robe i novca u ekonomskim odnosima zemlje sa inostranstvom, više se ne poklapa. Javila se potreba da se statistički registruju i robne i finansijske transakcije sa inostranstvom, nezavisno od načina finansijske likvidacije, a na drugoj strani bi se iskazivali svi oblici međunarodnih plaćanja jedne zemlje u određenom vremenskom periodu. Takvi dvostrani pregledi ekonomskih transakcija sa inostranstvom dobili su naziv platnog bilansa, prvi put u Velikoj Britaniji sredinom XIX vijeka. Pojam platnog bilansa dugo je ostao nedovoljno precizno definisan. Osnovna dilema je bila: da li platni bilans treba da registruje samo efektivno izvršena plaćanja i naplate u platnom prometu zemlje sa inostranstvom (u određenom periodu ) ili treba da prikazuje sve ekonomske transakcije obavljene u istom razdoblju, bez obzira na vrijeme njihove finansijske likvidacije. U užem smislu, građanski teoretičari poznavali su bilans plaćanja kao izraz izvršenih efektivnih plaćanja. Širi koncept platnog bilansa obuhvata sve ekonomske transakcije obavljene u određenom vremenu, bez obzira na trenutak efektivnog plaćanja. Definicija platnog bilansa izvedena je iz osnovne definicije koju je Međunarodni monetarni fond utvrdio u Priručniku bilansa plaćanja 1950. godine. „Po njoj platni bilans jeste sistematski pregled (u obliku dvostranog bilansa) svih ekonomskih transakcija, obavljenih u određenom periodu između rezidenata neke zemlje i stalnih stanovnika (rezidenata) drugih zemalja“.43 Ova definicija je tokom vremena pretrpjela određene promjene koje su bile uslovljene promjenama robne, finansijske, i institucionalne strukture međunarodnih ekonomskih odnosa. Kada su, poslije 1958. godine, mnoge nacionalne valute ponovo postale konvertibilne, oživjeli su i međunarodni tokovi privatnog kapitala. „Definicija platnog bilansa doživela je izmjene u Priručniku Međunarodnog monetarnog fonda 1961. godine i u dodatku Priručniku 1973. godine. Ove poslednje izmene bile su najvećim delom posledica raspada Bretonvudskog međunarodnog monetarnog sistema i masovnog prelaska deviznih kurseva nacionalnih valuta i sistema fiksnih u režim fluktuirajućih (plivajućih kurseva)“.44 Godine 1977. je objavljeno novo, četvrto izdanje Priručnika platnog bilansa, čiji se najvažniji dijelovi takođe publikuju u uvodnim napomenama Godišnjaka platnog bilansa. Platni bilans je statistički pregled za određeni period koji iskazuje:45


80

transakcije robom, uslugama i dohotkom između jedne privrede i

ostalog svijeta, promjene vlasništva i druge promjene u monetarnom zlatu i Specijalnim

pravima vučenja koje data privreda posjeduje, promjene u potraživanjima i obavezama prema ostalom svijetu,

jednostrane transfere i protivstavke koje su potrebne za uravnoteženje, u računovodstvenom smislu, svih stavki po onim pomenutim transakcijama.

Zato se njihove doznake smatraju jednostranim transferima. Migranti na privremenom radu u inostranstvu smatraju se rezidentima privrede koju su privremeno napustili, a njihove uštede (doznake) se uračunavaju u društveni proizvod njihove matične zemlje. U platnom bilansu te zemlje njihove doznake se tretiraju kao prihodi faktora proizvodnje iz inostranstva i registruju se u bilansu robe i usluga. Pravna lica čija je privredna aktivnost registrovana prema propisima zemlje na njenoj teritoriji, smatraju se rezidentima. Rezidenti su i svi organi države, odnosno društveno političkih zajednica. Agencije države u inostranstvu smatraju se njenim rezidentima. Poslovne jedinice privrednih organizacija u inostranstvu se smatraju rezidentima one zemlje na čijoj teritoriji obavljaju svoje aktivnosti. Međudržavne i međunarodne organizacije se uglavnom smatraju rezidentima zemlje na čijoj su teritoriji locirane. Važan izuzetak predstavljaju međunarodne ekonomske organizacije Ujedinjenih nacija i njenih specijalizovanih agencija. One se smatraju rezidentima jednog imaginarnog područja izvan nacionalne teritorije svih država. Za sve zemlje ove institucije su nerezidenti. Platni bilans je otvoreni sistem u tom smislu što on uglavnom registruje samo po jedan kraj svake transakcije. Dok se u sistemu društvenih računa uz jednu robnu transakciju bilježe četiri stavke: isporuka robe, prijem novca, prijem robe i plaćanje novcem, u platnom bilansu se bilježe samo dvije stavke u slučaju izvoza: isporuka robe i priliv deviza. Prijem robe i plaćanje registruju se u platnom bilansu zemlje uvoznika. Platni bilans ne prikazuje stanje fondova na početku i kraju perioda, to jest ne bilježi stanje međunarodnih obaveza i potraživanja zemlje, već samo njihove promjene u toku godine. Platni bilans se sastoji od dva dijela: iznad crte – tekući račun i ispod crte – kapitalni račun. Tekući račun (tekuće transakcije) obuhvata plaćanja između zemlje i ostatka svijeta.


81

Tekući račun se sastoji od:

Izvoza; Uvoza; Dohotka od investicija – prima se na inostranu imovinu koja se drži,

plaća se na svoju imovinu u inostranstvu; Neto primljenih transfera – zemlje međusobno primaju i daju određenu

pomoć.

Zbir svih ovih plaćanja se zove saldo tekućeg računa. Ako su pozitivna onda zemlja ima suficit, ako su negativna onda ima deficit tekućeg računa. Kapitalni račun se sastoji od:

Domaće imovine koju drže nerezidenti; Inostrane imovine koju drže domaći rezidenti, a predstavljaju neto

prilive kapitala. Neto priliv kapitala se zove još saldo kapitalnog računa. Zemlja može imati spoljnotrgovinski deficit, a da nema deficit tekućeg računa, a može imati deficit tekućeg računa, a da nema i spoljnotrgovinski deficit. Zemlja koja ima deficit tekućeg računa, mora taj deficit finansirati neto prilivom kapitala, tj. mora imati suficit kapitalnog računa. Odrednice uvoza:

Zavisi, prije svega, od nivoa domaće potražnje; Zavisi od nivoa domaćeg proizvoda odnosno dohotka. Veći dohodak

dovodi do većeg izvoza; Zavisi od realnog kursa (cijena inostranih dobara izražena u terminima

domaćih dobara). Viši realni kurs čini ino dobra skupljim što dovodi do pada uvoza.

Odrednice izvoza:

Povećanje ino proizvoda dovodi do rasta ino potražnje za svim dobrima, što dovodi do rasta izvoza;

Povećanje realnog kursa dovodi do rasta izvoza.


82

Porast državne potrošnje vodi do porasta domaćeg proizvoda i do spoljnotrgovinskog deficita. Učinak državne potrošnje na domaći proizvod je manji nego u zatvorenoj ekonomiji. Manji je multiplikator. Manji multiplikator i spoljnotrgovinski deficit imaju isti temeljni uzrok: dio domaće potražnje otpada na inostrana dobra, a ne samo na domaća dobra. Povećanje inostrane potražnje dovodi do:

Porast inostranog proizvoda izaziva povećanje inostrane potražnje, što utiče na rast domaćeg izvoza;

Porast inostranog proizvoda povećava domaći proizvod i poboljšava spoljnotrgovinski bilans.

Nosiocima domaće ekonomske politike platni bilans služi kao izvor informacija za preduzimanje mjera kako bi taj položaj bio što povoljniji. Platni bilans je tehnički uvijek u ravnoteži zato što se vodi po načelu dvostrukog knjigovodstva gdje svaka ulazna stavka mora imati izlaznu protivstavku. Ako je platni bilans tehnički uvijek u ravnoteži, ekonomski obično nije, nego ima ili suficit ili deficit. Da li je platni bilans u ravnoteži ocjenjuje se po tekućem bilansu. Stanje platnog bilansa je od velike važnosti, jer utiče na dvije izrazito važne varijable makroekonomske politike - cijene i zaposlenosti. Za vlade nije problem neravnoteža platnog bilansa koja je posljedica suficita, nego deficita. Prema tome, kada se govori o neravnoteži platnog bilansa, misli se na deficit tekućeg bilansa. Razlikuju se tri oblika neravnoteže: privremena ili slučajna, ciklična i strukturna. Ispravna dijagnoza platno - bilansne neravnoteže važna je u izboru i kombinovanju mjera za njeno otklanjanje. Mjere za otklanjanje platno - bilansne neravnoteže svrstavaju se u dvije grupe: prilagođavanje i finansiranje platno - bilasne neravnoteže. Finansiranje deficita je metod koji djeluje u oblasti formalne ekonomije i on samo privremeno ublažava problem, ali ga ne rješava, to jest, ne otklanja uzrok neravnoteže. Prilagođavanje je metod iz oblasti realne ekonomije koji ima za cilj da domaću privredu prinudi da posluje u skladu sa potrebama platnog bilansa. U krajnjoj liniji, ono ima za cilj povećanje konkurentnosti domaće privrede na svjetsko tržište. Pored platnog bilansa, promjene i stanja u ekonomskim odnosima sa inostranstvom registruju se i u drugim bilansima, od kojih su najvažniji devizni bilans i obračunski bilans. Za razliku od platnog bilansa koji bilježi sve međunarodne ekonomske transakcije bez obzira na trenutak naplate ili isplate, devizni bilans je


83

sistematski pregled samo efektivno izvršenih plaćanja jedne zemlje u poslovanju sa inostranstvom u određenom vremenskom periodu. Devizni bilans predstavlja pregled o svim međunarodnim plaćanjima i naplaćivanjima jedne zemlje sa inostranstvom u određenom periodu. Devizni bilans je vrlo značajan, jer pokazuje devizni priliv i odliv iz zemlje, kao i stanje likvidnosti zemlje prema inostranstvu. Iako je devizni bilans stariji od platnog bilansa, i pored njegovog značaja, mali broj zemalja objavljuje devizne bilanse, a ne postoje ni međunarodno usaglašavanje šema i metodologija prikazivanja deviznog bilansa. On, dakle, registruje naplaćena potraživanja i plaćanje obaveze prema inostranstvu. Njegov značaj je u tome što prikazuje stvarni priliv i odliv deviza i stanje likvidnosti zemlje. Za razliku od platnog i deviznog bilansa koji bilježe tokove transakcija u određenom vremenskom razmaku, obračunski bilans je pregled stanja ukupnih dugovanja i potraživanja zemlje prema inostranstvu u određenom trenutku, obično na kraju svake kalendarske godine, bez obzira na to kada su dugovanja i potraživanja nastala. Obračunski bilans je važan izvor informacija za ocjenu kreditne sposobnosti zemlje, odnosno stanja njene međunarodne likvidnosti. Obračunski bilans iskazuje stanje međunarodnih obaveza i potraživanja zemlje 31. decembra svake godine. On sadrži sve važeće obaveze i potraživanja, kao i sve zajmove i kredite (u korišćenom, a još neotplaćenom iznosu) bez obzira kada je određena obaveza nastala.46 U obračunskom bilansu kumulirana su salda tekućeg računa bilansa plaćanja, koja su se morala finansirati zaduživanjem u inostranstvu. Obračunski bilans često se naziva i bilansom međunarodnog investicionog položaja zemlje, pošto saldo tekućeg računa platnog bilansa mjeri neto inostrane investicije u zemlji – ako se radi o deficitu u inostranstvu, ili investicija u inostranstvu – ako se radi o investicijama u inostranstvu u slučaju suficita. Međutim, šema i metodologija iskazivanja obračunskog bilansa nisu međunarodno usaglašene i pored toga što Međunarodni monetarni fond raspolaže relativno tačnim podacima ove vrste za svaku zemlju. Zbog toga se šema obračunskog bilansa razlikuje među zemljama, ne samo zbog toga već i zbog različite strukture međunarodnih obaveza i potraživanja. Koordinacija predstavlja proces kad bi zemlje uskladile svoju makroekonomsku politiku da istovremeno povećavaju domaću potražnju, a tada bi svaka zemlja napredovala bez povećanja spoljnotrgovinskog deficita. U stvarnosti, koordinacija je vrlo ograničena. Ponekad bi neke zemlje trebale uraditi više od ostalih, a to možda ne žele. Zemlje koje nisu u recesiji teško će htjeti da povećaju svoju potražnju da bi pomogle zemljama koje su u recesiji.


84

Zemlje koje ostvaruju veliki deficit neće htjeti smanjiti poreze ili povećati državnu potrošnju, a tražiće ustupke od drugih. U tim momentima su moguće sklonosti prevarama. Veza između štednje, investicija i spoljnotrgovinskog bilansa:

Porast investicija mora se odraziti ili na porast privatne ili javne štednje, ili na pogoršanje spoljnotrgovinskog bilansa;

Porast budžetskog deficita mora se odraziti ili na porast privatne štednje, ili na pad investicija, ili na pogoršanje spoljnotrgovinskog bilansa;

Zemlja sa visokom stopom štednje, i privatne i javne, mora imati ili visoku stopu investicija ili veliki spoljnotrgovinski suficit.

Država može finansirati deficit kreiranjem novca. Centralne banke kreiraju novac, a država izdaje obveznice i može da zatraži njihov otkup od strane centralne banke. Centralna banka plaća državi kreiranim novcem izdate obveznice, a država tim novcem finansira budžetski deficit. Taj proces se zove monetarizacija duga.

5.4. Faktori rizika investiranja u globalnim uslovima

5.4.1. Značaj investicionog okruženja za priliv SDI47

Generalno posmatrano, strani investitori su osjetljivi na sve faktore (kako političke tako i ekonomske) i skloni su ulaganju u one zemlje koje obezbjeđuju viši stepen političkih i ekonomskih sloboda. Prvi preduslov za privlačenje SDI je ipak, prije svih, stvaranje adekvatnog pravnog i institucionalnog ambijenta. Politička stabilnost je od suštinskog značaja za investitore koji planiraju da ostanu na tržištu zemlje u koju plasiraju kapital, posebno ako su u pitanju izvozno orjentisani projekti. Pravnom reformom se zakonska regulativa vezana za strana ulaganja mora urediti tako da bude atraktivna i povoljna za potencijalne strane investitore. Pravnom zaštitom se moraju obezbijediti stabilna pozicija i prava investitora. Drugi uslov se odnosi na institucionalno regulisanje tržišta kapitala koje je jedan od najvažnijih pokretača ekonomskog rasta i razvoja. Uspješno regulisanje tržišta kapitala podrazumijeva jasno definisanje svih učesnika na tom tržištu: investitora, korisnika kapitala, posrednika i države.


85

Sa aspekta investitora, domaći režim stranih direktnih investicija se sagledava sa stanovišta njegove usklađenosti sa onim što je opšteprihvaćeno u svijetu, odnosno što proizilazi iz međunarodnih konvencija (posebno u pogledu prava industrijske svojine, oblika kroz koje se može ulagati strani kapital, itd.). Poseban deo analize odnosi se na olakšice i podsticaje stranim investitorima (finansijski podsticaji, oslobađanje od plaćanja poreza, i sl.), kao i na garancije koje se pružaju stranim investitorima (stabilnost pravnog režima, zaštita od eksproprijacije i nacionalizacije, prava na transfer dobiti, itd.). Osim toga, analiziraju se i prepreke koje se postavljaju stranim investitorima, a koje se odnose na: oblasti u koje se može ulagati, oblike ulaganja, lica koja mogu imati svojstvo stranog ulagača (što se, prije svega, odnosi na domaća lica sa prebivalištem u inostranstvu), visinu uloženog kapitala, izbalansiranost izvoza i uvoza preduzeća sa stranim učešćem, obavezu zapošljavanja lokalne radne snage i korišćenja domaćih resursa (nabavka sirovina, korišćenje usluga domaćih prevoznika, i sl.).

5.4.2. Motivacioni faktori stranih investitora

U procesu investiranja, specifične motive imaju i zemlje izvoznice i uvoznice kapitala. Ključni motiv investitora za plasman kapitala je profit, dok se ostali motivi odnose na proširenje proizvodnje, prevazilaženje prepreka u spoljnoj trgovini, transfer tehnologije, osvajanje novih tržišnih segmenata. Zemlje u koje odlazi kapital prvenstveno su zainteresovane za razvoj privrede i prevazilaženje problema nedostajuće akumulacije sredstava. Osim toga, glavne prednosti su poboljšanje tehničko - tehnološke opremljenosti, povećanje izvoza, osvajanje novih tržišta, iskorišćenje prirodnih resursa, porast standarda stanovništva i smanjenje nezaposlenosti. Najvažniji motiv globalno integrisanih transnacionalnih kompanija je usmjeravanje svih aktivnosti na maksimizaciju efekata sistema kao cjeline, a ne svake pojedine afilijacije. Motivi za investiranje u inostranstvu u osnovi mogu biti:48

Strateški motivi, pod kojima se podrazumijeva proizvodnja radi: 1. Sticanja strateških prednosti odn. sposobnosti (strategic capability

seekers) - ova vrsta stranih direktnih investicija se realizuje kupovinom aktive postojeće firme (obično konkurenta) u cilju udruživanja zajedničkih potencijala i prednosti, a radi postizanja veće globalne konkurentnosti i eliminisanja ostalih konkurenata.


86

2. Obezbjeđenja tržišta (market seekers) - motiv novoformiranih afilijacija je opsluživanje lokalnog tržišta, a često i tržišta susjednih zemalja. Ovako motivisane strane direktne investicije obično su usmjerene u zemlje čija su tržišta opsluživana uvozom do trenutka uvođenja trgovinskih ograničenja (uglavnom carinskih barijera);

3. Obezbjeđenja resursa (natural resource seekers) - motiv je obezbjeđenje resursa po nižoj cijeni nego što bi to bilo moguće u matičnoj zemlji. Tri vrste resursa mogu biti motiv za plasman stranih direktnih investicija: fizički resursi (sirovine, minerali, poljoprivredni proizvodi; kompanije time obezbjeđuju jeftin i siguran izvor za snabdijevanje inputima za čiju preradu već posjeduju komplementarne kapacitete; ova vrsta stranih direktnih investicija podrazumijeva značajne izdatke za investitora u inicijalnoj fazi), jeftina nekvalifikovana ili polukvalifikovana radna snaga (investitor je obično kompanija iz industrijskog sektora koja locira proizvodnju radno - intenzivnih poluproizvoda ili finalnih proizvoda u zemlji bogatoj jeftinom radnom snagom) i tehnološka, marketing i menadžerska znanja (visokosofisticirani resursi);

4. Ostvarenja veće efikasnosti (efficiency seekers) - radi se o potrebi za racionalizacijom strukture već postojećih afilijacija. Najčešće se radno intenzivne aktivnosti iz lanca vrijednosti lociraju u zemljama u razvoju, a tehnološki intenzivne u razvijenim zemljama (koriste se razlike koje postoje među pojedinim zemljama sa aspekta raspoloživosti faktora proizvodnje);

Ekonomski motivi:

Osnivanjem afilijacija na stranim tržištima, multinacionalna kompanija ima za cilj ostvarenje ekonomije obima, sticanje marketing i menadžment iskustava, i slično.

Subjektivni motivi: Poziv iz inostranstva može biti motiv za poslovni angažman ukoliko dolazi sa uglednog i visokog mjesta; "slijediti druge" - investicije u područjima koja su u datom trenutku atraktivna; jak pritisak konkurencije na domaćem tržištu. Motiv za plasman stranih direktnih investicija može biti i zaobilaženje barijera (strogih ekoloških standarda, na primjer) u matičnoj zemlji investitora. Ovaj tip SDI se često naziva i "bježeće" investicije. Sem njih, postoje i tzv. "pasivne investicije", koje podrazumijevaju kupovinu nekretnina u inostranstvu sa ciljem ostvarenja dobiti od porasta njihove cijene. Generalno, može se reći da postoji razlika u motivaciji za investiranje u zavisnosti od toga da li su strani investitori izvozno orjentisani ili ne.


87

Kompanije orjentisane na izvoz49 u znatno većoj mjeri uvažavaju determinante koje obezbjeđuju slobodan pristup stranim tržištima, kao što su postojanje ugovora o pridruženom članstvu Evropskoj uniji i olakšice za izvoz na tržište EU. Izvozno orjentisane kompanije sa stranim učešćem traže kvalifikovanost radne snage kao jedan od osnovnih preduslova za obezbjeđivanje kvaliteta proizvoda koji se izvoze i kakav je neophodan za plasman na tržištu razvijenih zemalja. Niski troškovi radne snage kao motivacioni faktor kod ove vrste kompanija sa stranim učešćem je od znatno manjeg značaja. Razlika u motivacionim faktorima sa aspekta izvozne orjentacije je uočljiva i kada su u pitanju politička i socijalna stabilnost, koje zu znatno važnije za izvozno orjentisane nego za kompanije sa stranim učešćem koje nisu izvozno orjentisane. Sem toga, i slobodne carinske zone se kod izvozno orjentisanih kompanija javljaju kao motivacioni faktor, što je i logično s obzirom na to da su te kompanije u 50% slučajeva locirane upravo u slobodnim carinskim zonama, što se prije svega odnosi na izvozno orjentisane kompanije sa stranim vlasništvom koje vrše asembliranje.

5.4.3. Značaj ekonomske i političke stabilnosti

Odluka stranog investitora da plasira svoj kapital zavisi od procjene globalnih rizika poslovanja, pri čemu politički rizici (kao odraz faktora vezanih za potencijalne ili aktuelne promjene političkog sistema u jednoj zemlji) imaju značajno mjesto. Kompanije koje investiraju u zemljama u razvoju, kao i u tranzicionim zemljama, su u velikoj mjeri podložne političkom riziku.50 Procjene rizika zemalja obavljaju za svoje potrebe velike svjetske banke, povjerioci, agencije za osiguranje izvoznih poslova, specijalizovane konsultantske firme za potrebe svojih komitenata, kao i eminentni stručni časopisi (Euromoney, Institutional Investor, itd.). Svaka od navedenih institucija ima svoju metodologiju procjene ukupne rizičnosti zemalja, pa se shodno tome u obzir uzimaju različiti indikatori od uticaja na country risk. Pojmovi "rizik zemlje" (country risk) i "politički rizik" (political risk) se bitno razlikuju. Naime, pod rizikom zemlje u koju se želi investirati se podrazumijeva ukupni rizik sa kojim je suočen investitor u odnosnoj zemlji. Politički rizik je uži pojam i odnosi se na rizik uvođenja neočekivanih specifičnih propisa od strane vlade zemlje u koju se želi investirati, a koji mogu rezultirati diskontinuitetom ili ograničavanjem investicionih aktivnosti i operacija strane kompanije u zemlji domaćinu. Načini intervencije vlade jedne zemlje kada je u pitanju međunarodna investiciona aktivnost su brojni i mogu


88

se rangirati od nediskriminatorskih, blagih intervencija (npr. utvrđivanje minimalnog procenta domaćih rezidenata koji se moraju zaposliti, zahtjevi da se investira u projekte od opšteg interesa ili ekološke projekte, itd.), pa do diskriminatornih mjera (kao što je npr. specijalno uvođenje poreza na profit stranih firmi) i potpune konfiskacije sredstava strane kompanije; njihov krajnji efekat je prestanak interesa inostranih investitora i zatvaranje stranih kompanija u zemlji domaćinu.51 Rizik zemlje (country risk), između ostalog, sadrži i elemente kreditnog rizika (credit risk), koji je inače prisutan kod svake vrste kreditiranja, s tim da je u prvom redu vezan za namjenu kredita i kreditnu sposobnost određenog zajmotražca i ispoljava se u riziku da potraživanja ne mogu biti naplaćena na dan dospijeća. Procjena kreditne sposobnosti zemlje kao zajmoprimca podrazumijeva profesionalnu - ekspertsku analizu određenih ekonomskih parametara i političko-socijalnih indikatora i ima za cilj da utvrdi solventnost potencijalnog dužnika i njegovu spremnost da izvršava obaveze plaćanja. Na osnovu ovakve analize se vrši rangiranje zemalja u jednu od kategorija boniteta. Upravljanje rizikom je jedan od primarnih ciljeva kompanije koja posluje u međunarodnim okvirima. Termin "rizik" se odnosi na varijable neizvjesnosti iz okruženja koje smanjuju mogućnost predviđanja poslovanja kompanije. Faktori rizika se obično dijele na tri generalne kategorije:

Rizici ukupnog okruženja; Rizici vezani za određenu industrijsku granu (industry specific); Rizici specifični za određenu kompaniju (firm specific).

Rizici ukupnog okruženja su faktori koji utiču na sve privredne grane i mogu se podijeliti na:

Političke neizvjesnosti (rat, državni udar, promjene u vladi, terorizam, itd.);

Neizvjesnosti vladine politike (fiskalne i monetarne reforme, trgovinske restrikcije, nacionalizacija, državni intervencionizam, barijere repatrijaciji profita, itd.);

Makroekonomske neizvjesnosti (inflacija, devizni kurs, kamatne stope, itd.);

Socijalne neizvjesnosti (socijalni nemiri, demonstracije, štrajkovi, itd); Prirodne neizvjesnosti (zemljotresi, uragani, ostale prirodne katastrofe).

Indikatori koji se najčešće uzimaju prilikom procjena rizika zemlje su:52


89

Veličina zemlje (površina i stanovništvo); Bruto društveni proizvod (ukupan i per capita, trend, struktura po

sektorima); Privredni potencijali i bogatstva; Investiciona aktivnost (stopa rasta i učešće u GDP-u); Novčana masa u zemlji i stopa inflacije; Konvertibilnost valute i realnost deviznog kursa; Izvoz i uvoz (struktura, trend, pokrivenost uvoza izvozom); Platni bilans (suficit/deficit, trend); Strane direktne investicije (priliv, odliv, trend); Pristup međunarodnom tržištu kapitala (uslovi pod kojima se mogu

dobiti krediti); Spoljni dug (nominalni iznos, odnos ukupnog spoljnog duga i izvoza,

reprogram); Politički i socijalni faktori (karakter političkog sistema, socijalna

struktura, etnička i religiozna struktura, socijalni nemiri, stabilnost područja - regiona, odnosi sa susjednim zemljama i sa velikim silama, nerješena teritorijalna pitanja, pripadnost političko-vojnim alijansama, itd.).

Svaki od navedenih faktora različito utiče na agregatni pokazatelj country risk. Tako, na primjer, za procjenu rizičnosti zemalja Euromoney koristi devet vrsta indikatora sa različitim uticajem, odnosno ponderom:

Grupa indikatora Euromoney Ponder

Opšte ekonomske performanse 0.25

Politički rizik 0.25

Pristup međunarodnom tržištu kapitala 0.20

Spoljni dug 0.10

Kašnjenje u isplati duga 0.10

Kreditni rejting 0.10

Prilog 31 . Country Risk – Euromoney (ponderi - parcijalni uticaji indikatora)53

Rizici se ne tretiraju u svim situacijama podjednako. Tretman i shvatanje pojedinih komponenti rizika i neizvjesnosti razlikuju se među kompanijama, što zavisi, prije svega, od motiva za plasman kapitala u inostranstvu.54 Međutim, politička i ekonomska nestabilnost može uticati i pozitivno na priliv SDI. Tako je moguća i situacija da je veći udio stranih direktnih


90

investicija u ukupnom prilivu kapitala u zemljama koje imaju slabiji kreditni rejting. 55

Prilog 32 . Udio SDI u ukupnim tokovima kapitala prema kreditnom rejtingu (u %)56

Ipak, iako je moguć visok priliv stranih direktnih investicija u zemljama sa slabim institucijama i nestabilnim političkim uslovima, ova karakteristika se ne može tretirati kao kritika samih SDI. S druge strane, u pojedinim studijama se kao determinanta investicionog angažmana navodi politička ili ekonomska nestabilnost zemlje investitora, i u tom slučaju utvrđuje pozitivna korelacija u smislu da veća nestabilnost u zemlji podstiče i veći odliv kapitala, odnosno bijeg investicija na druge lokacije.57

5.4.4. Pokazatelji investicionog okruženja

5.4.4.1. World Economic Forum: Global Competitiveness Index klasifikacija

Global Competitiveness Index klasifikacija, koju redovno formira Svjetski ekonomski forum (World Economic Forum)58, uzima u obzir čitav niz različitih komponenti, odnosno faktora koji utiču na ukupno poslovno okruženje. Sastoji se od tri podindeksa i razvrstava se dalje u ukupno dvanaest stubova.

0

5

1 0

1 5

2 0

2 5

3 0

A aa A a A B aa B a BM ood y 's k re d i tn i re j t in g

Uče

šće

SD

I u

ukup

nim

toko

vim

a ka

pita

la


91

Podindeks A: Osnovni zahtjevi

1. stub: Institucije 2. stub: Infrastruktura

3. stub: Makroekonomsko okruženje 4. stub: Zdravlje i osnovno obrazovanje

Podindeks B: Povećanje efikasnosti

5. stub: Visoko obrazovanje i usavršavanje 6. stub: Efikasnost tržišta roba 7. stub: Efikasnost tržišta rada

8. stub: Razvoj finansijskog tržišta 9. stub: Tehnološki nivo 10. stub: Veličina tržišta

Podindeks C: Inovacije i faktori sofisticiranosti

11.stub: Poslovna sofisticiranost 12. stub: Inovativnost

Prilog 33. GCI Global Competitiveness Index: komponente59


92

GCI; SUBINDEX A: BASIC REQUIREMENTS, 1ST & 2ND PILLAR 1st pillar: Institutions A. Public institutions 1. Property rights 1.01 Property rights 1.02 Intellectual property protection 2. Ethics and corruption 1.03 Diversion of public funds 1.04 Public trust in politicians 1.05 Irregular payments and bribes 1.05_a Irregular payments and bribes: Imports and exports 1.05_b Irregular payments and bribes: Public utilities 1.05_c Irregular payments and bribes: Annual tax payments 1.05_d Irregular payments and bribes: Awarding of public contracts and licenses 1.05_e Irregular payments and bribes: Obtaining favorable judicial decisions 3. Undue influence 1.06 Judicial independence 1.07 Favoritism in decisions of government officials 4. Public-sector performance 1.08 Wastefulness of government spending 1.09 Burden of government regulation 1.10 Efficiency of legal framework in settling disputes 1.11 Efficiency of legal framework in challenging regulations 1.12 Transparency of government policymaking 5. Security 1.13 Business costs of terrorism 1.14 Business costs of crime and violence 1.15 Organized crime 1.16 Reliability of police services B. Private institutions 1. Corporate ethics 1.17 Ethical behavior of firms 2. Accountability 1.18 Strength of auditing and reporting standards 1.19 Efficacy of corporate boards 1.20 Protection of minority shareholders’ interests 1.21 Strength of investor protection 2nd pillar: Infrastructure A. Transport infrastructure 2.01 Quality of overall infrastructure 2.02 Quality of roads 2.03 Quality of railroad infrastructure 2.04 Quality of port infrastructure 2.05 Quality of air transport infrastructure 2.06 Available airline seat kilometers B. Electricity and telephony infrastructure 2.07 Quality of electricity supply 2.08 Mobile-cellular telephone subscriptions 2.09 Fixed-telephone lines

Prilog 34. GCI Global Competitiveness Index: prve dvije komponente podindeksa A60

Detaljan pregled svih komponenti GCI za sva tri podindeksa dat je u Aneksu knjige.


93

Prema Global Competitiveness Index klasifikaciji, posmatrano po pojedinačnim zemljama, prvorangirane su i tehnološki i ekonomski najrazvijenije zemlje svijeta, što je i logično, dok su na začelju najnerazvijenije države. Prema podacima za 2015. godinu, zemlje bivše Jugoslavije rangirane su od 59. do 111. mjesta (od ukupno 140 zemalja obuhvaćenih analizom), pri čemu je najbolje pozicionirana Slovenija, a najlošije BiH; pozicija BJR Makedonije prema ovoj gradaciji znatno odstupa u odnosu na rang prema većini drugih (striktno makroekonomskih pokazatelja).

1 Švajcarska 5.8 2 Singapur 5.7

3 SAD 5.6 4 Njemačka 5.5 5 Holandija 5.5

6 Japan 5.5 7 Hong Kong SAR 5.5

8 Finska 5.5 9 Švedska 5.4

10 Velika Britanija 5.4 11 Norveška 5.4 12 Danska 5.3 13 Kanada 5.3

59 Slovenija 4.3

60 BJR Makedonija 4.3 70 Crna Gora 4.2 77 Hrvatska 4.1

94 Srbija 3.9 111 BiH 3.7

138 Mauritanija 3.0

139 Čad 3.0 140 Gvineja 2.8

Prilog 35. Global Competitiveness Index 2015-2016 Rang zemalja (prvih 13, posljednje 3 i

zemlje bivše SFRJ)61


94

5.4.4.2. Kreditni rejting: Standard & Poor

Kompanija Standard & Poor's Corp.62 je američka kompanija za finansijske usluge, koja vodi porijeklo još od 1860. godine; tada je objavljena prva publikacija autora Henrija Varnuma Pura (Henry Varnum Poor) pod nazivom: “History of Railroads and Canals in the United States”, koja je predstavljala sveobuhvatnu analizu sa nizom relevantnih informacija o finansijskom i operativnom stanju američkih željezničkih kompanija. Kreditni rejting, inače, podrazumijeva gradaciju, odnosno određivanje nivoa uspješnosti na bazi zadatih kriterijuma.

Prilog 36. Kreditni rejting (gradacija)63

Kompanija je vremenom razvila kriterijume i metodologiju za procjenu korporativnog upravljanja. Od 1998. godine koriste se metodologije koje su vremenom trpjele i izvjesne promjene. Takođe, valja napomenuti da se kreditni rejtinzi mogu razlikovati među kompanijama koje daju ocjene, uglavnom usljed razlika koje postoje u samim matematičkim modelima i metodologijama na bazi kojih se rejtinzi izračunavaju. Na sljedećoj slici prikazani su rezultati za dvadeset izabranih zemalja prema ocjenama tri respektabilne svjetske institucije koje se bave određivanjem kreditnog rejtinga.


95

Prilog 37. Kreditni rejting: komparacija tri agencije, izabrane zemlje, 2014.64

U svojim savremenim analizama, Standard & Poor's, između ostalog, koristi “Governance scores” (GAMMA). Ova analiza se fokusira na nekoliko rizika koji se razlikuju po vjerovatnoći i očekivanim uticajima od značaja za akcionare. Shodno tome, S & P analiza nastoji da utvrdi najugroženija područja i nedostatke u upravljanju. Nedavni događaji u međunarodnim finansijskim tržištima naglašavaju značaj upravljanja rizikom preduzeća i strateški proces u kvalitetu upravljanja. GAMA metodologija, zapravo, promoviše kulturu upravljanja rizicima i dugoročnog strateškog razmišljanja među kompanijama, i u osnovi sadrži četiri komponente: 1. Uticaj akcionara; 2. Prava akcionara;


96

3. Transparentnost, revizija i upravljanje rizikom preduzeća; 4. Efikasnost upravljanja, strateški proces i podsticaji.65

5.5. Tokovi međunarodnog kapitala i osnovne determinante stranih direktnih investicija (SDI)66

5.5.1. Modaliteti tokova međunarodnog kapitala

Značaj pojedinih oblika međunarodnog kretanja kapitala se vremenom mijenjao zbog promjena karakteristika svjetske privrede i međunarodnih ekonomskih odnosa. Kriterijumi klasifikacije međunarodnog kretanja kapitala mogu biti: cilj transakcije koji se želi postići, subjekti koji su uključeni, mjesto gdje se sprovodi transakcija i dospjelost transakcija. Motivi međunarodnog kretanja kapitala su različiti, zavisno od ciljeva investitora i uvoznika kapitala. Tri ključna oblika međunarodnog kretanja kapitala su:

Međunarodno kretanje zajmovnog kapitala; Portfolio investiranje; Direktne investicije u inostranstvu.

U ukupnim međunarodnim kretanjima dugoročnog kapitala, zajmovni kapital je, posebno u zemljama u razvoju, imao pretežni udio u prvim decenijama poslije Drugog svjetskog rata. Međutim, njegov udio u ukupnim tokovima kapitala na svjetskom nivou se vremenom smanjivao, dok je udio portfolio investicija i stranih direktnih investicija porastao. Portfolio investicije mogu podrazumijevati ulaganje u hartije od vrijednosti koje izdaju strane vlade ili strana preduzeća, ili ulaganja kapitala u strana preduzeća do nivoa koji ne obezbjeđuje kontrolu i upravljanje, a samim tim ni uticaj na način poslovanja preduzeća. Portfolio investicije podrazumijevaju niži prinos, ali i niži rizik od direktnih investicija. Stoga, investitori koji su manje skloni neizvjesnosti i riziku pristupaju manjinskom ulaganju u veći broj odabranih hartija od vrijednosti. Osnovni elementi u definisanju razlike između portfolio i direktnih investicija su pravo kontrole i pravo upravljanja:67 - Ako investitor stekne pravo svojine na osnovu svog uloga, a time i pravo direktne kontrole i upravljanja preduzećem, radi se o direktnoj investiciji; - Ako ulog investitora ide samo do nivoa koji mu ne omogućava pravo


97

kontrole i odlučivanja, u pitanju je portfolio investicija. Kada je riječ o direktnim investicijama, za obezbjeđenje većine u upravnim i kontrolnim organima kompanije može biti neophodno i do 50% glasačkih prava, ali u slučaju velike disperzije ulagača može se desiti da i paket akcija u vrijednosti od 10% ukupnog kapitala obezbjeđuje potrebnu većinu i svrstava investiciju u kategoriju direktnih investicija. Dakle, u slučaju direktnih investicija stepen kontrole i upravljanja treba da bude takav da od njega zavisi poslovna politika preduzeća i način rukovođenja. Sticanje kontrole nad preduzećem predstavlja ključni momenat u razgraničavanju pojma direktnih od portfolio investicija. U međunarodnom portfolio investiranju uzajamni odnosi između partnera se gotovo redovno iscrpljuju samim činom zaključenja ugovora. Kada su u pitanju strane direktne investicije, veze između subjekata su složenije i dugoročnije - stvaraju se mnogo dublji odnosi nego u slučaju portfolio investiranja, jer su i vlasnik i korisnik sredstava zainteresovaniji za krajnji rezultat investicionog poduhvata. Udeo SDI i stabilnost njihovog priliva u ukupnim tokovima međunarodnog investicionog kapitala je veći od portfolio investicija. Stope rasta SDI, posebno od strane TNK, bile su znatno više od rasta međunarodne trgovine tokom posljednje dvije decenije. Generalno, postoji stabilna i pozitivna veza između globalnih tokova SDI i rasta svjetskog bruto domaćeg proizvoda.68 Zemlje se, inače, razlikuju prema visini praga stranog učešća u vlasništvu koji investicionom angažmanu daje status strane direktne investicije. Prihvaćeni prag učešća u vlasništvu kreće se između 10% i 50%, s tim što posljednjih godina u većini zemalja postoji tendencija približavanja donjem pragu od 10%. U ulozi investitora se, u slučaju direktnih investicija, najčešće javljaju kompanije angažovane u proizvodnji roba i usluga, dok su kod portfolio investiranja to uglavnom finansijske institucije, institucionalni investitori (penzioni fondovi, osiguravajuća društva) ili pojedinci koji su motivisani da oplode svoj kapital bez većeg rizika. Poseban oblik stranih investicija su zajednička ulaganja (joint venture). Ovakvim vidom osnivanja zajedničkih preduzeća u zemlji domaćinu strani investitori nastoje da prebrode ograničenja koja postoje pri ulaganju stranog kapitala, naročito u pogledu većinskog udjela stranog investitora u domaćim preduzećima. Radi se o dugoročnom poslovnom poduhvatu partnera iz različitih zemalja koji zajednički ulažu sredstva, organizuju proizvodnju, upravljaju preduzećem, snose rizik i dijele profit. Koncesija predstavlja odnos između države, kao davaoca koncesije (koncedenta) i korisnika – koncesionara (stranog ili domaćeg lica). Ovaj odnos se uspostavlja na određeno vrijeme i uz plaćanje naknade. Predmet koncesije je korišćenje prirodnog bogatstva, eksploatacija dobara u opštoj upotrebi i obavljanje djelatnosti od opšteg interesa.


98

5.5.2. Definicija SDI i pojavni oblici

Vlasnik kapitala, u slučaju stranih direktnih investicija, zadržava punu kontrolu nad plasiranim sredstvima, odlučujući gdje će uložiti kapital, kako će organizovati proizvodnju i plasirati gotove proizvode. Dakle, osnovni motiv ulaganja kapitala putem direktnih investicija je sticanje profita, ali uz aktivan stav ulagača prema poslovanju i dohotku, što mu omogućuje element vlasničke kontrole. Zemlja u koju se ulažu sredstva, definisanjem opštih uslova za plasman stranog kapitala, može prevashodno uticati na donošenje odluke da li postoje formalni uslovi za plasman kapitala. Posljedice poslovanja na tržištu će snositi isključivo stranac koji je uložio sredstva. Direktna strana ulaganja obezbjeđuju povezivanje finansijskih, proizvodnih, logističkih i spoljnotrgovinskih tokova. Efekte SDI osjećaju i privreda zemlje domaćina i privreda zemalja izvoznica kapitala. Strane direktne investicije postoje kada je investitor nastanjen u svojoj zemlji (otadžbini), a stiče imovinu u drugoj zemlji (zemlja domaćin) sa namjerom da upravlja aktivom. Upravljačka dimenzija je ono što razlikuje strane direktne investicije od portfolio investiranja u strane akcije, obveznice i ostale finansijske instrumente. Strane direktne investicije sadrže tri komponente:

Equity kapital, odn. novi (akcijski) kapital predstavlja vrijednost investicija u akcije preduzeća u inostranstvu. To je kapital koji roditeljska kompanija donosi iz svoje zemlje u inostrane filijale. Ova kategorija uključuje i merdžere, akvizicije i greenfield investicije (instaliranje novih proizvodnih postrojenja);

Reinvestirani profiti zarađeni u filijalama u inostranstvu (afilijacijama) predstavljaju prihode filijala koji nisu raspodijeljeni u dividende i nisu vraćeni matičnoj kompaniji;

Dugoročni i kratkoročni zajmovi između matične kompanije i filijala u inostranstvu.

U principu, pojedinci mogu investirati u inostranstvo radi sticanja vlasništva i upravljanja preduzećem. Međutim, u ukupnim direktnim investicijama njihov udio je relativno mali. U prilog tome govori podatak da se 95% ukupnih tokova SDI u svijetu sastoji od transakcija u okviru multinacionalnih kompanija i njihovih afilijacija u inostranstvu. Spajanje dvije kompanije (merger) pretpostavlja fuziju dva jednaka partnera, mada se u praksi teško razlikuje spajanje od preuzimanja, odnosno kupovine većinskog paketa akcija (take-over). Zbog toga se spajanja najčešće tretiraju kao većinske kupovine (majority aquisition), jer postoji mnogo


99

graničnih slučajeva u kojima nije jasno da li se radi o stvarnoj fuziji ili preuzimanju. Spajanje je obično specijalan slučaj kada dvije kompanije žele da se udruže i čine to pod približno jednakim uslovima. S druge strane, preuzimanje se najčešće realizuje bez volje jednog od učesnika (kompanije koja se preuzima).69 Kupovine i spajanja kompanija utiču na promjenu strukture tržišta tako što smanjuju broj učesnika i povećavaju koncentraciju u određenom sektoru. Otuda i potreba za regulativom koja definiše spajanja kompanija, u cilju očuvanja konkurencije i neometanog djelovanja tržišnog mehanizma.

Prilog 38. Vrijednost prekograničnih merdžera i akvizicija, svijet, prema sektorima privrede (procentualno učešće sektora), 2014. godina70

Zavisno od toga da li se SDI koriste za M&A ("merger" - spajanje; "aquisition" - kupovina) ili za nove investicije (greenfield) izvode se i ocjene o njihovoj stabilnosti i održivosti.

Prilog 39. Vrijednost greenfield projekata, svijet, prema sektorima privrede (najavljeni,

procentualno učešće sektora), 2014. godina71


100

Dok sa stanovišta preduzeća oba vida predstavljaju dodatak aktivi, sa stanovišta privrede zemlje domaćina to nije isto (uprkos tome što promjene vlasništva u procesu privatizacije mogu voditi poboljšanju na planu produktivnosti). Neka iskustva pokazuju da M&A mogu biti pod uticajem mogućnosti brze kapitalne dobiti, što je posebno izraženo u privrednim krizama i nestabilnim okruženjima. Tri osnovna oblika stranih direktnih investicija (i analogni tipovi transnacionalnih kompanija kao ključnih nosilaca SDI) su: 1. Horizontalne SDI - kada kompanija locira proizvodnju istog proizvoda ili grupe proizvoda u više pogona u različitim zemljama. U praksi se to realizuje spajanjem sa nekom stranom kompanijom iz istog sektora (merger), zatim kupovinom kontrolnog paketa akcija strane firme koja se bavi proizvodnjom istog proizvoda, tj. grupe proizvoda (aquisition), i kao greenfield operacija (izgradnja - osnivanje potpuno novog pogona). Horizontalne strane direktne investicije su posebno atraktivne u slučaju kada se radi o visokim transportnim troškovima, pa je isplativa lokalna proizvodnja; 2. Vertikalne SDI - kada se različite operacije u proizvodnom lancu obavljaju u pogonima lociranim u različitim zemljama. Ovaj tip stranih direktnih investicija je najčešće iniciran razlikama u cijenama inputa u različitim zemljama, bilo da se radi o sirovinama (kada je neki prirodni resurs koncentrisan u određenim zemljama), ili pak u slučaju troškova radne snage koji su u pojedinim zemljama niski pa se u njima lociraju radno intenzivne faze lanca proizvodnje, dok se faze za koje su potrebni složeniji postupci obavljaju u zemljama u kojima je raspoloživa takva tehnologija i obrazovana radna snaga. 3. Konglomeratske SDI - nastaju kombinovanjem uglavnom nepovezanih aktivnosti na međunarodnom planu. Konglomeratske transnacionalne kompanije osvajaju proizvodnju različitih proizvoda koja je locirana u različitim zemljama; pad tražnje za jednom vrstom proizvoda, ili pak na jednoj geografskoj lokaciji nadoknađuje se rastom tražnje drugih proizvoda, tj. rastom tražnje na drugom tržištu.

5.5.3. Prednosti i nedostaci priliva stranih direktnih investicija

Kada se stvore neophodni preduslovi koji će zemlju učiniti atraktivnom stranim investitorima, otvara se pitanje prednosti i nedostataka koje sa sobom donose strane direktne investicije. Gledano iz ugla zemlje domaćina, SDI donose velike prednosti, ali i znatne troškove zemlji uvoznici kapitala. Efekti SDI su dvostruki: na makroekonomskom nivou strane direktne investicije utiču


101

na trgovinski i platni bilans, fiskalne prihode, finansiranje spoljnog duga zemlje, itd. dok na mikroekonomskom nivou direktno utiču na organizacione i inovacione promjene u preduzećima.

5.5.3.1. Prednosti priliva SDI

Ključni benefiti koje zemlja može ostvariti prilivom stranih direktnih investicija odnose se na:

Uvoz novih savremenih tehnologija i “know-how-a”, čijim se korišćenjem poboljšavaju znanja kadrova, ali i kvalitet proizvoda i usluga preduzeća u zemlji domaćinu. U odnosu na ostale vidove transfera kapitala, SDI su oblik stranog ulaganja koji omogućava najbrži transfer tehnologije. Mjera u kojoj će zemlja domaćin biti u stanju da apsorbuje inostranu tehnologiju zavisi od stanja ljudskog kapitala koji postoji u privredi zemlje domaćina;

Pod uticajem stranih direktnih investicija, odnosno inovacija i imputa koje one obezbjeđuju, ubrzava se otvaranje privrede prema svijetu i uključivanje u međunarodne tokove robne razmjene i ekonomske saradnje;

Preko afilijacija multinacionalnih kompanija, strane direktne investicije obezbjeđuju bolju snabdjevenost domaćeg tržišta u pogledu količine i asortimana proizvoda;

Poboljšanje kvaliteta proizvoda, za šta su posebno zainteresovani potrošači. Istovremeno, visok nivo kvaliteta je jedna od ključnih determinanti izvozne konkurentnosti;

Povećana investiciona ulaganja omogućavaju produktivnije iskorišćavanje radne snage, obuku i usavršavanje kadrova u skladu sa svjetskim standardima;

Privatizacioni procesi u tranzicionim ekonomijama se odvijaju mnogo bržim tempom nego u slučaju nepostojanja ovih investicija;

Dolaskom stranih investitora dolazi do jačanja konkurencije, što podstiče domaće proizvođače na unapređenje proizvodnje i snižavanje troškova, odnosno poboljšanje konkurentske pozicije na domaćem, ali i na inostranim tržištima. Time se svakako poboljšava i položaj domaćih potrošača. Privredne grane u kojima je ostvaren veći priliv stranog kapitala su uspješnije u susretu sa konkurentnim uticajima iz okruženja;72


102

Dodatni kapital, kroz postavljanje novih i savremenijih proizvodnih kapaciteta i povezivanje na postojeće razvijene međunarodne trgovinske tokove, omogućava efikasnije korišćenje domaćih resursa, a samim tim brži privredni rast;

Strane direktne investicije imaju jači uticaj na domaće investicije nego portfolio investicije ili bankarski zajmovi. Svaki dolar SDI povećava domaće investicije u prosjeku za oko 80 centi, odnosno 80% od iznosa SDI. S druge strane, u slučaju druga dva oblika kretanja kapitala, ovaj odnos ne prelazi 50% u slučaju zajmova, odnosno 15% kada se radi o portfolio investicijama.73

Razvijenije korporativno upravljanje. Strani investitori su posebno zainteresovani za kontrolu i bolje performanse preduzeća; oni, sem toga, posjeduju potrebna znanja, vještinu i organizacione metode koje vode tom cilju.

Kada se radi o platnobilansnim efektima SDI, treba znati da povećan uvoz strane opreme i tehnologije povećava deficit tekućeg bilansa prema inostranstvu, ali je to odmah pokriveno prilivom kapitala iz inostranstva, koji poboljšava tekući devizni bilans ukoliko je veći od vrijednosti uvezene opreme. Međutim, ovo su samo primarni efekti priliva stranih direktnih investicija. U kasnijem periodu, naime, tokovi stranog kapitala postaju složeni: na strani priliva sredstava je povećanje robnog izvoza kao rezultat proizvodnje u kapacitetima koji su finansirani stranim kapitalom, dok je na strani odliva rast uvoza robe u vezi sa funkcionisanjem kapaciteta koji su finansirani putem SDI. Osim toga, na strani odliva se javlja i transfer dijela profita koji pripada stranim investitorima, a koji nije reinvestiran u zemlji u kojoj je strani kapital inicijalno plasiran putem SDI. Generalno posmatrano, ukupni efekti, odnosno uticaji SDI na platni bilans zemlje domaćina prvenstveno zavise od toga da li je strani kapital investiran u izvozno orjentisane kompanije, ili su strane direktne investicije pretežno orjentisane na domaće tržište kada, u principu, predstavljaju opterećenje za platni bilans zemlje. Bitan uticaj ima i stepen uvoznog sadržaja sirovina i reprodukcionog materijala: naime, jednokratan uvoz mašina i opreme može biti značajan, u cilju obezbjeđivanja savremene tehnologije; međutim, u slučaju da je tekuća proizvodnja u velikoj mjeri uvozno zavisna, onda je pitanje da li bi povećanje izvoza bilo dovoljno da se kompenzira rast uvoza sirovina neophodnih za odvijanje proizvodnih procesa.74 Negativan uticaj na tekući bilans je naročito izražen ukoliko su investicije usmjerene u proizvodnju za domaće tržište (naročito ako je cilj SDI zaobilaženje carina) ili ako su usmjerene u sektor usluga (koji malo doprinosi izvozu). Paralelno sa navedenim, može se javiti i veliki pritisak na devizni kurs


103

u pravcu apresijacije domaće valute (zbog povećanja njene tražnje usljed priliva inostranog kapitala), što potom negativno utiče na konkurentnost domaćih izvoznika i još više pogoršava trgovinski bilans. Međutim, ako date investicije podrazumijevaju kasniju supstituciju uvoznih inputa domaćim proizvodima (stvaranjem čvršćih veza sa domaćim proizvođačima, za šta je potrebno određeno vrijeme – min. 2-3 godine) ili ako su usmjerene na izvoz (i bolje korišćenje postojećih resursa u zemlji domaćinu), efekat SDI na tekući bilans može biti pozitivan.75 Investiranje TNK u neku zemlju stvara priliku domaćim firmama da postanu njeni dobavljači. Ulaskom u lanac dobavljača TNK, domaće firme imaju mogućnost da jedan dio svoje proizvodnje plasiraju u filijale TNK u drugim zemljama. Iako domaći proizvođači uglavnom tada ne izvoze pod svojim imenom (reč je o intra – firmskoj prodaji), oni mogu imati značajne pozitivne efekte od ovakvog izvoza. Povećanje proizvodnje može omogućiti ostvarivanje efekata ekonomije obima, što smanjuje njihove jedinične fiksne troškove i povećava njihovu cjenovnu konkurentnost ukoliko se odluče da jedan dio svoje proizvodnje prodaju samostalno. Veze sa izvozno orijentisanim filijalama TNK mogu pružiti značajne informacije o osnovnim obilježjima tražnje na inostranim tržištima, odnosno o preferencijama potencijalnih kupaca u pogledu kvaliteta proizvoda, dizajna, pakovanja, itd. Ukoliko domaća firma uspije da iskoristi stečena znanja na pravi način u ostalim operacijama ona, na taj način, može steći značajne konkurentske prednosti. Neke studije pokazuju da je uticaj priliva stranih direktnih investicija ili neutralan ili da neznatno umanjuje nivo uvoza zemlje domaćina, mada većina istraživanja ukazuje na to da priliv stranih direktnih investicija teži da poveća uvoz zemlje domaćina, s obzirom na relativno visoku sklonost stranih afilijacija ka uvozu. Međutim, komplementarnost između SDI i uvoza je manje izražena nego između SDI i izvoza zemlje domaćina.76 Export-substituting efekat, odnosno efekat supstitucije izvoza, bitan je za spoljnu trgovinu matične zemlje iz koje se plasiraju SDI u inostranstvo. Strane direktne investicije se mogu posmatrati kao zamjena za klasičan izvoz samo u stepenu u kome predstavljaju odgovor na trgovinske barijere. Međutim, “s obzirom na činjenicu da bi veliki deo izvoznih tržišta bio izgubljen usled delovanja trgovinskih barijera, proizvodnja u filijalama transnacionalnih kompanija u inostranstvu koja zamenjuje izvoz iz matične zemlje samo popunjava taj gep. Zato je fenomen sve većeg značaja izvoza preko afilijacija transnacionalnih kompanija u inostranstvu od posebnog interesa za ukupne svetske trgovinske tokove.”77


104

5.5.3.2. Negativni aspekti priliva SDI

Priliv stranih direktnih investicija svakako donosi i određene rizike za zemlju u koju se investira kapital, a koji se, prije svega, odnose na mogućnosti:

Iscrpljivanja domaćih prirodnih resursa, što može ugroziti budući razvoj nacionalne privrede;

Transfera viška vrijednosti ka drugim firmama koje su u sklopu multinacionalne kompanije, a locirane su van zemlje odrednice SDI. Zemlje uvoznice kapitala su zainteresovane da kapital ostane u zemlji što duže. Na drugoj strani, izvoznici kapitala su zainteresovani za slobodu repatrijacije profita i uloženog kapitala;

Uvoza zastarjelih i “prljavih” tehnologija koje su zabranjene u razvijenim zemljama, što povlači i nemogućnost izvoza takvih proizvoda na strana tržišta koja imaju visoko postavljene standarde;

"Headquarter effect" - aktivnosti istraživanja i razvoja (R&D) se uglavnom koncentrišu u matičnoj zemlji, te su zemlje u koje se investira strani kapital uglavnom izolovane od najznačajnijih razvojnih aktivnosti, tehnoloških dostignuća i inovacija78;

Povećanja nezaposlenosti, zbog toga što strane kompanije u težnji za povećanjem rentabilnosti svog poslovanja nisu zainteresovane za socijalne prilike u tranzicionim ekonomijama i otpuštaju viškove radne snage. Postoji i stav da afilijacije stranih kompanija, zbog veće sklonosti ka uvozu, smanjuju tražnju za domaćim proizvodima, a time smanjuju i zaposlenost;79

Stvaranja zavisnosti zemlje od stranog kapitala, što predstavlja ekonomsku zavisnost koja povećavava druge vidove zavisnosti zemlje od okruženja;

Stvaranja monopola ili oligopola stranih kompanija, čime one mogu steći dominantnu poziciju na tržištu zemalja domaćina stranih direktnih investicija i time zatvoriti prostor za domaće sisteme;

Da strane direktne investicije donesu u zemlju špekulativni kapital; Da zemlja dođe u situaciju da se privreda razvija prema potrebama i

interesima stranaca, pri čemu se ne vodi računa o nacionalnim interesima; na taj način može doći do disproporcije u razvoju pojedinih privrednih grana u zemlji domaćinu;

Ugrožavanja nacionalnog suvereniteta, kako političkog tako i ekonomskog. Stranci, naime, dolaze do informacija o stanju i problemima u datoj privredi, pa u određenim situacijama mogu zloupotrijebiti ta saznanja.


105

Činjenica je da nisu sve prispjele strane direktne investicije u tranzicionim evropskim zemljama imale podjednak doprinos restrukturiranju privreda tih zemalja. Neke od njih su investitorima služile samo za uvećavanje sopstvenih tržišta (npr. vodeći američki filmski distributeri su kupili izvjestan broj bioskopa u nekima od zemalja regiona da bi emitovali uglavnom holivudska ostvarenja). “U svrhu ostvarenja sopstvenih ciljeva, bez namere da se ostvari pozitivan efekat i uticaj i na privredu zemlje domaćina, preuzimani su i postojeći maloprodajni lanci.”80 Uprkos određenim kratkoročnim prednostima ovakvih investicija, među kojima se kao dvije najbitnije moraju istaći raznovrsnija ponuda na tržištu i upošljavanje lokalne radne snage, ipak je, prema dosadašnjim iskustvima zemalja centralne i istočne Evrope, preuzimanje dijela tržišta (a u određenim slučajevima i cijelog tržišta) negativno uticalo na domaće proizvođače, i to dugoročno posmatrano. Stoga, ukoliko se pri ovakvom vidu investiranja ne ostvari značajnija saradnja sa domaćim snabdjevačima, koja predstavlja pokretački i motivacioni faktor rasta i razvoja domaće proizvodnje, postaje vrlo diskutabilno u kojoj meri je, sa lokalne tačke gledišta, ovakvo ulaganje produktivno i poželjno s obzirom na to da može imati i značajan negativan uticaj na trgovinski bilans zemlje u koju je inostrani kapital plasiran. Sa stanovišta mogućih negativnih efekata stranih direktnih investicija treba istaći značaj zakonske regulative i opreza nadležnih državnih institucija prilikom definisanja odredbi pojedinačnih ugovora, kako bi se zaštitili interesi zemlje domaćina SDI. Zbog ovakvih efekata potrebno je kreirati unutrašnji ambijent koji će smanjiti ili ublažiti negativne posljedice. Dakle, vladajuće strukture u zemlji moraju pomiriti pozitivne i negativne strane priliva SDI kako bi konačan efekat donio zemlji više koristi u odnosu na moguće negativne posljedice. Na osnovu svega navedenog, nameće se zaključak da u procesu liberalizacije SDI režima treba postupati veoma obazrivo, vodeći računa o specifičnostima pojedinih privrednih grana i ciljevima i projekcijama dugoročnog ekonomskog razvoja svake zemlje. Pri tome, treba uzeti u obzir i činjenicu da liberalizacija politike prema stranim direktnim investicijama nužno ne znači smanjenje uloge države, već prije svega redefinisanje njenih funkcija u smislu slabljenja interventnih uloga i jačanja slobode djelovanja tržišnog mehanizma, uz pojačane napore u pravcu postizanja političke i ekonomske stabilnosti zemlje.


106

5.5.4. Zahtjev domaćeg sadržaja

Vlade zemalja u koje se investira strani kapital pokušavaju da nametnu zahtjev domaćeg sadržaja afilijacijama inostranih investitora, sa namjerom da se stvori konkurentna domaća industrijska struktura. Najčešći argument za ove zahtjeve je nedovoljna razvijenost pojedinih industrijskih grana. U skoro svim slučajevima, zahtjev domaćeg sadržaja je praćen određenim uvoznim ograničenjima. Pokušaj unapređenja funkcionisanja tržišta putem nametanja zahtjeva domaćeg sadržaja za inostrane firme generiše tehničke, ekonomske, upravljačke i političko-ekonomske probleme za investitore, ali i za zemlju domaćina; stvara se jaz između strategije inostranog investitora i domaće prakse i stvaraju se uslovi za fundamentalne konflikte sa domaćim vlastima. Ovi problemi se prepliću i teže da djeluju u pravcu neefikasnog razvoja industrije, prije nego što dovode do novog nivoa znanja ili povećanja efikasnosti. Uprkos činjenici da je Svjetska trgovinska organizacija obavezala zemlje članice da postepeno isključe iz primjene zahtjev domaćeg sadržaja za strane investicije, proces otklanjanja ovog ograničenja i transparentnost još uvijek predstavljaju kontraverzno područje.

5.5.5. Ostale forme stranih ulaganja

5.5.5.1. Koncesije

Koncesija u suštini predstavlja odobrenje koje država daje svojim građanima i strancima za obavljanje djelatnosti koja je rezervisana za državu, zbog opšteg značaja. Koncesija predstavlja odnos između države, kao davaoca koncesije (koncedenta) i pravnog ili fizičkog lica kao korisnika, koncesionara. Ovaj odnos se uspostavlja na određeno vrijeme pod uslovima iz zakona i uz plaćanje naknade. Pošto je predmet koncesije korišćenje prirodnog bogatstva, dobara u opštoj upotrebi i obavljanje djelatnosti od opšteg interesa, to država reguliše osnovna pravila u vezi sa odobravanjem koncesije. Predmet koncesije mogu biti svi infrastrukturni objekti, izgradnja, održavanje i korišćenje vodoprivrednih objekata (brane, akumulaciona jezera) i sistema snabdijevanja vodom, sistema za navodnjavanje i odvodnjavanje, kao i izgradnja, održavanje i korišćenje puteva, energetskih objekata, izgradnja željezničkih pruga i drugih objekata željezničkog saobraćaja, objekti vazdušnog saobraćaja, aerodroma, naftovoda, gasovoda. Takođe, kao koncesija se mogu dati i objekti komunalne infrastrukture, tj. njihova izgradnja, održavanje i korišćenje komunalnih


107

objekata radi obavljanja komunalnih djelatnosti. Predmet koncesije može biti izgradnja, održavanje i korišćenje telekomunikacija, ili njihova rekonstrukcija, modernizacija i korišćenje, što se smatra vrlo interesantnim za ulaganja, s obzirom na značaj ove vrste komunikacija za svaku zemlju. Uređivanje i korišćenje obala, rijeka i jezera i izgradnja objekata radi obavljanja djelatnosti takođe može biti predmet koncesije. U oblasti turizma kao predmet koncesije mogu biti izgradnja objekata, rekonstrukcija, modernizacija i korišćenje već izgrađenih objekata u banjama, odnosno područjima sa prirodnoljekovitim svojstvima i drugim prirodnim vrijednostima radi njihovog korišćenja. Koncesija se može dati u cilju rekonstrukcije, modernizacije i korišćenja već izgrađenih komunalnih objekata, radi obavljanja djelatnosti i za obavljanje djelatnosti koje su zakonom određene kao djelatnosti od opšteg interesa. Stranom licu može biti odobreno da izgradi, upravlja i transformiše određen objekat, postrojenje ili pogon ili objekte infrastrukture i komunikacija. Radi se o sistemu poznatom u svijetu kao BOT - „Build, Operate and Transfer“ (izgradi, koristi, predaj). BOT je model projektnog finansiranja koji se razvio posljednjih godina. To je model ulaganja po kome se finansira određeni projekat. Domaća strana omogućava stranom investitoru da izgradi novi objekat sa svojim sredstvima, da organizuje njegov rad i koristi ga u određenom periodu. Nakon ugovorenog roka, strani investitor prenosi svojinu na objektu na domaće preduzeće ili neki drugi subjekat. Ovaj model izgradnje i finansiranja se koristi u mnogim zemljama u razvoju, naročito za izgradnju velikih infrastrukturnih objekata. Osnovni investicioni uslov, koji se mora ispuniti kod davanja koncesije, jeste da se kroz korišćenje prirodnog bogatstva, ili dobra u opštoj upotrebi obezbjeđuje održavanje tehničko-tehnološkog jedinstva sistema koji se ustupa, njegovo efikasno funkcionisanje i racionalno upravljanje. Takođe, moraju se poštovati propisi o ekologiji, tj. ne smije se ugrožavati životna sredina. Koncesija se daje tako što se u pisanom obliku zaključuju ugovori koji obavezno sadrže: podatke o ugovornim stranama i predmet koncesije. Pored ovoga, potrebno je da ugovor sadrži i elemente iz elaborata o izgradnji, kao što su vrijeme trajanja pripremnih radnji i vrijeme trajanja koncesije. Zatim, način i rokove obezbjeđivanja sredstava za finansiranje izgradnje kao i uslove korišćenja dobra koje se daje u koncesiju. Posebno je potrebno obrazložiti vrstu i visinu naknade za korišćenje koncesije i prava i obaveze u pogledu preduzimanja mjera obezbjeđivanja opšte sigurnosti i zaštite životne sredine. Na kraju se daju uslovi raskida ugovora i način rješavanja sporova, kao i svi drugi elementi o kojima se sporazumno dogovore ugovorne strane. Za dobijenu koncesiju koncesionar je dužan da plaća naknadu, u skladu sa koncesionim aktom ugovorom o koncesiji, u visini koja je utvrđena na osnovu propisanih kriterijuma.


108

Koncesiona naknada se određuje u zavisnosti od vrste, kvaliteta, kategorije, količine, namjene i tržišne cijene prirodnog bogatstva ili dobra u opštoj upotrebi, odnosno u zavisnosti od vrste djelatnosti, tržišnih uslova poslovanja, dužine trajanja koncesije, procijenjenog rizika i očekivane dobiti (profita).

5.5.5.2. Zajednička poslovna ulaganja

Zajednička poslovna ulaganja, “Joint Venture“ ili “Joint Business Venture“ je poseban oblik proizvodne poslovne saradnje zasnovan na zajedničkim: ulaganjima, upravljanju, rizicima i dobiti. Zajedničko poslovno ulaganje dva ili više partnera vrši se iz različitih motiva, ali uvijek radi ostvarivanja određenih poslovnih ciljeva i dobiti. Po pravilu, ulaganje je na principu zajedničkog i srazmjernog učešća u ostvarenoj dobiti i riziku, s tim da se u diobi rizika učestvuje obično samo do visine uloženog kapitala. Zajedničko poslovno ulaganje se realizuje na bazi ugovora kojim se reguliše predmet zajedničkog poduhvata, sredstva koja se ulažu, odgovornost partnera, snošenje rizika, podjela dobiti, period trajanja itd. Zajedničko poslovno ulaganje obuhvata različite vrste privrednih djelatnosti: proizvodnju robe, pružanje usluga, promet, finansijske transakcije itd. Inače, samo ulaganje u poduhvat može biti u novcu, robi (oprema, sirovina), pravima (licenca) i znanju (tehnički i organizacioni „know-how“). Zajedničko preduzeće predstavlja organizacioni oblik kroz koji se može ostvariti zajedničko poslovno ulaganje, ali ga ne treba identifikovati sa ovim drugim, pošto zajedničko poslovno ulaganje može da bude čisto ugovorne prirode uz učešće svakog partnera u obavljanju određenog dijela zajedničkog poslovanja i bez formiranja zajedničke institucionalizovane organizacije. Tek kroz šire uključivanje domaćih subjekata u poslovne aktivnosti sa stranim partnerima na principima zajedničkog poslovnog ulaganja omogućava se veći stepen kontrole i korišćenja prednosti stranih ulaganja. Zajednička poslovna ulaganja domaćih lica sa stranim preduzećima učvršćuje pravo svake države da suvereno odlučuje o korišćenju svojih prirodnih i društvenih resursa, i u vezi s tim sve se više insistira na uključivanju stranog kapitala u sprovođenje planova i programa razvoja zemlje domaćina, nužnosti reinvestiranja ostvarene dobiti iz direktnih investicija u zemlji domaćinu, većem zapošljavanju lokalnog stanovništva, obuci i tehničkom usavršavanju, prenosu tehnologije i sl. Međunarodno, zajedničko poslovno ulaganje je poslovni poduhvat trajnijeg karaktera između različitih preduzeća iz različitih zemalja na bazi zajedničkog preduzetništva.


109

Zajedničko poslovno ulaganje ima prednosti i za stranog investitora, prije svega u vidu manjeg angažovanja sopstvenog kapitala, disperzije rizika, bolje povezanosti sa domaćim tržištem i vlastima, kao i korišćenja lokalnih znanja i iskustava. Osnovni nedostatak koji može da bude prisutan kod ovakvih ulaganja jeste da ne bude obezbjeđen dovoljan stepen koordiniranosti i homogenosti u rukovođenju i realizaciji poslovne aktivnosti. Pod pojmom “joint-venture“ podrazumijeva se sporazum između dva i više preduzeća, iz različitih zemalja, o stvaranju zajedničkog preduzeća kao oblika trajne poslovne saradnje u komercijalnom, finansijskom i drugom pogledu. “Joint-venture“ se može realizovati ili kroz međunarodni ugovor o dioničarskom društvu, ili putem osnivanja filijale sa karakteristikama i u skladu sa lokalnim zakonima zemlje u kojoj se osniva. U svakom slučaju, sporazum o mješovitom preduzeću „joint-venture“, odnosno protokol napravljen između dioničara, predstavlja okvirni ugovor koji podrazumijeva uzajamno obavezivanje između dva ili više partnera u vezi:

Ciljeva saradnje i sredstava koje valja uložiti radi njihovog postizanja; Organizacije i funkcionisanja strukture kooperacije koju treba ostvariti.

Preko zajedničkog ulaganja, strani ulagač može da proizvodi ili sklapa svoje proizvode ili dio svojih proizvoda, s tim što će odlučivanje i upravljanje biti zajednička stvar između njega i partnera, u zemlji osnivanja. Lokalni partneri u zajedničkom ulaganju mogu biti vlade, finansijske institucije, uvoznici i nezavisni investitori. Osnivanje zajedničkog preduzeća u inostranstvu pretpostavlja složenu proceduru imajući u vidu brojne poteškoće u vezi sa adekvatnim izborom partnera, definisanjem njegovih karakteristika, kao i nizom propisa koji utiču na donošenje ove odluke. U vezi sa realizacijom zajedničkog ulaganja treba poznavati propise koji se odnose na: vrstu djelatnosti; određenu oblast ulaganja; poslovanje preduzeća i dijelova preduzeća; oblike investiranja koji postoje kao mogući izbor; odgovarajuće doprinose i poreze; zapošljavanje lokalne radne snage. Posebno kada je u pitanju osnivanje preduzeća u inostranstvu, treba imati u vidu sljedeća pitanja: pribavljanje dozvola i ovlašćenja za investiranje i izgradnju; da li je obavezan većinski udio domaćeg partnera; mogućnost repatrijacije dobiti ili je obavezno reinvestiranje; status stranih lica nerezidenata; da li postoje sporazumi o izbjegavanju dvostrukog oporezivanja; lokalne poreze koji se odnose na osnivanje preduzeća, na dobit, iznošenje kapitala prilikom gašenja firme, transferisanje dobiti i dividendi; zatim, treba poznavati deviznu politiku zemlje, itd.


110

Ne treba zaboraviti poreske obaveze u matičnoj zemlji preduzeća osnivača koje su takođe značajne. Važni elementi za funkcionisanje ulaganja tipa “joint-venture“ aranžmana treba da su sadržani u dokumentu, projektu u kojem se detaljnije definišu sljedeća pitanja:

Odluke u vezi sa djelatnošću, kao što su veličina i oblik uloga svakog od partnera u vidu novčane investicije, opreme, patenata, „know-how“. Obaveze oko realizacije proizvodnje, obezbjeđivanje sirovina, tehničke pomoći, pitanje plasmana proizvoda;

Finansijski aspekti poslovanja, kao što su: potreba za obrtnim kapitalom, dobijanje garancija, politika amortizacije, nova ulaganja i podjela dobiti;

Organizacija rada preduzeća: sastav upravnih organa, način odlučivanja itd.

Kod zajedničkih ulaganja u tržišno razvijenim zemljama važna je regulativa o zaštiti konkurencije, to jest, utvrđivanja monopolističkih pozicija. Zatim, treba znati procedure prijava i odobrenja, mogućih zabrana, tj. izuzeća, kao i mogućih kazni.

5.5.6. Metode mjerenja SDI

5.5.6.1. Ključni pokazatelji SDI

Dohodak SDI predstavlja dohodak pripisan direktnim investitorima tokom perioda (godine), tj. prirast dohotka. Prikazuje se u tekućem računu platnog bilansa. On se dijeli na tri kategorije:81

Dividende, koje uključuju dividende naplative u posmatranom periodu i profite filijala doznačene direktnom investitoru, bez odbitaka poreza na prihod. Dividende uključuju isplate po osnovu zajedničkih i povlašćenih akcija;

Reinvestirane zarade; Kamate na zajmove, koje čine pripisane kamate u posmatranom periodu

na zajmove filijalama, bez odbitka poreza na dohodak. Za mjerenje SDI ključna su dva pokazatelja:


111

1. Tok (flow) - pokazuje obim nove investicione aktivnosti u toku jednogodišnjeg perioda posmatranja i zabilježen je u platnobilansnoj statistici zemlje. Razlikuje se ulazni tok, odnosno strane direktne investicije koje ulaze u zemlju (inward flow; inflow), izlazni tok, tj. investicije koje izlaze iz zemlje (outward flow; outflow) i bilans ta dva toka, koji svojim pozitivnim ili negativnim predznakom pokazuje da li zemlja više prima ili pak veći iznos investicija usmjerava ka inostranstvu.

Prilog 40. Ulazni tokovi SDI, svijet i grupacije zemalja82

2. Ukupno stanje stranih direktnih investicija (stock) - ovaj pokazatelj rasta stranih direktnih investicija se odnosi na ukupan iznos SDI u određenoj tački vremena, i za razliku od tokova obuhvata sve investicione aktivnosti. Ključni element odnosa toka i ukupnog stanja SDI je to što se svaki novi tok dodaje već postojećem SDI stanju i uvećava ga.


112

Prilog 41. Ulazno stanje (kumulativ) SDI, svijet i grupacije zemalja83

Prilog 42. Izlazno stanje (kumulativ) SDI, svijet i grupacije zemalja84 Ulazno i izlazno stanje stranih direktnih investicija se često prikazuje i u odnosu na GDP.


113

Prilog 43. Ulazno stanje (kumulativ) SDI u % GDP, svijet i grupacije zemalja85

Pored ovih pokazatelja, važan je i intenzitet SDI, koji se mjeri kao procenat od GDP-a i dobija podjelom prosjeka tokova unutrašnjih i spoljnih SDI sa GDP-om. Pri tome, viši intenzitet znači veći obim SDI u odnosu na veličinu privrede mjerene vrijednošću GDP-a. Bilansno posmatrano, prilivu kapitala korespondira trgovinski deficit. Sa jednog aspekta, sa pozitivnim neto prilivom investicionog kapitala, stranci stiču više imovine u zemlji nego što njeni rezidenti stiču u inostranstvu; a sa drugog, investicije u zemlji premašuju domaću štednju, pa zemlja troši (uvozi) više nego što proizvodi. Takva situacija neminovno dovodi do deficita trgovinskog i tekućeg bilansa. U praksi se, inače, koriste i različiti drugi pokazatelji priliva stranih direktnih investicija, odnosno njihove povezanosti sa drugim indikatorima ekonomskog rasta i ukupnog privrednog i političkog okruženja, kako na globalnom nivou, tako i nivou pojedinih zemalja.

5.5.6.2. Praktične teškoće u evidentiranju SDI

Obim stranih direktnih investicija u nekoj zemlji nije jednostavno utvrditi. Pored osnovnog iznosa kapitala koji se unosi u zemlju u vidu direktnih ulaganja, ovdje treba uključiti i dio profita koji se reinvestira kao i iznos sredstava koji je prikupljen na lokalnom finansijskom tržištu. To je upravo i ključni nedostatak tokova kao pokazatelja rasta SDI - podaci o tokovima potcjenjuju stvarni obim SDI u posmatranoj godini; naime, u novu investicionu


114

aktivnost su uključeni samo reinvestirani profiti afilijacija matične kompanije, ali ne i drugi izvori kapitala koje afilijacije koriste za svoje dodatno finansiranje. Mogućnost greške se povećava ukoliko su afilijacije razvijenije i, samim tim, manje zavisne od fondova matične kompanije. S druge strane, neosporna prednost podataka o tokovima SDI je njihova brza raspoloživost i ažurnost. Sem pomenutih problema, pri prikupljanju podataka o SDI javljaju se brojne teškoće, naročito u slučaju zemalja u razvoju jer vlade ovih zemalja nemaju uvijek dobro organizovane službe za prikupljanje statističkih podataka na sistematskoj osnovi. Iz ovog razloga, izvještaji međunarodnih organizacija se uglavnom baziraju na informacijama zemalja iz kojih se kapital upućuje prije nego informacijama zemalja domaćina. Čak i ako zemlje imaju dobro organizovanu statističku službu – uglavnom su to razvijene zemlje sa visokim nivoom dohotka – postoje teškoće. One proizilaze iz činjenice da zemlje uglavnom koriste različite metode obračuna, statističke metode i procedure, definicije i koncepte, tako da ne postoji unifikacija i standardizacija u ovoj oblasti; samo manji broj zemalja u cjelosti prati uputstva i preporuke Međunarodnog monetarnog fonda za mjerenje stranih direktnih investicija.86 Problem predstavlja i činjenica da zemlje propisuju različite uslove kada je u pitanju sticanje kontrolnog paketa vlasništva nad preduzećem u pogledu rukovođenja aktivnostima preduzeća. Tako se u nekim zemljama može ostvariti strano vlasništvo sa kontrolnih 20% učešća u imovini preduzeća, dok druge zemlje mogu zahtijevati 50% učešća u imovini preduzeća da bi se ostvarila kontrola nad poslovnim odlukama i aktivnostima. Ako imamo u vidu ove probleme onda i nije iznenađujuće da su statistike o stranim direktnim investicijama mnogih zemalja, a naročito manje razvijenih, pune brojnih propusta i grešaka. Osim postojećih teškoća vezanih za podatke o međunarodnom kretanju SDI, praktični problemi koji nastaju u slučajevima pojedinačnih zemalja vezani su za vremenski period posmatranja i mogu dovesti do neslaganja u poređenju podataka tokom vremena.


115

POGLAVLJE 6. POJAM, SUŠTINA I KONSEKVENCE GLOBALIZACIJE

6.1. Pojam globalizacije, pozitivni i negativni aspekti87

6.1.1. Globalizacija – pojam

„Globalizacija je transformisala osnovne obrasce na kojima se temelji svetski privredni sistem, namećući novu filozofiju poslovanja na mikro, nacionalnom, regionalnom i međunarodnom planu. Tržište bez granica, nadnacionalne zajednice država, dominacija velikih (transnacionalnih) korporacija i popularna kultura koja se brže nego ikada širi unifikovanim postindustrijskim svetom, uprošćeno rečeno, simbolizuju fenomen globalizacije.“88 Direktna posljedica globalističkih trendova u svjetskoj privredi je smanjenje značaja nacionalnih država i njihovih suvereniteta, odnosno smanjenje značaja granica i tipičnih instrumenata zaštite. Multilateralizam je postao vodeći obrazac u međunarodnim ekonomskim odnosima, a ispoljava se kroz Međunarodni monetarni fond, Svjetsku banku, Svjetsku trgovinsku organizaciju – ovlašćene međunarodne organizacije za pitanja finansija i trgovine. Ideje globalizma začete su u vremenima kada su se kod pojedinih naroda i njihovih vladara pojavile težnje da izađu iz svojih lokalnih sredina i posegnu za teritorijama i prirodnim bogatstvima, prije svega susjednih, a potom i drugih naroda u njihovom užem i širem okruženju. Razvoj proizvodnih snaga i sredstava za komunikacije stvorio je uslove da, u periodu od kraja XIV do kraja XVII vijeka razni istraživači planetarnih prostora krenu u pohode, tražeći i otkrivajući nove, do tada širem svijetu nepoznate teritorije zemalja i kontinenata. Često različito shvatan i tumačen, pojam globalizma je postao dio komunikacije u svakodnevnom životu političara, ekonomista, pravnika i drugih zanimanja u najširoj stratifikaciji društava savremenog svijeta, a poteškoće počinju već pri pokušaju samog određivanja njegovog značenja. „Najšire shvaćen, ovaj pojam obuhvata predstavu o jednom svetu na zemljinoj planeti, svetu međusobno povezanom, čiji su delovi (države, regioni i šira područja) uzajamno umreženi u jedan globalni sistem ekonomskih, kulturnih, političkih, naučno-tehnoloških i svih drugih aspekata savremenog života ljudi i naroda; svetu bez konflikata, suprotstavljenih interesa, idealno bezbednom, u kome su


116

svi ljudi i narodi slobodni da odlučuju o svojoj budućnosti i sudbini, o odnosima sa drugim narodima; da se svetska prirodna i druga bogatstva koriste i stiču radom i da srazmerno tome pripadaju svima; da se isključuje svaka vrsta diskriminacije po nacionalnoj, verskoj ili rasnoj pripadnosti ljudi; da se onemogući svaki vid eksploatacije, ponižavanja i netrpeljivosti; da su svim ljudima i narodima dostupne tekovine nauke, kulture i drugih vidova ljudskog stvaralaštva; da se prožimanjem tih vrednosti u svoj njihovoj raznolikosti i bogatstvu ideja i tekovina ljudskog uma i stvaralaštva razvija jedan novi svet uzajamno zavistan i povezan jakim nitima sa onim što ima univerzalno značenje i predstavlja opšte tekovine čovečanstva. To je jedno poimanje mondijalizma, to je jedno njegovo lice viđeno i zamišljeno idealno, ali formulisano kao jedan nerealan, idealistički koncept savremenog sveta i njegove stvarnosti. On ima svoje naličje koje vatreni zagovornici globalizacije i stratezi novog svetskog poretka koriste kao ideološki plašt za ostvarivanje svojih strateških interesa i ciljeva.“89 Pojam globalizacije ima različite aspekte, počevši od korišćenja različitih riječi, kao što su “globalizacija”, “mundijalizacija” i “internacionalizacija”. Hronološki posmatrano, u 60-im godinama najčešće je korišćen termin “deregularizacija”, što je upućivalo na smanjenje propisa unutar pojedinačnih zemalja i među zemljama. Osamdesetih godina se upotrebljava izraz “internacionalizacija”, što je označavalo ulazak mnogih zemalja u međunarodnu trgovinu i sve veću međuzavisnost nacionalnih ekonomija. Devedesetih se pojavljuje riječ “globalizacija” ili “mundijalizacija” za označavanje jedinstvenog svjetskog tržišta. Mnogi stručnjaci se slažu da i jedna i druga riječ označavaju isto, s tim što globalizacija potiče iz anglosaksonskih jezika, a mundijalizacija iz francuskog i španskog, kao i da ovi pojmovi zapravo označavaju ekonomsku ideologiju neoliberalizma. Bitna odrednica globalizacije novog ekonomskog sistema jeste da je kapital sredstvo koje se kreće u svjetskim razmjerama i donosi profit. Direktne strane investicije rapidno rastu, znatno iznad nivoa investicija u zemlji. Kretanje svjetskog kapitala kao oblika globalizacije u vidu akcija, zajmova i drugih formi ulaganja porasle su u spektakularnim razmjerama. Intenziviraju se, istovremeno, i ekonomski odnosi između zemalja. Raste značaj transnacionalnih kompanija, banaka i drugih preduzeća koja kupuju i prodaju robu i usluge. Kretanje na berzama u bilo kojoj zemlji utiče na životni standard i privredna kretanja u drugim zemljama. Uopšte rečeno, globalizacija znači da živimo realno u vremenu gdje se stvari dešavaju istovremeno u više zemalja. Globalizacija podrazumijeva da:90

se ekonomske aktivnosti odvijaju na međunarodnom tržištu; odluke donose strana preduzeća, bez obzira na nacionalne interese;


117

je mehanizam svjetskog tržišta uređen preko međunarodnih institucija koje su prihvaćene na nacionalnom i regionalnom nivou.

Važno je primjetiti da globalizacija podrazumijeva da se svaki proizvod i usluga dokazuje na nivou svjetske konkurencije i da se valorizuju zajedničke vrijednosti na nivou čovječanstva. Politika globalizacije je politika neoliberalizma koja je kontrolisana kroz međunarodne institucije i druge centre moći. Međunarodna kontrola se vrši kroz otvaranje nacionalnih tržišta, deregularizaciju, uklanjanje prepreka privatizaciji i tržišnom sistemu proizvodnje. Svijet se povezuje preko centara koji čine visokorazvijene zemlje i preko periferija koje čine manje-više razvijene zemlje, a zemlje u razvoju bi trebalo da se prilagode novonastalim uslovima. Nove tehnologije su omogućile komunikacije i transport između zemalja bez ikakvih problema. S druge strane, sociološki posmatrano, može se reći da je u toku proces sociološke globalizacije preko nivoa plata, konkurencije, proizvodnje, distribucije i potrošnje. Nova socijalna, ekonomska struktura podrazumijeva da se preduzeća internacionalizuju i da privatno vlasništvo dobija svjetske dimenzije. Plate se ostvaruju preko konkurencije na svjetskom tržištu, što doprinosi porastu profita preduzeća. Globalna proizvodnja i konkurencija znače da se profit ostvaruje preko vrednovanja na svjetskom nivou i da superstruktura počiva na državnim strukturama koje su se tome prilagodile. U tom procesu globalizacija se vrši internacionalizacijom kapitala u svim svojim formama. Globalizacija djelimično briše granice nacionalnih država, ali to nije suprotan proces zaštiti kulture i tradicije svakog naroda. Sublimacija ključnih karakteristika globalizacije svodi se na sljedeće činjenice, odnosno pojave:

Strane direktne investicije (SDI) su postale krucijalni faktor svjetskog procesa restrukturiranja i razvoja globalnih industrija;

Internacionalizacija proizvodnje: multinacionalno porijeklo komponenti, proizvoda, usluga i kapitala;

Simultana konkurencija na svakom tržištu, između mnogobrojnih novih konkurenata iz svih zemalja. Ova nova konkurencija prouzrokuje u mnogim područjima krajnje brza strukturna prilagođavanja;

Rastuća međuzavisnost različitih nivoa globalizacije (trgovina, tokovi direktnih investicija, transfera tehnologije, kretanja kapitala i sl.). Visok stepen međusobne penetracije među nacionalnim ekonomijama;

Struktura međunarodne trgovine je postala, u visokoj mjeri, intra-industrijska sa intra-proizvodima po svojoj prirodi;

Finansijski sektor je u uskoj sprezi sa industrijskim sektorom; Specifični regionalni i kulturni faktori su od značaja za globalizaciju;


118

Umnožavanje sporazuma o slobodnoj trgovini; Nacionalne komparativne prednosti u velikoj mjeri odražavaju prednosti

lokacije koja varira zavisno od korporativne strategije.

“Ekonomska globalizacija” se u suštini odnosi na razmjenu robe koja je postala izuzetno potrebna i obimna u posljednjih pola vijeka godina, a finansijska globalizacija podrazumijeva protok novca i kapitala u posljednje tri decenije. Ekonomski argumenti globalizacije počivaju na činjenici da je najvažnije da se postigne najveća dobit od kapitala, bez obzira gdje se geografski to desilo. Ova dva argumenta znače da se može investirati u fabrike, u bilo kom dijelu svijeta, da bi se prodavalo u dijelovima svijeta gdje se postiže najveća cijena. Što se tiče pitanja u vezi sa uticajem države, globalizacija znači da se gube stare karakteristike država i da se formiraju novi centri uticaja - nadnacionalni, tj. da se formiraju nove svjetske superstrukture. Za nastanak ekonomske globalizacije zaslužna su tri osnovna faktora:91

Smanjenje ograničenja za međunarodnu razmjenu i investicije što podrazumijeva drastično smanjenje carina i drugih dažbina u međunarodnoj razmjeni i protoku kapitala, od kraja Drugog svjetskog rata do danas;

Konsolidacija svjetske privrede: povećanje ekonomske stabilnosti u svijetu i kraj hladnog rata su otvorili mogućnost povećanja razmjene sa udaljenijim državama. Istovremeno se poboljšalo zakonodavstvo na području osiguranja privatnog vlasništva i sigurnost stranog ulaganja;

Sniženje troškova poslovanja na daljinu (transport, telekomunikacije, nove tehnologije).

Države koje se uveliko nalaze na talasima globalizacije, ozbiljno su shvatile neophodnost prilagođavanja unutrašnje ekonomske i političke strukture uslovima globalizacije. Cilj tih prilagođavanja je obezbjeđivanje maksimalne prednosti i koristi za svoju ekonomiju i državu u cjelini u uslovima globalnog svijeta, kada iste ciljeve pred sebe postavljaju i druge konkurentske države. „Neophodno je izvršiti znatne unutrašnje strukturne i organizacijske adaptacije... kako bi se jedna zemlja suočila sa velikim potresima izazvanim mondijalizacijom svetske privrede i uspela da iz njih izvuče koristi, odnosno da zaštiti nacionalne ekonomske i političke interese“.92


119

6.1.2. Globalizacija – pozitivni i negativni aspekti

6.1.2.1. Pozitivni aspekti globalizacije

Globalizacija je proces koji sa sobom nosi mnogobrojne pozitivne, ali i značajne negativne posljedice, koje pored nerazvijenih, izazivaju znatan otpor i u nekim razvijenim zemljama.93 Međutim, činjenica je da ovaj proces ne podrazumijeva prethodnu saglasnost zemalja i privrednih subjekata, da je neumoljiv i nezaustavljiv i ostavlja na margini sve one koji mu se protive i opiru. Njemu se, silom ekonomskih nužnosti, prepuštaju i zemlje koje su njegovi glavni kritičari.94 Pozitivni aspekti globalizacije su:

Veća sloboda kretanja roba i kapitala; Ujednačavanje uslova proizvodnje i preduzetništva; Ujednačavanje uslova i regulative carinskih propisa, spoljnotrgovinskog

poslovanja i stranih ulaganja; Povećanje izgleda za zapošljavanje i otvaranje novih privrednih

kapaciteta, čime se doprinosi ubrzanom razvoju zemalja i regiona u boljoj i modernoj infrastrukturi;

Globalizovana i modernizovana privreda, koja zahtijeva viši nivo obrazovanosti i kvalifikovanosti radne snage i ulaganja u prekvalifikaciju i prestrukturiranje nerentabilnih privrednih pogona i sektora;

Povećana strana ulaganja u rentabilne grane i djelatnosti; Stimulisanje i pomoć u otvaranju malih i srednjih preduzeća; Ulaganja u prateće službe i infrastrukturu koja treba da prati razvojne

trendove (putna mreža, luke i aerodromi, skladišni prostori, slobodne carinske zone...);

Dosljedna specijalizacija pojedinih privreda i zemalja, za privredne grane i djelatnosti u kojima imaju komparativne prednosti.

Značaj koji u savremenom društvu imaju multinacionalne i transnacionalne korporacije direktno se odražava na nacionalne ekonomije. Politika slobodnog tržišta i orijentacije na profit ne priznaje logiku nacionalnog proizvoda i osamostaljenog i nesređenog tržišnog sistema, ruši carinske barijere i onemogućava države da u potpunosti suvereno vode sopstvenu carinsku, pa i fiskalnu politiku. Planetarna mreža međuzavisnosti nameće orijentaciju ka širim privrednim i političkim integracijama. Suverenitet


120

nacionalne države isčezava, a autoritet se izmiješta naviše – ka nadnacionalnim strukturama. Značajan rast međunarodne trgovine, intenziviranje investicionih tokova, globalizacija finansijskog tržišta, multinacionalna, odnosno integrisana proizvodnja, transnacionalne kompanije, konkurencija za sjedišta kompanija u državama i regijama, kraj nacionalnih ekonomija, navode na zaključak da je ekonomska dimenzija globalizacije u prvom planu.

6.1.2.2. Negativni aspekti globalizacije

Pitanje opstanka, odnosno nestanka nacionalne države i privrede u vrtlogu globalizacije, jedno je od ključnih. Međutim, upravo na njemu teoretičari se veoma oštro razilaze. Ono u čemu se slažu je da proces globalizacije veoma utiče na nacionalnu državu. Kao negativni aspekti globalizacije najčešće se navode:

Nametanje obrazaca i planova ekonomskog razvoja od strane međunarodnih institucija, zemalja ulagača ili multinacionalnih kompanija koje ulažu u razvoj određenih preduzeća, grana ili sektora;

Uslovljavanje učlanjenja u međunarodne ekonomske i političke organizacije raznim ustupcima na unutrašnjoj organizaciji i ustrojstvu, i držanje u zavisnosti od centara moći i odlučivanja;

Dovođenje u pitanje, odnosno ukidanje klasičnog ekonomskog i političkog suvereniteta zemalja;

Ukidanje nerentabilnih preduzeća od strane stranih ulagača i nemilosrdno „oslobađanje“ od viška radne snage, što prouzrokuje stvaranje socijalnih problema;

Svođenje nerazvijenih zemalja samo na tržište jeftine radne snage, bez izgleda da iz te pozicije mogu samostalno da izađu;

Nametanje kulturnih obrazaca i načina života od strane razvijenih zemalja i poništavanje kulturnog identiteta i specifičnosti, odnosno sopstvene tradicije manje razvijenih zemalja;

Disciplinovanje učlanjenih zemalja na sprovođenje odluka koje su donijete u međunarodnim centrima ekonomske i političke moći;

Legalizacija i sve češća primjena ekonomskih i političkih sankcija u međunarodnim odnosima, za „neposlušne zemlje“ ili privredne subjekte, od strane najmoćnijih zemalja ili međunarodnih institucija.


121

6.2. Trgovinska liberalizacija95

Uticaj trgovinske liberalizacije na izvoz i posljedično na privredni rast, jedna je od najčešće ispitivanih relacija posljednjih decenija. Precizan odgovor, i pored velikog broja empirijskih studija i razvoja savremenih ekonometrijskih tehnika koje se koriste pri utvrđivanju ove veze, još uvijek ne postoji te je trgovinska liberalizacija i dalje predmet mnogobrojnih debata. Liberalizacija trgovine se uglavnom sprovodi zajedno sa drugim mjerama ekonomske politike. U većini slučajeva ekonomisti potenciraju potrebu za stabilnim i nediskriminatornim deviznim sistemom, zdravom monetarnom i fiskalnom politikom i nekorumpiranom administracijom, kao minimumom koji je potreban da trgovinska liberalizacija bude uspješna na duži rok. Da li će jedna privreda iskoristiti šanse koje su otvorene trgovinskom liberalizacijom, zavisi od mnogih faktora, prije svega od ostalih ekonomskih politika, i načina kako proizvođači odgovaraju na ove signale. Preduzetnici se vrlo često susreću sa institucionalnim preprekama, kao i nedostatkom informacija i menadžerskih sposobnosti potrebnih za prilagođavanje izvozne ponude.96 Da bi proizvođači mogli da prepoznaju i iskoriste benefite liberalizacije trgovinskog režima, neophodno je da se trgovinska liberalizacija sprovodi u makroekonomski stabilnom ambijentu. Razvijenost finansijskog sistema igra izuzetno važnu ulogu u „odgovoru“ privrede na trgovinsku liberalizaciju. Jedan od najčešće identifikovanih uzroka neadekvatne i spore reakcije izvoznog sektora na liberalizaciju trgovinskog režima je finansiranje izvoza. Kada je finansijski sistem nedovoljno razvijen, efekti trgovinske liberalizacije na privredni rast mogu biti i negativni. Raspoloživost kredita i ostalih finansijskih mjera potrebnih za finansiranje izvoza je jedan od ključnih faktora ekspanzije spoljne trgovine jedne zemlje. Finansijski sektor pomaže spoljnoj trgovini na nekoliko načina. Prvo, obezbjeđivanjem kredita finansijski sektor pomaže izvoznicima da premoste period od potrebe za finansiranjem izvoznih aktivnosti do momenta naplate izvoznih poslova. Pored toga, finansijske institucije pomažu osiguranju naplate izvoznih poslova, obezbjeđuju potrebne informacije o stranim partnerima i osiguravaju od rizika vezanih za izvozne poslove. Uglavnom, nije sporno da bi veća otvorenost zemlje podstakla specijalizaciju i ekonomiju obima, ali i olakšala pristup naprednijim tehonologijama, najviše kroz strane direktne investicije koje su, uzimajući u obzir zastarjelost domaće opreme, od ogromnog značaja za razvoj zemlje. Kratak „prolaz“ kroz ekonometrijske analize ukazuje na različite zaključke.97 Generalno, od trgovinske liberalizacije se očekuje da za rezultat ima usmjeravanje slobodnih resursa ka sektorima koji ih mogu najbolje iskoristiti, odn. tamo gdje zemlja ima komparativne prednosti; pri tome, osnovni uzrok


122

neslaganja među autorima i kontroverze u pogledu trgovinske liberalizacije je shvatanje širine pojma liberalizacije i načina njene implementacije. Insistiranje na pronalaženju veze između mjera trgovinske politike i privrednog rasta nema mnogo smisla ako se ima u vidu neophodnost sprovođenja trgovinske liberalizacije u kombinaciji sa drugim mjerama ekonomske politike. „Uspeh trgovinske liberalizacije je kondicionalan, i to pre svega na makroekonomskoj stabilnosti zemlje, kredibilitetu vlade koja sprovodi liberalizaciju, politici deviznih kurseva, razvijenosti finansijskih tržišta... Ovi preduslovi neophodni za uspeh trgovinske liberalizacije su poznati, i kreatori ekonomske politike ih u većini slučajeva imaju u vidu.”98 Ipak, i pored zavisnosti uspjeha trgovinske liberalizacije od različitih mjera ekonomske politike, dosadašnja iskustva upozoravaju na činjenicu da se često u praksi upravo performanse infrastrukture nedovoljno valorizuju. Praktično, već postoji slaganje u ekonomskoj teoriji i praksi da slobodna trgovina pozitivno djeluje na konkurentnost neke privrede. Smatra se da otvaranje tržišta neće biti loše po konkurentnost date ekonomije, već da će povećana konkurencija poboljšati konkurentnost privrede koja se liberalizuje.99 Tokom devedesetih, koncepcija liberalne i tržišno orijentisane ekonomije izgubila je svaku ozbiljniju alternativu i postala je prihvaćena od gotovo svih država u svijetu. Pitanje zbog toga više nije da li je globalizacija poželjna, već kojom brzinom i na koje načine najbolje možemo da postanemo dio tog procesa. Ipak, kao što smo već vidjeli u prethodnim poglavljima, njen uticaj je kontroverzan: pobornici navode da je očigledno da slobodna trgovina u dugom roku donosi korist svima; protivnici tvrde da prave slobodne trgovine ne može biti i da, stoga, u parcijalnoj liberalizaciji koristi, prije svega, prigrabe veliki i bogati (kako zemlje, tako i preduzeća i pojedinci), dok siromašni i mali uvijek ostaju oštećeni. Iako još uvijek postoje velike razlike u nivou produktivnosti između razvijenih i zemalja u razvoju, neke zemlje100 su pokazale u toku posljednjih nekoliko decenija sposobnost ubrzanog i stabilnog ekonomskog rasta, oslanjajući se na strategiju izvozno - orijentisanog rasta i razvoja. Ipak, svakako nije sporna činjenica da postoji asimetrija u brzini trgovinske liberalizacije između tranzicionih101 i razvijenih zemalja: razvijene zemlje su startovale sa nižim stopama zaštite i primijenile su postepenu liberalizaciju, dok su mnoge zemlje u razvoju primijenile "big bang" pristup. Obzirom na stav da liberalizacija vodi efikasnijoj alokaciji i korišćenju resursa, jer se domaća privreda izlaže disciplini svjetskog tržista i uticaju savremene tehnologije, očekuje se da povećana otvorenost privrede može poboljšati perspektive rasta privrede tranzicionih zemalja (ili zemalja u razvoju), posmatrano na srednji rok. Pri tome, uglavnom nije sporno da brza


123

liberalizacija uvoza može prouzrokovati platnobilansne teškoće i dislokacije u privredi, ukoliko nije kombinovana sa efektivnim mjerama za povećanje konkurentnosti i unapređenje izvoza. Liberalizacija trgovine ima brojne i složene efekte na makro nivou. Pored ostalog, tokovi razmjene su olakšani, time što se procedure i za izvoz i za uvoz pojednostavljuju i ujednačavaju.102 Uvoz postaje jeftiniji, a time posredno i izvoz konkurentniji. Ukidanje subvencija i kažnjavanje dampinške prakse utiču na smanjenje izvoza takvih proizvoda. Sem toga, ukidanje subvencija od strane razvijenih zemalja otvara mogućnosti manje razvijenim zemljama da postanu konkurentnije u izvozu takvih proizvoda. S druge strane, zagovornici zaštite domaće industrije (koja se sprovodi visokim carinama, kvotama, i drugim oblicima uvozne zaštite) svoj stav pravdaju uglavnom dvjema tvrdnjama. Jedna je da ulazak inostrane konkurencije može dovesti do bankrota mnogih preduzeća, pa i čitavih sektora, do masovnih otpuštanja zaposlenih, socijalnih nemira itd. Druga polazi od toga da se vodeće industrijske zemlje nisu dugoročno razvile po pravilima koja danas zemljama trećeg svijeta nameću institucije koje kontrolišu globalizaciju. Da li takve tvrdnje imaju osnova i da li bi čak i pod pretpostavkom da su tačne dale pozitivne rezultate, pokušaćemo da utvrdimo navođenjem samo nekoliko relevantnih činjenica: zaštita nekoliko industrijskih grana bi potencijalno mogla da dovede do njihovog napretka, ali štetu bi, zbog skupljih i/ili manje kvalitetnih inputa, snosile sve privredne grane koje se nastavljaju na njihov proizvodni proces. Oštećeni bi bili i potrošači, a i privreda u cjelini, jer se pokazalo da je neto efekat ovakvih mjera po pravilu negativan. Pored toga, legitimno je zapitati se ko je u stanju da uspostavi kriterijume na osnovu kojih bi se odlučilo o tome koje sektore, kojim mjerama i koliko dugo štititi, a da to naiđe na saglasnost svih ostalih učesnika u privrednom životu? Konkretno: postoji opasnost da bi se u donošenje ovakve odluke umiješali korupcija i interesni lobiji? Domaća preduzeća u zaštićenoj grani bi praktično dobila monopolski položaj, te bi nastale tržišne distorzije. Iskustva pokazuju da prekomjerna zaštita domaće privrede, pogotovo kada je riječ o maloj zemlji, vodi izolaciji i zaostajanju za razvijenim svijetom, kako zbog ograničenog domaćeg tržišta, tako i zbog slabijeg izlaganja pozitivnim impulsima regularne konkurentske utakmice.

6.3. Način funkcionisanja i moć multinacionalnih kompanija103

Na svjetskom tržištu figuriše sve veći broj zemalja, odnosno njihovih preduzeća. Kompanije se orijentišu na globalno poslovanje kada je optimalni obim poslovanja, potreban da se u punoj mjeri koristi ekonomija obima,


124

neraspoloživ na nacionalnom tržištu. Shodno tome, globalna strategija je ona koja omogućava preduzeću da ostvari globalnu konkurentsku prednost, integrišući aktivnosti preduzeća u cijelom svijetu. Prema stavu velikog broja ekonomista, međudržavna saradnja, u cilju uspostavljanja stabilnijeg svjetskog poretka, neće biti dovoljna za razumijevanje ekonomskih tokova u XXI vijeku. Pažnja će, u narednom periodu, biti fokusirana na druge aktere (i dobitnike) procesa globalizacije, a to su multinacionalne kompanije. Dinamičan rast stranih direktnih investicija pripisuje se upravo aktivnostima multinacionalnih i transnacionalnih kompanija (TNK), koje imaju važnu ulogu u globalnom investiranju i tokovima SDI. Glavni pokretač stranih direktnih investicija su više stope profita koje se mogu ostvariti na tržištima drugih zemalja. S jedne strane, njihova aktivnost ruši granične barijere, vrši pritisak na nacionalne države, čvršće integriše planetu i stvara bezbrojne niti međuzavisnosti, koje vode stabilizaciji svjetskog sistema. Ipak, u praksi se pokazuje da takav sistem produbljuje ekonomske razlike, kao i da se visoka tehnologija razvija velikom brzinom u bogatim državama, pri čemu postaje sve nedostupnija siromašnim državama.

Rang Vrijednost

(mlrd. USD)

Kupljena kompanija

Zemlja porijekla kupljene

kompanije

Kompanija kupac

Zemlja porijekla

kompanije kupca

1 130.3 Verizon Wireless Inc United States Verizon

Communications Inc

United States

2 42.2 CITIC Ltd China CITIC Pacific Ltd Hong Kong,

China

3 23.1 Societe Francaise

du Radiotelephone SA

France Numericable Group SA France

4 15.3 Alliance Boots GmbH Switzerland Walgreen Co United States

5 14.2 Merck & Co Inc United States Bayer AG Germany

6 13.9 Beam Inc United States Suntory Holdings Ltd Japan

7 13.4 Tim Hortons Inc Canada Burger King

Worldwide Inc United States

8 11.2 E-Plus Mobilfunk GmbH & Co KG

Germany Telefonica Deutschland

Holding AG Germany

9 10.0 Grupo Corporativo

ONO SA Spain

Vodafone Holdings Europe SLU

Spain

10 9.1 Concur

Technologies Inc United States SAP America Inc United States

Prilog 44. Prvih deset M&A u 2014. godini104


125

Multinacionalne kompanije predstavljaju najveće privredne organizacije u svijetu. Pored toga, one su i najveći svjetski investitori, trgovci, nosioci istraživanja i razvoja, znanja i tehnologija. Veličina pojedinih transnacionalnih kompanija se može porediti sa veličinom privreda nekih zemalja.105 Samo je vrijednost prvih deset prekograničnih merdžera i akvizicija u 2014. godini iznosila 282,7 milijardi USD, a prvih trideset 398,9 milijardi USD.106 Kada se to komparira sa bruto domaćim proizvodom koji je za siromašne zemlje (rangiranje prema kriterijumima Svjetske banke)107 u 2000. godini iznosio 110,9 mlrd. USD, a u 2014. godini 398,6 mlrd. USD, postaje sasvim očigledna realna moć transnacionalnih kompanija. Njihova poslovna aktivnost u pojedinim grupacijama ili zemljama ima veliki uticaj na tamošnja privredna kretanja i rezultate, ali on može biti različitog karaktera; u nekim slučajevima TNK imaju jako nacionalno obilježje i doprinose rastu i blagostanju matične zemlje, dok u drugim ne. Poslovni interesi TNK i nacionalni interesi zemalja domaćina mogu biti i saglasni, ali i u velikoj koliziji, tako da su sve kombinacije moguće. Ocjene koristi od njihovog prisustva u nekoj zemlji variraju i zavise od konkretnog iskustva. Ali, ono što nije sporno jeste da njihovo prisustvo u nekoj zemlji, u najvećem broju slučajeva, ima veliki razvojni potencijal. Da li će, i u kojoj mjeri, on biti iskorišćen, zavisi od mnogo faktora, ali i od sposobnosti zemlje domaćina.108 Specifična prednost transnacionalnih kompanija je sposobnost da pribavljaju kapital po preferencijalnim uslovima. Naime, transnacionalne korporacije su u najvećem broju slučajeva veće, moćnije i efikasnije od svojih jednonacionalnih konkurenata, te stoga posjeduju bolje pregovaračke pozicije sa finansijskim institucijama. Sem toga, multinacionalne kompanije posjeduju veće znanje o postojanju stranih izvora kapitala kao i lakši pristup korišćenju sredstava iz tih izvora. Prema UNCTAD-ovoj definiciji, transnacionalne kompanije su sva ona preduzeća koja:

Imaju poslovne entitete u dvije ili više zemalja, bez obzira na pravnu formu i polje aktivnosti tih entiteta;

Razvijaju sistem poslovnog odlučivanja koji omogućuje donošenje koherentnih politika i zajedničkih strategija, koordiniranih iz jednog ili više centara;

U okviru kojih su entiteti tako povezani, na podlozi vlasničkih ili drugih odnosa, da jedan ili više njih mogu vršiti značajan uticaj na aktivnosti drugih, a naročito da mogu da dijele iskustvo, znanje, resurse i odgovornost.109


126

Otvarajući filijale širom svijeta pod sistemom zajedničke uprave, transnacionalne kompanije vrše disperziju proizvodne aktivnosti na lokacije u raznim zemljama. Ovi sistemi u sve većoj mjeri pokrivaju raznovrsne aktivnosti (proizvodnju, istraživanje i razvoj, marketing, računovodstvo, itd.) koje se obavljaju na različitim lokacijama, a integrisane su u proizvodnji finalnog proizvoda ili usluge. Ne postoji jedinstvena teorija koja objašnjava motivaciju kompanija da posluju na multinacionalnoj osnovi. Generalno, kompanija koja ima namjeru da nastupi na stranom tržištu vrši izbor između izvoza iz sopstvene zemlje i lokalne proizvodnje u zemlji na čijem tržištu nastupa. Aktivnosti transnacionalnih kompanija se ne povećavaju isključivo kvantitativno; značajno se mijenja i njihov kvalitativni uticaj na svjetsku ekonomiju u okviru globalizacije svjetske privrede i novih strategija poslovanja koje multinacionalne kompanije primjenjuju. Afilijacije i matične kompanije su danas najčešće povezane strategijom kompleksne integracije u cilju ostvarenja globalne ekonomije obima i veće funkcionalne specijalizacije afilijacija lociranih širom svijeta, s osnovnim motivom maksimalne efikasnosti sistema kao cjeline. Među vodećim nefinansijskim multinacionalnim kompanijama u svijetu u 2007. godini dominiraju kompanije iz Zapadne Evrope, SAD-a i Japana; među prvih 15 multinacionalnih kompanija, samo jedna nije iz Sjedinjenih Američkih Država i Zapadne Evrope. Vodeće transnacionalne kompanije u svijetu su bile skoncentrisane u automobilskoj industriji, proizvodnji elektronike, elektronske opreme i kompjutera, preradi nafte, farmaceutskoj industriji, proizvodnji hrane, pića i duvana i proizvodnji telekomunikacionih uređaja. U posljednje dvije decenije evidentan je dinamičan rast aktivnosti multinacionalnih kompanija u proizvodnji motornih vozila i auto-dijelova, u proizvodnji i preradi nafte, kao i u proizvodnji hrane, pića i duvana.110 Ukoliko strana filijala uspostavi dugoročne odnose sa domaćim firmama to može rezultirati u značajnim eksternalijama od filijale ka firmi, koji omogućuju povećanje produktivnosti i unapređenje poslovanja domaće firme. TNK mogu uticati na poboljšanja kod domaćih firmi tako što datim firmama mogu da:111

transferišu novu tehnologiju i pružaju tehničku pomoć i informacije kako bi se podigao kvalitet proizvoda na nivo koji odgovara potrebama TNK;

obezbjeđuju trening zaposlenih i pomoć za unapređenje menadžmenta i organizacije firme;


127

pomažu da pronađu dodatne kupce, uključujući filijale TNK u drugim zemljama;

finansijski pomažu da obnove/izgrade proizvodne kapacitete; potencijalno mogu omogućiti ostvarivanje efekata ekonomije obima

(narudžbine od strane filijale povećavaju prodaju i zaposlenost domaće firme).

Kao rezultat navedene podrške TNK, domaće firme mogu poboljšati svoje poslovanje bez dodatnih troškova, koji bi se pojavili kada bi to radile u svojoj režiji i koji bi smanjili ukupne dobitke od unapređenja. Ukupan efekat na privredu zemlje domaćina će biti pozitivan ukoliko navedeni efekti novostvorene veze između filijala i domaćih firmi prevazilaze gubitak veza između datih firmi i domaćih preduzeća koja su istisnuta sa tržišta ulaskom TNK. U tom slučaju, veze između filijala i domaćih firmi rezultiraju u povećanju ekonomske aktivnosti u zemlji i poboljšanju stanja tekućeg bilansa (jer se inputi koji se uvoze za potrebe TNK sada zamjenjuju domaćim). Jačanje domaćih dobavljača TNK može usloviti pojavu eksternalija od njih ka drugim proizvođačima u zemlji (njihovi dobavljači ili konkurenti), čime se pozitivan efekat širi na veći dio privrede. Istovremeno, može se očekivati da će se veze između filijala i domaćih preduzeća na nivou cijele privrede intenzivirati tokom vremena kako nivo sposobnosti domaće privrede raste i nove firme postaju dobavljači TNK. Filijale TNK mogu uspostaviti veze i sa domaćim kupcima proizvoda koje oni proizvode, iako su takvi slučajevi u zemljama u tranziciji bili rijetki. Ulazak TNK može omogućiti kupcima ovih proizvoda da dobijaju kvalitetne proizvode po povoljnim cijenama, jer TNK shodno svojim internacionalnim karakteristikama (tehnologija, resursi) mogu imati preimućstvo u pogledu kvaliteta u odnosu na lokalne proizvođače, a cijena tih proizvoda je istovremeno niža nego kada ih domaća firma kupuje u inostranstvu (zbog manjih transportnih troškova i carina). Ulazak TNK će intenzivirati konkurenciju na domaćem tržištu i usloviće da i lokalni proizvođači unapređuju kvalitet svojih proizvoda, što sve zajedno omogućava kupcima datih proizvoda smanjenje troškova inputa i dalje podizanje produktivnosti. Veze koje se uspostavljaju između filijala i domaćih firmi ne moraju uvijek uticati na poboljšanja u privredi i stvaranje potencijala za privredni rast. TNK mogu ograničiti svoje lokalne dobavljače na proizvodnju isključivo proizvoda niže vrijednosti i niskog nivoa tehnologije ili se mogu odlučiti da zadrže postojeće dobavljače iz drugih zemalja. U tom slučaju, šanse za intenzivniji transfer tehnologije i znanja su mnogo manje. Nivo mogućih eksternalija zavisi i od odnosa između domaćih firmi i filijala. Ukoliko postoji klasičan kupoprodajni odnos, manja je mogućnost za pojavu eksternalija u odnosu na slučaj kada postoje dugoročni ugovori o saradnji. Nepostojanje veza između domaćih


128

preduzeća i filijala značajno otežava razvoj tehnološke baze zemlje i potencira opasnost od pretvaranja lokalne privrede u rezervoar jeftine radne snage. U tom slučaju postoji realna opasnost od premiještanja TNK u druge zemlje kada troškovi radne snage porastu, što može izazvati znatne probleme u domaćoj privredi.112 Postojanje tržišnih mogućnosti je glavni faktor za globalnu ekspanziju preduzeća. Otvaranje mogućnosti za rast jedne nacionalne ekonomije je najbolji način ulaska na nova nacionalna tržišta. Ako inostrano preduzeće preotima postojeće poslove domaćim preduzećima u zemlji ne omogućavajući nove mogućnosti za rast i zaposlenost normalno je da će naići na otpore od domaćih preduzeća. Zato globalna preduzeća i idu na tržišta sa velikim potencijalom za rast ili tržišta koja već imaju prihvatljive stope rasta nacionalne ekonomije. Kontinualan rast stranih direktnih investicija, međunarodne trgovine, kao i smanjenje barijera za kretanje roba i usluga kao i faktora proizvodnje preko nacionalnih granica, otvara prostor za globalnu konkurenciju. Naime, u zatvorenim lokalnim granama nema opasnosti od novih konkurenata. U granama koje su zahvaćene procesom globalizacije, međutim, uvijek postoji mogućnost pojave novog konkurenta. Od značaja za postojeća preduzeća u grani je da pažljivo proučavaju ne samo uslove konkurencije već i teškoću ili lakoću ulaska u granu i izlaska preduzeća iz grane. Kada je riječ o svjetskoj ekonomiji, biti konkurentan na globalnom tržištu znači poslovnim aktivnostima ostvariti veći životni standard građana. Produktivnost i stopa rasta produktivnosti su efektivno mjerilo konkurentnosti. Zato sve vlade treba da stimulišu one grane i preduzeća koja su u stanju da ostvare visoku produktivnost i steknu konkurentnu prednost na svjetskom tržištu.

6.4. Pozicija nerazvijenih zemalja u procesu globalizacije113

Obzirom da globalizacija prvenstveno podrazumijeva povezivanje između razvijenih zemalja i između velikih preduzeća, to doprinosi njenom ograničenju pošto se globalizuje bogatstvo na jednoj strani i siromaštvo na drugoj, što doprinosi uništavanju ekologije i prirodnih bogatstava. Na bazi toga slijedi da su procesi globalizacije i mundijalizacije otvorili različite probleme koji u suštini upućuju na ograničenje samog tog procesa. Nerazvijene zemlje su najčešće u delikatnoj situaciji, jer su pred izborom da i dalje ostanu izvan međunarodnog tržišta, odnosno, jednostavnije rečeno, bez razvojne perspektive ili pak da se ne opiru globalizaciji i svoju sudbinu prepuste


129

međunarodnim centrima ekonomske moći, što može donijeti ekonomske prednosti, ali i dovesti do gubitka njihove samostalnosti. Izbor nije jednostavan, a rezultat je u startu neizvjestan, jer je odabrani put u jednom smjeru, tj. bez povratka, jer jednom uključene u proces globalizacije zemlje teško mogu da izađu bez velikih lomova i potresa. Pri tome, ekonomska argumentacija globalizacije neminovno u sebi nosi i jasan kriterijum vrijednosnog određenja. Na primjer, na podatku da je disparitet između najbogatijih i najsiromašnijih zemalja, koji je početkom XIX vijeka bio 1:3, danas iznosi 1:84, da preko 1,5 milijardi stanovnika živi sa jednim dolarom dnevno, dok su 255 svjetskih milijardera zajedno bogatiji od godišnjeg dohotka zemalja u kojima živi 45% stanovnika114, jasno ukazuje na postojeći jaz. Siromašne i ekonomski nerazvijene zemlje, prema podacima Svjetske banke za 2014. godinu, učestvovale su u svjetskom GDP-u sa svega 0,7%, dok je, poređenja radi, samo evrozona, koja okuplja samo 19 zemalja, učestvovala sa približno 3%.

Prilog 45. GDP, svijet i grupacije zemalja, tržišne cijene, u tekućim USD (mlrd. USD)115

Jaz je više nego očigledan kada se posmatra prosječan dohodak po glavi stanovnika u visoko razvijenim i siromašnim zemljama.


130

Prilog 46. GDP per capita, 2014. godina, prvih i posljednjih deset rangiranih zemalja od ukupno 195 (tekući USD)116

Prilog 47. GNI per capita, PPP, prvih 15 i posljednjih 10 rangiranih zemalja od ukupno 212 (tekući internac. $), 2014.117


131

6.4.1. Modaliteti međunarodne pomoći nerazvijenim i zemljama u razvoju

Usljed navedenih dispariteta i otklanjanja ovih ograničenja prihvaćena je ekonomska doktrina o međunarodnoj saradnji i pomoći manje razvijenim zemljama kao ekonomska nužnost. Tako shvaćena saradnja podrazumijeva da rade zajedno razvijeni i nerazvijeni da bi se postigao isti cilj. Tipovi saradnje mogu biti preko pozajmica sa određenim uslovima - povlašćenim ili kao pokloni između zemalja. Zatim, preko međunarodnih institucija kao što je MMF, Svjetska banka ili UN. U nekim slučajevima to je humanitarna pomoć ili saradnja na određenim projektima. Saradnja preko davanja pomoći ne doprinosi poboljšanju u zemljama gdje se upućuje sem jednokratno, u momentu kada je data. Odnos zemalja u saradnji je takođe ograničen i uglavnom se svodi na odnose između zemalja koje imaju istorijske veze. U nekim slučajevima kada razvijena zemlja daje kredit nerazvijenoj, on se uslovljava i određenim nabavkama iz zemlje koja daje kredit. Najčešće se kooperacija u razvoju sprovodi preko međunarodnih institucija. U nekoliko međunarodnih institucija utvrđeni su kriterijumi mjera za pomoć, razvoj i podsticanje spoljnotrgovinskog prometa. Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj definisala je pomoć za razvoj nerazvijenim zemljama koju obezbjeđuju vlade (odnosno njihove izvršne agencije) zemljama u razvoju i multilateralnim institucijama118, pod uslovom:

Da ova sredstva služe za podsticanje ekonomskog razvoja i pospješivanje životnog standarda zemalja u razvoju;

Da se odobravaju pod povoljnim uslovima (sa niskim kamatama i dugim rokovima otplate), kao i da sadrže elemente bespovratnih kredita u visini od najmanje 25%.

Državna pomoć za razvoj može da bude multilateralna ili bilateralna.119

Multilateralna pomoć se usmjerava preko različitih multilateralnih institucija koje se bave potsticanjem ekonomskog razvoja manje razvijenih zemalja. Najveći dio multilateralne pomoći realizuje se kroz sredstva koja vlade razvijenih zemalja izdvajaju preko Međunarodne banke za razvoj. Multilateralna pomoć je po definiciji „nevezana“, odnosno, zemlje korisnici nisu obavezne da zauzvrat nabavljaju robu i usluge od zemalja koje daju sredstva. Zato ovaj vid pomoći ima prednost, što se može bolje koordinirati, budući da se njome finansiraju dobri projekti koji su ujedno u skladu sa prioritetima razvoja dotične zemlje.


132

Bilateralna pomoć je pomoć koju razvijene industrijske zemlje direktno odobravaju zemljama u razvoju. Najveći dio ovakve pomoći čine tzv. krediti za podsticanje razvoja, tj. krediti odobreni pod posebnim uslovima. Bilateralan vid pomoći je pretežno „vezan“, odnosno, uslovljen kupovinom dobara i usluga u zemlji koja je odobrila pomoć. Ova praksa predstavlja ograničavanje slobodne konkurencije na međunarodnom planu u pogledu tehnologije i cijene koji su ponuđeni zemlji - korisniku pomoći.

6.4.2. Nacionalne politike zemalja u razvoju prema stranim investitorima (problem privlačenja stranog kapitala namjenjenog ubrzanom privrednom razvoju)120

Ekonomska integracija i globalizacija zaoštravaju međunarodne sukobe oko raspodjele dobiti od ekonomije obima i oligopolističkog suparništva. U takvim uslovima neke industrije (prije svega industrija vrhunske tehnologije) postaju za razvijene zemlje od strategijskog značaja u smislu njihovih dinamičkih potencijala za budući rast i tehnološki napredak. S druge strane, postoje „strategijsko transformativne“ tehnologije koje transformišu proizvode i proizvodne procese širokog spektra industrijskih sektora, i time vrše snažan uticaj na sposobnost nacionalnih proizvođača da konkurišu na svjetskom tržištu. Upravo ti sektori koji se baziraju na tehnologiji čiji su troškovi osvajanja niski, koja ima generički karakter i za koju postoje ljudski resursi i infrastruktura, postaju izuzetno značajni za ekonomski prosperitet jedne nacije. Da bi zemlje u razvoju i tranziciji postale učesnici globalne oligopolističke konkurencije, neophodno je da njihove korporacije budu u stanju da ponude proizvode i usluge na nivou svjetskih standarda. Samo u tom slučaju domaća preduzeća mogu da se uključe u proizvodne i prometne lance moćnih svjetskih TNK. Vlade mogu definisanjem industrijske politike i politike prema SDI, da pomognu domaćim kompanijama da savladaju rastuće barijere za ulazak na svjetsko, oligopolističko tržište i da postanu učesnici globalne oligopolističke konkurencije.121 Nacionalne politike u vezi međunarodne trgovine ili SDI, eksplicitno se bave međunarodnim pitanjima i značajne su za globalizaciju ekonomske aktivnosti. Industrijska politika se bavi unutrašnjim pitanjima, ali ima i šire međunarodne implikacije. Danas je sve očiglednije da nema oštrih granica između politike trgovine, politike prema SDI i industrijske politike. Većina nacionalnih politika prema SDI se bave ulaznim investicionim tokovima, mada vlade mogu da stave ograničenja na izvoz kapitala. Ograničenja mogu biti u vidu regulative o kontroli razmjene ili u vidu zahtjeva da se planirane


133

investicije van zemlje odobre prije njihove realizacije. Daleko širi set politika postoji u slučaju ulaznih investicionih tokova. Jedan od pokušaja da se politike grupišu po sličnosti jeste definisanje četiri seta politika. Prvi set politika se odnosi na ulazak stranih korporacija u nacionalnu privredu. Vlade mogu da “skeniraju” ulazne tokove, odbacujući one investicije koje ne zadovoljavaju nacionalne, ekonomske ili političke ciljeve. Strane firme mogu biti i potpuno isključene iz određenih, naročito osjetljivih sektora privrede, ili stepen stranog prodora u taj sektor može biti ograničen na određeni procentualni udio. Mogu biti utvrđena ograničenja obima u kome strana firma može posjedovati ili kontrolisati domaće firme. U tom smislu, vlada može da insistira da se odobravaju samo zajednička ulaganja koja uključuju domaći kapital, na primjer, u odnosu 51:49 u korist domaćih firmi. Druga mogućnost je da vlada zahtijeva od stranih firmi da zapošljavaju domaći kadar na menadžerskim pozicijama. Generalno govoreći, strane firme moraju poštovati preovlađujući nacionalna pravila poslovnog ponašanja, uključujući i ona koja se odnose na objelodanjivanje informacija o aktivnostima firme. Ovo posljednje je često glavni razlog nesporazuma između TNK i nacionalnih vlada. Drugi set politika se odnosi na poslovanje stranih firmi. Naročito čest zahtjev je da ovakve firme zadovolje određeni nivo “lokalnog sadržaja” u svojim proizvodnim aktivnostima. Ovaj zahtjev se postavlja da bi se povećali pozitivni efekti stranih investicija na domaće dobavljače i da bi se smanjio obim uvezenih materijala i komponenti. Zatim, vlada može da insistira da strane firme izvoze određeni dio svog outputa. Jedan od glavnih elemenata u “paketu” stranih investicija je tehnologija. Međutim, diskutabilno je pitanje obima u kom TNK zapravo vrše transfer tehnologije. Vlade donekle mogu da utiču na ovakvu tehnološku difuziju kako restriktivnim (u slučaju prljavih tehnologija) tako i stimulativnim mjerama (u slučaju naprednih tehnologija). Treći set politika se odnosi na vladine stavove u odnosu na korporativne profite i transfer kapitala. Sve vlade žele da minimiziraju odliv kapitala, dok sa druge strane TNK žele da vrate bar dio svojih profita i kapitala u inostranstvo. Dok TNK žele da minimiziraju svoje poreske obaveze, nacionalne vlade žele da maksimiziraju prinose od oporezivanja. Stoga su varijacije u ograničenjima povraćaja kapitala i profita, zajedno sa varijacijama u nivou oporezivanja profita TNK, ekstremno važne. Četvrti set politika usmjeren je na stimulisanje ulaznih investicionih tokova. Naime, odlika svih privreda je težnja da se privuče što više direktnih investicija. Investiciona ponuda preko inostranih i domaćih promocionih agencija i investiciono motivisanje su postali karakterističan oblik međunarodne i interregionalne konkurencije. Istorijski posmatrano, postojale su velike razlike u usvajanim politikama koje su se odnosile na ulazne investicije. Generalno, razvijene zemlje su


134

usvajale liberalnije propise za ulazne investicione tokove, dok su zemlje u razvoju bile opreznije, iako su u okviru obje grupe zemalja postojali izuzeci. Na primjer, među razvijenim zemljama Francuska je imala mnogo restriktivniji stav nego većina drugih evropskih zemalja. Među zemljama u razvoju Singapur je imao liberalnu politiku prema prilivu SDI. Međutim, tokom zadnje decenije XX vijeka, nacionalne politike prema SDI su konvergirale u pravcu liberalizacije. Glavni tipovi politika prema SDI:122

Politike usmjerene na ulazne investicije od strane stranih firmi; Skeniranje investicionih prijedloga od strane vlade; Isključivanje stranih firmi iz određenih sektora ili ograničenje stranog

učešća; Ograničenja stepena stranog vlasništva nad domaćim preduzećima; Insistiranje na uključenosti lokalnog kadra na menadžerskim

pozicijama; Poštovanje nacionalnih pravila poslovnog ponašanja (uključujući

dostupnost informacija); Insistiranje na određenom nivou lokalnog sadržaja u aktivnostima firme; Insistiranje na minimalnom nivou izvoza; Zahtjevi koji se tiču transfera tehnologije; Ograničenja za strano investiranje na određenim lokacijama; Ograničenje iznošenja profita i/ili kapitala van zemlje; Nivo i metode oporezivanja profita stranih firmi; Direktno podsticanje stranih investicija: konkurentno davanje ponuda

preko inostranih promocionih agencija i motivisanje investiranja; Politike usmjerene na izlazne investicije domaćih firmi; Ograničenja izvoza kapitala (npr. regulativa za kontrolu razmjene); Neophodnost da vlada dopusti investicione projekte u inostranstvu.

U velikom broju zemalja liberalizacija politika prema SDI je bila dio tržišno orijentisanih reformi i sprovodila se paralelno sa trgovinskom liberalizacijom, deregulacijom i privatizacijom. Činjenica je da slabe regulatorne barijere za ulazak SDI u većini zemalja u razvoju i zemalja u tranziciji, da se prihvataju standardi nediskriminatornog tretmana stranih investitora, da se omogućava transfer sredstava itd. Međutim, istovremeno postoje i ograničenja za ulazak SDI, koja se razlikuju od zemlje do zemlje. Praktično, sve zemlje održavaju neke restrikcije, često sektorske prirode, što se tiče ulaska stranih investicija. S


135

tim u vezi, postoji zahtjev o reciprocitetu u pogledu ulaska i tretmana stranih investicija. Investicioni podsticaji ili investicione inicijative se definišu kao mjerljive ekonomske prednosti koje vlada jedne zemlje daje određenoj kompaniji da bi privukla njen kapital na svoju teritoriju, da bi usmjerila taj kapital prema određenoj, za zemlju domaćina, prioritetnoj privrednoj grani, ili da bi uticala na karakter samog investicionog poduhvata.123 Investicioni podsticaji zapravo podrazumijevaju mjere koje ili povećavaju stopu prinosa određenog investicionog poduhvata, ili smanjuju njegove troškove i rizike. Postoje tri osnovne kategorije investicionih podsticaja:

Fiskalne inicijative - njihov cilj je smanjenje poreskog opterećenja stranom investitoru. Mjere koje spadaju u domen fiskalnih podsticaja su, na primjer: sniženje poreske stope na dobit korporacije, sniženje dažbina za socijalna davanja, oslobađanje od plaćanja poreza na dobit u početnom stadijumu poslovanja (tax holidays), oslobađanje od uvoznih dažbina na kapitalna dobra, sirovine i repromaterijal koji su neophodni za proces proizvodnje, povraćaj carina, i slično;

Finansijske inicijative - podrazumijevaju odobravanje sredstava firmama u cilju finansiranja određenih operacija ili plaćanja određenih operativnih troškova. Neke od mjera u okviru ovih inicijativa su: direktne subvencije ili dotacije (bilo u određenim fiksnim iznosima, ili kao procenat od vrijednosti projekta kojim investitor pokriva dio kapitalnih, proizvodnih ili marketinških troškova), kreditiranje pod povoljnim uslovima, učešće države u finansiranju rizičnijih projekata i državno osiguranje za pokriće određenih rizika (eksproprijacija, politički rizici, rizici devalvacije), i slično;

Ostali investicioni podsticaji - podrazumijevaju mjere, kao što su: odobravanje cijena nižih od komercijalnih za različite infrastrukturne usluge (telekomunikacije, voda, struja, zemljište, i sl.), usluge u vezi sa obukom radne snage, preferencijalni tretman na tržištu (garantovanje monopolske pozicije, zatvaranje ulaza za veći broj konkurenata na tržište, zaštita od uvozne konkurencije), itd.

Osnovni kriterijum za korišćenje poreskih podsticaja za investiranje predstavlja analiza očekivanog dodatnog priliva investicija u poređenju sa ukupnim troškovima zemlje domaćina, uključujući ne samo smanjenje ukupnih poreskih prihoda, već i rast troškova poreske administracije usljed veće kompleksnosti poreskog sistema u ovoj oblasti.


136

U uslovima globalizacije i liberalizacije kretanja kapitala, raste i osjetljivost kretanja stranih direktnih investicija u odnosu na visinu poreskih nameta u zemlji domaćina. Poreski podsticaji za investiranje imaće najveći efekat u privlačenju SDI, u zemljama u kojima su visoki porezi jedna od najvećih prepreka za investiranje. U zemljama u kojima su drugi, neporeski faktori mnogo veće barijere za investiranje, poreski podsticaji će imati zanemarljiv efekat na privlačenje SDI. Drugim riječima, investitori uzimaju u obzir poreske podsticaje kao faktor alokacije sredstava, tek nakon što analize pokažu da je moguće ostvariti željenu stopu prinosa, korigovanu za rizik zemlje, prije oporezivanja. Ukoliko je dodatni priliv SDI po osnovu smanjenja poreza očekivan, prije uvođenja poreskih podsticaja potrebno je uraditi cost-benefit analizu, uzimajući u obzir dodatne poreske prihode zemlje domaćina po osnovu rasta investicija i spill-over efekta, nasuprot svim troškovima (gubitka dijela poreskih prihoda i troškova poreske administracije) vezanim za uvođenje olakšica.124 Najviše korišćeni poreski podsticaji za privlačenje SDI odnose se na oslobađanje od plaćanje poreza na određeni vremenski period. Ova mjera će imati značajno različite efekte u zavisnosti od izbora početnog perioda od koga se primjenjuje. Oslobođenje od plaćanja poreza može važiti za određeni period, računato od prve godine u kojoj se ostvaruje poslovni dobitak, prve godine u kojoj se ostvaruje neto dobitak poslije oporezivanja ili godine u kojoj se vrši ulaganje. Kada je period u kome važi oslobađanje od plaćanja poreza relativno kratak, ova odredba je posebno značajna sa stanovišta investitora. Atraktivnost ove opcije će uvećati i poreski tretman gubitaka, koji su najčešće prisutni u prvim godinama investicije, tj. mogućnost njihovog prenosa u naredne obračunske periode. Oslobađanje od plaćanja poreza određenih investicija, bilo da su u pitanju ulaganja u nova preduzeća, nedovoljno razvijena područja i sl. pruža ujedno i najveće mogućnosti za zloupotrebe poreskih podsticaja. Ukoliko su podsticaji predviđeni za novoosnovana preduzeća, umanjenje poreske obaveze moguće je činiti putem transfera kapitala iz postojećih u nove firme. Posmatrano na nivou cijele privrede, krajnji efekat može biti privid rasta investicija zahvaljujući smanjenju ranije investiranog kapitala iz drugih segmenata privrede. Još jedna široko korišćena tehnika za prelivanja profita odnosi se na upotrebu transfernih cijena i tzv. «utanjene kapitalizacije», kojima se unutar grupe povezanih firmi prebacuju troškovi na firmu koja se nalazi pod najnepovoljnijim poreskim režimom. Smanjenje stope poreza na dobit uticaće na povećanje investicija putem reinvestiranja uvećanih profita po osnovu manjeg oporezivanja, pri čemu će ovaj efekat podjednako uticati kako na profite od novih investicija, tako i na već postojeći kapital. Za razliku od smanjenja stope poreza na dobit, uvođenje


137

poreskog investicionog kredita za investiranje omogućava veće efektivno smanjenje poreske stope uz niže troškove uvođenja takve mjere, s obzirom na to da se ovim putem ne smanjuju linearno poreski prihodi. Nasuprot tome, u slučaju pravolinijskog smanjenja poreske stope, podstiču se kako nove investicije, tako i već postojeći kapital. Upotreba poreskog investicionog kredita, iz tog razloga, smatra se najefikasnijom mjerom za podsticanje investicija. Za investitore je često važnija transparentnost u poreskim zakonima, sa jednostavnim procedurama poreskog izvještavanja i plaćanja poreza, nego posebni poreski podsticaji. Neizvjesnost u pogledu budućeg poreskog tretmana stranih direktnih investicija povećava percepciju rizika i obeshrabruje potencijalne investitore. Ovo posebno dolazi do izražaja u slučaju dugoročnih, kapitalno intenzivnih ulaganja, koja su, zbog svojih višestruko pozitivnih efekata, za zemlje u tranziciji posebno atraktivna. Postojanje diskrecionih ovlašćenja poreskih vlasti utiče da poreske podsticaje koriste samo preduzeća koja predstavljaju ciljnu grupu kojoj su namijenjene poreske olakšice. Na ovaj način poreska politika je efikasnija i u većoj mjeri fokusirana na konkretne razvojne i druge efekte koji se žele postići. Sa druge strane, procedura za odobravanje poreskih olakšica može biti spora i podložna korupciji, čime se smanjuje efekat poreskih podsticaja. Za zemlje u kojima je korupcija široko rasprostranjena i gdje ne postoji puna vladavina prava, generalno gledano, bolje rješenje predstavlja ukidanje diskrecionih ovlašćenja poreskih vlasti.

6.5. Kulturna globalizacija125

U kontekstu pozicije siromašnih zemalja i zemalja u razvoju i njihove pozicije u savremenim globalnim dešavanjima, često se pominje gubitak suvereniteta, odnosno kulturnih, autohtonih vrijednosti. Naime, činjenica je da usljed modernizacije nestaju mnogi tradicionalni načini života; međutim, u isto vrijeme ona otvara nove mogućnosti i neminovno predstavlja važan korak naprijed za cjelokupnu ljudsku populaciju. U tom smislu, valja biti objektivan i podsjetiti da kulturna globalizacija podrazumijeva susret različitih svjetskih kultura i običaja; običaji i kultura dolaze sa protokom robe, kapitala i ljudi preko državnih granica, pri čemu ovi procesi izazivaju različite reakcije; dok neki to vide kao pozitivan razvoj, jer obogaćuje već postojeću kulturu, drugi naslućuju prijetnju već utvrđenim vrijednostima. „U kulturnom aspektu proces globalizacije doprinosi otvaranju granica lokalnih kultura i političkih zajednica; a preobražavajući pojedinačna iskustva u rasprostranjene informacije širom svijeta, doprinosi razvoju jedne globalne kulture povezujući različita kulturna dostignuća i stavljući ih na uvid


138

svih naroda. Nije manje važno da se, na taj način, može prevazići etnocentrizam i nacionalizam, koji proizvodi zatvorene i izolovane kulture, gajeći ksenofobiju prema različitosti (naravno, pod uslovom da se postigne stvarna kulturna razmjena, u vidu interkulturne komunikacije i izbegne asimilacija od strane dominatne kulture).”126 Negativni stavovi na temu globalizacije, a u korist kulturnog identiteta otkrivaju, zapravo, jednu statičnu koncepciju kulture. Međutim, nije teško razumjeti da je krajnje diskutabilno postojanje kulture koja je vremenom ostala netaknuta: „U teoriji je možda moguće da neka država zadrži taj svoj identitet, ali samo ako odluči — poput nekih plemena u Africi ili u Amazoniji — da živi u totalnoj izolaciji, da presječe sve veze sa drugim nacijama, ako se opredijeli za samodovoljnost. Kulturni identitet sačuvan u tom obliku vratio bi tu ljudsku zajednicu na preistorijski životni standard.“127 Formiranje kulturnog identiteta uslovljeno je društvenom, političkom i ekonomskom situacijom jedne zemlje. „Kulturni identitet je proces u kojem se direktno sučeljavaju potrebe za univerzalizacijom pojedinih kultura i neminovnost poštovanja svih posebnosti. Tim procesom utemeljuju se ključne kulturne vrednosti i istovremeno poriče njihova hijerarhizacija. Traženje kulturnog identiteta postaje funcija kulture, pri čemu potvrđivanje osobenog identiteta zahteva međusobnu komunikaciju.“128 Različite kulture i nerazumijevanje drugih kultura, mogu dovesti do ograničenja u komunikaciji; neko ko je drugačiji može biti dočekan sa nepovjerenjem, gdje se javlja strah i konflikt. Stoga je od značaja pojasniti pojam interkulturalnosti. „Interkulturalnost podrazumijeva i da se kulture međusobno sreću, sarađuju i da je ta zajednica otvorena u smislu uslova življenja i dostupnosti resursa za sve njene građane bez obzira kojoj kulturi oni pripadaju. Interkulturalnost naglašava razlike u pojmovima živjeti jedni pored drugih i živjeti jedni sa drugima. Pojam zajedništva podrazumijeva nešto više od tolerancije i rušenja predrasuda o pripadnicima drugih kultura u smislu transformacije uslova življenja i dostupnosti resursa za pripadnike različitih kultura. Podrazumijeva poznavanje kulturnih osobenosti i osjetljivosti za razlike.“129

6.6. Kontraverze o globalizaciji i kritički stavovi 130

Kritički stavovi na temu globalizacije su brojni i osim što su evidentni u različitim oblastima života, istovremeno su i formulisani od strane različitih struktura, organizacija i pojedinaca.


139

6.6.1. Noam Čomski

Kritičke stavove o globalnim trendovima i novom svjetskom poretku eksplicitno navodi Noam Čomski,131 u formi njegovog viđenja principa kako funkcionišu mehanizmi moći i vlasti u savremenom svijetu:132

“Upotreba nevažnog - pažnju javnosti preusmjeravati sa važnih problema na nevažne. Prezaposliti javnost poplavom nebitnih informacija, da ljudi ne bi razmišljali i stekli osnovna saznanja u razumijevanju svijeta.

Stvaranje problema - ta metoda se naziva i „problem – reagovanje - rješenje“. Treba stvoriti problem da bi dio javnosti reagovao na njega. Na primjer: izazvati i prenositi nasilje sa namjerom da javnost lakše prihvati ograničavanje slobode, ekonomsku krizu ili da bi se opravdalo rušenje socijalne države.

Loše na kašičicu - da bi javnost pristala na neku neprihvatljivu mjeru, uvoditi je postepeno, „na kašičicu“, mjesecima i godinama. Promjene, koje bi mogle da izazovu otpor, ako bi bile izvedene naglo i u kratkom vremenskom roku, biće sprovedene politikom malih koraka. Svijet se tako vremenom mijenja, a da to ne budi svijest o promjenama.

Razblažavanje nepopularnog - još jedan način za pripremanje javnosti na nepopularne promjene je da ih se najavljuje mnogo ranije, unaprijed. Ljudi tako ne osjete odjednom svu težinu promjena, jer se prethodno privikavaju na samu ideju o promjeni. Sem toga i „zajednička nada u bolju budućnost“ olakšava njihov prihvat.

Dječji jezik za odrasle - kada se odraslima obraćamo kao kad se govori djeci postižemo dva korisna učinka: javnost potiskuje svoju kritičku svijest i poruka ima snažnije dejstvo na ljude. Taj sugestivni mehanizam u velikoj mjeri se koristi i prilikom reklamiranja.

Kratki spoj emocija - zloupotreba emocija je klasična tehnika, koja se koristi u izazivanju kratkog spoja, prilikom razumnog prosuđivanja. Kritičku svijest zamjenjuju emotivni impulsi (bijes, strah, itd.) Upotreba emotivnog registra omogućava pristup nesvjesnom, pa je kasnije moguće na tom nivou sprovesti ideje, želje, brige, bojazni ili prinudu, ili pak izazvati određena ponašanja.

Neznanje za siromašne - siromašnijim slojevima treba onemogućiti pristup mehanizmima razumijevanja manipulacije njihovim pristankom. Kvalitet obrazovanja nižih društvenih slojeva treba da bude što slabiji ili ispod prosjeka, da bi ponor između obrazovanja viših i nižih slojeva ostao nepremostiv.


140

Veličanje gluposti - javnost treba podsticati u prihvatanju prosječnosti. Potrebno je ubijediti ljude da je (in, u modi), poželjno biti glup, vulgaran i neuk. Istovremeno treba izazivati otpor prema kulturi i nauci.

Usađivanje krivice - treba ubijediti svakog pojedinca da je samo i isključivo on odgovoran za sopstvenu nesreću, usljed oskudnog znanja, ograničenih sposobnosti ili nedovoljnog truda. Tako nesiguran i potcijenjen pojedinac, opterećen osjećajem krivice, odustaće od traženja pravih uzroka svog položaja i pobune protiv ekonomskog sistema.

Zloupotreba znanja - brz razvoj nauke u posljednjih 50 godina stvara rastuću provaliju između znanja javnosti i onih koji ga posjeduju i koriste, vladajuće elite...”

6.6.2. Joseph Stiglitz

Svjetski poznati ekonomista, na bazi ličnih iskustava stečenih na poziciji potpredsjednika Svjetske banke, smatra da su odluke u vodećim svjetskim ekonomskim institucijama često motivisane političkim i ideološkim razlozima, u skladu sa interesima vladajućih političkih i finansijskih krugova.133 Njegova teorija asimetričnih informacija pokazala je da i u uslovima slobodnog i konkurentnog tržišta može postojati visoka nezaposlenost. Najdramatičniji nedostaci tržišnog mehanizma manifestuju se u obliku periodičnih recesija i kriza, zbog kojih milioni radnika ostaju bez posla, a veliki dio proizvodnih kapaciteta ostaje neiskorišćen; država može, tvrdi Stiglitz, odigrati bitnu ulogu u ublaživanju i otklanjanju nedostataka tržišnog mehanizma, naročito u osiguranju neophodnog nivoa socijalne pravde; pri tome, postoji više mogućih i aktuelnih modela tržišne ekonomije. Dok, na primjer, i u američkom i u švedskom modelu kapitalizma tržište ima glavnu ulogu, u Švedskoj je država preuzela znatno veću odgovornost za društveno blagostanje, za pomoć nezaposlenima, za javno zdravstvo, za penziono osiguranje i za socijalnu pomoć. Što se tiče globalizacije, Stiglitz smatra da je aktuelni koncept generalno loš iz najmanje tri razloga:

1. Pokazalo se da od njega siromašne zemlje i siromašni društveni slojevi, najblaže rečeno, nemaju nikakve koristi;

2. Da on ugrožava ravnotežu eko sistema; 3. Da ne doprinosi stabilnosti svjetske privrede.


141

Takav tok globalizacije prevashodno je uzrokovan činjenicom da vodeće globalne ekonomske institucije (IMF, WB, WTO), koje faktički usmjeravaju globalizaciju, uglavnom vode politiku u interesu razvijenih industrijskih zemalja i središta ekonomske i finansijske moći, zanemarujući interese industrijski slabije razvijenih zemalja, ali i globalne interese. “Obzirom da se trend globalizacije, odnosno internacionalizacije trgovinskih, finansijskih, komunikacionih, kulturnih, političkih i drugih tokova ne može zaustaviti, rješenje problema nije u suprotstavljanju globalizaciji, već u izmjeni njenih ciljeva i metoda, i to prije svega transformacijom vodećih međunarodnih institucija. Politiku IMF-a u bitnim pitanjima određuju interesi međunarodnih finansijskih krugova, a komercijalni interesi industrijski razvijenih zemalja i krugova diktiraju politiku WTO. Pri tome, bitnu ulogu ima način glasanja u upravljačkim tijelima IMF i WTO, gdje dominiraju SAD i druge bogate zemlje;... i nadalje: dok zahtijevaju da ekonomski nerazvijene zemlje ukinu subvencije svojoj industrijskoj proizvodnji, razvijene zemlje istovremeno troše milijarde dolara na subvencioniranje svojih poljoprivrednika, čime poljoprivredne proizvode nerazvijenih zemalja čine izvozno nekonkurentnima. Dok objašnjavaju prednosti slobodnog i konkurentnog tržišta, razvijene zemlje, kada je potrebno zaštititi domaće proizvođače od konkurencije, bez kolebanja stvaraju međunarodne kartele (npr. u industriji čelika i aluminijuma).”134 Na kraju, da napomenemo i njegov stav da su negativne posljedice globalizacije uspjele neutralisati, a u izvjesnim slučajevima od nje postići i izvjesne koristi, samo one zemlje koje su svoju sudbinu uzele u svoje ruke i koje su spoznale značaj uloge države u podršci privrednom razvoju države, ne prepuštajući se iluziji da će tržište samo od sebe pokrenuti razvitak i riješiti sve nastale probleme.

6.6.3. Mišel Čosudovski

Profesor Čosudovski, poznati kanadski ekonomista, je u svojim kritikama prilično radikalan; on opisuje novi svjetski poredak koji se zasniva na ljudskoj bijedi i socijalnom aparthejdu, uništavanju čovjekove okoline, koji podstiče rasizam i etničke sukobe. On, u suštini, kritikuje globalizaciju, ali i neoliberalni koncept u svim njegovim segmentima. Čosudovski kao jedan od argumenata za svoje tvrdnje navodi da se računa da je do izbijanja dužničke krize 1980. godine, MMF uspio da nametne svoj ekonomski model u 150 zemalja svijeta, uglavnom onih u razvoju, te da je na bijedi, osiromašenju i izmještanju proizvodnje MMF zapravo profitirao, ali i uspostavio novi svjetski poredak. Novi svjetski poredak je, prema profesoru Čosudovskom, ukinuo nacionalne suverenitete i uveo nova pravila putem Svjetske trgovinske organizacije;


142

velikim svjetskim bankama i multinacionalnim korporacijama su 1995. godine data ovlašćenja koja zadiru u suverenitete naroda i država u svijetu. “Javni dug je rastao i uzrokovao propast državnih institucija. Bogatstva su se gomilala u rukama privatnika bez ikakvog nadzora i prepreka... početkom 90-ih u Indiji, Bangladešu, Vijetnamu, Keniji, Nigeriji, Egiptu, Maroku i na Filipinima se primjenjivao isti model kao i u Ruandi. Ekonomska manipulacija i uplitanje u unutrašnju politiku zemalja iz Vašingtona samo je u Indiji, zbog reformi MMF-a, milione ljudi osiromašila do te mjere da doslovno nisu imali šta da jedu. U Vijetnamu, koji je imao jednu od najprosperitetnijih ekonomija i najveću proizvodnju pirinča u svijetu, došlo je do pomanjkanja hrane, što je bila direktna posljedica zabrane kontrole cijena i liberalizacije tržišta žitarica… poslije 11. septembra 2001. godine i propagandne kampanje koja je uslijedila, ojačan je legitimitet 'globalnog sistema slobodnog tržišta', što je otvorilo vrata novom talasu ukidanja do tada postojećih propisa i privatizaciji javnih službi, kao i državne infrastrukture (zdravstva, elektroenergetskih kompanija, voda i transporta). Osim toga, u SAD-u, Velikoj Britaniji i većini zemalja EU došlo je i do reforme pravosuđa. Pravna država je ukinuta i naziru se obrisi novog totalitarnog državnog aparata, kome civilno društvo pruža slab ili skoro nikakav otpor.”135

6.6.4. Pokret kritičara globalizacije

Ključna podrška ovom pokretu dolazi od političara; protesti povodom zasijedanja STO136 u Sijetlu smatraju se početkom stvaranja pokreta kritičara globalizacije, iza kojeg zapravo stoje vrlo heterogene organizacije sa različitim interesima kao i mnogi pojedinci i eminentni naučni radnici. U okviru “Attac-Povelje” eksplicitno se iznose kritike globalizacije:137

“Socijalni jaz između Sjevera i Juga se povećava. Dok bogati postaju još bogatiji, povećava se siromaštvo Trećeg svijeta. Zbog finansijskih i ekonomskih kriza, preko noći se ruši planska privreda i stotine hiljada radnika ostaju bez radnih mjesta.

Siromaštvo se vratilo i u industrijske zemlje. I u njima u porastu su nesigurnost, razgraničenja i nepravednost. Sistem socijalne sigurnosti nestaje i prijeti mu privatizacija. Penzije, zdravlje i obrazovanje postaju roba kojom se trguje.

Potkopava se demokratija jer Global Players diktiraju smjer politike prijetnjama da će promijeniti sjedište svojih firmi.


143

Nastaju nove nejednakosti među polovima. Deregulacija tržišta rada i socijalna nejednakost sprovode se uz pomoć nedovoljnog i nejednakog plaćanja žena. Po ovom modelu se sprovodi globalna deregulacija tržišta rada čak i za muškarce, zbog podržavanja pojave fleksibilnih "jeftinih poslova".

Globalizacija je dovela do ogromnog porasta strukturalnog i seksističkog nasilja nad ženama. Primjer toga je transnacionalna trgovina ženama, djecom i bijelim robljem. Žrtve novih globalizovanih ratova su sve više žene i deca.

Kasni se sa rješenjima problema zagađivanja okoline. Prirodni životni resursi uništavaju se logikom tržišta.

Putem ekonomski moćne kulturne industrije se sputava kulturna raznolikost. Sugestivna snaga reklama i tržišnih marki sve više određuje vizuju svijeta i društvena načela.

Hegemonijalni interesi i novi izvori prirodnih resursa (nafta i prirodni zemni gas) su razlozi zbog kojih bogate industrijske zemlje sprovode vojne planove i intervencije. Neoliberalna globalizacija je proizvela mnogo gubitnika i samo mali broj dobitnika. Zbog toga, ona povoljno utiče na političku destabilizaciju i predstavlja razlog za upotrebu nasilja, vođenje ratova i povećanje terorizma. Ovo, opet, predstavlja opravdanje za globalno naoružavanje, militarizaciju i ukidanje demokratskih prava.”

Kao alternativna rješenja u odnosu na navedene globalne procese, ovaj pokret se, između ostalog, zalaže za:138 Svjetsku trgovinsku organizaciju čiji će prioritet biti zastupanje interesa zemalja u razvoju, socijalno ugroženih i zaštita čovjekove sredine; uvođenje poreza na međunarodne finansijske transakcije i upotrebu tako realizovanih prihoda za projekte razvoja i zaštite životne sredine u međunarodnim okvirima; zabranu fondova u kojima postoje ili su moguće velike špekulacije; uvođenje visokih poreza na velike profite; ograničavanje moći transnacionalnih korporacija i regulisanje stvaranja ekonomskih moćnika putem kartela i fuzija; adekvatna rješenja za krize dugovanja u zemljama u razvoju; okončanje priprema za nove ratove i nenasilno prevazilaženje konflikata.

6.6.5. Mehanizmi funkcionisanja MMF-a, kritike i kontra-argumenti

Međunarodni monetarni fond (MMF)139 je nastao u Bretton Vooudsu, 1944. godine.140 Sjedište MMF-a je u Vašingtonu - SAD. Ova organizacija se bavi isključivo platnobilansnim problemima država, koji su se pojavili nakon


144

raspada sistema zlatnog standarda. Obračun u okviru MMF-a se vrši na bazi specijalnih prava vučenja (SPV).141 SPV je oblik međunarodnih deviznih rezervi, koji MMF dodjeljuje svojim članicama, po posebnoj obračunskoj novčanoj jedinici.142 Kvota, dodijeljena određenoj državi, odražava njenu ekonomsku moć (valorizuje se visina bruto domaćeg proizvoda, visina deviznih rezervi i podaci iz tekućeg stanja platnog bilansa). Što je veća privredna moć države, veća je i kvota, sa više glasova, veći uticaj na odlučivanje u MMF-u.143 Veličina kvote je važna i zbog potencijalne količine sredstava koje svaka država može dobiti od MMF-a. Povremene revizije kvota poštuju nove relativne odnose među državama. MMF obavlja svoju misiju, prije svega, na području platnobilansnih debalansa država koje imaju platnobilansni deficit. Finansira se kvotama koje doprinose države članice144 i preko kreditnih linija. Ciljevi MMF-a su: stabilizacija kursa valuta (ovaj cilj je bio prioritet MMF-a u prvoj fazi rada, kada je većina država još imala sistem fiksnih kurseva valuta; sa uvođenjem fleksibilnih kurseva u većini država,145 MMF je na tom području izgubio svoju ulogu) i pomoć državama pri uklanjanju platnobilansnih debalansa. Najvažniji prioritet je, ipak, pomoć državama članicama u obliku konsultantskih usluga u obezbjeđivanju rasta svjetske ekonomije, odnosno kreditnim aranžmanima, i to u obliku: redovnih aranžmana, kao što su: rezervna tranša, prva kreditna tranša, kao i više kreditne tranše (npr. stand by aranžman) i vanrednih aranžmana (koncesijski aranžmani, pomoć u vanrednim situacijama). Kritike MMF-a idu u nekoliko različitih pravaca:

MMF insistira na otplati preuzetih obaveza države prema javnim i privatnim kreditorima. Ovaj stav MMF-a kritičari tumače kao jednostran pristup, odnosno kao naklonost ka razvijenim zemljama. Dominacija razvijenih zemalja svijeta u procesu odlučivanja unutar MMF-a je, inače, očigledna, te zbog toga mnogi smatraju da bi Fond morao imati više razumijevanja za nemogućnost vraćanja kredita u kriznim periodima. Odgovor MMF-a je da zastoj u otplati kredita prije svega utiče na smanjenje povjerenja investitora, kao i da bi došlo do smanjenja međunarodnih finansijskih tokova što bi, posljedično, uslovilo kamatne stope na znatno višem nivou.

Joseph Stiglitz apostrofira tezu da je “u zemljama koje su prihvatile politiku MMF-a i Washingtonskog dogovora ekonomski rast bio sporiji i drugo, da koristi tog rasta nisu bile pravedno, odnosno ravnomjerno raspodijeljene među svim slojevima stanovništva. Uočljivo je da su privredno veoma uspješne zemlje Istočne Azije (uključujući i Kinu), kao i neke relativno uspješne afričke zemlje (Uganda, Etiopija i Botsvana) sprovodile razvojnu strategiju koja se bitno razlikovala od preporuka


145

Washingtonskog dogovora i MMF-a. Ekonomska politika istočnoazijskih država aktivno i sistemski je podsticala domaću štednju i investiranje i rezultati takve politike ubrzo su se pokazali: rast bruto domaćeg proizvoda i dohotka po stanovniku, isto kao i životnog standarda u posljednjim je decenijama u tim zemljama bio bez premca u ekonomskoj istoriji... taj izvanredan razvojni uspjeh zemalja Istočne Azije treba pripisati činjenici da one nisu prihvatile sugestije MMF-a i njihovu preporuku o minimiziranju uloge države u razvojnom procesu.”146

MMF je najčešće kritikovan zbog zahtjeva za sprovođenjem oštrih mjera štednje, koje se svode na smanjenje javne potrošnje putem restriktivne monetarne politike. To u praksi znači smanjenje budžetskih rashoda i rast poreza. Argument MMF-a je da prevelika tražnja i potrošnja moraju biti smanjene, jer su uzrokovali platnobilansni deficit. Kritičari ove teze, međutim, smatraju da ovakvi zahtjevi mogu samo da prodube privrednu krizu, obzirom da restriktivna politika generalno usporava privredni rast, te se posljedično recesija pojačava, usporava se privredna aktivnost, pa se tako smanjuju i budžetski prihodi. Negativan scenario je, nakon toga: država stopira vraćanje kredita, a stanovništvo trpi jer su niže plate, preduzeća bankrotiraju i raste nezaposlenost. Na ovakve stavove, MMF odgovara da zemlje, u trenutku kada se obrate Fondu, već imaju značajne finansijske probleme, te da insistiranje na odgovornom upravljanju javnim finansijama može samo da ima za rezultat oživljavanje privrede.147

Jedan od razloga neuspjeha politike MMF-a je, prema profesoru Stiglitzu, i “zatvorenost, tajnovitost i nedemokratičnost njegovog djelovanja... MMF teoretski priznaje i podržava demokratske institucije zemlje u kojoj djeluje, ali u praksi on potcjenjuje i potkopava demokratske procese namećući svoju politiku. Službeno, naravno, MMF ništa ne nameće, on pregovara o uslovima pomoći. Problem je, međutim, u tome što partneri u tim pregovorima nemaju istu pregovaračku moć: ona je potpuno u rukama MMF-a, a vlade koje očekuju pomoć su u podređenom položaju i često su bespomoćne.”148

MMF je kritikovan i zato što insistira na ubrzanoj privatizaciji državnih preduzeća. Stav MMF-a je da upravo državna preduzeća stvaraju budžetski deficit. Ona su neefikasna, proizvode gubitke i opstaju zahvaljujući subvencijama iz budžeta.

MMF je često kritikovan i zato što se zalaže za liberalizaciju tokova kapitala i smatra se da taj princip, zapravo, izlaže manje razvijene zemlje riziku od povlačenja kapitala u kriznim periodima. MMF, međutim, tvrdi da nema dokaza u praksi da zemlje sa restriktivnim


146

režimima tokova kapitala postižu bolje privredne rezultate; uz to, restrikcije odvraćaju potencijalne investitore kada odlučuju o plasmanu svog kapitala u inostranstvo.

6.6.6. Alen Badju

Kritikujući globalni svjetski poredak, Alen Badju, poznati francuski književnik i filozof smatra da sadašnji kapitalizam ima dvije mogućnosti razvoja: ili u komunizam ili u varvarstvo.

ALEN BADJU: DEMOKRATSKO DRUŠTVO NIJE PRAVEDNO

„Svako pokušava da bude najbolji demokrata. Između različitih

demokratija danas neprestano iskrsavaju sve političke protivrječnosti i nesuglasice. Čak je i rat demokratski postupak protiv pogrešne

demokratije. Džordž Buš je opravdavao rat u Iraku time da je on veći demokrata nego Sadam Husein. Čini se da je nemoguće postalo da se ne

bude demokrata. Da li je razlog možda u tome što se nalazimo neposredno pred krajem poznate forme demokratije? To će se pokazati.

Izvjesno je, međutim, da se pojam demokratije mora objasniti. ...Postoji protivrječnost između istinite prirode filozofije, koja odgovara demokratskom shvatanju raspravljanja i mišljenja, i shvatanja filozofije u političkom polju koja često prihvata autoritativni okvir za kolektivno

određenje ljudi. Mi smo, dakle, suočeni sa paradoksalnim odnosom između tri pojma: demokratije - politike - filozofije. Moramo poći od

demokratije ka filozofiji. Jer, rođenje filozofije kod starih Grka nedvosmisleno zavisi od pronalaženja prve forme demokratske vlasti.

Ali, moramo i od filozofije da stignemo do politike. Politika je u istoriji filozofije uvijek bila izuzetno važno polje interesovanja filozofa. Dok je

politika predstavljala objekat refleksije za filozofiju, veoma je teško, uopšteno uzevši, da se od jednog takvog načina politike dođe do

demokratije. ...Ako mišljenje predstavlja upravo suprotnost istini, onda za njega ne može da važi ova vrsta slobode. Ni u zapadnim demokratijama se ne

prihvataju sva mišljenja. U Francuskoj, primjera radi, ne potpadaju pod slobodu mišljenja kojim se poriču ubijanja Jevreja od strane nacista. Postoji zakon koji zabranjuje da se takvo mišljenje iznosi. Uopštenije

rečeno: filozofija jedinstvo i univerzalnost istine suprotstavlja pluralnosti i relativnosti mišljenja.

Postoji još jedan razlog koji ograničava demokratsko okretanje filozofije. Filozofija je izložena kritičkom sudu drugih. Ova izloženost

poziva se, međutim, na opšte prihvatanje pravila za diskusiju. Moramo priznati važnost argumenata. I konačno, moramo priznati postojanje univerzalne logike kao uslov za aksiom ravnopravnosti misli. Aksiom ravnopravnosti misli sa sigurnošću se nalazi, i nužno, u polju opšte


147

logike. Ovo je - u metaforičnom smislu - "matematička" dimenzija filozofije. Postoji sloboda u pripisivanju ili adresiranju, ali postoji

istovremeno nužnost strogog pravila diskusije, koji važi za sve. ...Jednakost i univerzalnost su karakteristike jedne validne politike u

polju filozofije. Klasično ime za nju glasi: pravednost. Za pravednost je jednakost važnija od slobode. ...Platon, na početku filozofije, kaže

upravo suprotno: filozofija je mnogo važnija od demokratije. I ako je pravednost filozofsko ime za politiku kao kolektivnu istinu, onda je

pravednost važnija od slobode. Velika kritika demokratske politike kod Platona je svakako ambivalentna. S jedne strane, predstavlja lično

mišljenje jednog aristokrate. S druge strane, pokazuje stvarni problem, naime osnovnu protivrječnost između slobode i pravednosti. To je, na

kraju krajeva, naša današnja situacija: cijena za našu slobodu, ovdje u zapadnom svijetu, jeste monstruozna nepravednost, unutar naših

zemalja, a još više izvan njih. Filozofski rečeno, ne postoji nikakva pravednost u savremenom svijetu.

Najbolja paradigma pravednosti je vjerovatno, kao što je to Platon već izložio, matematika. U matematici nalazimo iskonsku slobodu, slobodu izbora aksioma. Potom vlada potpuna određenost, koja slijedi logička pravila. Moramo da prihvatimo posljedice našeg prvog izbora. A to

prihvatiti nije sloboda, nego prinuda, nužnost i težak intelektualni rad da se nađe korektan dokaz. U matematici nalazimo snažnu univerzalnu jednakost u preciznom smislu: dokaz je dokaz, i to bez izuzetka za sve

koji prihvataju početni izbor i logička pravila. Izbor - posljedice - jednakost - univerzalnost. Ova četiri pojma opisuju, u ovom slijedu,

paradigmu političkog pojma pravednosti. I ovdje se uostalom susrećemo sa paradigmom klasične revolucionarne politike čiji je cilj pravednost. Najprije se mora prihvatiti osnovni izbor.

Ovdje je izbor između dva puta, kako su to govorili kineski revolucionari: između revolucionarnog puta i konzervativnog, radničke klase ili buržoazije, kolektivnog djelovanja ili privatnog života. I moraju

se prihvatiti posljedice ovog izbora: žrtva i ogorčena borba, nikakva sloboda mišljenja ili životnih stilova, nego disciplina i težak rad da bi se

pronašla strategijska sredstva za pobjedu. Rezultat nije nikakva demokratska država u uobičajenom smislu riječi, nego diktatura

proleterijata koja služi tome da nanese poraz neprijateljima. Osim toga, ova paradigma se predstavlja kao apsolutno univerzalna, jer cilj nije

moć određene klase ili grupe, nego ukidanje svih klasa i nejednakosti i, konačno, kraj same države... Demokratija nije politička istina, nego

sredstvo da se iznađe politička istina i da se realizuje...“

Prilog 48. Alen Badju, francuski filozof o pravednosti demokratskog društva149 Alen Badju u svojoj kritici kapitalizma i nejednakosti koja karakteriše današnji svijet detaljnije objašnjava i puteve rješenja za aktuelne probleme na globalnom nivou, detaljno pojašnjavajući, između ostalog, i pojam komunizma za XXI vijek. „Nalazimo se u svijetu sve više dominiranim jednoobraznom


148

vizijom društveno-političkog sistema u čijem središtu je kapitalizam i, kao politička forma (koja se deklariše kao najbolja), parlamentarna demokratija. Živimo u svijetu gdje je ova kombinacija predstavljena kao jedini mogući i prihvatljivi put za čovječanstvo. Taj kapitalizam u kome dominiraju privatni interesi jeste politika koja se svodi na rukovođenje državom od strane rukovodilaca izabranih glasanjem. Ja to zovem kapitalo-parlamentarizam.“150 Zato, ovaj francuski filozof postavlja jedno veoma aktuelno pitanje: da li je zaista taj model jedini? Pitanje alternative je, dakle, globalno pitanje: možemo li da zamislimo, možemo li da želimo potpuno drugačiju organizaciju društva?

ALEN BADJU: NERAVNOPRAVNOST U SAVREMENOM SVIJETU I POVRATAK KOMUNIZMU KAO STRATEŠKO

PITANJE ČOVJEČANSTVA „Ne možemo se miriti sa sadašnjom situacijom. Vi znate da danas 10

odsto planete posjeduje 86 odsto raspoloživih resursa. Dakle, neravnopravnost u savremenom svijetu je monstruozna. I ona neće

moći da traje. ...Želio bih da preciziram smisao koji dajem riječi komunizam. Naravno, kao što dobro znate, posebno ovdje ta riječ (komunizam) je takođe jedno istorijsko iskustvo koje je moglo da bude i bilo je izuzetno dramatično i smrtonosno. I koje je svugdje doživjelo neuspjeh. Trebalo bi reći da se treba vratiti prvobitnom smislu riječi komunizam. Pojam komunizma znači afirmaciju četiri mogućnosti. Po mom mišljenju, to je strateška riječ koja ukazuje na određene mogućnosti i mislim da tih mogućnosti

ima četiri. Prva riječ je da je moguće organizovati društvo drugačije nego na

osnovu privatnog vlasništva na nivou velike, masovne prozvodnje – to je najrasprostranjenija i najpoznatija ideja. I potrebna ideja. Ne možemo se miriti sa sadašnjom situacijom. Vi znate da danas 10 odsto planete

posjeduje 86 odsto raspoloživih resursa. Dakle, neravnopravnost u savremenom svijetu je monstruozna. I ona neće moći da traje.

Komunizam je afirmacija mogućnosti neke drugačije afirmacije zajedničkog života od organizacije nametnute od strane diktature

privatnog vlasništva. Druga mogućnost jeste da rad može da bude organizovan na potpuno

drugačiji način. Posebno moramo biti u stanju da prevaziđemo podjelu između manuelnog i intelektualnog rada. Podjelu između sela i grada. Podjelu između zadataka upravljanja i zadataka izvršenja. Komunizam

je revolucija organizacije rada. To je nešto na šta moramo stalno podsjećati. To uopšte nije ono što je nekada bilo realizovano. To je jako

bitno. Treća mogućnost je da nije potrebno da čovječanstvo bude podijeljeno po nacionalnostima, kulturama, vjeroispovjestima ili jezicima. Jezici mogu da postoje. Kolektivne grupe mogu da postoje. Ali, ideja da će

zauvijek biti nacija koje se međusobno suprotstavljaju - komunizam kaže da to nije neophodno. Komunizam je zbog toga internacionalizam u


149

najsnažnijem značenju te riječi. Jer se tvrdi da je univerzalnost ljudskog postojanja takva da mora biti snažnija od nacionalnih identiteta. Marks

je zbog toga počeo da stvara Internacionalu. I na kraju, četvrta i posljednja ideja je da država, kao posebna sila, kao

policijska i vojna organizacija, može i mora jednog dana nestati. Čovječanstvo mora da bude u stanju da direktno organizuje sebe, odnosno kolektivni život, bez da ima potrebu za jednim posebnim

aparatom. Komunizam su te četiri mogućnosti. Da li ćemo od njih odustati, da li

ćemo ih napustiti pod izgovorom da iskustvo nekog istorijskog komunizma nije uspjelo da realizuje te četiri pretpostavke, da je

doživjelo neuspjehe? Ja kažem ne. To nije zbog toga što prvo iskustvo neke velike ideje nije uspjelo i moramo od te ideje da odustanemo i da se

pomirimo zauvijek, što opet nema nikakvog smisla, sa globalizovanim kapitalizmom. Želio sam time da preciziram povratak ideji komunizma.

To je povratak jednom procesu i projektu emancipacije čitavog čovječanstva. Dakle, moramo u tom pravcu naći odgovarajući politički

put. Za sada nam taj put nije poznat. I sva iskustva biće dobra ako budemo mogli da dijelimo ideje. Sva politička iskustva će biti jako

zanimljiva i dobra. I ne vidim kako, bez tog puta, možemo da izbjegnemo generalizaciju globalizovanog kapitalizma koji će nas jednog dana

dovesti do rata. Ratovi su već tu. U raznim dijelovima svijeta. Zemlja poput Sjedinjenih Američkih Država je konstantno u ratu već 40 godina: rat u Koreji, Vijetnamu itd. To je jedna ratnička zemlja. I ta mješavina

kapitalizma i rata jednog dana dovešće do dramatičnih katastrofa. Dakle, imamo sve razloge da se vratimo na ideju i pojam da kolektivna

sreća predstavlja povratak komunizmu... Potpuno sam uvjeren da će bez povratka idejama komunizma čovječanstvo sigurno doživjeti

jednu konačnu katastrofu posredstvom rata. I vjerovatno nekog konačnog rata. Tako da to nije samo pitanje politike u užem smislu te

riječi. To je zaista strateško pitanje postojanja čovječanstva kao takvog.“

Prilog 49. Alen Badju, francuski filozof o neravnopravnosti savremenog svijeta i povratku

komunizmu151


150

POGLAVLJE 7. GLOBALNI EKONOMSKI IZAZOVI

7.1. Globalne organizacije, regionalne integracije i njihov uticaj u današnjem svijetu

7.1.1. Regionalne integracije152

Regionalizacija, generalno posmatrano, predstavlja pojam koji se koristi za razne procese i nivoe povezivanja, spajanja, udruživanja i zajedničkog obavljanja određenih poslova na nacionalnom, regionalnom i svjetskom nivou, u cilju ostvarivanja ekonomskih i političkih interesa učesnika. Da bi neki sporazum o regionalnoj integraciji bio uspješan, trebalo bi da zadovolji četiri osnovna uslova: geografska bliskost; sličan ili kompatibilan trgovinski režim, odnosno privredni sistem; sličan nivo dohotka po stanovniku; preuzimanje političkih obaveza regionalne organizacije, tj. prenošenje dijela nacionalnog suvereniteta na regionalne institucije. "Sa porastom obima međunarodne razmene povećao se i broj različitih formi interesnog povezivanja i ekonomskog integrisanja pojedinih zemalja."153 Najčešće forme povezivanja su ekonomske integracije koje se razlikuju po sadržaju i broju učesnika:154

Preferencijalna zona znači da zemlje tog područja u međusobnom prometu primjenjuju povlašćene, niže carine u odnosu na one koje primjenjuju na robu van tog područja.

Zona slobodne trgovine predstavlja viši nivo povezanosti, u tom smislu što zemlje članice ove zone potpuno ukidaju carine u međusobnoj trgovini, dok za robu iz trećih zemalja primjenjuju carine prema sopstvenoj carinskoj tarifi.

Carinska unija predstavlja još višu fazu integracije, zato što zemlje članice ne samo da ukidaju carine u međusobnoj trgovini, već uvode zajedničku carinsku tarifu prema trećim zemljama.

Ekonomska unija ide još korak dalje u smislu uklanjanja prepreka za kretanje svih proizvodnih faktora, dakle i radne snage i kapitala, a uz to se utvrđuje i zajednička ekonomska politika.

Monetarna unija je najviši nivo ekonomskog povezivanja gdje pored pomenutog slobodnog kretanja robe, usluga, kapitala i radne snage


151

postoji zajednička ekonomska i monetarna politika kao i zajednička valuta. "U svetu je samo jedna regionalna organizacija dostigla pomenuti nivo, a to je Evropska unija."155

APEC (Asia-Pacific Economic Cooperation)

Azijskopacifička ekonomska saradnja:

Australija, Brunej, Kanada, Čile, Kina, Hong-Kong, Indonezija, Japan, Malezija, Meksiko, N. Zeland, Papua, N. Gvineja, Filipini, Singapur, J. Koreja, Tajvan, Tajland, SAD

CACM (Central American Comon

Market) Centralnoameričko zajedničko tržište:

Kostarika, El Salvador, Gvatemala, Honduras, Nikaragva.

CARICOM (Carebbean Community) Zajednica

Kariba:

Agvina, Antiva, Bahami, Barbados, Belize, Dominikanska Republika, Granada, Gvajana, Jamajka, Monserat, St.Kits-

Nevis, St. Lucija, St. Vincent, Trinidad, Tobago.

EU (European Union) Evropska unija:

Belgija, Luksemburg, Holandija, Njemačka, Francuska, Italija, Danska, Irska, V. Britanija, Grčka, Španija,

Portugalija, Finska, Švedska, Austrija, Češka, Slovačka, Poljska, Estonija, Letonija, Litvanija, Mađarska, Slovenija,

Malta, Kipar, Bugarska, Rumunija. ECOWAS (Economic Community of West

African States) Ekonomska zajednica

zapadnoafričkih zemalja:

Benin, Burkina, Faso, Kape, Verde, Gambija, Gana, Gvineja, Gvineja Bisao, Obala Slonovače, Liberija, Mali, Mauritanija, Niger, Nigerija, Senegal, Siera Leone, Togo.

EFTA (European Free Trade Association)

Evropska zona slobodne trgovine:

Island, Lihtenštajn, Norveška, Švajcarska

GCC (Gulf Cooperation Council) Savez zemalja

Golfa: Bahrein, Kuvajt, Oman, Katar, Saudijska Arabija, UAE

MERCOSUR (Southern Common Market) Latinoameričko

zajedničko tržište:

Argentina, Brazil, Paragvaj, Urugvaj

NAFTA (North American Free Trade

Agreement) Sjevernoamerička zona

slobodne trgovine:

Kanada, Meksiko, SAD

Prilog 50. Značajnije regionalne integracije u svijetu156


152

U posljednjoj deceniji dvadesetog vijeka došlo je do izuzetnog porasta broja regionalnih trgovinskih aranžmana među zemljama, pa je pažnju ekonomske javnosti opet privukao, na kratko zaboravljen, odnos između regionalizacije i globalizacije. U osnovi se mogu razlikovati dva tipa regionalnih integracija:

Homogena regionalna integracija, kao asocijacija zemalja na sličnom nivou razvoja;157

Heterogena regionalna integracija, kao asocijacija zemalja na različitom nivou razvoja.158

7.1.2. Uticaj regionalizacije na svjetsku trgovinu

Podsticaj intenziviranju regionalnih trgovinskih aranžmana u posljednjoj deceniji prošlog vijeka, jednim dijelom dao je i kraći prekid pregovorima u okviru GATT-a. Od velikog značaja bila je i odluka SAD-a da se ozbiljnije angažuje na polju preferencijalnog pristupa trgovini. Prije te odluke, SAD su se uglavnom oslanjale na princip najpovlašćenije nacije u regulisanju trgovinskih odnosa sa drugim zemljama. Mada je bilo dosta prijedloga i pokušaja formiranja oblasti slobodne trgovine ili carinske unije i tokom šezdesetih godina, regionalne integracije tada nisu imale toliko značajnu ulogu kao danas. Međutim, od osamdesetih godina regionalne integracije su počele da se stvaraju i van evropske oblasti. Danas gotovo da nema zemlje članice STO koja nije priključena barem jednom sporazumu o preferencijalnoj trgovini. U pokušajima obnavljanja ekonomskih odnosa sa inostranstvom, zemlje centralne i istočne Evrope su se skoro jedinstveno okrenule ka Evropskoj uniji.159 Osnovne karakteristike procesa regionalizacije u protekloj deceniji karakteriše širenje postojećih regionalnih trgovinskih sporazuma, odnosno sve češća tendencija da zemlja potpisnica jednog pristupa i drugim sporazumima. Proširenje postojećih regionalnih trgovinskih sporazuma,160 u tom smislu što su se ovi sporazumi prvobitno odnosili samo na trgovinske restrikcije, kao što su carine i kvote, a najnovija tendencija je u sve većoj mjeri proširivanje i na druge oblasti, kao što su zdravstveni i ekološki standardi, prava intelektualne svojine i sl. „Orijentacija na nove oblasti saradnje dovodi do evolucije postojećih sporazuma, gde se kao klasičan primer može navesti Evropska unija, koja je od zajedničkog tržišta evoluirala preko Evropske zajednice, do EMU.“161 Ipak, analiza regionalnih integracija u čisto trgovinskom smislu je pogrešno. Regionalne integracije su često nastajale i iz širih geopolitičkih ciljeva kao što su jačanje političkih veza ili bezbjednosti sa susjednim zemljama. ''Pre pedeset godina, namera osnivača Evrope je bila da se posle vekovnog ratovanja izgradi


153

mir među narodima Evrope. Pa ipak, ono što su oni stvorili bila je najveća i najbrilijantnija ekonomska institucija našeg vremena''.162 Savremena karakteristika međunarodnih ekonomskih odnosa je i rastući trend bilateralnih trgovinskih aranžmana, sa geografski udaljenim zemljama ili regionima, a takođe i uključivanje u preferencijalne trgovinske aranžmane onih zemalja koje su godinama ostajale po strani ovih kretanja. Sporazumi o preferencijalnoj trgovini se javljaju u različitim formama. Mogu se odnositi samo na otklanjanje carina i kvota, ali mogu sadržati i klauzulu o otklanjanju necarinskih barijera, kroz harmonizaciju ili međusobno priznavanje proizvodnih standarda. Sve je veći i broj sporazuma koji uključuje i trgovinu uslugama, a neki sporazumi zalaze u područja koja još uvijek nisu pokrivena pravilima STO, kao što su mobilnost kapitala, konkurencija, ekološki standardi, pravila investiranja, standardi o radu. Kada se radi o prednostima regionalnih trgovinskih aranžmana, značajna tema je kreiranje i skretanje trgovinskih tokova. Do skretanja trgovinskih tokova dolazi kada uvoz iz zemlje van aranžmana bude zemijenjen uvozom iz zemlje članice, iako su proizvodni troškovi bili niži. Kreiranje i skretanje trgovinskih tokova imaju suprotne efekte na bogatstvo i dohodak jedne zemlje. „Pravila STO, zahtevajući od zemalja članica regionalnih trgovinskih aranžmana da ne podižu trgovinske barijere prema ostatku sveta, zapravo vode minimiziranju obima skretanja trgovine.“163 Skretanje trgovinskih tokova može takođe imati negativne efekte na dalju liberalizaciju multilateralnog trgovinskog sistema, na taj način što favorizuje neefikasne proizvođače locirane u preferencijalnoj oblasti, u odnosu na efikasne koji su locirani izvan regiona preferencijalne trgovine. Manje efikasni proizvođači na taj način izbjegavaju konkurenciju efikasnijih na određenom tržištu, pa se preferencijalne carinske stope javljaju kao neka vrsta protekcionističkih mjera prema onima koji nisu članovi regionalnih trgovinskih sporazuma. Neki aspekti regionalizma u isto vrijeme izazivaju i zabrinutost, naročito kada je riječ o carinskim preferencijalima, kao i kada je pristup novih članica vodio porastu carina, od strane postojećih članica; ”...snaga regionalnih grupa, može obeshrabriti manje zemlje članice u usvajanju multilateralnih liberalnijih mjera trgovinske politike. Regionalne integracije imaju izuzetne benefite kada nemaju isključivo unutrašnju orijentaciju, odnosno kada su bazirane na nediskriminaciji, transparentnosti i komplementarnosti liberalizacije na klauzuli najpovlašćenije nacije. U traženju reciprociteta liberalizacije, države se mogu okretati ne samo ka geografski bliskim zemljama i regionima, već i ka globalnom trgovinskom sistemu kao cjelini. Globalni pristup je u osnovi superiorniji, jer maksimizira broj inostranih tržišta i izbjegava diskriminacije


154

trgovinskih partnera. Na primjer, ukoliko jedna zemlja smanji carine na uvoz iz druge zemlje, isti tretman mora dati i svim ostalim članicama. Ovaj princip je dobro poznat u ekonomskoj teoriji, jer ukoliko zemlja smanji carine na nediskriminatorskoj osnovi, imaće više koristi nego ukoliko ih smanji u korist samo nekoliko zemalja. Međutim, ubrzavanjem procesa konkurentske liberalizacije, tokom posljednje decenije prošlog vijeka, regionalni pristup je postajao sve dominantniji, uglavnom zbog bržeg usaglašavanja stavova i manje komplikacija, jer u pregovorima učestvuje manji broj zemalja. Regionalne integracije, u vezi sa mnogim pitanjima, postupaju mnogo hrabrije jer je veliki broj njih u potpunosti usvojio slobodnu trgovinu, dok do danas još uvijek nema globalnih uslova da bi se ostvario ovaj ambiciozni cilj. U literaturi se pominju suprotna gledišta na uticaj i domete uticaja regionalne liberalizacije na međunarodni trgovinski sistem.”164 Regionalne integracije često predstavljaju snažnu motivaciju za strukturne reforme zemalja članica i neke od njih pružaju mogućnost zemljama članicama da učine prve korake ka širim procesima integracije u svjetsku privredu. U većini slučajeva, napredak učinjen u eliminaciji intra-regionalnih barijera u trgovini je zemljama članicama olakšao pristup svjetskom tržištu. U nekim oblastima, kao što su tehničke regulative i standardi, procesi regionalizacije su postigli bržu i dublju liberalizaciju nego što bi to bilo moguće na multilateralnom nivou. Upravo od motiva nastanka regionalne integracije, kao i od karaktera samog regionalnog bloka, zavisi da li se određena regionalizacija može posmatrati kao pozitivna ili pak negativna pojava. Pristalice regionalizma smatraju, međutim, da regionalni aranžmani unaprijeđuju slobodnu trgovinu i multilateralizam. Regionalna liberalizacija stvara podsticaje ostalim regionima i pojedinačnim zemljama da slijede proces i time podstiču globalizaciju. Regionalizam ili vodi unapređenju slobodnih tokova trgovine i investicija unutar blokova i vremenom će dovesti do multilateralnih pregovora između reduciranog broja učesnika (blokovi će pregovarati međusobno, kao entiteti) i otvorene, liberalne globalne privrede. Oni takođe smatraju da će ovaj proces navići državnike, vlade i narode na liberalizaciju i time povećati vjerovatnoću da će se on kretati ka multilateralnim akcijama. To znači da regionalizacija podstiče liberalizaciju trgovinskih politika zemalja članica. Regionalni sporazumi mogu započeti liberalizaciju na onim područjima koje još uvek nije, ili je slabo pokrila STO. Jedno od tih područja je zaštita stranih direktnih investicija. Još jedan argument u prilog regionalizaciji je i taj da su regionalni forumi, zbog manjeg broja učesnika, znatno fleksibilniji. Dok su na globalnom nivou potrebne godine za rješavanje nekog problema, manjoj grupi zemalja za to mogu biti potrebni mjeseci.


155

Protivnici regionalizacije smatraju da zemlje mogu izgubiti interes za multilateralnim sistemom, ukoliko su aktivno angažovane u regionalnim inicijativama i čak i ugroziti njegov razvoj.165 Oponenti regionalizma govore i o geopolitičkom uticaju ovog procesa. Navodi se da su svojim prethodnim fazama regionalni trgovinski sporazumi i ekonomski blokovi mogli doprinijeti političkim, čak i vojnim sukobima između naroda. Savremeni kritičari ovog procesa ne ukazuju na tako ekstremne rezultate, ali ukazuju na mogućnost eventualnih iritacija. Kao primjer navodi se pravilo o porijeklu proizvoda koje se koristi u Zoni slobodne trgovine da odredi koji će proizvod imati bescarinski tretman.166 Ovakvo pravilo nema smisla u globalnoj privredi, koju karakteriše sklapanje proizvoda od dijelova koji se proizvode u zemljama širom svijeta, pa nije jednostavno tvrditi odakle je i čiji je neki proizvod. Ekonomska aktivnost se svakako ne može limitirati na nivo jedne zemlje ili jednog regiona. Zbog toga se i pitanje da li je regionalizacija kamen spoticanja ili kamelj temeljac globalizaciji svjetske privrede može postaviti samo ako se globalizacija posmatra kao politički proces i proces koji zavisi od efikasnosti multilateralnih pregovora. Mada se razlikuje karakter integracije tri najvažnija regionalna bloka167, svaka predstavlja pokušaj proširivanja nacionalnih tržišta i postizanje koristi od trgovine. Protekcionizam sigurno nije primarni njihov motiv, pa tako ni regionalizacija svakako ne predstavlja kamen spoticanja globalizaciji, već proces koji se dešava unutar većeg konteksta integrisane svjetske privrede.

7.1.3. OPEK

OPEK (engl. OPEC, Organization of the Petroleum Exporting Countries) je skraćenica za organizaciju zemalja izvoznica nafte. To je multinacionalna organizacija, osnovana 1960. godine u Bagdadu, sa ciljem koordinacije proizvodnje i izvoza nafte među svojim članicama, efikasnog i konstantnog snabdijevanja naftom zemalja potrošača, kao i ujednačenja naftne politike uz očuvanje interesa zemalja članica. Počevši od godine 1965. sjedište OPEK-a je u Beču. „U periodu poslije 1950. godine, proizvodnja nafte je bila veća od potražnje i zbog toga je došlo do pada cijena nafte na svjetskom tržištu. Zbog toga je i došlo do formiranja OPEK-a. Zemlje koje su željele da se pridruže OPEK-u nacionalizovale su svoje rafinerije i naftne kompanije što je dovelo do kontrole proizvodnje i do bogaćenja zemalja izvoznica nafte.“168 U ranim osamdesetim godinama dvadesetog vijeka, došlo je do smanjenja proizvodnje nafte u zemljama koje nisu bile članice ove organizacije, što je dovelo do povećanja cijena nafte od strane zemalja članica OPEK-a.


156

Organizacija OPEK (prema podacima iz januara 2016. godine)169 okuplja trinaest zemalja članica: šest iz regiona Srednjeg istoka, jednu zemlju iz Jugoistočne Azije, četiri afričke zemlje i dvije iz Južne Amerike. Prema podacima iz 2014. godine, njihova ukupna proizvodnja dostiže 40% svjetske proizvodnje nafte, dok se rezerve procjenjuju na 73% ukupnih svjetskih naftnih rezervi, od čega je blizu polovine ukupnih svjetskih rezervi nafte locirano u samo šest zemalja OPEK-a koje pripadaju regionu Srednjeg istoka. Sudan je zvanično aplicirao za članstvo u grupaciji OPEK u oktobru 2015. godine; članstvo ove zemlje će biti odobreno ukoliko za to budu glasale tri četvrtine zemalja članica organizacije, uključujući svih pet članica osnivača (Iran, Irak, Kuvajt, Saudijska Arabija i Venecuela).170

Zemlja Region Članstvo Stanovništvo

(2015, procjena)

Površina(km²)

Proizvodnja nafte

(bbl/day, 2014)

Rezerve nafte (bbl, 2014)

Alžir Africa 1969– 39,542,166 2,381,740 1,721,000 12,200,000,000

Angola Africa 2007– 19,625,353 1,246,700 1,756,000 9,060,000,000

Ekvador South

America 1973–1992,

2007– 15,868,396 283,560 556,000 8,240,000,000

Indonezija Southeast

Asia 1962–2008,

2016– 255,993,674 1,904,569 917,000 3,740,000,000

Iran Middle East 1960– 81,824,270 1,648,000 3,377,000 157,300,000,000

Irak Middle East 1960– 37,056,169 437,072 3,364,000 140,300,000,000

Kuvajt Middle East 1960– 2,788,534 17,820 2,767,000 104,000,000,000

Libija Africa 1962– 6,411,776 1,759,540 516,000 48,470,000,000

Nigerija Africa 1971– 181,562,056 923,768 2,428,000 37,140,000,000

Katar Middle East 1961– 2,194,817 11,437 2,055,000 25,240,000,000

Saudijska Arabija

Middle East 1960– 27,752,316 2,149,690 11,624,000 268,350,000,000

UAE Middle East 1967– 5,779,760 83,600 3,474,000 97,800,000,000

Venecuela South

America 1960– 29,275,460 912,050 2,685,000 297,740,000,000

OPEK ukupno 705,674,747 13,759,546 37,240,000 1,209,580,000,000

SVIJET ukupno 7,256,490,011 510,072,000 92,362,000 1,655,560,000,000

Učešće OPEK-a u odnosu na svijet (u %)

10% 3% 40% 73%

Prilog 51. Zemlje OPEK-a: ekonomske performanse171


157

Zemlje koje su značajniji proizvođači nafte u svijetu, a nisu članice OPEK-a su:172 - Evropa: Norveška, Rusija i Velika Britanija; - Sjeverna Amerika: Kanada, Meksiko i SAD; - Bliski istok: Oman i Jemen; - Afrika: Angola i Ekvatorijalna Gvineja; - Južna Amerika: Brazil; - Okeanija: Istočni Timor i Australija; - Azija: Bruneji, Indonezija, Kazahstan, Azerbejdžan. Usljed aktuelne krize na svjetskom tržištu nafte, koja je i početkom 2016. godine nastavila da se produbljuje, svjetska cijena nafte je u konstantnom opadanju. Usljed smanjenih investicija izazvanih padom cijene sirove nafte, procjene OPEK-a su da se ovaj trend u dogledno vrijeme neće mijenjati. OPEK je odbio da isključivo ta organizacija ograniči isporuke i mnoge zemlje članice su čak povećale proizvodnju, dok su zemlje proizvođači nafte van OPEK-a odbile da sarađuju sa OPEK-om na smanjenju isporuka nafte, a sve u cilju smanjenja viška ponude koji je i podstakao sunovrat cijene nafte na nivo od trideset dolara za barel (sa nivoa od 115 dolara u junu 2014. godine). Sve ovo je posljedica sticaja različitih ekonomskih, ali i političkih okolnosti, kao i različitih uticaja od strane mnogih aktera na svjetskoj sceni, i to ne samo u pojedinim regionima svijeta već i u globalnim okvirima.

7.1.4. BRIKS

BRIKS173 predstavlja “ekonomski pojam koji se odnosi na rastući razvoj privrednog potencijala Brazila, Rusije, Indije, Kine i Južnoafričke Republike (Brazil, Russia, India, China, South Africa). Implicitno, tiče se ekonomskog savezništva ovih komplementarnih privreda.


158

Prilog 52. Zemlje BRIKS-a: geografski prikaz174 Pojam je uveo Džim O’Nijl iz korporacije za globalna finansijska istraživanja Goldman Saks, a ubrzo je prihvaćen u javnosti, tako da ga većina analitičara i medija iz domena globalnih finansija danas upotrebljava bez mnogo objašnjenja. „Sastanak zvaničnika ovih država, održan na ljeto 2008. godine u Jekaterinburgu, nazvan je samit BRIK. Grupu su prvobitno činile Brazil, Rusija, Indija i Kina.”175 Južnoafrička Republika je član ove grupe od 13. aprila 2011. godine. U globalnim okvirima posmatrano, BRIKS svakako predstavlja značajan faktor. Bivši predsjednik Kine, Hu Đintao, opisao je još 2012. godine grupaciju BRIKS kao promotera i svojevrsnog zaštitnika zemalja u razvoju, koji će se zalagati za mir u svijetu. S druge strane, iz zemalja Zapada često apostrofiraju potencijalne podjele i slabosti unutar grupacije, uključujući i ekonomske nestabilnosti kao i npr. spor oko teritorijalnih pitanja između Indije i Kine.176


159

Zemlja Populacija GDP per

capita USD (2015)

PPP GDP per capita

USD (2015)

GDP Stopa rasta

(2015)

Izvoz Uvoz Stopa

pismenosti

Prosječan životni vijek (god.)

Brazil 204,451,000 8,802 15,690 -3.0% $396.0

bn $278.8

bn 95.5% 74.5

Rusija 143,975,923 8,447 23,744 -3.8% $542.5

bn $358.1

bn 99.9% 70.1

Indija 1,276,267,000 1,688 6,209 7.3% $462.21

bn $500.3

bn 74.0% 68

Kina 1,376,049,000 8,280 14,190 6.8% $2,021.0

bn $1,780.0

bn 95.1% 75.8

JAR 54,956,900 5,784 13,197 1.4% $101.2

bn $106.8

bn 93% 57.4

Prilog 53. Zemlje BRIKS-a: ekonomski potencijal177

Takođe, o globalnom značaju i uticaju BRIKS-a svjedoči i činjenica da su do sada interesovanje za punopravno članstvo u ovoj grupaciji izrazile sljedeće zemlje: Argentina, Indonezija i Turska, kao i Egipat, Iran, Nigerija, Sudan, Sirija i nedavno Bangladeš i Grčka. 178 Inače, u periodu od juna 2009. godine pa sve do jula 2015. godine održano je ukupno sedam samita. Na samitu BRIKS-a u Brazilu 2014. godine doneseno je nekoliko važnih odluka; među njima značajno mjesto svakako zauzima i odluka o osnivanju “Nove razvojne banke i zajedničkog monetarnog fonda koji će biti pandan MMF-u... ovi projekti obezbijediće nezavisnost zemalja BRIKS-a od finansijske politike zapadnih država. Početan kapital Razvojne banke je 50 milijardi dolara.”179 Postojeće institucije, a to su u ovom kontekstu Svjetska banka i Međunarodni monetarni fond, očigledno karakteriše dominacija SAD-a i EU. „Sada bi Nova razvojna banka trebalo da predstavlja neku vrstu protivteže. Međutim, predstavnici zemalja BRIKS-a upadljivo su naglašavali da njihova banka nije konkurencija etabliranim upravljačima svjetske ekonomije, već dopuna. Interesantan će biti i odnos Nove razvojne banke sa Azijskom bankom za infrastrukturne investicije. Jer i ta banka je nedavno osnovana sa sličnim ciljem koji sada proklamuje NDB. I njeno sjedište je u Kini – u Pekingu. No, za razliku od NDB, u Azijskoj banci udjele imaju i mnoge zapadne industrijske zemlje, između ostalih Velika Britanija i Njemačka.“180 Ovaj blok nezapadnih zemalja smatra sebe novom snagom u međunarodnim odnosima i potencijalnom alternativom globalnom poretku koga podržavaju SAD i Evropa, kao i njihovi azijski saveznici. Međutim, analitičari procjenjuju da je BRIKS manje od zbira svojih članica i da se realni izazov po sadašnji međunarodni poredak nalazi negdje drugdje. Ekonomski rast je mnogo


160

usporeniji, prije svega u Brazilu. Investitori koji su prošle godine masovno kupovali akcije u ekonomijama BRIKS-a, nadajući se njihovom bržem rastu, u posljednje vrijeme se sve više okreću ka SAD-u, Japanu i manjim zemljama. Ekonomski rast u zemljama u usponu je veći u prosjeku za 4% nego u razvijenim državama, isto kao i prije izbijanja globalne krize. Međutim, uporedo sa povećanjem bogatstva u Kini i starenjem njene populacije, usporava i ekonomski rast. Brazil i Rusija nisu uspjeli da obezbijede dovoljno investicija za održiv ubrzani razvoj, a Južnoafrička republika se suočava sa duboko ukorijenjenim socijalnim i ekonomskim teškoćama. Stoga se investitori usredsređuju na regije u kojima je rast društvenog proizvoda veći nego prije izbijanja krize 2008. godine, kao što je jugoistočna Azija i djelovi Afrike na čelu sa Nigerijom. Ove ekonomije su premale da bi dovele u pitanje kolektivnu dominaciju BRIKS-a, ali to pokazuje da su tržišta u usponu sve raznovrsnija. Samo Brazil, Indija i Južnoafrička Republika su istinski zemlje u usponu, koje su nedavno zakoračile na međunarodnu scenu. Rusija je višedecenijski član kluba velikih sila. Ona ima ono što nedostaje državama u usponu: stalno članstvo u Savjetu bezbjednosti Ujedinjenih nacija. Isti je slučaj i sa Kinom, zemljom koja dugo uživa ovaj privilegovani status, prilično ranije nego što je počeo njen ekonomski bum. Na trećem samitu BRIKS-a, u aprilu 2011. godine, lideri su se založili za reformu upravljanja globalnom ekonomijom, koja bi omogućila manje oslanjanje monetarnog sistema na dolar i veći uticaj zemalja u razvoju. Problemi i nedostaci181 takođe su prisutni. Mnogo više zemalja u usponu je izvan BRIKS-a, kao što su Indonezija, Turska, Nigerija i Meksiko. Članice BRIKS-a podijeljene su oko cijene roba. Kina i Indija, koje uvoze ogromne količine proizvoda iz ostalih članica bloka, žele niže cijene, dok izvoznici Brazil, Rusija i Južna Afrika teže da se njihova roba što skuplje prodaje. Danijel Kliman ističe da „demografija i političke turbulencije u pojedinim članicama ovog bloka, mogu da uspore njihov ekonomski rast".182 Tako će se, prema sadašnjim trendovima, radno sposobno stanovništvo u Rusiji smanjiti za 8% do 2020. godine, dok je najveći broj stanovnika u radnoj dobi Kina dostigla 2011. godine, deceniju ranije nego što se očekivalo. Kliman ukazuje na ekspanziju korišćenja energije iz škriljaca u SAD-u, što će dovesti do većeg rasta nego što se ranije procjenjivalo u još uvijek najjačoj svjetskoj ekonomiji. To, u kombinaciji sa činjenicom da će demokratske zemlje u budućnosti ostvarivati dvije trećine svjetskog društvenog proizvoda, će omogućiti da ovaj blok i dalje čini težište u globalnim poslovima. Štaviše, bez geopolitičke ili ideološke “municije”, BRIKS ostaje labavo povezana grupacija. Umjesto bloka, riječ je prije o oportunističkom partnerstvu. Bez zajedničke vizije, članice koriste ovu grupaciju kao platformu za iskazivanje svog nezadovoljstva i slijede sopstvenu spoljnu politiku. Nepovjerenje među


161

članicama takođe limitira djelovanje BRIKS-a. S obzirom na to da aktivnosti ovog tijela u velikoj mjeri zavise od kineskih finansija, kao i da ona ima društveni proizvod veći nego sve preostale četiri članice zajedno, lideri u Nju Delhiju i Braziliji brinu da BRIKS može postati samo oruđe tako da interesi Pekinga dobiju privid multilateralnosti. Da bi postao istinski izazov postojećem međunarodnom poretku, BRIKS treba da okupi mnogo veći broj nezadovoljnih zemalja. Međutim, ostale zemlje u usponu, kao što su Indonezija i Turska, ne žele da uđu u ovaj blok i sklonije su uspostavljanju bilateralnih odnosa sa svakom od njegovih članica ponaosob. Tokom druge polovine XX vijeka su stvorene, širom svijeta, brojne regionalne integracije sa tendencijom daljeg povećavanja na početku XXI vijeka. Globalna moć regionalnih integracija je ogromna, ali se razlikuje od jedne do druge integracije. Regionalne integracije su postale stub svjetske ekonomije i nezaobilazni faktor na svjetskoj političkoj sceni. BRIKS je potencijalno polarizujuća snaga u međunarodnim odnosima. Takođe, Brazil i Indija teže modifikaciji postojećeg svjetskog poretka, a ne njegovom ukidanju. Istinski izazov globalnom poretku nalazi se drugdje: stagnaciji u pregovorima o multilateralnoj trgovini, oslabljenoj globalnoj finansijskoj strukturi, težnjama Sjeverne Koreje i Irana da dođu u posjed nuklearnog oružja, pretjeranim aspiracijama Kine i drugih zemalja na pojedine pomorske oblasti, povlačenje demokratskih snaga u pojedinim dijelovima svijeta, sve veći fiskalni problem u zemljama koje čine okosnicu sadašnjeg svjetskog poretka – SAD-a i članice EU.

7.2. Zaduženost zemalja i SFK 2007.

7.2.1. Zaduženost kao globalni problem

U savremenim uslovima, dugovi država sve više rastu, i to postaje značajan globalni problem jer sve veći broj zemalja pada u dužničku krizu. Nekontrolisano trošenje ima za posljedicu dužničko ropstvo kada su male i nerazvijene zemlje u pitanju, dok velike i moćne države padaju u dubiozu iz koje se teško može izaći.


162

DUŽNIČKA KRIZA

Po mišljenju brojnih ekonomista i priznatih ekonomskih kuća za državu-dužnika u kojoj javni - državni dug nadmaši prag 90%

godišnjeg bruto proizvoda (GDP) nema povratka u normalno stanje bez ozbiljnih posljedica.

…Vlade država pozajmljuju novac i uvode svoje građane i državu u dužnički odnos bez dovoljno odgovornosti i osjećaja za realnost. Zbog

toga, sve više zemalja pada u dužničku krizu, sve teže podmiruju dugove, a njihovi građani ispaštaju. Neki to zovu dužničko ropstvo. …Ukupan globalni dug svih država svijeta (koji obuhvata javni dug

država, dug banaka i privatni dug) 2002. godine iznosio je 80 triliona dolara, a do 2010. godine je porastao na 190 triliona i bio je tri puta

veći od globalne vrijednosti godišnjeg društvenog bruto proizvoda (GDP). Javni dug država u globalnom dugu sadržan je sa 50 triliona

dolara. …Najveći vlasnici duga su banke, osiguravajuća društva,

međunarodne finansijske organizacije i privatne kompanije. ...Dug države prema povjeriocima tretira se kao državni ili javni dug.

Obuhvata sve domaće i inostrane obaveze javnih dužnika u koje spadaju država i njene agencije, niži nivoi vlasti i njihova tijela kao što

su državna preduzeća i podružnice. Sastoji se od spoljnog i unutrašnjeg duga i važan je za ocjenu državnog kreditnog rejtinga.

Razlikuje se po tome da li je u domaćoj ili stranoj valuti, od domaćih kreditora ili inostranih povjerilaca, na kraći, srednji ili duži rok.

Glavninu javnog duga većine zemalja čine budžetski deficiti iz ranijeg perioda i zajmovi koje država uzima od drugih, unosi u prihode i koristi za finansiranje određenih redovnih ili vanrednih rashoda.

...Zaduživanje države i fiskalni deficit kratkoročno mogu uticati na povećanje BDP-a, ali su dugoročni efekti negativni.

...Postoje uvjerljive tvrdnje da je mnogim zemljama enormno porastao dug na putu u demokratiju, jer je uslovio skupe, a često puta nametnute

i štetne reforme. …Rast duga u svijetu je posebno ubrzan nakon ekonomske krize 2008. i 2009. godine kada su države spasavale ekonomiju i posrnuli bankarski

sistem. Posljedice se osjećaju i danas u većini zemalja i mnogim sektorima privrede. Prema nekim procjenama spasavanje svijeta od recesije, kao posljedice krize, koštalo je svijet preko 15 biliona evra,

što je u startu povećalo dugove naročito industrijskih zemalja, a manje razvijene zemlje to posljedično osjećaju.”

Prilog 54. Dužnička kriza kao globalni problem183


163

Prilog 55. Ukupni spoljni dug, izabrane zemlje, 2014. (u % GNI)184

7.2.2. Svjetska finansijska kriza 2007.185

Svjetska finansijska kriza, nastala u SAD-u 2007. godine, ima korjene u ključnim regulatornim odlukama. Drugi bitan uzrok je bio čitav niz poteza koji je omogućio stvaranje globalnih neravnoteža. Američka administracija je, kao odgovor na recesiju iz 2001. godine, smanjila poreze i kamate. Pojava bankarskog sistema u sijenci, koji je uglavnom neregulisan i bez odgovarajućeg nadzora, donijela je netransparentnost na finansijskim tržištima i pojačala sistemske rizike. Povjerenje u moć tržišta “da se sama izliječe” nije donijela očekivane rezultate. Finansijske inovacije, koncipirane da smanje rizik na pojedinačnom ili mikro nivou, na kraju su pojačale taj isti rizik na makro nivou. Uz to, te inovacije su intenzivirale i špekulativno trgovanje. Sredinom 2007. godine tržište hipotekarnih zajmova u SAD-u upalo je u ozbiljnu krizu, koja se brzo proširila na cijelo finansijsko tržište, a zatim prelila i na realni sektor. Realne cijene kuća u SAD-u nisu se promijenile između 1953. i 1995. godine. Međutim, između 1995. i 2006. godine, one su porasle za skoro 70%. To je samo jedan od indikatora koji su ukazivali da se radilo o “mjehuru“ cijena. Tri su razloga iz kojih se “mjehur“ formirao. Prvi je taj što se on razvijao paralelno s “mjehurom“ na tržištu akcija (koji je počeo da nastaje tokom 1990-ih, a pukao je 2001. godine). Zahvaljujući tom drugom “mjehuru“, tražnja za kućama značajno je porasla. Naime, mnogi ljudi željeli su da potroše bogatstvo koje su stekli na berzi. Drugi razlog, koji je takođe pogurao tražnju,


164

jeste taj što je dosta novca prebačeno sa finansijskih tržišta na tržište nekretnina, kada je “mjehur“ na tržištu akcija pukao 2001. godine. Treći razlog je složeniji. Naime, još tokom druge polovine 1990-ih, došlo je do značajnih deregulacija finansijskog tržišta u SAD-u. Između ostalog, država je u značajnoj mjeri umanjila regulaciju sektora hipotekarnih kredita. To je omogućilo hipotekarnim kompanijama (npr. Countrywide Financial) da preduzmu znatno veće rizike pri izdavanju zajmova, što su one iskoristile da bi povećale broj zajmova dat nepouzdanim zajmoprimcima (licima visokog kreditnog rizika) – takozvani subprime zajmovi. Dakle, dio odgovornosti za poplavu ovih visokorizičnih hipotekarnih kredita snosi i američka država. Kako bi sprovela svoj program Affordable housing, vlada SAD-a je počev još od 1992. godine zahtijevala da dvije specijalizovane privatne agencije sa državnim pokrićem, Fannie Mae i Freddie Mac, značajan dio svojih zajmova usmjere ka fizičkim licima koja inače ne bi mogla da ih priušte po tržišnim uslovima. Trend izdavanja lakih hipotekarnih kredita je postepeno rastao. Ovako nastale hartije od vrijednosti sa pokrićem u hipotekarnim kreditima nose sa sobom problem informacione asimetrije između prodavaca i kupaca – investitora. Fannie Mae i Freddie Mac su bile svjesne da imaju pokriće države i samim tim su bile voljne da preuzmu velike rizike izdavanja sub-prime kredita. Sa druge strane, agencije koje se bave određivanjem rejtinga su veliki broj hartija od vrijednosti, koje su izdali ili garantovali Fannie Mae i Freddie Mac, neopravdano rangirale kao najmanje rizičnu klasu dugovnih hartija, dodijelivši im rejtinge od BBB pa naviše, sve do AAA. Investicione banke i fondovi, glavni kupci ovih hartija od vrijednosti, snose dio krivice jer nisu preispitivali zasnovanost ovih rejtinga. Ovakav sistem je bio održiv dokle god su cijene nekretnina rasle dovoljno da pokriju potencijalne gubitke usljed neizvršenja obaveza po hipotekarnim kreditima. Hipotekarne kompanije ulazile su u ovako rizične poslove takođe zahvaljujući deregulaciji finansijskih tržišta. Naime, one nisu ni planirale da zarade na davanju zajmova, već su ih odmah prodavale bankama na sekundarnom tržištu. Banke su, takođe zahvaljujući deregulaciji, u međuvremenu smislile brojne nove finansijske instrumente – izvedene hartije od vrijednosti, čija je vrijednost zavisila od drugih HoV. U konkrentom slučaju, banke su se zaduživale izdajući obveznice, a garancija za otplatu duga bili su prihodi koje je trebalo da dobiju od kupljenih hipotekarnih zajmova. Ove obveznice osigurane hipotekarnim zajmovima zovu se mortgage-backed securities (MBS). Američke Federalne rezerve (FED) su već duži period insistirale na politici niskih kamatnih stopa, u cilju podsticanja poslovnih aktivnosti. Tako ekspanzivna monetarna politika dovela je do toga da se jeftin kapital plasira u dugoročne i kapitalno intenzivne investicione projekte, prije svega u nekretnine.


165

Sredinom 2007. godine nastao je problem za investitore na sekundarnom tržištu hipotekarnih kredita, a sastojao se u tome što su zajmodavci prodavali netransparentne pakete loših kredita kao gotovo bezrizične hartije. Standard & Poor’s je uvidio da su kreditni rejtinzi nekih hartija precijenjeni i 12. jula 2007. godine je degradirao značajan dio ovih hartija od vrijednosti na sekundarnom tržištu, u ukupnoj nominalnoj vrijednosti od oko 12 milijardi USD. Tokom avgusta 2007. godine počinje panika u SAD-u i Velikoj Britaniji, jer investitori uviđaju da u svojim portfeljima drže daleko rizičnije hartije nego što su isprva mislili i počinju masovno da ih prodaju. Istovremeno, tražnja za nekretninama drastično opada jer su laki krediti kojima su kupovane drastično smanjeni; ponuda raste, pošto emitenti hartija žele da u kratkom roku likvidiraju mnoštvo nekretnina u čije su vlasništvo došli. Rezultat je da su cijene nekretnina drastično opale.186 Tokom prvih šest mjeseci 2008. godine, kriza se prenijela i na tržišta akcija i obveznica. U drugoj polovini 2008. godine dramatično brzo padaju cijene akcija i berzanski indeksi koji mjere dinamiku promene cijena ove vrste imovine. Do efekta lančane reakcije na finansijskom tržištu i masovnih bankrotstava nekoliko velikih investicionih banaka dolazi u septembru 2008. godine.187 Ignorisanje problema i kratkovidost regulatora i učesnika na tržištu doveli su do nedosljedne i haotične intervencije i prenošenja krize na druge sektore. Početkom septembra 2008. godine kriza je počela da se preliva na poslovno bankarstvo. Kriza se tako sa SAD-a i Velike Britanije proširila i na zemlje Evrope, prije svih na Njemačku, Francusku, zemlje Beneluksa, Island, Irsku, Španiju, i konačno na čitavu Evropsku uniju i Rusiju. Berzansku paniku je zamijenila bankarska panika sa ubrzanim povlačenjem depozita, ubrzanim rastom kamata, smanjivanjem vrijednosti imovine banaka. Međutim, dramatični scenario koji je viđen u prethodnim epizodama krize nije se dogodio jer su regulatorna tijela blagovremeno reagovala. Posljedice ove faze procesa su veliki gubici neto kapitala u bankarskom sektoru. Finansijsko tržište nije u stanju i sposobno samo spriječiti neograničene špekulacije sa samouništavajućim učinkom. Vlada Njemačke traži uvođenje međunarodnih pravila za jaču kontrolu finansijskog tržišta i ograničavanje prostora za špekulante, kao i za rad rejting agencija koje bi trebalo da daju objektivnu ocjenu o finansijskoj sposobnosti banaka (često iste rejting agencije finansiraju iste banke). Privrede zemalja jugoistočne Evrope, poput mnogih drugih tranzicionih ekonomija, izolovane su dijelom i zbog slabog razvoja njihovih finansijskih tržišta. Kao rezultat njihovih manje sofisticiranih tržišta, ove privrede su manje izložene debaklu sa subprime kreditima, koji je zahvatio naprednije ekonomije. Ipak, te ekonomije ne mogu izbjeći posljedice globalnog ekonomskog usporavanja, porast cijena kredita i smanjenje intencija za rizikovanje. Prva i


166

vjerovatno najveća posljedica globalne finansijske krize na region JIE je pad priliva direktnih stranih investicija. Banke više ne pozajmljuju jedna drugoj novac, niti daju pozajmice kompanijama gdje su prisiljene da smanje investicije u druge zemlje. Osim toga, evidentan je i pad potražnje. Usljed smanjenja investicija i manjih prihoda od izvoza dolazi i do smanjenja broja radnih mjesta. Kamate će skočiti, dok će banke značajno smanjiti kreditiranje, što će, takođe, negativno uticati na privredu i građane. Budžeti svih zemalja u regionu su prilično prenapregnuti. Problem zemalja u tranziciji je izražen jer su SDI pokrivale dobar dio deficita platnog bilansa. Pored toga, njihove vlade i centralne banke neće biti u stanju da pokrenu snažne finansijske programe pomoći, kao što je to na zapadu. Već je nekoliko banaka bankrotiralo, berze su u dubokim minusima, troškovi osiguranja javnog duga u slučaju bankrota bilježe rast. Neke od ovih zemalja imaju visoke javne ili privatne dugove, koji mogu da budu teško refinansirani, te se suočavaju sa restrukturiranjem duga, snažnom depresijacijom valuta i recesijom, što sve može dovesti i do političkih problema.188 Veliki problem je ako strane banke zaključe da je oskudan keš bezbjedniji kod kuće jer u inostranstvu nisu pokrivene osiguranjem koje važi u domicilnoj zemlji evrozone. Problem može nastati i ako strane banke odluče da prekinu novo kreditiranje, što bi dovelo do mnogih bankrota preduzeća i rasta nezaposlenosti. Da bi se takve situacije izbjegle u budućnosti, smatra se da je potrebno ponovo pooštriti regulaciju finansijskih tržišta i smanjiti konflikte interesa, što zahtijeva mjere da se eliminiše, ili barem smanji, srastanje između finansijskih regulatora i finansijskih kompanija. Moraju se promijeniti i podsticajne šeme za menadžere. U trenutnoj situaciji, oni se nagrađuju prema kratkoročnim preformansama, npr. kvartalnim profitima.189 Na kraju, potrebno je ponovo procijeniti domete matematičkih modela za procjenu rizika. Ti veoma korišćeni risk-metrics modeli očigledno da su podbacili u procjeni rizika, jer nisu predvidjeli čak ni mogućnost trenutne finansijske krize. Za kompanije koje imaju višak kapitala otvoriće se mogućnost jeftine kupovine suštinski kvalitetnih kompanija ugrožene likvidnosti koje bi im, prije krize, bile suvišne i skupe. Konsolidacija finansijskog i mnogih drugih sektora izgledaju neminovne. Precizno mjerenje, upravljanje i supervizija rizika dobiće na značaju kako u finansijskom tako i u realnom sektoru. To je jedini način da se ponovo postepeno uspostavi povjerenje među akterima na tržištu. Sve veće kompanije, ne samo finansijske, moraće da razmišljaju o tome kako da sistematski mjere i upravljaju rizicima kojima su izložene. U obnovljenom finansijskom sistemu, moraće doći do konvergencije između finansijskog izvještavanja i izvještavanja o rizicima. Novi računovodstveni standardi će biti dopunjeni detaljnim opisom metodologije procjene, kao i procjenom greške mjerenja.


167

Kompanije koje se bave proizvodnjom informacija (prije svega revizorske kuće i rejting agencije) dobiće na značaju, ali će se od njih zahtijevati i fundamentalno drugačiji, odnosno znatno bolji pristup u radu. U svakom slučaju, potrebna je reforma javnih finansija (posebno penzija), poboljšanje funkcionisanja tržišta rada (posebno redukovanje ranog odlaska u penziju), unapređenje produktivnosti sa modernizovanjem edukacije.

7.3. Neravnomjeran razvoj zemalja u svijetu i problem siromaštva

Posmatrano u globalnim okvirima, problem siromaštva je aktuelan, više nego očigledan i može se analizirati sa različitih aspekata.

Prilog 56. Stopa smrtnosti djece mlađe od 5 godina (na 1000 stanovnika); izabrane zemlje sa manje od 4 i više od 100190


168

Referentna

godinaPopulacija ispod nivoa od

1.90 $ dnevno (u %)Populacija ispod nivoa od

3.10 $ dnevno (u %)

Albanija 2012 <2 6.8

Angola 2008 30.1 54.5

Azerbejdžan 2005 <2 <2

Bangladeš 2010 43.7 77.6

Brazil 2013 4.9 9.1

Bugarska 2012 2.0 4.7

Burkina Faso 2009 55.3 80.5

Burundi 2006 77.7 92.2

Kamerun 2007 29.3 54.3

Čad 2011 38.4 64.8

Čile 2013 <2 2.1

Estonija 2012 <2 <2

Etiopija 2010 33.5 71.3

Gana 2005 25.2 49.0

Jordan 2010 <2 <2

Kazahstan 2013 <2 <2

Kenija 2005 33.6 58.9

Letonija 2012 <2 <2

Litvanija 2012 <2 <2

Madagaskar 2010 81.8 92.9

Mongolija 2012 <2 4.0

Mozambik 2008 68.7 87.5

Nepal 2010 15.0 48.4

Nigerija 2009 53.5 76.5

Pakistan 2010 8.3 45.0

Peru 2013c 3.7 9.7

Poljska 2012 <2 <2

Rumunija 2012 <2 4.1

Ruanda 2010 60.3 80.7

Senegal 2011 38.0 66.3

Sijera Leone 2011 52.3 80.0

Slovačka Rep. 2012 <2 <2

Slovenija 2012 <2 <2

Šri Lanka 2012 <2 14.0

Tanzanija 2011 46.6 76.1

Turska 2012 <2 3.1

Prilog 57. Stopa siromaštva prema međunarodnoj granici siromaštva,

izabrane zemlje (2011. PPP)191


169

Postoje različiti indikatori prema kojima se siromaštvo može identifikovati kao realan i značajan problem. Međutim, nezavisno od toga koji indikator posmatramo, postoji drastična razlika između visoko razvijenih i bogatih, s jedne, i siromašnih zemalja, s druge strane. U prethodnim poglavljima bilo je riječi o ekonomskim indikatorima i razlici koja je evidentna između pomenute dvije grupacije zemalja na bazi pokazatelja kao što su nominalni GDP, GDP per capita i GDP per capita PPP. Detaljniji podaci mogu se naći u aneksu ove knjige, posmatrano po zemljama pojedinačno. U ovom poglavlju predstavljena su tri indikatora koja pokazuju postojeći jaz između bogatih i siromašnih država na bazi stope smrtnosti djece mlađe od 5 godina, zatim sredstava koja se za obrazovanje izdvajaju iz budžeta i stope siromaštva koja je za pojedine države data u prethodnoj tabeli, i to prema dva kriterijuma: udjelu stanovništva u ukupnoj populaciji koja živi sa prihodom manjim od 1.90 $ dnevno i 3.10 $ dnevno.

Prilog 58. Budžetska sredstva namijenjena obrazovanju, u % GDP; izabrane zemlje (od ukupno

104 rangirane zemlje u 2011.)192


170

7.4. Problem nezaposlenosti

Ekonomska kriza, globalno prisutna u današnjim uslovima, o kojoj je prethodno bilo riječi u nekoliko navrata, za posljedicu neminovno ima i problem nezaposlenosti. Usporavanje privrednog rasta, recesija, dužnička kriza, smanjenje ili „bijeg“ investicija, neminovno rezultiraju smanjenjem radnih mjesta. Osim stope nezaposlenosti, u današnjem svijetu, a prevashodno u pojedinim visokorazvijenim zemljama, prisutan je i problem deficitarnih zanimanja; ove neravnoteže na kraći rok teško su rješive i izlaz se traži u postepenim reformama obrazovnog sistema i prekvalifikacijama, posebno za zanimanja za koja nedostaje radna snaga na tržištu rada. Takođe, evidentna je i razlika u stopi nezaposlenosti, posmatrano po polovima.

Muškarci Žene 1990-92 2011-14 1990-92 2011-14

Alžir 20 8 44 17 Australija 11 6 10 6 Kanada 12 7 10 7 Kipar 2 16 3 15

Češka Rep. 3 5 4 8 Danska 8 6 10 7 Estonija 4 9 3 7

Francuska 8 10 13 10 Grčka 5 23 13 31 Irak 18 15 32 24

Italija 7 12 14 14 Japan 2 4 2 3 Jordan 16 9 30 20

Kazahstan 9 3 14 5 Libija 16 16 30 28

Litvanija 10 13 10 10 Holandija 4 7 8 7

Novi Zeland 11 5 10 6 Norveška 7 4 5 3 Poljska 12 9 15 10

Portugalija 3 14 5 14 Saudijska Arabija 5 3 12 20

Slovačka Rep. 10 13 12 14 Švedska 7 8 5 8

Švajcarska 2 4 4 5 Turska 9 9 8 11 UAE 3 3 8 9 SAD 8 6 7 6

Prilog 59. Stopa nezaposlenosti (u % u odnosu na ukupnu radnu snagu; raspoloživi podaci za

175 rangiranih zemalja; izabrane zemlje)193


171

7.5. Ekološka ugroženost

U savremenim uslovima svijet karakterišu različite krize i ekološka kriza, u suštini, predstavlja jednu od njih. Međutim, ukoliko ne dođe do napretka u ovom domenu, u podizanju ekološke svijesti u globalnim okvirima, a što zapravo predstavlja osnovu održivog razvoja, eventualni napredak u ostalim oblastima života neće jednostavno biti relevantan u budućnosti.

Prilog 60. Emisija CO2, svijet, izabrani regioni i zemlje (u hiljadama metričkih tona)194 Zaštita i unapređenje čovjekove sredine značajan je globalni problem savremenog društva. Njegovo rješavanje inicira, između ostalog, i pronalazak načina za racionalno i kompleksno korišćenje prirodnih resursa, te načina za vođenje aktivne demografske politike i razvijanje i unapređenje međunarodne saradnje u oblasti naučnih istraživanja. Novi odnos prema životnoj sredini, kao i preobražaj duha savremene sfere rada, postaje imperativ. „... Zagađenost i zaštita životne sredine već više decenija predstavljaju veoma značajan problem čovječanstva, bez obzira na trenutni stepen razvoja društva i proizvodnih snaga u pojedinim dijelovima naše planete. Postojeći problemi se nameću nauci i operativi naglašenom aktuelnošću i akutnošću, te sve jasnije dolazi do zaključka da zdrave životne sredine nema previše, da su brojni elementi u njoj ugroženi, da je stepen samoregulacije nekih objekata neznatan i da jednom poremećeni ekološki odnosi gotovo ničim i nikada ne mogu biti dovedeni u prvobitno stanje. Bez obzira na značajne regionalne razlike u stepenu ugroženosti životne


172

sredine, posebno njene prirodne komponente, planovi, programi i akcije njene zaštite i unapređenja su globalni problem.“195

7.5.1. Ekološki aspekti SDI196

U literaturi o privatnim investicijama i okruženju tradicionalno se veća pažnja posvećuje stranim direktnim investicijama u odnosu na portfolio investicije i dužničko finansiranje (komercijalni zajmovi i obveznice). Ovo, iz razloga što se strane direktne investicije vrlo često realizuju u sektoru energetike (izgradnja energetskih centrala), rudarstva i industrije, nameće brojne ekološke probleme kao što su zagađenje, narušavanje kapaciteta ekosistema, prekomjerno iskorišćavanje resursa, itd. Zapravo, strane direktne investicije su takva vrsta investicije koja osvaruje najveće direktne, najznačajnije i najvidljivije efekte po okruženje. Druge vrste privatnih investicija imaju manje vidljive i ostvaruju daleko manje značajne ekološke posljedice. Odnos između okruženja i privatnih kapitalnih tokova - strane direktne investicije, portfolio investicije i dužnički kapital – razlikuje se po dubini i karakteru. Tek nedavno su istraživači počeli sa analizom ekološke dimenzije, kako portfolio investicija, tako i dužničkog finansiranja.197 Tehnološki efekti se javljaju kad god liberalizacija investicionih tokova unapređuje proizvodne metode i procese investitora (i lokalne industrije) u zemlji domaćina. Pri tome, ekološka tehnologija je definisana u širem smislu kao fizička oprema (proizvodi, procesi i ekološki podobna tehnologija) i znanje (ekološke menadžerske vještine ili ”know-how”). Od stranih investitora se očekuje da sa sobom donose naprednu ekološku tehnologiju. Vrlo često, tehnološke prednosti multinacionalne korporacije predstavljaju konkurentsko sredstvo u borbi protiv proizvođača i konkurenata u zemlji domaćina. Obično tehnologija ulazi u zemlju domaćina putem transfera mašina, opreme, prava patentiranja, menadžera i tehničara iz matičnog preduzeća korporacije ka afilijaciji, kao i obučavanjem lokalno zaposlenog stanovništva u afilijaciji (tj. obuka kroz rad, organizovanjem seminara, formalno i školovanje u inostranstvu). Bolje tehnologije koje redukuju nivo zagađenja i iscrpljenosti resursa mogu minimizirati ili čak neutralisati efekte obima usljed povećane ekonomske aktivnosti. Shodno tome, teorija predviđa da su SDI rastom indukovani tehnološki efekti pozitivni po okruženje. Ukoliko i kada napredna ekološka tehnologija uđe u zemlju domaćina, know-how može, ali i ne mora, biti nužno transferisano ka lokalnoj industriji. Sa pojavom takvog transfera dolazi do uspostavljanja odnosa saradnje između


173

inostranih investitora i lokalnih preduzeća u formi zajedničkih programa obuke. Spillover efekti se javljaju kada ulazak ili prisustvo afilijacija multinacionalnih korporacija povećava produktivnost ili efikasnost lokalnih preduzeća u zemlji domaćina i kada multinacionalne korporacije nisu u mogućnosti da internalizuju punu vrijednost ovih koristi. Usljed toga, poboljšanje kvaliteta tehnologije u lokalnoj industriji može nastati čak i u slučaju da inostrani investitor nije imao namjeru da to učini. Na primjer, lokalne kompanije mogu osjetiti potrebu za poboljšanjem ekološkog menadžmenta usljed povezivanja sa inostranim afilijacijama. Takva poboljšanja mogu biti inicirana uvođenjem ekoloških kriterijuma od strane investitora kao zahtjeva koje dobavljači moraju podmiriti, ali i kao stimulansa lokalnim preduzećima za poboljšanje njihove produktivnosti. Strukturni efekti se vezuju za prilagođavanje unutar i između ekonomija koje nastaju usljed promjena u modelu korišćenja resursa. Posmatrano sa ekološkog aspekta, preusmjeravanje tokova stranih direktnih investicija ka uslužnom sektoru predstavlja izvjesnu pogodnost. Ovo je nastalo iz razloga što usluge ostvaruju manje intenzivne štetne efekte po okruženje u poređenju sa tradicionalnim industrijskim aktivnostima. Međutim, kako različite vrste usluga ostvaruju različite ekološke uticaje, potrebno je izvršiti više empirijskih analiza kako bi se u cjelosti procijenile ekološke posljedice preusmjeravanja stranih direktnih investicija ka uslužnom sektoru. Efekti obima po osnovu povećanih SDI aktivnosti su, dakle, negativni po okruženje, dok su tehnološki i strukturni efekti pozitivni. Međutim, neto ekološki efekat zavisiće od kombinacije mikro i makro varijabli. Ključni makro faktor uključuje investitorov profil - na primjer, vrsta industrije kojoj pripada i njen intenzitet zagađenja. Procjena neto efekata na okruženje predstavlja složen zadatak i empirijske analize takve vrste su vrlo oskudne. Takve procjene su veoma izazovne iz najmanje dva razloga:

Prvo, veoma je teško razdvojiti ekološke efekte domaće ekonomske aktivnosti od efekata aktivnosti inostranih afilijacija;

Drugo, strane direktne investicije se ne javljaju u nekom vakumu i vrlo je teško apstrahovati njihove ekološke efekte od ostalih razvojnih momenata.

Glavne ekološke podobnosti stranih direktnih investicija nastaju usljed generisanih većih prihoda na osnovu povećane investicione aktivnosti, usljed čega se povećavaju i finansijski resursi za sprečavanje ili minimiziranje zagađenja. Međutim, u slučaju nedostatka političkih i odgovarajućih institucionalnih rješenja, takav scenario možda neće dovesti do brzog rješavanja ekoloških problema. Usljed toga, institucionalna struktura zemlje domaćina


174

postaje značajnija od aktuelnog nivoa na kome su ekološki standardi postavljeni. Ekološki zakoni i zahtjevi postavljaju ciljeve, dok poboljšanje okruženja, bez obzira na postavljene zakone, zavisi od uspješnosti njihove implementacije. S obzirom na mogućnost slabe implementacije postavljenih zakona u zemljama u razvoju, lokalna zajednica dopunjuje ulogu države u poboljšanju kvaliteta okruženja.

7.5.2. Svjetski problem sa vodom

Jedno od ključnih pitanja, odnosno problema s kojima će se suočiti svijet u budućnosti je i količina dostupne vode – ili, drugačije rečeno: nestašica vode. Vlažne oblasti širom svijeta, usljed promjene globalne klime, postaju sve vlažnije, a oblasti koje karakteriše suša se dodatno isušuju. Ono što posebno zabrinjava su gusto naseljene oblasti kojima prijeti opasnost nestanka vode. Prema najnovijem izvještaju koji je publikovao „World Resource Institute“, nije mali broj mjesta na svijetu kojima prijeti nestašica vode.198

Prilog 61. Izvještaj "World Resource Institute": prognoza nestašice vode do 2040. godine199


175

Prilog 62. "World Resource Institute": Water Risk Index200


176

WORLD RESOURCE INSTITUTE: NESTAŠICA VODE – GLOBALNI PROBLEM

“Među regijama koje su najugroženije po ovom pitanju nalaze se

Bahrein, Izrael, Palestina, Španija i Čile. Čak 14 od 33 zemlje koje su pod velikim rizikom da ostanu bez vode nalazi se na Srednjem istoku, a devet od njih je posebno ugroženo: Bahrein, Kuvajt, Palestina, Katar, Ujedinjeni Arapski Emirati, Izrael, Saudijska Arabija, Oman i Liban. …Osim ovih zemalja, u Evropi je najugroženija Španija, dok je Čile najkritičniji u Južnoj Americi. Prema podacima iz 2012. do 2030.

godine polovina svjetske populacije oskudijevaće vodom na neki način. Što neka zemlja ima više stanovnika i što više industrijski napreduje to

joj je potrebno više vode. Dvijehiljaditih godina Sirija se suočila sa najžešćom sušom koju je istorija zabilježila. Milion i po ljudi ostalo je

bez vode, što je dovelo do ivice civilnog rata. Voda nije jedini krivac za dešavanja u ovoj zemlji, ali je faktor koji im je mnogo doprinio.

…Zbog četvorogodišnje suše, građani Kalifornije su prisiljeni da smanje količinu vode koju koriste. U julu je količina potrošene vode bila manja za 31 odsto. U aprilu ove godine proglašeno je vanredno stanje zbog suše. Već tri mjeseca kasnije sačuvana je velika količina

vode, a zvaničnici su pozitivno iznenađeni što su stanovnici tako ozbiljno shvatili situaciju. Los Anđeles je u julu potrošio 21 odsto manje vode, a očekivano je da uštedi 18 odsto. San Francisko je

uštedio 17 odsto, San Dijego 29 odsto, San Hose 38 odsto, a Fresno čak 31. Osim toga što su stanovnici ozbiljno shvatili stanje, za ovakvu

uštedu u julu vjerovatno su zaslužne i kiše koje su pale. Veliki broj građana Kalifornije okreće se sistemu za reciklažu vode koji

omogućava ponovnu upotrebu takozvane "sive vode" iz kupatila, tuševa i mašina za pranje. Ova voda se koristi za navodnjavanje i

zalivanje bašti. Početkom avgusta u Los Anđelesu je u Van Normal rezervoar ispušteno 96 miliona "tamnih loptica" kako bi se očuvale

zalihe vode. Prema riječima zvaničnika, ove loptice sprečavaju isparavanje. One će očuvati 300 miliona galona vode svake godine, umjesto da ona ispari. To je dovoljno da 8.100 ljudi utoli žeđ tokom jedne godine - rekao je Erik Garseti, gradonačelnik Los Anđelesa.

Iako Zemlja iz svemira izgleda kao plava planeta, samo 2,5 odsto vode je pitko. Voda se prosipa, zagađuje, a njena distribucija je jako

nepoštena. Svjetska populacija se od 1950. godine utrostručila, ali je potrošnja vode porasla za šest puta. Da stvar bude još gora, ljudi

dodatno pogoršavaju situaciju tako što utiču na klimatske promjene koje utiču na kvalitet vode. Skoro milijardu ljudi na svijetu prisiljeno je

da pije zagađenu vodu, dok 2,3 milijarde nema dovoljno vode. Kako ćemo onda uspjeti da nahranimo i napojimo sve više i više ljudi sa sve

manje i manje vode?”

Prilog 63. "World Resource Institute": globalni problem nestašice vode201


177

7.6. Savremene tendencije na globalnom tržištu u međunarodnim odnosima i projekcije budućih trendova202

Intenziviranje globalizacije u sferi ekonomije znači da se promjene do kojih dolazi u jednom dijelu svijeta brzo i lako prenose na ostale dijelove, da svijet postaje ekonomski homogenizovan. “Međunarodnom trgovinom dominira nastojanje da se uvede načelo slobodnog kretanja robe, kapitala i znanja na što većem geografskom prostoru. Kretanje ka tom cilju je pod snažnim pritiskom najrazvijenijih zemalja svijeta, pojedinačno ili preko međunarodnih i regionalnih asocijacija i drugih oblika već izvršenog povezivanja tržišta... Odnose na svjetskom tržištu karakteriše proces globalizacije kroz nastojanje stvaranja univerzalne međunarodne trgovinske organizacije koja bi na jedinstven način regulisala odnose u međunarodnoj razmjeni, a to je Svjetska trgovinska organizacija. Raste značaj transnacionalnih i multinacionalnih kompanija, uz jačanje uzajamne zavisnosti nerazvijenih zemalja. Primjena mjera državnog intervencionizma, posebno u nerazvijenim zemljama, još uvijek je prisutna. Takođe je prisutno polarizovanje zemalja učesnica na svjetskom tržištu na razvijene i nerazvijene... U savremenim okolnostima, svjetsko tržište karakteriše stvaranje posebnih tržišta koja su se formirala uz industrijske centre, stvarajući međunarodna tržišta za pojedinu vrstu robe, tako da se na njima formiraju svjetske cijene za tu vrstu robe. Povećana je transparentnost ponude i tražnje, zbog upotrebe modernih telekomunikacionih uređaja koji omogućavaju brzu i tačnu razmjenu informacija o kretanjima robe i usluga na pojedinim stranim tržištima. Brz i kvalitetan transport robe, uz očuvanje svih svojstava robe, doprinosi ubrzanju svjetske razmjene i omogućava uključivanje u međunarodnu razmjenu i perifernim zemljama koje su bile odsječene od centara međunarodne razmjene.”203 Nacionalne privrede se sve više integrišu u četiri fundamentalna područja – trgovini, finansijama, proizvodnji i rastućoj mreži ugovora i institucija. Trgovinska integracija smanjuje vjerovatnoću kriza u vezi sa naglim prekidima i preokretima tekućeg računa. Ekonomije koje su manje otvorene za trgovinu moraju pretrpjeti veće depresijacije realnog deviznog kursa za dato prilagođavanje tekućeg računa, suočiti se sa jačim efektima bilansa stanja proizašlim iz depresijacija i kao rezultat najvjerovatnije neće isplatiti dug. To stvara vezu između vjerovatnoće naglih prekida i vjerovatnoće neisplaćivanja duga, što implicira da su otvorenije ekonomije manje podložne finansijskim krizama. Trgovinska integracija bi takođe mogla smanjiti štetne efekte finansijskih kriza po rast i olakšati oporavke od kriza. Mogla bi pomoći ekonomiji da nastavi sa servisiranjem duga i da se izvuče iz recesije, zato što bi data depresijacija deviznog kursa imala veći uticaj na prihode od izvoza nego u


178

manje otvorenoj ekonomiji. Skorija istraživanja potvrđuju da, među zemljama koje su doživjele nagle prekide i preokrete tekućeg računa, one koje su više otvorene za trgovinu trpe manja opadanja rasta.204 Savremeno svjetsko tržište kao mjesto dodira i sučeljavanja domaćih i stranih partnera, djeluje unutar i izvan ekonomije naknadno, kao vid definitivne tržišne provjere. Neophodno je da nacionalno tržište bude organizovano na konkurentnim principima, na kriterijumima i mehanizmima integralnog tržišta robe, usluga, rada, znanja i faktora proizvodnje. Odstupanje od toga u vidu trajnijih dispariteta cijena faktora proizvodnje ili diferenciranih i administrativno ograničenih režima poslovanja, dovodi do hronične deformacije proizvodne strukture, neracionalne upotrebe nacionalnih resursa, snižene spoljne konkurentnosti i hronične platnobilansne neravnoteže, sa složenim negativnim posljedicama na razvoj, socijalnu sigurnost i tržišnu stabilnost. Kao savremena tendencija nezaobilazne su tehničko-tehnološke promjene, nastale nakon tehničke i informatičke revolucije. Primjena nove tehnike i tehnologije omogućila je: rast kapitalne intenzivnosti u trgovini; savremeno upravljačko povezivanje proizvodnje i trgovine. Strategija globalnog nastupa podrazumijeva precizno identifikovanje globalnih tržišnih segmenata, koje zapravo čine relativno homogene grupe potrošača sa sličnim potrebama, interesovanjima i preferencijama prisutnim u više zemalja. To pretpostavlja pribavljanje informacija na osnovu kojih se osobine tih segmenata mogu uspješno detektovati i procjenu sposobnosti preduzeća da potrebama odgovori na takav način da bude globalno konkurentno. Visoko razvijena i platežno sposobna tržišta ubrzano i masovno uvode precizno razrađene i primjenjivane standarde proizvoda205 koji su predmet međunarodnog prometa, a koji će na posredan način sve više biti implementirani u zakonodavstvima i praksi ekonomija u tranziciji i ostalih zemalja. Liberalizacija finansijskih tržišta i deviznih plaćanja takođe predstavljaju savremenu tendenciju u globalnim okvirima; u mnogim zemljama, sa razvijenom ili srednje razvijenom tržišnom privredom, danas i pojedinci i mala preduzeća mogu bez smetnji vršiti plaćanja u inostranstvu. Takođe su se vidno razvili dostupnost finansijskih informacija i sistemi za garantovanje plaćanja. To znači da izvoznici mogu, uz male troškove, dobiti punu garanciju za naplatu robe koja je poslata, bilo putem polise osiguranja kredita, bilo bankarskim avalom. U novije vrijeme, debatama o trgovini dominiraju razmjene mišljenja između dva tabora: globofila i globofoba. Globofili dokazuju da trgovina već postiže to da globalizacija djeluje u korist siromašnih. Globofobi dokazuju da je trgovina po samoj svojoj suštini loša za siromašne i da učešće u trgovini


179

neizbježno vodi do još veće bijede i nejednakosti. “Pod okriljem multinacionalnih kompanija olakšan је razvoj globalnog proizvodnog sistema. Porast trgovine unutar preduzeća je bila jedna od najmoćnijih snaga koje su podržale ekspanziju svetske trgovine. Sto najvećih multinacionalnih kompanija ima prodaju u inostranstvu po vrednosti jednaku četvrtini ukupne vrednosti svetske trgovine; a oko dve trećine ukupne trgovine odvija se unutar preduzeća. Pomoću proizvodnje, investicija i tržišne aktivnosti multinacionalne kompanije sve tesnije povezuju proizvođače iz zemalja u razvoju sa potrošačima iz razvijenih zemalja. Globalizacija stvara sile koje pružaju velike mogućnosti, koje su istovremeno praćene i ogromnim pretnjama.”206 „U savremenim uslovima, u odnosima između zemalja se simultano komunicira na više pozornica i to pod uslovima koji favorizuju velike, privredno jake i politički i kulturno razvijene zemlje. Dobar dio zadataka u komuniciranju velesila su preuzeli privrednici, stručnjaci raznih provinijencija, novinari. U nekim posebno složenim ili važnim slučajevima projekti nametanja određene politike poprimaju organizovane oblike integrisanih psiholoških operacija, naročito u pogledu uticaja na pupčanu vrpcu između politike i medija.207 Rast nejednakosti u raspodjeli svjetskog dohotka među zemljama je jedan od osnovnih argumenata protivnika globalizacije, mada se on teško može dovesti u vezu s njom. Naime, postoji veliki broj zemalja koji je iz kategorije zemalja u razvoju uspio da pređe u kategoriju razvijenih zemalja i to isključivo putem strategije većeg uključivanja u svjetske ekonomske tokove. Vrijeme je pokazalo da su zemlje čija se razvojna strategija bazirala na izvozno-orijentisanom rastu (razvijanju izvoznog sektora i liberalizaciji uvoza) imale daleko više uspjeha od zemalja koje su svoj razvoj zasnivale na uvozno-supstitutivnoj strategiji (razvijanju domaće privrede koja će nadomjestiti, tj. supstituisati uvoz). S druge strane, najmanje razvijene ekonomije sa visokim siromaštvom su upravo one koje su prilično izolovane iz svjetskih ekonomskih tokova (region subsaharske Afrike, na primjer). Iz svega navedenog teško je generalizovati zaključak o uticaju procesa globalizacije na zemlje u razvoju, iako je neosporan trend porasta nejednakosti u raspodjeli svjetskog dohotka jedan od gorućih problema savremene svjetske privrede. Prema izvještaju “Globalni trendovi 2030”,208 Azija će imati veću ukupnu moć od Evrope i SAD-a zajedno, uzimajući u obzir populaciju, bruto nacionalni proizvod, vojna ulaganja i investicije u tehnološki napredak. U pomenutom izvještaju navodi se i da će za manje od dvije decenije Kina prestići SAD i postati vodeća ekonomija svijeta. U izvještaju se upozorava i na usporavanje ekonomskog rasta i pad životnog standarda u trenutno najrazvijenijim nacijama, čija populacija postaje sve starija. Kina će najvjerovatnije imati najjaču ekonomiju na svijetu i zauzeće mjesto ispred SAD-a nekoliko godina prije


180

2030. Za to vrijeme, ekonomije Evrope, Japana i Rusije će nastaviti sa relativnim usporavanjem. Ipak, stručnjaci ne smatraju da će Kina postati „supersila“ u smislu u kom je to sada SAD. U izvještaju se ističe da će trend da se moć preliva sa zapada na istok i jug planete biti sve izraženiji, a tome doprinose starenje društva, jačanje srednje klase, kao i iscrpljivanje prirodnih resursa. Svijet, osim „transfera moći“, očekuje i drastičan rast populacije u urbanim dijelovima. Projekcije GDP-a na svjetskom nivou za period do 2020. godine koje publikuje MMF (International Monetary Fund, World Economic Outlook)209, a koji su objavljeni u januaru 2016. godine, ukazuju na rast koji će u posljednjoj godini analiziranog perioda iznositi 96.193,5 mlrd. USD.

Prilog 64. MMF: projekcije GDP-a do 2020. godine, svijet (tekuće cijene, u mlrd. USD)210 Međutim, rast neće biti ravnomjeran među grupacijama zemalja i u tom smislu MMF daje projekciju po kojoj će zemlje u razvoju, u posmatranom periodu, bilježiti znatno umjereniji rast u odnosu na ekonomski najmoćnije zemlje svijeta, kao i u odnosu na zemlje EU.


181

Prilog 65. MMF: projekcije GDP-a do 2020. godine, grupacije zemalja (tekuće cijene, u mlrd.

USD)211


182

POGLAVLJE 8. PROCES GLOBALIZACIJE I ISKUSTVA POJEDINIH ZEMALJA

8.1. Island: finansijska kriza i modaliteti rješenja

Island je nordijska zemlja koja se svojevremeno našla u sličnoj poziciji u kojoj se danas nalazi Grčka. Zanimljivo je zapaziti da se rijetko ko mogao nadati da se tako naprednoj i ekonomski razvijenoj zemlji uopšte može desiti finansijska kriza, a kamoli kolaps takvih razmjera kakav je zadesio Island. S druge strane, način na koji je ova zemlja reagovala na krizu i putevi prevazilaženja su izuzetno poučni, a iskustva dragocjena.

ISLAND – IZLAZAK IZ FINANSIJSKE KRIZE

„Islandska ekonomija je 2007. godine djelovala veoma zdravo i napredno. BDP bio je za čak 35 procenata veći nego 2002. godine,

nezaposlenost je bila svega 2,3 posto, dok je ukupan spoljni dug iznosio skromnih 27% bruto domaćeg proizvoda.

Države poput Grčke, Italije, Portugala, Španije navikle su na krivudav put ekonomije, ali ne i Island. Islanđani se nisu petljali ni u čije poslove,

niti su htjeli da njih bilo ko gnjavi. Upravo zbog toga je bankrot ove nordijske države 2008. godine izazvao veliki šok. Ipak, slično kao i

Grčka, i Island je imao svoje kredite. ...Kada je svjetska ekonomija u ljeto 2008. godine doživela finansijski kolaps i kreditni slom usljed krize drugorazrednih hipoteka u SAD-u, Island odjednom više nije imao odakle da pribavi vitalna sredstava za

refinansiranje dugova, s obzirom na to da je kreditna česma presušila. U svega nekoliko mjeseci islandska kruna srozala se za 35 posto, a tri

vodeće banke "Kauphting", "Landsbanki" i "Glitnir" stavljene su pod prinudnu upravu. Novac koji su imali nestao je na računima fondova,

banke su se urušile u istom danu, a od Islanđana je zahtijevano da dodatno saviju kičmu i nadoknade štetu Britancima i Holanđanima, čije

su privrede takođe bile pogođene time što su se vikinški “genijalni” momci iz bankarskog sektora malo zaigrali (Britanci i Holanđani su u

islandskim bankama imali skoro četiri milijarde evra). Skoro četiri milijarde evra zahtijevale su Britanija i Holandija od

Islanda nakon bankrota. Činilo se da Island, usljed ogromnih dugova, nezadrživo tone na dno i da će postati finansijska Atlantida.

I dok bi većina zemalja panično zapomagala da im je u jednom danu gotovo 10% stanovništva ostalo bez posla, kao što se dogodilo Islandu

kad su propale banke, ta zemlja je svoje probleme riješila uz


183

minimalnu pomoć svjetskih finansijskih institucija, a najviše sopstvenom politikom. Odbili su da plaćaju dugove koje nisu napravili, i to 3,8

milijardi evra, koliko su tražili od njih (svaki Islanđanin trebalo je da plati dodatnih 20.000 evra da bi se Englezi i Holanđani namirili),

smijenili su vladu koja je bila krivac za finansijske akrobacije. Ljudi su organizovali pobunu, protestovali dok se njihovi zahtjevi nisu ispunili

(smjena vlade, guvernera Centralne banke i Vijeća koje upravlja bankama), a onda su zasukali rukave i krenuli s poslom. Kruna je

devalvirala, pa je zemlja postala zanimljivija ulagačima. Turizam je procvjetao, a iz mora su opet izronili islandski spasitelji – ribari.

Svega par godina poslije krize Island je pronašao svoj put. Privatizovane banke koje su napravile dugove vraćene su u državno vlasništvo. Suprotno receptu koji kao mantru ponavljaju hipnotisani

zvaničnici EU, a koji glasi: "Privatizuj!", Island je primijenio recept koji je glasio: "Nacionalizuj." To je bio ključan potez. Koncept slobodnog, neoliberalnog tržišta propao je baš na Islandu, gdje je i pokazao svu svoju surovost. Intervencionizam, ekonomski socijalizam, nazovite to

kako god hoćete... Islandu je donio izlazak iz krize. U kombinaciji s jakim izvozom, naročito u sektoru ribarstva, potpomognuti turizmom i

proizvodnjom aluminijuma, spašavali su banke, a ujedno i vlastitu glavu i ekonomiju. Država se pokazala kao bolji gospodar od privatnika.

Da se ne bi ponovila nepravda, Islanđani su promijenili Ustav tako da u reformama sudjeluju obični građani, njih 25. Uslov je da ne smiju da budu pripadnici nijedne stranke, i da ih mora preporučiti najmanje 30 drugih građana. Na Islandu važe i vrijede principi tradicije i porodice, po sistemu: "Kada je najteže, držimo se zajedno!" Toliko suprotno od

većeg dijela evropske politike. Koliko je bilo strašno? Mekdonalds je zatvarao restorane, gradilišta su

se ispraznila preko noći, parkirani automobili koji su u luci čekali isporuku kupcima ostali su zaključani na šleperima, a koncertna dvorana

Harpa, staklena zgrada na ulazu u luku, sablasno je stajala u poludovršenom stanju.

Da li je Island u Evropi?…Dok neke države hrle da se ukrcaju na EU brod, Island ostaje na svom kopnu, daleko od prvog susjeda, ali ne i

najboljeg prijatelja - Evrope. Čuvaju svoje ribarstvo kao ključnu privrednu granu, i to je jedan od glavnih razloga zbog kojeg ne žele u

Evropsku uniju. Kvote bi ih uništile, a Englezi bi ponovo pred islandskim nosem lovili ribu. Mala, ali pametna, nordijska država riješila je da to ne

dozvoli i da ribarstvo (zbog kojeg je u prošlosti Island vodio ratove) sačuva za sebe i ne dijeli ga sa "evropskim prijateljima".

Island je 2010. godine bio 110. zemlja po BDP-u. Pet godina ranije, bio je na drugom mjestu. Pad je bio strašan. Oporavak spor i postepen, a

lekcija naučena: Ne osjećaju se dužni nikome i ne odgovaraju za ono što nam je slobodno tržište napravilo, makar ih Britanci zbog toga nazivali

teroristima.“

Prilog 66. Island – izlazak iz finasijske krize212


184

8.2. Kina i novi infrastrukturni globalni projekat

Još od vremena Marka Pola „Put svile“, odnosno ruta od Evrope preko Azije pa sve do Kine, zaokuplja pažnju političara, ekonomskih eksperata, naučnika iz različih oblasti pa i običnih ljudi. Od vremena Marka Pola puno toga se promijenilo, ali fascinacija ovom vezom, koja u prvi mah asocira na Baku, Taškent i Samarkand, nije prestala da bude aktuelna. U današnjim uslovima, govorimo o koridoru koji obuhvata populaciju od gotovo nevjerovatnih 4,4 milijarde stanovnika, i upravo na tom potezu Kina inicira „Novi put svile“ – infrastrukturni projekat enormnih razmjera i grandioznih ekonomskih efekata.213

KINA I NOVI PUT SVILE

„Projekat za cilj ima ništa manje nego revolucionarnu promjenu ekonomske mape svijeta. Istovremeno, mnogi ga vide i kao ispaljeni metak u bici Istoka i

Zapada za dominaciju u Evroaziji. Ambicioznom vizijom predviđeno je vaskrsenje drevnog „Puta svile“ kao modernog putnog, trgovinskog i

ekonomskog koridora od Šangaja do Berlina. "Put" bi prolazio kroz Kinu, Mongoliju, Rusiju, Bjelorusiju, Poljsku i Njemačku, ukupnom dužinom od oko 13.000 kilometara, stvarajući ekonomsku zonu koja se prostire preko trećine

obima Zemlje. Planom je obuhvaćena izgradnja brzih pruga, puteva i autoputeva, mreža za prenos i distribuciju energije i mreža optičkih kablova. Gradovi i luke duž ove rute zabilježiće ekonomski razvoj. Podjednako bitan dio ovog plana je i "Morski put svile", jednako ambiciozan kao i suvozemni,

koji bi povezivao Kinu sa Persijskim zalivom i Sredozemnim morem kroz centralnu Aziju i Indijski okean.


185

Kada bude završen, poput „Puta svile“ i on će povezivati tri kontinenta: Aziju, Evropu i Afriku. Lanac infrastrukturnih projekata stvoriće najveći

svjetski ekonomski koridor, koji pokriva populaciju od 4,4 milijarde ljudi i ekonomije vrijedne ukupno 21 biliona (21.000 milijardi) dolara. Ideju o

„Novom putu svile“ prvi put je 2013. godine pomenuo Si Đinping, predsjednik Kine. On je naredne godine, u okviru plana za finansiranje tog projekta, objavio pokretanje Azijske međunarodne infrastrukturne banke (AIIB), u koju Kina ulaže 47 milijardi dolara. Za osnivače se do sredine

2015. godine prijavilo 58 država svijeta, među kojima 12 članica NATO-a. Pored toga, Kina planira da upumpa najmanje 62 milijarde dolara u tri svoje

banke kako bi potpomogla projekat „Novog puta svile“. SAD su, nakon propalih pokušaja da saveznike ubijede da sa Kinom ne

osnivaju AIIB, sada promijenile kurs i tvrde da su oduvijek podržavale ovaj projekat, iako je javna tajna da su mu se protivile. Ako je suditi po novom američkom planu Trans-pacifičkog partnerstva, koji dvije pacifičke sile,

Rusiju i Kinu, ni ne pominje, učešće SAD-a u projektu koji vodi Peking je teško zamisliti, a otpor je gotovo izvjestan. Očekuje se da će za projekat

„Novog puta svile“ biti potrebne decenije, a da će troškovi narasti na stotine, ako ne i hiljade milijardi dolara. Skoro je nepojmljivo šta će to značiti za

svjetsku ekonomiju i trgovinu. Drevni „Put svile“ uvećao je obim trgovine diljem tada poznatog svijeta, ali je donio i više od trgovine - razmjenu znanja, učenja, otkrića i kulture. Pored svile, začina i nakita, najvažnija stvar koju je Marko Polo donio iz Kine bila

je čuvena nautička mapa svijeta koja je bila osnov za otkrića Kristofora Kolumba koja su uslijedila.“

Prilog 67. Kina: Novi put svile214


186

8.3. Grčka ekonomska kriza

Prema ekonomskim indikatorima koje objavljuje Evropska statistička agencija EUROSTAT (najnoviji su u januaru 2016. godine bili dostupni za 2014. godinu),215 bruto dug Grčke je iznosio 317.117 mlrd. evra. Na prvi pogled, ova cifra ne predstavlja neki grandiozan i opasan nivo u komparaciji sa, na primjer, Španijom, čiji je dug u istoj godini iznosio 1.033.741 mlrd. evra. O Španiji se ne vode stručne debate, nije u fokusu ekonomista kao ni političke elite u Evropi i širom svijeta. Zašto? Odgovor leži u načinu izražavanja duga. Naime, kada se on posmatra u nominalnom iznosu, cifre govore jedno, a kada se posmatra u odnosu na GDP zemlje, situacija je sasvim drugačija. U slučaju Španije, dug je na nivou od 99,3% GDP-a, dok je u slučaju Grčke taj broj fantastičnih 178,6%. Poređenja radi: ukupan bruto dug cjelokupne EU je u 2014. godini iznosio 12.117.611,9 mlrd. evra, što predstavlja zaista veliku cifru; međutim, izraženo u odnosu ukupnog GDP-a, datog za 28 zemalja članica, to je na nivou nižem od 90% (preciznije: 86,8%). Istorijski posmatrano, analizirajući trendove pri upoređivanju Velike američke krize iz 1929. godine i sadašnje finansijske krize, u kojoj se našla Grčka, oporavak neće biti nimalo jednostavan, a ni kratkotrajan.

Prilog 68. Komparacija: 1929. godina i Grčka ekonomska kriza216 Grčka finansijska kriza dovela je i do političkih promjena u toj zemlji, ali i do niza različitih stavova unutar same Evropske unije koji se kreću u dijapazonu od pritisaka pa do razumijevanja nastalog stanja. Grčki premijer, Aleksis Cipras je, na primjer, naglasio da Vlada Grčke neće podleći


187

nerazumnim zahtjevima poverilaca, ali i da će istovremeno, u potpunosti, ispuniti preuzete obaveze i implementirati najznačajnije institucionalne reforme.217 Jedna od okolnosti koje mogu donekle pomoći grčkoj privredi da se oporavi je i ponuda BRIKS banke da postane šesti osnivač ove institucije koja, u globalnim okvirima, predstavlja alternativu Svjetskoj banci i MMF-u.218

GRČKA EKONOMIJA I FINANSIJSKA KRIZA

„Grčku su kroz istoriju često potresale dužničke krize, a prva se desila u IV vijeku p.n.e. Tada je 13 grčkih gradova - državica uzelo pozajmicu od hrama u Delosu. Većina njih, međutim, "nikada nije otplatila dug i hram je izgubio 80 odsto pozajmljenog kapitala". Zanimljivo je da su u

to vrijeme živjeli Platon, Aristotel i Aleksandar Veliki. Moderna Grčka je pretrpjela ukupno pet dužničkih kriza

- 1826: za vrijeme Grčkog rata za nezavisnost od Osmanskog carstva; - 1843: sredstva iz kredita iz 1832. godine potrošila je na vojsku i

“održavanje na vlasti bavarskog princa Otoa”. Država je obustavila otplatu kredita 1843. godine;

- 1860: poslije bankrota, Grčka je izbačena sa međunarodnih finansijskih tržišta sve do 1878. godine;

- 1894: kada su se tržišta ponovo otvorila, kreditori su Grčkoj davali pozajmice u pozamašnom i neodrživom obimu, a vlada je obustavila

otplatu 1893. godine; - 1932: za vrijeme Velike depresije.

Korupcija je koštala Grčku 8 do 10 odsto BDP-a godišnje. U studiji Instituta "Brukings" procjenjuje se da je korupcija koštala Grčku oko

osam odsto BDP-a godišnje, neki čak procjenjuju da taj procenat iznosi deset. Pri tom, veliki dio otpada na obične građane, u

svakodnevnim aktivnostima. “Kada bi Grčka bar donekle imala kontrolu nad korupcijom, budžetski deficit u posljednjih pet godina bio bi u prosjeku manji od četiri odsto BDP-a”, navodi se u istraživanju iz

2010. godine.“ Godine 2009. privatnici su izbjegli obaveze plaćanja poreza u

ukupnom iznosu od 28 milijardi funti (39 milijardi evra). 49,7 odsto mladih i radno sposobnih Grka je nezaposleno. Prošle

godine, nezaposlenost mladih iznosila je 56,4 odsto, a ukupna stopa nezaposlenosti od marta 2015. godine iznosi 25,6 odsto. Rekordni

procenat nezaposlenih zabilježen je 2013. godine (28 odsto). Čak 63,5 odsto Grka od 18-34 godine starosti i više od polovine onih od 25 do 34 godine stanuje kod roditelja, pri čemu je ta tendencija u porastu.

Svega 23,9 odsto grčkog stanovništva mlađe je od 24 godine. Poređenja radi, taj udio u Saudijskoj Arabiji iznosi 47 odsto. Grčka populacija stari: svega 9,8 odsto Grka ima 15-24 godine, dok 32,9

odsto ima više od 55 godina. Žene u prosjeku rađaju 1,3 dete.“

„...Država ima 14.000 kilometara dugu obalu, dokazana nalazišta


188

nafte, gasa i zlata, blagu mediteransku klimu, malu gustinu naseljenosti – i spoljni dug od 417 milijardi evra. Iskorak iz arene

ponižavajućeg kamčenja finansijske pomoći bezosjećajnih saveznika, prijetnji namjernim ili slučajnim bankrotom, recesije, napuštanja

evrozone, za Grčku je do juče ličio na jednosmjerni put. Članica EU, evrozone, NATO-a, Svjetske banke i Međunarodnog monetarnog fonda,

Grčka je „samo” trebalo da bezrezervno prihvati antikrizni recept svojih zapadnih povjerilaca da bi dobila obećanu (pa uskraćenu) ratu međunarodnog kredita. Da li bi isplata 7,2 milijarde evra posljednje tranše međunarodnog kredita Grčkoj toj zemlji povratilo ravnopravni

status u sastavu „briselske familije”? Da li bi pristajanje MMF-a, Brisela i Evropske centralne banke Atini omogućio društveni preporod

u vidu novog kruga privrednih investicija uz redovne isplate plata i penzija, bolje zdravstvo, puteve?

Ponuda Nove razvojne banke BRIKS-a Grčkoj

Neizvjesni odgovori na ova pitanja padaju u drugi plan nakon poziva Moskve Atini da Grčka postane prva evropska (i zapadna) članica Nove razvojne banke BRIKS-a, ekskluzivne finansijske grupacije

država koje predstavljaju 40 odsto svjetskog stanovništva, raspolažu deviznim rezervama od preko četiri biliona i četristo milijardi dolara i

ostvaruju petinu globalne proizvodnje. ...Inače, zajednički valutni fond rezervi banke BRIKS-a iznosi 100

milijardi dolara, najveći osnivački ulog od 41 milijarde dolara priložila je Kina, Rusija, Brazil i Indija dodali su po 18 milijardi, dok

JAR ulazi sa pet milijardi dolara. Da li će Grčka do junskog okupljanja u Sankt Petersburgu biti

finansijski izbavljena ili će bankrotirati, ispasti iz evrozone, postati država sa dvije valute, u ovom trenutku potpuno je neizvjesno. Ono što se zna jeste da je ponudom BRIKS-a – bez obzira na raspon mogućih

motiva – Atini ponuđena uloga u kreiranju nove finansijske arhitekture svijeta.

...Ako postane šesti član banke BRIKS-a, Grčka će u narednim decenijama dobiti mogućnost da imenuje predsjednika NRB sa

mandatom od pet godina. U tih pet godina, glas Atine bio bi od velikog značaja za dodjeljivanje novca za velike globalne infrastrukturne

projekte.“

Prilog 69. Grčka ekonomija i finansijska kriza219

Međutim, insistiranje na striktnim uslovima otplate duga nije stav svih ekonomskih eksperata. Postoje, naime, i drugačiji stavovi. Tako, na primjer, istaknuti profesor Tomas Piketi sa Pariske škole ekonomije smatra da će upornim i nedvosmislenim insistiranjem na neophodnosti otplate duga i uslovima koji se nameću Grčkoj u tom smislu, evropski konzervativci zapravo uništiti ideju na kojoj počiva EU pa i samu Evropsku uniju, pri čemu Piketi, posebno u ovom kontekstu, apostrofira Njemačku, tvrdeći da je upravo ona


189

primjer zemlje koja, istorijski posmatrano, nikada nije platila spoljni dug, te stoga nema pravo da uslovljava bilo koju drugu zemlju.220

TOMAS PIKETI: GRČKA KRIZA I NJEMAČKI DUG

“Ni poslije Prvog ni poslije Drugog svjetskog rata Njemačka nije

vratila dugove. Ipak, često je tjerala druge da plate dugove, pa je tako zahtijevala ogromne reparacije od Francuske nakon Francusko-

pruskog rata iz 1870. godine, koje je i dobila. …Piketi tvrdi da Njemačka profitira od situacije u Grčkoj, jer toj

zemlji produžava otplatu zajmova po komparativno visokim kamatnim stopama, a takođe je govorio i o Velikoj Britaniji koja je, kako je

rekao, veći dio svog budžeta potrošila na otplatu dugova nagomilanih za vrijeme Napolenovih ratova nego što je potrošila na obrazovanje.

To nije smjelo da se dogodi, i ne smije da se događa danas - ističe on, uz tvrdnju da je potpuno smiješna opcija koja se trenutno preporučuje Grčkoj. Umjesto toga, Piketi je zatražio mogućnost restrukturiranja

dugova širom Evrope, kao i veću fleksibilnost među članicama Evropske unije.

Evropa je osnovana na temelju praštanja dugova i investicija u budućnost, a ne na ideji beskrajnog kažnjavanja. Moramo zapamtiti ovo. Oni koji danas žele da najure Grčku iz evrozone će završiti na

smetljištu istorije. …Njemačka mora stvoriti rješenje za grčko pitanje, uključujući

konferenciju o dugu na kojoj možemo početi od nule. Ali sa obnovljenom, daleko jačom fiskalnom disciplinom - zaključio je Piketi. Ekonomista dodaje kako su se kroz istoriju iskristalizovala dva načina otplate dugova. Onaj koji se sada nameće Grčkoj, i drugi, puno lakši,

koji je koristila i Njemačka. Jedan način vraćanja duga demonstriralo je Britansko carstvo u XIX vijeku, nakon vrlo skupih ratova s Napoleonom. To je spora metoda koju sada preporučuju Grčkoj. Carstvo je vratilo dugove kroz strogu budžetsku disciplinu. To je uspjelo, ali trajalo je jako dugo. Druga

metoda je mnogo brža i to je Njemačka dokazala u XX vijeku, a sastoji se od tri komponente: inflacije, posebnog poreza na privatno bogatstvo

i djelimičnog oprosta dugova... Nakon što je završio rat 1945. godine, dug Njemačke iznosio je više od 200 odsto BDP-a. Deset godina kasnije, ostao je vrlo mali dio: javni dug bio je manji od 20 odsto BDP-a. U isto vrijeme i Francuska je

izvela sličnu stvar. Nikad to ne bismo uspjeli da postignemo tako brzo kroz fiskalnu disciplinu koju danas preporučujemo Grčkoj. Umjesto toga, obje države koristile su drugu metodu koju sam spomenuo, a u

kojoj je jedna od tri komponente i oprost dugova. Sjetite se samo Londonskog sporazuma iz 1953. godine kada je 60 odsto njemačkog

duga otpisano, a unutrašnji dugovi su restrukturirani.”

Prilog 70. Tomas Piketi: Grčka finansijska kriza i dug Njemačke221


190

8.4. Kuba

Sa nivoom GDP-a per capita od oko 7 000 USD, Kuba je rangirana kao 86. zemlja svijeta. Posmatrano u PPP ponderima, pozicija je znatno povoljnija (60. na svijetu).222 Radi se o specifičnoj zemlji i njenom ekonomskom putu koji je prošla, te je stoga zanimljivo analizirati kako izgleda Kuba nakon više od pola vijeka embarga koji su uvele SAD.

KUBA

“Kuba ili zvanično Republika Kuba (šp. República de Cuba) je država

i arhipelag u sjevernim Karibima, koji se nalazi između Karipskog mora, Meksičkog zaliva i Atlantskog okeana. Kuba je najveće ostrvo na

Karibima, a sa više od 11 miliona stanovnika je druga poslije Hispaniole, mada sa manjom gustinom stanovništva od većine država u

regionu. Državu čine glavno ostrvo Kuba, ostrvo Isla de Huventud i nekoliko arhipelaga. Glavni i najveći grad je Havana.

Kuba je ostala španska kolonija sve do Špansko-američkog rata 1898. godine, kada su njome kratko upravljale SAD sve do sticanja

nominalne nezavisnosti 1902. godine. Krhka Republika je prošla kroz period društvene nestabilnosti, i uprkos pokušajima da se ojača njen

demokratski sistem, Kuba je 1952. godine potpala pod diktaturu bivšeg predsjednika Fulgensija Batiste. Sve veći nemiri i nestabilnost doveli su do Batistinog zbacivanja januara 1959. godine od strane Pokreta

26. jul, koji je poslije toga uspostavio socijalističku vladu pod vođstvom Fidela Kastra. Od 1965. godine Kuba je jednopartijska

država kojom upravlja Komunistička partija Kube. Kuba se rangira visoko po stepenu zdravstvene zaštite i obrazovanja,

sa veoma visokim pokazateljem humanog razvoja. Privreda Kube je pod centralnim nadzorom političke vlasti. U

posljednjih nekoliko godina sprovedene su manje reforme da bi se smanjila nelikvidnost, povećala efikasnost preduzeća i otklonila stalna nestašica hrane i još nekih osnovnih sredstava. U razdoblju od 1989. do 1993. godine BDP je pao za 35%, kao rezultat raspada Sovjetskog

Saveza, najvećeg kubanskog trgovačkog partnera. Nakon laganog oporavka u sljedećih nekoliko godina, 1999. godine BDP je povećan

6,3%, kao rezultat velikog uspona turizma. Kubanska privreda se danas zasniva na tri najvažnije privredne grane: poljoprivreda (duvan,

šećer, limun), rudarstvo (nikl) i turizam. Glavni kubanski trgovinski izvozni partneri su Holandija, Kanada i Kina, a najviše se uvozi iz

Venecuele, Španije i SAD-a. ...Zanimljive činjenice:

Kuba je jedna od dvije zemlje na svijetu u kojima je zabranjena prodaja "Koka-kola" proizvoda. Druga je Sjeverna Koreja.


191

Na Kubi je 99.8% stanovništva pismeno Kuba je jedna od najpismenijih zemalja na svijetu sa 99.8 procenata

pismenog stanovništva. Malo iznad je SAD, sa 99%. Ako stopirate na Kubi, državna vozila imaju zakonsku obavezu da

stanu i prihvate vas. Kubancima je do 2008. godine bilo zabranjeno da imaju mobilne

telefone. Na Kubi ima previše doktora medicine, pa ih vlada šalje u razne

države svijeta u kojima su ljekari potrebniji. Božić nije bio zvaničan praznik na Kubi do 1997. godine kada ih je

posjetio papa Jovan Pavle II. …Inače, privreda Kube se naglo razvija zbog turizma koji se svake

godine sve više povećava. Sredinom 1990-ih, turizam je postao primarna grana privrede u Kubi. Mnogi zvaničnici iz Kube govore

kako je turizam „srce kubanske privrede“, a turizam je jedan od glavih preokupacija kubanske organizacije za razvoj. Oko 1,9 miliona turista

posjetilo je Kubu 2003. godine, što je privredu obogatilo za 2,1 milijardu dolara. Većina turista dolazi iz Kanade i zemalja Evropske

unije. U popularne turističke destinacije spadaju Varadero, Kajo Koko i Havana.”

Prilog 71. Kuba: privreda i razvoj223

8.5. Libija

Nekada jedna od najsiromašnijih zemalja, Libija je, prije svrgavanja Moamera el Gadafija dostigla status ekonomski razvijene afričke zemlje i nacije sa respektabilnim standardom. Ne ulazeći u političke interese i vojne razloge, kao ni u medijsku propagandu i mešetarije koje su pratile sunovrat libijske ekonomije u posljednjih nekoliko godina, ovdje ćemo ukratko apostrofirati neke zanimljive činjenice koje pokazuju do kog stepena je Libija faktički bila razvijena. Danas je to razorena ekonomija i ruinirano društvo.

ŽIVOT U LIBIJI ZA VRIJEME VLADAVINE

MOAMERA EL GADAFIJA

„Prema sistemu koji je Gadafi razvio dolaskom na vlast, obrazovanje i zdravstvena zaštita su bili besplatni u Libiji. Prije dolaska Gadafija na

vlast, samo 25 odsto stanovništva bilo je pismeno. Danas 83 odsto Libijaca čita i piše, a 25 odsto ima fakultetsku diplomu.

Ukoliko bi neki građanin odabrao da se bavi zemljoradnjom, od države bi dobio kuću sa zemljom, poljoprivrednu opremu, sjeme i goveda,

kako bi započeo biznis i sve to bespovratno.


192

Malo je poznato da u Libiji nisu postojali računi za struju, a nisu postojale ni kamate na kredite u bankama koje su sve bile državne.

Gadafiju je najviše zamijerano da krši ljudska prava u Libiji, a malo je poznato da je naredio da dok god svaki Libijac ne dobije kuću neće ni njegova porodica. Tako je Gadafijev otac preminuo, a da je još uvijek

živio u šatoru. Gadafi je izlazio u susret mladencima. Tako je svaki mladi bračni par

dobijao od države po 50.000 američkih dolara kako bi kupio stan i zasnovao porodicu.

Ukoliko bi Libijac poželio da se školuje u inostranstvu ili bi mu bilo neophodno liječenje van granica zemlje, imao bi novčanu pomoć

države koja bi plaćala sve troškove i još bi davala po 2.300 američkih dolara za smještaj i prevoz.

Država je čak participirala i u kupovini kola, inače jeftinijih nego u Evropi, pa je subvencionisala kupovinu sa 50 odsto učešća.

A kad se već kupe kola, sa benzinom nema problema jer je gorivo u Libiji koštalo 0,14 dolara za litar, što je bilo jeftinije od vode. I hljeb je

bio praktično besplatan sa cijenom od 0,15 dolara za 40 (!) vekni. Gadafi je znao da je za pustinjsku zemlju voda najbitnija pa je

napravio veliki vodovod kroz Saharu koji je spojio Tripoli, Bengazi i Sirt i tako omogućio nesmetano snabdijevanje, ali i porast gradske

populacije. Na žalost, tokom bombardovanja NATO je dobrim dijelom ovaj vodovod uništio.

Libiju je ostavio bez ikakvog spoljnog duga sa deviznim rezervama od 150 milijardi dolara, koje su, istina, sa početkom revolucije zamrznute

širom svijeta. Svaki Libijac koji nije mogao da nađe zaposlenje po završetku

školovanja dobijao je novčanu pomoć u visini plate predviđene za tu vrstu zanimanja. Dok su za svako rođeno dijete žene dobijale po 5.000

američkih dolara. Dio novca zarađen prodajom nafte, glavnog izvoznog artikla zemlje,

slivao se na račune svih građana Libije. Kada je Gadafi došao na vlast, istina prevratom, 1969. godine, Libija

je bila jedna od najsiromašnijih zemalja na svijetu. Prije nego je zapao u probleme sa ustanicima Libijci su spadali u narode sa najvišim

standardom u Africi.“

Prilog 72. Libija u doba vladavine predsjednika Gadafija224

8.6. Zimbabve i problem hiperinflacije

Kratak, zanimljiv, ali ne i usamljen primjer šta zapravo predstavlja pojam „hiperinflacija“. Naime, Zimbabve je u junu 2015. godine napustio svoju nacionalnu valutu i prešao na američki dolar. Posljednja novčanica koju je


193

odštampala zimbabveanska banka iznosila je nevjerovatnih 100 biliona zimbabveanskih dolara.225

ZIMBABVE: FINANSIJSKA KRIZA I HIPERINFLACIJA

„Zimbabveanski dolar je dostigao nivo hiperinflacije od 500 milijardi procenata još 2008. godine, nakon čega je postao potpuno devalviran. Zimbabve se 2009. godine okrenuo devizama poput američkog dolara i južnoafričkog randa. Na vrhuncu ekonomske krize u zemlji, prosječan

stanovnik Zimbabvea je u kupovinu osnovnih proizvoda morao da krene "naoružan" džakovima u kojima je nosio novac za plaćanje, s

obzirom da su cijene rasle najmanje dva puta dnevno. ...Ovaj proces će značiti i konačni kraj lokalne valute, a stanovnici

Zimbabvea imaće rok do septembra da predaju svoje stare novčanice, koje neki ljudi već prodaju turistima kao suvenire. Najviša, i posljednja

novčanica koju je zimbabveanska banka odštampala iznosila je 100 biliona dolara. Za te pare jedan stanovnik ove zemlje 2008. godine

mogao je da kupi nedjeljnu kartu za javni prevoz. Ekonomska situacija u Zimbabveu počela je naglo da se pogoršava

početkom minule decenije, kada je predsjednik Mugabe naredio oduzimanje zemlje farmerima koji su mahom bili porijeklom iz Velike

Britanije i nekih drugih evropskih zemalja. Takva politika izazvala je pad povjerenja investitora, a proizvodnja u

Zimbabveu je drastično opala, posebno nakon uvođenja međunarodnih sankcija toj zemlji. Sve je rezultiralo potpunim kolapsom monetarnog

sistema i pojavom hiperinflacije koja je u potpunosti devalvirala domaću valutu.“

Prilog 73. Zimbabve: finansijska kriza i hiperinflacija226


194

ANEKS Aneks, tabela 1. GDP, tržišne cijene, u tekućim USD (mlrd. USD)

United States 17419.00 Bahrain 33.85 China 10354.83 Congo, Dem. Rep. 33.12 Japan 4601.46 Bolivia 33.00 Germany 3868.29 Cameroon 32.05 United Kingdom 2988.89 Latvia 31.29 France 2829.19 Paraguay 30.88 Brazil 2346.08 Trinidad and Tobago 28.88 Italy 2141.16 Zambia 27.07 India 2048.52 Uganda 27.00 Russian Federation 1860.60 Estonia 26.49 Canada 1785.39 El Salvador 25.16 Australia 1454.68 Cyprus 23.23 Korea, Rep. 1410.38 Afghanistan 20.04 Spain 1381.34 Nepal 19.77 Mexico 1294.69 Honduras 19.39 Indonesia 888.54 Bosnia and Herzegovina 18.29 Netherlands 879.32 Gabon 18.18 Turkey 798.43 Brunei Darussalam 17.10 Saudi Arabia 746.25 Iceland 17.04 Switzerland 701.04 Papua New Guinea 16.93 Sweden 571.09 Cambodia 16.78 Nigeria 568.51 Georgia 16.53 Poland 544.97 Mozambique 15.94 Argentina 537.66 Botswana 15.81 Belgium 531.55 Senegal 15.66 Norway 499.82 Equatorial Guinea 15.53 Austria 436.89 Zimbabwe 14.20 Iran, Islamic Rep. 425.33 Congo, Rep. 14.18 Thailand 404.82 Chad 13.92 United Arab Emirates 399.45 Jamaica 13.89 Colombia 377.74 South Sudan 13.28 South Africa 350.09 Albania 13.21 Denmark 342.36 Namibia 13.00 Malaysia 338.10 West Bank and Gaza 12.74 Singapore 307.86 Mauritius 12.63 Israel 305.67 Burkina Faso 12.54 Hong Kong SAR, China 290.90

Mali 12.04

Egypt, Arab Rep. 286.54 Mongolia 12.02 Philippines 284.78 Lao PDR 12.00 Finland 272.22 Nicaragua 11.81 Chile 258.06 Armenia 11.64 Ireland 250.81 Macedonia, FYR 11.32


195

Pakistan 243.63 Madagascar 10.59 Greece 235.57 Benin 9.58 Portugal 230.12 Tajikistan 9.24 Iraq 223.51 Haiti 8.71 Kazakhstan 217.87 Bahamas, The 8.51 Algeria 213.52 Niger 8.17 Qatar 210.11 Moldova 7.96 Czech Republic 205.27 Rwanda 7.89 Peru 202.60 Kyrgyz Republic 7.40 Romania 199.04 Guinea 6.62 Vietnam 186.20 Somalia 5.71 Bangladesh 172.89 Suriname 5.21 Kuwait 163.61 Mauritania 5.06 Hungary 138.35 Sierra Leone 4.84 Ukraine 131.81 Montenegro 4.59 Morocco 110.01 Fiji 4.53 Ecuador 100.92 Togo 4.52 Slovak Republic 100.25 Swaziland 4.41 Oman 81.80 Barbados 4.35 Sri Lanka 78.82 Malawi 4.26 Belarus 76.14 Guyana 3.10 Azerbaijan 75.20 Burundi 3.09 Sudan 73.81 Maldives 3.06 Luxembourg 64.87 Lesotho 2.18 Myanmar 64.33 Liberia 2.01 Dominican Republic 64.14 Bhutan 1.96 Uzbekistan 62.64 Cabo Verde 1.87 Kenya 60.94 Central African Republic 1.72 Guatemala 58.83 Belize 1.70 Uruguay 57.47 Djibouti 1.59 Croatia 57.11 Seychelles 1.42 Bulgaria 56.72 Timor-Leste 1.42 Ethiopia 55.61 St. Lucia 1.40 Macao SAR, China 55.50 Antigua and Barbuda 1.22 Costa Rica 49.55 Solomon Islands 1.16 Slovenia 49.49 Guinea-Bissau 1.02 Tunisia 48.61 Grenada 0.91 Lithuania 48.35 St. Kitts and Nevis 0.85 Tanzania 48.06 Vanuatu 0.81 Turkmenistan 47.93 Samoa 0.80

Panama

46.21 St. Vincent and the Grenadines 0.73

Lebanon 45.73 Comoros 0.62 Serbia 43.87 Dominica 0.52 Libya 41.14 Tonga 0.43 Ghana 38.62 Sao Tome and Principe 0.34 Jordan 35.83 Micronesia, Fed. Sts. 0.32 Cote d'Ivoire 34.25 Palau 0.25 Bahrain 33.85 Marshall Islands 0.19

Izvor: World Bank, 2016 (http://wdi.worldbank.org/table/4.2)


196

Aneks, tabela 2. GDP per capita (tekući USD), 2014. godina

Luxembourg 116,664.3 Macedonia, FYR 5,455.6

Norway 97,307.4 Iran, Islamic Rep. 5,442.9

Qatar 96,732.4 Jordan 5,422.6

Macao SAR, China 96,038.1 Namibia 5,408.2

Switzerland 85,594.3 Fiji 5,112.3

Australia 61,925.5 Jamaica 5,104.8

Denmark 60,707.2 Belize 4,831.2

Sweden 58,938.8 Bosnia and Herzegovina

4,790.0

Singapore 56,284.6 Paraguay 4,712.8

United States 54,629.5 Albania 4,564.4

Ireland 54,374.4 Tunisia 4,420.7

Netherlands 52,172.2 Samoa 4,172.2

Iceland 52,004.5 Mongolia 4,129.4

Austria 51,190.8 El Salvador 4,120.0

Canada 50,235.4 Tonga 4,114.0

Finland 49,823.7 Guyana 4,053.9

Germany 47,821.9 Armenia 3,873.5

Belgium 47,352.9 Tuvalu 3,826.9

United Kingdom 46,332.0 Sri Lanka 3,819.2

United Arab Emirates 43,962.7 Guatemala 3,673.1

Kuwait 43,593.7 Georgia 3,670.0

France 42,732.6 Cabo Verde 3,641.1

Brunei Darussalam 40,979.6 Marshall Islands 3,529.7

Hong Kong SAR, China 40,169.5 Indonesia 3,491.9

Israel 37,208.0 Swaziland 3,477.1

Japan 36,194.4 Nigeria 3,203.3

Italy 34,908.5 Egypt, Arab Rep. 3,198.7

Spain 29,767.4 Morocco 3,190.3

Korea, Rep. 27,970.5 Vanuatu 3,148.0

Cyprus 27,194.4 Congo, Rep. 3,147.1

Bahrain 24,855.2 Bolivia 3,124.1

Saudi Arabia 24,161.0 Ukraine 3,082.5

Slovenia 23,999.1 Micronesia, Fed. 3,057.1


197

Sts.

Bahamas, The 22,217.5 West Bank and Gaza

2,965.9

Portugal 22,132.2 Philippines 2,872.5

Greece 21,498.4 Bhutan 2,560.5

Trinidad and Tobago 21,323.8 Honduras 2,434.8

Estonia 20,161.6 Papua New Guinea 2,268.2

Czech Republic 19,529.8 Moldova 2,238.9

Oman 19,309.6 Vietnam 2,052.3

Equatorial Guinea 18,918.3 Uzbekistan 2,036.7

Slovak Republic 18,501.2 Solomon Islands 2,024.2

Uruguay 16,806.8 Nicaragua 1,963.1

Lithuania 16,506.9 Sudan 1,875.8

Latvia 15,719.2 Djibouti 1,813.6

Seychelles 15,543.2 Sao Tome and Principe

1,810.7

St. Kitts and Nevis 15,510.4 Lao PDR 1,793.5

Barbados 15,366.3 Zambia 1,721.6

Chile 14,528.3 India 1,581.5

Poland 14,342.9 Cote d'Ivoire 1,545.9

Hungary 14,028.7 Kiribati 1,509.5

Croatia 13,475.3 Ghana 1,441.6

Antigua and Barbuda 13,432.1 Cameroon 1,407.4

Russian Federation 12,735.9 Kenya 1,358.3

Kazakhstan 12,601.7 Pakistan 1,316.6

Argentina 12,509.5 Mauritania 1,275.0

Panama 11,948.9 Kyrgyz Republic 1,269.1

Palau 11,879.7 Myanmar 1,203.8

Brazil 11,384.4 Timor-Leste 1,169.0

Malaysia 11,307.1 South Sudan 1,115.1

Gabon 10,772.1 Tajikistan 1,114.0

Turkey 10,515.0 Cambodia 1,094.6

Costa Rica 10,415.4 Bangladesh 1,086.8

Mexico 10,325.6 Senegal 1,067.1

Lebanon 10,057.9 Lesotho 1,034.2

Mauritius 10,016.6 Chad 1,024.7

Romania 9,996.7 Tanzania 955.1

Suriname 9,680.1 Zimbabwe 931.2


198

Turkmenistan 9,031.5 Benin 903.5

Grenada 8,573.7 Haiti 824.2

Belarus 8,040.0 Sierra Leone 766.0

Colombia 7,903.9 Uganda 714.6

Azerbaijan 7,884.2 Burkina Faso 713.1

Bulgaria 7,851.3 Mali 704.5

St. Lucia 7,647.5 Nepal 701.7

Maldives 7,635.5 Rwanda 695.7

China 7,590.0 Togo 635.0

Montenegro 7,378.5 Afghanistan 633.6

Dominica 7,244.5 Mozambique 585.6

Botswana 7,123.3 Ethiopia 573.6

St. Vincent and the Grenadines

6,668.9 Guinea-Bissau 567.8

Libya 6,573.4 Somalia 542.6

Peru 6,541.0 Guinea 539.6

South Africa 6,482.8 Liberia 457.9

Iraq 6,420.4 Madagascar 449.4

Ecuador 6,345.8 Congo, Dem. Rep. 442.3

Dominican Republic 6,163.6 Niger 427.4

Serbia 6,152.9 Central African Republic

358.5

Thailand 5,977.4 Burundi 286.0

Algeria 5,484.1 Malawi 255.0

Izvor: World Bank, 2016

(http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD/)


199

Aneks, tabela 3. GNI per capita, PPP (tekući internac. $), 2014. godina

Qatar 134,420 St. Vincent and the Grenadines 10,730

Macao SAR, China 120,140 St. Lucia 10,540

Singapore 80,270 Dominica 10,480

Kuwait 79,850 Sri Lanka 10,370

United Arab Emirates 67,720 Egypt, Arab Rep. 10,260

Norway 66,330 Indonesia 10,190

Luxembourg 65,040 Albania 10,180

Hong Kong SAR, China 56,570 Bosnia and Herzegovina 10,010

United States 55,860 Namibia 9,810

Netherlands 48,260 Jamaica 8,640

Germany 46,850 Ukraine 8,560

Sweden 46,750 Paraguay 8,470

Denmark 46,210 Philippines 8,450

Austria 45,930 Armenia 8,450

Canada 43,360 Fiji 8,410

Belgium 43,220 El Salvador 8,000

Australia 42,760 Swaziland 7,880

Ireland 42,270 Georgia 7,510

Finland 39,940 Morocco 7,290

France 39,610 Bhutan 7,280

United Kingdom 39,040 Guatemala 7,250

Japan 37,920 Bolivia 6,290

New Zealand 34,970 Cabo Verde 6,200

Italy 34,700 Uzbekistan 5,830

Korea, Rep. 34,620 Nigeria 5,710

Spain 33,080 India 5,630

Israel 32,830 Samoa 5,610

Trinidad and Tobago 31,970 Moldova 5,500

Slovenia 29,920 Tuvalu 5,410

Cyprus 29,800 Vietnam 5,350

Czech Republic 28,020 Tonga 5,270

Portugal 28,010 Congo, Rep. 5,200

Slovak Republic 26,820 Pakistan 5,090


200

Estonia 26,330 Timor-Leste 5,080

Lithuania 25,490 Lao PDR 5,060

Seychelles 24,780 West Bank and Gaza 5,000

Malaysia 24,770 Nicaragua 4,790

Russian Federation 24,710 Marshall Islands 4,700

Poland 23,930 Honduras 4,570

Hungary 23,630 Sudan 3,920

Latvia 22,690 Ghana 3,900

St. Kitts and Nevis 22,600 Mauritania 3,710

Bahamas, The 22,290 Zambia 3,690

Kazakhstan 21,710 Micronesia, Fed. Sts. 3,590

Chile 21,580 Kiribati 3,340

Antigua and Barbuda 21,370 Bangladesh 3,330

Croatia 20,500 Kyrgyz Republic 3,220

Uruguay 20,220 Lesotho 3,150

Panama 19,930 Sao Tome and Principe 3,140

Romania 19,020 Cote d'Ivoire 3,130

Turkey 18,980 Cambodia 3,080

Mauritius 18,150 Vanuatu 3,030

Equatorial Guinea 17,660 Cameroon 2,950

Belarus 17,610 Kenya 2,940

Lebanon 17,590 Papua New Guinea 2,790

Gabon 17,200 Tajikistan 2,660

Suriname 17,040 Tanzania 2,510

Azerbaijan 16,910 Nepal 2,410

Mexico 16,640 Senegal 2,300

Bulgaria 16,260 Chad 2,070

Botswana 16,030 Solomon Islands 2,020

Libya 16,000 Benin 2,020

Brazil 15,590 Afghanistan 2,000

Iraq 15,030 South Sudan 1,800

Thailand 14,870 Sierra Leone 1,770

Montenegro 14,530 Haiti 1,730

Turkmenistan 14,520 Uganda 1,720

Costa Rica 14,420 Zimbabwe 1,650

Palau 14,280 Rwanda 1,630

Algeria 13,880 Burkina Faso 1,600


201

China 13,170 Mali 1,510

Colombia 12,910 Ethiopia 1,500

Macedonia, FYR 12,800 Comoros 1,430

South Africa 12,700 Madagascar 1,400

Dominican Republic 12,600 Guinea-Bissau 1,380

Serbia 12,150 Togo 1,290

Jordan 11,910 Guinea 1,130

Grenada 11,720 Mozambique 1,120

Peru 11,440 Niger 910

Ecuador 11,190 Malawi 790

Mongolia 11,120 Burundi 770

Tunisia 11,020 Liberia 700

Maldives 10,920 Congo, Dem. Rep. 650

Central African Republic 600



202

Aneks, tabela 4. Budžetska sredstva namijenjena obrazovanju (u % GDP, 2011.)

Central African Republic

1.2 Mali 4.6

Monaco 1.6 Hungary 4.6

Lebanon 1.6 Bhutan 4.7

Sri Lanka 2.0 Rwanda 4.7

Pakistan 2.2 Germany 4.8

Chad 2.3 Belarus 4.8

San Marino 2.4 Spain 4.8

Azerbaijan 2.4 Poland 4.9

Liechtenstein 2.6 Latvia 4.9

Peru 2.7 Paraguay 5.0

Sierra Leone 2.7 Switzerland 5.0

Macao SAR, China 2.7 Argentina 5.0

Uganda 2.7 Cabo Verde 5.0

Georgia 2.7 Estonia 5.1

Madagascar 2.8 Australia 5.1

Guatemala 2.9 Portugal 5.1

Cameroon 3.1 Mexico 5.1

Guinea 3.1 Thailand 5.2

Romania 3.1 Lithuania 5.2

Singapore 3.1 United States 5.2

Armenia 3.1 Canada 5.3

Andorra 3.2 Malawi 5.4

Panama 3.3 Mongolia 5.5

Indonesia 3.4 France 5.5

Mauritius 3.4 Netherlands 5.5

El Salvador 3.4 Slovenia 5.6

Hong Kong SAR, China

3.4 Austria 5.6

Guyana 3.6 Israel 5.6

Seychelles 3.6 United Kingdom 5.8


203

Bulgaria 3.7 Ireland 5.9

Brunei Darussalam 3.7 Malaysia 5.9

Japan 3.8 South Africa 6.0

Mauritania 3.8 Burundi 6.0

India 3.9 Aruba 6.0

Gambia, The 3.9 Brazil 6.1

Tajikistan 3.9 Ukraine 6.2

Slovak Republic 4.0 Jamaica 6.3

Iran, Islamic Rep. 4.1 Belgium 6.4

Chile 4.1 Finland 6.5

Afghanistan 4.1 Sweden 6.5

Italy 4.1 Norway 6.6

Croatia 4.2 Maldives 6.8

Niger 4.2 Kyrgyz Republic 6.8

Czech Republic 4.3 Bolivia 6.9

St. Lucia 4.3 Iceland 7.0

Ecuador 4.3 New Zealand 7.1

Fiji 4.3 Cyprus 7.2

Uruguay 4.4 Swaziland 7.8

Togo 4.4 Malta 8.0

Colombia 4.5 Ghana 8.1

Burkina Faso 4.5 Denmark 8.5

Serbia 4.5 Moldova 8.6

Timor-Leste 9.5

Izvor: World Bank, 2016

(http://data.worldbank.org/indicator/SE.XPD.TOTL.GD.ZS?order=wbapi_data_value_2011+wbapi_data_value+wbapi_data_value-first&sort=asc)


204

Aneks, tabela 5. Stopa smrtnosti djece mlađe od 5 godina (na 1000 stanovnika), 2015.

Luxembourg 2 Samoa 18

Iceland 2 Jordan 18

Finland 2 St. Vincent and the Grenadines

18

Norway 3 Trinidad and Tobago 20

Slovenia 3 Honduras 20

Japan 3 Paraguay 21

Singapore 3 West Bank and Gaza 21

Cyprus 3 Dominica 21

Andorra 3 Kyrgyz Republic 21

San Marino 3 Suriname 21

Estonia 3 Ecuador 22

Sweden 3 Vietnam 22

Korea, Rep. 3 Nicaragua 22

Czech Republic 3 Fiji 22

Monaco 4 Mongolia 22

Denmark 4 Egypt, Arab Rep. 24

Austria 4 Cabo Verde 25

Italy 4 Korea, Dem. Rep. 25

Portugal 4 Algeria 26

Ireland 4 Tuvalu 27

Germany 4 Indonesia 27

Netherlands 4 Vanuatu 28

Australia 4 Morocco 28

Switzerland 4 Philippines 28

Israel 4 Solomon Islands 28

Spain 4 Cambodia 29

Belgium 4 Guatemala 29

United Kingdom 4 Dominican Republic 31

France 4 Azerbaijan 32

Croatia 4 Iraq 32

Greece 5 Bhutan 33

Belarus 5 Micronesia, Fed. Sts. 35

Montenegro 5 Nepal 36


205

Canada 5 Marshall Islands 36

Lithuania 5 Bangladesh 38

Poland 5 Bolivia 38

Bosnia and Herzegovina

5 Uzbekistan 39

Cuba 6 Guyana 39

Macedonia, FYR 6 South Africa 41

New Zealand 6 Rwanda 42

Hungary 6 Yemen, Rep. 42

Bahrain 6 Botswana 44

Malta 6 Tajikistan 45

United States 7 Congo, Rep. 45

Serbia 7 Namibia 45

United Arab Emirates

7 Eritrea 47

Malaysia 7 Senegal 47

Slovak Republic 7 Sao Tome and Principe 47

Latvia 8 India 48

Qatar 8 Tanzania 49

Antigua and Barbuda 8 Kenya 49

Chile 8 Madagascar 50

Lebanon 8 Myanmar 50

Maldives 9 Gabon 51

Kuwait 9 Turkmenistan 51

Ukraine 9 Timor-Leste 53

Russian Federation 10 Uganda 55

Costa Rica 10 Kiribati 56

Sri Lanka 10 Papua New Guinea 57

Uruguay 10 Ethiopia 59

Brunei Darussalam 10 Swaziland 61

Bulgaria 10 Ghana 62

St. Kitts and Nevis 11 Malawi 64

China 11 Zambia 64

Romania 11 Djibouti 65

Oman 12 Lao PDR 67

Grenada 12 Gambia, The 69

Georgia 12 Haiti 69

Bahamas, The 12 Liberia 70


206

Thailand 12 Sudan 70

Argentina 13 Zimbabwe 71

Syrian Arab Republic

13 Comoros 74

Barbados 13 Togo 78

Mexico 13 Mozambique 79

Libya 13 Pakistan 81

Mauritius 14 Burundi 82

Turkey 14 Mauritania 85

Seychelles 14 Cameroon 88

Albania 14 Burkina Faso 89

Tunisia 14 Lesotho 90

Armenia 14 Afghanistan 91

Kazakhstan 14 Guinea-Bissau 93

St. Lucia 14 South Sudan 93

Saudi Arabia 15 Cote d'Ivoire 93

Venezuela, RB 15 Guinea 94

Iran, Islamic Rep. 16 Equatorial Guinea 94

Jamaica 16 Niger 96

Moldova 16 Congo, Dem. Rep. 98

Colombia 16 Benin 100

Brazil 16 Nigeria 109

Palau 16 Mali 115

Belize 17 Sierra Leone 120

Tonga 17 Central African Republic

130

El Salvador 17 Somalia 137

Peru 17 Chad 139

Panama 17 Angola 157

Izvor: World Bank, 2016 (http://data.worldbank.org/indicator/SH.DYN.MORT)


207

Aneks, tabela 6. Stopa siromaštva prema međunarodnoj granici siromaštva (u %; 2011. PPP)

Poverty rates at international poverty lines

Referenceyear

Population below $1.90 a day

Populationbelow $3.10 a day

Albania 2012 <2 6.8

Angola 2008 30.1 54.5

Armenia 2013 2.4 17.0

Azerbaijan 2005 <2 <2

Bangladesh 2010 43.7 77.6

Bolivia 2013 7.7 13.4

Botswana 2009 18.2 35.7

Brazil 2013 4.9 9.1

Bulgaria 2012 2.0 4.7

Burkina Faso 2009 55.3 80.5

Burundi 2006 77.7 92.2

Cameroon 2007 29.3 54.3

Chad 2011 38.4 64.8

Chile 2013 <2 2.1

Colombia 2013 6.1 13.8

Costa Rica 2013 <2 4.0

Croatia 2011 <2 <2

Czech Republic 2012 <2 <2

Côte d'Ivoire 2008 29.0 55.1

Ecuador 2013 4.4 11.6

Estonia 2012 <2 <2

Ethiopia 2010 33.5 71.3

Georgia 2013 11.5 28.6

Ghana 2005 25.2 49.0

Guatemala 2011 11.5 26.5

Haiti 2012 53.9 71.0

Honduras 2013 18.9 34.6

Hungary 2012 <2 <2

India 2011 21.3 58.0

Indonesia 2010 15.9 46.3

Jordan 2010 <2 <2

Kazakhstan 2013 <2 <2

Kenya 2005 33.6 58.9


208

Latvia 2012 <2 <2

Lesotho 2010 59.7 77.3

Liberia 2007 68.6 89.6

Lithuania 2012 <2 <2

Macedonia, FYR 2008 <2 8.7

Madagascar 2010 81.8 92.9

Malaysia 2009 <2 2.7

Maldives 2009 5.6 17.9

Mali 2009 49.3 77.7

Mauritius 2012 <2 3.0

Mongolia 2012 <2 4.0

Mozambique 2008 68.7 87.5

Namibia 2009 22.6 45.7

Nepal 2010 15.0 48.4

Nicaragua 2009 10.8 25.2

Nigeria 2009 53.5 76.5

Pakistan 2010 8.3 45.0

Peru 2013 3.7 9.7

Philippines 2012 13.1 37.6

Poland 2012 <2 <2

Romania 2012 <2 4.1

Rwanda 2010 60.3 80.7

Senegal 2011 38.0 66.3

Sierra Leone 2011 52.3 80.0

Slovak Republic 2012 <2 <2

Slovenia 2012 <2 <2

Sri Lanka 2012 <2 14.0

Tajikistan 2009 4.7 23.4

Tanzania 2011 46.6 76.1

Thailand 2012 <2 <2

Tunisia 2010 <2 8.4

Turkey 2012 <2 3.1

Uzbekistan 2003 66.8 87.8



209

Aneks, tabela 7. Ulazni tokovi SDI, svijet i grupacije zemalja

Region/economy 1990 2000 2010 2011 2012 2013 2014

World 204 895.9 1 363 215.3 1 328 102.5 1 563 748.9 1 402 886.6 1 467 233.0 1 228 262.5 Developed economies 170 203.0 1 125 225.0 673 199.0 827 350.7 678 729.9 696 853.5 498 761.7 Europe 102 666.4 713 538.3 404 843.3 489 657.1 400 723.3 325 533.2 288 765.9 European Union 95 560.5 686 883.5 358 644.1 444 824.3 364 767.2 333 084.1 257 566.5 France 16 506.2 27 495.0 13 889.2 31 641.9 16 978.8 42 892.3 15 191.1 Germany 2 962.4 198 276.5 65 642.4 67 514.6 20 316.2 18 192.7 1 830.9 United Kingdom 30 461.1 121 897.7 58 954.3 41 803.1 59 374.7 47 675.3 72 241.0 Other developed Europe 7 105.9 26 654.8 46 199.2 44 832.8 35 956.1 - 7 550.9 31 199.4 Switzerland 5 483.9 19 255.3 28 744.2 28 309.1 15 988.9 - 22 555.2 21 914.3 North America 56 004.3 380 802.1 226 449.4 269 531.3 208 945.9 301 333.2 146 261.0 Canada 7 582.3 66 795.1 28 400.4 39 669.3 39 265.9 70 565.2 53 864.0 United States 48 422.0 314 007.0 198 049.0 229 862.0 169 680.0 230 768.0 92 397.0 Other developed economies 11 532.3 30 884.6 41 906.3 68 162.3 69 060.7 69 987.2 63 734.9 Australia 7 904.4 14 191.0 36 443.3 57 050.1 55 802.4 54 239.1 51 854.2 Japan 1 806.0 8 322.7 - 1 251.8 - 1 758.3 1 731.5 2 303.7 2 089.8 New Zealand 1 684.8 1 346.6 1 026.1 4 033.8 3 423.9 1 585.2 3 391.3 Developing economies 34 622.0 232 217.9 579 890.6 639 135.2 639 021.5 670 789.9 681 386.7 Africa 2 845.2 9 624.4 44 072.2 47 705.0 56 435.4 53 968.7 53 912.1 Asia 22 907.5 142 787.8 401 851.2 425 308.2 400 839.6 427 879.2 465 285.2 East and S.-East Asia 21 898.3 134 305.3 306 975.4 327 413.4 320 563.3 347 536.8 381 046.8 East Asia 9 077.5 111 790.5 201 824.6 233 878.0 212 428.3 221 449.8 248 179.6 China 3 487.1 40 714.8 114 734.0 123 985.0 121 080.0 123 911.0 128 500.0 South-East Asia 12 820.8 22 514.8 105 150.8 93 535.4 108 135.0 126 087.0 132 867.2 Singapore 5 574.7 15 515.3 55 075.8 48 001.7 56 659.2 64 793.2 67 523.0 South Asia 212.8 4 864.1 35 024.1 44 539.0 32 414.6 35 624.2 41 192.4 India 236.7 3 588.0 27 417.1 36 190.5 24 195.8 28 199.4 34 416.8 West Asia 796.4 3 618.4 59 851.7 53 355.8 47 861.7 44 718.1 43 046.0 Turkey 684.0 982.0 9 086.0 16 136.0 13 283.0 12 357.0 12 146.0 United Arab Emirates - 115.8 - 506.3 5 500.3 7 678.7 9 601.9 10 488.0 10 065.8 Latin America & Caribb. 8 536.8 79 632.6 131 727.1 163 867.7 178 049.3 186 150.6 159 404.9 South America 5 044.2 57 106.2 96 344.7 127 425.5 143 880.7 125 987.4 120 708.4 Argentina 1 836.0 10 418.3 11 332.7 10 839.9 15 323.9 11 301.0 6 612.0 Brazil 988.8 32 779.2 48 506.5 66 660.1 65 271.9 63 995.9 62 494.8 Central America 3 055.5 20 410.1 32 403.6 31 997.5 28 004.4 55 399.0 33 415.5 Mexico 2 633.2 18 303.1 26 083.0 23 375.9 18 950.8 44 626.7 22 794.7 Caribbean 437.1 2 116.3 2 978.8 4 444.7 6 164.2 4 764.1 5 281.1 Oceania 332.5 173.0 2 240.1 2 254.3 3 697.2 2 791.4 2 784.4 Transition economies 70.9 5 772.5 75 012.9 97 263.0 85 135.2 99 589.6 48 114.1 South-East Europe 67.0 342.1 4 600.3 7 890.3 3 561.9 4 739.8 4 698.3 Albania - 144.3 1 050.7 876.3 855.4 1 265.6 1 093.5 Bosnia and Herzegovina - 146.1 406.0 496.5 350.9 283.5 564.0 Montenegro - - 760.4 558.1 619.8 447.4 497.0 Serbia - 51.8 1 686.1 4 932.3 1 298.6 2 052.5 1 996.1 The FYR of Macedonia - - 212.5 478.8 142.9 334.9 348.0 CIS 3.9 5 299.1 69 598.7 88 324.4 80 662.1 93 900.8 42 136.6 Kazakhstan - 1 282.5 11 550.7 13 973.1 13 337.0 10 221.3 9 562.0 Russian Federation - 2 714.2 43 167.8 55 083.6 50 587.6 69 218.9 20 957.7 Least developed countries (LDCs) 566.2 4 019.4 23 774.2 21 851.9 23 524.4 22 326.8 23 239.3

Izvor: UNCTAD, FDI/TNC database (www.unctad.org/fdistatistics), 2015., Webtable 1.


210

Aneks, tabela 8. Ulazno stanje (kumulativ) SDI, svijet i grupacije zemalja

Region/economy 1990 1991 2000 2010 2014 World 2 197 767.7 2 472 868.7 7 202 348.3 19 607 406.5 26 038 824.1 Developed economies 1 687 651.6 1 924 493.4 5 476 613.0 12 789 149.6 17 003 802.2 Europe 932 578.6 1 029 167.5 2 263 007.4 7 910 159.1 10 049 259.2 European Union 885 533.3 977 081.9 2 144 798.3 7 108 302.7 9 171 795.2 France 104 267.9 116 664.9 184 215.0 630 710.4 729 147.2 Germany 226 551.8 252 057.3 271 613.2 716 704.2 743 511.5 United Kingdom 203 905.4 208 345.6 463 134.4 1 094 833.2 1 662 857.8 Other developed Europe 47 045.3 52 085.5 118 209.1 801 856.4 877 464.0 Switzerland 34 244.8 35 748.9 86 804.2 610 851.9 681 849.2 North America 652 444.2 786 161.9 2 995 950.6 4 014 166.3 6 041 199.6 Canada 112 843.2 117 024.9 212 715.6 591 873.3 631 315.6 United States 539 601.0 669 137.0 2 783 235.0 3 422 293.0 5 409 884.0 Other developed economies 102 628.8 109 164.0 217 655.0 864 824.2 913 343.4 Australia 80 364.4 81 538.4 121 685.8 527 063.6 564 608.2 Japan 9 850.0 12 297.0 50 322.0 214 879.7 170 615.1 New Zealand 7 938.4 10 760.6 24 956.6 61 138.6 76 790.9 Developing economies 510 107.4 548 147.0 1 669 811.7 6 088 657.4 8 310 054.6 Africa 60 678.2 65 165.6 153 745.5 586 498.6 709 174.0 Asia 340 241.6 362 479.7 1 052 754.4 3 891 137.3 5 679 670.4 East and S.-East Asia 302 285.5 322 047.9 953 634.5 3 018 000.4 4 618 718.6 East Asia 240 645.3 248 591.6 696 031.9 1 873 840.7 2 931 266.5 China 20 690.6 25 057.0 193 348.0 587 817.0 1 085 293.0 South-East Asia 61 640.2 73 456.3 257 602.6 1 144 159.7 1 687 452.1 Singapore 30 468.0 35 590.1 110 570.3 632 766.2 912 355.4 South Asia 6 795.1 7 138.3 29 834.3 268 267.9 350 970.7 India 1 656.8 1 731.8 16 339.0 205 580.2 252 331.4 West Asia 31 161.1 33 293.5 69 285.6 604 869.0 709 981.1 Turkey 11 150.3 11 960.3 18 812.0 187 016.0 168 645.0 United Arab Emirates 751.0 776.9 1 069.2 77 726.9 115 561.2 Latin America & Caribb. 107 187.1 118 421.0 460 991.2 1 594 781.9 1 893 553.5 South America 74 815.4 80 239.1 308 951.6 1 121 702.1 1 384 300.5 Argentina 9 084.6 11 523.6 67 600.5 88 455.5 114 076.0 Brazil 37 143.4 38 580.2 122 250.3 682 345.9 754 768.9 Central America 28 495.6 37 373.4 139 674.9 425 245.7 439 837.8 Mexico 22 424.0 30 790.0 121 691.0 363 768.7 337 973.6 Caribbean 3 876.0 808.5 12 364.7 47 834.2 69 415.3 Oceania 2 000.6 2 080.8 2 320.7 16 239.6 27 656.6 Transition economies 8.7 228.3 55 923.6 729 599.5 724 967.3 South-East Europe - - 786.5 43 465.2 55 113.8 Albania - - 246.8 3 254.9 4 465.7 Bosnia and Herzegovina - - - 6 708.9 7 383.4 Montenegro - - - 4 231.2 4 982.7 Serbia - - - 22 299.3 29 564.5 The FYR of Macedonia - - 539.7 4 350.6 5 140.2 CIS 8.7 228.3 54 374.9 677 784.1 657 612.2 Kazakhstan - - 10 077.7 82 647.8 129 244.2 Russian Federation - - 32 204.0 490 560.0 378 543.0 Least developed countries (LDCs) 11 046.1 12 567.0 37 094.5 143 322.7 221 524.0



211

Aneks, tabela 9. Izlazno stanje (kumulativ) SDI, svijet i grupacije zemalja

Region/economy 1990 2000 2010 2014

World 2 253 943.8 7 298 188.2 20 414 081.3 25 874 756.8 Developed economies 2 114 507.8 6 535 722.3 16 978 445.1 20 554 819.2 Europe 1 053 382.5 3 215 428.8 10 164 705.5 11 787 346.6 European Union 976 335.9 2 948 578.8 8 922 930.2 10 434 829.1 France 119 860.0 365 871.1 1 172 993.8 1 279 089.3 Germany 308 735.6 541 866.0 1 463 065.4 1 583 279.4 United Kingdom 229 306.8 923 366.5 1 635 791.4 1 584 146.6 Other developed Europe 77 046.6 266 850.0 1 241 775.4 1 352 517.5 Switzerland 66 087.1 232 160.9 1 041 312.9 1 130 614.7 North America 816 569.4 2 931 653.0 5 446 299.0 7 033 194.7 Canada 84 807.4 237 639.0 636 712.0 714 554.7 United States 731 762.0 2 694 014.0 4 809 587.0 6 318 640.0 Other developed economies 244 555.9 388 640.4 1 367 440.7 1 734 277.9 Australia 37 505.0 92 508.2 449 740.4 443 519.2 Japan 201 441.0 278 442.1 831 075.7 1 193 136.6 New Zealand 4 421.9 8 490.9 16 717.4 18 677.7 Developing economies 139 436.0 741 924.5 3 033 712.5 4 833 045.7 Africa 20 252.3 38 888.1 133 446.9 213 486.2 Asia 67 065.7 597 220.3 2 458 698.8 3 948 830.2 East and S.-East Asia 58 503.6 579 768.2 2 193 159.8 3 555 214.4 East Asia 49 032.3 495 205.5 1 599 434.2 2 709 545.8 China 4 455.0 27 768.4 317 210.6 729 584.7 South-East Asia 9 471.4 84 562.6 593 725.6 845 668.6 Singapore 7 808.4 56 755.2 458 649.9 576 395.8 South Asia 478.3 2 791.5 100 418.6 136 105.9 India 124.1 1 733.5 96 900.6 129 578.1 West Asia 8 083.8 14 660.6 165 120.4 257 509.9 Turkey 1 150.3 3 668.0 22 509.0 40 088.0 United Arab Emirates 14.3 1 938.0 55 559.9 66 297.5 Latin America & Caribb. 52 049.6 105 532.6 438 543.5 663 970.3 South America 49 201.0 95 861.0 321 507.6 518 205.2 Argentina 6 057.3 21 140.7 30 328.3 35 938.3 Brazil 41 044.1 51 946.2 191 349.2 316 339.5 Central America 2 792.6 8 599.5 114 649.1 138 867.7 Mexico 2 672.4 8 273.4 110 014.3 131 245.8 Caribbean 56.1 1 072.1 2 386.8 6 897.4 Oceania 68.3 283.5 3 023.3 6 759.0 Transition economies - 20 541.5 401 923.6 486 891.9 South-East Europe - 16.1 2 898.6 3 995.5 Albania - - 153.9 239.1 Bosnia and Herzegovina - - 195.0 207.7 Montenegro - - 374.9 421.7 Serbia - - 1 959.6 2 818.7 The FYR of Macedonia - 16.1 99.8 111.6 CIS - 20 407.5 398 177.2 481 382.2 Kazakhstan - 15.5 16 211.6 27 199.9


212

Russian Federation - 20 141.0 366 301.0 431 865.0 Least developed countries (LDCs) 1 088.5 2 672.6 16 061.2 32 489.5



213

Aneks, tabela 10. Ulazno stanje (kumulativ) SDI u % GDP, svijet i grupacije zemalja

Region/economy 1990 2000 2005 2010 2014

World 9.9 21.3 23.4 30.0 33.6 Developed economies 9.3 20.8 23.2 30.7 37.4 Europe 11.7 22.9 29.9 44.0 50.9 European Union 11.7 22.8 29.7 41.9 49.6 France 8.2 13.4 17.2 23.8 25.6 Germany 14.2 13.9 16.6 21.0 19.3 United Kingdom 18.6 29.8 35.2 45.4 56.5 Other developed Europe 12.2 26.0 34.6 78.2 71.2 Switzerland 13.3 31.9 41.8 105.2 95.8 North America 9.9 27.2 22.2 24.2 31.5 Canada 19.0 28.8 29.3 36.7 35.3 United States 9.0 27.1 21.5 22.9 31.1 Other developed economies 2.9 4.1 7.6 12.1 13.9 Australia 24.8 30.5 33.8 42.2 39.1 Japan 0.3 1.1 2.2 3.9 3.7 New Zealand 17.3 46.1 38.8 42.4 38.8 Developing economies 12.5 23.2 23.8 28.3 28.3 Africa 10.1 24.0 26.3 30.3 29.1 Asia 14.9 24.2 22.3 26.9 26.9 East and South-East Asia 23.0 32.9 28.7 31.0 30.4 East Asia 25.5 30.6 24.4 24.1 23.0 China 5.1 16.2 11.9 9.9 10.5 South-East Asia 16.8 41.2 45.5 58.5 68.1 Singapore 78.3 115.4 186.0 267.6 296.2 South Asia 1.3 4.0 6.0 10.5 11.7 India 0.5 3.4 5.2 12.0 12.3 West Asia 7.1 9.7 15.2 27.9 24.8 Turkey 5.5 7.1 14.8 25.6 20.9 United Arab Emirates 1.5 1.0 15.2 27.2 28.8 Latin America and the Caribbean

9.0 20.9 26.7 31.6 32.7

South America 8.9 22.0 25.7 29.9 33.2 Argentina 5.4 19.9 25.0 19.2 21.1 Brazil 7.8 18.6 20.3 30.9 32.1 Central America 8.8 18.5 27.3 35.3 29.5 Mexico 7.5 17.8 27.0 34.6 26.3 Caribbean 20.1 26.4 40.8 50.5 60.2 Oceania 38.5 28.6 36.7 57.1 44.5 Transition economies - 15.5 24.5 34.7 27.8 South-East Europe - 10.7 21.3 49.8 56.1 Albania - 6.8 12.5 27.3 33.7 Montenegro - - - 102.7 111.7 Serbia - - - 57.1 67.4 The FYR of Macedonia - 14.6 33.3 46.1 45.3 CIS - 15.5 24.5 33.8 26.3 Kazakhstan - 55.1 44.8 55.8 60.9


214

Russian Federation - 12.4 23.6 32.2 20.4 Least developed countries (LDCs)

4.5 18.2 23.0 21.6 23.7



215

Aneks, tabela 11. Vrijednost prekograničnih merdžera i akvizicija, svijet, prema sektorima privrede (procentualno učešće sektora)

Sector/industry 1990 2000 2010 2011 2012 2013 2014 Total 98 050 959 681 347 094 553 442 328 224 312 509 398 899 Primary 9 691 7 635 67 509 148 857 51 290 40 792 39 948 Agriculture, forestry and fishing 2 653 3 835 2 524 1 426 7 585 7 422 581 Mining, quarrying and petroleum 7 038 3 800 64 985 147 431 43 705 33 370 39 367 Manufacturing 41 406 224 910 133 155 202 289 112 211 116 404 145 911 Food, beverages and tobacco 6 008 40 973 34 762 48 340 18 509 46 041 30 994 Textiles, clothing and leather 495 1 804 546 4 199 2 233 4 535 2 891 Wood and wood products - 348 3 540 - 312 2 065 1 401 540 438 Paper and paper products 1 499 13 542 1 032 2 995 3 115 2 262 930 Publishing and printing 233 70 - 8 - 223 31 20 194 Coke, petroleum products and nuclear fuel

913 36 238 1 964 -1 479 -1 307 - 663 -9 368

Chemicals and chemical products 4 940 16 885 14 362 44 684 13 091 22 110 25 086 Pharmaceuticals 6 113 12 459 19 331 32 391 25 433 9 939 47 828 Rubber and plastic products 2 182 9 945 5 471 2 223 1 718 760 824 Metals and metal products 3 868 8 070 6 635 5 687 8 891 9 490 3 072 Electrical and electronic equipment

4 248 37 481 21 278 27 525 22 231 7 516 20 343

Motor vehicles and other transport equipment

7 422 23 411 8 644 4 299 6 913 1 234 508

Non-metallic mineral products 1 596 8 925 6 549 927 1 619 5 733 1 681 Machinery and equipment 1 615 4 913 6 349 14 251 1 285 5 296 12 474 Manufacture of furniture 236 739 139 135 121 21 65 Other manufacturing 386 5 915 6 412 14 270 6 927 1 571 7 952 Services 46 952 727 135 146 430 202 296 164 723 155 312 213 040 Electricity, gas and water 2 936 53 602 -6 784 21 100 11 923 9 988 17 836 Construction 304 3 214 10 642 3 062 2 253 3 174 2 345 Trade 3 345 17 913 7 195 15 285 12 730 -4 165 24 579 Accommodation and food service activities

4 405 14 284 1 907 1 494 - 501 4 537 16 825

Transportation and storage 1 870 12 223 10 690 16 009 10 401 5 708 10 381 Information and communication 11 332 413 908 19 213 24 934 34 875 31 079 -61 969 Finance 14 299 150 002 58 480 64 698 37 717 49 575 134 861 Business services 7 369 55 699 30 609 48 283 43 707 43 807 51 630 Public administration and defense - 117 1 073 1 380 2 910 3 602 4 078 4 322 Education 1 1 014 881 685 213 76 1 256 Health and social services 316 809 9 936 2 947 6 636 4 085 1 892 Arts, entertainment and recreation 453 3 164 1 565 726 971 1 591 6 312 Other service activities 437 231 715 164 196 1 780 2 769



216

Aneks, tabela 12. Zemlje prema kreditnom rejtingu (Standard & Poors, jan. 2016.)

Country Rating Outlook Date

Australia AAA Stable 2012-02-20

Canada AAA Stable 2012-02-20

Denmark AAA Stable 2012-02-20

Germany AAA Stable 2013-03-27

Hong Kong AAA Stable 2011-11-29

Liechtenstein AAA Stable 2011-11-29

Luxembourg AAA Stable 2013-08-12

Netherlands AAA Stable 2015-11-20

Norway AAA Stable 2011-11-29

Singapore AAA Stable 2011-11-29

Sweden AAA Stable 2012-10-24

Switzerland AAA Stable 2011-11-29

United Kingdom AAA Stable 2012-04-13

Finland AA+ Negative 2014-10-10

Austria AA+ Negative 2012-02-20

European Union AA+ Stable 2013-12-20

Guernsey AA+ Stable 2011-11-29

Isle of Man AA+ Stable 2011-11-29

United States AA+ Stable 2013-06-10

Abu Dhabi, UAE AA Stable 2012-02-20

Belgium AA Negative 2012-02-20

France AA Stable 2015-03-12

Kuwait AA Stable 2011-11-29

New Zealand AA Stable 2011-11-29

Qatar AA Stable 2011-11-29

Bermuda AA- Stable 2012-02-20

Chile AA- Positive 2012-12-26

China AA- Stable 2012-02-20

Czech Republic AA- Stable 2012-02-20

Estonia AA- Stable 2012-10-19

South Korea AA- Stable 2015-09-15

Taiwan AA- Stable 2011-11-29

Japan A+ Stable 2015-09-16

Saudi Arabia A+ Stable 2015-10-30

Israel A+ Stable 2011-11-29


217


Ireland A+ Stable 2015-06-05

Slovakia A+ Stable 2015-07-31

Oman A Negative 2011-11-29

Ras Al Khaimah, UAE A Stable 2011-11-29

Trinidad and Tobago A Stable 2011-11-29

Poland BBB+ Negative 2016-01-15

Andorra A- Negative 2012-02-20

Botswana A- Stable 2012-02-20

Curacao A- Stable 2012-02-20

Latvia A- Stable 2014-05-30

Lithuania A- Stable 2014-04-11

Malaysia A- Stable 2011-11-29

Slovenia A- Stable 2013-02-13

Aruba BBB+ Stable 2014-07-20

Kazakhstan BBB+ Negative 2014-05-13

Malta BBB+ Stable 2013-01-16

Mexico BBB+ Stable 2014-07-30

Peru BBB+ Stable 2013-08-19

Thailand BBB+ Stable 2011-11-29

Bahrain BBB- Negative 2012-02-20

Spain BBB+ Stable 2015-10-06

Bahamas BBB Stable 2012-02-20

Colombia BBB Stable 2013-04-24

Panama BBB Stable 2012-07-02

Philippines BBB Stable 2014-05-08

Azerbaijan BBB- Positive 2012-02-20

India BBB- Positive 2015-04-09

Italy BBB- Stable 2014-12-05

Montserrat BBB- Stable 2011-11-29

Morocco BBB- Stable 2011-11-29

Romania BBB- Stable 2014-05-16

South Africa BBB- Negative 2015-12-18

Uruguay BBB- Stable 2012-04-03

Iceland BBB Stable 2015-07-17

Brazil BB+ Negative 2015-09-09

Bulgaria BB+ Stable 2014-12-12

Russia BB+ Negative 2015-01-26

Barbados BB+ Negative 2012-02-20


218


Croatia BB+ Stable 2012-12-14

Indonesia BB+ Positive 2011-11-29

Turkey BB+ Negative 2013-03-27

Hungary BB+ Stable 2015-03-20

Costa Rica BB Stable 2012-02-20

Guatemala BB Negative 2011-11-29

Jordan BB Negative 2011-11-29

Macedonia BB Stable 2011-11-29

Portugal BB Positive 2015-03-20

Angola BB- Stable 2012-02-20

Bangladesh BB- Stable 2012-02-20

Bolivia BB- Positive 2012-02-20

Cyprus BB- Positive 2015-09-25

Dominican Republic BB- Stable 2015-05-20

El Salvador BB- Stable 2012-02-20

Gabon BB- Stable 2012-02-20

Georgia BB- Stable 2012-02-20

Mongolia BB- Stable 2011-11-29

Montenegro BB- Negative 2011-11-29

Nigeria BB- Stable 2011-11-29

Paraguay BB- Stable 2011-11-29

Serbia BB- Negative 2012-08-07

Suriname BB- Stable 2011-11-29

Tunisia BB- Negative 2013-02-20

Vietnam BB- Negative 2014-05-20

Albania B+ Stable 2012-02-20

Cape Verde B+ Stable 2012-02-20

Cook Islands B+ Negative 2012-02-20

Honduras B+ Positive 2012-06-08

Kenya B+ Stable 2011-11-29

Mozambique B+ Stable 2011-11-29

Papua New Guinea B+ Stable 2011-11-29

Senegal B+ Negative 2011-11-29

Sri Lanka B+ Positive 2011-11-29

Uganda B+ Stable 2011-11-29

Zambia B+ Stable 2011-11-29

Ecuador B Stable 2015-08-12

Benin B Stable 2012-02-20


219


Bosnia and Herzegovina B Negative 2012-02-20

Burkina Faso B Stable 2012-02-20

Cambodia B Stable 2012-02-20

Cameroon B Stable 2012-02-20

Fiji B Stable 2012-02-20

Ghana B Stable 2011-11-29

Lebanon B Stable 2011-11-29

Rwanda B Stable 2012-09-29

Belarus B- Positive 2013-04-17

Belize B- Negative 2012-02-20

Egypt B- Positive 2013-11-15

Pakistan B- Positive 2011-11-29

Jamaica CCC+ Negative 2013-03-07

Venezuela CCC Negative 2015-02-09

Ukraine B- Stable 2015-10-19

Greece CCC- Negative 2015-06-29

Argentina SD Negative 2014-06-17

Grenada SD Negative 2013-03-13

Puerto Rico D Negative 2015-08-03

https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_credit_rat


220

Aneks, tabela 13. Kreditni rejting: Standard & Poor's (gradacija) Investment Grade

AAA An obligor rated 'AAA' has extremely strong capacity to meet its financial commitments. 'AAA' is the highest issuer credit rating assigned by Standard & Poor's.

AA

An obligor rated 'AA' has very strong capacity to meet its financial commitments. It differs from the highest-rated obligors only to a small degree. Includes: AA+: equivalent to Moody's Aa1 (high quality, with very low credit risk, but susceptibility to long-term risks appears somewhat greater) AA: equivalent to Aa2 AA-: equivalent to Aa3

A

An obligor rated 'A' has strong capacity to meet its financial commitments but is somewhat more susceptible to the adverse effects of changes in circumstances and economic conditions than obligors in higher-rated categories. A+: equivalent to A1 A: equivalent to A2

BBB An obligor rated 'BBB' has adequate capacity to meet its financial commitments. However, adverse economic conditions or changing circumstances are more likely to lead to a weakened capacity of the obligor to meet its financial commitments.

Non-Investment Grade

(also known as speculative-grade)

BB

An obligor rated 'BB' is less vulnerable in the near term than other lower-rated obligors. However, it faces major ongoing uncertainties and exposure to adverse business, financial, or economic conditions, which could lead to the obligor's inadequate capacity to meet its financial commitments.

B

An obligor rated 'B' is more vulnerable than the obligors rated 'BB', but the obligor currently has the capacity to meet its financial commitments. Adverse business, financial, or economic conditions will likely impair the obligor's capacity or willingness to meet its financial commitments.

CCC An obligor rated 'CCC' is currently vulnerable, and is dependent upon favorable business, financial, and economic conditions to meet its financial commitments.

CC An obligor rated 'CC' is currently highly vulnerable.

C highly vulnerable, perhaps in bankruptcy or in arrears but still continuing to pay out on obligations

R An obligor rated 'R' is under regulatory supervision owing to its financial condition. During the pendency of the regulatory supervision, the regulators may have the power to favor one class of obligations over others or pay some obligations and not others.

SD has selectively defaulted on some obligations

D has defaulted on obligations and S&P believes that it will generally default on most or all obligations

NR not rated

Short-term issue credit ratings

The company rates specific issues on a scale from A-1 to D. Within the A-1 category it can be designated with a plus sign (+). This indicates that the issuer's commitment to meet its obligation is very strong. Country risk and currency of repayment of the obligor to meet the issue obligation are factored into the credit analysis and reflected in the issue rating.

A-1 obligor's capacity to meet its financial commitment on the obligation is strong

A-2 is susceptible to adverse economic conditions however the obligor's capacity to meet its financial commitment on the obligation is satisfactory

A-3 adverse economic conditions are likely to weaken the obligor's capacity to meet its


221

financial commitment on the obligation

B has significant speculative characteristics. The obligor currently has the capacity to meet its financial obligation but faces major ongoing uncertainties that could impact its financial commitment on the obligation

C currently vulnerable to nonpayment and is dependent upon favorable business, financial and economic conditions for the obligor to meet its financial commitment on the obligation

D is in payment default. Obligation not made on due date and grace period may not have expired. The rating is also used upon the filing of a bankruptcy petition.

https://en.wikipedia.org/wiki/Standard_%26_Poor%27s


222

Aneks, tabela 14. GCI: SVE KOMPONENTE

Subindex A: Basic requirements 1st pillar: Institutions A. Public institutions 1. Property rights 1.01 Property rights 1.02 Intellectual property protection 2. Ethics and corruption 1.03 Diversion of public funds 1.04 Public trust in politicians 1.05 Irregular payments and bribes 1.05_a Irregular payments and bribes: Imports and exports 1.05_b Irregular payments and bribes: Public utilities 1.05_c Irregular payments and bribes: Annual tax payments 1.05_d Irregular payments and bribes: Awarding of public contracts and licenses 1.05_e Irregular payments and bribes: Obtaining favorable judicial decisions 3. Undue influence 1.06 Judicial independence 1.07 Favoritism in decisions of government officials 4. Public-sector performance 1.08 Wastefulness of government spending 1.09 Burden of government regulation 1.10 Efficiency of legal framework in settling disputes 1.11 Efficiency of legal framework in challenging regulations 1.12 Transparency of government policymaking 5. Security 1.13 Business costs of terrorism 1.14 Business costs of crime and violence 1.15 Organized crime 1.16 Reliability of police services B. Private institutions 1. Corporate ethics 1.17 Ethical behavior of firms 2. Accountability 1.18 Strength of auditing and reporting standards 1.19 Efficacy of corporate boards 1.20 Protection of minority shareholders’ interests 1.21 Strength of investor protection 2nd pillar: Infrastructure A. Transport infrastructure 2.01 Quality of overall infrastructure 2.02 Quality of roads 2.03 Quality of railroad infrastructure 2.04 Quality of port infrastructure 2.05 Quality of air transport infrastructure 2.06 Available airline seat kilometers B. Electricity and telephony infrastructure 2.07 Quality of electricity supply


223

2.08 Mobile-cellular telephone subscriptions 2.09 Fixed-telephone lines 3rd pillar: Macroeconomic environment 3.01 Government budget balance 3.02 Gross national savings 3.03 Inflation 3.04 Government debt 3.05 Country credit rating 4th pillar: Health and primary education A. Health 4.01 Malaria incidence 4.02 Business impact of malaria 4.03 Tuberculosis incidence 4.04 Business impact of tuberculosis 4.05 HIV prevalence 4.06 Business impact of HIV/AIDS 4.07 Infant mortality 4.08 Life expectancy B. Primary education 4.09 Quality of primary education 4.10 Primary education enrollment rate Subindex B: Efficiency enhancers 5th pillar: Higher education and training A. Quantity of education 5.01 Secondary education enrollment rate 5.02 Tertiary education enrollment rate B. Quality of education 5.03 Quality of the education system 5.04 Quality of math and science education 5.05 Quality of management schools 5.06 Internet access in schools C. On-the-job training 5.07 Local availability of specialized training services 5.08 Extent of staff training 6th pillar: Goods market efficiency A. Competition 1. Domestic competition 6.01 Intensity of local competition 6.02 Extent of market dominance 6.03 Effectiveness of anti-monopoly policy 6.04 Effect of taxation on incentives to invest 6.05 Total tax rate 6.06 Number of procedures required to start a business 6.07 Time required to start a business 6.08 Agricultural policy costs 2. Foreign competition 6.09 Prevalence of non-tariff barriers 6.10 Trade tariffs 6.11 Prevalence of foreign ownership 6.12 Business impact of rules on FDI 6.13 Burden of customs procedures 6.14 Imports as a percentage of GDP


224

B. Quality of demand conditions 6.15 Degree of customer orientation 6.16 Buyer sophistication 7th pillar: Labor market efficiency A. Flexibility 7.01 Cooperation in labor-employer relations 7.02 Flexibility of wage determination 7.03 Hiring and firing practices 7.04 Redundancy costs 7.05 Effect of taxation on incentives to work B. Efficient use of talent 7.06 Pay and productivity 7.07 Reliance on professional management 7.08 Country capacity to retain talent 7.09 Country capacity to attract talent 7.10 Female participation in the labor force 8th pillar: Financial market development A. Efficiency 8.01 Availability of financial services 8.02 Affordability of financial services 8.03 Financing through local equity market 8.04 Ease of access to loans 8.05 Venture capital availability B. Trustworthiness and confidence 8.06 Soundness of banks 8.07 Regulation of securities exchanges 8.08 Legal rights index 9th pillar: Technological readiness A. Technological adoption 9.01 Availability of latest technologies 9.02 Firm-level technology absorption 9.03 FDI and technology transfer B. ICT use 9.04 Internet users 9.05 Fixed-broadband Internet subscriptions 9.06 Internet bandwidth 9.07 Mobile-broadband subscriptions 10th pillar: Market size A. Domestic market size 10.01 Domestic market size index 10.03 GDP (PPP) B. Foreign market size 10.02 Foreign market size index 10.04 Exports as a percentage of GDP Subindex C: Innovation and sophistication factors 11th pillar: Business sophistication 11.01 Local supplier quantity 11.02 Local supplier quality 11.03 State of cluster development 11.04 Nature of competitive advantage 11.05 Value chain breadth 11.06 Control of international distribution


225

11.07 Production process sophistication 11.08 Extent of marketing 11.09 Willingness to delegate authority 12th pillar: Innovation 12.01 Capacity for innovation 12.02 Quality of scientific research institutions 12.03 Company spending on R&D 12.04 University-industry collaboration in R&D 12.05 Government procurement of advanced technology products 12.06 Availability of scientists and engineers 12.07 PCT patent applications.

Global Competitiveness Index: sve komponente227


226

SPISAK SKRAĆENICA

BRIK Brazil, Rusija, Indija i Kina BRIKS Brazil, Rusija, Indija, Kina i JAR

CEFTA Central European Free Trade Agreement Centralnoevropska zona slobodne trgovine

EBRD European Bank for Reconstruction and Development Evropska banka za obnovu i razvoj

EFTA European Free Trade Association Evropsko udruženje slobodne trgovine

EU The European Union Evropska unija (EU)

EZT Evropske zemlje u tranziciji

GATT General Agreement on Tarifs and Trade Opšti sporazum o carinama, trgovini i razvoju

GDP Gross Domestic Product Bruto domaći proizvod

IBRD International Bank for Reconstruction and Development Svjetska banka za obnovu i razvoj

IDA International Development Association Međunarodno razvojno udruženje

IFC International Finance Corporation Međunarodna finansijska korporacija

IMF International Monetary Fond Međunarodni monetarni fond (MMF)

JIE Jugoistočna Evropa

LAFTA Latin American Free Trade Association Latinoameričko udruženje slobodne trgovine

M&A Mergers and Acquisitions Merdžeri i akvizicije

MIGA Multilateral Investment Guarantee Agency Agencija za multilateralne investicije

NAFTA North American Free Trade Agreement Sjevernoamerička zona slobodne trgovine

OECD Organization for Economic Cooperation and Development Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj

OPEC Organization of Petroleum Exporting Countries


227

Organizacija zemalja izvoznica nafte (OPEK)

SDI Foreign Direct Investments (FDI) Strane direktne investicije

TNK Transnational Corporations Transnacionalne kompanije

UN The United Nations Ujedinjene nacije (UN)

UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development Konferencija UN za trgovinu

WTO - STO World Trade Organization Svjetska trgovinska organizacija


228

LITERATURA Acin, Đ., Bodiroža, M., Međunarodna ekonomija, Ekonomski fakultet, Brčko, 2000. Adžić, S., Privredni sistem i ekonomska politika, Ekonomski fakultet, Subotica, 2007. Albuquerque, E., The Composition of International Capital Flows: Risk Sharing Through FDI, Bradley Policy Research Center, University of Rochester, Rochester, 2000. Allen, R., Elgar, E., Finansijske krize i recesija u globalnoj privredi, Mate d.o.o. Zagreb, 2000. Antevski, M., Strane direktne investicije: karakteristike, obrasci i efekti, Međunarodni problemi, vol. 60, br. 1, str. 61-92, Beograd, 2008. Antras, P. et al. Organizing Offshoring: Middle Managers and Communication Costs, NBER, Cambridge, MA, 2006. Aranđelović, Z., Petrović - Ranđelović, M., Uticaj stranih direktnih investicija na kvalitet okruženja, Ekonomske teme br. 1-2, Niš, 2006. Arora, V., A. Vamvakidis, How Much Do Trading Partners Matter for Economic Growth, International Monetary Fund, Washington, D.C, 2004. Asia Times. "Brics summit exposes the high wall between India and China". 2 April 2012. Atkinson, D. R., Ezell, J. S., Ekonomika inovacija - utrka za globalnu prednost, Mate d.o.o., Neum, 2014. Bannock G., Baxter R. E., Davis. E., Dictionary of economics, Hutchinson, The Economist Books, 1989. Begg, D., Fischer, S., Dornbusch, R., Economics, Second edition, McGraw-Hill, New York, 1994. Benac, K., Slosar, T., Žuvić, M., Svjetsko tržište nafte, Pomorski zbornik, Pomorski fakultet u Rijeci, 2008. Blanchard, O., Macroeconomics, Second edition, „Prentice Hall International edition“, New Yersey, 2000. Blanchard, O., Makroekonomija, Mate d.o.o., Zagreb, 2005. Bloomberg, China Loses Control of Its Frankenstein Economy, 24 June 2013. Bloomberg News, Brics Cable Unveiled for Direct and Cohesive Communcations Services between Brazil, Russia, India, China and South Africa, 2012-04-16. Bosworth, Barry & Collins, Susan, Capital flows to developing economies: implications for savings and investment, Brookings Papers on Economic Activity 1, Brookings Institution, 1999.


229

Božović, M., Urošević, B., Živković, B., Globalna finansijska kriza: uzroci i posledice po Srbiju i region, Kvartalni monitor 14, Beograd, decembar 2008. Boudier - Bensebaa, F., Agglomeration economies and location choice – Foreign direct investment in Hungary, Economics of Transition Vol. 13, No. 4, 2005. Burda, M., Wyplosz, C., Macroeconomics, Oxford University Press Inc., New York, 2005. Business Day, Brics a force for world peace, says China. 8 August 2012. Chomsky, N., World Orders Old and New, Columbia University Press, New York, 1994. Clarin, India quiere a Argentina en los BRICS, el club de los emergentes, 3 May 2014. Retrieved 12 May 2014. Čosudovski, M., Globalizacija bede (http://www.standard.rs/majkl-cosudovski-globalizacija-bede.html) Ćirović, M., Monetarna ekonomija, European Centre for Peace and Development, WSBM, Beograd, 1987. Dašić, D., Diplomatija – ekonomska bilaterala i multilaterala, Univerzitet Braća Karić, Beograd, 2003. Dašić, D., Međunarodna ekonomija, 2009. Dašić, D., Principi internacionalne ekonomije, IP-Stručna knjiga Beograd, Beograd, 2004. De Grauwe, P., Ekonomija Monetarne unije, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci – Novi Sad, 2004. Devetaković S., Jovanović - Gavrilović B., Rikalović, G., Nacionalna ekonomija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2011. Dicken, P., Global Shift - Fourth Edition, SAGE Publications, London, 2004. Dimitrijević B., Fabris, N., Ekonomska politika, Ekonomski fakultet, Beograd, 2007. Dragičević, M., Ekonomija i novi razvoj, Biblioteka Management, Zagreb, 1996. Dunning, J., Multinational enterprises and the global economy, Addison-Wesley Publishing Company, 1992. Džombić, I., Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom - mogućnosti i perspektive, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, Banja Luka, 2010. Đorđić, S., Ekonomija i razvoj nacionalne privrede, Univerzitet u Banjoj Luci - Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2004. Elteto, A, Sass, M., Motivations and behaviour by Hungary's foreign investors in relation to exports, Institute for World Economics of the Hungarian Academy of Sciences, Budapest, 1998.


230

Estrin, S., Meyer, K., Foreign Direct Investment in Transition Economies: Strengthening the Gains from Integration, University of Bath, 2008. Euromoney (http://www.euromoney.com/) Foreign Affairs. Broken BRICs: Why the Rest Stopped Rising, November –December 2012. Gajinov, D., Procesi ekonomske integracije na Američkom kontinentu, Naučna knjiga Beograd, 1997. str. 77. Geishecker, I. and Hunya, G.: Employment Effects of Foreign Direct Investment in Central and Eastern Europe, The Vienna Institute for International Economic Studies, Avgust 2005. Golubović, Z., Poruke i dileme minulog veka, IP “Filip Višnjić“ Beograd, 2006. Grandov, Z., Međunarodna ekonomija i globalizacija, BTO, Beograd, 2009. Grandov, Z., Međunarodni biznis i trgovina, BTO, Beograd, 2009. Grandov, Z., Spoljnotrgovinsko poslovanje u globalnom okruženju, Beogradska trgovačka omladina – BTO, Beograd 2004. str. 29 – 30. http://www.weforum.org/ http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2015-2016/competitiveness-rankings/ http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/index.aspx https://en.wikipedia.org/wiki/Standard_%26_Poor%27s http://www.updatednews.ca/2011/08/17/report-government-probe-of-standard-and-poors/ http://www.opec.org/opec_web/en/about_us/25.htm https://en.wikipedia.org/wiki/OPEC http://www.wri.org/ https://en.wikipedia.org/wiki/BRICS http://www.politika.rs/scc/clanak/327530/ https://en.wikipedia.org/wiki/Cuba http://www.oecd.org/dac/evaluation/ i http://www.oecd.org/dac/aft/43242586.pdf https://www.rt.com/business/319433-brics-it-ministers-meeting/ http://www.ibtimes.co.uk/russia-invites-greece-join-brics-new-development-bank-1500901 http://www.euractiv.com/sections/euro-f http://www.blic.rs/vesti/svet/uvek-u-krizi-10-neverovatnih-cinjenica-o-grckoj-ekonomiji/61fnzcs http://www.blic.rs/vesti/svet/cipras-u-2016-za-grcku-se-otvara-nova-stranica/1x4ktl1 http://www.openmontenegro.eu/2011/05/30/o-kritici-globalizacije-kulturni-identiteti-i-slobode/ http://www.fxlider.com/edukacija/asr_sta-je-forex


231

http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2015-2016/competitiveness-rankings/ http://www.kursna-lista.com/sta-je-forex http://nedodjija.wordpress.com/2011/11/04/noam-comski-deset-upozorenja/ https://sr.wikipedia.org/wiki/Trziste_stranih_valuta http://pescanik.net/koliko-je-vazan-budzetski-deficit/ http://www.dadalos.org/globalisierung_bih/grundkurs_4/attac-erklaerung.htm http://akuzativ.com/teme/731-demokratsko-drustvo-nije-pravedno (11. January 2015.) http://kontrapress.com/clanak.php?rub=Dru%C5%A1tvo&url=Alen-Badju-Povratak-komunizmu-je-stratesko-pitanje-covecanstva http://www.blic.rs/vesti/svet/novi-put-svile-ova-mapa-otkriva-kako-ce-kina-promeniti-svet-zauvek/qrvvzfr Izvor: http://www.blic.rs/Vesti/Svet/573043/LEKCIJA-SA-ISLANDA-Kako-se-nordijska-zemlja-iscupala-iz-krize-slicne-ovoj-u-Grckoj http://www.blic.rs/Slobodno-vreme/Vesti/567284/ZVUCI-POZNATO-Ova-zemlja-se-oprasta-od-novcanica-od-100000000000000-dolara http://www.blic.rs/Vesti/Svet/573204/OSTRE-RECI-PIKETIJA-Nemci-nemaju-pravo-da-drze-lekcije-jer-svoje-dugove-nikada-nisu-vratili http://www.blic.rs/Slobodno-vreme/Zanimljivosti/521291/ZEMLJA-IZNENADjENJA-Sta-ce-vam-se-dogoditi-ako-stopirate-na-Kubi http://www.blic.rs/Vesti/Svet/586708/ZEGA-Ove-zemlje-sveta-strahuju-da-ce-ostati-bez-vode-medju-njima-i-jedna-sa-Balkana 30. 08. 2015. http://srbijapress.com/lep-zivot-pre-americke-demokratije-evo-kako-se-zivelo-pod-gadafijem-i-kakav-je-standard-libija-imala/ http://gdeinvestirati.com/makroekonomija/svet/10540-prognoze-do-2030-godine-azija-ce-biti-jaca-od-eu-i-sad-zajedno Hunya, Gabor, International competitivness impact of FDI in CEESs, European Union's Phare ACE, Barcelona, 2000., str. 4, tabela 1. Ilić, B., Jovanović - Gavrilović, P., Gračanac, A., Međunarodna ekonomija i finansije, Beograd, 2006. IMF World Economic Outlook, Gross domestic product, October 2015. Retrieved 14 October 2015. Interkulturno razmijevanje i ljudska prava (2010), Sarajevo: Helsinški komitet Norveške, Univerzitet u Mostaru, Helsinški komitet za ljudska i manjinska prava Bosne i Hercegovine, Helsinški komitet za ljudska prava u Republici Srpskoj (BIH), str. 11. Investors.com. Brazil Stocks In Bear Market As Economy Struggles, 26 June 2013. Jakšić, Miomir, Makroekonomija, Beograd, 2003.


232

Jakšić, M., Praščević, A., Makroekonomska analiza, Ekonomski fakultet, Beograd, 2011. Jarić D., Radun V., Uvod u ekonomiju, Novi Sad, 2007. Jarić, D., Radun V., Ćurčić, R., Principi ekonomije, Novi Sad, 2011. Jednak, J., Osnovi ekonomije, Beograd, 2005. Josifidis, K., Makroekonomija – uvod u teoriju i politiku, Novi Sad, 2000. Jovanović - Gavrilović, P., Međunarodno poslovno finansiranje, Ekonomski fakultet, Beograd, 2004. Kapetanović, K., Rastuća međuzavisnost stranih direktnih investicija i međunarodne trgovine, Ekonomska misao 33(1-2), Beograd, 2000. Kapor, P., Procena rizičnosti zemalja (country risk) - vodič za strana ulaganja, Direktor br. 9/96, Beograd, 1996. Karkkainen, A., EU-15 Foreign Direct Investment in the new Member States, European Commision, 2008. Kejnz, DŽ. M., Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca, JP Službeni glasnik, Beograd, 2013. Keller, W., Yeaple, S. R., Multinational Enterprises, International Trade, and Productivity Growth: Firm-Level Evidence from the United States, National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA, 2003. Koković, Dragan (2005), Pukotine kulture, Novi Sad: Prometej. Komazec, S., Ristić, Ž., Monetarne i javne finansije, VPŠ – Beograd, 2003. Komazec, S., Ristić, Ž., Makroekonomija – makroekonomske teorije i makroekonomska analiza, Beograd, 2011. Kovač, M., Analiza poreskih podsticaja za privlačenje SDI u Srbiji, Bugarskoj i Hrvatskoj, Industrija 1-2/2003, Beograd, 2003. Kovačević, M., Savremene tendencije u svetskoj privredi – regionalni trgovinski aranžmani, Tržište, novac, kapital, Privredna komora Srbije, br. 3/2003. Kovačević, M., Zemlje u tranziciji i transnacionalne kompanije, Trzište-novac-kapital 1-3/03, PKJ - Institut za spoljnu trgovinu, Beograd, 2003. Kose, M. e. a., Finansijska globalizacija: ponovna procena, Panoeconomicus, 2, 2009. Kreuger Dirk, Makroekonomika, Sveučilište u Zagrebu – Ekonomski fakultet, 2009. Krugman, P., Povratak ekonomije depresije i svetska kriza 2008, Heliks, Smederevo, 2010. Kutan, A. M., Vukšić, G., Foreign Direct Investment and Export Performance: Empirical Evidence, Southern Illinois University Edwardsville and The William Davidson Institute, Michigan, 2007. Maksimović, Lj., Definisanje politike prema ulaznim tokovima stranih direktnih investicija (SDI), Ekonomske teme br. 1-2, Niš, 2006.


233

Mankiw, N. G., Macroeconomics, Worth Publishers, 1992. Mesarić, M., Nobelovac Joseph Stiglitz: Kritika tržišnog fundamentalizma, globalizacije i politike Međunarodnog monetarnog fonda, Ekonomski pregled, 53 (11-12) 1151-1182 (2002). Mićović, V., Globalizacija i Novi svetski poredak, Čigoja štampa, Beograd, 2001. Milisavljević M., Proces globalizacije svetske privrede, Ekonomski fakultet, Beograd, 2000. Mitić, B.: Globalizacija i međunarodno poslovanje, skripta, verzija 1, Visoka škola strukovnih studija za informacione tehnologije, Beograd, 2013. Mitić, B., Performanse stranih direktnih investicija i uticaj na privrede evropskih zemalja u tranziciji – pozicija Republike Srbije, Doktorska teza, FTB, Univerzitet Alfa Beograd, Beograd, 2009. Mitić, B., Priliv SDI u Srbiju iz zemalja EU i finansijska pomoć EU u procesu pristupanja, Tržište-Novac-Kapital br. 4/2007, PKS, Beograd, 2007. Nedeljković, M., Strane direktne investicije i stvaranje preduslova za privredni razvoj – iskustvo zemalja u tranziciji, Industrija 3-4/2003, Beograd, 2003. Nikolić, G., Efekti približavanja Evropskoj uniji na spoljnu trgovinu Srbije, Tržište-Novac-Kapital 3/2008, PKS, Beograd, 2008. Nikolić G., Liberalizacija spoljne trgovine i uticaj na izvozne performanse privrede Srbije, TNK 2/2007, PKS, Beograd, 2007. Nikolić, G., Prilagođavanje strukture srpskog izvoza zahtevima svetskog trzišta, Tržište-Novac-Kapital 3/2006, PKS, Beograd, 2006. Nikolić, G., Svetski finansijski sistem u teškoj krizi, KTS 11-2008, PKS, Beograd, 2008. Nunnenkamp, P., Determinants of FDI in developing countries: has globalization changed the rules of the game?, Kiel Institute for World Economics, Kiel, 2002. Pelević, B., Vućković, V., Međunarodna ekonomija, Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 2007. Peru, F., Za filozofiju novog razvoja, IRO Matice srpske, Novi Sad, 1986. Piketty, T., Kapital u 21. vijeku, Sarajevo, 2015. Prašo, M., Ekonomika razvoja, Univerzitetska knjiga, Mostar, 2000. Prodi, R., Moja Evropa, Biblioteka Diplomatija, Beograd, 2002. Prvulović, V., Ekonomska diplomatija, Grmeč - Privredni pregled, Beograd, 2001. Pušara, K., Međunarodne finansije, Univerzitet Braća Karić, Beograd, 2004. Radonjić, S., Zapadni Balkan i evrointegracije – perspektiva Srbije, Zadužbina Andrejević, Beograd, 2009. RIA Novosti. Syria Seeks to Join Shanghai Group, BRICS – Minister, 27 April 2013. Retrieved 7 November 2013.


234

Salvatore, D., Međunarodna ekonomija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2009. Sauvant, K.P., (1993) Foreign Direct Investment and International Migration, Transnational Corporations. Siebert, Horst, Location Competition: A Neglected Paradigm in the International Division of Labour, World Economy, Vol. 29, No. 2, 2006 Simović, M., Monetarne i javne finansije“, Ekonomski fakultet , Priština, 2000. Stanić, K., Trgovinska liberalizacija i ekonomski rast - zavisnost uspeha od komplementarnih politika i prirodnih barijera, Industrija, vol. 30, br. 1-4, Beograd, 2002. Thomson Reuters http://blog.thomsonreuters.com/index.php/tag/credit-ratings/ Todorović, E., Denčić, K., Politički rizik i internacionalizacija kapitala, Priština, 1999. Tomaš, Rajko, Nezaposleni, Banja Luka, 2004. godine, UNCTAD, FDI/TNC database (www.unctad.org/fdistatistics), 2015. UNCTAD: Incentives and Foreign Direct Investment, UN, New York and Geneva, 1996 UNCTAD: World Investment Report 2002, New York and Geneva, 2002 UNCTAD: World Investment Report 2008, New York and Geneva, 2008 UNCTAD: World Investment Report 2015, New York and Geneva, 2015 UNCTAD: Prospects for Foreign Direct Investment and the Strategy of Transnational Corporations, 2004–2007, United Nations, New York and Geneva, 2004 Unčanin, R., Spoljnotrgovinsko i devizno poslovanje, Viša poslovna škola, Čačak, 2006. Vidas - Bubanja M., Metode i determinante stranih direktnih investicija, Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1998. Vučičević, M., Strane investicije i liberalizacija tržišta – tranziciona iskustva i perspektive Republike Srbije u procesu pristupanja EU, Doktorska teza, Panevropski univerzitet „Apeiron“, Fakultet poslovne ekonomije, Banja Luka, 2011. Vunjak, N., Kovačević, Lj., Finansijska tržišta, Subotica, 2015. World Bank, Database, 2016(http://wdi.worldbank.org/table/2.8) World Bank, Database, 2016(http://wdi.worldbank.org/table/4.2) World Bank, 2016 (http://data.worldbank.org/indicator/SH.DYN.MORT) World Bank, Database, 2016 (http://data.worldbank.org/indicator/SE.XPD.TOTL.GD.ZS) World Bank, Database, 2016 (http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS) World Bank, Database, 2016 (http://data.worldbank.org/indicator/DT.DOD.DECT.CD)


235

World Development Indicators: 2015 Environment (http://wdi.worldbank.org/table/3.8) Wooldridge, J. M., Econometric Analysis of Cross Section and Panel Data, Mass. Institute of Technology, Boston, 2002. Worz, J., Skill Intensity in Foreign Trade and Economic Growth, The Wienna Institute for International Economic Studies and Tinbergen Institute, 2004. WTO: Anual Report 1996 - Volume I, Geneva, 1996.


236

REFERENCE 1 Samuelson, A. P., Ekonomija, 19. izdanje, Mate d.o.o. Zagreb, 2012., str. 30-45. 2 Jarić, D., Radun V., Uvod u ekonomiju, Novi Sad, 2007., str. 13-19. 3 Dašić, D., Ekonomija, Evropski univerzitet za internacionalni menadžment, Beograd, 2002., str. 4-6. 4 Jarić, D., Radun V., Uvod u ekonomiju, Novi Sad, 2007., str. 25-31. 5 Lesefer – (engl. Laissez-faire) politika antiintervencionizma i nemiješanja države u ekonomska pitanja. Pojam lesefer vodi porijeklo iz 17. vijeka iz protesta francuskih preduzetnika protiv državne intervencije. 6 Jarić, D., Radun, V., Uvod u ekonomiju, Novi Sad, 2007., str. 34. 7 Blanchard, O., Makroekonomija, Mate Zagreb, 2005. str. 572. 8 Mankiw, N. G., Macroeconomics, Worth Publishers, 1992. 9 Dimitrijević, B., Fabris, N., Ekonomska politika, Ekonomski fakultet, Beograd, 2007., str. 12-16. 10 Josifidis, K., Makroekonomija – uvod u teoriju i politiku, Novi Sad, 2000., str. 133-138. 11 Isto: str. 147-155. 12 Michael Burda, Charles Wyplosz, Macroeconomics, Oxford University Press Inc., New York, 2005., str. 178. 13Izvor: Jakšić, M., Praščević, A., Makroekonomska analiza, CID, Ekonomski fakultet Beograd, 2011. str. 2. 14 Kreuger, D., Makroekonomika, Ekonomski fakultet u Zagrebu, kolovoz, 2009. str. 11-14. 15 Kejnz, DŽ. M., Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca, JP Službeni glasnik, Beograd, 2013. str. 16. 16 Tomaš, R., Nezaposleni, Banja Luka, 2004. 17 Blanchard, O., Makroekonomija, Mate d.o.o., Zagreb, 2005., str. 160-166. 18 Jakšić, M., Praščević, A., Makroekonomska analiza, Ekonomski fakultet Beograd, 2011., str. 296. 19 Jarić, D., Radun, V., Uvod u ekonomiju, Novi Sad, 2007., str. 185-190. 20 Kreuger, Dirk, Makroekonomika, Sveučilište u Zagrebu – Ekonomski fakultet, 2009., str. 41. 21 Komazec, S., Ristić, Ž.,“Makroekonomija – makroekonomske teorije i makroekonomska analiza“, Beograd, 2011., str. 259-261. 22 Josifidis, K., Makroekonomija – uvod u teoriju i politiku, Novi Sad, 2000. str. 38-39. 23 Zakon o Centralnoj banci Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik BiH, 1997. 24 Kejnz, DŽ. M., Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca, JP Službeni glasnik, Beograd, 2013. str. 224. 25 Isto: str. 218. 26 Vunjak, N., Kovačević, Lj., Finansijska tržišta, Subotica, 2015. str. 6. 27 Isto: str. 41. 28 Isto: str. 43.


237

29 http://www.fxlider.com/edukacija/asr_sta-je-forex (15.11.2015.) 30 http://www.kursna-lista.com/sta-je-forex (16.11.2015.) 31 https://sr.wikipedia.org/wiki/Trziste_stranih_valuta (16.11.2015.) 32 Kejnz, DŽ. M., Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca, JP Službeni glasnik, Beograd, 2013. str. 69. 33 Isto: str. 72. 34 Jakšić, M., Praščević, A., Makroekonomska analiza, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2011. str. 323. 35 Jakšić, M., Praščević, A., Makroekonomska analiza, CID, Ekonomski fakultet Beograd, 2011. str. 323. 36 Ilić, B., Jovanović - Gavrilović, P., Gračanac, A., Međunarodna ekonomija i finansije, Beograd, 2006. 37 Devetaković S., Jovanović - Gavrilović, B., Rikalović, G., Nacionalna ekonomija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2011., str. 160-162. 38 Kejnz, DŽ. M., Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca, JP Službeni glasnik, Beograd, 2013. str. 70. 39 http://pescanik.net/koliko-je-vazan-budzetski-deficit/ 40 Benac, K., Slosar, T., Žuvić, M., Svjetsko tržište nafte, Pomorski zbornik, Pomorski fakultet u Rijeci, 2008., str. 71-88. 41 Izvor: Blanchard, O., Makroekonomija, Mate, Zagreb, 2005. str. 156. 42 Kreuger, D., Makroekonomika, Sveučilište u Zagrebu – Ekonomski fakultet, 2009., str. 201-206. 43 Jovanović - Gavrilović, P., Međunarodno poslovno finansiranje, Ekonomski fakultet, Beograd, 2004. 44 Ilić, B., Jovanović - Gavrilović, P., Gračanac, A., Međunarodna ekonomija i finansije, Beograd, 2006. 45 Pušara, K., Međunarodne finansije, Univerzitet „Braća Karić“, Beograd, 2004. str. 26-32. 46 Isto: str. 26-32. 47 Segmenti ovog poglavlja dati su prema: Mitić, B., Performanse stranih direktnih investicija i uticaj na privrede evropskih zemalja u tranziciji – pozicija Republike Srbije, Doktorska teza, FTB, Univerzitet ''Alfa'' Beograd, Beograd, 2009. 48 Vidas-Bubanja M., isto, str. 30. 49 Ove kompanije svega 20% inputa obezbjeđuju od domaćih proizvođača, dok 80% inputa potiče iz intra-firm aranžmana. Elteto i Sas zaključuju da su izvozno orijentisane kompanije sa stranim učešćem koje vrše sklapanje očigledno dobro integrisane u multinacionalne sisteme svojih matičnih kompanija, tako da se profit iz jedne zemlje može prebaciti u drugu i tako optimizirati poreske obaveze na nivou ukupnog korporativnog sistema. U ovoj kategoriji kompanija, strani kapital je u 60% slučajeva ušao u formi greenfield projekata, dok je taj procenat dvostruko manji kada su u pitanju kompanije sa stranim učešćem koje nisu izvozno orijentisane; one pak 40% inputa obezbjeđuju od domaćih proizvođača; Elteto, A. and Sass, M.: Motivations and behaviour by Hungary's foreign investors in relation to exports, Institute for World Economics of the Hungarian Academy of Sciences, Budapest, 1998., str. 11.


238

50 Analiza procesa tranzicije u istočnoevropskim zemljama upućuje na zaključak da se ovaj proces generalno odvija u pet oblasti: makroekonomska stabilizacija, liberalizacija cijena, liberalizacija trgovine, privatizacija i razvoj institucionalnog i pravnog okvira za uspostavljanje tržišne ekonomije. Zato je logično očekivati da ovako definisan proces tranzicije podrazumijeva donošenje različitih političkih odluka koje imaju za cilj da usmjere i ubrzaju proces tranzicije; stoga ove odluke mogu bitno uticati na rejting tranzicione zemlje sa aspekta političkog rizika, a time i na ponašanje aktera koji funkcionišu u nepolitičkoj sferi, tj. na tržištu. 51 Todorović, E., Denčić, K., Politički rizik i internacionalizacija kapitala, Priština, 1999, str. 316. 52 Kapor, P., Procena rizičnosti zemalja (country risk) - vodič za strana ulaganja, Direktor br. 9/96, Beograd, 1996, str. 47-48. 53 Izvor: Euromoney (http://www.euromoney.com/) 54 U ekonometrijskim studijama je uticaj političkog rizika na SDI različito rangiran, i kreće se od značajne negativne korelacije pa do nepostojanja korelacije. Jedna od otežavajućih okolnosti je svakako problem modeliranja elemenata političkog rizika u ekonometrijskim studijama. Sem toga, razlike u dobijenim rezultatima su vezane i za različito definisanje koncepta političke nestabilnosti. 55 Albuquerque je u svojoj studiji pokazao da je, ukoliko se rizik zemlje mjeri njenim kreditnim rejtingom (Albuquerque je koristio Moody's kreditni rejting), evidentan veći udio stranih direktnih investicija u ukupnom prilivu kapitala u zemljama koje imaju slabiji kreditni rejting; Albuquerque, E.: The Composition of International Capital Flows: Risk Sharing Through FDI, Bradley Policy Research Center, University of Rochester, Rochester, 2000, str. 7. 56 Izvor: Albuquerque, E.: The Composition of International Capital Flows: Risk Sharing Through FDI, Bradley Policy Research Center, University of Rochester, Rochester, 2000, str. 9. 57 U ovom kontekstu se često u literaturi pominje slučaj Indije, u kojoj su makroekonomska i politička nestabilnost primorale niz domaćih firmi da napuste zemlju i investiraju u inostranstvu u cilju održanja nivoa međunarodne konkurentnosti; Dunning, J.: Multinational enterprises and the global economy, Addison-Wesley Publishing Company, 1992, str. 153. 58 http://www.weforum.org/ 59 Izvor: http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2015-2016/competitiveness-rankings/ 60 Izvor: http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2015-2016/competitiveness-rankings/ 61 Izvor: http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2015-2016/competitiveness-rankings/ 62 Standard & Poor Financial Services doo (S & P) 63 http://www.updatednews.ca/2011/08/17/report-government-probe-of-standard-and-poors/ 64 Izvor: 11 Dec 2014 Thomson Reuters http://blog.thomsonreuters.com/index.php/tag/credit-ratings/


239

65 https://en.wikipedia.org/wiki/Standard_%26_Poor%27s 66 Teorijski segmenti ovog poglavlja dati su prema: Mitić, B., Performanse stranih direktnih investicija i uticaj na privrede evropskih zemalja u tranziciji – pozicija Republike Srbije“, Doktorska teza, FTB, Univerzitet ''Alfa'' Beograd, Beograd, 2009. 67 Vidas-Bubanja M., Metode i determinante stranih direktnih investicija, Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1998, str. 19-20. 68 UNCTAD: Prospects for Foreign Direct Investment and the Strategy of Transnational Corporations, 2004–2007, United Nations, New York and Geneva, 2004, p. 5. Pored toga, SDI bilježe znatno bržu dinamiku rasta i od svjetske trgovine: na primjer, u periodu od 1985. do 1993. godine, SDI u svjetskoj privredi su rasle sa faktorom devet u realnom izrazu, dok je svjetska trgovina bila utrostručena; opširnije vidjeti kod: Siebert, Horst: Location Competition: A Neglected Paradigm in the International Division of Labour, World Economy, Vol. 29, No. 2, 2006, pp. 138–139. 69 Bannock, G, Baxter, R. E, Davis, E., Dictionary of economics, Hutchinson, The Economist Books, 1989, str. 270. 70 Izvor: UNCTAD, FDI/TNC database (www.unctad.org/fdistatistics), 2015., Webtable 13. 71 Izvor: UNCTAD, FDI/TNC database (www.unctad.org/fdistatistics), 2015., Webtable 20. 72 Preduzeća u stranom vlasništvu, putem povećanja produktivnosti rada, profitabilnosti poslovanja i smanjenja troškova proizvodnje, postižu performanse koje su najčešće iznad prosjeka grane u zemlji domaćinu. 73 Bosworth, Barry & Collins, Susan: Capital flows to developing economies: implications for savings and investment, Brookings Papers on Economic Activity 1, Brookings Institution, 1999. 74 Vidas-Bubanja M., isto, str. 14-15. 75 Nedeljković, M., Strane direktne investicije i stvaranje preduslova za privredni razvoj – iskustvo zemalja u tranziciji, Industrija 3-4/2003, Beograd, 2003, str. 90. 76 WTO: Anual Report 1996 - Volume I, Geneva, 1996. 77 Kapetanović, K., Rastuća međuzavisnost stranih direktnih investicija i međunarodne trgovine, Ekonomska misao 33 (1-2), Beograd, 2000., str. 170. 78 Iako istraživanja pokazuju da iskusne transnacionalne kompanije u sve većoj mjeri lociraju R&D aktivnosti na lokalnim tržištima, odnosno da pokazuju sve manju težnju ka koncentraciji tih aktivnosti u matičnoj zemlji, UNCTAD procjenjuje da je to još uvijek u nedovoljnom obimu. 79 Međutim, argument da strane afilijacije imaju veću sklonost ka uvozu potrebno je pažljivo tretirati, s obzirom na činjenicu da strane afilijacije istovremeno doprinose i porastu izvoza, što je opšteprihvaćeno stanovište i rezultat niza ekonometrijskih analiza različitih autora. Sem toga, sticanjem većeg iskustva u međunarodnim operacijama, multinacionalne kompanije imaju tendenciju povećanja domaćeg sadržaja u svojoj proizvodnji i trend smanjenja sklonosti ka uvozu. 80 Tako je, na primjer, austrijsko-njemački Meinl otkupio veliki dio mađarske mreže supermarketa, a i niz drugih multinacionalnih kompanija je na sličan način ostvarilo svoje prisustvo, pa čak i monopolski položaj na tržištima zemalja CIE - The Danon


240

Group, Nestle, Colgate-Palmolive, itd., Kovačević, M., Zemlje u tranziciji i transnacionalne kompanije, Trzište-novac-kapital 1-3/03, PKJ - Institut za spoljnu trgovinu, Beograd, 2003., str. 37. 81 Antevski, M., Strane direktne investicije: karakteristike, obrasci i efekti, Međunarodni problemi, vol. 60, br. 1, str. 61-92, Beograd, 2008. 82 Izvor: UNCTAD, FDI/TNC database (www.unctad.org/fdistatistics), 2015., Webtable 1. 83 Izvor: UNCTAD, FDI/TNC database (www.unctad.org/fdistatistics), 2015., Webtable 3. 84 Izvor: UNCTAD, FDI/TNC database (www.unctad.org/fdistatistics), 2015., Webtable 4. 85 Izvor: UNCTAD, FDI/TNC database (www.unctad.org/fdistatistics), 2015., Webtable 7. 86 Tako na primjer, u Estoniji se kao priliv stranih direktnih investicija kalkulišu equity kapital (u kešu), zajmovi i reinvestirani profiti, u Mađarskoj equity kapital (u kešu) i zajmovi (od 1996. godine), u Bugarskoj equity kapital (u kešu) i zajmovi (od 1997. godine), u Litvaniji equity kapital (u kešu), zajmovi (od 1997. godine) i reinvestirani profiti (od 1995. godine), itd. Hunya, Gabor: International competitivness impact of FDI in CEESs, European Union's Phare ACE, Barcelona, 2000., str. 4, tabela 1. 87 Teorijski segmenti o globalizaciji i njenim konsekvencama dati su prema: Mitić, B., Globalizacija i međunarodno poslovanje, skripta, verzija 1, Visoka škola strukovnih studija za informacione tehnologije, Beograd, 2013. 88 Radonjić, S., Zapadni Balkan i evrointegracije – perspektiva Srbije, Zadužbina Andrejević, Beograd, 2009., str. 5-12. 89 Mićović, V., Globalizacija i Novi svetski poredak, Čigoja štampa, Beograd, 2001., str. 18-19. 90 Mitić, B., Performanse stranih direktnih investicija i uticaj na privrede evropskih zemalja u tranziciji – pozicija Republike Srbije, Doktorska teza, FTB, Beograd, 2009., str. 36-40. 91 Mitić, B., (2009): isto. 92 Prvulović, V., Ekonomska diplomatija, Grmeč - Privredni pregled, Beograd 2001. str. 81. 93 Konsekvence su navedene prema: Prvulović, V., isto, str. 52. 94 Klasičan primjer je Francuska. 95 Teorijski segmenti o trgovinskoj liberalizaciji dati su prema: Mitić, B.: Globalizacija i međunarodno poslovanje, skripta, verzija 1, Visoka škola strukovnih studija za informacione tehnologije, Beograd, 2013. 96 Vučičević, M., Strane investicije i liberalizacija tržišta – tranziciona iskustva i perspektive Republike Srbije u procesu pristupanja EU, Doktorska teza, Panevropski univerzitet „Apeiron“, Fakultet poslovne ekonomije, Banja Luka, 2011. 97 Tako se, na primjer, “u studiji C. Zamana (SCEPP, novembar 2002.) tvrdi da će trgovinska liberalizacija, odnosno redukcija carina, stimulisati rast GDP-a i značajno doprinijeti većoj makrostabilnosti. U studiji Romera i Frankela (1999), u kojoj se dokazuje da spoljna trgovina ima samo umjereno signifikantan i pozitivan uticaj na


241

rast, prvo se vrši izolacija geografskih karakteristika zemalja (distanca). Zavisna varijabla je logaritam GDP po stanovniku dok su nezavisne udio trgovine u GDP-u, (logaritam) stanovništvo i (logaritam) površina zemlja. Istraživanje je obuhvatilo 150 zemalja i pronađena je statistički značajna (signifikantna) veza trgovine i GDP-a; naime, rast udjela trgovine u GDP-u za 1% podiže GDP pc za 0,9%. Dowrick (1995) ne sumnja da otvorenost privrede, čak i sa elementima protekcionizma, promoviše rast. Nalazi ukazuju da polovina uticaja otvorenosti na rast ide preko povećanih investicija (povećana profitabilnost), a druga polovina od povećane produktivnosti (specijalizacija, transfer tehnologije); takođe se potvrđuje stav da je transfer tehnologije iz bogatih zemalja od krucijalne važnosti. Regresiona analiza Ruke (2004), koja obuhvata 94 zemlje, pokazuje da rast volumena trgovine podstiče ekonomski rast i da istovremeno trgovinske restrikcije negativno utiču na rast. Zavisna varijabla je prosječna stopa rasta GDP-a 1998-2002, dok su eksplanatorne inicijalni nivo GDP-a 1998. godine, broj telefona na 1000 stanovnika, životni vijek (log) i komponente trgovinske otvorenosti (mjera restrikcija u trgovinskoj politici i obim trgovine). Postoji siginifikantno pozitivna veza između obima trgovine i ekonomskog rasta (prag značajnosti 5%) dok je relacija trgovinskih restrikcija i ekonomskog rasta signifikantno negativna (10%). Pored toga, postoji negativna signifikantna veza ekonomskog rasta i indeksa regulacije, što upućuje na zaključak da manji nivo regulacije utiče pozitivno na rast.”; izvor: Nikolić, G., Liberalizacija spoljne trgovine i uticaj na izvozne performanse privrede Srbije, TNK 2/2007, PKS, Beograd, 2007., str. 11-12. 98 Stanić, K., Trgovinska liberalizacija i ekonomski rast - zavisnost uspeha od komplementarnih politika i prirodnih barijera, Industrija, vol. 30, br. 1-4, Beograd, 2002, str. 13-22. 99 Mitić, B., Performanse stranih direktnih investicija i uticaj na privrede evropskih zemalja u tranziciji – pozicija Republike Srbije, Doktorska teza, FTB, Beograd, 2009., str.79-80. 100 Misli se posebno na neke zemlje u Aziji. 101 U fokusu razmatranja su prevashodno evropske tranzicione zemlje. 102 Studije pokazuju da se na ovaj način može uštediti 2-15% transakcionih troškova; izvor: isto, str. 79. 103 Teorijski segmenti ovog poglavlja dati su prema: Mitić, B., Performanse stranih direktnih investicija i uticaj na privrede evropskih zemalja u tranziciji – pozicija Republike Srbije“, Doktorska teza, FTB, Univerzitet ''Alfa'' Beograd, Beograd, 2009. 104 Izvor: World Investment Report 2015 (http://unctad.org/en/pages/PublicationWebflyer.aspx?publicationid=1245) 105 Ovoj tvrdnji u prilog ide i činjenica da je svjetski GDP u 2007. godini iznosio 54568 milijardi USD (tekuće cijene), pri čemu je prodaja stranih afilijacija u istoj godini iznosila 31 197 milijardi USD, dok je ukupan kapital bio na nivou od 68 716 milijardi USD. U stranim afilijacijama, zbirno posmatrano, bilo je zaposleno 81,6 miliona radnika, za 11,6 miliona više nego u prethodnoj godini; UNCTAD: World Investment Report 2008, New York and Geneva, 2008, str. 10. 106 Izvor: World Investment Report 2015 (http://unctad.org/en/pages/PublicationWebflyer.aspx?publicationid=1245)


242

107 Izvor: http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?order=wbapi_data_value_2014+wbapi_data_value+wbapi_data_value-last&sort=asc 108 Antevski, M., Strane direktne investicije: karakteristike, obrasci i efekti, Međunarodni problemi, 2008, vol. 60, br. 1, str. 61-92. 109 UNCTAD: World Investment Report 2002, New York and Geneva, 2002, str. 291. 110 UNCTAD: isto, str. 96. 111 Nedeljković, M., Strane direktne investicije i stvaranje preduslova za privredni razvoj – iskustvo zemalja u tranziciji, Industrija 3-4/2003, str. 90., Beograd, 2003. 112 Prema rezultatima istraživanja, koje su Keler (Keller) i Jepl (Yeaple) radili na uzorku od preko 1 100 američkih firmi za period 1987–1996. godine, međunarodno prelivanje tehnologije na industrijske firme je bilo značajno, i mnogo veće, u industrijama relativno visokih tehnologija. Utvrdili su da „SDI vode ka značajnim dobicima u produktivnosti za domaće firme. Veličina prelivanja od SDI je ekonomski značajna: procjenjujemo da na nju otpada oko 14% rasta produktivnosti američkih firmi. Postoje takođe neki dokazi za prelivanje vezano za uvoz, ali je ono slabije nego za SDI”; Keller, W. and Yeaple, S. R.: Multinational Enterprises, International Trade, and Productivity Growth: Firm-Level Evidence from the United States, National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA, 2003, p. 34. 113 Bazični teorijski segmenti o poziciji nerazvijenih zemalja u ovom procesu dati su prema: Mitić, B., Globalizacija i međunarodno poslovanje, skripta, verzija 1, Visoka škola strukovnih studija za informacione tehnologije, Beograd, 2013. 114 Izvor: World Bank Database (10/09.) 115 Izvor: World Bank, 2016 (http://wdi.worldbank.org/table/4.2) 116 Izvor: World Bank, 2016 (http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD/countries?order=wbapi_data_value_2014%20wbapi_data_value%20wbapi_data_value-last&sort=desc&display=default) 117 Izvor: World Bank, 2016 (http://wdi.worldbank.org/table/1.1) 118 Opširnije vidjeti na: http://www.oecd.org/dac/evaluation/ i http://www.oecd.org/dac/aft/43242586.pdf 119 Mitić, B., (2009): isto. 120 Odnos nacionalnih politika prema SDI i investicioni podsticaji dati su prema: Mitić, B., Performanse stranih direktnih investicija i uticaj na privrede evropskih zemalja u tranziciji – pozicija Republike Srbije“, Doktorska teza, FTB, Univerzitet ''Alfa'' Beograd, Beograd, 2009. 121 Maksimović, Lj., Definisanje politike prema ulaznim tokovima stranih direktnih investicija (SDI), Ekonomske teme br. 1-2, Niš, 2006., str. 177-185. 122 Dicken, P., Global Shift - Fourth Edition, SAGE Publications, London, 2004, str. 136-137. 123 UNCTAD: Incentives and Foreign Direct Investment, UN, New York and Geneva, 1996, str. 17-37. 124 Kovač, M.: Analiza poreskih podsticaja za privlačenje SDI u Srbiji, Bugarskoj i Hrvatskoj, Industrija 1-2/2003, Beograd, 2003, str. 55.


243

125 Teorijski segmenti o kulturnoj globalizaciji dati su prema: Mitić, B., Globalizacija i međunarodno poslovanje“, skripta, verzija 1, Visoka škola strukovnih studija za informacione tehnologije, Beograd, 2013. 126 Golubović, Z., Poruke i dileme minulog veka, IP “Filip Višnjić“ Beograd, 2006., str. 194. 127 Izvor: http://www.openmontenegro.eu/2011/05/30/o-kritici-globalizacije-kulturni-identiteti-i-slobode/ 128 Koković, Dragan (2005), Pukotine kulture, Novi Sad, Prometej, str. 298. 129 Interkulturno razmijevanje i ljudska prava (2010), Sarajevo: Helsinški komitet Norveške, Univerzitet u Mostaru, Helsinški komitet za ljudska i manjinska prava Bosne i Hercegovine, Helsinški komitet za ljudska prava u Republici Srpskoj (BIH), str. 11. 130 Kritički stavovi o globalizaciji Štiglica, Čosudovskog, Čomskog i Pokreta kritičara globalizacije kao i kritike MMF-a dati prema: Mitić, B., Globalizacija i međunarodno poslovanje, skripta, verzija 1, Visoka škola strukovnih studija za informacione tehnologije, Beograd, 2013. 131 Avram Noam Chomsky, profesor na Masačusetskom institutu za tehnologiju je američki lingvista, filozof, pisac, disident i jedan od najuticajnijih kritičkih mislilaca danas u svijetu. 132 http://nedodjija.wordpress.com/2011/11/04/noam-comski-deset-upozorenja/ 133 Joseph Stiglitz, profesor na Columbia University, New York, dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju u godini 2001. On je kao glavni ekonomist i potpredsjednik Svjetske banke mogao “iz prve ruke” promatrati, po njegovoj ocjeni, devastirajuće efekte globalizacije na zemlje u razvoju, osobito na najsiromašnije slojeve u tim zemljama. On je na svojim visokim položajima u vladi SAD-a i u Svjetskoj banci imao prilike neposredno sudjelovati u donošenju odluka bitnih za svjetsko gospodarstvo; Mesarić, M., Nobelovac Joseph Stiglitz: Kritika tržišnog fundamentalizma, globalizacije i politike Međunarodnog monetarnog fonda, Ekonomski pregled, 53 (11-12) 1151-1182 (2002). 134 J. Stiglitz vjeruje da se dominacija ekonomskog neoliberalizma bliži kraju. U tom smislu, ključne teze bi bile: samoregulirajuće tržišne snage nisu u stanju obnoviti privredu koja je u dubokoj recesiji i uspostaviti punu zaposlenost; u uslovima pada privredne aktivnosti potrebna je ekspanzionistička fiskalna i monetarna politika; smanjenje javne potrošnje u fazi recesije produbljuje krizu i povećava nezaposlenost ljudskih i materijalnih resursa; povećanje državne potrošnje i ekspanzionistička fiskalna i monetarna politika u uslovima recesije i niskog nivoa korišćenja raspoloživih ljudskih i materijalnih potencijala neće izazvati hiperinflaciju; izvor: Mesarić, M., (2002): isto. 135 Čosudovski, M., Globalizacija bede (http://www.standard.rs/majkl-cosudovski-globalizacija-bede.html) 136 Misli se na Zasijedanje STO krajem 1999. godine u Sijetlu. 137 http://www.dadalos.org/globalisierung_bih/grundkurs_4/attac-erklaerung.htm 138 Izvor: isto. 139 Eng. International Monetary Fund (IMF)


244

140 Konferencija u Breton Vudsu je sazvana zbog želje država pobjednica za uređenjem međunarodne trgovine i rješavanjem međunarodnih finansijskih teškoća. 141 Eng. Special Drawing Rights (SDR) 142 1 SPV je cca 1,5 USD; razloge za nastanak SPV treba tražiti u pomanjkanju zlata i USD za pokriće međunarodne likvidnosti. Trenutno je u SPV određeno cca. 3% svjetskih rezervi. 143 Svaka država ima 250 glasova (bazični glasovi) i na svakih 100 000 SPV svoje kvote dobija po jedan dodatan glas. 144 25% u SPV ili drugoj konvertibilnoj valuti, ostalo u domaćoj valuti. 145 U periodu nakon 1971. godine. 146 Mesarić, M., Nobelovac Joseph Stiglitz: Kritika tržišnog fundamentalizma, globalizacije i politike Međunarodnog monetarnog fonda, Ekonomski pregled, 53 (11-12) 1151-1182 (2002). 147 Grandov, Z.: isto djelo, str. 122. 148 Mesarić, M., Nobelovac Joseph Stiglitz: Kritika tržišnog fundamentalizma, globalizacije i politike Međunarodnog monetarnog fonda”, Ekonomski pregled, 53 (11-12) 1151-1182 (2002). 149 Izvor: http://akuzativ.com/teme/731-demokratsko-drustvo-nije-pravedno (11. January 2015.) 150 Izvor: Predavanje u Beogradu, 14/01/2015 (http://kontrapress.com/clanak.php?rub=Dru%C5%A1tvo&url=Alen-Badju-Povratak-komunizmu-je-stratesko-pitanje-covecanstva) 151 Izvor: Predavanje u Beogradu, 14/01/2015 (http://kontrapress.com/clanak.php?rub=Dru%C5%A1tvo&url=Alen-Badju-Povratak-komunizmu-je-stratesko-pitanje-covecanstva) 152 Teorijski segmenti o regionalnim integracijama i uticajima na svjetsku trgovinu dati su prema: Mitić, B., Globalizacija i međunarodno poslovanje, skripta, verzija 1, Visoka škola strukovnih studija za informacione tehnologije, Beograd, 2013. 153 Radonjić, S., Zapadni Balkan i evrointegracije – perspektiva Srbije, Zadužbina Andrejević, Beograd, 2009. 154 Milisavljević, M., Proces globalizacije svetske privrede, Ekonomski fakultet, Beograd, 2000. 155 Grandov, Z., Spoljnotrgovinsko poslovanje u globalnom okruženju, Beogradska trgovačka omladina – BTO, Beograd, 2004. str. 29 – 30. 156 Izvor: Radonjić, S., Zapadni Balkan i evrointegracije – perspektiva Srbije, Zadužbina Andrejević, Beograd, 2009., str. 12. 157 Npr. MERCOSUR. 158 Npr. NAFTA, koja predstavlja asocijaciju razvijenih zemalja SAD-a i Kanade sa ekonomski znatno manje razvijenim Meksikom. 159 To govori i podatak da se od 123 regionalna trgovinska aranžmana, nastala od 1990. godine, skoro trećina odnosila na zemlje u tranziciji; izvor: Vučičević, M., Strane investicije i liberalizacija tržišta – tranziciona iskustva i perspektive Republike Srbije u procesu pristupanja EU, Doktorska teza, Panevropski univerzitet „Apeiron“, Fakultet poslovne ekonomije, Banja Luka, 2011., str. 44-51.


245

160 Skr. RTS. 161 Radonjić, S., Zapadni Balkan i evrointegracije – perspektiva Srbije, Zadužbina Andrejević, Beograd, 2009. 162 Uspostavljanje kretanja na polju transatlanske trgovinske alijanse predstavlja dio širih napora, usmjerenih ka povezivanju Amerike i Evrope; izvor: Prodi, R., Moja Evropa, Biblioteka Diplomatija, Beograd, 2002., str. 95. 163 Kovačević, M., Savremene tendencije u svetskoj privredi – regionalni trgovinski aranžmani, Tržište, novac, kapital, Privredna komora Srbije, br. 3/2003. str. 35. 164 Vučičević, M., Strane investicije i liberalizacija tržišta – tranziciona iskustva i perspektive Republike Srbije u procesu pristupanja EU, Doktorska teza, Panevropski univerzitet „Apeiron“, Fakultet poslovne ekonomije, Banja Luka, 2011., str. 48-49. 165 SAD su prije toga davale prioritet globalnoj privredi, odbijale su učešće u regionalnim inicijativama i sa strane ih posmatrale. Međutim, od 80-ih godina, SAD su istovremeno podsticale i same uzele učešće u pregovorima o stvaranju Zone slobodne trgovine sa Kanadom koja je nešto kasnije, priključivanjem Meksika, postala NAFTA. Takođe SAD su i danas angažovane na stvaranju FTAA (Free Trade of The Americas – Zona slobodne trgovine Amerika; izvor: Gajinov, D., Procesi ekonomske integracije na Američkom kontinentu, Naučna knjiga Beograd, 1997. str. 77. 166 Npr. ako je automobil napravljen u Kanadi, uz upotrebu nekih japanskih dijelova, ući će na tržište SAD-a baz plaćanja carine, u suprotnom neće biti bescarinskog tretmana. 167 Misli se na EU, NAFTA, APEC. 168 https://sr.wikipedia.org/wiki/OPEK 169 http://www.opec.org/opec_web/en/about_us/25.htm 170 https://en.wikipedia.org/wiki/OPEC 171 http://www.opec.org/opec_web/en/about_us/25.htm 172 https://en.wikipedia.org/wiki/OPEC 173 (engl. BRICS) 174 https://en.wikipedia.org/wiki/BRICS 175 https://en.wikipedia.org/wiki/BRICS 176 "Broken BRICs: Why the Rest Stopped Rising". Foreign Affairs. November–December 2012. Retrieved 19 December 2012.; "China Loses Control of Its Frankenstein Economy". Bloomberg. 24 June 2013. Retrieved 25 June 2013.; "Brazil Stocks In Bear Market As Economy Struggles". Investors.com. 26 June 2013. Retrieved 29 June 2013.; "Brics a force for world peace, says China". Business Day. 8 August 2012. Retrieved 9 November 2013.; "Brics summit exposes the high wall between India and China". Asia Times. 2 April 2012. Retrieved 10 July 2013. 177 Izvor: "Gross domestic product", IMF World Economic Outlook. October 2015. Retrieved 14 October 2015.; https://en.wikipedia.org/wiki/BRICS 178 "Syria Seeks to Join Shanghai Group, BRICS – Minister". RIA Novosti. 27 April 2013. Retrieved 7 November 2013.; "India quiere a Argentina en los BRICS, el club de los emergentes". Clarin. 3 May 2014. Retrieved 12 May 2014.; "Russia invites Greece to join BRICS". http://www.ibtimes.co.uk/russia-invites-greece-join-brics-new-


246

development-bank-1500901; "EurActiv Sections", http://www.euractiv.com/sections/euro-f 179 https://en.wikipedia.org/wiki/BRICS 180 http://www.dw.com/sr/zemlje-brics-pokrenule-razvojnu-banku/a-18598959 181 Ivić, M., „BRICS Countries as an alternative "WEST", Časopis JPMNT, Vranje, juli 2014. Vol. 2 Issue 3, str. 67-73. 182 www.frontal.ba/novost 183 http://www.orbus.be/aktua/2013/aktua3523.htm 184 Izvor: World Bank, 2016 (http://data.worldbank.org/indicator/DT.DOD.DECT.CD) 185 Dodao prema: Mitić, B., Performanse stranih direktnih investicija i uticaj na privrede evropskih zemalja u tranziciji – pozicija Republike Srbije“, Doktorska teza, FTB, Univerzitet ''Alfa'' Beograd, Beograd, 2009. 186 Božović, M., Urošević, B., Živković, B., Globalna finansijska kriza: uzroci i posledice po Srbiju i region, Kvartalni monitor 14, Beograd, decembar 2008. 187 Tada se nacionalizuju Fannie Mae i Freddie Mac, ubrzo potom Lehman Brothers i Wachowia podnose zahtjev za bankrotstvom, Bank of America kupuje Merrill Lynch, a JPMorgan preuzima Washington Mutual, dok su Goldman Sachs i Morgan Stanley prinuđeni da promijene status iz investicionih banaka u znatno regulisanije i univerzalnije ‘bankarske holding kompanije’. Država reaguje kroz kontroverzni Paulsonov plan spašavanja, čiji je cilj da se o trošku poreskih obveznika od ugroženih banaka otkupe nelikvidne hartije od vrijednosti (MBS) u ukupnoj vrijednosti od 700 milijardi USD i time povrati likvidnost na sekundarno tržište hipotekarnih hartija od vrijednosti. 188 Nikolić, G., Svetski finansijski sistem u teškoj krizi, KTS 11-2008, PKS, Beograd, 2008. 189 Angelo Mozila, izvršni direktor Countrywide Financiala, uprkos tome što je firmu doveo do ivice bankrota, dobio je kompenzacije u vrijednosti od nekoliko stotina miliona dolara tokom posljednje decenije. Isto važi i za James Caynea, direktora Bear Stearnsa, s tom razlikom što je on svoju kompaniju gurnuo i u bankrot. 190 Izvor: World Bank, 2016 (http://data.worldbank.org/indicator/SH.DYN.MORT) 191 Izvor: World Bank, 2016 (http://wdi.worldbank.org/table/2.8) 192 Izvor: World Bank, 2016 (http://data.worldbank.org/indicator/SE.XPD.TOTL.GD.ZS?order=wbapi_data_value_2011+wbapi_data_value+wbapi_data_value-first&sort=asc) 193 Izvor: World Bank, 2016 (http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS) 194 Izvor: World Development Indicators: 2015 Environment (http://wdi.worldbank.org/table/3.8) 195 https://sr.wikipedia.org/wiki/Goran_D._Rajovic 196 Dato prema: Mitić, B., Performanse stranih direktnih investicija i uticaj na privrede evropskih zemalja u tranziciji – pozicija Republike Srbije“, Doktorska teza, FTB, Univerzitet ''Alfa'' Beograd, Beograd, 2009. 197 Aranđelović, Z., Petrović - Ranđelović, M., Uticaj stranih direktnih investicija na kvalitet okruženja, Ekonomske teme br. 1-2, Niš, 2006., str. 127-136.


247

198 http://www.blic.rs/Vesti/Svet/586708/ZEGA-Ove-zemlje-sveta-strahuju-da-ce-ostati-bez-vode-medju-njima-i-jedna-sa-Balkana 30. 08. 2015. 199 "World Resource Institute"; http://www.wri.org/ 200 "World Resource Institute"; http://www.wri.org/ 201 "World Resource Institute"; http://www.wri.org/; http://www.blic.rs/Vesti/Svet/586708/ZEGA-Ove-zemlje-sveta-strahuju-da-ce-ostati-bez-vode-medju-njima-i-jedna-sa-Balkana 30. 08. 2015. 202 Poglavlje dato prema: Mitić, B., Globalizacija i međunarodno poslovanje, skripta, verzija 1, Visoka škola strukovnih studija za informacione tehnologije, Beograd, 2013. 203 Vučičević, M., Strane investicije i liberalizacija tržišta – tranziciona iskustva i perspektive Republike Srbije u procesu pristupanja EU, Doktorska teza, Panevropski univerzitet „Apeiron“, Fakultet poslovne ekonomije, Banja Luka, 2011., str. 40-44. 204 Kose, M. e. a., Finansijska globalizacija: ponovna procena, Panoeconomicus, 2, 2009. 205 Standardi su različitog karaktera: ekološki, sanitarni i tehnički, bezbjednosni, zdravstveni i sl. 206 Radonjić, S., Zapadni Balkan i evrointegracije – perspektiva Srbije, Zadužbina Andrejević, Beograd, 2009., str. 7. 207 “Mnogo je istorijskih primera kako se određeni spoljni činioci pokušavaju afirmisati u politici pojedinih država. Regulativa kojom SAD pokušavaju nadzirati strane lobističke uticaje ukazuje na probleme, koje u tom smislu doživljava čak i trenutno daleko najuticajnija zemlja sveta. Pritisci velikih 'igrača' na manje i još nepotpuno definisane države su, naravno, neizmerno veći...” izvor: Radonjić, S., Zapadni Balkan i evrointegracije – perspektiva Srbije, Zadužbina Andrejević, Beograd, 2009., str. 7-8. 208 Pomenuti izvještaj objavljuje Obavještajna zajednica SAD (NIC), koju čini 16 vladinih agencija; izvor: http://gdeinvestirati.com/makroekonomija/svet/10540-prognoze-do-2030-godine-azija-ce-biti-jaca-od-eu-i-sad-zajedno 209 Izvor: IMF (http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/index.aspx ), Janury 2016. 210 Izvor: IMF (http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/index.aspx ), Janury 2016. 211 Izvor: IMF (http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/index.aspx), Janury 2016. 212 Izvor: http://www.blic.rs/Vesti/Svet/573043/LEKCIJA-SA-ISLANDA-Kako-se-nordijska-zemlja-iscupala-iz-krize-slicne-ovoj-u-Grckoj (06. 07. 2015.) 213 Izvor: http://oilprice.com/ & http://www.blic.rs/vesti/svet/novi-put-svile-ova-mapa-otkriva-kako-ce-kina-promeniti-svet-zauvek/qrvvzfr (23. 05. 2015. ) 214 http://www.blic.rs/vesti/svet/novi-put-svile-ova-mapa-otkriva-kako-ce-kina-promeniti-svet-zauvek/qrvvzfr (23. 05. 2015. ) 215 Izvor: http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/refreshTableAction.do?tab=table&plugin=1&pcode=tsdde410&language=en 216 Izvor: http://www.blic.rs/vesti/svet/uvek-u-krizi-10-neverovatnih-cinjenica-o-grckoj-ekonomiji/61fnzcs


248

217 Izvor: http://www.blic.rs/vesti/svet/cipras-u-2016-za-grcku-se-otvara-nova-stranica/1x4ktl1 (03. 01. 2016.) 218 Izvor: http://www.politika.rs/scc/clanak/327530/ (14. maj 2015.) 219 Izvor: http://www.blic.rs/vesti/svet/uvek-u-krizi-10-neverovatnih-cinjenica-o-grckoj-ekonomiji/61fnzcs; http://www.politika.rs/scc/clanak/327530/ (14. maj 2015.) 220 http://www.blic.rs/Vesti/Svet/573204/OSTRE-RECI-PIKETIJA-Nemci-nemaju-pravo-da-drze-lekcije-jer-svoje-dugove-nikada-nisu-vratili (06. 07. 2015.) 221 http://www.blic.rs/Vesti/Svet/573204/OSTRE-RECI-PIKETIJA-Nemci-nemaju-pravo-da-drze-lekcije-jer-svoje-dugove-nikada-nisu-vratili (06. 07. 2015.) 222 https://en.wikipedia.org/wiki/Cuba 223 http://www.blic.rs/Slobodno-vreme/Zanimljivosti/521291/ZEMLJA-IZNENADjENJA-Sta-ce-vam-se-dogoditi-ako-stopirate-na-Kubi; https://en.wikipedia.org/wiki/Cuba 224 http://srbijapress.com/lep-zivot-pre-americke-demokratije-evo-kako-se-zivelo-pod-gadafijem-i-kakav-je-standard-libija-imala/ (2015) 225 http://www.blic.rs/Slobodno-vreme/Vesti/567284/ZVUCI-POZNATO-Ova-zemlja-se-oprasta-od-novcanica-od-100000000000000-dolara (12. 06. 2015.) 226 http://www.blic.rs/Slobodno-vreme/Vesti/567284/ZVUCI-POZNATO-Ova-zemlja-se-oprasta-od-novcanica-od-100000000000000-dolara (12. 06. 2015.) 227 Izvor: http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2015-2016/competitiveness-rankings/


249

Recenzije Na dostavljeni rukopis pod naslovom "MAKROEKONOMIJA I GLOBALNI IZAZOVI", autora dr Mladena Ivića i dr Branislava Mitića,a posle detaljnog pregleda istog, dostavljam

R E C E N Z I J U

rukopisa dr Mladena Ivića i dr Branislava Mitića "MAKROEKONOMIJA I GLOBALNI IZAZOVI"

1. Rukopis "MAKROEKONOMIJA I GLOBALNI IZAZOVI"otkucan

je kompjuterski, na 238 strana, prored singl, fontom 12,TimesNew Roman. Na početku knjige dat je kratakpredgovor(napomena) autora i opširan sadržaj. Na krajuknjige, u aneksu, prezentovano je 14 relevantnih tabela, dat spisak skraćenica, pregled literature sa 158 bibliografskih jedinica, kao i prikazano 227 referenci (fusnota).

2. Tekst knjige je znalački prožet funkcionalno uklopljenim tabelama, grafikonima, simboličkim predstavama ideskriptivnim prilozima od značaja za bolje poimanje složenih ekonomskih relacija.

3. Kompozicija izlaganja predmetne materije je koherentna, prezentovana u osam međusobno povezanih poglavlja: (1) Predmet izučavanja ekonomije, (2) Pregled (predmet) makroekonomije, (3) Agregatna ponuda i agregatna tražnja, (4) Potrošnja, štednja i investicije, (5) Otvorena ekonomija, (6) Pojam, suština i konsekvence globalizacije, (7) Globalni ekonomski izazovi i (8) Proces globalizacije i iskustva pojedinih zemalja.

Takvom kompozicijom i metodom izlaganja autori su obeležili logički

krug razmatranja misli o makroekonomiji, sagledavši celovitu predstavu o ekonomiji kao centru odnosa ljudi i misli o tim odnosima.

Sve to je izloženo na 197 stranica (bezpriloga), što se, inače, retko

dešava u našoj literaturi, tojest da se na malom broju stranica izloži što više veoma složene materije.

4. Delo autora dr Mladena Ivića i dr Branislava Mitića, pod naslovom

"MAKROEKONOMIJA I GLOBALNI IZAZOVI",ima nekoliko karakteristika koje je, radi njenog pravilnog vrednovanja, potrebno posebno istaći:

Prvo. Ono je sinteza ekonomske misli i celovitih predstava koje je

produkovao razvoj te misli, a koja je išla za ekonomskom praksom, tražila u


250

njoj pravila i zakonomernosti, izložila principe iz ponašanja i vraćala te principe rafinisane nazad u praksu. Do sinteze treba mnogo napora, a imati sintezu znači imati sublimisanu misao o praksi.

Delo će sigurno biti dragoceno kao široki pregled stavova ekonomske misli o najraznovrsnijim, ali međusobno čvrsto povezanim, problemima makroekonomije, posebno u eri globalizacije i protivurečnosti koje sobom nosi. Takva dela su uvek dobrodošla jer na britak način sa kritično važnim odslikavanjem pojava čini odličan uvod u dublje sagledavanje problema. Delo ima karakter produbljenog enciklopedijskog razmatranja makroekonomije. Kao takvo biće od koristi svima onima koji se zanimaju za ekonomsko znanje.

Drugo. Pedagoški kvaliteti knjige su nesumnjivi, ne po prostoj rečenici da su autori univerzitetski nastavnici, nego po onome što je tekstom demonstrirano. Ono je pedagoško po kompoziciji, po karakteru izlaganja, po metodičnosti, po rasterećenosti od detalja usled čega tekst ni jednog trenutka ne stvara zamor. Ono je, konačno, pedagoško po tome što se tekst i njegove poruke relativno lako primaju i pamte. Stil i jezik kojim je ovo delo pisano su laki, što olakšava razumevanje inače veoma delikatnih ekonomskih tema i problema.

Treće. Ovo delo autora dr Mladena Ivića i dr Branislava Mitića je kristalizacija ekonomske mudrosti i poklon onima koji žele da savladavaju tajne te mudrosti. Sa njim dobijaju svi koji ga budu čitali, kako oni koji započinju sa osvajanjem sveta ekonomske misli tako i oni koji su već duboko u njima. To znači da je reč o delu koje čini značajan prilog našoj ekonomskoj literaturi, te ga zato sa velikim zadovoljstvom preporučujem za objavljivanje.

Dr David Đ. Dašić, profesor emeritus Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka

ECPD profesor Univerziteta za mir Ujedinjenih nacija u Beogradu U Beogradu, 01. februar 2016. godine


251

Prof. dr Miloš Šolaja, Univerzitet Banja Luka - Fakultet političkih nauka


recenzija rada autora dr Mladena Ivića i dr Branislava Mitića

Rad dr Mladena Ivića i dr Branislava Mitića „Makroekonomija i globalni izazovi“ predstavlja rezultat obimnog istraživanja makroekonomskih procesa tokom XX i početkom XXI vijeka. Nakon pregleda globalnih makroekonomskih modela i koncepata naglasak istraživanja stavljen je na procese globalizacije i liberalizacije globalne ekonomije. Istraživanja globalne ekonomije praktično su vezana za procese koji su prethodili pojavi moderne države u XVII vijeku. Ubrzan i snažan tehnološki razvoj u Evropi, kolonijalna osvajanja i promjene koje je moderna država unijela u međunarodnu politiku i nevjerovatna brzina razvoja saobraćaja i sredstava masovnih komunikacija postavila su u prvi plan makroekonomskih razmatranja pitanje raspodjele dobara u globalnim okvirima. Razvijeni zapadni svijet, prije svega Evropa, bio je predvodnik procesa globalizacije, samim tim i teorijskih izučavanja ovog fenomena od vremena od kada se i pojavio u geopolitičkoj i ekonomskoj sferi. Razvoj moderne Evrope usmjeravao se prema globalizaciji ekonomije i trgovine krajem XIX i početkom XX vijeka, koja će prethoditi izbijanju dva svjetska rata. Studije globalnih tokova, uključujući i izučavanja ekonomskih doktrina i makroekonomskih strategija, bile su pokretane iz svjetskih centara političke i ekonomske moći s krajnjim ciljem da tu moć maksimira i multiplikuje najmanje uloženih sredstava. Karakteristika proučavanja globalnih i međunarodnih procesa je da pripadaju "svijetu bogatih i moćnih" i da je njihov broj gotovo zanemarljiv u malim i nerazvijenim zemljama. Ova studija, koja može da se koristi i kao monografija, ali i pregledan udžbenik, popunjava nedostatak na našem prostoru. Generalno, prvi dijelovi studije daju pregled nastojanja da se definišu ekonomski koncepti, posebno u XX vijeku kao ciljanom periodu istraživanja. Taj dio se može označiti kao veoma značajan, jer kroz komparativne analize pruža pregledan razvoj doktrina, njihovih dometa i pragmatične iskoristivosti, posebno u prelomnim vremenima kada nova ekonomska rješenja nastoje da inspiraciju crpe iz postojećih i u makroekonomskoj praksi primjenjivanih modela i doktrina. Pregled elementarnih osnova ekonomskih rješenja, kao citiranje prethodnih znanja i definisanih naučnih kategorija, upućuju na neophodan metodološki i


252

epistemološki alat kao osnovu za definisanje naučno-istraživačkih pristupa globalnoj ekonomiji. Generalno, drugi dio rada, od 6. poglavlja, odnosi se na globalizaciju kao proces karakterističan za posljednje godine XX vijeka i posthladnoratovsko vrijeme. Nakon opštih elemenata globalizacije, naglasak se metodološki usmjerava na ekonomske procese, prije svega liberalnu ekonomiju kao suštinski, dakle nerazdvojni, dio procesa globalizacije. Iako u okvirima razmatranja liberalizacije svjetske trgovine, samom principu liberalizacije kao razvojnom resursu, autori daju pozitivne karakteristike, činjenica je da će u detaljno razvijenom modelu dati i kritiku međunarodnih finansijskih institucija, prije svega Međunarodnog monetarnog fonda, ali svakako i Svjetske banke i Svjetske trgovinske organizacije. Treba naglasiti da kulturna globalizacija, kao i pregled stavova i teorija svjetskih kritičara globalizacije daju priliku za otklon od bezuslovnog prihvatanja tog procesa, čemu su mnogi zagovornici liberalnih teorija i pristupa istinski skloni. U radu se postavlja i pitanje uloge države u savremenom globalizovanom svijetu, postavlja se pitanje njenih funkcija, odgovornosti, dometa i uloge, postavljajući je u okvire funkcionisanja transnacionalizovane ekonomije i transnacionalnih organizacija kao njenih najistaknutijih nosilaca. I sve se to stavlja u okvire mehanizma funkcionisanja globalnih finansijskih institucija. Drugi značajan element rada jeste i predstavljanje mogućih alternativa postojećim makroekonomskim procesima, što se naglašava primjerom Alena Badjua, ali se tu ne završava. Date alternative nisu, naravno, jedine, ali mogući drugačiji ishodi upućuju na oživljavanje rasprava i argumentovanih kritika postojećeg i puteva za budućnost.

Pregled mehanizama regionalnih integracija isto tako predstavlja nastojanje da se, u okvirima liberalnih procesa, maksimalizuje efikasnost ekonomije u pojedinim dijelovima svijeta i tako modifikuje galopirajuća uniformna ekonomija za koju autori tvrde da predstavlja proces povećanja rascjepa između bogatih i siromašnih. Iako se taj stav kritikuje, upravo liberalizacija i regionalizacija, kako upućuje ovaj rad, mogu da budu i dobra osnova za razvoj ukoliko pojedine države imaju jasne ciljeve i politike. Argumentaciji ovih procesa doprinosi i analiza direktnih stranih investicija, data u kritičkim okvirima, ali ipak kao osnova koja pomaže razvoju onima koji imaju jasne koncepcije.

Rad završava sa dva važna ugla posmatranja. To je, svakako, ekonomska kriza iz 2007. godine, čije se posljedice osjećaju i danas, procesi koji su stvorili uslove i dalji put krize. Činjenica da su male države pogođenije od velikih upućuje na važnost izučavanja ove krize i analizu odnosa malih i nerazvijenih država u pojedinim fazama krize prema velikim i ostalim akterima. Neposredno prije samog kraja dato je iskustvo nekoliko karakterističnih država,


253

njihovih odnosa i procesa prema globalnoj ekonomiji, što može da posluži za neposrednu recepciju pojedinih rješenja. Radi se, u stvari, o strategijama globalnih nastupa, u vremenu već provjerenih, koji na bazi pozitivnih ili negativnih rezultata mogu da ukažu na mogućnosti i probleme ponašanja aktera u ekonomskim krizama koje se dogode u vremenima liberalnih ekonomija.

Vrijednost ovog rada predstavlja istraživački napor da se pojedine tvrdnje i stavovi dokažu numeričkim i drugim istraživanjima, predstavljeni grafičkim prikazima i tabelama čime se znatno približava ono što bi na drugi način bilo gotovo nemoguće.

Činjenica je da monografsko-udžbenička priroda služi i kao izraz stavova autora prema naznačenom istraživačkom pitanju, što ostavlja otvoren prostor za diskusiju za one koji ne misle na isti način. Istovremeno, rad može da služi kao udžbenička literatura, i to ne samo zbog predstavljenog sadržaja, već i kao metodološko uputstvo studentima za dalja istraživanja.

U svakom slučaju, rad u velikoj mjeri nadomješta nedostatak literature u oblasti izučavanja makroekonomije u globalnim procesima zbog čega je preporučeno da se objavi.

Recenzija završena u Banjoj Luci, 21. februara 2016. godine.

Miloš Šolaja


254

prof. dr Marijana Žiravac Mladenović

Recenzija

knjige autora Mladena Ivića i Branislava Mitića “Makroekonomija i globalni izazovi”

Knjiga autora Mladena Ivića i Branislava Mitića, “Makroekonomija i globalni izazovi” predstavlja kompletno, dobro struktuirano i sistematizovano djelo sa nizom praktičnih preporuka i smjernica za efikasno upoznavanje i usvajanje osnovnih koncepata ekonomije. Koncipirana kao udžbenik, namijenjen studentima Ekonomskog fakulteta Univerziteta za poslovni inženjering i menadžment u Banjoj Luci, knjiga će svakako biti od koristi u formi osnovne literature. Izloženom materijom i prezentacijom relevantnih primjera iz prakse, međutim, autori pružaju mogućnost i svima onima koji se profesionalno bave ovom materijom da nadograde svoja znanja u domenu primjene savremenih rješenja u svojim kompanijama. Knjiga je sastavljena iz osam dijelova.

U prvom dijelu prikazani su osnovni postulati teorijske ekonomije, a autori su na pristupačan način za čitaoca ponudili odgovore na pitanja šta je to ekonomija, zašto proučavati ekonomiju i, prije svega, kako poznavanjem ekonomije možemo poboljšati kvalitet života? U sljedeća tri dijela prikazano je područje istraživanja makroekonomije, kroz pojašnjenje osnovnih makroekonomskih varijabli i prikaz vodećih makroekonomskih škola. Tim poglavljem su autori uveli čitaoca u istraživanje agregatne ponude i tražnje, te potrošnje, štednje i investicija koje su detaljno obrađene u poglavljima tri i četiri. Peti dio sveobuhvatno istražuje tokove u otvorenoj ekonomiji, prikazujući osnove platnog bilansa i detaljan prikaz aspekata stranih direktnih investicija. U zadnja tri dijela, autori na izuzetno pragmatičan način povezuju osnovne makroekonomske varijable i pojave sa globalnim okruženjem današnjice, stavljajući težište na izučavanje iskustava pojedinih zemalja i izazova današnjice.


255

Iskustva autora u pedagoškom radu sa studentima moguće je prepoznati u načinu prezentovanja materije, jer je svijet složenih makroekonomskih pravila znatno pojednostavljen i tako dat u razumijevanje korisnicima knjige. Tako je raširen krug onih koji se osposobljavaju da samostalno misle u ekonomiji. Izuzetno važan dio ovog rada je i lista korištene literature, koja je prezentovana na kraju knjige i sadrži 158 relevantnih jedinica. Svojom sadržinom, porukama i primjenjenim metodom, ova knjiga predstavlja zapažen doprinos istraživanju makroekonomskih pojava i postulata. Knjiga je rađena studiozno, autori su uložili veliki trud i kao rezultat prezentovani su konkretni primjeri i istraživanja, kojima su potkrijepljene postavljene teorijske premise. Poseban kvalitet rada u knjizi Makroekonomija i globalni izazovi predstavlja:

Sveobuhvatnost pokrivanja teme rada; Analitički pristup; Ujednačen kvalitet rada; Analitička orijentacija; Primjenjivost u širokom dijapazonu (studenti, praktičari).

Smatram da su autori ovom knjigom u potpunosti ispunili svoje ciljeve: približili su čitaocima aktuelna makroekonomska i globalna događanja i dali cjelovit uvid u makroekonomiju. Makroekonomija je nezaobilazno štivo za sve studente ekonomije, ali ova knjiga će svoje čitaoce naći i među svim onim ekonomskim laicima, koji žele razumjeti svijet oko sebe. Imajući u vidu takav značaj knjige autora Mladena Ivića i Branislava Mitića, slobodna sam da je toplo preporučim za objavljivanje.

U Banjoj Luci, februar 2016. godine prof.dr Marijana Žiravac Mladenović Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka


256

Documents

MAKROEKONOMIJA I GLOBALNI IZAZOVI - univerzitetpim.com · MAKROEKONOMIJA I GLOBALNI IZAZOVI “Pod moralnom i krivičnom odgovornošću izjavljujem da sam ja autor ovog rada te sam