SADIQOV M.M., MMMDOV S.M.

MALYY

(Drslik yenidn ilnmi, ikinci nri)

Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin 15.03.2010-ci il tarixli

295 sayl mri il qrif verilmidir.

GNC ADAU 2010

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

Drslik iqtisad elmlri doktoru professor M.M.Sadqovun

elmi redaktorluu v rhbrliyi altnda hazrlanmdr.

Redaktor: qtisad elmlri doktoru, professor S.V.Salahov

Elmi tdqiqat knd tsrrfatnn iqtisadiyyat institutunun

direktoru.

Ryilr: qtisad elmlri doktoru M.C.Hseynov ADAU,

maliyy v iqtisadi nzriyy kafedrasnn mdiri professor

Z.M.hmdov - AzDU Maliyy kafedrasnn professoru.

Mirdamt Mirsadq olu Sadqov, Saleh Mhmmdli olu Mmmdov Maliyy Drslik, Gnc 2010, 568 s.

Drslikd Azrbaycan Respublikasnn bazar iqtisadiyyat raitind maliyy mnasibtlrinin formalamas, maliyy ehtiyatlarnn yaranmas xsusiyytlri v bu xsusiyytlrdn irli gln maliyy siyastinin tkili v onun sas istiqamtlri qvvd olan dvlt thsil standartlarna uyun trafl rh edilmidir.

Koorparativ maliyy menecmenti, onun planladrlmas, masir maliyy bazarlar v maliyy vasitiliyi, elc d bazar iqtisadiyyatna maliyy nzartinin ttbiqi qaydalarnn izahna drslikd geni yer verilmidir.

Ali mktb tlblri v elmi-tdqiqat ii aparanlar dvrmzn aktual maliyy problemlrind saylan mumi dvlt pul vsaitlri fondlarnn yaranmas, biznes v maliyy, lkmizd sorta iinin tkili qaydalar hminin beynlxalq maliyy-valyuta v kredit mnasibtlri haqqnda trafl mlumat ala bilrlr.

Drslik iqtisadiyyat istiqamtind thsil alan tlblr, magistr v doktorantlar elc d geni oxucu ktllri n nzrd tutulmudur.

ADAU-nun nriyyat, 2010

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

3

GR

Hr bir lknin iqtisadi v sosial inkiafnda maliyy elmi mhm rol oynayr. Bazar iqtisadiyyat maliyy-dyr mnasibtlri zrind qurulduundan indiki raitd bu msl daha da aktuallar. Qeyd edk ki, Azrbaycanda maliyy elmi tarixn zif inkiaf etmidir. Bu, hm lk daxilindki baqa elm sahlri il, hm d digr lklrl mqayi-sd aydn grnr. Iqtisadiyyatn inkiafna maliyy elminin v btv-lkd maliyy mnasibtlrinin zif inkiaf da mnfi tsir gstrir. Bu boluu qismn doldurmaq n 1997-ci ild "Maliyy" adl kitab (drslik) yazb ap etdirmidik. Hmin vaxtdan ken mddtd my-yn dyiikliklr ba vermi, mtrqqi fikirli alimlr yetidirilmi, iqti-sadiyyatn inkiaf il maliyy elmi d xeyli inkiaf etmidir v buna gr d yeni, daha mkmml drslik yazmaq zrurti yaranmdr.

Tqdim olunan yeni drslik uzunmddtli grgin aradrmalarn mhsulu kimi ortaya xm v tamamil yeni slubda yazlmdr.

Msl burasndadr ki, mrkzldirilmi planl iqtisadiyyat lk-lrind (sasn MDB-d) maliyy drsliklri o dvrn prinsiplrin uy-un yazlrd v btn istiqamtlri hat etmirdi. Msln, onlarn he birind dvlt borclar, xzindarlq, maliyy bazar kimi olduqca vacib fsillr yox idi. Rusiyada v baqa MDB lklrind hmin nqsanlar indi d tam aradan qaldrlmamdr. Maliyy drsliklrini, bzi xrda dyiikliklr edils d, vvlki qaydada buraxmaqda davam edirlr. Azrbaycanda bir sra yeni drsliklr drc olunsa da, vvllr olduu ki-mi, yen d sasn Rusiya Federasiyasnda buraxlm drsliklrdn isti-fad olunur.

Bazar iqtisadiyyat lklrinin ksriyytind (AB, Byk Bri-taniya, Trkiy v s.) "Maliyy" drsliklri, sasn, bir-birindn frqln-n iki adda ap olunur: "Dvlt maliyysi" (Public finance) v "Biznes maliyysi" ("Busines finanse"), yaxud "Korporasiya maliyysi" (Corpo-roite finance).

Tqdim olunan drslik yazlarkn oxsayl v genihcmli drslik-lr, drs vsaitlri v digr dbiyyatlar mumildirilmi, nticd yeni formal bir mnb meydana glmidir. Burada hm dvlt, hm biznes maliyysinin, hm d regional v beynlxalq maliyynin btn sas as-pektlri ks olunmudur. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, SSR-y daxil olan respublikalarda, xsusn Azrbaycanda, bel mumildirici sr-lr tkc tlblrin deyil, sah mtxssislrinin hamsnn byk eh-tiyac var.

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

4

Drslik be sas blmdn ibartdir. Birinci blm maliyynin ma-hiyyti, hmiyyti, idar olunmas v planladrlmasna hsr edilmi, ilk df olaraq maliyy vasitilrinin v maliyy bazarnn geni izah verilmidir.

kinci blmd dvlt maliyysi kimi vacib bir sah thlil clb olunmudur. Burada sas aradrma obyekti - bazar iqtisadiyyat rai-tind dvlt bdcsinin glir v xrclri, hkumtin vergi v gmrk si-yasti, vergilrin ayr-ayr nvlrinin thlili v onlarn tkmilldirilmsi istiqamtlridir. Bunlarla yana, d2vlt maliyysi il sx laqd olan dvlt borclar v xzindarlq msllri d nzrdn keirilmidir.

Biznes maliyysin hsr olunmu nc blmd mssislr v mxtlif formal sahibkarlq qurumlar arasnda maliyy mnasibt-lrinin tzahr xsusiyytlri, milli biznesi formaladran mnblr, rentabellilik v mnftlilik normas, investisiyalarn maliyylm qay-naqlar, investisiya (kapital) bazarnn faliyyt xsusiyytlri, maliyy elmind geni istifad olunan cari dyr, glck dyr, xalis cari dyr, risklr mslsi izah olunmudur.

Drdnc v beinci blmlrd sorta iindn v beynlxalq ma-liyy mnasibtlrindn bhs edilir. Burada sosial sorta, mlak sor-tas v xsi sorta msllri il yana, btvlkd sorta bazarnn formalamas prinsiplri rh edilmi, beynlxalq maliyynin tzahr xsusiyytlri ksini tapmdr.

Drsliyin bir sciyyvi xsusiyytini d gstrmk lazmdr ki, bu-rada yalnz faktlar sadalanmr, daha ox Azrbaycan v keid iqtisadiy-yat dvrn yaayan bzi baqa lklri mvcud bhrandan xarman balca yollar gstrilir. Drslikd nzrdn keiriln hr bir problem onun hlli yollar il mayit olunur.

Drslikdki btn mddalar uzunmddtli tcrbnin mhsulu, mkdalq etdiyimiz v tmasda olduumuz btn kollektivlrin, onlar-n hr bir zvnn birg iinin nticsi kimi qiymtlndirmk daha do-ru olar. Bu kollektivlr Maliyy Nazirliyinin, Vergi Nazirliyinin, Mr-kzi bankn, Azrbaycan Dvlt qtisad Universitetinin, Azrbaycan Dvlt Aqrar Universitetinin, Xzr Universitetinin, Moskva Maliyy Akademiyasnn, Sankt-Peterburq Maliyy v qtisad Universitetinin, Trkiy Cmhuriyyti Mrmr Universitetinin, AB-n Corciya Dvlt Universitetinin, Ukrayna Bank Akademiyasnn v s. kollektivlri aid-dir. Onlarn hr birinin kollektivin, elc d drsliyin yazlmasnda yar-dm olmu aspirant v tlblrimiz drin minntdarlmz atdr-rq.

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

5

Drslik yalnz ali v orta ixtisas mktblrinin tlblri n deyil, hm d aspirantlar, dvlt iqtisad orqanlarnn mtxssislri, mxtlif mssislrin iqtisadlar n nzrd tutulmudur.

Mlliflr: M.M.Sadqov, S. M. Mmmdov

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

6

I BLM. MALYYNN MAHYYT V DAR EDLMS

I FSL. MALYYNN MAHYYT V FUNKSYALARI

1.1. Maliyynin predmeti, metodu v vziflri

qtisadiyyat yrnn n mhm elmlrdn biri kimi maliyy elmi-nin d z predmeti, aradrma metodlar v vziflri var. Hr bir fnn baqalarndan z predmeti il frqlnir. Maliyynin predmeti mumi milli mhsulun v milli glirin blgs v yenidn blgs, pul fondla-rnn v glirlrin yaradlmas v istifadsi il laqdar iqtisadi mnasi-btlr sistemindn ibartdir.

Maliyy mnasibtlrinin predmeti ekonomiks, iqtisadiyyatn sas-lar, mssis iqtisadiyyat, biznesin saslar, hquq, siyastnaslq v s. kimi mvafiq sahlrin predmetlri il qarlql laqd yrnilir. Bu-nunla birlikd, onun znn ayr-ayr daxili blmlri, elementlri, ma-liyy fondlar arasnda da zaman-zaman qarlql laqlr meydana g-lir.

Maliyynin predmetinin yrnilmsi zaman dialektik metoddan is-tifad olunur. Dialektik metod hr bir hadis v prosesi inkiafda v qar-lql laqd yrnir. Maliyy hm kmiyyt, hm d keyfiyytc inki-af edir. Kmiyytc inkiaf dedikd, maliyy vasitlrinin v fondla-rnn hrktini, keyfiyytc inkiaf dedikd is maliyy mnasibtlri-nin daim tkmilldirilmsini nzrd tuturuq.

"Maliyynin predmet v vziflri" dedikd, biz, hr eydn vvl sizin bu fnni yrnrkn ny nail ola bilcyinizi, tlb v ya digr mtxssislrin grmli olduqlar aadak ilri nzrd tuturuq:

1. Maliyynin mahiyyt v funksiyalarn yrnmk, bazar iqtisa-diyyat raitind onlarn rolunu drk etmk, masir durumda dvlt, blg v ya biznes maliyysinin nmini myynldirmk.

2. Masir raitd mumi milli mhsulun mxtlif elementlr, sa-hlr v regionlar arasnda bldrlmsi mexanizmini, mumi qanu-nauyunluqlarn, kmiyyt v keyfiyyt gstricilrini myyn etmk, bu mtnasibliyi masir tlblr uyunladrma bacarmaq, bldr-m prosesind maliyy vasitiliyinin mahiyytini anlamaq.

3. qtisadiyyatn v maliyynin idar edilmsi iin dvltin mda-xil sviyysini myynldirmk, bu prosesin maliyy vasitlri v metodlar il gerkldirilmsi mexanizmin yiylnmk, cmiyytin

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

7

idar olunmasnda hr bir maliyy vasitisinin v maliyy vasitsinin rolunu yrnmk.

4. Maliyy tnzimlyicilrinin, o cmldn vergilrin, fondlarn v s. mahiyytini mnimsmk, onlarn vasitsil istehsaln smrsinin artmasna fal tsir bacarna yiylnmk.

5. mumiyytl, maliyynin ayr-ayr masir problemlrin elmi-yaradc yanama vrdilri qazanmaq, btn maliyy mnasibtlrinin tkmilldirilmsi zr konkret istiqamtlr hazrlama yrnmk, ma-liyy innovasiyalarnn sl mnasn anlamaq v hr bir maliyy innova-siyasn thlil etmyi bacarmaq.

6. Maliyy v maliyy bazar haqqndak mrkkb informasiyan, o cmldn iqtisadiyyatla bal "The Wall Street Jurnal", "Financial times" v digr iqtisadi qzetlrd drc olunan mlumatlar oxuyub th-lil etmk v onlardan bhrlnmk vrdii ld etmk.

Maliyy predmetinin quruluu cmiyytin masir inkiaf xsusiy-ytlrin uyun olaraq myynldirilmidir, yni hr bir mrhld predmet btn iqtisadi formasiya zaman mvcud olan znmxsus x-susiyytlr ksb edir.

1.2. Maliyynin mvcudluq zrurti

Maliyy tarixn rtldirilmi xarakter dayr. Dvltin v mt-pul mnasibtlrinin meydana glmsi il laqdar olan maliyy mna-sibtlrindn XIII-XV srlrd taliyann Florensiya, Venesiya, Genuya kimi iri hrlrind istifad olunmaa balanmdr.

Btvlkd maliyyni zruri edn aadak amillrdir: 1. Dvltin faliyyt gstrmsi. Cmiyyti idar etmk n dv-

ltin olmas vacibdir. Dvlt idarilik, tsrrfatlq, mdafi v s. kimi oxsayl funksiyalar yerin yetirir. Onlar gerkldirmk n idarilik subyekti olan dvltin lind myyn vsait cmlmlidir. Dvltin yarand ilk dvrlrd hmin vsait natural ymlar hesabna ld edilirdi. Cmiyytin tkaml v idaretmnin mrkkblmsi prosesind dvlt glirlri, xrclri, btvlkd maliyy mnasibtlri meydana glmy balad. Bir anla tsvvr edin: cmiyytd, tutaq ki, Azrbaycan dvltind maliyy mexanizmlrindn istifad olunmur. Bel olan halda Azrbaycan dvlti z funksiyalarn yerin yetirmk n Bakya n qdr v ne eidd mhsul ymaldr. lbtt, bu mmkn deyil. Masir dnya n cfng grnn bu vziyyti mhz

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

8

maliyy mexanizmi aradan qaldrr. 2. Blgnn myin kmiyyt v keyfiyytin gr gerkldiril-

msi, insanlarn tlbatnn tam tmin edilmsinin mmknszly. El bir cmiyyt yoxdur ki, orada insanlarn hamsnn tlbat tam dnil-sin. nsan psixologiyasnn masir inkiaf sviyysind bel bir addmn atlmas my maddi mara mhv edr v cmiyytin iflasna sbb olar. ilrin myinin natural formada dnilmsi is hazrda midsiz anaxronizmdn baqa bir ey olmazd. Tsvvr edin: siz, tutaq ki, so-yuducu istehsal edn zavodda alrsnz, ehtiyacnz is t, sd, ya-a, paltaradr. Hmin mssis sizin gndlik, yaxud aylq mk ms-rflrinizin mqabilind z mhsulu il sizin tlbatnzn hamsn nec dy bilr? Bu, mmkn deyil. Ona gr d myiniz mumi ekvi-valent forma olan pulla dnilir. Hmin pula z tlbatnza uyun ist-niln mtni alrsnz.

3. Normal inkiaf etmi cmiyytlrin hamsnda bir ne mlkiy-yt formas var. Onlarn arasnda iqtisadi laqlr yaratmaq n d mt-pul mnasibtlrinin v maliyynin olmas vacibdir.

4. Cmiyytin inkiaf maliyy mnasibtlrinin inkiaf il my-yn olunur. Maliyy mnasibtlrinin inkiaf etdiyi, onlarn mtrqqi metodlarndan istifad olunan cmiyytd iqtisadi v sosial inkiaf da yksk olur. AB, Qrbi Avropa lklri, Yaponiya, Trkiy v s. bu lklr srasndadr. Maliyy mnasibtlrinin deformasiyaya urad v lazmnca qiymtlndirilmdiyi lklrd is yksk iqtisadi v sosial inkiafdan shbt ged bilmz. ndi bel lklrin say getdikc azal-maqdadr, nki hr yerd dzgn inkiaf yoluna stnlk verilir.

1.3. Maliyynin mahiyyti

Maliyy masir ictimai trqqinin mhm elementlrindndir. Ryi soruulan hr yz respondentdn doxsan doqquzu "Maliyy ndir?" sua-lna "puldur" cavabn verck. Dorudan da, maliyy anlay tarixn mal mbadilsi v pul mnasibtlrini bildirib. "Maliyy" sz rb-cdn alnb, mnas "maln, srvtin dyri", yni puldur. Baqa inki-afl dillrd ilnn "finans" sz is qdim latn dilindki "financia" szndn gtrlmdr, hrfi mnas pul tdiyysi demkdir. Maliyy ilk df olaraq pul tdiyysi anlay kimi orta srlrd taliyada ttbiq olunmaa balamdr. Maliyynin mahiyyti haqqnda hl vaxtil N.Tusi znn Maliyy traktovkasi srind geni mlumat vermi-dir. Sonralar bu anlay tdricn btn dnyada istifad olunmaa bala-

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

9

m v beynlxalq status almdr. lkin mnasna baxmayaraq, maliyy anlay he d pul mnasibt-

lrinin hamsn hat etmir. Pul mnasibtlri daha geni anlaydr. Masir cmiyytlrin hr birind bir sra pul mnasibtlri faliyyt gstrir. Msln, dvltl mssislr, mssislrl hali, ayr-ayr mssislr arasnda olan pul mnasibtlrini gstrmk olar.

Maliyy mnasibtlrini digr pul mnasibtlrindn frqlndirn bir sra xsusi elementlr vardr:

1. Maliyy mnasibtlri blg xarakteri dayr, yni onlar mu-mi milli mhsulun, elc d milli glirin blgs v yenidn blgs il laqdardr.

2. Maliyy mnasibtlri bilavasit dvltl laqdardr, yni im-perativ xarakter dayr. Maliyy mnasibtlri yalnz dvltl laqdar formalaan imperativ pul mnasibtlrini znd ks etdirir.

3. Maliyy mnasibtlri pul fondlarnn meydana glmsi v isti-fadsi il laqdardr, bu v ya digr sviyylrd (dvlt, mssis, t-kilat) pul fondlarnn yaradlmas v onlardan istifad zaman formala-an iqtisadi mnasibtlr sistemini ifad edir.

Sadalanan lamtlrdn hr n uyun gln pul mnasibtlri maliyy mnasibtlrin aiddir.

Yuxardak thlil gstrir ki, maliyy iqtisadi mnasibtlri ifad edir v mvafiq olaraq iqtisadi bazisin trkibin daxildir. "Bazis" dedik-d (yunanca: "sas") stqurumun sasn tkil edn istehsal mnasibt-lrinin toplusu baa dlr. Bir sra iqtisadlar maliyyni ideoloji, m-nvi, siyasi, hquqi, etik, flsfi, bdii v s. tsisatlar birliyinin stqu-rum elementi kimi qiymtlndirirlr, lakin maliyy iqtisadi mnasibt-lri ifad etdiyin gr bu fikirl razlamaq olmaz. Maliyy iqtisadi ba-zisin elementidir v iqtisadi kateqoriya kimi x edir, nki, hr eydn vvl, o, istehsal mnasibtlrinin myyn trflrinin universal v mcrrd formada ifadsidir.

Maliyynin mahiyytini myynldirrkn d iqtisadlar arasn-da fikir ayrlqlar yaranr. Onlardan bzilri maliyyni bldrc ka-teqoriya, bzilri istehsal kateqoriyas, bzilri is tkrar istehsal kateqo-riyas kimi qiymtlndirirlr.

Bilindiyi kimi, tkrar istehsal drd mrhldn ibartdtr: 1.stehsal. 2. Blg. 3.Mbadil. 4.stehlak. Hr bir mrhlnin znmxsus vasitlri v obyektlri var. nsan-

lar hmin vasitlrl obyektlr tsir edrk tkrar istehsaln mrhl-lrini gerkldirirlr. Msln, sas fondlar vasitsil dvriyy fond-

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

10

larna tsir gstrilir v bellikl d istehsal ba verir. Maliyy vasitsil dyr blgs aparlarkn mumi milli mhsulun dyrin tsir gstri-lir v blg gerkldirilir.

Bu dlillr sbut etmy imkan verir ki, maliyy bldrc kate-qoriyadr v geni tkrar istehsal prosesinin yalnz blg mrhlsind itirak edir. Maliyy n istehsalda, n mbadild, n d istehlakda bir-baa itirak etmir, sonuncuya yalnz blg vasitsil tsir gstr bilir.

Bellikl, maliyyy aadak trifi vermk olar: maliyy pul fondlarnn yaradlmas v istifadsi il bal olan pul-blg mnasibt-lri toplusudur.

Maliyynin trkibin mxtlif elementlr daxildir. Btvlkd ma-liyy - mrkzldirilmi dvlt maliyysindn (Qrbd buna, adtn, "hkumt maliyysi" deyirlr) v biznes maliyysindn ibartdir. Hku-mt maliyysi d z nvbsind mrkzi hkumtlrin (mrkzi hku-mtlrin bdclri, bdcdnknar dvlt fondlar), yerli hakimiyyt or-qanlarnn (yerli bdclr), dvlt agentliklrinin v mssislrinin ma-liyysindn ibartdir.

Regional maliyy aquli tsnifat zr blnr. O, mstqil maliyy kateqoriyas olaraq mrkkb iqtisadi mnasibtlri ks etdirir v yenic yaranm elm sahlrindn biridir. lk maliyysi zlynd bir ne regional maliyynin mcmuundan ibartdir. Regional maliyynin trki-bin regional bdc (yerli bdclr v hmin region zr yuxar orqan-larn bdclri), region zr biznes maliyysi v s. daxildir. Regional maliyynin aradrma obyekti tkc yerli bdclrin yerldirilmsi zaman meydana xan iqtisadi mnasibtlr deyil, hm d bdcnin b-tn trkib hisslrinin, btn bdcdnknar fondlarn, irktlrin, m-ssis v idarlrin bdclrinin blgs zaman yaranan iqtisadi mnasibtlrdir.

1.4. Maliyynin mahiyytin v funksiyalarna dair mxtlif baxlar

Elmi anlay kimi maliyynin tarixi qdim olsa da, onun mahiyyti hl tam almamdr. Cmiyytin inkiafnda maliyynin rolu artdqca v o, iqtisadiyyatn mxtlif sahlrin daha ox nfuz etdikc iqtisad-lar v maliyyilr arasnda maliyynin mahiyyti v funksiyalarna dair mxtlif baxlar formalamaa balam, yeni-yeni fikirlr ssln-midir.

Maliyy elmind n mbahisli msllrdn biri maliyynin iqti-

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

11

sadi tbiti v maliyy mnasibtlrinin hat dairsidir. Bir sra maliy-yilr hesab edirlr ki, maliyy tkrar istehsaln ikinci mrhlsind ortaya xr. Buna gr d maliyynin mahiyytini tkrar istehsaln mxtlif mrhllrind meydana gln mnasibtlrl balamaq dz-gn deyil. Onu alq-satq faliyyti n sas olan v mt dvriyysi prosesind meydana xan milli mhsulun dyrinin pul formasnda bl-gs kimi qbul etmk daha doru olard.

Maliyynin bldrc xarakter dadn qbul edn alimlr ma-liyynin tkrar istehsal anlay olduunu inkar etmirlr. Maliyynin meydana glmsinin v z funksiyalarn yerin yetirmsinin tkrar is-tehsaln ikinci mrhlsi il ballndan danarkn maliyy mnasi-btlrinin yerini v hat dairsini, iqtisadi mnasibtlr sistemind onlarn znmxsusluunu v tsir istiqamtlrini vurulamaq lazm glir. Maliyy mnasibtlri istehsal mnasibtlrinin mhm trkib hisssidir.

Mbahisli msllrdn biri d iqtisadi anlay kimi maliyynin xsusiyytinin aydnladrlmas il baldr. Mbahis n ox iqtisadi sistemd maliyynin oynad hakim mvqe trafnda gedir. Bu "hakim mvqe"ni mxtlif alimlr mxtlif cr yozurlar. Bzilri onu dvltin maliyy mnasibtlrindki fal tkilatlq rolu il eynildirir, bzi-lri israr edirlr ki, bu "hakimlik" maliyy faliyytinin nticlrindn asldr. Btn bu mbahislrl laqdar qeyd edk ki, maliyy mna-sibtlri obyektiv xarakter dayr. Maliyy mnasibtlrinin tzahr formalar hmi subyektlrin faliyytin tsir gsirir v bu faliyyti tkil edir. Buna gr d "hakim rol" dedikd dvltin maliyy mnasi-btlrinin tkilin ynlmi taktiki faliyyti nzrd tutulursa, onda bel bir deyimin ildilmsin lzum qalmr. Bununla bel, maliyynin hakim mvqeyinin n plana kilmsi onun mahiyytini, demk olar, dyimir. Laikn bir sra elmi srlrd bu hakimlik maliyy mnasi-btlrinin mahiyytini aan sas vasit kimi irli srlr v ardnca qeyd edilir ki, guya bu keyfiyyt olmadan maliyy anlaynn mahiyytini amaq mmkn deyil. slind is, maliyynin meydana glmsinin v inkiafnn bilavasit sbbi dvltin v dvlt orqanlarnn faliyyti-dir.

Maliyynin funksiyalar da mbahisli msllr srasna daxildir. Mtxssislrin oxu bu fikirddir ki, maliyynin yalnz iki funksiyas var: blg v nzart. Bununla bel, maliyy-iqtisadiyyat dbiyyatnda maliyynin istehsaledici, stimulladrc, tnzimlyici, idaredici v s. funksiyalarinin da olduu gstrilir. Buna gr d maliyynin funksiya-

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

12

larn toplu kild nzr almaq lazmdr. Bir ox baqa msllr d alimlrin bu msldki dqiqliyindn asldr. Misal n, shv nti-clr ictimai tkrar istehsalda maliyynin funksiyalarnn yanl anlal-masna sbb olur. ctimai tkrar istehsalda maliyynin ox mhm rol oynamas he bir bh dourmur. stehsal amillrindn smrli istifa-dnin stimulladrlmas, qiymtlrin uyunluunun tnzimlnmsi, iqti-sadi sabitlik raitinin tmin olunmas kimi msllr maliyynin km-yi il hll oluna bilr. Nzr almaq lazmdr ki, funksiya - iqtisadi an-laylarn mahiyytinin znifad vasitsidir. slind, maliyy bir ka-teqoriya olaraq pul fondlarnn yaradlmas v istifadsi il, glirlrin meydana xmas il bal olan blg mnasibtlridir. Lakin eyni za-manda maliyynin faliyyt gstrmsi istehsal fondlarndan smrli istifadni, istehsaln qiymt strukturunu tnzimlyir, ynldiyi obyekt-lri stimulladrr, nizamlayr v mhkmlndirir.

Bzi iqtisadlar is hesab edirlr ki, maliyy, sasn, funksiya yerin yetirir: pul fondlarn (glirlrini) formaladrr, onlardan istifa-dni gerkldirir v nzartd saxlayr. lk iki funksiya maliyynin mstqil funksiyalar kimi deyil, daha ox onun blg funksiyasn real-ladran mexanizm kimi faliyyt gstrir.

Grndy kimi, maliyynin mahiyyti v funksiyalar il bal mxtlif yozumlar mvcuddur. Ona gr d bu anlaylarla bal olan problemlrin nzri chtdn daha drin tdqiqin ehtiyac duyulur. Maliyynin iqtisadi tbitin dair zngin biliyin olmas imkan verir ki, ondan tsrrfat hyatnda n yax vasitlrl istifad olunsun. qtisadi mnasibtlr sistemind maliyynin yeri v rolunun tam aydnladrl-mas xeyli drcd qoyulan problemin msbt hllindn asldr.

1.5. Maliyynin funksiyalar

vvlc "funksiya" anlayn nzrdn keirk. Bu termindn ri-yaziyyatda, flsfd, sosiologiyada, iqtisadiyyatda, dililikd v baqa sahlrd istifad olunur. Etimoloji chtdn latncadak "functio" szndn ml glib, mnas - "icra etmk", "gerkldirmk"dir.

qtisadiyyatda "funksiya" dedikd, "faliyyt", "vzif", hr hans iqtisadi kateqoriyann mahiyytinin tzahr baa dlr.

qtisadi kateqoriya myyn funksiya il ifad olunmursa, demli, o, faliyyt gstrmir. Onun mahiyyti tzahr formalar il sciy-ylnir.

Maliyynin mahiyytini xarakteriz edrk myynldirdik ki,

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

13

maliyy dyr xarakteri v imperativ xarakter dayr, mumi milli mh-sulun v milli glirin blgs v yenidn blgs, pul fondlarnn yara-dlmas v istifadsi il laqdardr. Funksiya kateqoriyann mahiyytini tzahr etdirirs, demli, maliyynin funksiyalar da onun yuxarda sa-dalanm lamtlri il laqdar olmaldr. Lakin gstrmk lazmdr ki, maliyynin nzriyysi il mul olan iqtisadlarn he d hams bu ardclla ml etmir v buna gr d onun funksiyalarnn myyn olunmas zaman iqtisadlarn fikirlri haalanr. Bel iqtisadlarn mlahizlrini bir ne konsepsiya zr qrupladrmaq olar:

1. Blg konsepsiyasnn mlliflri maliyyni blg kateqoriyas kimi sciyylndirrk gstrirlr ki, maliyy yalnz mumi milli mh-sulun blgsnd itirak edir. Lakin funksiyalarn diferensiyasiyas zaman bu mlliflr arasnda da fikir ayrl mahid olunur. Onlar-dan bir qismi blg v nzart funksiyalarn, baqa bir qismi is pul fondlarnn v ymlarnn yaradlmas, onlardan istifad v onlara n-zart funksiyalarn maliyyy aid edir.

2. stehsal konsepsiyas mlliflrinin fikrinc, maliyy geni tk-rar istehsal, blg v nzart funksiyalarn yerin yetirir, yni tkrar is-tehsaln btn mrhllrinin itiraks olur.

3. Tsrrfat hesab konsepsiyas maliyynin funksiyalarn tsr-rfat hesab, blg v nzart kimi tsnifldirir.

Maliyy nzriyysi il maraqlananlar ox olduundan bu fikir ayrlqlarnn siyahsn uzatmaq da olard. Tkc onu demk kifaytdir ki, hr hans kateqoriyann funksiyalar onun mahiyytini mli kild ks etdirir. Yuxarda maliyynin mahiyytini izah edrkn my-ynldirmidik ki, maliyy blg kateqoriyas olduundan onun bl-gd itirak ksizdir. Ham bilir ki, blg qanunamvafiq kild apa-rlmaldr, yni biz maliyy vasitsil mumi milli mhsulun dyrini bldrrkn onu haraya, nec gldi paylamrq. Dqiq uotunu apar-rq, dqiq nvanlara - n smrli v n zruri sahlr ynldirik v demli, bu prosesd istr-istmz nzart meydana glir. Buradan bel ntic xr ki, maliyynin blg funksiyas nzart olmadan faliyyt gstr bilmz. Bu iki funksiya (blg v nzart) maliyynin mahiy-ytini daha dolun v dzgn ks etdirir.

Blg funksiyas mhsulun (mumi milli mhsulun) v milli glirin blgs v yenidn blgs prosesini hat edir. Blg obyekti kimi mhz bu sadalananlar, blg subyekti kimi is dvlt, mssislr, t-kilatlar, hali v s. x edir. Blg prosesi ilkin blg v tkrar blg mrhllrindn ibartdir. lkin blg mssislr sviyysind hyata

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

14

keirilir. Mhsul istehsal olunur v satlr. Satdan daxil olan glir m-ssis sviyysind mxtlif istiqamtlrd bldrlr.

Milli mhsul ilk blg prosesind iki yer ayrlr. Birinci nvbd, milli mhsulun dyrindn onun istehsalna srf olunmu material xrc-lrinin dyri xlr. ks halda istehsal davam etdirmk mmkn olmaz. Milli mhsulun bir hisssi amortizasiyann brpasna xrclnir. Amortizasiya ayrmalar mhsul istehsalna srf olunmu sas fondlarn dyrindn ibartdir. Hazrda amortizasiya ayrmalar mssisnin s-rncamnda saxlanlr v btvlkd sas fondlarn brpasna, yni istehsala ynldilir. Material xrclrinin dyri d btvlkd ms-sisnin srncamnda qalr, xammal, material, yanacaq v s. alnmasna srf olunur. Bu yerd maliyy mnasibtlri ksilir.

Milli mhsulun yerd qalan hisssi - milli glir (mssislr sviy-ysind "mumi glir" adlanr) maliyy vasitsil iki hissy: mk-haqq fonduna v xalis glir blnr. mkhaqq fondunun bir hisssi mkhaqq formasnda fhl v qulluqulara verilir v bu zaman maliy-y mnasibtlri ksilir. mkhaqqndan tutulan vergilrdn v sosial sortaya ayrmalardan ibart digr hiss mrkzldirilmi fondlara, da-ha dorusu, dvlt bdcsin v pensiya fonduna ynldilir v bu za-man maliyy mnasibtlri davam edir. Xalis glir sasn iki hissdn ibartdir: lav dyr vergisi v mnft. lav dyr vergisi tamamil dvlt bdcsin daxil olur. Dvlt bdcsin vergi xldqdan sonra mnftin yerd qalan hisssi mssisnin srncamnda saxlanlr v mxtlif mqsdlr ynldilir.

Mrkzldirilmi fondlar vasitsil yenidn mxtlif istiqamt-lrd blg hyata keirilir. Yenidn blg mssislrin maliyysi hesabna da ola bilr. Bir szl, pul vsaiti maliyy vasitsil artq v lazmsz qaynaqlardan vsatin atmad yerlr ynldilir.

Btvlkd milli glirin yenidn blgs istiqamtlri aadak-lardan ibartdir:

1. Sahlraras yenidn blg. Mlumdur ki, qeyri-istehsal sahlrind glir yaradlmadndan onlar sas etibaril istehsal sahlrinin hesabna dolanr. Pul glirlri mssislrin maliyysi v kreditlr vasitsil istehsal sahlrind sfrbr olunaraq hkumtlrin mrkzldirilmi fondlarna ynldilir v yenidn blg yolu il qeyri-istehsal sahlrinin saxlanmasna srf olunur.

2. razilraras yenidn blg formas regional maliyy obyekti olmaqla ayr-ayr razilrin sosial-iqtisadi inkiaf sviyysinin brabr-ldirilmsi, onlarn daxili faydal qazntlarndan v digr ehtiyatlarn-

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

15

dan istifad mqsdlri n nzrd tutulur. razilraras yenidn blg vvllr dvlt bdcsi, biznes maliyysi, xalq tsrrfat sa-hlrinin maliyysi, sorta, kredit v digr vasitlrl hyata keirilirdi. Hazrda bu laqlr bir qdr mhdudladrlmdr v hmin blg for-mas indi, sasn, dvlt bdcsi, biznes maliyysi, sorta v kredit vasitsil hyata keirilir.

3. Sahlr v tsrrfatlararas yenidn blg. Hr hans bir sah-nin v ya tsrrfatn inkiaf n bdc v ya digr maliyy qurumlar vasitsil maliyy ehtiyatlar yenidn bldrl bilr. Msln, uzun mddt knd tsrrfatnn inkiaf n xeyli vsait yenidn bld-rlmdr. Bu yaxnlara qdr nazirliklr daxilind d mssislraras yenidn blg geni miqyasda ttbiq olunurdu. Nazirliklr z daxil-lrind mrkzldirilmi fondlar yaradr v mssislraras yenidn blg prosesind, demk olar ki, hegemon rol oynayrd. ndi bu blg sulu ciddi surtd mhdudladrlm, nazirliklrd bel fondlarn yara-dlmas yasaq edilmidir.

4. Dvltlraras yenidn blg bir dvltin baqa dvlt kmk gstrmsi v ya digr mqsdlr n hyata keirilir. Bu zaman bey-nlxalq maliyy mhm rol oynayr.

1.5.1. Nzart funksiyas. Blg funksiyasn maliyynin mhm funksiyas kimi qbul ediriks, demli, vsaitin haraya, hans mqsd-lrl, hans mbld v s. ynldildiyini bilmk n nzart mexaniz-mi d olmaldr.

Qeyd etdiyimiz kimi, blg kortbii, yaxud zbana aparlmr. Mhz buna gr d nzart funksiyasn maliyynin ikinci mhm funk-siyas sayrq. Maliyynin nzart funksiyas milli iqtisadiyyatda maliy-y nzartinin hyata keirilmsinin elmi v nzri saslarn tkil edir. Nzart funksiyas blg v yenidn blg mnasibtlrini hat edir. Maliyy nzartinin faliyyt dairsin is maddi istehsal, qeyri-istehsal sahlri, dvlt bdcsinin yaradlmas v istifadsi daxildir. Maliy-ynin nzart funksiyasnn hyata keirilmsind balca mqsd maliyy msllri zr qanunvericilik aktlarna ml olunmasn, vergi-lrin dzgn ylmasn, xrclrin z mqsdlri zr istifad edilm-sini myynldirmkdn ibartdir.

Maliyynin nzart funksiyas, sasn, maliyy orqanlar vasitsil hyata keirilir, milli iqtisadiyyatn btn sah v istiqamtlrini hat edir. Maliyy nzartindn knarda he n qalmr. Lakin iqtisadiyyatn idar olunmasnn diktatura rejimi raitind maliyynin mahiyyti ba-yaladrld kimi, onun nzart funksiyas da lazmi sviyyd apa-

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

16

rlmr v lazmnca qiymtlndirilmirdi. Nzart funksiyas, adtn, zh-mtsiz glirlrin mnbyin, neqativ v arzuolunmaz hallarn altin evrilirdi ki, bu da milli iqtisadiyyatn inkiafna olduqca mnfi tsir gstrirdi. Bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar, bu istiqamtd d myyn addmlar atlr, maliyynin nzart funksiyasnn hyata kei-rilmsi mexanizmi dyiir.

Yuxarda qeyd etmidik ki, maliyy - milli mhsulun blgsnn n mhm alti, pul vsaitinin iqtisadiyyat idaretm subyektlri ara-snda payladrlmasnn vasitisidir v bununla laqdar o, nzart funksiyasn yerin yetirir. Demli, o, n istehsalda, n tdavld, n d istehlakda itirak edir.

Bs cmiyytin inkiafna v istehsaln artrlmasna maliyy nec tsir gstrir? Bu suala cavab vermk n nc blg mnasibtlrinin v dyr vasitiliyinin ny qadir olduunu myynldirk. Mlum olduu kimi, blg he d istehsaln passiv nticsi deyil. O z d fal prosesdir v hm istehsala, hm d cmiyytin inkiafnn bu v ya digr sahlrin tsir gstrir. Msln, bel bir misala nzr salaq. Tutaq ki, sizin kiik bir mssisniz var v orada mxtlif qabiliyytli 10 fhl ilyir. Ayn sonunda siz qazanlm pulun mkhaqq hisssini onlarn arasnda eyni qaydada bldrrsnz, ya da ki, hr ksin mk srfini nzr alaraq mxtlif sviyylrd bldrm aparrsnz. "Hans daha srflidir?" sualna hamnn "kinci", - dey cavab vercyin bh ox azdr, nki o, daha smrli, daha stimulladrcdr. Bellikl, maliyy vasitsil bir trfdn lknin inkiafnda bu v ya digr ehtiyaclar pul vsaitlri il tmin olunur, dvltin funksiyalarnn yerin yetirilmsi prosesi maliyyldirilir, digr trfdn, blgnn tkmilldirilmsi, mxtlif tnzimlyicilri vasitsil maddi maraq sviyysi yksldilir, inkiaf prosesi tnzimlnir, nc trfdn is maliyy nzarti vasit-sil nazirlik, mssis, tkilat, birlik, hali v digr idaretm subyekt-lrinin iqtisadi msuliyyti gclndirilir.

Bellikl, maliyy milli mhsulun yalnz blgsnd itirak edir v geni tkrar istehsaln digr mrhllrin blg v nzart funksiyalar vasitsil tsir gstrir. Bu tsiri iki cr qiymtlndirmk olar: kmiyyt v keyfiyyt tsiri. Birinci tsir blg funksiyas il laqdardr v milli iqtisadiyyatn pul vsaitin tlbinin maliyy ehtiyatlarnn kmyi il nec dnilmsi il myyn olunur. Maliyynin kmiyyt tsiri tdri-cn artan amildir.

Maliyynin keyfiyyt tsiri hm blg, hm d nzart funksiyalar il laqdardr v blg nisbtlrinin n drcd optimal olmas,

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

17

maliyy altlrinin nec qurulmas v nzartin n sviyyd aparlmas il myyn olunur. Maliyynin keyfiyyt tsiri, adtn, onun kmiyyt tsirin uyunladrlr. Keyfiyyt laqlri kmiyyt parametrlrin bu-xova evrildikd maliyynin keyfiyyt tsirinin yksldilmsin, maliy-y altlrinin v tnzimlyicilrinin rolunun artrlmasna, blgnn s-mrldirilmsin, maliyy nzartinin yaxladrlmasna xsusi fikir verilmlidir. qtisadiyyatn iin dvltin mdaxilsind d maliyydn ox mhm alt kimi istifad olunur. Maliyy qoyluunun smrli isti-qamtlri v maliyy vasitiliyi metodlar dsturunun gzlnilmz son-luunda vergi, maliyy ehtiyatlar kimi tnzimlyicilrdn istifad olun-mas vacibdir.

1.6. Maliyy ehtiyatlar v onlarn trkibi

qtisadiyyata dair dbiyyatda glirlrl yana, maliyy ehtiyatlar anlayndan da istifad olunur. Lakin maliyy ehtiyatlar he d glir-lrl eyni anlama glmir. Bu anlay ninki mumiyytl glirlrl, hminin milli glirl, xalis glirl, mnftl v s. eynildirmk ol-maz. Onlarn hr birinin bir kateqoriya kimi znmxsus xsusiyytlri var. Onu da xsusi qeyd etmk lazmdr ki, adtn, maliyy ehtiyatlar vvlcdn planladrlmam xrclrin maliyyldirilmsi n nzr-d tutulan ehtiyat fondlar il qar-qarya qoyulur. Dyr formasnda yaradlm ehtiyat fondlar nzrd tutulmayan tdbirlrin maliy-yldirilmsi ndr. Ehtiyat fondlarnn maliyy vsaiti btn idar-ilik sviyylrind (dvlt, mssis, tkilat v s.) yaradlr.

Maliyy ehtiyatlar is dvltin v ya mssisnin glir v ym-larnn mcmuuna deyilir. Maliyy ehtiyatlar milli glirdn bununla frqlnir ki, maliyy ehtiyatlarnn trkibin milli glirin mkhaqq fonduna ynldiln hisssi deyil, ksin, mcmu ictimai mhsulun isteh-lak olunmu sas istehsal fondlarnn dyri (amortizasiya fondu) daxil edilir. mumiyytl, maliyy ehtiyatlarnn trkibin aadaklar daxil-dir:

1. Mnft. 2. Vergilr. 3. Amortizasiya ayrmalar. 4. Sosial sorta vsaiti. 5. mlak v xsi sorta vsaitlri. 6. Xarici-iqtisadi laqlrdn daxil olan glirlr v s. Maliyy ehtiyatlarnn trkibind mnft, lav dyr vergisi v

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

18

amortizasiya mhm yer tutur.

Sovet dvrnd Azrbaycan Respublikasnda maliyy ehtiyat-larnn sas hisssi dvlt bdcsi vasitsil sfrbrliy alnr, qalan hisssi is mssislrin srncamnda qalrd. Bel yksk mrkz-lm inzibati amirlik sullarnn geni yaylmas v dvltin sassz olaraq iqtisadiyyatn idar edilmsin qarmas il bal idi. Sonralar bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar, bel mrkzlmnin sviyysi azaldlm v mssislrin srncamnda qalan maliyy ehtiyatlarnn xsusi kisi artrlmdr. Mxtlif dvrlrd Azrbaycan hkumti bu sah il bal xeyli frman v qrar qbul etmidir, bel ki, ms-sislrin hquq v slahiyytlri artrlm, vergi drclri hmiyytli drcd azaldlmdr ki, bu da iqtisadiyyatn srtli inkiafna kmk etmidir.

Milli iqtisadiyyatn, daha dorusu, maddi istehsaln, sosial-mdni tdbirlrin, hrbi xrclrin, idaretmnin, hminin vvlcdn nzrd tutulmam xrclrin maliyyldirilmsi n maliyy ehtiyatlarnn yaradlmas ya mrkzldirilmi maliyy qurumlarnn, ya da mssis, birlik v tkilatlarn maliyysi vasitsi il hyata keirilir.

Qeyd etdiyimiz kimi, yeni iqtisadi sistem keidl laqdar olaraq maliyy ehtiyatlarnn trkibind bzi dyiikliklr ba vers d, vsait-lrin toplanmasnn mumi mnblri dyiilmz qalr.

1.7. Glirlrin artrlmas yollar

Cmiyytin normal inkiaf, onun zvlrinin btn tlbatnn lazmi sviyyd dnilmsi n maliyy ehtiyatlar v btvlkd g-lirlr daim artmal v bu artm natural gstricilrin artmna uyun olmaldr. Ola bilr ki, bu glirlr dyr formasnda srtl artsn, lakin hmin lkd hyat sviyysi ensin. Bel artm smrsizdir v he vaxt cmiyytin mumi inkiafna msbt tsir gstr bilmz. Msln, ke-mi mttfiq respublikalarn ksriyytind bel bir dinamika mahid olunmaqda idi. Sovet dvltind cmiyytin glirlri daim srtl artm, amma bu, lkdki vziyyti ninki yaxladrmam, htta onu acnacaql hala salmd. stehsaln natural gstricilrinin artm dyr gstricilrindn xeyli gerid qalr, htta son illrd natural gstri-cilrin azalmas mahid edilirdi. Bunun da nticsind dvriyyd olan nad v nisy pul vsaitlrinin hcmi xeyli artm, inflyasiya srt-l ykslmi, milli iqtisadiyyatda grgin disproporsiyalar yaranmd.

Glirlrin artmasn myynldirn mxtlif amillr aadaklar

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

19

mvcuddur:

1. stehsaln hcminin artrlmas. Bu, glirlrin artrlmasnda ekstensiv (genilndirici) amildir. stehsal genilndikc, mhsullarn miqdar artdqca uyun olaraq hmin mhsullarn satndan ld olunan glir, elc d mumi glir artr. Mlum olduu kimi, son illr qdr kemi sosialist lklrinin iqtisadiyyat drin bhran keirir, istehsaln azalmas ild tqribn 20-30% tkil edirdi ki, bu da iqtisadiyyatn tam iflas, aclq, sfalt demk idi (1.7.1 cdvlin bax).

Cdvldn grndy kimi, bu lklrd istehsal xeyli drcd t-nzzl uram v bu, maliyy ehtiyatlarnn kskin surtd azalma-sna, drin maliyy bhran yaranmasna sbb olmudur. SSRI dal-dqdan sonra istehsalin ciddi azalmas Azrbaycanda da mahid olun-mudu. Amma Azrbaycan Respublikas z iqtisadi imkanlarna v tbii srvtlrin gr ninki MDB, htta dnya lklri arasnda n zngin dvltlrdndir.1996-c ildn balayaraq Azrbaycanda istehsal srtl artmaa balam, respublika dnya lklri arasnda iqtisadi artm s-viyysin gr birinci yer xmdir (cdvl 1.7.2).

Cdvl mlumatlarndan grndy kimi, istehsal 2000-ci ildn eti-barn daha srtl (bax. qrafik 1.7.1.) artmdr ki, bu da tbii ki, mu-miyytl glirlrin, xsusil d bdc glirlrinin srtl artmasna gti-rib xarmdir.

Digr keid lklrind d bu v ya digr formada artm mahid olunmudur. Lakin 2008-ci ild dnya iqtisadi bhrannn balamas il laqdar olaraq btn dnya lklrind iqtisadi artm ciddi surtd aa dm v bu lklrin 75%-d istehsal azalm, cmi 25%-d czi d olsa artm ld edilmidir.

2. mk mhsuldarlnn artrlmas. mk mhsuldarl vahid vaxt rzind istehsal olunan mhsulun, yaxud da bir iiy dn mh-sulun hcmi il myyn olunur. nki myyn dvr rzind mh-sullarn kmiyytc artmas onlarn satndan daxil olan glirlrin, bu da mvafiq olaraq milli glirin artmas demkdir. mk mhsuldar-lnn artmas istehsal artmnn intensiv tipin uyundur. qtisadi artmn intensiv xarakterini tmin edn amillrdn biri d mk mhsul-darlnn artmasdr. mumiyytl, dnya tcrbsindn mlumdur ki, iqtisadi inkiafn sviyysi yksk olan lklrd mk mhsuldarl-nn da sviyysi yksk olur.

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

20

C

dv

l 1

.7.1

.

Ke

id i

qti

sad

iyy

at

lk

lr

ind

DM

-in

rea

l if

ad

d

art

m

20

09

pro

qn

oz

14

-3,0

-3,5

-10

,5

-5,0

-13

,2

-11

,8

0,0

-3,5

-4,0

1,2

-1,0

-3,0

-1,3

20

08

13

2,4

3,2

-3,6

0,5

-4,6

3,0

4,9

6,4

3,5

6,9

5,5

6,0

5,0

20

07

12

5,5

6,0

6,3

1,1

10

,0

8,9

6,7

10

,4

6,8

6,2

6,8

6,2

5,9

20

06

11

4,7

6,8

10

,4

4,1

12

,2

7,8

6,2

8,5

5,9

5,5

6,7

6,3

4,0

20

05

10

4,2

6,3

9,2

4,0

10

,6

7,8

3,6

6,5

4,3

5,7

3,9

6,2

4,1

20

04

9

4,2

4,5

7,5

4,8

8,7

7,4

5,3

5,2

4,3

5,7

6,3

6,6

4,1

20

03

8

5,0

3,6

7,1

4,2

7,2

10

,2

3,9

4,7

2,8

5,8

3,0

5,0

2,8

20

02

7

5,4

1,9

7,8

4,1

6,5

6,9

1,4

4,8

4,0

4,2

5,5

4,5

0,9

20

01

6

3,8

2,5

7,7

4,1

8,0

6,7

1,2

3,4

3,1

7,1

4,3

4,1

-4,5

20

00

5

3,0

3,6

9,7

5,2

6,9

4,2

4,3

2,0

4,1

6,5

5,5

5,4

4,5

19

99

4

-1,5

1,3

-0,3

4,2

3,3

-1,5

4,5

1,5

5,4

13

,2

9,6

2,3

4,3

19

98

3

2,1

-0,8

6,7

4,8

4,7

7,5

5,0

4,2

3,9

8,6

15

,6

4,0

3,4

19

97

2

6,8

-0,7

11

,7

4,6

8,4

8,5

7,1

4,6

4,8

-10

,9

37

,0

-5,6

1,4

l

lr

lkl

r

1

Xo

rvat

iya

ex

Res

pu

bli

kas

Est

on

iya

Mac

ars

tan

Lat

viy

a

Lit

va

Po

la

Slo

vak

Res

pub

lik

as

Slo

ven

iya

Alb

aniy

a

Bo

sniy

a v

Her

seq

ov

ina

Bo

lqar

sta

n

Mak

edon

iya

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

21

Cd

vl

1.7

.1-i

n d

ava

m

14

-1,0

-4,0

-3,0

-5,5

3,0

-3,0

-1,0

-6,0

-10

,0

-5,5

-7,5

-2,0

0,5

2,7

0,5

9,5

5,0

-5,2

13

7,0

7,1

5,4

6,8

10

,8

10

,0

2,1

7,2

2,1

1,1

5,6

3,2

7,6

8,9

7,9

9,8

9,0

4,2

12

10

,3

6,0

6,9

13

,8

23

,4

8,2

12

,4

3,0

7,6

4,7

8,1

8,9

8,2

9,9

7,8

11

,6

9,5

6,9

11

8,6

7,9

5,5

13

,2

30

,5

9,9

9,4

4,8

7,3

6,9

7,4

10

,7

3,1

8,6

7,0

11

,4

7,3

7,2

10

4,2

4,2

6,3

14

,0

24

,3

9,4

9,6

7,5

2,7

8,4

6,4

9,7

-0,2

7,3

6,7

13

,0

7,0

6,3

9

4,4

8,5

9,3

10

,1

10

,2

11

,4

5,9

7,4

12

,1

9,4

7,1

9,6

7,0

10

,1

10

,6

14

,7

7,7

7,2

8

2,5

5,2

2,4

13

,9

11

,2

7,0

11

,1

6,6

9,6

5,3

7,3

9,3

7,0

5,9

10

,2

17

,1

4,2

5,8

7

1,9

5,1

4,5

13

,2

10

,6

5,0

5,5

7,8

5,2

6,2

4,7

9,8

0,0

4,0

9,1

15

,8

4,0

4,5

6

1,1

5,7

5,1

9,6

9,9

4,7

4,7

6,1

9,2

-5,7

5,1

13

,5

5,3

1,0

10

,2

20

,4

4,1

1,8

5

3,1

2,1

5,2

5,9

11

,1

5,8

1,9

2,1

5,9

6,8

10

,0

9,8

5,4

1,1

8,3

18

,6

3,8

6,2

4

-6,7

-1,1

-18

,0

3,3

11

,0

3,3

3,0

-3,4

-0,2

-3,4

6,4

2,7

3,7

3,2

3,7

16

,5

4,3

1,8

3

4,0

-4,8

1,9

7,3

10

,0

8,4

2,9

-6,5

-1,9

3,1

-5,3

-1,9

2,1

3,5

5,3

6,7

4,3

-0,1

2

4,2

-6,1

10

,1

3,3

6,0

11

,4

10

,6

1,6

-3,0

7,5

1,4

1,7

9,9

4,0

1,7

-11

,3

2,5

3,5

1

Mo

nte

neg

ro

Ru

mn

iya

Ser

biy

a

Erm

nis

tan

Az

rbay

can

Bel

aru

s

G

rc

stan

Mo

ldo

va

Uk

ray

na

T

rkiy

Ru

siy

a

Qaz

axst

an

Qr

z

stan

Mo

nq

olu

stan

Tac

ikst

an

T

rkm

nis

tan

zb

kis

tan

Ort

a

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

22

Qeyd. 1991-2001-ci illr aid mlumatlar dvlt idarlrinin, BVF-in, DB-nin v T-nin nrlri sasnda verilmi n son rsmi gstricilri ks etdirir. 2002-ci il aid mlumatlar hkumtlrin ilkin v sasn rsmi mlumatlardr. 2003-c il aid gstricilr AYB-in proqnozlarndan ibartdir. DM zr real ifadd gstricilr orta mlahizlr saslanr. DM artm tempinin ll-biili gstricilri AYB- mxsus-dur, bu gstricilr nominal dollar ifadsind 1 il lngim il verilmidir; son stundak rqmlr AB dollarnn 1989-cu il mznnsi il AYB-in verdiyi mlumatlardr.

Cdvl 1.7.2. Azrbaycanda DM artm

G

str

icil

r

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

05

20

06

20

07

20

08

DM,

mlrd.

manat

21

34

27

33

31

58

34

41

37

75

47

18

12

523

18

746

28

361

38

006

Qrafik 1.7.1. Azrbaycanda DM artm dinamikas 3. 4. Elmi-texniki trqqi d n mhm amillrdn biridir.

Amerikallarn bir atalar sz var: Cmiyytd z mvqeyini saxlamaq istyirsns, daima qamalsan, gr kimis tb kemk istyirsns, daha srtl qamalsan. Bli, elm v texnika srinin tlbi bundan iba-rtdir. 20-ci sr byk elmi nailiyytlrl yadda qald. Nqliyyatn hr-

Mlr

d. m

anat

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

23

kt srti 100 dfdn ox, rqmlrin thlili srti bir milyon df, rabit srti 10 milyon df artrlmdr. 21-ci srd elmin daha byk nailiyytlri gzlnilir. Bel ki, insann lmszlynn tmin olunma-s, insan orqanizminin hisslrinin ktlvi istehsal, ksriyyt sahlrd insan myini robotlarn vzlmsi, telepatik strukturlarn, mntiqi di-lin, baqa planetlrin sakinlri il rabitnin yaradlmas v s. ciddi ilr planladrlr.

Yeni texnikann ttbiqi dzgahn (v ya digr bir avadanln) mhsuldarlnn artmas il nticlnir v bu, mhsul satndan daxil olan glirdn amortizasiya fonduna ayrlan vsaitin azaldlmasna, elc d milli v xalis glirlrin artmasna gtirib xarr, yaxud yeni texnika-nn ttbiqi nticsind xammala, yanacaa qnat olunmas mhsul sat-ndan daxil olan glirin trkibind dvriyy fondlarnn hcminin azal-masna v xalis glirin, btvlkd mnftin oxalmasna sbb olur.

5. Mhsulun keyfiyytinin yaxladrlmas. Mhsullarn key-fiyyti onlarn davamll v yararllq mddti il baldr. Buna gr yksk keyfiyytli mhsullar daha baha satlr ki, bu da glirin artma-sna msbt tsir gstrir. Bazar iqtisadiyyatnn n mhm tlb-lrindn biri yksk keyfiyytli mhsul istehsaldr. nki bazar iqtisa-diyyat mhkmlndikc ox gcl rqabt mhiti formalar. Rqa-btd is yalnz v yalnz yksk keyfiyytli mhsullar v bu mhsullar istehsal edn irktlr qalib glir.

6. Qiymt artm. Qiymt artm da ox mhm amillrdn biri-dir. Lakin unutmaq olmaz ki, qiymtlr, sasn, mhsulun keyfiyytinin yaxladrlmas v onun yenildirilmsi hesabna artrla bilr. Amma qiymtin bhran nticsind d artmas mmkndr. Birinci halda real artm alnr, milli valyutann dyri mhkmlnir, ikinci halda is qiy-mtlr sni surtd, material tminat olmadan artrlr v he bir real glir artm ld edilmir.

1.8. Maliyynin digr elmlrl laqsi

Yuxarda qeyd etmidik ki, maliyy elminin predmeti bir sra digr elmlrl qarlql laqd yrnilir. Onun humanitar elmlrl, xsusn iqtisadiyyatla qarlql laqsi daha sxdr. Bunlar bir qdr trafl n-zrdn keirk.

Maliyy elmi il hquq arasndak laqlr. Maliyy elminin hm dvlt hququ, hm d mlki hquqla ox mhkm laqlri var. Dvlt hququnun balca sahsi konstitusiya hququdur. lk konstitusiyalarn

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

24

faliyytlri maliyy mvzular il bal olub. Vtndalarn sas vzi-fsi kimi vergilrin, bdcnin, yerli maliyy msllrinin v s. qanun-vericilik yolu il tnzimlnmsi deyilnlri sbut edir.

Maliyynin mlki hquqla, maliyy, mlak, vrslik, borc, ticart, biznes (sahibkarlq), bank, vergi hquqlar v baqa hquq zonalar il d sx laqlri var.

Danmaz mlaka sahib olmaq bu mlaka gr vergi vermk zru-rtini yaradr. Vrslik hququ danar v danmaz mlaka qanuni yol-la sahib olmaq demkdir. Ticart hququ ticart faliyytini tnzimlyir.

Maliyynin sosiologiya il laqsi. Sosiologiyann aradrma ob-yekti sosial davran, sosial tbqlm, sosial siniflm kimi sosial hadislr v amillrdir. cma halnda yaayan insanlarn mumi, sosial psixologiyalar var. Cmiyyt maliyy hadislrindn, dvlt xrclrin-dn, vergilrdn v s. doan proseslr reaksiya verir. Maliyy siyasti populyarladrlarkn sosial psixologiyadan geni istifad edilir.

Maliyynin statistika il laqsi. Dvlt bdcsini, biznes maliyy plann hazrlayarkn, glirlri proqnozladrarkn milli glirin hesab-lanmas, istehsal, ixrac v idxal, mxtlif sahlrdki kredit statistikalar v baqa statistik mlumatlar sas gtrlr. Xrclr proqnozladr-larkn bu sahlrdki gstricilrdn istifad olunur. Baqa szl, hali-nin v ya mxtlif sahlrin iqtisadi vziyytin dair statistik gstri-cilri nzr almadan drst proqnozlara saslanan mhkm dvlt bd-csi hazrlamaq mmkn deyil.

Maliyy v iqtisad elmi. qtisad elminin sas vzifsi qeyri-mhdud insan ehtiyaclarnn mhdud iqtisadi mnblrl nec tmin edilmsini aradrmaq, onlarn arasnda tarazlq yaratmaqdr. qtisad elmi xsi eh-tiyaclarn tminat il laqdardr. Maliyynin mqsdi iqtisadiyyatn mqsdin tabedir. Maliyyd sas msl cmiyytin ehtiyaclarnn g-lirlr hesabna dnilmsidir. qtisadi mnblr mhdud olduundan dvlt maliyysi iqtisad elminin btn sahlri il laqlidir. Makro-iqtisadiyyat, mikroiqtisadiyyat, sahlrin iqtisadiyyat maliyy il ciddi laqlidir.

Maliyy v menecment. Menecment iqtisad elminin nisbtn gnc, inkiaf etmi sahlrindn biridir. Menecment (idaretm) iqtisadiyyatn obyektiv idar edilmsini hat edir. Menecment obyekti kimi x edn maliyy eyni zamanda menecmentin zn d tsir gstrir.

Maliyy v knd tsrrfat iqtisadiyyat. nsanlarn ilk mk fa-liyyti knd tsrrfat il bal olub. btidai insanlar yemk, imk, ge-yinmk, isinmk kimi sas ehtiyaclarn ovuluqla, meyv ycl il,

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

25

heyvandarlqla, kinilikl mul olaraq dmilr. Kimya v bio-logiya elmlri inkiaf etdikc torpan becrilmsi yeni keyfiyyt ksb etmi, mhsuldarlq artmdr. Bu mrhld knd tsrrfatnn vergiy clb olunmas srtlnmi v bundan qeyri-aqrar tsrrfat sahlrinin - snayenin v xidmt nvlrinin inkiafnda maliyy mnbyi kimi istifa-d olunmaa balanmdr. Aqrar tsrrfatdak bu inkiaf dvlti glir-l tmin edir, snaye v xidmt sahlrini maliyy mnblri il zngin-ldirir, snayelmy gcl zmin hazrlam olur. Knd tsrrfatnn inkiafnda, istehsaln stimullamasnda maliyy vsaitinin hmiyyti bykdr.

Maliyy v myin iqtisadiyyat. Mlumdur ki, mk vtndalarn hm hququ, hm d borcudur. nsanlar mklri il mt istehsal edir, xidmtlr gstrir, istehsal amillrini gerkldirir, zlrini v himay-lrind olanlar yaadrlar. ilr dnilck haqlarn yetrli v uyarl olmas, i qvvsindn dzgn istifad yalnz sosial risklrdn mdafi saysind mmkndr. ilr z hquqlarnn sahibkarlar trfindn pozulma ehtimaln aradan qaldrmaq n hmkarlar ittifaqlarn yara-drlar. Btn bunlar iqtisad elminin diqqt mrkzinddir. Dvlt is fhl v qulluqulardan glir vergisi alr, onlarn sosial mdafilri n sorta fondlar yaradr, qeyri-istehsal sahlrini maliyy mnbyi il t-min edir.

Maliyy v xarici ticart. Bazar iqtisadiyyatnn n mhm funk-siyalarndan biri mxtlif mal v xidmtlr duyulan tlblri dmk n iqtisadiyyatda istifadsiz qalm mnblri akarlamaqdr. Bel mnblrdn smrli istifad etmk ehtiyac biznes blmsinin mey-dana glmsin sbb olur. Biznes i qabiliyytini v mhsul isteh-salnn yksliini stimulladrr. Beynlxalq iqtisadi laqlr d biznes sasnda inkiaf edir. Bu cr biznesin realladrlmas xarici ticart say-sind mmkn olur.

Hr bir lk mal hm satr, hm d alr. dxal ediln mallara gr dvlt bdcsin gmrk rsumlar, lav dyr vergisi v s. daxil olur. Bu vergilrin izah v motivldirilmsi d maliyy il bal msllr-dir.

Maliyy v siyastnaslq. Hr hans hkumtin hyata keirdiyi proqramn mahiyyti haqda bilik ld etmk n hmin proqram oxumaq vacib deyil. Hkumtin parlamentd tsdiqltdiyi v hyata keirmy balad bdc bizd onun siyasti haqqnda lazmi tsvvr yaradr. Buna gr deyirlr ki, bdc iqtisadiyyatn gzgsdr. Thsil, shiyy, milli mdafi nazirliklrinin bdclrin nzr salmaqla hku-

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

26

mtin siyasti haqda shih mlumatlar alrq. Dvlt investisiyalarnn dvlt bdcsindki pay dvltin iqtisadi artma verdiyi qiymtin n bariz gstricisidir. Dvltin hans transfer mliyyatlarni hyata keir-msi, onun maliyy siyastinin istiqamti, vasitilri v mqsdlri, vergilrin hans sosial tbqlrdn alnmas, hans sosial tbqlr vzsiz dmlr ayrlmas da dvltin tutduu yolu aqca gstrir.

Maliyy iqtisadiyyat elmi olduu n onun iqtisadi biliklrin b-tn sahlri il laqsi vardr.

1.9 Bazar iqtisadiyyati v maliyy mnasibtlri

Btvlkd gtrnd cmiyyt iki idarilik sistemini tcrbdn keirmi, onlarn "acsn, irinini dadmdr". Birinci sistem iqtisadiy-yatn, zl iqtisadi faliyytin azadlna, mhsulun mstqil istehsal v sat hququna saslanr. Bu, bazar iqtisadiyyatdr. Burada btn msllr uzun illr boyu formalam obyektiv qanunlarla hll olunur v tnzimlnir. Ham bu qanunlara tabe olur: cmiyytin btn zvlri, elc d dvlt iqtisadiyyatn brabr hquqlu subyektlrin evrilir. Cmiyytin, o cmldn iqtisadiyyatn idar edilmsinin ikinci sulu diktatura sistemidir. Burada cmiyytdki maliyy mnasibtlri bazar iqtisadiyyatndan frqli qurulur.

Onu da deyk ki, xarici iqtisad qruplarndan bzilri iqtisadiy-yatn idar olunmas metodlarn nv blrlr: diktaturaya saslanan planl iqtisadiyyat (sosialist lklri - kemi SSR, in, Vyetnam v s.), bazar iqtisadiyyat (btn inkiaf etmi lklr - AB, Byk Britaniya, Yaponiya, Fransa, Trkiy v s.), sosial bazar iqtisadiyyat (bu, AB, Almaniya, sve v s. lklrin tdricn inkiaf edrk glckd ke-cyi sistem kimi nzrd tutulur).

Xatrladaq ki, masir cmiyyt, sasn (xsusil masir inkiaf -raitind), demokratik bazar iqtisadiyyat sullar il idar olunur. De-mokratik bazar iqtisadiyyat, hr eydn nc, azadlq demkdir. Cmiy-ytd el bir canl yoxdur ki, azadla can atmasn. xsiyyt azadl, yaradc tfkkr v igzar tbbskarlq azadl olan yerd trqqi d var.

Bazar iqtisadiyyatn sciyylndirn bir sra xsusiyytlr, daha dorusu, onun tkilinin bir sra mhm rtlri var:

1. stehsal azadlnn, yni tbbskar sahibkarlq azadlnn, hr ksin istdiyi yerd v istdiyi vaxt istehsal tkil etmk hququnun olmas. Totalitar rejim raitind azad sahibkarlq hquq qanunvericili-

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

27

yin gr cinayt mli kimi qiymtlndirilirdi. Bazar iqtisadiyyat -raitind is yaradlacaq (ina olunacaq) mssisnin nizamnamsini ha-zrlamaq v qeydiyyatdan keirmk kifaytdir.

2. Qiymtqoyma azadl. stehsalnn z mhsuluna mstqil qiymt qoymaq hququ yoxdursa, onun istehsaln smrsini artrmaa, materail v mk ehtiyatlarndan smrli istifad etmy mara da olmayacaq. Yaxn kemi qdr mhsullara qiymt qoyulmas, demk olar, tamamil mrkzldirilmidi, ictimai-faydal mk msrflrini, tlb v tklifi nzr almadan hyata keirilirdi ki, bu da maddi stimul-ladrma amilinin kskin surtd azalmasna sbb olurdu. Bazar iqti-sadiyyat qiymtlrin tlb v tkliflri, mhsulun istehlak dyrini, key-fiyytini nzr almaqla mstqil olaraq myyn edilmsini nzrd tutur. Ancaq dnya tcrbsin uyun olaraq, bzn bir sra mhsullarn qiymtlrini tnzimlmk lazm glir.

3. Mlkiyyt formalarnn oxukladll. Mlkiyytin mxtlif formalar olmayan yerd bazar iqtisadiyyatndan, daha yksk smr-dn, rqabtdn, istehsaln evikliyindn danmaq cfngiyyatdan ba-qa bir ey deyil. Mlum msldir ki, mlkiyytin oxukladl forma-larnn ttbiqi, azad sahibkarln genilndirilmsi insanlarn intel-lektual, yaradc, professional potensialnn akar edilmsin v bununla da halinin glirlrinin diferensialladrlmasna, onun bir qrupunun var-lanmasna gtirib xarr. Bu formada iqtisadi modele kemkl mlkiy-yt formalarnn optimallamas byk hmiyyt ksb edir (1.9.1. cd-vlin bax)

Cdvldki mlumatlardan grndy kimi, mxtlif lklrd oxukladlla keid mxtlifdir. exiya, Macarstan, Albaniya, Rusiya kimi lklr bu ynd xeyli irlilslr d, Belarus, Tacikistan, Trk-mnistan is ksin, geri qalr.

4. Azad rqabt. Bu, istehsallarn iqtisadi yardr. Balca prin-sipi budur: kim bazara daha keyfiyytli v ucuz mhsul xarsa, o, udur. Sovet sistemind tamamil bunun ksi ba verirdi. Mrkzlm bayra altnda, demk olar, btn iqtisadiyyat dvltin lind cmldirilmi, iri inhisar mssislri yaradlmd. 1500 qrup zr mhsullar yalnz bir mssis buraxrd. Qrb iqtisadiyyatnn tcrbsin gr, hr hans mhsul istehsallarnn say 4-5-dn ox olmaldr. Bir mhsulu 4 iri firma istehsal edirs, hmin mhsul inhisarlar qrupuna daxil edilir. Bu-nun qarsn almaq v hmin prosesi tnzimlmk n antiinhisar qa-nunu qbul olunur ki, Azrbaycan da bu sndi ilkin qbul edn lklr srasna aid edilir.

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

28

5. Alq-satq mnasibtlrinin srbstlmsi, yni ticart azadl. stehsaln hr bir subyekti alq-satq prosesind azaddr, kimdn ists alar, kim ists satar. Bazar iqtisadiyyat raitind alq-satq mnasi-btlrinin mstqilliyi mkanca mhdudladrlmamaldr.

Cdvl 1.9.1. DM-d xsusi mlkiyytin pay

(2009-cu il zr faizl)

lklr Pay lklr Pay

Azrbaycan 75 Pola 75

Albaniya 75 Rusiya F 65

Ermnistan 75 Rumnya 70

Belarus 30 Serbiya 60

Bolqarstan 75 Slovakiya Respub. 80

Bosniya v Herseqov. 60 Sloveniya 70

Makedoniya 70 Tacikistan 55

Macarstan 80 Trkmnistan 25

Grcstan 75 zbekistan 45

Qazaxstan 70 Ukrayna 65

Qrzstan 75 Horvatiya 70

Latviya 70 exiya R 80

Litva 75 Estoniya 80

Moldova 65

Mnb: Beynlxalq Valyuta Fondu, Avropa Yenidnqurma v Inkiaf Bank

Bu rtlr bir-biri il sx laqdardr v birinin olmamas o birinin imkanlarn mhdudladrr, htta he endirir. Msln, qiymt mst-qilliyi olmayanda rqabt v azad sahibkarla maraq da olmur. Buna gr d bazar iqtisadiyyatna kerkn btn bu rtlri eyni vaxtda t-min etmk grkdir.

Yuxarda qeyd etmidik ki, bazar iqtisadiyyat, sasn, maliyy v banklar zrind qurulur. Buna gr d maliyy mnasibtlri kkl surtd dyidirilmli v yeni saslarla qurulmaldr. Bazar iqtisadiyyat raitind maliyy mnasibtlrinin sas istiqamtlri bunlardr:

1. razilr zr inzibati orqanlarn, mssis v tkilatlarn ma-liyy mnasibtlrinin formalamasndak rolunun mmkn qdr ge-nilndirilmsi, strateji v smrli istiqamt seimind onlarn tam mstqilliyinin tmin edilmsi.

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

29

2. Maliyy, pul v srmay bazarlarnn tkili v azadl, onlarn infrastrukturunun yaradlmas. "Maliyy bazar" dedikd, shmlrin, qiymtli kazlarn, istiqrazlarn mstqil alq-satqs, "kredit bazar" de-dikd, kredit ehtiyatlarnn alq-satqs nzrd tutulur. Bunun n m-vafiq maliyy vasitiliyi tkilatlar, fond birjalar, banklar, maliyy v sorta irktlri yaradlmaldr.

3. Maliyy mnasibtlri vasitsil mlkiyytin mxtlif formala-rnn ttbiqinin tmin olunmas, dvlt maliyy orqanlar v irktlri il yana, zl maliyy irktlrinin tkili, btn mlkiyyt formalar n brabr rait yaradlmas, maliyynin idar edilmsi zr dvlt qurumlarnn bazar iqtisadiyyatna uyunladrlmas, kkl struktur d-yiikliklrinin hyata keirilmsi, operativ vergi mfttiliklrinin al-mas, sorta bazarnn v borclar tnzimlm sisteminin formaladrl-mas.

4. Bazar iqtisadiyyatna uyun mtrqqi vergi sisteminin, xsu-sn d iqtisadiyyatn idar edilmsin dvlt mdaxilsinin maliyy tn-zimlyicilrinin yaradlmas, glirlrin tnzimlnmsind mtrqqi ver-gilrdn geni istifad, onun istehsaln stimulladrlmasna ynldil-msi.

5. Ayr-ayr bdc hlqlrinin bir-birindn asllnn azaldlmas v onlarn mstqilliyinin tmin olunmas.

Sadalanan istiqamtlr zr Azrbaycanda artq bir sra tdbirlr hyata keirilmidr ki, bunlar haqqnda ayr-ayrlqda danmaa ehti-yac var.

Azrbaycan mstqillik ld etdikdn sonra bazar iqtisadiyyatna kecyini elan etmi v bu sahd bzi qti addmlar atmdr. Lakin mrkkb ictimai-siyasi proseslr, mxtlif mnafelrin toqqumas bu prosesi xeyli lngits d, mumi inkiafn qarsn ala bilmmidir. Ha-zrda lkd zlldirmnin aparlmas, qiymtli kazlar, kapital v kredit bazarnn yaradlmas baa atmaq zrdir, regional icra orqan-larnn idarilik hquqlarnn tmin olunduunu, normal bank sistemi-nin yaradldn qeyd etmk lazmdr.

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

30

II FSL. MALYY SYAST

2.1. Maliyy siyasti iqtisadi siyastin trkib hisssi kimi

qtisadiyyata dair dbiyyatlarda iqtisadi siyast, iqtisadi taktika, iqtisadi strategiya kimi anlaylara tez-tez rast glmk olur. qtisadi siya-st iqtisadi sahd elmi ideyalarn, mqsd v vziflrin, siyasi vasit v praktik tcrblrin mcmuuna deyilir. qtisadi strategiya uzun md-dt n nzrd tutulmu mqsd v vziflrin fundamental sasla-rndan, taktika is daha yaxn dvr n mqsd v vziflrdn, onlarn hyata keirilmsi mexanizmindn ibartdir.

Mlumdur ki, hr bir dvlt oxsayl digr funksiyalarla yana, iq-tisadi funksiya da yerin yetirir. Bunlarn smrli surtd hyata kei-rilmsi n dqiq, elmi chtdn saslandrlm iqtisadi siyast, stra-tegiya v taktika hazrlanmaldr. Bu vaxt, hr eydn vvl, myyn zaman v mkan daxilind znmxsus xsusiyytlr nzr alnmal, iqtisadiyyatla siyastin qarlql laqsi tmin edilmli, atlan hr bir addmn daxili xsusiyytlrl laqlndirilmsi elmi chtdn saslan-drlmaldr.

mt-pul mnasibtlrinin faliyyt gstrdiyi he bir lknin iq-tisadiyyat maliyy mexanizmi olmadan kein bilmz. Demli, iqtisadi siyastin maliyy trfi d olmaldr. Maliyy siyasti iqtisadi siyastin trkib hisssidir.

Maliyy siyasti maliyy mnasibtlrindn frqli olaraq st-qurumun trkibin daxildir. qtisadi siyastin hyata keirilmsi, cmiy-ytin mumi inkiaf istiqamtlri, maliyy siyastinin formalamas v tkili sviyysindn ox asldr. Bu amil bazar iqtisadiyyat raitind xsusil byk hmiyyt ksb edir. nki bazar iqtisadiyyat, hr eydn vvl, maliyy-kredit mexanizmi sasnda qurulur. Dvlt iqtisa-diyyat sas etibaril maliyy vasitsil tnzimlyir.

qtisadiyyata dair dbiyyatda maliyy siyastinin mahiyyti mx-tlif nqteyi-nzrlrdn thlil olunur. Adtn, maliyy siyasti maliyy sistemi vasitsil hyata keiriln tdbirlrin mcmuu kimi qiymt-lndirilir. Lakin bu tdbirlr maliyy siyasti kimi yox, maliyy siyas-tini gerkldirn aktlar kimi x ed bilr. Maliyy siyasti hmin tdbirlrin hyata keirilmsindn qabaq formalar. Buna gr d ma-liyy siyastini iqtisadi strategiyan hyata keirn tdbirlrin elmi sas-larnn mcmuu kimi qiymtlndirmk olar.

Maliyy siyastini maliyy strategiyas v maliyy taktikas my-

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

31

ynldirir. Maliyy strategiyas maliyydn istifadnin sas istiqamt-lrini, maliyy mnasibtlrinin tkilinin forma v metodlarnn dyi-dirilmsini hat edir. Maliyy taktikas is maliyy mnasibtlrinin v laqlrinin forma v metodlarn dyidirmk yolu il cari vziflrin yerin yetirilmsin ynldilir.

Maliyy siyasti, hr eydn vvl, myyn iqtisadi mqsdlr atmaq n maliyydn istifad olunmasdr. Dvlt, xsusil makro-iqtisadi mqsdlrin (iqtisadi tarazln tmin edilmsi, iqtisadi artm, inkiafn realladrlmas) atmaq n maliyy vasitlrindn bh-rlnir. Dvlt glirlrinin artrlmas, bdc tarazl iqtisadi artma aparan sas vasitlrdir, bu vasitlrin tmin olunmas is maliyy si-yastinin balca vziflrindndir.

Maliyy siyasti insan faliyytinin znmxsus bir sahsi kimi stqurum kateqoriyasna daxildir. Bu siyastl cmiyytin iqtisadi bazisi arasnda ox sx laqlr mvcuddur. Bir trfdn, maliyy siyasti iq-tisadi mnasibtlrdn ml glir v formalar, lakin cmiyyt bu siyastin seilmsind v hyata keirilmsind srbst deyil, yni bu, son nticd iqtisadi vziyytdn asldr. Digr trfdn is, maliyy siyastinin iqtisadi bazis uyun olaraq meydana gln v inkiaf edn myyn znmxsus xsusiyytlri - sciyyvi qanunauyunluqlar v inkiaf mntiqi vardr. Buna gr d maliyy siyasti lknin maliy-y vziyytin v iqtisadiyyata ks tsir gstr bilir. Bu tsirlr mx-tlif ola bilr. Msln, bzi hallarda maliyy siyasti iqtisadiyyatn in-kiafn dayandra bilr.

Dvltin gcnn artmas v inkiaf ox byk hcmd maliyy ehtiyatlarnn onun lind cmlmsin imkan verir ki, bu da iqtisadi vziyyt lazmi tsir gstrmy rait yaradr.

Maliyy siyastinin iqtisadi inkiafa fal tsir etmk imkan elmi chtdn saslandrlmaldr. Yalnz elmi yanama, yni btn amillri yrnib bilmk iqtisadi mnasibtlrin xarakterindn asl olmayaraq maliyy siyastinin uurlu alnmasna tminat ver bilr. Ona gr d maliyy siyasti sahsindki qrarlar iqtisadi mntiq qanunlar sasnda qbul edilmlidir. Bunlarla laqdar qeyd etmk lazmdr ki, iqtisadi v sosial proseslrd hkm srn vziyyt haqqnda inanlm v hqiqi informasiyann olmas, bu v ya digr maliyy siyasti tdbirlrinin ger-kldirilmsin ox byk tsir edir. nmli v mkmml maliyy siyastinin hazrlanmasnda informasiya baza rolu oynamaldr.

Maliyy siyastinin mqsdi maliyy ehtiyatlarnn hcmini artr-maqdan v onlardan istifadnin smrsini yksltmkdn ibart olmal-

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

32

dr. Maliyy siyasti hazrlanarkn konkret tarixi raitdn, yni cmiy-ytin konkret inkiaf mrhlsinin, daxili v beynlxalq vziyytin znmxsus xsusiyytlrindn, dvltin real iqtisadi v maliyy im-kanlarndan x etmk lazmdr.

Qeyd etdiyimiz kimi, maliyy siyasti iqtisadi siyastin bir hisssi kimi, iqtisadi taprqlarn yerin yetirilmsin v mvafiq mqsdlr nail olunmasna xidmt edir. Maliyy siyastinin ilnib-hazrlanmas il, sasn, maliyy nazirliyi mul olur. Bu qurumun bir ne variant-da hazrlad maliyy siyastini ekspertlr nzrdn keirdikdn sonra n optimal variant baxlmaq v bynilmk n hkumt tqdim edi-lir. Yalnz hkumtin razl v mvafiq qrar il n optimal variant icra n gndrilir. Onun bzi mddalarn parlament tsdiq edir. cra funksiyasn sasn maliyy nazirliyi yerin yetirir.

Maliyy siyastinin hyata keirilmsind dvltin mqsdi, icti-mai inkiafn balca tlbatn tmin etmk n zruri olan maliyy ehtiyatlarnn tam sfrbrliy alnmasdr. Buna uyun olaraq, maliyy siyastinin hyata keirilmsi sahibkarlq faliyytinin falladrl-masna lazmi rait yaradlmas il nticlnmlidir. Bundan baqa, dvltin glirlrinin artrlmas v maliyy ehtiyatlarnn formala-drlmasnda halinin itiraknn genilndirilmsin d byk diqqt yetirilir.

n vacib istiqamtlrdn biri d maliyy ehtiyatlarn istehsal sah-lri arasnda bldrmk yolu il onlardan smrli istifad olun-masdr. Bldrm el aparlmaldr ki, iqtisadi v sosial inkiafn sas istiqamtlrin msbt tsir gstr bilsin.

Dnya miqyasnda maliyy siyasti ilk df XX srin 30-cu illrindki bhran zaman, C.M.Keynsin "Mulluun, faizin v pulun mumi nzriyysi" adl mhur sri ap olunandan sonra diqqt mrkzin evrildi. Keyns gstrirdi ki, bhrandan xman sas yolu birg tlbin yksk sviyysini tmin etmkdn ibartdir ki, buna da smrli maliyy siyasti aparmaqla nail olmaq mmkndr. Maliyy siyastinin mqsdlri tam mulluq, sabit qiymtlr v iqtisadi inkiafdr. Birg tlb v inflyasiya yksk sviyyy atanda, adtn, mhdud maliyy siyasti hyata keirilir. Bel siyastin elementlri bunlardr: bdc ksirinin azaldlmas (blk d bdc profisitinin ld edilmsi), mrkzi banklarn uot normasnn, bununla da faizlrin art-rlmas, milli valyutann mhkmlndirilmsi, ehtiyat normalarn oxal-dlmas, emissiyann (qiymtli kazlar, bank biletlri v kaz pullar buraxlmas) ixtisar edilmsi v s. Birc tlb atmazl, iqtisadiy-

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

33

yatn durunluu v isizliyin yksk sviyyy atmas hiss olunanda genilndirici maliyy siyasti aparlr. Bu zaman bdc ksirinin, pul tklifinin artmasna, dnyann aparc valyutalarna nisbtd yerli valyutann dyrinin ehmalca azaldlmasna yol verilir, uot normalar, ehtiyat normalar azaldlr, investisiya fall ykslir.

mumiyytl, maliyy siyastinin hazrlanmas prosesi qarya qo-yulmu mqsdlri uurla yerin yetir bilck maliyy mexanizminin tkili prinsiplrini nzr alr v myyn edir. Maliyy siyastinin el-mi chtdn saslandrlmas, dzgn v uurla realladrlmas ox b-yk msbt nticlr gtirir v xalqn gzrannn yaxladrlmasn tmin edir. Xalqn hyat sviyysinin ykslmsi, dvltin gclnmsi v iqtisadi artm makroiqtisadi siyastin sas mqsdidir. str khn iq-tisadi sistemd, istrs d indiki bazar iqtisadiyyat raitind ad kiln mqsdlr maliyy siyastinin balca meyarlar olmu v olmaqdadr.

2.2. Maliyy bhran (2008-ci il) v onun qarsnn alnmas yollar

Maliyy bhranlar kapitalist iqtisadiyyatnn zruri v qalmaz nsrlrindndir. 2008-ci ilin iqtisadi bhran da mhz maliyy bhran il balamdir. Msl burasndadr ki, kapitalist bazar iqtisadiyyat raitind istehsal v tlbi vvlcdn myyn etmk mmkn deyil, bu z bazar iqtisadiyyatnn prinsiplrin ziddir. stehsal, sat v qiy-mtqoyma srbstdir. sas mqsd is mnft ld etmkdir. Hans mhsul daha yax satlrsa v ona tlb oxdursa, tklif tlbi qabaq-layr ona qdr onun istehsal genilndirilir: Msln, tutaq ki, penck istehsalna byk ehtiyac var, satlr v yax glir gtirir. Bu zaman k-sriyyt alr ki, srmaysini o sahy ynltsin, amma hr eyin bir hddi var, o hdd (tlb) dnildikdn sonra sat dayanr v ya azalr. Anbarlarda mhsullar yatb qalr. Bel olan halda bu mhsullarn qiy-mti dr, onun istehsal azalr, o sahd alan insanlar isizliy d-ar olur v bhran balayr. Bu is tbii ki, maliyy bazarnda v digr sahlrd z ksini tapr. Bhran myyn mddti hat edir. Bu mr-hl bhrann depressiya mrhlsidir, bundan sonra bu mallar satlb qurtarana qdr durunluq dvr davam edir. Btn anbarlarda bu mal-lar qurtardqdan sonra yenidn onlara tlb yaranr v yenidn canlanma balayr, mhsul istehsal artr, hmin mallarn qiymti qalxr, yenidn yksli balayr. Bu proses btn mhsullar zr olduqda is global v daha drin bhran balayr. gr bhran siyasti v ideologiyan da ha-

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

34

t edirs, mumi bhrana keir. Belc, illr kedikc, mtmadi olaraq kapitalist iqtisadiyyat bhranlarla zlir.

Planl iqtisadiyyatda sas siyast mtmadi bhranlarn qarsnn alnmasna ynldilmidir. Lakin tcrb gstrdi ki, bu mexanizm d bhranlarn qarsn ala bilmdi. Bu gn d el bir sistem dnl-mmidir ki, mtmadi bhranlar vvlcdn grb, onun qarsn ala bilsin v bel bir sistemi tklif edn alim d yoxdur. Amma 2008-ci il bhranndan sonra alimlr bel bir mqsd qoymular v biz d hesab edirik ki, bunun da bir yolu olmam deyil, glcyin iqtisadlarn da bu istiqamtd dnmy arrq.

Tarixi tcrb gstrir ki, dnyann snaye inkiafnn yarand son iki sr boyu bhranlar mtmadi olaraq ba vermidir. XX sr q-dr bhranlar adtn iki- lkni hat etmidirs, sonralar dnya miq-yasn hat etmy balamdr.

Tarixilrin yazdqlarna gr ilk iqtisadi bhran 1857-ci ild ol-mu v AB, Almaniya, ngiltr v Fransan hat etmidir. Fond ba-zarnda ba vern dm v dmir yol irktlrinin ktlvi iflas bu lk-lrd btn iqtisadiyyat iflic vziyytin sald.

1873-c ild ba vern iqtisadi bhran Avstriya v Almaniyadan balam, Avropa v Amerikann bir ox lklrin yaylm, byk beynlxalq maliyy bhran kimi qiymtlndirilmidir. Bu n uzun s-rn bhran olmu, 1878-ci ild baa atmdr.

I Dnya mharibsinin balamas il laqdar olaraq 1914-c ild nvbti beynlxalq maliyy bhran ba vermidir. Bu, AB, Byk Britaniya, Fransa v Almaniyann hrbi xrclri maliyyldirmk mq-sdi il xarici emitentlrin qiymtli kazlarnn ktlvi sat il laq-dar olmudur.

Mharibdn sonrak deflyasiya il laqdar olaraq 1920-1922-ci illrd nvbti bhran olmudur ki, bu da sasn Danimarka, taliya, Hollandiya, Byk Britaniyan v AB- hat etmidir.

Dnyann n byk v tsirli bhran is (1929-1933-c illrd, Byk depressiya), 24 oktyabr 1929-cu ild (qara cm axam) Nyu-York fond birjasnda shmlrin qiymtlrinin ciddi surtd aa dmsi il (60-70%) balamdr Bhran vaxt AB-da snaye mh-sulunun hcmi 46%, Almaniyada 41%, Fransada 32%, Byk Bri-taniyada 24% azalm, fond birjalarnn indeksi 1,5-2 df dmdr. Bhran 1933-c il qdr davam etmidir.

Mharibdn sonra ilk bhran 1957-ci ild balam v 1958-ci ilin ortalarna qdr davam etmidir, Byk Britaniya, AB, Kanada,

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

35

Belika, Hollandiya v bzi digr inkiaf etmi lklri hat etmidir.

1973-c ilin sonunda AB-da balayan iqtisadi bhran inkiaf etmi btn Avropa lklrini hat etmi v ciddi zrb vurmu, hm d enerji bhran il nticlnmidir.

1980-1982-ci illrin bhran miqyasna v hmiyyin gr he d vvlki bhranlardan geri qalmrd, amma bhrandan xa dzgn yol seildiyin gr daha tez v asan oldu. Lafferin tklif nzriyysi, vergi drclrinin ciddi surtd azaldlmas, iqtisadiyyatn liberal-lamas prosesinin gclndirilmsi bu bhrandan daha tez xmaa im-kan verdi.

1987-ci ilin gara oktyabr da tarixd hmiyytli tsiri olan maliyy bhranlarndan idi. 19 oktyabr 1987-ci ild AB-n Dou Jones ndustrial indeksi 23% dd v bu, Kanada, Avstraliya, Honkonqun v digr lklrin d indekslrinin dmsi il nticlndi.

SSR-nin dalmas il balayan iqtisadi bhran is tamam baqa xarakterli idi v cmiyytin inkiafna tamamil baqa istiqamtd tsir gstrmidi.

1994-1995-ci illrdki Meksika bhran is bir qdr regional xarakterli idi v yalnz Meksika daxilind onu blokladrmaq mmkn olmudur.

1997-ci ilin Asiya bhran is Asiya lklrind xarici inves-torlarn lklrdn getmsi il laqdar olaraq maliyy bazarlarnn indekslrinin srtl dmsi il balam v iqtisadiyyata ciddi zrb vurmudur. 1998-ci ildki Rusiya bhran da mvafiq olaraq regional xarakterli bir bhran idi.

- Nhayt, 2008 -ci ilin iqtisadi bhran Rusiya-Grcstan mha-ribsi il balam v 2009-cu ild baa atmdr. Amma bu mhari-bnin balamasna qdr AB-da bir ne bankda ipoteka bhran ba-lam v bu da bir sra hkmt orqanlarnn tvi keirmsin sbb olmudur.

mumiyytl, 2008-ci ilin qlobal iqtisadi bhrannn bel ciddi miqyasda ba vermsinin sas sbblri hkmt orqanlarnn, xsusil d AB v Rusiya rhbrlrinin ciddi maliyy tviin dmsi v Rusiya-Grcstan mharibsinin ba vermsi olmudur. 2007-ci ild dnya iqtisadi artm pik vziyytin glmidir 5,3%. Dnya miq-yasnda bel artm tsadfi hallarda olur. Cdvl 2.2.1-in mlumatlarna nzr salsaq grrik ki, bel yksk artm son dvrlrd olmamdr.

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

36

Cdvl 2.2.1. Dnya zr DM artm

G

str

icil

r

19

91

-200

0

ort

a

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

14

DM orta

illik artm, % 3.1

2.2

2.8

3.6

4.9

4.5

5.1

5.3

3.2

-1.3

1.9

4.8

DM, bazar

qiymlril, trln dollar

28

.3

31

.7

33

.0

37

.1

41

.7

45

.1

48

.8

54

.8

60

.7

54

.9

55

.9

70

.6

DM, alclq gabiliyytin gr, trln dollar

33

.4

43

.7

45

.7

48

.3

52

.1

56

.0

60

.7

65

.5

69

.0

68

.7

70

.2

89

.4

Mnb: BVF-nun materiallar v proqnozu (WEO-aprel, 2009).

Bel bir vziyyt bhrann yaxnladn gstrirdi, amma bel miqyasda v tez ba vermmli idi. Bel tez ba vermsin sbb is maliyy tvii v Rusiya-Grcstan mharibsi olmudur.

Bu bhran dnya iqtisadiyyatna byk zrb vurmudur. Bel ki, il rzind istehsaln hcmi dnya miqyasnda 3%- dn ox enmi, btn dnya maliyy bazarlarnda maliyy indekslri xeyli gerilmi, mt bazarnda qiymtlr srtl aa dmdr. Amma ksriyyt inkiaf etmi lklrin ciddi tdbirlr grmsi nticsind bhran vaxtnda cilovlana bilmi, tez bir zamanda onun qars alnmdr. Msln, n gcl iqtisadiyyata malik AB bhrana qar 800 mlrd dollarlq stimul-ladrc tdbirlr paketi il mbarizy balam v ciddi ntic ld etmidir. Elc d Avropa Birliyi lklri, in, Rusiya, Yaponiya, Avstraliya, Trkiy v s. lklrd analoji tdbirlrl bhrana qalib gl bilmilr. Azrbaycan Respublikasnda da bhrana qar ciddi tdbirlr v z d peventiv tdbirlr nticsind bhrann tsiri minimuma endi-rilmi v htta dnya lklri irisind bhrandan n az zrrl xan lklr srasna xmdr.

Bhran, ixracatnn sasn yanacaq-energetika mhsullar tkil

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

37

edn lklrd daha qabarq z xmal idi v xd da. nki bu lklrin sas glir mnbyi yanacaq-energetika mhsullar idi v sas bhran da maliyy bazarndan v yanacaq-energetika bazarndan ba-lad. Neftin qiymti birdn - bir 3 dfdn ox aa dd v o qdr d glir mnbyi azald. Meksika, Venesuela, rb mirliklri, Sudiy-y rbistan ox ciddi tsirlr mruz qaldlar v ox gerilmlr oldu. El Rusiyann zn gtrk, sasn yanacaq-energetika mhsullar ixrac il mul olduundan orada da hddindn artq ciddi vziyyt yaranmd. Amma ixracatdan asllq gstricisinin olduqca yksk v bu sbbdn bhran riskinin yksk olduu bir lkd, yni Azr-baycanda vziyytin pislmsi el d hiss edilmdi. Azrbaycan bu is-tiqamtd xilas edn iki amil oldu.

Birincisi, hkumt tvi dmdi. Tvi dmmsinin sbbi hkumtin dzgn siyast yeritmsi oldu.

1-ci misal: 1997-ci ild ba vern Asiya iqtisadi bhran il bal Amerikada ox ciddi bir bhran ml glmidi. Nahara qdr qiymtli kazlar bazarnda indekslr iki df dmd. O zamank prezident Bill Klinton lkni bu bhrandan bir xla xilas etdi. O dedi ki, bhran biz ciddi tsir ed bilmz, nki Amerika hkumtinin ninki AB-da, htta btn dnyada bhrann qarsn almaa byk ehtiyatlar var. Bu, dorudan da bel idi, o vaxt Amerikann bdcsi profisitl yerin yetirilirdi. Borclar azalmd, ixracat oxalmd, imkanlar ox byk idi. Bu x nahardan sonra maliyy bazarlarndak grginliyi yatrd v sabitlik yaratd. Maliyy tvii btn dnyada ox ciddi yrniln elm sahsidir. Ona byk yer verilir.

2-ci misal. 2008-ci il maliyy bhran balayan rfd mlliflr (M.M.Sadqov v S.M.Mmmdov) nrlri vasitsil bir sra lklrin xn thlil etdilr (dollarn kursunu saxlaya bilmycklrini, mantlri qaytara bilmycklrini, bdcnin glirlrinin azaldn v s. syldilr), bu, sl tvi idi. Htta lknin milli bank mantlrin qaytarlmasna bzi mhdudiyytlr haqqnda qrarn aqlad. Shrisi gn milli valyutann kursu 50% dd, insanlar mantlrini qaytar-maq n banklarn qarsna xdlar, mantlrin ksriyyti xarld. mumiyytl Ukrayna dnya miqyasnda n ox zrr kn lk oldu. stehsal il rzind 30%, tikinti 56% aa dd, milli valyuta dyrini iki dfy yaxn itirdi.

Azrbaycanda is bu istiqamtd dzgn siyast yeridildi. Xalq vziyytin ar olmas bard xbrlrl tvi salmadlar.

kinci sbb, vvlcdn gtrlm dzgn siyast v grlm

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

38

preventiv tdbirlr idi. vvlcdn Azrbaycanda Neft Fondunda v qzl-valyuta ehtiyatlarnda maliyy ehtiyatlar toplanmd. Bunlar ha-ms saxland v dadlmad. Bhran balayanda lkd 20 milyard dollara qdr ehtiyat var idi (norma il 2 mlrd dollar olmal idi). 20 milyrad dollara qdr ehtiyat olan Azrbaycan bu sviyyli bh-randan xa bilr.

Tsdiqlyici faktlar: Azrbaycan banklarnn mumi kreditlm hcmi 6 milyard dollardr. Amma o biri trfd 20 milyard dollar ehtiyat var. gr hali v mssislr btn banklardan vsaitlrini gtrs idi v htta btn banklar iflasa urasayd 20 mlrd dollar ehtiyatla df yenidn bu banklar brpa ed bilrdi. Amerikada yalnz 800 milyrad dollar iqtisadityyatn stmulladrlmasna ynldilib. Bu iki sbbdn d bhran Azrbaycanda ciddi hiss olunmad, istehsal ninki aa d-mdi, htta 3-4% artm ld olundu.

Bu bhran daha bir zruriyyti v buna uyun sual ortaya xard. Acba, dnya iqtisadiyyqtn bhransz idar etmk mmkndrm? n-di dnya iqtisad elmi sasn bu suala cavab tapmaa ynlmidir.

Tvsiy: Hrmtli gnclr sizlrin axtarb, aradrb cavab tapa bilcyiniz suald, dorudan da hyata keirilmsi mmkn olan eydir. Dnya iqtisad elminin sasnda maliyy elmi durur v bu elmi hl d yrnmy byk ehtiyac var.

Azrbaycann bhrandan mhartl xmas tcrbsi gstrdi ki, dnyan bhransz idar etmk mmkndr v bunun nzri saslar i-lnmlidir. Bel bir tdqiqat ii il Azrbaycan iqtisad elmini dnya miqyasna qaldrmaq olar.

2.3. Maliyy siyastinin vziflri v tkili prinsiplri

Maliyy siyastinin ilnib-hazrlanmas, onun istiqamtlrinin dzgn v smrli myynldirilmsi cmiyytin inkiafnda olduq-ca byk hmiyyt malikdir. Bu prosesd hr hans ciddi shv lk iqtisadiyyatnn v btvlkd cmiyytin bhranna gtirib xarr. So-vet dvltinin tcrbsini misal gstrmk olar. Ali partiya aparatnn maliyy siyastini tkbana, daxili xsusiyytlri v reall nzr al-madan formaladrmas, maliyy mnasibtlrinin tkili mexanizmini bayaladrmas lknin dalmasnda balca rol oynamdr.Ona gr d maliyy siyasti formaladrlarkn aadaklardan ibart bir sra konkret vziflrin yerin yetirilmsi sas problem kimi qarya qoyul-maldr:

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

39

1. Myyn mkan v zaman daxilind hr bir lknin zn-mxsus chtlri, yni regional, demoqrafik, milli-psixoloji xsusiy-ytlri nzr alnmaldr v maliyy siyasti bu xsusiyytlr uyun tkil olunmaldr. Buna gr d maliyy siyasti hazrk raitd bazar iqtisadiyyatnn tlblrin uyun el qurulmaldr ki, hr bir neqativ hallarn qars alnsn v optimal variantda maliyy ehtiyatlarnn hc-mi, onlarn mnblri, istifad istiqamtlri myynldiril bilsin.

2. Maliyy ehtiyatlarndan smrli istifad istiqamtlrinin my-yn edilmsi. Milli iqtisadiyyatn inkiaf bu msldn ox asl-dr. rti olaraq tsvvr edin ki, Azrbaycann bu il 20 milyard manat srbst vsaiti vardr. Onu iki istiqamtd srf etmk mmkndr: birincisi, mk haqqnn artrlmasna v istehlakn genilndirilmsin, ikincisi, azad sahibkarln inkiafna v investisiya qoyulularna. Bi-rinci variant 2 ay rzind halinin hyat trzini nisbtn yaxladracaq v sonra inkiafa olduqca yava tsir gstrck. kinci variant is k-sin, tqribn 1-2 ildn sonra z smrsini vermy balayacaq, amma daha gcl tsir edck. Demli, ikinci variant daha smrlidir. Bu pro-ses mhz maliyy siyasti vasitsil hyata keirilir.

3. Maliyy mnasibtlrinin tkilinin konkret metod v sul-larnn myynldirilmsi. Bu, inkiaf etmi lklrin hamsnda qa-nunlar paketinin hazrlanmas yolu il hyata keirilir. Bu vzify vergilrin v digr maliyy tnzimlyicilrinin tkili qaydalar, dvlt maliyy orqanlarnn, maliyy bazarnn v s. Iinin tkili metodlar daxildir. Maliyy mnasibtlrinin tkili sahsind indi Azrbaycanda ox mhdud tcrb mvcuddur ki, bu da 70 il mddtind srf inzibati-amirlik v mrkzlm prinsiplrinin hkm srdy sosialist cmiy-ytinin n neqativ nticlrindndir. Bu sahd irlilyi nail olmaq v maliyy siyastinin qarsnda duran vziflri layiqinc yerin yetirmk n dnyann n qabaqcl lklrinin zngin tcrbsindn tam istifad olunmaldr.

Maliyy siyasti tkil olunarkn lkd idaretmnin xsusiy-ytlri, cmiyytin inkiaf sviyysi v digr msllr, daha dorusu, aadak prinsiplr nzr alnmaldr:

1. Srbstlik prinsipi. Mahiyyti ondan ibartdir ki, Azrbaycan (elc d baqa lklr) mstqil dvlt olaraq, z maliyy siyastini z, he bir knar tsir uymadan, z daxili iqtisadi xsusiyytlrini n-zr alaraq formaladrr.

2. Dvltin iqtisadiyyata czi mdaxilsi. Bu prinsip gr, he d dvlt btn iqtisadi faliyyti z lind cmldirmir, kkl maliyy

Click

to bu

y NOW

!PDF-X

Change View

er

ww

w.docu-track

.co

m Clic

k to b

uy NO

W!PDF

-XCha

nge View

er

ww

w.docu-track

.co

m

40

msllrini bazar iqtisadiyyatnn tlblrini nzr almaqla idar edir, zl blmnin faliyyt mstqilliyi toxunulmaz qalr.

Dvltin maliyy ehtiyatlarnn yetrinc olmas bir sra maliyy msllrinin msbt hllind sas rtlrdn biridir. Maliyy ehtiyat-larnn hcminin miqyasca geniliyi dvltin inkiafnn v rifahnn balca gstricilrindndir.

2.4. Maliyy siyastinin strateji formalar

Btvlkd gtrdkd maliyy siyasti mxtlif istiqamtlrd v formalarda meydana xr. Strategiya baxmndan bu formalar iki cr-dr:

- genilndirici maliyy siyasti; - mhdudladrc maliyy siyasti. Bu formadak maliyy siyastinin myyn edilmsi, adndan da

grndy kimi, onlarn znmxsus xsusiyytlri il, yni tlbin genilndirilmsin v ya mhdudladrlmasna ynldilmsi il laq-dard. Genilndirici maliyy siyasti tlbin genilndirilmsin v bununla da iqtisadiyyatn, btvlkd bazarn canlanmasna ehtiyac olduu zaman hyata keirilir. Bu, adtn tlb atmazl, yni ba-zarda pul atmazl mahid olunduu hallarda ba verir. Msln, 2008- ci ild bhran raitind tklif artql ml gldi v anbarlarda mal qal oxald, insanlar bu mallar v ya mlaklar ala bilmdilr. Qiymtlr, xsusil danmaz mlaklarn qiymtlri srtl dmy balad, inflyasiya deflyasiya il vzlndi. Bu mallar alnmrsa, tbii ki, onlarn istehsal da mhdudlar, isizlik artr, he kim istehsal etmir. Bel hallarda genilndirici maliyy siyasti yeritmk lazmdr ki, ha-lid v mssislrd pul mbli artsn ki, bu pullar hesabna mal v xid