Κατανόηση της δομής της γλώσσας με απώτερο στόχο την ανίχνευση πραγματολογικών/κειμενικών

λειτουργιών

ΗΜΕΡΙΔΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ«Μοιραζόμαστε ιδέες, προτάσεις και καλές διδακτικές πρακτικές

στο ξεκίνημα της νέας σχολικής χρονιάς»Θήβα, 2 0κτωβρίου 2014

Διοργάνωση: Στρατής ΜαϊστρέλληςΣχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Ν.Βοιωτίας

Τίτλος: Κατανόηση της δομής της γλώσσας με απώτερο στόχο την ανίχνευση πραγματολογικών/κειμενικών λειτουργιώνΤάξη: Α΄ ΓυμνασίουΓνωστικό αντικείμενο: Νεοελληνική ΓλώσσαΔιδακτική ενότητα: 6η ενότητα-Β1: Οι πτώσεις ως δείκτες για τη σχέση ουσιαστικού και ρήματοςΔιαθεματικότητα: Νεοελληνική Γλώσσα, Αγγλικά, Πληροφορική.

Προβλεπόμενος χρόνος: 2 διδακτικές ώρες.Τόπος διεξαγωγής μαθήματος: 2 ώρες στο Εργαστήριο Πληροφορικής του σχολείου.

διαδίκτυο (προεπιλεγμένες ιστοσελίδες), υπερσύνδεσμοι, λογισμικό επεξεργασίας κειμένου (word), λογισμικό επεξεργασίας κειμένου ως ανοιχτό περιβάλλον ομαδοσυνεργατικής (google docs) μάθησης, λογισμικό παρουσιάσεων (powerpoint), λογισμικό εννοιολογικού χάρτη-https://bubbl.us/, φύλλα εργασίας (ηλεκτρονικά και έντυπα), παραδοσιακός πίνακας

Ειδικότερα, θα αξιοποιηθούν οι ακόλουθες διαδικτυακές πηγές:

http://www.greek-language.gr/greekLang/index.html

και κάποιες ηλεκτρονικές διευθύνσεις από εφημερίδες και περιοδικά που είναι αποθηκευμένα σε φάκελό μας

α) στο πεδίο της ερμηνείας των γλωσσικών φαινομένων να ασκηθούν οι μαθητές στην ερευνητική διαδικασία που στηρίζεται στη βήμα-βήμα διατύπωση επιμέρους ερωτημάτων και την απάντηση σε αυτά (problem solving) (Kατσιμαλή, 2007: 172), β) να εθιστούν στη διαδικασία ενεργοποίησης της κριτικής σκέψης και της στοχαστικής εμβάθυνσης, γ) να αναπτύξουν μεταγλωσσικό προβληματισμό και να ασκήσουν το γλωσσικό τους αισθητήριο, με πρόθεση την καλλιέργεια του δημιουργικού τους πνεύματος.

Α. Γνωστικοί στόχοι• Να κατανοήσουν οι μαθητές το ρόλο των πτώσεων

των ονομάτων μέσα στην πρόταση και τη σύνδεσή τους με τις βασικές συντακτικές λειτουργίες του υποκειμένου, αντικειμένου και κατηγορουμένου μέσα από τη μελέτη αντιπροσωπευτικών παραδειγμάτων από τα σώματα κειμένων και με τη διατύπωση του κανόνα.

• Να αντιληφθούν την εσωτερική δομή της πρότασης και την ιεράρχηση των συστατικών της μέσα από την παρατήρηση του εννοιολογικού χάρτη και την προσπάθεια αναπαραγωγής ενός παρόμοιου δέντρο-διαγράμματος.

• Να συνειδητοποιήσουν: α) την ευελιξία της σειράς των όρων στα Νέα Ελληνικά, σε αντίθεση με τα Αγγλικά και β) τις πραγματολογικές/κειμενικές λειτουργίες που δηλώνει η εκάστοτε σειρά μέσα από τη σύγκριση προτάσεων με ουδέτερο επιτονισμό με αυτές που έχουν εμφατικό τονισμό κάποιων συστατικών τους.

Β. Παιδαγωγικοί στόχοι• Να ασκηθούν οι μαθητές στην ανάπτυξη

συνεργατικής συμπεριφοράς, μέσα από την ανάληψη διακριτών ρόλων, την ομαδική διερεύνηση, το διάλογο, τη συνυπευθυνότητα, έχοντας ως στόχο να οικοδομήσουν μαζί τη νέα γνώση.

• Να είναι σε θέση να αυτενεργούν όταν προκύπτει ένα οποιοδήποτε ζήτημα αξιοποιώντας διαθέσιμες πηγές, όπως το διαδίκτυο, τους συμμαθητές τους, προκειμένου να βρίσκουν τη λύση του, χωρίς να καταφεύγουν κατευθείαν στον καθηγητή.

• Να υιοθετήσουν στάση σεβασμού απέναντι στις απόψεις των συμμαθητών τους μέσα από το διάλογο, την ενεργητική ακρόαση και την ανταλλαγή ιδεών.

Γ. Τεχνολογικοί στόχοι• Να καλλιεργήσουν οι μαθητές δεξιότητες

αναφορικά με τη χρήση των ΤΠΕ, καθώς επίσης και να εξοικειωθούν με τις διαδικασίες αναζήτησης κι επεξεργασίας υλικού από το διαδίκτυο.

• Να εξοικειωθούν οι μαθητές με κειμενικό υλικό σε ηλεκτρονικό περιβάλλον μέσα από την αναζήτηση και μελέτη σωμάτων κειμένων που παρατίθενται στην Πύλη για την ελληνική γλώσσα, ηλεκτρονικών εφημερίδων κ.ά.

• Να ασκηθούν στη χρήση του λογισμικού επεξεργασίας κειμένου, του λογισμικού επεξεργασίας κειμένου ως περιβάλλον ομαδοσυνεργατικής μάθησης, του εννοιολογικού χάρτη και να μπουν στη διαδικασία παρουσίασης των ευρημάτων τους χρησιμοποιώντας το λογισμικό παρουσιάσεων.

Προτείνεται ο συνδυασμός διάφορων μεθόδων:

Η επικοινωνιακή προσέγγιση στη γλωσσική διδασκαλία συνδυάζεται με την έμφαση στους γλωσσικούς τύπους (focus on forms) (Σπανός – Μιχάλης, 2012: 186-189)

Η γραμματική παρουσιάζεται περισσότερο στην πραγματολογική και την κειμενική της διάσταση. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της έκθεσης των μαθητών σε σώματα κειμένων.

Ως επιμέρους μέθοδοι επιλέγονται α) η επαγωγική και η διερευνητική-ανακαλυπτική (Bruner) μέθοδος, β) η εποικοδομιστική και γ) η ομαδοσυνεργατική μέθοδος

Από αυτά είναι εμφανές ότι στη διδακτική διαδικασία εμπλέκονται γνωστικές και κοινωνιογνωστικές θεωρίες μάθησης.

• Ο καθηγητής έχει το ρόλο του ενορχηστρωτή και διευκολυντή της μαθησιακής διαδικασίας.

• Οι μαθητές λειτουργούν ως ερευνητές που ψάχνουν, αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες, συνεργάζονται και επιχειρούν να συμ-παραγάγουν τη γνώση. Οι ρόλοι που αναλαμβάνουν είναι:

α) Συντονιστής β) Πληροφορικός γ) Γραμματέας-Διαμεσολαβητής δ) Παρουσιαστής

Προηγείται η αφόρμηση και ακολουθούν δύο φάσεις διδασκαλίας.

Η αφόρμηση προβλέπεται να είναι

σύντομη και περιλαμβάνει την ανάκληση των γνώσεων των μαθητών.

Επίσκεψη στα σώματα κειμένων που βρίσκονται στην Πύλη για την ελληνική γλώσσα. Πρόκειται για κείμενα από την εφημερίδα «Νέα» και «Μακεδονία» καθώς και από τα διδακτικά βιβλία του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.

Η καθεμιά από τις 4 ομάδες έχει διαφορετικό φύλλο εργασίας (Παρατίθεται 1 ενδεικτικά).

Εναλλακτικά, μπορεί να χρησιμοποιηθεί τοΣώμα Ελληνικών Κειμένων (www.sek.edu.gr),προϊόν συνεργασίας του ΕΚΠΑ με το παν/μιο Κύπρου (επιστημονικός υπέυθυνος: Δ.

Γούτσος). Περιλαμβάνει 30 εκατομμύρια λέξεις.Στα πλεονεκτήματά του συγκαταλέγονται:- πρωτόγνωρη ποικιλία κειμενικών ειδών- προφορικά δεδομένα- κείμενα και από την κυπριακή γεωγραφική

ποικιλία

• Αρχικά, εντοπίζουν τους υπό μελέτη γλωσσικούς τύπους στην πρόταση και κατ’ επέκταση στο όλο κείμενο. Στη συνέχεια, απαντούν σε επιμέρους ερωτήματα που αφορούν α) στην πτώση της λέξης, β) στην ερώτηση στην οποία απαντά: ποιος ή ποιον (ποιους), τι; γ) στη σημασία που εκφράζει αν είναι κατηγορούμενο και τέλος αποπειρώνται να ανιχνεύσουν και να κατανοήσουν τη συντακτική λειτουργία που πραγματώνεται κάθε φορά, δηλαδή υποκείμενο, αντικείμενο, κατηγορούμενο υποκειμένου και κατηγορούμενο αντικειμένου.

Mεταφερθείτε στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα και ακολουθήστε τα παρακάτω βήματα: Νέα Ελληνική

Εργαλεία Σώματα κειμένων. Πατήστε πάνω στο σύνδεσμο: Εφημερίδα “Mακεδονία”. Στο κενό κάτω από τη λέξη αναζήτηση γράφετε: εκλέγομαι και στο πλαίσιο εμφάνιση επιλέγετε: ολόκληρη πρόταση. Πατάτε το βρες. Στη συνέχεια, από τη λίστα που βλέπετε, επιλέγετε το λήμμα εκλέγομαι. Κατόπιν, από τα αποτελέσματα που εμφανίζονται, εντοπίζετε το εκλέγεται 13 και πηγαίνετε στον αριθμό Μ1112. Διαβάστε προσεκτικά το παράδειγμα και απαντήστε στα ακόλουθα: α) ο τύπος ο άνθρωπος σε ποια πτώση βρίσκεται; β) σε ποια ερώτηση απαντά: ποιος ή ποιον (ποιους), τι; και γ) ποια είναι η συντακτική του λειτουργία; δ) η λέξη βουλευτής σε ποια πτώση βρίσκεται; ε) ποια σημασία εκφράζει; στ) ποια είναι η συντακτική του λειτουργία; ζ) με ποιο ρήμα συνδέεται με το υποκείμενο και πώς ονομάζεται αυτό; η) Μήπως στην ίδια περίοδο υπάρχει κι άλλη λέξη με ίδια συντακτική λειτουργία όπως η λέξη βουλευτής;

2) Βρίσκεστε πάλι στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα και ακολουθείτε τα ίδια βήματα: Νέα Ελληνική Εργαλεία

Σώματα κειμένων. Πατήστε πάνω στο σύνδεσμο: Εφημερίδα “Τα Νέα”. Στο κενό κάτω από τη λέξη αναζήτηση γράφετε: εκλέγω και στο πλαίσιο εμφάνιση επιλέγετε: ολόκληρη πρόταση. Πατάτε το βρες. Στη συνέχεια, από τη λίστα που βλέπετε, επιλέγετε το λήμμα εκλέγω. Κατόπιν, από τα αποτελέσματα που εμφανίζονται, εντοπίζετε το εξέλεξαν 5 και πηγαίνετε στον αριθμό Ν1191. Πατήστε πάνω στο σύνδεσμο Ν1191 και διαβάστε όλη την παράγραφο από την οποία είναι παρμένη αυτή η περίοδο. Τώρα συγκεντρωθείτε στην υπογραμμισμένη περίοδο και απαντήστε στα εξής: α) η λέξη τον σε ποιο μέρος του λόγου ανήκει και σε ποια πτώση βρίσκεται; β) ποια είναι η συντακτική της λειτουργία; γ) η λέξη πρόεδρο σε ποια πτώση βρίσκεται; δ) ποια σημασία εκφράζει; ε) ποια είναι η συντακτική της λειτουργία;

3) Παρουσιάστε τα αποτελέσματα της αναζήτησής σας χρησιμοποιώντας το λογισμικό παρουσιάσεων στην ολομέλεια του τμήματος:

Τους δίνουμε το 2ο φύλλο εργασίας, το οποίο περιλαμβάνει δυο κοινά ερωτήματα για όλες τις ομάδες κι ένα τρίτο με διαφορετικές διαδικτυακές διευθύνσεις αλλά περίπου κοινά υποερωτήματα.

1) Πατήστε εδώ και παρατηρήστε το σχήμα που υπάρχει. Λαμβάνοντας υπόψη το σχήμα και τις απαντήσεις σας στο προηγούμενο φύλλο εργασίας, διατυπώστε τον κανόνα για τη σχέση των πτώσεων με τις συντακτικές λειτουργίες που εξετάζουμε:

2) Πατήστε εδώ και παρατηρήστε πώς ιεραρχούνται τα μέρη της πρότασης. Χρησιμοποιώντας το https://bubbl.us/ δημιουργήστε κι εσείς ένα παρόμοιο δέντρο-διάγραμμα επιλέγοντας όποιο παράδειγμα θέλετε από το προηγούμενο φύλλο εργασίας:

Η αξία μια τέτοιας δραστηριότητας έγκειται στο ότι βοηθά τους μαθητές να οπτικοποιήσουν την εσωτερική δομή της πρότασης και να διαπιστώσουν τα διαφορετικά επίπεδα εξάρτησης για το υποκείμενο και το αντικείμενο (Κατσιμαλή, 2007: 173).

Το 3o ζήτημα περιέχει την επίσκεψη σε διαφορετικές ανά ομάδα ηλεκτρονικές εφημερίδες ή περιοδικά. Η κάθε ομάδα, μελετώντας ανάλογα με την περίπτωση τον τίτλο, υπότιτλο ή την πρώτη παράγραφο κάποιων ειδήσεων θα βρει τους βασικούς όρους της πρότασης, τον όρο που βρίσκεται στην αρχή και θα προβληματιστεί γιατί συμβαίνει αυτό. Με αυτό τον τρόπο επιδιώκεται να αναπτύξει μεταγλωσσικό προβληματισμό (Κατσιμαλή, ο.π.: 171) και να κατανοήσει ότι για να εξυπηρετηθεί η πραγματολογική/κειμενική λειτουργία της εστίας της πρότασης, κάποιο συστατικό της μπορεί να προτάσσεται.

3) Πατήστε εδώ και διαβάστε τον τίτλο και τον υπότιτλο της είδησης που εμφανίζεται. Τώρα απαντήστε στα παρακάτω:

α) Βρείτε τους βασικούς όρους των 2 προτάσεων: β) Ποιος όρος βρίσκεται στην αρχή των προτάσεων και

γιατί; γ) Συγκρίνετε τη θέση των όρων σε αυτές τις προτάσεις με

τα παραδείγματα από την Πύλη για την Ελληνική γλώσσα που εξετάσατε στο προηγούμενο φύλλο εργασίας:

δ) Τι συμπεράσματα μπορείτε να βγάλετε για τη σειρά των όρων στα Νέα Ελληνικά;

ε) Συμβουλευτείτε τον (την) καθηγητή (τρια) Αγγλικών για να δείτε αν συμβαίνει το ίδιο και με την Αγγλική γλώσσα που οι περισσότεροι μαθαίνετε:

στ) Αφού δημιουργήσει ο πληροφορικός της ομάδας σας ένα έγγραφο (google doc), σκεφτείτε όλοι μαζί έναν υπότιτλο (σε μορφή πρότασης) είδησης που θα δημοσιευτεί στη σχολική εφημερίδα κι αναγνωρίστε τους βασικούς όρους της πρότασης που σχηματίσατε:

Θησαυρό των Ίνκας έκρυβε η Λίμνη Τιτικάκα Οστά και χρυσά αντικείμενα ηλικίας 1500 ετών εντόπισαν

δύτες αρχαιολόγοι στη Βολιβιανή πλευρά της λίμνης Παρμένο από News.gr (09/10/2013)

Προσωρινά κρατούμενος κρίθηκε, μετά την απολογία του στην ανακρίτρια Βέροιας, ο 39χρονος οδηγός της νταλίκας…. Παρμένο από in.gr (Πέμπτη, 09/10/2014)

Κύπριος ο Δώνης Παρμένο από enet.gr (09 /10/ 2013)

Αγγελάκος, Κ., Κατσαρού, Ε. & Μαγγανά, Α. (2006) Νεοελληνική Γλώσσα Α΄ Γυμνασίου, Βιβλίο εκπαιδευτικού, Αθήνα: ΟΕΔΒ.

Γούτσος, Δ. (2003) «Σώμα Ελληνικών κειμένων: Σχεδιασμός και υλοποίηση». Στο Πρακτικά του 6ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης. http://www.philology.uoc.gr/conferences/6thICGL/

Ηοlton, D., Mackridge, P. & Philippaki-Warburton, Ε. (1999) Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας, μετάφραση: Β. Σπυρόπουλος, Αθήνα: Εκδ. Πατάκη.

Κατσιμαλή, Γ. (2007) Γλωσσολογία σε Εφαρμογή, Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα.

Κλαίρης, ΧΡ. & Μπαμπινιώτης, Γ. (συνεργ. με Α.Μόζερ - Αικ. Μπακάκου-Ορφανού – Στ. Σκοπετέα) (2004) Γραμματική της Νέας Ελληνικής Δομολειτουργική – Επικοινωνιακή. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Κουγιουμτζής, Γ. Εμπλουτισμένη δομή διδακτικού σεναρίου Τ.Π.Ε.

Σπανός, Γ. & Μιχάλης, Αθ. (2012) Η Νεοελληνική γλώσσα στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση – Διδακτική Μεθοδολογία και Αξιολόγηση Αναλυτικού προγράμματος, Αθήνα: Εκδ. Κριτική – Επιστημονική Βιβλιοθήκη.

Χαλισιάνη, Ι. (2010) «Εκδοχές αξιοποίησης των ηλεκτρονικών σωμάτων κειμένων της νέας ελληνικής στη διδασκαλία της μητρικής γλώσσας». Στο Ντίνας, Κ., Χατζηπαναγιωτίδη, Α., Βακάλη, Α., Κωτόπουλος, Τ. & Στάμου, Α. (επιμ.) Πρακτικά Πανελλήνιου Συνεδρίου με διεθνή συμμετοχή ΄΄Η Διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας (ως πρώτης/μητρικής, δεύτερης/ξένης)΄΄, Παν/μιο Δυτικής Μακεδονίας: Παιδαγωγική Σχολή.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας!

Βαγγέλης Μαλμέν