Policja Polska w Generalnym Gubernatorstwie 1939Policja Polska w Generalnym Gubernatorstwie 1939Policja Polska w Generalnym Gubernatorstwie 1939Policja Polska w Generalnym Gubernatorstwie 1939----

1945194519451945

Marek Getter

Tekst opublikowany w Przeglądzie Policyjnym nr 1-2 z 1996 r. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie.

Jest rzeczą charakterystyczną, iż we wszystkich anektowanych bądź podbitych przez III

Rzeszę krajach na okupowanym terytorium powoływano do służby miejscową policję

(Einheimische Polizei). Jedynym wyjątkiem były zajęte przez Niemców tereny ZSRR.

Tak było i w okupowanej Polsce. Po krótkim okresie zarządu wojskowego i rozwiązaniu

straży obywatelskich utworzonych w wielu miastach we wrześniu 1939 r. rozkazem

Wyższego Dowódcy SS i Policji z 30 października 1939 r. powołano do służby

wszystkich funkcjonariuszy Policji Państwowej znajdujących się na obszarze

Generalnego Gubernatorstwa, utworzonego 26 października 1939 r. Źródłem zaś

pierwszych uzupełnień stali się policjanci wysiedleni z ziem wcielonych do Rzeszy,

ewentualnie tam aresztowani i deportowani do GG. Oczywiście, na ziemiach wcielonych

do Rzeszy nie mogło być mowy o zaistnieniu polskiej policji.

Policja ta, zwana zarówno przez okupantów, jak i we własnej dokumentacji oraz w

wewnętrznym obiegu korespondencji organizacji podziemnych Policją Polską (Polnische

Polizei) - PP (skrót pozostał ten sam), przez społeczeństwo zaś - zarówno wtedy, jak i

po wojnie, również w literaturze przedmiotu - była powszechnie nazywana policją

granatową, od niezmienionego koloru i kroju mundurów, pozbawionych emblematów

państwowych. (Orzeł na czapce został zastąpiony herbem miasta bądź gminy). Oba

więc terminy: Policja Polska i policja granatowa występowały równolegle.

Policja ta była kontynuacją przedwojennej Policji Państwowej w sensie organizacyjnym

(te same urzędy i budynki) oraz kadrowym, a także pod względem formalnoprawnym.

Pozostały przedwojenne regulaminy i przepisy służbowe. Jako policja pomocnicza policji

niemieckiej pozostawała w pionie niemieckiej policji porządkowej (Ordnungspolizei

Orpo).

Zachowano dawne rozmieszczenie posterunków w terenie, komisariatów w miastach,

komendy miejskie i obwodowe w dużych miastach oraz komendy powiatowe. Nie istniało

natomiast żadne wyższe dowództwo Policji Polskiej na szczeblu dystryktu, tym bardziej

zaś w postaci komendy głównej w stolicy GG w Krakowie. Co prawda, w początkowym

okresie okupacji były oznaki, iż okupanci utworzą komendy PP w każdym dystrykcie,

szybko jednak poniechali tego pomysłu.

Formalną datą utworzenia Policji Polskiej GG jest 17 grudnia 1939 r., kiedy Gubernator

Generalny Hans Frank, wydał zarządzenie o organizacji Policji Polskiej. Wyższy

Dowódca SS i Policji F.W. Kruger na posiedzeniu „rządu" GG, 19 stycznia 1940 r.

oświadczył: „Tymczasem przeprowadzona została odbudowa polskiej policji i

wprowadzenie jej do służby, w związku z czym można oczekiwać pożytku z jej

działalności. Dotychczas policja ta była, że tak powiem, samodzielna i z wyjątkiem

swych naczelnych władz sprawiała wrażenie instytucji czysto polskiej. Również w jej

obrębie powołano urzędy polskich komendantów [na szczeblu dystryktów - uwaga M.G.].

Ta regulacja została jednak zmieniona. Dowódca Orpo wydał polecenie, aby na czele

policji polskiej w dystrykcie stał komendant Orpo. Obecnie także niższe organy polskiej

policji zostaną podporządkowane niemieckiemu dowództwu".

Tak więc PP została podporządkowana terenowym organom policji niemieckiej przy

ograniczonym zwierzchnictwie polskich władz policyjnych i miała praktycznie podwójną

podległość: podlegała niemieckim i swoim własnym władzom.

Na czele policji porządkowej w każdym dystrykcie stał komendant policji porządkowej

(Kommandeur der Ordnungspolizei - KdO), któremu podlegali z kolei: komendant policji

ochronnej [Kommandeur der Schutpolizei - KdSch) i komendant żandarmerii

(Kommandeur der Gendarmerie - KdGend). KdO podlegał dowódcy policji porządkowej

w GG (Befehlshaber der Ordnungspolizei im GG - BdO).

Oceniając ogólnie wysoko fachowość Policji Polskiej, Niemcy nałożyli na nią obowiązek

pełnej bieżącej ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego. Dał temu zresztą

wyraz osobiście H. Himmler, stwierdzając 5 maja 1940 r.: „zapewnienie ogólnej służby

policyjnej w GG jest zadaniem polskiej policji. Niemiecka policja wkracza tylko wówczas,

jeśli wymaga tego interes niemiecki oraz nadzoruje polską policję".

Zgodnie zaś z zasadą podziału narodowościowego na tych samych zasadach, co Policja

Polska została powołana w pierwszym kwartale 1940 r. Ukraińska Policja Pomocnicza,

która objęła służbę w południowo-wschodnich powiatach GG i utworzyła komendę

powiatową w Chełmie Lubelskim oraz obsadziła w miejsce PP posterunki gminne

wszędzie tam, gdzie przeważała ludność ukraińska. Po napaści na ZSRR i przyłączeniu

do GG dystryktu Galicji (1 sierpnia 1941 r.) na całym jego obszarze sieć posterunków,

komisariatów i komendy powiatowe zostały powierzone ukraińskiej policji. Z

wyjściowego stanu 3 oficerów i 242 szeregowych rozrosła się ona w roku 1942 do około

2 tysięcy ludzi, w 1943 zaś do 4 tysięcy, w tym około 600 w dystryktach: Kraków i Lublin.

Stosunkowo największą samodzielnością cieszyła się Policja Polska w dużych miastach,

przede wszystkim w Warszawie, gdzie był najliczniejszy w całym GG garnizon, w

niewielkim stopniu naruszony działaniami wojennymi 1939 r., liczący od 2 do 3 tysięcy

ludzi. W terenie nadzór niemiecki był na co dzień bardziej bezpośredni.

Ze strony niemieckiej nadzorował Policję Polską, jako całość, oficer nadzorczy

(Aufsuchtsoffizier); na szczeblu BdO był nim do roku 1942 mjr żand. Hans Köchlner,

znający dobrze środowisko, zwłaszcza oficerów PP ze względu na praktykę, Jaką

odbywał w Polsce w roku 1937. Nadzór ten istniał odpowiednio na szczeblu dystryktu,

komend powiatowych i miejskich. Zgodnie zaś z wyjściowym założeniem w stosunku do

policji „obconarodowościowej" (fremdvölkische Polizei) przekazywanie rozkazów i

poleceń ze strony policji niemieckiej do policji granatowej powinno się było odbywać

przez oficera łącznikowego tejże policji. Praktyka taka z latami wojny i okupacji ulegała

uproszczeniu i przebiegała w trybie bezpośredniego przekazywania przez lokalnego

dowódcę niemieckiego.

Policja Polska wykonywała te same obowiązki i powinności co przed wrześniem 1939 r.,

z tym że w odmiennych warunkach i przy narastaniu czynności, których się nie

spodziewała.

Służba patrolowa była wykonywana w systemie 8- lub 12-godzinnym we wzmocnionym

składzie czterech - sześciu funkcjonariuszy w godzinach 17-20. Z biegiem czasu

zmieniała ona swój charakter na prewencyjno-interwencyjny. Coraz częściej były to

patrole mieszane z policją niemiecką; w takiej sytuacji dowódcą był zawsze Niemiec. Z

upływem lat, zwłaszcza w terenie, w nocy funkcjonariusze Policji Polskiej barykadowali

się w pomieszczeniach posterunków.

Do stałych czynności PP należał również nadzór nad stanem sanitarnym posesji i

nieruchomości, regulacja ruchu kołowego w większych miastach, służba na dworcach

kolejowych, nadzór nad obowiązkiem meldunkowym i kontrola ksiąg meldunkowych.

Dochodził nadto nadzór nad bierną obroną przeciwlotniczą, szczególnie rozbudowaną

od wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, podstawowe szkolenie powołanej w 1940 r.

Judischer Ordnungsdienst (Żydowskiej Służby Porządkowej) sprawującej wewnętrzną

służbę w gettach.

Rozbudowano również komisariaty przemysłowo-handlowe, nadzorujące bazary i

targowiska, sklepy i zakłady rzemieślnicze. Stały się one istotnym pomocnikiem

niemieckich organów zwalczających rozległy czarny rynek i nielegalny handel

(Schleichhandelbekämpfung), Akcje tego rodzaju były nasilane corocznie w okresie

żniw.

Pozostały też duże uprawnienia w zakresie ściągania mandatów i grzywien (w

wysokości od 1 do 50 zł), jako zaś zachęta do zwalczania nielegalnego handlu -

możliwość pobierania 10% z zatrzymanego towaru.

To tylko część czynności, jakie Policji Polskiej przypadły, dochodziły bowiem nowe.

bardziej dla funkcjonariuszy niebezpieczne, dla społeczeństwa zaś szkodliwe, jak udział

- z policją niemiecką i innymi policjami pomocniczymi - w łapankach na roboty

przymusowe, eskortowanie schwytanych ludzi do obozów przejściowych

(Arbeltsamtów). udział w obławach, w corocznych akcjach „uchwycenia żniw"

(Ernteerfasung), zewnętrzna ochrona gett, ochrona obozów pracy przymusowej, asysta

przy egzekucjach i straż przy miejscach straceń, wreszcie użycie do działań

przeciwpartyzanckich w ramach mieszanych Einsatz i Rollkommandos. Słowem,

współudział w akcjach terrorystycznych i eksterminacyjnych okupanta.

Znikome uprawnienia natomiast Policja Polska miała w stosunku do umundurowanych i

cywilnych Niemców - możliwe tylko w wypadku zabójstwa i dopuszczające interwencję w

stanie wyższej konieczności oraz w braku na miejscu zdarzenia policji niemieckiej. Nie

posiadała również Policja Polska formacji kobiecych (wprowadzonych w latach

trzydziestych), poza personelem ściśle biurowym. Nie prowadziła też, z braku środków,

płatnej działalności agenturalnej, pominąwszy wymuszoną takimi czy innymi

okolicznościami.

Kadra Policji Polskiej miała status urzędników komunalnych. Służba od roku 1941 była

przymusowa, zwolnionym można było być Jedynie ze względów zdrowotnych lub przez

osiągnięcie wieku emerytalnego.

Utrzymanie policji przerzucono na działające w ograniczonym zakresie samorządy,

zasilane subwencjami z Głównego Wydziału Spraw Wewnętrznych „rządu" GG. Bez

dodatków wynosiło ono przeciętnie od 250 do 350 zł, co równało się sile nabywczej 30-

40 przedwojennych złotych. Obowiązywał nadto zakaz dodatkowej działalności

zarobkowej, praktycznie zresztą nieprzestrzegany. Funkcjonariusze PP mieli kartki

żywnościowe w normatywach przewidzianych dla Polaków oraz tzw. I kartę dodatkową

dla ciężko pracujących. W wypadku szczególnie gorliwej służby z punktu widzenia

okupanta istniała możliwość nagród w zasadzie od kilkudziesięciu do 200 zł, nie więcej

jednak niż 500 zł.

Sprawy umundurowania przedstawiały się nie najlepiej. Praktycznie noszono i

donaszano mundury sprzed września 1939 r., pozbawione godła państwowego, za to z

opaską na krawędzi prawnego rękawa z napisem General-Gouvernement. Numer

służbowy był noszony na prawej górnej kieszeni. Nastąpiły też nieznaczne zmiany w

dystynkcjach. (Bardzo obszernie o sprawach ubioru pisze A. Hempel w książce:

Pogrobowcy klęski. Rzecz o policji „granatowej" w GG, Warszawa 1990, s. 108-120).

Policja Polska była też jedyną polską służba mundurową uzbrojoną. (Straż Pożarna,

która zgodnie z niemiecką strukturą organizacyjną również znalazła się w pionie policji

porządkowej, nie była uzbrojona). W miastach była ona uzbrojona w pistolety z

ograniczoną ilością amunicji (5-20 sztuk), w małych miejscowościach i w terenie

wiejskim - w karabiny (10-60 naboi), często jeszcze typu „Manlicher" z I wojny światowej.

Dopełnieniem były pałki i bagnety. Wprowadzono obowiązek salutowania

przedstawicielom policji niemieckiej całą dłonią.

Sprawy łączności i środków transportu z dzisiejszego punktu widzenia przedstawiały się

zupełnie anachronicznie. Podstawą był telefon, rower, furmanka w trybie szarwarku,

własne nogi, w dużych miastach, jak Warszawa i Kraków, także tramwaj, jako środek

służby patrolowej. Jedynie w Krakowie i Warszawie PP miała do dyspozycji samochody

ciężarowe, osobowe i motocykle; te ostatnie również w komendach powiatowych.

W dziedzinie odpowiedzialności dyscyplinarnej obowiązywały zrazu przedwojenne

przepisy. W listopadzie 1943 r. wprowadzono „Tymczasowe przepisy dla niemieckiej

policji mundurowej w GG", przewidujące ostrzeżenia, nagany i areszt.

Znacznie istotniejsze jednak było objęcie Policji Polskiej sądownictwem SS i policji od 5

maja 1942 roku. Właściwym był w tym wypadku SS-Polizei Gericht VI w Krakowie i jego

filie w stolicach dystryktów. Przewodniczącym był z urzędu Wyższy Dowódca SS i Policji

(HSSPzf), ewentualnie dowódcy SS i policji w dystryktach (SSPzf). Od roku 1944

sądownictwo to rozciągnięto na rodziny policjantów. W wypadku „samowolnego

opuszczenia służby przez członków policji cudzoziemskiej w GG", utraty broni, bądź

munduru sprawa była traktowana jako przestępstwo polityczne i groziła obozem

koncentracyjnym lub karą śmierci.

Przy tworzeniu policji granatowej okupant uznał stopnie służbowe wszystkim

przedwojennym funkcjonariuszom PP nie określając zrazu zagadnienia awansów.

Niemniej już w drugiej połowie 1940 r. w samej tylko Warszawie awansowano ośmiu

oficerów. Wynikało to zapewne nie z uznania ich zasług, lecz przyrównania do struktur

policji niemieckiej, gdzie określonemu stanowisku odpowiadał określony stopień

służbowy.

Dopiero w lipcu 1941 r. wprowadzono oficjalne zasady awansów. W obrębie korpusu

szeregowych PP tzn. młodszych i starszych podoficerów, prawo awansowania miało

KdO w danym dystrykcie, na stopnie zaś oficerskie awansował BdO na wniosek KdO.

Wnioski awansowe przedstawiały polskie organa policyjne lub nadzorcze niemieckie.

Formalne warunki były następujące: nienaganne zachowanie w służbie i poza nią,

wyjątkowo dobre wyniki w interesie administracji niemieckiej, dostateczna znajomość

języka niemieckiego oraz wysługa, co najmniej trzech lat w określonym stopniu. Oprócz

awansów w normalnym trybie były przewidziane „awanse wyróżniające" z pominięciem

kryterium wysługi lat, jako uznanie szczególnych osiągnięć w interesie okupanta. W

latach 1940-1944 awansowano poza Warszawą 29 osób (16 oficerów i 9 starszych

sierżantów), natomiast w Warszawie było 16 awansów oficerskich; w 1942 r. KdO w

dystrykcie awansował na wyższe stopnie 269 osób z korpusu szeregowych PP m.

Warszawy.

Stan osobowy Policji Polskiej dopełniono od roku 1940 powoływanymi do służby

funkcjonariuszami wydalonymi z policji przed wojną, ochotnikami, nigdy przedtem nie

służącymi w policji, wreszcie absolwentami specjalnej jednostki, jaką była uruchomiona

1 października 1941 r. w Nowym Sączu Szkoła Policyjna Policji Polskiej GG. Kandydaci

(Anwärter) zgłaszający się do tej szkoły byli najobfitszym źródłem uzupełnień.

Szkoła ta, bezpośrednio podlegająca BdO, administracyjnie zaś KdO, w Krakowie w

ciągu 10 trzy-, czteromiesięcznych kursów przeszkoliła ponad 3 tysiące kandydatów.

Odbyło się również kilka kursów doskonalących dla podoficerów PP i dwa kursy dla

oficerów policji ukraińskiej. Personel dydaktyczny składał się z 11 oficerów i 24

szeregowych oraz nieetatowych wykładowców oddelegowanych z poszczególnych

jednostek na czas trwania kursu. Kandydat słuchacz szkoły nie nosił żadnych dystynkcji

i otrzymywał 180 zł wynagrodzenia.

Komendantem szkoły był Vincenz Edler von Strohe, czyli Wincenty Słoma, niegdyś

żandarm austriacki, potem w żandarmerii WP emerytowany w roku 1932. Otrzymał

status Relchsdeutscha i stopień mjra Schutzpolizei. Jego zastępcą był Polak (mjr Antoni

Pikor).

Niemiecka policja porządkowa to nie tylko stacjonarne jednostki Schutzpolizei i

żandarmerii, lecz również skoszarowane, wyszkolone na wzór wojskowy jednostki

noszące nazwę Truppenpolizei. KdO w każdym dystrykcie dysponował pułkiem

skoszarowanej policji o różnych stanach liczbowych, najczęściej o sile batalionu. Była to

ruchoma siła uderzeniowa, odwód w ręku KdO. Tak jak KdO. również komendant Policji

Polskiej w Warszawie, a także w Krakowie posiadał swego rodzaju siłę uderzeniową. W

Warszawie by! to Odział Wartowniczo-Konwojowy (OWK), powstały w lutym 1942 r. ze

scalenia plutonów: sądowo-konwojowego, wypadowego, wartowniczego i

administracyjnego. Stanowił on Jednostkę w sile kompanii, stacjonującą w koszarach

policyjnych przy ul. Ciepłej. Urzędowa niemiecka nazwa Jednostki brzmiała: Geleit-

Wachabteilung der Polnischen Polizei. Sprawa OWK nie wyczerpuje jednak zagadnienia

skoszarowanych Jednostek utworzonych ze stanów osobowych policji granatowej.

Potrzeba nasycenia siłą policyjną podbitych obszarów, narastanie ruchu oporu,

szczupłość wreszcie własnych niemieckich sił policyjnych wobec postawionych przed

nimi zadań sprawiły, iż rozkazem H. Himmlera z 6 grudnia 1941 r. powołano tzw.

Schutzmannschaften, formację tworzoną drogą dobrowolnego lub przymusowego

zaciągu z obywateli okupowanych krajów. Stanowili oni 2/3 składu tych Jednostek

przeznaczonych nie tylko do ochrony składów i obiektów wojskowych oraz urządzeń

przemysłowych, lecz również do działań przeciwpartyzanckich w Polsce, Jugosławii i

ZSRR. W latach 1942-1945 sformowano 250 takich batalionów.

W tej nowej pomocniczej formacji znalazł się również jeden rekrutowany z Policji

Polskiej. Był to Schutzmannschaft-202 (Schuma-202). Źródła niemieckie podają jako

datę jego powołania 27 marca 1942 r. Początek rekrutacji przypada jednak na maj 1942

r. Przyjmować miano kandydatów w wieku 20-30 lat, nieżonatych, bez ogłaszania

werbunku w prasie czy w formie plakatów. Ponieważ ochotników, z wyjątkiem dwóch,

nie było, sprawę załatwiono na zasadzie odkomenderowania. Środowisko policyjne

sabotowało bowiem rekrutację do batalionu, kierując się zarówno pobudkami

patriotycznymi, jak i zwykłym strachem przed „służbą na nowych terenach wschodnich".

W końcu maja 1942 r. batalion kwaterował w Krakowie przy ul. P Michałowskiego

(ówcześnie Luxemburgstrasse), po czym przeszedł podstawowe przeszkolenie piechoty

na poligonie Kochanówka k. Dębicy. Pierwszym dowódcą był kpt. Schutzpolizei,

Tschnadel, następnie kpt. Schupo Weidlich. Dowódcami trzech kompanii byli

początkowo Polacy, wymieniani z chwilą wyruszenia do akcji przez Niemców; stan

osobowy jednostki dopełniano ochotnikami spoza Policji Polskiej. Batalion z chwilą

wyruszenia do akcji otrzymywał mundury niemieckiej Orpo (zielone z brązowymi

wyłogami), był uzbrojony w karabiny „Mauser" wz. 98. W styczniu 1943 r. stacjonował w

Borysowie (Białoruś), w lutym zaś doznał pierwszych strat w starciach z partyzantką

radziecką, przesunięty następnie w rejon Kostopola na Wołyniu poniósł dalsze straty.

Dezercje stały się powszechne, część jego członków znalazła się ostatecznie w

szeregach 27 Wołyńskiej PP AK.

W przygotowanej do druku pracy: Walki polsko-ukraińskie 1943-1945 jej autor, Grzegorz

Motyka, ustalił, iż istniał jeszcze jeden Batalion Schutzmannschaft-107 (Schuma-107)

składający się z Polaków i działający również na Wołyniu. Nie byli to Jednak policjanci z

GG, lecz zwerbowani miejscowi Polacy.

Również w roku 1942 w ramach niektórych powiatowych organizacji PP na polecenie

miejscowych dowódców żandarmerii i pod niemieckim dowództwem tworzono na okres

kilku miesięcy oddziały lotne lub wypadowe, przeznaczone do walki z ruchem oporu i

zadań pacyfikacyjnych. W roku 1943 w powiatach miejskich tworzono plutony wypadowe

„do walki z bandytyzmem". W czerwcu 1942 r. powstała utworzona z policjantów

warszawskich - 100-osobowa jednostka działająca w obrębie operacyjnej grupy policji

niemieckiej, przeznaczona do zabezpieczenia „akcji żniwnej" na Lubelszczyźnie,

rozwiązana na przełomie lipca i sierpnia. Pozostawała ona w dyspozycji KdGend. w

dystrykcie lubelskim.

30 czerwca 1943 r. sformowano z V kursu Szkoły Policyjnej oddział o podobnym

przeznaczeniu do dyspozycji Dowódcy SS i Policji dystryktu krakowskiego. Po

zakończeniu akcji kontyngentowej został on rozwiązany, natomiast policjanci powrócili

do macierzystych jednostek.

Wreszcie, wiosną 1944 roku powróciła idea plutonów wypadowych, tym razem

tworzonych na bazie tzw. batalionów specjalnych. Rzeczywistością stał się batalion

dystryktu krakowskiego składający się z czterech kompanii stacjonujących w Krakowie,

Myślenicach, Nowym Sączu i Rzeszowie. Prawdopodobnie istniały też takie kompanie w

Lublinie i Radomiu. Są również informacje o pojawieniu się „batalionu specjalnego PP" w

Warszawie, choć nie do końca został on sformowany. Wszystkie te oddziały rekrutowały

się z najbardziej zdemoralizowanych elementów Policji Polskiej.

Policja Polska zwiększała swój stan liczbowy. W końcu 1940 r. liczyła 201 oficerów i 10

200 szeregowych, na początku kwietnia 1942 - 11 500 osób, w grudniu zaś - 12 000. W

latach 1943-1944 trudno ustalić dokładny stan liczbowy PP, ponieważ władze

hitlerowskie podawały w sprawozdaniach łącznie policję polską i ukraińską, jako „policję

niemiecką". W styczniu 1943 r. policje te liczyły 13 437 funkcjonariuszy, w maju 1944 -

około 17 000. Można przyjąć, iż PP Uczyła wtedy powyżej 12 500 oficerów,

szeregowych i kandydatów, przy czym liczba oficerów ulegała zmniejszaniu. Na 1/4

terytorium państwa polskiego, jakie stanowiła GG pełniło służbę 35% przedwojennego

stanu osobowego Policji Polskiej.

Dotychczasowe rozważania dotyczyły wyłącznie policji mundurowej, powołanej i

rozwiniętej na bazie przedwojennej struktury. Losy służby śledczej niemundurowej

potoczyły się odmiennie. W pierwszym kwartale 1940 roku nastąpiło wyłączenie tej

służby z Policji Polskiej. Było to zgodne z zasadniczym podziałem policji niemieckiej

składającej się z dwóch zasadniczych pionów policji porządkowej (Ordnungspolizei) i

policji bezpieczeństwa (Sicherheits-polizei).

Służba śledcza została więc przekształcona w policję kryminalną oznaczaną oficjalnie

jako PK - Policja Kryminalna. Urzędy śledcze przekształciły się w dyrekcje Policji

Kryminalnej - DPK. Najistotniejsza stała się jednak zmiana podległości. Placówki polskiej

służby śledczej połączono z placówkami bezpośredniego nadzoru; W ramach

niemieckich urzędów Policji Kryminalnej - Kripo istniały zatem oddziały polskiej PK.

Dyrekcje Policji Kryminalnej (DPK) istniały w Warszawie, Krakowie, Lublinie oraz od

roku 1941 we Lwowie. Dystrykt Radom stanowił wyjątek. W powiatach miejskich i

wiejskich znajdowały się komisariaty PK, stanowiąc część składową niemieckich

Kriminal-kommissariaten. W każdym komisariacie Policji Polskiej istniała dwu-,

trzyosobowa agentura kryminalna (Kriminalagentur).

Ponieważ policja kryminalna Trzeciej Rzeszy była częścią (tj. Oddziałem V policji

bezpieczeństwa), PK - zwana potocznie polskim Kripo - znalazła się w sytuacji

podwójnej podległości. Wchodząc w skład niemieckiej policji bezpieczeństwa nie traciła

związków organizacyjnych i kadrowych z całością Policji Polskiej.

Z jednej strony hitlerowska policja bezpieczeństwa mogła poprzez Kripo i dyrekcję

kryminalną bądź nawet bezpośrednio uruchomić i wykorzystać w pożądanym przez

siebie kierunku organy polskiego Kripo. Z drugiej - polscy funkcjonariusze zyskiwali

możliwość dotarcia do ważnych wiadomości, co niejednokrotnie okazywało się nader

istotne przy ich kontaktach z polskim ruchem oporu.

Przede wszystkim jednak polska policja kryminalna przy niskim stanie zarówno

niemieckiej policji kryminalnej, jak i całej policji bezpieczeństwa (w roku 1940 - 200 osób,

a w 1942 - 2000 osób), stawała się ważnym ogniwem w penetracji społeczeństwa. Było

to groźne. Zadaniem niemieckiej policji kryminalnej nie była walka z przestępczością

pospolitą, lecz wspomaganie policji bezpieczeństwa (gestapo). Wyraźnie należy

podkreślić, że każda forma oporu wobec polityki i postępowania okupanta była

określana przez policję bezpieczeństwa jako bandytyzm.

W okupacyjnej codzienności policja kryminalna miała niemal nieograniczone możliwości

szantażu i wymuszeń, zarówno grożąc denuncjacją za rzeczywistą lub rzekomą

działalność konspiracyjną, jak też prześladując osoby ukrywające się przed

zamknięciem w getcie, bądź z niego zbiegłe, wreszcie, wymuszając haracze na

wszelkiego rodzaju nowobogackich i szmuglerach. Szczególnie ruchliwy okazał się w

tym względzie funkcjonariusz niemieckiej Dyrekcji Kryminalnej w Warszawie SS,

Hauptsturmführer Georg Richter. Był on organizatorem wielu siatek agenturalnych

działających na styku różnych komórek konspiracyjnych kręgów policyjnych ówczesnego

podziemia gospodarczego i świata przestępczego. Rozkazy, podobnie jak w policji

porządkowej, przekazywano przez oficera łącznikowego.

W policji kryminalnej znajdowały zatrudnienie również kobiety. Policja ta nie

dysponowała wprawdzie płatnymi informatorami, ale posługiwała się przedwojenną

siatką agentów. Jej funkcjonariuszom nie przysługiwało umundurowanie. Byli oni

uzbrojeni w pistolety, od roku 1943 nawet w pistolety maszynowe, a to w celu wykonania

poszczególnych zadań. Co do użycia broni praktycznie stosowano zarządzenia

niemieckie, które nakazywały jej użycie, gdy tylko „wezwanie do podniesienia rąk nie

odniesie skutku i da się zauważyć zamiar czynnej napaści". Środki transportu

pozostawały wyłącznie w gestii niemieckiego Kripo.

Ocena fachowa Policji Kryminalnej w opinii okupanta była wysoka. Początkowo w Policji

Kryminalnej znaleźli się jedynie przedwojenni funkcjonariusze PP niemal wyłącznie ze

służby śledczej. Stan liczbowy Policji Kryminalnej w maju 1940 roku wynosił 1194 osoby,

by już w czerwcu podnieść się do 1300 oraz 140 funkcjonariuszy ukraińskich. Stanowiło

to 40% stanu osobowego przedwojennej służby śledczej.

Przyłączenie dystryktu Galicji do GG spowodowało rozrost PK. Ze względu na brak

odpowiednio przeszkolonej kadry ukraińskiej Policję Kryminalną w tym dystrykcie

stanowili w zasadzie Polacy, w wielu wypadkach oddelegowani z dystryktu Kraków. Fakt

ten zasługuje na podkreślenie, ponieważ, jak Już wyżej wskazano, nie było polskiej

policji mundurowej na terenie dystryktu lwowskiego.

W końcu roku 1941 PK w dystrykcie Galicja liczyła 260 osób, w rok później - już 600. W

końcu 1942 r. w GG (bez dystryktu Galicja) czynnych było 1790 funkcjonariuszy, w

połowie zaś roku 1943 ogólną liczbę etatów w Policji Kryminalnej podniesiono do 2800.

Świadczyło to o szczególnym zainteresowaniu okupanta rozwojem „tajnej" policji

pomocniczej.

Według ustaleń A. Hempla w drugiej połowie 1943 r. 70% kadry stanowili Polacy, 20%

Ukraińcy i Białorusini i 10% Volksdeutsche.

Skąd się zatem brały uzupełnienia kadrowe? Otóż w początku 1941 r. dowódca policji

bezpieczeństwa w GG (Befehlshaber der Sicherheitspolizei - BdS) powołał Szkołę Policji

Bezpieczeństwa i SD w Rabce Zdroju. Niewiele wiadomo o tej placówce, w której

przygotowywano personel pomocniczy do walki z ruchem oporu, obsługi więzień policji

bezpieczeństwa oraz bezpośrednich zadań eksterminacyjnych. Znajdowali się tam

ludzie różnej narodowości, często werbowani z obozów głodowej śmierci jeńców

radzieckich. Niezależnie od tego od połowy 1941 roku działał w tej szkole izolowany od

innych oddział polski. Był to jakby odpowiednik szkoły PP w Nowym Sączu. Całość

kadry wykładowców, instruktorów i administracji stanowili funkcjonariusze polskiej PK.

Na szkolenie składały się trzymiesięczne kursy podstawowe dla kandydatów do Policji

Kryminalnej oraz trzytygodniowe doskonalące dla podoficerów przewidzianych do

awansu. Program obejmował organizację władz i urzędów niemieckich w GG,

kryminalistykę, obsługę broni, technikę walki wręcz oraz „nowe prawo karne". Przyjmuje

się, że przeszkolono około 1000 osób.

Istnienie Policji Polskiej, jako zwartej formacji uzyskało - niewypowiedzianą publicznie -

aprobatę zarówno władz emigracyjnych, jak i podziemnych w kraju. Uważano bowiem,

że wprowadzenie w jej miejsce wyłącznie policji niemieckiej czy ukraińskiej będzie tak

dla społeczeństwa, jak i dla bieżącej walki z okupantem niemieckim bardziej szkodliwe.

Kierownictwo Policji Polskiej (przede wszystkim w Warszawie i Krakowie) pozostawało w

indywidualnym kontakcie z osobistościami powstającego i krzepnącego podziemia, nie

wchodząc - przynajmniej w pierwszym okresie okupacji - w skład struktur podziemnych.

Oficjalne kierownictwo policji tworzyło jakby konspiracyjny sztab kierowania policją, tak

by w odpowiednim momencie można jej było użyć jako całości. Chwili takiej

spodziewano się już na wiosnę 1940 roku w złudnej nadziei na odmianę, jaką przyniosą

działania frontu zachodniego.

Koncepcja ta załamała się, kiedy 7 maja 1940 roku aresztowano wszystkich 69 oficerów

warszawskiej PP Wiązało się to z uderzeniem na Belgię, Holandię i Francję oraz

rozpoczęciem akcji AB (zagłada czołowych przedstawicieli inteligencji). Była to zarazem

zapobiegawcza i ostrzegawcza czystka w ogniwach kierowniczych PP Aresztowani

oficerowie byli wprawdzie sukcesywnie zwalniani, chociaż nie wszyscy: Jednych

wywieziono do Oświęcimia, drudzy nie powrócili do służby, pozostali zaś znowu się w

niej znaleźli.

W tej sytuacji aktualne stało się bezpośrednie wykorzystanie kadry policyjnej prze różne

ośrodki konspiracyjne, zarówno wojskowe, jak i polityczne. Poszczególni

funkcjonariusze PP łączyli więc obowiązki oficjalne i konspiracyjne.

Wyróżnić można trzy formy współpracy policji granatowej z ruchem oporu. Pierwsza z

nich to niejako odgórnie kierowana budowa struktur o charakterze konspiracyjnym

wewnątrz oficjalnych struktur PP i PK. Druga to udział policjantów w działalności

organizacji podziemnych. Wreszcie trzecia - indywidualne zaangażowanie policjantów w

różnych, nieraz niezorganizowanych formach oporu.

Owe struktury podziemne, które opierały się na urzędach i funkcjonariuszach PP to

przede wszystkim Państwowy Korpus Bezpieczeństwa (PKB) oraz Referat Policyjny-993

w Wydziale Bezpieczeństwa i Kontrwywiadu Oddziału II KG AK.

PKB był podziemnym aparatem policyjnym stanowiącym część składową konspiracyjnej

administracji kraju podległej rządowi RP na emigracji. Podlegał on na szczeblu

centralnym Departamentowi Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu na Kraj.

Departament ten, jak na warunki konspiracyjne, był bardzo rozbudowany.

Niemniej początku pomysłu o powołaniu PKB należy szukać w okresie przed

powstaniem Delegatury Rządu, co - jak wiadomo - nastąpiło w końcu 1940 roku. Już

bowiem w końcu roku 1939 ówczesny pierwszy komendant Policji Polskiej w Warszawie,

ppłk Marian Kozielewski i jego szef sztabu, mjr Bolesław Buyko tworzyli konspiracyjne

kierownictwo PP. Po przerwie wywołanej aresztowaniami w maju 1940 r. podjęto pracę

ponownie w marcu 1941 r. Komendantem głównym został ppłk M. Kozielewski, który po

powrocie z Oświęcimia nie wrócił już do służby w PP. Jego zastępcą był ppłk Stanisław

Wasilewski - szef polskiej Dyrekcji Policji Kryminalnej w Warszawie, szefem sztabu zaś

mjr B. Buyko.

Formacja ta miała się opierać na przedwojennej kadrze PP również tej pełniącej

aktualnie służbę, oraz możliwie znacznej liczbie osób spoza policji, lecz szkolonych

konspiracyjnie przez policjantów. Do jesieni 1942 r. charakter organizacji był ściśle

kadrowy. Przeprowadzano specyficzną weryfikację funkcjonariuszy PP do tej formacji.

Od końca 1942 r. rozpoczął się znaczny wzrost szeregów PKB i trwał do polowy 1944

roku. Było to konsekwencją decyzji władz AK o przejściu do PKB funkcjonariuszy PP

związanych z konspiracją wojskową, a także dopełnienia szeregów PKB

funkcjonariuszami Ludowej Straży Bezpieczeństwa. Pod koniec 1943 r. dotychczasowe

kierownictwo PKB ustąpiło ze stanowiska; komendantem głównym zaś został, niejako z

klucza partyjnego, adwokat. Stanisław Tabisz ze Stronnictwa Ludowego.

Przedstawiciel Stronnictwa Ludowego był także dyrektorem Departamentu Spraw

Wewnętrznych DR, jeszcze inny - ministrem spraw wewnętrznych w rządzie na

emigracji.

PKB, poza przygotowaniami mobilizacyjnymi i studiami nad przyszłym, powojennym

systemem bezpieczeństwa, prowadził szkolenie nowej kadry. Np. w okresie od września

1943 r. do marca 1944 r. stopień oficerski uzyskały 153 osoby (w tym 83 kobiety),

stopień podoficerski - 136 osób (w tym 37 kobiet). PKB zajmował się ponadto

rozpracowywaniem oficjalnych struktur policyjnych PP i PK. Organizował również

konspiracyjną służbę śledczą w postaci placówek, ekspozytur i placówek śledczych.

Liczebność całego PKB w GG bez dystryktu Lublin wynosiła w październiku 1943 r. -

8400 osób, w tym 300 oficerów. W tej liczbie znajdowało się 2040 funkcjonariuszy PP

sprzed 1939 roku, wśród nich 110 oficerów. W dystrykcie Lublin w maju 1944 PKB liczył

14 oficerów i 1200 szeregowych. Można przyjąć, że do lipca 1944 roku niemal co drugi

oficer i co szósty szeregowy policji granatowej był członkiem PKB.

Równolegle istniała organizacja o początkowej nazwie Kadra Bezpieczeństwa (KB). Jej

założycielem był ppłk Romuald Kabulski, przed wojną komisarz PP w Grudziądzu, w

czasie okupacji poza służbą. Organizacja ta zmieniła nazwę i występowała jako

Organizacja Wojskowa - Kadra Bezpieczeństwa (OW-KB). W znacznej mierze opierała

się również na kadrze policyjnej Warszawy. W wyniku kolejnych przekształceń powstał

Wojskowy Korpus Służby Bezpieczeństwa (WKSB) - rodzaj policji wojskowej

przeznaczony do służby na tzw. ziemiach postulowanych, które miały być włączone do

Polski po wojnie. Obie organizacje: PKB oraz WKSB ujawniły się w pełni w czasie

powstania warszawskiego, przejmując komisariaty PP Można przyjąć, że kadra

oficerska PP wiązała się w swej masie z PKB i w nim widziała swe właściwe miejsce,

natomiast korpus szeregowych policji bardziej angażował się w działalność organizacji

wojskowych. Czynił to z pobudek i postaw patriotycznych bądź dla stworzenia alibi na

czas powojenny.

Następnym bardzo ważnym odcinkiem działalności PP była współpraca z ogniwami

kontrwywiadu wszystkich szczebli ZWZ-AK. Na szczeblu centralnym Wydział

Bezpieczeństwa i Kontrwywiadu Oddziału II KG AK posiadał duży, sprawny aparat

informacyjny i wykonawczy o znaczącej autonomicznej pozycji. W jego referatach

ukształtowanych ostatecznie z początkiem 1942 roku oznaczonych liczbowymi

kryptonimami 991-999, istniał również referat 993 P - specjalny referat policyjny.

Składał się on z czynnych w służbie policjantów i funkcjonariuszy warszawskiej PP i

DPK. Posiadał cztery komórki operacyjne oznaczone: P-17, P-16, P-19 i P-24. P-17

obejmowała wszystkie komisariaty PP w mieście. P-16 - kompanię ruchu i OWK,

natomiast P-19 i P-24 dostarczały wiadomości z Kripo i z Sicherheitspolizei. W marcu

1943 roku liczyły one ogółem 70 pracowników (2 oficerów DPK, 13 podoficerów PK, 45

podoficerów PP i 10 osób cywilnych), w lipcu 1944 już 100 osób.

Niemal wszyscy pracownicy komórek P korzystali z pomocy policjantów niezwiązanych z

referatem 993 P mieli ponadto swoich prywatnych informatorów wśród ludności cywilnej.

Również komenda Okręgu Warszawskiego AK dysponowała liczącą kilkanaście osób

kontrwywiadowczą komórką policyjną. Wspólny teren działania sprawiał, iż istniała

między nimi wymiana i obieg informacji.

Powiązania z Policją Polską posiadały wszystkie liczące się organizacje wojskowe i

polityczne: od GL-AL poprzez BCH do NSZ, jak również głęboki wywiad radziecki.

Powiązania te dotyczyły nie tylko struktur wywiadowczych. Np. pierwsze grupy

dywersyjno-bojowe Kedywu Okręgu Krakowskiego składały się w znacznej mierze z

funkcjonariuszy PP.

Literatura przedmiotu, a także wspomnienia dostarczają licznych przykładów ułatwień

legalizacji (dostarczanie blankietów, legitymacji itd.), współdziałania z oddziałami

leśnymi, ewakuacji ludzi z zagrożonych lokali, ochrony przewozu prasy konspiracyjnej i

innych. Komendy powiatowe PP i obwodu AK współdziałały m.in. w Węgrowie,

Miechowie, Sandomierzu. Tarnowie, Nowym Targu. Jaśle, Sanoku i Częstochowie.

Ilustracją tej szczególnie trudnej pozycji Policji Polskiej może być sytuacja panująca w

powiecie Miechów. Większość tamtejszej PP tkwiła głęboko w konspiracji. Załoga

posterunku Żarnowiec została w całości rozstrzelana za uchylanie się od stawiania

oporu partyzantom Gwardii Ludowej, którzy zaatakowali posterunek. Jednocześnie zaś

na terenie tego samego powiatu działało wspólne Jagdkommando złożone z policji

niemieckiej i kilkunastu funkcjonariuszy PP pod dowództwem Kazimierza Nowaka, który

z racji swych szczególnych zasług awansował od stopnia kaprala do podporucznika.

Były też liczne przypadki indywidualnie okazywanej pomocy, w postaci ustnych

ostrzeżeń, przechwytywania donosów, ukrywania ściganych Żydów i konspiratorów.

Czy Policja Polska w tej postaci, w jakiej istniała, stała się skuteczna w walce z

przestępczością pospolitą? Przestępczość, zwłaszcza ta najgroźniejsza, w postaci

kryminalnego bandytyzmu, rozrosła się w latach okupacji do ogromnych rozmiarów. Był

to drugi element zagrażający egzystencji społeczeństwa po działaniach

eksterminacyjnych hitlerowskiego aparatu władzy. Ludność była narażona na

bezpośrednie działania przestępców, a napady o charakterze kryminalnym dokonywane

na osoby o narodowości niemieckiej lub na niemieckie instytucje stwarzały dogodny

pretekst do natychmiastowych represji wobec ludności. Niemiecki aparat

bezpieczeństwa nie był zainteresowany ochroną ludności przed pospolitą

przestępczością, wiedząc, że środowiska przestępcze mogą być, i były, wykorzystywane

w walce przeciwko ruchowi oporu, oraz że będą świadczyć określone usługi agenturalne

na rzecz niemieckiej policji. Ta zaś sama mieć będzie korzyści materialne z podziału

łupów. Praktycznie więc obowiązek prowadzenia walki z przestępczością spoczywał na

polskiej policji mundurowej i kryminalnej. Fala przestępczości zaczęła narastać jesienią

1939 roku i w ciągu ciężkiej zimy 1939-1940. W tym czasie podjęli działalność

kryminaliści zwolnieni z więzień we wrześniu 1939 roku. Bardzo charakterystyczne dla

tego okresu było łupienie chłopów i napady na wędrujących handlarzy oraz porachunki

świata przestępczego z policją. Lato 1940 przyniosło pewne wyrównanie sytuacji.

Pogorszyła się ona radykalnie od lata 1941 r., gdy ruszał front wschodni. Narastająca

nędza, gwałtowna zmiana stosunków społeczno-gospodarczych, nasilenie polityki

eksterminacyjnej i demoralizacji PP powodowały wewnętrzne rozdarcie w jej szeregach.

Wynikało z jednej strony z przymusu wykonywania zadań w interesie okupanta,

szkodzących własnemu społeczeństwu. Z drugiej strony wchodziły w grę pobudki

patriotyczne oraz poczucie obowiązku wobec tego społeczeństwa.

Rok 1942 stał się przełomowy dla ograniczonej sprawności Policji Polskiej w zwalczaniu

przestępczości.

Policja przestała panować nad sytuacją, walkę zaś z przestępczością musiały wziąć w

swojej ręce organizacje konspiracyjne. Pierwszą było Centralne Kierownictwo Ruchu

Ludowego (CKRL-ROCH) i KG BCH. Wydało ono 10 listopada 1942 roku rozkaz o

zwalczaniu trapiącego wieś bandytyzmu. Komendant Główny Armii Krajowej rozkaz nr

1237/3 o zwalczaniu bandytyzmu wydał 4 listopada 1943 roku. Wreszcie, pełnomocnik

Rządu na Kraj ogłosił w lutym 1944 oświadczenie stanowiące dyrektywę dla

sądownictwa podziemnego. Brzmiało ono następująco: „Społeczeństwo polskie

wyniszczone przez bestialski terror, prześladowania i grabieże okupanta cierpi dotkliwie

od szerzących się zbrodni pospolitych, a szczególnie bandytyzmu i szantażu.

Przestępcy niekiedy, zwłaszcza gdy chodzi o zdobycie pieniędzy działają pod

płaszczykiem akcji patriotycznych. Okupant, który ponosi winę za wytworzenie

warunków sprzyjających objawom rozprężenia moralnego, dążąc do osłabienia

moralności narodu, nie tylko nie zwalcza przestępczości, ale ją niejednokrotnie wspiera

[...] W związku z tym cywilne sądy specjalne (CSS) otrzymały uprawnienia również do

ścigania przestępstw kryminalnych i orzekania kar aż do kary śmierci włącznie.

Zbrodniarze schwytam na gorącym uczynku bandytyzmu lub szantażu będą

niezwłocznie traceni na miejscu. Nazwiska skazanych będą ogłaszane w prasie

podziemnej".

Zacierała się też z punktu widzenia PP granica, gdzie kończy się działanie ruchu oporu,

a zaczyna działanie przestępne rozbójnicze. Przykładem niech będzie głośna akcja GL

na Bank Społem przy ul. Karkowskie Przedmieście w Warszawie 14 maja 1943 roku.

Przez personel Banku i PP została ona potraktowana jako napad bandycki. Zakończyła

się strzelaniną i rozbiciem „spec grupy" GL.

Straty osobowe, jakie ponosiła PP były relatywnie duże. Przyjmuje się, że w roku 1942

na terenie GG co cztery dni ginął jeden policjant. Nieznane są ogólne straty Policji

Polskiej. Z wyrywkowych danych wynika, iż w marcu, czerwcu i grudniu 1944 roku

zginęło w GG 186 funkcjonariuszy, 73 zaś zostało rannych. W Warszawie od listopada

1943 do kwietnia 1944 zginęło 31 policjantów. Śmierć sięgała oczywiście i tych, którzy

jednoznacznie współpracowali z okupantem, i tych zaangażowanych w podziemiu.

Referat 993 P stracił w okresie od października 1943 do lutego 1944 aż 5 swoich

pracowników.

Stosunek różnych organizacji podziemnych do PP był różny. GL-AL i jej politycznego

kierownictwa PPR - jednoznacznie negatywny. PP była dla nich synonimem i

przedłużeniem przedwojennej policji zwalczającej ruch komunistyczny, w czasie wojny

zaś wysługującej się okupantom. Stąd też rozbrajanie policjantów i zamachy na nich.

Akcje na posterunki policji były stałym elementem taktyki tych organizacji.

Również negatywny był stosunek przynajmniej części ruchu socjalistycznego

skupionego wokół RPPS, chociaż z indywidualnym rozróżnianiem postaw

poszczególnych funkcjonariuszy. Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego i Bataliony

Chłopskie były zasadniczo niechętne PP widząc w niej również narzędzie ucisku chłopa

przed wrześniem 1939 roku. BCH rozbroiły łącznie od połowy 1941 r. do końca okupacji

około 60 wiejskich posterunków PP. Po wprowadzeniu części ludowych straży

bezpieczeństwa do PKB stosunek ten uległ pewnej zmianie.

Dowództwo ZWZ-AK i kierownictwo Delegatury Rządu widziały potrzebę istnienia takiej

policji, a nawet wykorzystania jej kadry w bieżącej walce z okupantem, w czasie

powstania powszechnego, jak również po wojnie - po dokonaniu stosownej weryfikacji.

Istniała też poufna dyrektywa Armii Krajowej, by policjantów nie rozbrajać. Gdyby zaś w

czasie akcji zbrojnej okazało się to niezbędne, zwracać broń po jej zakończeniu

zabrawszy amunicję. Wszystko po to, by nie powodować represji wobec funkcjonariuszy

PP.

Dostrzegano oczywiście nieprawości i nadużycia. Postępowanie niegodne Polaka było

karane ostrzeżeniem, naganą lub wyrokiem podziemnego sądu. Jeśli służba w PP jej

przedwojennej kadry miała przyzwolenie rządu RP na emigracji i Państwa

Podziemnego, to zgłaszanie się do służby w czasie okupacji ochotników i kandydatów

do obu szkól policyjnych uchodziło za naganne i zasługujące na potępienie. W tych

sprawach ukazało się wiele oświadczeń organizacji podziemnych. Były to m.in.:

Wezwanie Kierownictwa Walki Cywilnej z pierwszej połowy 1942 rozesłane do

posterunków i komisariatów PP przypominające obowiązki względem Narodu i Państwa

Polskiego; Oświadczenie Pełnomocnika (Delegata) Rządu na Kraj z 1 października 1942

roku; Ostrzeżenie wobec Polaków kierujących łapankami oraz policji granatowej.

Na przełomie roku 1942 i 1943 w dystrykcie krakowskim była rozpowszechniana kolejna

ulotka KWC, zawierająca 38 nazwisk funkcjonariuszy, których postępowanie było

niegodne Polaka i służyło interesom okupanta. Oto jej fragment: „Społeczeństwo polskie

z niezmierną ulgą przyjmie wszelkie wiadomości o wyrokach śmierci wykonywanych na

zbrodniarzach w imieniu Rzeczypospolitej, orzeczonych przez Sądy Specjalne a

wykonywanych karnie przez plutony egzekucyjne polskich sił podziemnych.

Społeczeństwo polskie wie doskonale, którzy policjanci służą Narodowi i Państwu

Polskiemu - ale łotrach wie tylko jedno: służycie wiernie, jak psy, hitlerowskiemu panu,

okradając matki i dzieci z resztek żywności, ale ani we dnie, ani w nocy wam nie wolno o

tym zapominać, że karząca i sprawiedliwa dłoń dosięgnie was".

I wreszcie oświadczenie Kierownictwa Walki Konspiracyjnej z 6 maja 1943 r. skierowane

do Policji Kryminalnej: „Ostrzeżenie. W ostatnich tygodniach wybitnie zwiększyły się

wypadki szantażowania przez agentów kryminalnych osób zatrzymanych na ulicy,

którym wmawia się różne wykroczenia lub niedokładności w dokumentacjach, a także

wypadki nachodzenia mieszkań, co jest połączone z wymuszaniem okupów i rabunkiem

mienia. Te akcje szantażowe i rabunkowe trafiają nie tylko w osoby zupełnie niewinne,

ale i pracujące w konspiracji. Postępowanie funkcjonariuszy policji kryminalnej jest nie

tylko niemoralne, ale i szkodliwe dla sprawy walki z Niemcami. Ostrzegamy wszystkich

funkcjonariuszy policji kryminalnej, że wszystkie wypadki szantażu, które zdarzą się po

dniu 15 maja 1943, będą ścigane i winni będą karani śmiercią".

Przyjmuje się, iż około 10% przedwojennych funkcjonariuszy zatrudnionych w PP i PK

można postawić zarzut pełnej kolaboracji. Niemieckie władze policyjne nie dowierzały

Policji Polskiej. Niezależnie od oficjalnych upomnień, nakazów i gróźb (por.

aresztowania w maju 1940 roku) oraz rozciągnięcia nad Policją Polską sądownictwa SS

i policji od wiosny 1943 rozpoczęło się poufne sprawdzanie jej przydatności

(Überprüfung der nichtdeutschen Polizei), jak też opiniowanie jej poszczególnych

funkcjonariuszy.

Na polecenie dowódcy policji porządkowej w GG (Befehlzhaber der Ordnungspolizei -

BdO) komendanci policji porządkowej w dystryktach powierzyli to zadanie policji

bezpieczeństwa. Wprawdzie zachowała się w tej sprawie tylko korespondencja

dotycząca policji granatowej w dystrykcie Radom, lecz sądzić należy, że akcja ta objęła

całą GG. Według opinii gestapo w Radomiu w wypadku powstania Policja Polska

przyłączy się do niego całkowicie (restlos).

Przygotowane plany zabezpieczenia dystryktu Warszawa z 6 listopada 1941 r. oraz

dystryktu Lublin z 9 marca 1942 r. nie przewidywały w żadnym z trzech stopni alarmu

użycia Policji Polskiej, przy dokładnym uwzględnieniu zadań dla policji niemieckiej. Plan

ten nosił nazwę J-Fall (Insurrektion-Fall).

W pierwszym stopniu alarmu zakładano baczną obserwację policji granatowej w jej

dotychczasowych miejscach postoju, w stopniu drugim miało nastąpić ściągnięcie policji

do większych ośrodków i zgromadzenie jej w wybranym miejscu, w stopniu zaś trzecim -

aresztowanie oficerów i rozbrojenie całej Policji Polskiej, a nawet jej fizyczna likwidacja.

Ziściło się to w czasie powstania warszawskiego. 1 sierpnia 1944 r. rozstrzelano cały

personel znajdujący się w XXII Komisariacie PP przy ul. Wolskiej 147, komenda zaś na

miasto Warszawę została rozbrojona i osadzona w podziemiach gmachu, uwolniona

następnie przez powstańców po zdobyciu budynku komendy 27 sierpnia 1944 r.

Na Pradze rozbrojeni policjanci eskortowali pod ogólnym nadzorem niemieckim kolumny

mieszkańców wysiedlane ze strefy przyfrontowej. Społeczeństwo polskie oceniało

ówcześnie policję granatową negatywnie. Wynikało to z bezpośrednich doświadczeń, z

postrzegania jej zewnętrznej widzialnej działalności. Ta druga strona działań Policji

Polskiej - udział w konspiracji - pozostawała nieznana, dostępna tylko ograniczonym

kręgom konspiratorów.

Musiały minąć lata, by opinia taka uległa przewartościowaniu i aby z całą wyrazistością

można było poznać i zrozumieć szczególnie zawiłą i trudną sytuację, w jakiej znalazła

się Policja Polska i w jakiej przyszło jej działać. W dotychczasowych rozważaniach, z

konieczności nader ogólnych, nie było zbyt wielu danych biograficznych. Warto szczebli i

służb, aby w ten sposób unaocznić dwie strony medalu w działalności Policji Polskiej w

latach wojny i okupacji.

Ppłk Marian Kozielewski - pierwszy komendant Policji Polskiej na m. Warszawę - został

aresztowany w maju 1940 r. i wysłany do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Po

zwolnieniu z obozu w marcu 1941 r. nie powrócił do służby w PP. W konspiracji był

komendantem głównym (inspektorem) PKB do listopada 1943 r.

Drugi komendant Policji Polskiej na m. Warszawę, ppłk Aleksander Reszczyński,

utrzymywał indywidualne kontakty z kontrwywiadem KG AK. Został zastrzelony we

własnym mieszkaniu przez bojówkę GL 5 marca 1943 r. (komendanci warszawskiej PP

nie mieli ochrony osobistej).

Trzeci komendant, ppłk Franciszek Przymusiński, nie będąc zaprzysiężony w

konspiracji, współdziałał za pomocą indywidualnego, Jednoosobowego kontaktu kolejno

z kontrwywiadem KG AK, z PKB i wreszcie z KB. Internowany w styczniu 1945 został

wywieziony w głąb ZSRR, zmarł tamże w maju 1945 roku.

Ppłk Stanisław Wasilewski - szef polskiej Dyrekcji Kryminalnej w Warszawie - w czerwcu

1942 r. porzucił służbę, nie widząc dalszej możliwości pozostawania w niej i przeszedł

całkowicie do pracy konspiracyjnej. W czasie pracy w DKP utrzymywał ścisłe kontakty z

kw Komendy Okręgu Warszawskiego AK. W dalszej działalności konspiracyjnej

pracował w Wydziale Bezpieczeństwa Departamentu Spraw Wewnętrznych DR. W

powstaniu warszawskim był naczelnikiem Wydziału Bezpieczeństwa przy Delegacie

Okręgowym na m.st. Warszawę.

Kpt. Tadeusz Żmudziński, kierownik Komisariatu X PP w Warszawie, był pracownikiem

referatu 993 P

Kpt. Piotr Kruk - oficer zawodowy WP odkomenderowany do PP w r. 1939, kierownik

Komisariatu XII, czynny w organizacji „Tajna Armia Polska" (TAP), wysłany do

Oświęcimia, zwolniony, pozostał w służbie i był kierownikiem Komisariatu XVII, nadal

czynny w konspiracji, aresztowany i rozstrzelany w październiku 1943 r.

Ppor. Ryszard Stołkiewicz - kierownik Komisariatu XVIII, czynny w organizacji OW -

rozstrzelany w maju 1943 za ukrywanie Żydów.

Kpt. Leon Skomorowski w 1942 zwolniony z Oflagu, komendant OWK w Warszawie, a

następnie kierownik Komisariatu Kolejowego, zastrzelony z wyroku Sądu Podziemnego

12 stycznia 1944 r. przez Kedyw Okręgu Warszawskiego AK.

Ppor. Roman Leon Święcicki z komisariatu Przemysłowo-Handlowego w Warszawie

zastrzelony z wyroku Sądu Specjalnego 15 stycznia 1943 „za organizowanie i udział w

łapankach na roboty i wymuszanie okupu".

Kpt. Teofil Kierski, kierownik Komisariatu XXVI, zastrzelony przez bojówkę GL 30 marca

1943 r.

Bardzo cennymi współpracownikami wywiadu Oddziału Dyspozycyjnego Kedywu KG AK

„Parasol" okazali się funkcjonariusze Policji Kryminalnej: Ludwik Żurek „Żak" i Józef

Kozielewski „Robak", którzy umożliwili m.in. przygotowanie i wykonanie zamachu na

dowódcę SS i policji Brigadefuhrera Franza Kutsherę.

Mjr Franciszek Erhardt - komendant Policji Polskiej m. Krakowa, od grudnia 1939 r. do

początku 1944 r. i jego zastępca, mjr Ludwik Drożański rozstrzelani za wystawianie

„aryjskich" dokumentów Żydom i dokumentów legalizacyjnych Polakom.

Ppłk Wojciech Stano - szef polskiej dyrekcji Policji Kryminalnej w Krakowie do lipca 1941

a zarazem szef kw ZWZ Okręgu Krakowskiego.

Ppłk Roman Prot Sztaba - oficer łącznikowy przy dowódcy policji porządkowej (BdO) w

GG. Formalnie i praktycznie najwyższy funkcją oficera PP w GG, miał istotny wpływ na

sprawy organizacyjne i personalne PP. Aresztowany w końcu 1943 r. i stracony w

obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu.

Kpt. Józef Wraubek - komendant powiatowy PP w Nowym Targu. Stanowisko to objął z

polecenia ZWZ dla organizowania punktów przerzutowych na Słowację i Węgry oraz

rozpracowywania hitlerowskiego aparatu bezpieczeństwa na Podhalu. Był w

kierownictwie lokalnej organizacji konspiracyjnej o nazwie Dywizja Podhalańska w

Konspiracji. Aresztowany w czerwcu 1942 r. i wysłany do obozu koncentracyjnego w

Oświęcimiu.

Nie brakowało również funkcjonariuszy PP w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie.

W obsadzie personalnej 1 DP Grenadierów we Francji znajdziemy nazwiska wielu

aspirantów PP na stanowiskach dowódców kompanii, na kursach zaś „cichociemnych" w

Wielkiej Brytanii instruktorami „robienia tzw. legendy" byli doświadczeni oficerowie PP -

por. Eugeniusz Janczyszyn, por. Tadeusz Starzyński i kpt. Czesław Stronczak. Przez

szkołę tę przeszli dwaj „cichociemni" oficerowie PP, którzy po skoku do kraju odegrali

niebagatelną rolę w walce podziemnej. Byli to mjr Bolesław Kontrym i mjr Jan Piwnik.

Brzemienne w wielorakie następstwa lato 1944 r. przyniosło formalny koniec Policji

Polskiej GG. Ten akt to dekret PKWN z 15 sierpnia 1944 r. „O rozwiązaniu Policji

Państwowej (tzw. granatowej policji)". Bardzo to krótki akt normatywny, składający się z

dwóch artykułów: „Art. 1. Rozwiązuje się policję państwową (tzw. granatową policję),

która stała na usługach okupantów. Art. 2. Wzywa się wszystkie osoby, które służyły

dotychczas w policji, by niezwłocznie na posterunkach Milicji Obywatelskiej oddały broń i

wszelkie urządzenia i materiały, które znajdowały się w posiadaniu policji" (DzURP

1944, nr 2, poz. 6).

Krokiem następnym był dekret PKWN z 31 sierpnia 1944 r. „O karaniu zbrodniarzy

wojennych i zdrajców narodu" (DzURP 1946, nr 69, poz. 377). Mógł być on stosowany, i

był stosowany, wobec tych, którzy świadomie działali na rzecz interesów okupanta i

przeciw własnemu społeczeństwu.

Najbardziej liczny korpus policji w Warszawie przestał istnieć w czasie powstania

warszawskiego. Na niewyzwolonych jeszcze spod okupacji niemieckiej terenach rozkład

Policji Polskiej postępował bardzo szybko. Narastało zjawisko porzucania służby,

ucieczki do partyzantki. Wielka zimowa ofensywa styczniowa Armii Radzieckiej dokonała

reszty. Policja granatowa przestała istnieć. Pozostali jednak jej pracownicy. Różne były

ich losy, szczególnie trudne w okresie od lipca 1944 r. do stycznia 1945 r. na obszarze

umownie nazwanym Polską Lubelską: od obozu odosobnienia w Skorobowie k.

Lubartowa po internowanie w głąb ZSRR. Ci, którym udało się tego uniknąć, ukrywali się

wśród krewnych i znajomych, starali o różne formy legalizacji z odmienioną biografią i

dokumentami.

Autor: Marek Getter

Tekst opublikowany w Przeglądzie Policyjnym nr 1-2 z 1996 r.

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie.

Literatura

M. Getter, Policja granatowa w Warszawie 1939-1944, Warszawa lat wojny i okupacji, z. 2, 1972.

M. Getter, Zarys organizacji policji niemieckiej w Warszawa i dystrykcie Warszawa. Rocznik Warszawski, t.

VI, 1967.

A Hempel, Pogrobowcy klęski. Rzecz o policji „granatowej" w Generalnym Gubernatorstwie 1939-1945,

Warszawa 1990.

A. Hempel, Policja granatowa w okupacyjnym systemie administracyjnym Generalnego Gubernatorstwa,

Warszawa 1987.

J. Marszalec, Ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego w Powstaniu Warszawskim, Warszawa

1999.

J. Popławski, Ustrój Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939-1945 r., rozprawa doktorska

przygotowana w Instytucie Historii Państwa i Prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im.

Adama Mickiewicza, Poznań 1977, niepublikowana.

K.M. Pośpieszalski, Hitlerowskie „prawo" okupacyjne w Polsce, cz. II, Generalna Gubernia, Poznań 1958.

G. Tessin. Die Stäbe und Truppeneinheiten der Ordnungspolizei, Koblenz 1957.

Abramski Andrzej, Konieczny Jerzy, Organizacja bezpieczeństwa w miastach polskich do roku 1795,

Problemy Kryminalistyki nr 161, 1983, s. 508-526

Abramski Andrzej, Konieczny Jerzy, Przypomnienie i próba charakterystyki „Przeglądu policyjnego”,

Problemy Praworządności nr 11, 1983

Opublikowane za zgodą autora/wydawcy. Zawartość jest udostępniona wyłącznie do osobistego,

niekomercyjnego użytku. Żadna część tej zawartości nie może być reprodukowana, ani w inny sposób

wykorzystywana w jakiejkolwiek formie bez uprzedniej pisemnej zgody.