1

2

MARTIN EKKER

Gurdjieff de mens en zijn werk

Een inleiding

Tweede druk

MIRANANDA

3

Ontwerp omslag: Netty Dietvorst

ISBN 90 6271 711 X@ 1984 Mirananda uitgevers B.V' Wassenaar (Nederlandse uit-gave)Auteursrechten Gurdjieff Stichting NederlandUit deze uitgave mag uitsluitend iets verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopiemicrofilm of op welke andere wijze dan ook, na voorafgaande schriftelijke toestemming van de

4

Gurdjieff Stichting Nederland.

Dit boekje is geschreven voor hen die zoeken;voor hen die, vaag of duidelijk, het gevoel hebbendat dit ons toevertrouwde leven een oneindig die-pere betekenis moet hebben dan het nastrevenvan de doeleinden waaromheen hun leven tot dus-verre draaide. Voor dezen wil het trachten iets te vertellenover het leven en het werk van een van de meestbijzondere mensen van deze eeuw. Ik wil hier gaarne getuigen hoe Gurdjieffs ideeënover de mens en zijn relatie tot het grote wereld-gebeuren en de visie van eenheid van al het be-staande die erin tot uitdrukking komt, reeds bijeerste kennismaking een diepe indruk op mij maak-ten. Maar vooral ook hoe ik deze ideeën en de eropgebaseerde praktische levensleer in de loop derjaren in steeds sterker mate als werkzaam heb lerenervaren. Werkzaam in de zin dat zij een daadwer-kelijke verandering in onszelf kunnen teweegbren-gen en ons effectief voeden en leiden in onze groeitot innerlijke vrijheid en bewustzijn. Flitsen zullenhet alleen maar zijn, althans in het begin, maar indeze flitsen van de volheid en intensiteit die moge-lijk is, ervaren wij in alle scherpte de armzaligheid

5

van het vlak waarop wij gewoonlijk leven en ditverdubbelt onze hunkering en het besef hoezeer wijde leiding en steun van zulk 'werk' nodig hebben.Daardoor is dit werk gegroeid tot de centrale factordie mijn leven een richting en zin geeft die ik te-voren niet voor mogelijk had gehouden en waar-voor ik tot in het diepste van mijn wezen dankbaarben. Ik laat nu verder zoveel mogelijk Gurdjieff zelfen hen die hem het meest van nabij hebben gekendaan het woord. In zo kort bestek kunnen er slechtsenkele aanduidingen worden gegeven. Dat dit tochmenige lezer dorstig mag maken naar meer is mijninnige wens.

Bosch en Duin, februari 1968.

In deze derde druk zijn geen wezenlijke verande-ringen aangebracht, alleen enkele aanvullingen aanhet slot over de organisatie van het Gurdjieff-werkin Nederland en in de literatuurlijst.

Naarden, najaar 1984.

6

De mens een wezen Volgens Gurdjieff is de mens,met onvoorstelbaar iedere mens, van nature toege-grote mogelijkheden rust met onvoorstelbaar grotemogelijkheden. Door deze tot ontwikkeling te bren-gen, kan hij volgroeien tot een Mens in de warezin van het woord. Dit is het hoge doel waarroe onsdit leven is geschonken. Deze mogelijkheden zijn echter slechts als kiemin ons aanwezig en kunnen alleen verwerkelijktworden door een doelgericht en zinvol 'werkenaan onszelf'. De grondslagen waarop dit 'werken aan ons-zelf' berust, zijn voor ons vrijwel geheel verlorengegaan; ja, vaak vermoeden wij zelfs niet dat er zoiets bestaat of zou kunnen bestaan. De factorendie onze vorming bepalen: opvoeding, onderwijsen maatschappelijk milieu, zijn niet hierop ge-richt, met het gevolg dat de mens uitgroeit tot een'mens' tussen aanhalingstekens, zoals Gurdjieff hetuitdrukt, een karikatuur vergeleken bij wat hij kanen zou moeten zijn.

Gurdiieffs jeugd George lvanovitch Gurdjieffen roeping werd volgens de Russische ka-lender op 1 januari 1877 geboren in een gebieddichtbij de Perzische grens dat kort tevoren doorRusland op de Turken was veroverd. Zijn moederwas Armeense, zijn vader van Ionisch-Griekse af-komst. Dit Trans-Kaukasië is een smeltkroes van rassen

7

en volkeren: Russen, Grieken, Perzen, Turcoma-nen, Tartaren, Armeniërs . . . Het was een gebieddoordrenkt van oude overleveringen, tradities en ge-woonten, waar het wonder, het verborgene, dik-wijls als meer werkelijk en zinvol werd ervarendan de zichtbare wereld van alledag. Gurdjieff, die in deze omgeving opgroeide,kwam, onder invloed van zijn vader en zijn eersteleermeesters, tot een diepe drievoudige overtuiging:ten eerste, dat dit leven in potentie een zin en be-tekenis van een geheel andere dimensie heeft danwij onder normale omstandigheden beseffen; tentweede, dat er in vroeger tijden een weten heeftbestaan van deze zin en betekenis en van de wijzeom deze in zichzelf te verwerkelijken; en ten derde,dat er bepaalde gemeenschappen moeten zijn waar-in dit weten, ten minste gedeeltelijk, bewaard is ge-bleven en in praktijk wordt gebracht. En er ont-staat een verlangen in hem dat alles overheerst,een hunkering om het geheim van het leven tedoorgronden.

Zoeken en vinden Gurdjieff stelt zich volledigvan bronnen open voor dit verlangen. Ervan ware kennis volgt een lange tijd van avon-tuurlijke en vaak gevaarlijke speurtochten door hetMidden-Oosten, Afrika en Centraal-Azië naarbronnen van dit weten. Gurdjieff vertelt over dezeperiode van zijn leven in 'Ontmoetingen met bij-zondere mensen'.

8

Omstreeks het begin van de eerste wereldoorlogvinden wij Gurdjieff terug in Moskou. Hij is eenander mens, een man die niet alleen het wetendat hij zocht heeft gevonden, maar die dit weten isgeworden. Nu begint hij aan de taak die hij zichals doel van zijn leven heeft gesteld: dit wetendoor te geven en de weg erheen te wijzen in eenvorm die voor onze tijd en voor de in onze wes-sterse cultuur gewortelde mens toegankelijk is endie hem tot bewustwording en innerlijke vrijheidkan voeren. Hij werkt met kleine groepen leerlin-gen aan wie hij de noodzakelijke kennis overdraagten die hij stimuleert door voortdurend gevarieerdevormen van 'werken aan zichzelf' .

Ouspensky Het is in deze periode, in het voorjaar van l915, dat P. D.Ouspensky in contact komt met Gurdjieff. Deze in 1878 geboren Rus had zich toen reedseen grote naam verworven als denker op natuur-filosofisch en psychologisch gebied en vooral alspionier van de wetenschappelijke verkenning vande wereld die achter de zintuiglijk-waarneembareschuilgaat. Van zijn hand was in 1909 een boek,'De vierde dimensie', verschenen en in 1912 hetook in ons land bekende 'Tertium Organum'. Ouspensky's diepe verlangen door te dringenin het ongekende voert hem kort voor de eerstewereldoorlog op een onderzoekingstocht doorEgypte, Ceylon en India. Zijn doel is in contact

9

te komen met 'scholen’. Op zijn reis komt hij totde overtuiging dat 'het Oosten' inderdaad werke-lijke kennis bezit, maar dat het deze veel beterverborgen houdt dan hij vermoedde.

Zijn kennismaking De kennismaking met Gurd-met Gurdjieff jieff betekent een keerpunt in Ouspensky’s leven. Zelf iemandvan grote innerlijke kracht en uitzonderlijke in-telligentie voelt hij onmiddellijk dat hij in de aan-wezigheid is van een mens van een geheel anderedimensie. Dit komt al tot uitdrukking bij de eersteontmoeting. De sfeer van de entourage waar Gurd-jieff hem binnenvoert, doet de zeer methodischeOuspensky onwezenlijk aan en hij voelt een haastonweerstaanbare drang om weg te vluchten. Maartegelijkertijd zegt zijn intuïtie hem dat Gurdiieffbeschikt over het weten waarnaar hij zo lange tijdheeft gehunkerd en gezocht. "Ik was vooral ge-interesseerd in de onderlinge samenhang van alleswat hij zei", schrijft Ouspensky over, deze begin-periode. ,,Ik voelde reeds dat zijn denkbeelden nietlos van elkaar stonden …, maar één geheel vorm-den waarvan ik echter nog maar enkele brok-stukken zag." En over een latere periode, wanneerzijn intuïtief gevoel tot een steeds hechtere over-tuiging is gegroeid, schrijft hij: "Nu ik begon tebeseffen welk een geweldige waarde deze ideeënhadden, was ik haast ontzet bij de gedachte hoegemakkelijk ik aan deze ideeën voorbij had kunnen

10

gaan en dan niets van G.'s bestaan zou hebbengeweten."

'Op zoek Deze aanhalingen zijn uit Ous-naar het pensky's boek 'Op zoek naarwonderbaarlijke' het wonderbaarlijke; fragmen-ten van een onbekende leer'. Dit is een fascinerendverslag van zijn zevenjarige periode van intensiefwerk onder leiding van zijn leermeester Gurdjieff.Ouspensky heeft dit verslag tijdens zijn leven nooitgepubliceerd. Na zijn dood (in 1947) is met Gurd-jieffs toestemming tot de publicatie besloten; hetverscheen in 1950 in het Frans en Engels en in1965 in Nederlandse vertaling. De grote waarde van dit boek is gelegen in devrijwel woordelijke weergave van de gesprekkenmet Gurdjieff en diens uiteenzettingen in de groeps-bijeenkomsten (Ouspensky, die beschikte over eenfenomenaal geheugen, heeft deze zonder aanteke-ningen gereconstrueerd!). Hierin bezitten wij demeest betrouwbare bron in de beschikbare litera-tuur voor de bestudering van Gurdjieffs leer. De eerlijkheid waarmee Ouspensky zijn eigenvragen en reacties en die van de andere groepsledenbeschrijft en de onverwachte wending die Gurd-jieff aan elk onderwerp geeft, houden ons geboeidals een avonturenroman; en inderdaad is het de be-schrijving van het grootst-denkbare avontuur: hetverkennen van de nieuwe werkelijkheid waarin onsleven een ongekende en diepe betekenis krijgt.

11

Wij beleven met Ouspensky hoe het beeld van hetgeheel zich met steeds groter duidelijkheid voorhem ontvouwt, ,,zoals een figuur of landschap bijhet ontwikkelen van een fotografische plaat ge-leidelijk opkomt." En op een andere plaats schrijfthij: ,,Ik kan nu achteraf niet anders dan verbaasdzijn over de snelheid waarmee G. ons de voor-naamste denkbeelden uit zijn stelsel bijbracht. Na-tuurlijk speelde hierbij zijn wijze van uiteenzetteneen grote rol, zijn verbazingwekkend vermogenom alle centrale en essentiële punten naar vorente brengen zonder ooit in onnodige details te ver-vallen voordat de hoofdzaken waren begrepen."

12

Gurdjíeffs leer Ouspensky spreekt over Gurd-en de officiële jieffs 'stelsel' en bij andere ge-wetenschap legenheden over zijn 'ideeën'.Dit zijn aanduidingen bij gebrek aan betere. Hetis echter geen stelsel in de zin van de ons vertrouw-de filosofische en andere stelsels en het zijn geenideeën in de zin van los van elkaar staande concep-ties of gedachtenconstructies. 'Fragmenten' is mis-schien de beste aanduiding; fragmenten van een in-tegraal weten of, zoals in de ondertitel van Ous-pensky's boek, fragmenten van een onbekende leer. Dit weten is wat zijn basis, zijn benadering enzijn doelstelling betreft, verschillend van onzehedendaagse officiële wetenschap. En omdat wij indeze laatste door opvoeding en opleiding zo 'ge-indoctrineerd' en door ons milieu ermee verwevenzijn, valt het ons moeilijk om in dit andere wetendoor te dringen. De hedendaagse wetenschap onderzoekt deons omringende wereld der verschijnselen en streefter bovenal naar deze verschijnselen voorspelbaaren waar mogelijk controleerbaar te maken. Haaronderzoek is dus primair gericht op de periferie.Onze kennis der verschijnselen wordt voortdurendomvangrijker en gedifferentieerder en dit leidtonontkoombaar tot een steeds verder gaande spe-cialisatie. Voorzover de wetenschap geïnteresseerdis in de centrale wetmatigheden die aan de vet-schijnselen ten grondslag liggen, tracht zij dezeaf te leiden uit haar kennis van de verschijnselen.

13

Ontegenzeglijk heeft deze wetenschap op haargebied spectaculaire resultaten opgeleverd. De genoemde denkwijze heeft echter geleid totde scheiding tussen religie en wetenschap die in devorige eeuw haar hoogtepunt bereikte en die, openkele uitzonderingen na, nog steeds het denkenbeheerst. In plaats van door eerbied voor de schep-ping te worden geleid, is het wetenschappelijkonderzoek voor een overwegend deel gericht op hetdienstbaar maken van de ons omringende natuuraan onze behoeftenbevrediging. ,,Alleen een den-ken", zegt Gurdjieff, “dat zo theoretisch en zo vervan de feiten verwijderd is als het huidige Europesedenken, kon tot de opvatting komen dat de menslos van de hem omringende natuur zou kunnenevolueren, of kon de menselijke evolutie zien alseen geleidelijke verovering der natuur." Volgens Gurdjieff is voor de mens allereerstvan belang de kennis omtrent onszelf en onzeplaats en functie in het grote wereldgebeuren. Ditnoemt hij ‘ware' of 'werkelijke' kennis, in de zindat deze alleen ons kan leren verstaan wat het be-tekent te 'woekeren met onze talenten' en zo onshelpen in ons streven naar een werkelijke ver-vulling van de zin van ons leven.

De fundamentele “Bij het objectieve weten", zegteenheid van al Gurdjieff, ,,is een van de cen-het bestaande trale ideeën die van de eenheidvan alles, van eenheid in verscheidenheid."

14

Daarom zal ware kennis vooral gericht zijn ophet doorgronden van deze eenheid, van de onder-linge verbondenheid van al het bestaande. Daaromook zal ware kennis, van welk ding of verschijnselook, altijd betrekking hebben op de zin en functieervan in het grotere geheel waarvan het deel uit-maakt. Deze kennis kan nooit worden opgebouwduitgaande van op het partiële gericht onderzoek,want het geheel is van een wezenlijk andere ordedan de som der samenstellende delen en alle po-gingen om op basis van onze fragmentarische ken-nis hiervan tot de zin van het geheel door te drin-gen, zijn onvermijdelijk vruchteloos. De verbondenheid van al het bestaande vindtuitdrukking in het feit dat, zoals Gurdjieff zegt,de wetten overal gelijk zijn, zowel in de wereldals in de mens. Dit werd reeds verwoord in hetaloude adagium van de Smaragden Tafelen vanHermes Trismegistos: 'Zo boven, zo beneden'.Daarom zegt hij: ,,Volgens de ware kennis moetde studie van de mens parallel lopen met die vande wereld en moet de studie van de wereld parallellopen met die van de mens." In Ouspensky's boek wordt ons dan ook, handaan hand met de uiteenzetting over een psychologievan de mens die is gericht op zijn groei tot inner-lijke vrijheid en bewustwording, een door Gurd-jieff gegeven kosmologie ontvouwd van adembe-nemende grootsheid. Het is een conceptie van hetheelal bestaande uit werelden binnen werelden die

15

elkaar doordringen en waarmee wij op verschillen-de wijzen verbonden zijn. Ook worden de fun-damentele wetten besproken die aan het ontstaanen de instandhouding van deze werelden ten grond-slag liggen.

Hogere kennis Deze verbondenheid heeft totverbonden aan gevolg dat ware kennis nooithoger bewustzijn kan worden verkregen door hetuitsluitend bestuderen van de ons omringende zin-tuiglijk-waarneembare wereld, een wereld waarvanwij als het ware de toevallige erbuiten staande toe-schouwers zouden zijn. Met de genoemde scheidingdie zozeer ons denken beheerst, is het streven ver-bonden om bij onze waarnemingen zoveel mogelijkelke subjectieve factor buiten te sluiten teneindedaardoor tot 'objectieve' kennis te komen. De hogere kennis waar Gurdjieff over spreekt,is van een geheel andere orde. Zij is gebonden aaneen verruiming van ons bewustzijn en niet kenbaardoor middel van op ons normale kenvermogenstoelende methoden van onderzoek en analyse. Ous-pensky schrijft in zijn meergenoemde boek: ,,Eénding is mij zelfs toen reeds onomstotelijk duidelijkgeworden, namelijk dat geen verschijnsel van eenhogere orde, dat wil zeggen een verschijnsel dat uit-gaat boven het gebied van de gewone dagelijkswaarneembare dingen . . . kan worden waargeno-men of onderzocht met de gewone middelen in eengewone bewustzijnstoestand."

16

Het overdragen Daarom ook is ware kennis nietvan ware kennis overdraagbaar in de gebruike-lijke zin. Alleen de weg erheen kan ons gewezenworden, waardoor wij er hand aan hand met de ver-ruiming van ons bewustzijn in kunnen doordrin-gen. ,,Het verwerven of overdragen van ware ken-nis", zegt Gurdjieff, ,,vereist veel arbeid en groteinspanning, zowel van hem die ontvangt als vanhem die geeft. En zij die deze kennis bezitten,doen al het mogelijke om haar door te geven aaneen zo groot mogelijk aantal mensen, hun de be-nadering ervan te vergemakkelijken en hen in staatte stellen zich voor te bereiden tot het ontvangenvan de waarheid."

Geloof op gezag Wij geven ons er zelden reken-onnodig schap van hoezeer vrijwel alen ongewenst onze persoonlijke kennis aananderen ontleend is. Dergelijke kennis moge in hettechnische vlak van nut zijn, zodra het gaat omons eigen wezen en onze relatie tot het grote geheelvan de ons omringende wereld, kan dergelijke opgoedkope wijze verkregen kennis die niet berust opwerkelijk begrijpen, alleen maar steriel zijn; in dezin dat zij geen bijdrage kan leveren voor onzegroei tot bewustwording en innerlijke vrijheid.Gurdjieff noemt de door hem gegeven weg de'vierde weg', ter onderscheiding van de 'traditionele'wegen van de 'fakir', de 'monnik' en de 'yogi". Enhij legt er de nadruk op dat wij op deze weg niets

17

moeten doen zonder te begrijpen waarom wij hetdoen. ,,Er is geen 'geloof' vereist op de vierde weg",zegt hij; ,,integendeel, geloof van welke aard ookis in strijd met de vierde weg." ,,Wat verlangd wordt,is eenvoudig een weinig vertrouwen en ook datslechts voor korte tijd; want hoe eerder iemandalles wat hij hoort, begint te verifiëren, des te beteris het voor hem."

Begrijpen vóór Begrijpen is dus een eerste ver-alles noodzakelijk eiste van de vierde weg. Maardit begrijpen gaat veel dieper dan louter met onsdenkvermogen assimileren en verwerken. Het is eenmet ons hele wezen ervaren van de waarheid enjuistheid van iets; dan pas kunnen wij werkelijk be-grijpen. Dat begrijpen kan alleen hand aan hand metonze innerlijke groei verworven worden. ,,Begrij-pen", zegt Gurdjieff, ,,berust op de verhouding tus-sen weten en 'zijn', is de resultante van deze twee."Het wezenlijke verschil tussen weten en begrijpenzal ons duidelijk worden wanneer wij denken aanpraktische activiteiten zoals autorijden of typen; opdeze gebieden beseffen wij maar al te goed dat ereen lange weg ligt tussen louter weten wat wijmoeten doen en het zo ten volle in ons hele wezenassimileren dat wij het ook feilloos kunnen doen. Daarom kunnen ons van de ware kennis omtrentonszelf en de wereld aanvankelijk slechts frag-menten worden toevertrouwd. Maar wanneer wij

18

met deze zinvol gekozen fragmenten werken enwoekeren, zullen zij geleidelijk aan tot levende er-varing worden en de mogelijkheid in ons ontwikke-len tot meer en meer en meer begrijpen.

Evolutie De evolutie waarin de mens, meer dan in iets anders, belangzou moeten stellen, is zijn eigen innerlijke evolutie.,,De evolutie van de mens", zegt Gurdjieff, ,,kanworden opgevat als de ontwikkeling in hem vandie vermogens en mogelijkheden die nooit vanzelf,dat wil zeggen mechanisch, tot ontwikkeling ko-men." En bij een andere gelegenheid: ,,Wanneerwij over evolutie spreken, dienen wij van meet afte begrijpen dat er geen mechanische evolutie mo-gelijk is. De evolutie van de mens is de evolutievan zijn bewustzijn. En de evolutie aan het 'bewust-zijn' kan zich niet onbewust voltrekken. De evolutievan de mens is de evolutie van zijn wil en de evo-lutie van de 'wil' kan niet ongewild tot standkomen. De evolutie van de mens is de evolutievan zijn vermogen tot doen en 'doen' kan niet devrucht zijn van hetgeen 'gebeurt'."

Essentie en Bij de bespreking van de men-persoonlijkheid selijke structuur introduceertGurdjieff de onderscheiding tussen 'essentie' en'persoonlijkheid'. ,,Men dient te begrijpen", zegt hij,,,dat de mens uit twee delen bestaat: essentie enpersoonlijkheid. De essentie in de mens is het eigene

19

in hem. De persoonlijkheid is 'het niet-eigene'. 'Hetniet-eigene' wil zeggen wat van buitenaf is geko-men wat iemand heeft geleerd, wat hij weer-spiegelt, alle sporen van indrukken van de buiten-wereld die in de herinnering en in de gewaar-wordingen zijn blijven hangen, alle woorden enbewegingen die zijn aangeleerd, alle gevoelens ont-staan door nabootsing - dit alles is 'het niet-eigene'in hem, is de persoonlijkheid . . . Naarmate de per-soonlijkheid groeit, openbaart de essentie zich steedszeldzamer en steeds zwakker; en heel vaak houdtde essentie al op zeer jonge leeftijd op te groeien. . . Dit betekent dat alles wat wij van zo iemandzien in werkelijkheid 'het niet-eigene' is . . . 'Hetniet-eigene' in de mens verschilt van 'het eigene'doordat het verloren kan gaan en langs kunstmatigeweg kan worden veranderd of verwijderd" (Ous-pensky beschrijft in zijn boek een zeer belangwek-kende demonstratie door Gurdjieff van een tijde-lijke uitschakeling van de persoonlijkheid). ,,Menkan zeggen dat 's mensen individualiteit zijn vol-groeide, tot rijpheid gekomen essentie is." ,,Als wijde gemiddelde cultuurmens beschouwen, zien wijdat vrijwel steeds de persoonlijkheid het actieveelement in hem is en zijn essentie het passieveelement. Iemands innerlijke groei kan niet be-ginnen zolang er geen verandering intreedt in dezeverhouding. De persoonlijkheid moet passief wor-den en de essentie actief."

20

'Werken aan Ware kennis en innerlijke evo-zichzelf' lutie of innerlijke groei gaandus samen, zijn onverbrekelijk verbonden. Evenminals wij ware kennis om niet kunnen verkrijgen, kanzich onze innerlijke groei vanzelf voltrekken. In-tegendeel, dit hoogste goed dat voor een mensbereikbaar is, vergt ook de hoogste prijs, een 'wer-ken aan onszelf' met inzet van ons gehele wezen. Wij zullen deze prijs echter nooit betalen, nooitkùnnen betalen, zolang wij ons geen rekenschapgeven van onze huidige situatie en van de rijkemogelijkheden waaraan wij voorbijgaan door onste laten leven zoals wij leven. En àls wij er al eenvermoeden van hebben dat er 'iets mis is', dankunnen wij eenvoudig niet geloven dat het moge-lijk is daar een wezenlijke verandering in tebrengen.

De ziekte Of wij stellen uit tot 'later','morgen' genaamd wanneer wij 'er de tijd voorhebben', wanneer 'de omstandigheden gunstiger zul-len zijn'. Nu zijn wij immers zo in beslag genomendoor de eisen die het normale leven van alledag aanons stelt en door onze verantwoordelijkheid voorons gezin en in ons beroep, dat er in gemoedeniet van ons kan worden gevergd dat wij nú energieen aandacht opbrengen voor 'dergelijke dingen'. Deze innerlijke houding wordt in dit werk deziekte 'morgen' genoemd. Maar 'morgen' blijft'morgen', van dag tot dag en van jaar tot jaar.

21

Totdat wij misschien in onze levensavond tot hetbesef komen van de ernst van onze situatie en vande urgentie om daar naar vermogen veranderingin te brengen.Maar dan is het te laat. Want er is voor alleseen tijd en de kans die wij nú onbenut laten, komt'later' niet terug. En volgens Gurdjieff is het mis-schien wel de grootste tragiek in het menselijkleven dat zovelen, wanneer zij tot het inzicht be-ginnen te komen dat er iets heel anders nodig is omhun leven zin te geven, tegelijkertijd hun onmachtvoelen om dit alsnog te verwerkelijken. Omdat zijde energie die hun was toevertrouwd voor 'werkenaan zichzelf' hebben verbruikt voor alle mogelijkeandere dingen van voorbijgaande en twijfelachtigewaarde.

Bij de 'vierde weg' Daarom stelt het werk dat deligt ons werkterrein beste, ja de enige tijd vooren onze leerschool 'werken aan onszelf', nu is enin het gewone leven niet 'morgen'. Voor dit 'werkenaan onszelf is het niet nodig dat wij ons afwendenvan de verantwoordelijkheden van het gewoneleven; integendeel, op de vierde weg vinden wijjuist in het volle leven van alledag ons 'werk'-terrein en onze leerschool. Dit in tegenstelling totde drie 'traditionele' wegen van de 'fakir', de'monnik' en de 'yogi' die wèl een zich terugtrekkenuit het gewone leven vereisen. En deze 'vierde weg'is volgens Gurdjieff veel sneller, omdat hier het

22

'werken aan onszelf' op alle kanten van ons wezentegelijkertijd is gericht. Ook zegt hij dat er een vaste wet is volgenswelke de omstandigheden waarin wij ons op ditmoment bevinden, de allerbeste zijn om met ditwerk te beginnen; omdat zij de weerslag vormenvan hoe wij zelf 'zijn' en daardoor de best moge-lijke grondslag bieden om dit 'zijn' in al zijnfacetten te bestuderen en te leren kennen.

Onze huidige Gurdjieff gebruikt verschillen-situatie de beelden om ons de situatiewaarin wij ons bevinden, te doen beseffen. Wij leven in een huis, zegt hij, dat ons recht-matig erfdeel is. Hiervan kennen en bewonen wijechter alleen de kleinste en armzaligste kamer enwij hebben er geen vermoeden van dat dit huis nogdrie andere vertrekken bevat waarvan elk volgendeonvergelijkelijk veel mooier is wat inrichting enuitzicht betreft. Elders zegt hij dat wij in een gevangenis leven.Wij geven ons daar echter wederom geen reken-schap van en nog minder beseffen wij dat er men-sen vrij buiten de gevangenis zijn wier hoogste doelis al het mogelijke te doen om ons te helpen ont-vluchten. Ook vergelijkt hij onze toestand met slavernij.,,Er is maar een ding zeker", zegt hij, ,,en dat is dat deslavernij van de mens alleen maar toeneemt. Demens is op weg een willige slaaf te worden. Hij

23

heeft geen boeien meer nodig - hij begint vanzijn slavernij te houden, er trots op te zijn. En ditis het verschrikkelijkste wat een mens kan over-komen."

Alles 'gebeurt' Een van de ideeën waar Gurd- jieff telkens weer op terugkomt,betreft de mechaniciteit van onze manifestaties. Hetis een illusie dat wij, zoals wij zijn, zouden kunnendoen. Werkelijk doen vereist een heel ander 'zijns'-niveau dan dat waarop wij gewoonlijk leven. Bijons is het zo dat ons denken, voelen en handelenvrijwel geheel worden bepaald door invloedenvan buitenaf, dat 'het' in ons denkt en 'het' voelt enalles met ons 'gebeurt', op precies dezelfde manierals 'het' regent of 'het' vriest.

'Slaap' en Wij gaan volgens Gurdjieffontwaken slaapwandelend door het leven.,,Het zal u verbazen", zegt hij, ,,indien ik u zeg dathet voornaamste kenmerk van het 'zijn' van demoderne mens - een kenmerk dat alles verklaartwat in hem ontbreekt - de slaap is. De modernemens leeft in slaap, in slaap wordt hij geboren enin slaap sterft hij . . . Wat 'helder bewustzijn' ge-noemd wordt, is slaap en een slaap die veel gevaar-lijker is dan de slaap 's nachts in bed . . . Alles watde mensen zeggen en alles wat zij doen, zeggen endoen zij in slaap. Dit alles kan geen enkele waardehebben. Alleen ontwaken en wat tot ontwaken

24

leidt, heeft in werkelijkheid waarde … Hoe teontwaken? Hoe aan deze slaap te ontkomen? Ditzijn de belangrijkste levensvragen waarvoor eenmens zich ooit gesteld kan zien. Maar eerst is hetnodig van het feit zelf van de slaap overtuigd tezijn . .. Een mens kan niet uit zichzelf ontwaken."Zij die willen ontwaken, ,,moeten iemand vindenen hem huren om hen wakker te maken en te be-letten weer in slaap te vallen. Anders is het on-mogelijk te ontwaken." ,,Er is niets nieuws in het denkbeeld van slaap.Vrijwel sinds het begin der schepping is de mensenvoorgehouden, dat zij slapen en dat zij moeten ont-waken. Hoeveel keer wordt dit bijvoorbeeld niet inde Evangeliën gezegd? 'Ontwaakt', 'waakt', 'slaaptniet'. Christus' discipelen sliepen zelfs toen hij voorde laatste maal bad in de hof van Gethsemane . . .In alle ernst, men heeft mij verscheidene malengevraagd waarom er in de Evangeliën niets overslapen wordt gezegd. En dat terwijl er bijna opiedere pagina over wordt gesproken. Dit bewijst een-voudig dat de mensen de Evangeliën slapend lezen." Bij een andere gelegenheid spreekt hij over deaard van onze slaap en de krachten die ons ver-hinderen te ontwaken: ,,Er zijn duizenden dingendie een mens verhinderen te ontwaken, die hem inde macht van zijn dromen houden. Om bewust tekunnen handelen met het doel te ontwaken, is hetnodig de aard van de krachten te kennen die demens in zijn slaaptoestand houden.

25

,,Allereerst moeten wij beseffen dat de slaapwaarin de mens leeft geen natuurlijke maar eenhypnotische slaap is. De mens is gehypnotiseerden deze hypnotische toestand wordt voortdurendin hem in stand gehouden en versterkt. Het is alsofer krachten zijn waarvoor het nuttig en voordeligis de mens in een hypnotische toestand te houdenom hem te verhinderen de waarheid te zien en zichvan zijn positie rekenschap te geven."

Het verhaal van Gurdjieff illustreert dit met hetde magiër en verhaal van de magiër en dede schapen schapen: ,,Er is een oosters ver-haal over een zeer rijke magiër die heel veel schapenbezat. Deze magiër was erg gierig. Hij wilde geenherders in dienst nemen en ook wilde hij geen om-heining aanbrengen om de weidegronden waaropzijn schapen graasden. Daardoor verdwaalden zijnschapen dikwijls in het bos, vielen ze in de afgronden bovenal liepen ze weg want ze wisten dat demagiër hun vlees en hun huid wilde hebben en daarvoelden ze niets voor. ,,Tenslotte vond de magiër een oplossing. Hijhypnotiseerde zijn schapen en suggereerde ze teneerste dat ze onsterfelijk waren en het hun hele-maal geen kwaad deed wanneer ze gevild werden -integendeel, het was heel goed voor hen en zelfsplezierig; ten tweede dat hij een goede meester wasdie zijn kudde zo lief had dat hij bereid was er allesin de wereld voor te doen; en in de derde plaats

26

dat, ook al zou hun iets overkomen, dit in geengeval juist nu, op deze dag, zou gebeuren en datze zich daarom er niet bezorgd over hoefden temaken. Voorts suggereerde de magiër zijn schapendat ze helemaal geen schapen waren; sommigesuggereerde hij dat ze leeuwen, andere dat ze ade-laars, weer andere dat ze mensen en nog anderedat ze magiërs waren. ,,En hiermee verdween al zijn zorg en getob overzijn schapen. Ze liepen nooit meer weg maarwachtten kalm het tijdstip af waarop de magiër hunvlees en huid zou opeisen."

'Buffers' Hoe spelen wij het klaar te leven met aI onze innerlijkeconfusie en tegenstrijdigheden? Volgens Gurdjieffwordt dit mogelijk gemaakt door een speciale soortkunstmatige voorzieningen die zich in ons functio-nele apparaat hebben ontwikkeld en die hij 'buffers'noemt. ,,Buffer", zegt hij, ,,is een begrip dat nadereverklaring vereist. Wij weten wat buffers aan spoor-wagens zijn. Het zijn apparaten die de schokopvangen wanneer wagons tegen elkaar botsen . . .Precies dezelfde soort voorzieningen zijn er in demens. Zij zijn niet door de natuur gevormd maardoor de mens zelf, zij het ongewild. Zij zijn ont-staan als gevolg van de aanwezigheid in hem vanvelerlei tegenstrijdigheden: in zijn opinies, in zijngevoelens en sympathieën, in zijn woorden en zijndaden . . . Wanneer iemand al deze tegenstrijdig-

27

heden zou voelen, zou hij voelen wat hij werkelijkis. Hij zou het gevoel krijgen gek te zijn . . . Hijmoet ofwel de tegenstrijdigheden vernietigen of-wel ze niet langer zien en voelen. Vernietigen kanhij ze niet” (dat wil zeggen, niet zonder bewust endoelgericht 'werk aan zichzelf'). ,,Maar als er zich'buffers' in hem vormen, voelt hij de tegenstrijdig-heden niet meer, voelt hij niet meer de gevolgenvan de botsing van zijn tegenstrijdige zienswijzen,zijn tegenstrijdige emoties en woorden." ,,Het ge-weten kan alleen bestaan bij afwezigheid van'buffers'."

Inspanning Het 'werken aan onszelf' omzonder spanning uit deze hypnotische slaap teontwaken, vereist grote inspanning. Deze inspan-ning is echter van een geheel andere aard dan deinspanningen die wij ons in het gewone leven ge-troosten wanneer wij de tanden op elkaar zettenom een begeerd doel te bereiken of om te vervullenwat wij als onze plicht beschouwen. Het is veeleer precies het tegendeel, een in-spanning zonder spanning, die er juist op gerichtis ons te bevrijden van de volkomen nuttelozespanningen waarin wij voortdurend gevangen zit-ten. Het is een bereid zijn, een uiterste intensiteiten sensitiviteit zonder forceren, een open zijn vooren ruimte geven aan wat echt is in onszelf en buitenons. Maar juist door haar subtiliteit is deze inspanning

28

zo moeilijk voor ons, want zij vereist een groteinnerlijke waakzaamheid. Daardoor is, naast de ernst waarmee wij onsinzetten, vooral de kwaliteit van onze inspanningenzo belangrijk voor onze vorderingen. Dit geldt speciaal met betrekking tot de tweenauw met elkaar verbonden polen waar het 'wer-ken aan onszelf in het begin en gedurende langetijd om draait: zelf-herinnering en zelf-kennis.

Zelf-herinnering Zelf-herinnering is de realise- ring, het besef, van eigen 'zijn';dit in tegenstelling tot ons voortdurend en vol-komen verloren zijn in wat wij op het momentdoen, denken of voelen, wat in de speciale taal vandit werk wordt aangeduid met 'geïdentificeerd' zijn.Zelf-herinnering is het besef dat ik waarneem, ikopmerk, ik denk of voel of doe, ik luister of spreek. Wanneer wij eenmaal de smaak van zelf-her-innering leren kennen, ervaren wij deze als eenvolkomen nieuwe dimensie in ons leven, als eeninnerlijke zekerheid en vrijheid en een diepe verbon-denheid met de wereld buiten ons en met onszelf. ,,Alles wat G. zei", schrijft Ouspensky, ,,alles watik zelf had overdacht en vooral alles wat mijnpogingen tot zelf-herinnering mij hadden geleerd,overtuigde mij er al spoedig van dat ik tegenovereen volkomen nieuw probleem stond waaraanwetenschap en wijsbegeerte tot dusver waren voor-bijgegaan."

29

Zonder zelf-herinnering' zijn' wij volgens Gurd-jieff niet, bestaan wij alleen maar. En tegelijkertijd ervaren wij dat de zuigkrachtvan de identificatie onvoorstelbaar sterk is en datwij, zoals wij zijn, onszelf maar gedurende eenenkel kort ogenblik kunnen herinneren. Hoe intensonze hunkering ook mag zijn, wij zijn direct weer'geïdentificeerd', verloren. Ouspensky geeft ons in zijn boek een heel beeldendverslag van een van zijn eerste pogingen om zich-zelf te herinneren en van zijn slagen en falen.

Zelf-kennis ,,Zonder zelf-kennis”, zegt Gurd-zelf-waarneming jieff, ,,zonder de werking en de functies van zijn machine te begrijpen, kan de mensniet vrij zijn, kan hij zichzelf niet regeren en zal hijaltijd een slaaf blijven, een speelbal van de krach-ten die op hem inwerken. In de oude leringen wasdaarom de eerste eis bij het begin van de weg naarbevrijding: 'Ken uzelf'." En verder: ,,De voornaamste methode voor destudie van zichzelf is zelf-waarneming. Zonder opde juiste wijze toegepaste zelf-waarneming zal ie-mand nooit het verband en de wederzijdse betrek-kingen tussen de verschillende functies van zijnmachine begrijpen, zal hij nooit begrijpen hoe enwaarom altijd alles in hem 'gebeurt'." Door de zelf-waarneming leren wij de zinvollestructuur kennen van het wonderlijk-rijke apparaatwaarmee wij zijn toegerust en de onvermoede mo-

30

gelijkheden waartoe dit bij juist gebruik in staat is.Wij leren de functies van dit apparaat onderschei-den; deze zijn in de eenvoudigste onderverdelingde denkfunctie, de gevoelsfunctie en de instinct-motorische functie, elk bestuurd door een eigencentrum met een eigen geheugen en een eigenactieterrein. Wij leren echter ook de vele hebbelijk-heden en eigenzinnigheden van dit apparaat door-zien waarvoor wij tot dusverre volkomen blindwaren. Wij ervaren hoe wij er daardoor de slaafvan zijn in plaats van de meester; hoe het eenvoudigzijn eigen gang gaat en hoe waar het is dat alles metons 'gebeurt'; en hoe ik, om het woord van Paulusaan te halen, niet doe het goede dat ik wil, maarhet kwade dat ik niet wil.

De moeilijkheid van Juiste zelf-waarneming echter isjuiste zelf-waarneming veel moeilijker dan wij ver-moeden. Wij hebben vrijwel allemaal een beeldvan onszelf dat in vele opzichten hemelsbreed ver_schilt van de werkelijkheid. Wij geloven onvoor-waardelijk in dit beeld, waardoor het zo'n hypno-tische macht over ons uitoefent dat wij alles wat integenspraak ermee is, eenvoudig niet zien. En wan-neer wij al eens zó duidelijk met de waarheid om-trent onszelf geconfronteerd worden dat wij er nietonderuit kunnen, beginnen wij onszelf te rechtvaar-digen. Of wij vervallen in het andere uiterste vanzelf-verguizing. Of in analyse. Deze en dergelijke automatische reacties leiden

31

onmiddellijk onze aandacht af, onze zelf-waar-ming wordt abrupt en voortijdig afgebroken enleidt niet tot een werkelijke ervaring van onszelfdie door haar intensiteit en onontkoombaarheidwerkzaam en bevrijdend kan zijn. Ook is er voortdurend het gevaar van werkenvoor 'resultaten'. Resultaten zullen er zeker komenmaar zij zijn altijd anders dan wij voorzien enkùnnen voorzien. Daarom gaan wij, door te strevennaar vooropgezette resultaten en daarop onze aan-dacht te richten, onvermijdelijk voorbij aan dewerkelijke resultaten wanneer deze zich presen-teren.

De drang om te Ten slotte is er de evenzeer auto-willen 'veranderen' matische impuls om wat ons inonszelf niet aanstaat te willen veranderen. Wij zijnimmers zo overtuigd dat wij kunnen 'doen’ Waar-om zouden wij dan zo'n hebbelijkheid niet evensnel en radicaal te lijf gaan? Maar ook dit 'vechten tegen' is, behoudens eenenkele uitzondering, niet de weg. Want ten eersteweten wij reeds uit de gewone psychologie dat wijdoor iets te bestrijden, dit in het algemeen alleenmaar versterken. Dit wil niet zeggen dat wij, alswij alles op alles zetten, een ongewenste gewoonteof eigenschap niet zouden kunnen overwinnen.Maar dan dreigt er volgens Gurdjieff een veel ern-stiger gevaar. ,,Alles in de machine is onderling verbonden", zegt hij, “en iedere functie wordt on-

32

vermijdelijk in evenwicht gehouden door een an-dere functie of door een hele reeks andere func-ties . . . De machine is op ieder moment van haarwerkzaamheid in al haar onderdelen uitgebalan-ceerd. Als iemand in zichzelf iets ontdekt wat hemniet aanstaat en zich inspanningen getroost om ditte veranderen, zal hij misschien een zeker resultaatbereiken. Maar tegelijk met dit resultaat zal hij on-vermijdelijk een ander resultaat verkrijgen dat hijniet in het minst verwachte of wenste en dat hijniet kon hebben vermoed . . . De machine streefternaar het evenwicht te herstellen en zij hersteltdit evenwicht door een nieuwe functie te scheppendie een mens niet had kunnen voorzien.” En hij ver-volgt met te zeggen hoe iemand, door bijvoorbeeldzijn vergeetachtigheid en verstrooidheid te bestrij-den, prikkelbaar, pedant, bedilziek en onaange-naam, of ook wel gierig of jaloers kan worden.

Juiste zelf-waarneming Wezenlijke verandering, in deleidt tot verandering zin van ontwaken tot een nieuwbewustzijn, is het grote doel van dit werk, maar dekortste en vooral veiligste weg naar dit doel is deschijnbare omweg via zelf-waarneming. Het merkwaardige is bovendien dat zich doordeze zelf-waarneming reeds een wezenlijke ver-andering in ons voltrekt. ,,Terwijl een mens zich-zelf waarneemt", zegt Gurdjieff, ,,merkt hij op datdeze zelf-waarneming reeds bepaalde veranderingenteweegbrengt in zijn innerlijke processen. Hij be-

33

gint te begrijpen dat zelf-waarneming een werktuigis om zichzelf te veranderen, een middel om te ont-waken. Door zichzelf waar te nemen, werpt hij alshet ware een lichtstraal op zijn innerlijke processendie zich tot dusverre in volstrekte duisternis hebbenafgespeeld. En onder de invloed van dit licht be-ginnen de processen zelf te veranderen. Er bestaaneen groot aantal chemische processen die alleenplaats kunnen vinden als er geen licht aanwezigis. Op precies dezelfde manier kunnen vele psy-chische processen zich ook alleen maar in het duis-ter voltrekken." Daardoor is dit leren kennen van onszelf, hoewelaan de ene kant uiterst pijnlijk en ontgoochelend,aan de andere kant wonderlijk-bevrijdend. Ennodig, want op de basis van illusies is innerlijkegroei ten enen male onmogelijk.

Juiste zelf-waarneming Uit dit alles volgt dat op juisteeen kunst die geleerd wijze uitgevoerde zelf-waarne-moet worden ming, dit observeren zonder onste laten afleiden door onze emoties, zonder zelf-rechtvaardiging enerzijds en zelf-verguizing ander-zijds, zonder te vervallen in analyse, zonder te wer-ken voor 'resultaten' en zonder direct te willenbestrijden en veranderen, maar toch met intensebelangstelling en een gevoel van verbondenheiden met een drang om de waarheid omtrent onszelfte doorgronden, een uiterst subtiele kunst is die wijmoeten leren. Zij vereist een controle over onze

34

aandacht welke alleen door een grote waakzaam-heid en door zelf-herinnering kan worden ver-kregen. ,,Probeert u zichzelf te herinneren wanneer uzichzelf waarneemt" , zegt Gurdjieff tot zijn groep,,,en vertel u mij dan later de resultaten. Alleende resultaten verkregen tijdens zelf-herinneringhebben waarde. Anders bestaat u niet in uw waar-nemingen. En wat zijn in dat geval al uw waar-nemingen waard?"

Gebrek aan eenheid Door de zelf-waarneming er-in de mens varen wij met beklemmendeduidelijkheid hoe volkomen illusoir allerlei fraaiekwaliteiten en vermogens zijn die wij onszelf heb-ben toegedicht: bewustzijn, een duurzaam en on-veranderlijk Ik, wil, het vermogen tot doen . . . Hoewij integendeel bestaan uit vele afzonderlijke,meestal miezerige, tegenstrijdige of elkaar vaakhelemaal niet kennende 'ikjes' die beurtelings be-zit van ons nemen; hoe wat wij 'wil' noemen alleenmaar de dwingelandij is van toevallige begeerten;hoe daardoor alles met ons 'gebeurt' en hoe wijniet in de ware zin verantwoordelijk kunnen zijnvoor onze daden. ,,Een mens is verantwoordelijk",zegt Gurdjieff, ,,een machine niet." Het verraderlijke is dat al deze personen in ons leven, zichzelf 'Ik' noemen. ,,Zij beschouwenzichzelf als meester", zegt Gurdjieff weer, ,,en geenvan hen wenst een ander als zodanig te erkennen

35

. . . Stelt u zich eens een land voor waar iedereenvijf minuten koning kan zijn en in die vijf minutenalles doen wat hij wil met het hele koninkrijk. Zois ons leven." En bij een andere gelegenheid: ,,Eenklein toevallig 'ik' kan op een gegeven ogenblikiets beloven, niet aan zichzelf, maar aan iemandanders, louter uit ijdelheid of voor de grap. Danverdwijnt het. Maar de mens, dat wil zeggen hethele samenstel van andere 'ikken' die er volkomenonschuldig aan zijn, moet misschien zijn ganseleven voor deze grap betalen. Het is de tragedievan de mens dat ieder klein 'ik' het recht heeftcheques te tekenen en wissels te trekken, en dat demens, dat wil zeggen het Geheel, ze moet hono-reren. 's Mensen hele leven bestaat soms uit hetinlossen van de schuldbekentenissen van kleine,toevallige 'ikken'."

Rijtuig, paard Al de eerder genoemde en nogen koetsier onvergelijkelijk veel grotere enrijkere hoedanigheden zijn echter in potentie in onsaanwezig. Maar zij moeten ontwikkeld wordendoor doelgericht en zinvol 'werken aan onszelf'.Tot dit 'werken aan onszelf' zullen wij echter nooitin volle ernst besluiten, niet kùnnen besluiten, zo-lang wij in de illusie verkeren dat wij deze hoe-danigheden reeds bezitten. Waarom zouden wij onsinzetten voor het verwerven van iets waarvan wijovertuigd zijn dat wij het reeds bezitten?Daarom getroost Gurdjieff zich zoveel moeite

36

om ons door juist gekozen beelden een duidelijkinzicht te geven in onze situatie. Wij geven hiernog in het kort de oosterse allegorie weer waarinde mens wordt vergeleken met een bespannenrijtuig. De koetsier op de bok die het rijtuig bestuurt,is ons denken; het paard dat het rijtuig voorttrekt,zijn onze gevoelens en begeerten; het rijtuig zelfis ons lichaam. Het rijtuig is met het paard verbon-den door middel van het lamoen, het paard met dekoetsier door middel van de leidsels.Er is echter iets grondig mis. De koetsier, diewaakzaam zou moeten zijn en zich verantwoorde-lijk voelen voor het geheel, zit het grootste deelvan de tijd half-beneveld te dagdromen op de bok;of hij is aan het roddelen met zijn kornuiten in eenherberg en laat paard en rijtuig onbeheerd buitenstaan.Het paard krijgt nooit de zorg en het voedseldie het nodig heeft en is nooit goed afgericht voorzijn taak. Verkommerd als het is, kent het eigen-lijk nog maar twee impulsen: voedsel en sex.Het rijtuig zelf is ook deerdijk verwaarloosd enop allerlei plaatsen opgekalefaterd. Het was oor-spronkelijk robuust geconstrueerd en berekend ophet rijden over allerlei soort wegen. Maar doordathet alleen maar over geasfalteerde stadsstraten rijdten nooit schokken te verduren krijgt, is het daarniet meer tegen bestand; met het gevolg dat er bijde eerste de beste flinke schok iets kapot gaat.

37

Het ernstigste, en de oorzaak van alle kwaad,is echter dat er geen meester is die het geheel vooreen zinvol doel beheert en gebruikt en aan wie dekoetsier gehoorzaamt. Daardoor is het samenstelgedegradeerd tot een huurequipage: elke toevalligevoorbijganger kan het requireren en zich ergensheen laten rijden zonder zich er verantwoordelijkvoor te voelen waar en in welke staat hij het achter-laat.

'Identificatie', Door de zelf-waarneming lerennegatieve emoties wij ook in alle scherpte deen ‘consideratie’ macht onderkennen van enkelespecifieke aspecten van ons organisme die er meerdan iets anders op berekend zijn ons in slaap tehouden.De 'identificatie' werd reeds genoemd. ,,Identifi-catie", zegt Gurdjieff, ,,is zo'n algemene eigenschapdat het moeilijk valt haar in de zelf-waarnemingvan al het andere te scheiden. De mens is voort-durend in een toestand van identificatie, alleen hetvoorwerp van zijn identificatie wisselt . . . De iden-tificatie is onze ergste vijand omdat zij overal door-dringt. Zelfs op het ogenblik wanneer wij menenertegen te vechten, zijn wij er nog de dupe van." Ook leren wij de onvoorstelbaar grote rol ken-nen die negatieve emoties in ons leven spelen:woede, irritatie, angst, achterdocht, haat, zich ver-ongelijkt voelen, jaloezie, neerslachtigheid . . . eenschier eindeloos gamma. Wij aanvaarden deze ge-

38

woonlijk als een onvermijdelijk bestanddeel vanhet leven, wij rechtvaardigen ze en verheerlijkenze zelfs in onze kunst. Ze dienen echter geen enkelpositief doel en zijn alleen maar schadelijk, zoweldoor de macht die ze over ons uitoefenen alsookdoordat ze de allerergste lekken vormen waaruit deenergie wegvloeit die wij voor het 'werken aan ons-zelf' zo broodnodig hebben. Om tot werkelijkegroei te komen, is het daarom onvoorwaardelijknodig ons ervan te bevrijden; en het ìs mogelijk onservan te bevrijden want - en dat is van essentieelbelang - de negatieve emoties liggen niet verankerdin ons wezen. Dan is er wat in de speciale taal van dit werkwordt aangeduid als 'consideratie' of juister: 'in-terne consideratie'. Dit is 'identificatie' met per-sonen. “De meest voorkomende vorm", zegt Gurd-jieff, ,,is die waarbij iemand geïdentificeerd is metwat anderen van hem denken, hoe zij hem bejege-nen, welke houding zij tegenover hem aannemen."En verder: ,,Er bestaat nog een andere vorm vanconsideratie die iemand veel energie kan kosten.Namelijk wanneer iemand denkt dat hij niet vol-doende rekening houdt met iemand anders en datdie ander hem dit kwalijk neemt." Bij 'interneconsideratie' draait alles om ons kleine zelf; daar-door vergiftigt zij onze relaties met anderen enkunnen wij daarin nooit vrij en onbelemmerd zijn,hoezeer wij ook naar een dieper contact hunkeren.,,Het tegenovergestelde van 'interne consideratie' ",

39

zegt Gurdjieff weer ,,is 'externe consideratie’, endeze vormt ten dele een middel om de ,interneconsideratie' te bestrijden. 'Externe consideratie’, be-rust op een totaal andere instelling tegenover demensen dan 'interne consideratie’. Het is aanpassingaan de mensen, aan hun begrip en aan hun be-hoeften."

Offers In dit werk moeten wij bereid zijn offers te brengen. ,,Zonderoffers", zegt Gurdjieff, ,,kan niets worden bereikt.”Maar ook hier werpt hij weer een verrassend lichtop de zaak. ,,Als er iets in de wereld is”, zegt hij,,,dat de mensen niet begrijpen, is het wel het begripoffer. Zij denken dat zij iets moeten opofferen datzij hebben. Zo zei ik bijvoorbeeld eens dat zij ,ge-loof', 'rust', 'gezondheid' moesten opofferen. Zijvatten dit letterlijk op, Alsof zij hetzij geloof, rustof gezondheid hadden! Al deze woorden moetentussen aanhalingstekens worden geplaatst. In feitehoeven zij alleen maar op te offeren wat zij zichverbeelden te hebben maar in werkelijkheid hele-maal niet hebben. Zij moeten hun waandenkbeel-den offeren. Maar dit is moeilijk, heel moeilijk voorhen. Het is veel gemakkelijker reële dingen teofferen."

Bij het begin Het besluit om met dit werkbeginnen te beginnen is een gewichtigestap. ,,Want er is niets ergers", zegt Gurdjieff, ,,dan

40

te beginnen aan zichzelf te werken en er daarnamee op te houden - men zit dan tussen twee stoelen- en veel beter ware het er nooit mee begonnente zijn." Ook wijst hij er met grote ernst op dat wij methet begin moeten beginnen. In onze overmoed enzelf-overschatting zijn wij maar al te zeer geneigddit als beneden onze waardigheid te beschouwenen veel te ambitieus te zijn. In dit verband zegt hij:,,En vooral moet iemand weten hoever hij bereid iste gaan, wat hij bereid is te offeren. Niets is zogemakkelijk en tegelijkertijd zo ijdel als te zeggen:alles. Een mens kan nooit alles offeren en dit kannooit van hem worden verlangd."

Het Armeense Gurdjieff verduidelijkt dit weersprookje van de met een van zijn treffende illu-wolf en de schapen straties, ditmaal het Armeensesprookje van de wolf en de schapen:,,Er was eens een wolf die veel schapen verscheur-de en droefenis bracht over vele mensen. Eindelijkbegon, ik weet niet waarom, zijn geweten te knagenen kreeg hij berouw. Dus besloot hij zijn leven tebeteren en nooit meer schapen af te slachten. Omdit naar eer en geweten te doen, ging hij naar depriester en verzocht hem een dankdienst te houden.De priester begon de dienst en de wolf stondwenend in de kerk te bidden. De dienst duurdelang. De wolf had veel schapen van de priestergedood en dus bad de priester vurig dat de wolf

41

zich inderdaad zou bekeren. Plotseling zag de wolfdoor het raam hoe buiten de schapen ter kooi wer-den gedreven. Hij werd ongedurig maar de priesterging maar door en door zonder einde. Ten slottekon de wolf zich niet meer inhouden en schreeuw-de: 'Houd op priester! Anders zijn alle schapen bin-nen en dan heb ik vanavond niets meer te eten'." En Gurdjieff voegt er aan toe: ,,Dit is een heelgoed sprookje omdat het zo'n juist beeld geeft vande mens zoals hij is: bereid alles te offeren maarper slot van rekening is zijn eten van vandaag eenheel andere zaak."

Een christen zijn Dezelfde opwekking om vooral realistisch te zijn met betrek-king tot onze aspiraties en doelstellingen komt totuitdrukking in Gurdjieffs antwoord aan iemandin de groep die de wens te kennen geeft werkelijkchristen te zijn en aan een ander die wil weten ofhet mogelijk is oorlogen te voorkomen.,,Allereerst is het nodig", zegt hij, ,,te begrijpendat een christen niet iemand is die zichzelf christennoemt of door anderen een christen genoemd wordt.Een christen is iemand die leeft volgens de leringenvan Christus. Zoals wij zijn, kunnen wij geenchristenen zijn. Om christen te zijn, moeten wij instaat zijn te 'doen'. Wij kunnen niet 'doen'; bij ons'gebeurt' alles. Christus zegt: ,,Hebt uw vijandenlief", maar hoe kunnen wij onze vijanden liefheb,ben, wanneer wij zelfs onze vrienden niet kunnen

42

liefhebben? Soms 'heeft het lief' en soms 'heeft hetniet lief'. Zoals wij zijn, kunnen wij zelfs niet wer-kelijk wensen christen te zijn omdat wederom,soms 'het wenst' en soms 'het niet wenst' . . .Christen zijn betekent verantwoordelijk zijn. Ver-antwoordgelijkheid komt later wanneer een mens,al is het maar voor een deel, ophoudt een machinete zijn en metterdaad, en niet alleen met woorden,begint te wensen een christen te zijn."

Kunnen oorlogen ,,De oorlog”, zegt Gurdjieffworden voorkomen? weer, ,,is het gevolg van deslavernij waarin de mensen leven. Strikt genomenkan men de mensen niet verantwoordelijk stellenvoor oorlogen. Oorlog wordt veroorzaakt doorkosmische krachten, door planetaire invloeden.Maar de mensen bieden niet de minste weerstandaan deze invloeden en dat kunnen zíj niet omdat zijslaven zijn. Indien zij mensen waren, indien zij instaat waren te 'doen', zouden zij vermogen deze in-vloeden te weerstaan en zich ervan te onthoudenelkaar te doden . . . De oorlogen nemen niet af,zij nemen toe en zij kunnen met gewone middelenniet worden voorkomen. Al die theorieën overuniversele vrede, alle vredesconferenties en derge-lijke zijn niets anders dan luiheid en huichelarij.De mensen willen niet over zichzelf denken, zewillen niet aan zichzelf werken, maar denken eralleen maar over hoe zij anderen kunnen latendoen wat zij willen." En bij een andere gelegenheid:

43

,,Hoe vaak heeft men mij hier niet gevraagd of ereen einde aan oorlogen gemaakt kan worden. Zeerzeker kan dat. Hiervoor is alleen maar nodig dat demensen ontwaken. Dat lijkt een kleinigheid. Het isechter het allermoeilijkste wat er bestaat omdat dezeslaap wordt veroorzaakt en in stand gehouden doorhet hele ons omringende leven, door alle levens-omstandigheden."

Andere onderwerpen Dit zijn enkele grepen uit hetin Ouspensky’s boek rijke materiaal van Ouspensky'sboek, grepen die in hoofdzaak betrekking hebbenop de wijze waarop Gurdjieff probeert ons onzehuidige situatie te doen beseffen en een beeld geeftvan de algemene basis voor een zinvol 'werken aanonszelf'. Van de nadere indicaties voor dit 'werkenaan onszelf' zouden wij in kort bestek alleen maareen te sterk vertekend beeld kunnen geven. Ook moeten wij, hoewel node, volstaan met deenkele vermelding van de uiteenzettingen vanGurdjieff over de noodzaak van gezamenlijk werkin groepen en over de grondslagen van dit groeps-werk; de ontwikkeling van deze groepen zelf, debelangwekkende experimenten die Gurdjieff uit-voert en de taken die hij zijn leerlingen geeft, ennog veel meer.Zo ook moeten de kosmologische ideeën onbe-sproken blijven. Daaraan is een groot deel van hetboek gewijd en zij vormen een integrerend deelvan het geheel omdat zij in zekere zin het onver-

44

brekelijke complement zijn van de psychologischeideeën en ons een inzicht geven in het grote wereld-gebeuren en onze zinvolle plaats en verantwoorde-lijkheid daarin.

Onze energie- Voordat wij van Ouspensky'shuishouding boek afstappen, willen wij ech-ter nog in het kort melding maken van één zeerbelangrijk aspect: onze energie-huishouding. ,,Het menselijk organisme", zegt Gurdjieff, “is tevergelijken bij een chemische fabriek die opgezet ismet een zeer grote produktiecapaciteit. Maar in degewone levensomstandigheden haalt deze fabrieknooit de volle produktie omdat slechts een kleindeel van de machinerie wordt benut en dit deelalleen maar juist zoveel produceert als nodig is voorde instandhouding van de fabriek zelf. Een fabriekop zo'n manier laten werken is natuurlijk in hogemate oneconomisch. De fabriek, met haar helemachinerie en ingewikkelde apparatuur. produceertin feite niets en dient dus geen enkel nuttig doelomdat zij alleen maar - en dan nog met moeite -zichzelf in stand houdt." De grondstoffen waarmee de fabriek van onsorganisme werkt, zijn het voedsel dat wij eten endrinken, de lucht die wij inademen en onze im-pressies. Gurdjieff laat aan de hand van een belang-wekkend schema zien hoe deze drie soorten grond-stoffen in ons organisme worden getransformeerden veredeld tot de fijnere materies of meer potente

45

energieën die nodig zijn voor het functioneren vanonze verschillende centra. Maar er is iets mis. Enerzijds blijft de produktievan de hoogwaardige energieën ver onder de maat,anderzijds vloeit het overgrote deel van onze ener-gie volkomen nutteloos weg door verschillendelekken. Een van deze lekken werd reeds genoemd: denegatieve emoties. ,,Onze energie", zegt Gurdjieff,,,wordt hoofdzakelijk verbruikt in onnodige en on-aangename emoties, in angstige verwachting vanalle mogelijke en onmogelijke onaangename din-gen, in een slecht humeur, onnodige haast, nervo-siteit, geprikkeldheid, verbeelding, dromerijen, en-zovoorts. Wij verspillen energie door de verkeerdewerking van onze centra; aan onnodige spanningenin de spieren die in geen enkele verhouding staantot de te verrichten arbeid; aan onophoudelijk ge-praat dat een geweldige hoeveelheid energie vergt;aan onze nooit aflatende 'belangstelling' voor dedingen die om ons heen of met andere mensengebeuren en die ons helemaal niet aangaan; doorhet voortdurend weggezogen worden van onze'aandacht', enzovoort, enzovoort." En wat de hoogwaardige energieën betreft waar-van onze innerlijke groei en de ontwikkeling vanhogere vermogens afhankelijk is, laat Gurdjieffons aan de hand van het reeds vermelde schemazien op welk punt precies de productie ervan, wan-neer wij ons laten leven zoals wij leven, stagneert

46

en moet stagneren, en waar dus ons aangrijpings-punt ligt om haar tot een groot veelvoud op te voeren.

47

De Prieuré In het begin van de twintiger jaren begint een nieuwe fasewaarin West-Europa kennismaakt met 'het werk'.Ouspensky heeft een centrum gevormd in de om-geving van Londen waar hij voortaan zelfstandigde ideeën zal uitdragen in lezingen en studiegroe-pen. En Gurdjieff zelf heeft voor zijn 'Instituutvoor de harmonische ontwikkeling van de mens'een passende behuizing gevonden op een grote oudebuitenplaats in de buurt van Parijs, het 'Chateaudu Prieuré' te Avon bij Fontainebleau.,,… een heel mooi oud kasteel, omgeven dooreen prachtig park", vertelt de Engelse schrijfsterKatherine Mansfield die, lijdend aan een fataleziekte, korte tijd voor haar dood de weg erheenvindt. ,,Ik heb het gevoel dat ik in drie weken jarenlang heb geleefd in India, Arabië, Afghanistan,Perzië. . . Er is stellig geen andere plaats ter wereldwaar iemand zou kunnen leren wat hij hier leert." Zij is een van de velen die in die eerste jarenvoor korte bezoeken of voor langere tijd in dePrieuré verblijven en er een vernieuwing van hunleven ondergaan: schrijvers, architecten en kunste-naars en vele andere zoekenden, vooral Engelsenen Amerikanen, later pas Fransen.Men werkt er op de verschillende aspecten vanGurdjieffs leer. De meesten zijn ingeschakeld inde dagelijkse fysieke werkzaamheden: de huishou-ding, landarbeid, bouwprojecten; deze intense ge-zamenlijke arbeid onder de speciale omstandig-

48

heden die Gurdjieff creëert en steeds weer varieert,vormt een integrerend onderdeel van de scholingdie men er ondergaat. Gewoonlijk zijn er 's avonds'movements', of uiteenzettingen van Gurdjieff endiscussies om tot een dieper begrijpen van het werkin het Instituut te komen. Soms improviseert Gurd-jieff op zijn harmonium.

De 'movements' De 'movements' (bewegings- oefeningen) vormen een be-langrijk aspect van het werk. Zij zijn, evenals demuziek ervoor, gecomponeerd door Gurdjieff. Velevan deze 'movements' kunnen heilige dansen wor-den genoemd, in de zin dat de nauwkeurig bepaaldebewegingen van de dansers, de combinaties ervanen hun ritme, een taal voorstellen die, voor hemdie haar zou kunnen verstaan, fundamentele wettenvan het heelal uitdrukt. Gurdjieff was dikwijls ge-tuige van dergelijke heilige dansen tijdens zijn ver-blijf in bepaalde gemeenschappen. De 'movements' zijn ook een wonderlijk-effec-tief middel om ons organisme op een geheel nieuwewijze te ervaren en te leren kennen, onze verschil-lende functies - denken, voelen en bewegen - opjuiste wijze te integreren en een ongekend gevoelvan eenheid en totaliteit tot stand te brengen. Met deze 'movements' treedt Gurdjieff ook inhet publiek op, eerst in Parijs en later, in 1924,in de Verenigde Staten; deze demonstraties makenzelfs op een onvoorbereid publiek een diepe indruk

49

door de voor ieder voelbare grote intensiteit vanbeleving. In de afgelopen jaren zijn er verschillende filmsvan de 'movements' gemaakt.

De ontmoeting Uit de boeken die alle pas veelmet Gurdjieff later, na Gurdjieffs dood, zijnsteeds een test gepubliceerd door verschillendevan zijn leerlingen, krijgen wij een aantal, zij hetuiteraard onvolledige en heterogene, impressies vanhet leven gedurende deze zeer bewogen periode opde Prieuré. Tijdens de periode zelf verschijnen er alleenmaar, veelal fantastische, krantenverslagen en circu-leren er allerlei wonderlijke geruchten die vaakdoor Gurdjieff zelf eer aangewakkerd dan recht-gezet worden. Zeker is dat de komst op de Prieuré voor ieder-een een intense en unieke ervaring werd. Dit kwamvooral doordat iedere pose waarin wij voortdurendwegvluchten, bescherming zoeken en ons zelfver-zekerd en op ons gemak voelen, alles dus wat on-echt in ons is, er hoegenaamd geen opgeld deed.Speciaal in de tegenwoordigheid van Gurdjieff zelfvervluchtigde dit tot niets. ,,Hem te ontmoeten, wasaltijd een toets", schrijft een van zijn leerlingen.,,In zijn tegenwoordigheid leek elke houding kunst-matig, htzij dat deze overmatig onderdanig of om-gekeerd, aanmatigend was; van het eerste ogenblikaf werd deze verbrijzeld; en er bleef alleen maar

50

een menselijk wezen ontdaan van zijn masker over,voor een kort ogenblik geopenbaard zoals het inwaarheid was." Voor hen die als ernstig zoekenden tot hemkwamen, was het contact met Gurdjieff van eenvolheid die elke beschrijving te boven gaat. Voorde anderen was het een genadeloze ervaring waarzij niet tegen opgewassen waren; zij gingen heenen keerden zich in hun rechtvaardiging van hetenige wat hun heilig was: hun kleine zelf, tegenGurdjieff en alles wat met hem verbonden was.Maar positief of negatief, de ervaring ging zo diepdat zij nooit meer vergeten werd.

51

Gurdjieff Aan de periode van intensieveals schrijver activiteit op de Prieuré komteen plotseling einde door een ernstig auto-ongelukwaarvan Gurdjieff in het voorjaar van1924, kortna de terugkeer van zijn bezoek aan Amerika, hetslachtoffer wordt. Reeds tijdens zijn herstel zet hij zich aan eennieuwe taak: het schrijven van boeken. Dit is eenvolkomen nieuw métier voor hem, waarvoor hij,zoals hij zelf zegt, zowel de vorming als de ervaringmist. Maar dat deert hem niet, integendeel, wantals hij één ding wil vermijden, is het zich slaafs teconformeren aan hetgeen gebruikelijk is. Gedurende vele jaren schrijft hij, bij voorkeurin het geroezemoes van een van de drukste cafésvan Parijs, het Café de Paris. Telkens wanneer hijeen hoofdstuk heeft voltooid, wordt dit door zijnleerlingen uit het oorspronkelijke Armeens enRussisch vertaald en laat hij het voorlezen aangroepen leerlingen om te verifiëren of het preciesde uitwerking op hen heeft die hij beoogt. En hijwerkt om en herschrijft totdat hij zijn doel vol-komen heeft bereikt.

Zijn boeken De geschriften die Gurdjieff ons heeft nagelaten, zijn in alle op-zichten uniek. Zij zijn vervat in drie delen. Depublicatie van het eerste deel werd door Gurdjieffkort voor zijn dood voorbereid. Het verscheen in

52

1950 in het Engels onder de titel 'All and Eve-

rything', korte tijd later in het Duits en in 1956 inhet Frans onder de titel: 'Récits de Belzébuth à sonpetit-fils; critique objectivement impartiale de lavie des hommes' (Verhalen van Beëlzebub aan zijnkleinzoon; een objectief-onpartijdige beoordelingvan het leven der mensen). Het tweede deel heeftals titel: 'Rencontres avec des hommes remarqua-bles' (Ontmoetingen met bijzondere mensen) en isin 1960 in het Frans en in 1963 in het Engels ver-schenen. Het derde (nog) niet gepubliceerde deelheet: 'La vie n'est réelle que lorsque ,,Je suis" ' (Hetleven is alleen dàn werkelijk wanneer ,,Ik ben"). Vooraan in het eerste deel vinden wij een om-schrijving van het doel dat Gurdjieff zich met zijngeschriften heeft gesteld: ,,Het geheel, weergegeven volgens volkomennieuwe grondslagen van logische redenering, be-oogt de realisering van drie fundamentele taken: ,,Eerste serie:in het denken en voelen van de lezer, meedogen-loos en zonder enig compromis, de ovetuigingenen opinies uit te roeien die sedert eeuwen in zijnpsyche verankerd liggen over alles wat er in dewereld bestaat. ,,Tweede serie:het materiaal te doen kennen dat voor een weder-opbouw nodig is en de deugdelijkheid ervan aante tonen. ,Derde serie:in het denken en voelen van de lezer de ontluiking

53

te bevorderen van een juiste, niet door de verbeel-ding verwrongen, voorstelling van de werkelijkewereld in plaats van de schijnwereld die hij nuwaarneemt."

'Beëlzebub' 'Beëlzebub', zoals het eerste boek in de wandeling heet, is 'nzeer bijzonder en hoogst merkwaardig boek, zowelwat de gedachten als wat de presentatie en de stijlbetreft. Wij zagen reeds dat Gurdjieff ons leert datde mens een tri-centrisch wezen is en dat hij slechtstot een volledige ontplooiing van zijn mogelijk-heden kan komen en zijn bestemming bereikenwanneer zijn gedachten, zijn gevoelens en zijnlichamelijke beleving en expressie op harmonischewijze worden geïntegreerd onder controle van eenwerkelijk Ik, dat alleen verworven kan wordendoor een zinvol 'werken aan zichzelf'. Daaromschreef Gurdjieff dit boek in een zodanige vormdat het niet alleen een beroep doet op onze geestmaar ook een sterke weerklank oproept in onzegevoelens en onze zinnen; en bovendien een uit-daging vormt aan onze wil, dat wil zeggen de vast-beradenheid die er in ieder van ons zou moeten zijnom, naar de mate van de ons gegeven rnogelijk-heden, onszelf te vervolmaken. Daarom moet delezer erop voorbereid zijn menige schok te ont-vangen, die hem echter tot een verdiept inzicht kanbrengen. In dit boek staat de mens in het middelpunt.

54

Maar hij wordt gezien van zo hoog dat hij in eengeheel nieuw perspectief verschijnt. Beëlzebub, af-komstig uit een wereld die ver verwijderd is van deonze en oneindig harmonischer, vertelt aan zijnkleinzoon Hassein het lange verhaal van zijn bele-venissen en avonturen op de planeet aarde, waar hijtijdens zijn verschillende bezoeken lange tijdenheeft gewoond. Het is een epos dat het hele aard-oppervlak omvat en zich uitstrekt over duizendenjaren, en ons op wonderlijke wijze opheft boven desfeer van het aardgebeuren en ons de relativiteitdaarvan doet beseffen en ervaren. Als er één ding is waarin Gurdjieff woord houdt,dan is het wel in zijn belofte om de grondslagenvan alles waarin wij zo onvoorwaardelijk gelovenen waar wij rotsvast op vertrouwen, onder ons wegte slaan. In zijn verhalen vertelt Beëlzebub, somshumoristisch en dan weer sarcastisch, maar steedsbewogen door een groot mededogen, over allemogelijke, van objectief standpunt beschouwd zovaak verbijsterende, aspecten van de menselijkesamenleving. Het is ondoenlijk om zelfs maar een opsommingte geven van de schier eindeloze reeks onderwerpendie ter sprake komen. Centraal staat het merkwaar-dige onvermogen van de mensen om te onderschei-den tussen wat echt en onecht is, tussen hun wer-kelijk welzijn en de voorbijgaande en bedrieglijkedoeleinden die hun dagelijks leven beheersen.Beëlzebub beschrijft met tal van onverwachte voor-

55

beelden hoe dit defect de verwording heeft ver-oorzaakt van de grote godsdiensten en van de kunst,en de funeste gevolgen die het heeft op vrijwel alleaspecten van ons leven. Typisch in dit opzicht isbijvoorbeeld zijn relaas over de 'zegeningen' diewij danken aan de zo hooggeschatte Griekse enRomeinse beschavingen. Een verademing vormen de verhalen van Beëlze-bub over zijn sporadische contacten met personenen gemeenschappen die ernstig en met volle inzetstreven naar de verwerkelijking van de rijke moge-lijkheden welke de mens zijn gegeven, in dienst vanhet grote geheel. En vooral wat hij vertelt over deperiode toen, onder de inspirerende leiding en doorhet voorbeeld van de grote Sumerische heiligeAshiata Shiemash, het leven op een groot deel vande aarde gedurende korte tijd 'bijna normaal' was. Al deze verhalende hoofdstukken worden afge-wisseld met de uitvoerige uiteenzettingen waarinBeëlzebub zijn kleinzoon een inzicht geeft in degrote wetten van ontstaan en instandhouding vanhet heelal. Deze wetten kennen de mensen niet enzij proberen ze niet te kennen, en toch zou de ken-nis ervan hen kunnen helpen om beter hun eigenplaats te bepalen, zichzelf te leren kennen, zinvollerte leven en misschien in zichzelf iets op te bouwenwat kan blijven voortleven na de dood. Dit boek is een onmetelijke stroom van intensleven. Maar het is doortrokken van een grotemensenliefde en een diepe melancholie. Beëlzebub

56

lijdt door de blindheid van de mensen. Zijn toonwisselt onophoudelijk, zonder ons een ogenblikrust te gunnen, nu eens op aards niveau, dan weerhoog daarboven verheven, humoristisch of roerend,in vervoering of geërgerd, duidelijk of onbegrijpe-lijk, maar nooit denigrerend of onwelwillend. Als een rode draad loopt door het hele boekBeëlzebubs diepe bezorgdheid over het verschrik-kelijkste aller verschijnselen: de oorlog, deze ver-bijsterende psychose die zich periodiek van demensen meester maakt en hen onweerstaanbaarnoopt elkaar massaal te vernietigen. Dit deed eenman als G. B. Shaw tegenover een van Gurdjieffsleerlingen die het hem lang voor de publicatie terlezing gaf, verklaren dat 'All and Everything' mis-schien wel het meest bijzondere boek was dat hijooit had gelezen. Waaraan hij toevoegde dat zijnsinziens de publicatie ervan meer zou kunnen bij-dragen om de mensheid van de oorlog te verlossendan alle politiek gemanoeuvreer bij elkaar.

'Ontmoetingen met Het tweede boek, ,Ontmoetin-bijzondere mensen' gen met bijzondere mensen', isvolkomen anders dan 'Beëlzebub': hierin verteltGurdjieff over zijn eigen jeugd en over zijn vaakavontuurlijke zwerftochten op zoek naar bron-nen van ware kennis. En tegelijkertijd vormt heter op wonderlijke wijze een eenheid mee doordathet ons voortdurend de diepere werkelijkheid doetaanvoelen die achter de wereld der verschijnselen

57

schuilgaat. De 'bijzondere mensen' zijn zij die zichmet hun hele wezen inzetten om hiertoe door tedringen en haar in hun leven te realiseren. ,,Volgensmij”, schrijft Gurdjieff, ,,kan alleen hij een bijzondermens worden genoemd, die zich van zijn omgevingonderscheidt door de vindingrijkheid van zijn geesten die de manifestaties welke van zijn natuur ko-men, weet te beheersen en zich terzelfder tijdrechtvaardig en verdraagzaam betoont tegenoverde zwakheden van anderen." De 'bijzondere mensen' die wij ontmoeten zijn inde eerste plaats zijn vader en zijn eerste leermeester,vader Borsh, de deken van de militaire kathedraalvan de garnizoensstad Kars. In het zo gevoelig geschreven eerste hoofdstuk,gewijd aan zijn vader, leren wij er iets van beseffenwat een echte vader-zoon relatie kan zijn. En ookwat werkelijke opvoeding zou moeten zijn, eenopvoeding gericht op de ontwikkeling van inner-lijke kracht en verantwoordelijkheid, in plaats vanop compromissen en het vinden van een weg in demaatschappij. Pater Borsh belast zich met de verantwoorde-lijkkleid voor Gurdjieffs verdere opleiding. Totpriester en medicus, zo wordt besloten, want volgensdeze eveneens zeer bijzondere mens kan de zorgvoor ziel en lichaam niet worden gescheiden. Daarenboven laat Borsh hem ambachten leren;Maar telkens wanneer de jonge Gurdjieff een am-bacht onder de knie heeft en er plezier in begint te

58

krijgen, laat hij hem ermee ophouden en op eenander overschakelen. In een uiteenzetting over 'Demateriële kwestie' die als aanhangsel aan de 'Ont-moetingen' is toegevoegd, vertelt Gurdjieff ietsover de ongelooflijke verscheidenheid van situatieswaarin zijn op deze wijze ontwikkelde handvaar-digheid en zijn praktisch inzicht hem van onschat-bare waarde zijn geweest in zijn lange en veelbe-wogen leven. In de opgroeiende Gurdjieff is ondertussen dehunkering om het mysterie van eigen wezen en vande wereld te doorgronden, uitgegroeid tot de cen-trale factor die zijn leven beheerst. Hij leest allemoderne en vooral oude boeken en geschriftenwaarvan hij hoopt dat hij er de sleutel in kanvinden tot ware kennis. Vergeefs. Maar wel komthij daardoor tot de overtuiging dat het echte wetenmoet hebben bestaan en bewaard moet zijn ge-bleven, niet in boeken en geschriften, maar inlevende gemeenschappen. En hij gaat op zoek naardeze gemeenschappen, eerst dicht bij huis, dansteeds verder: door het Midden-Oosten, door Afrikaen Centraal-Azië. De 'bijzondere mensen' waarmee wij verderkennismaken, zijn zijn tochtgenoten op deze ex-pedities, de 'Zoekers der Waarheid': een boek-verkoper, een reder, een ingenieur, een Russischeprins, een dokter, een archeoloog, een Poolse vrouw. . .; het zijn ook enkele van de mensen met wiehij op zijn zwerftochten in contact komt en die,

59

in afzondering of in een bepaalde gemeenschap,innerlijke vrijheid hebben bereikt. De tochten zijn vol vaak fascinerende avonturen.Maar het grootste avontuur waar Gurdjieff overschrijft, is steeds zijn innerlijke avontuur, zelfswanneer het zich schijnt af te spelen aan verrestranden of in de mysterieuze gebieden van Cen-traaI-Azië. En wie dit schijnbaar anecdotische boekmet werkelijke belangstelling en aandacht leest,zal in de verhalen over personen, gesprekken engebeurtenissen telkens weer de diepe weerklankbeluisteren van de fundamentele leer van de schrij-ver: dat het menselijk leven alleen dàn werke-lijke zin heeft wanneer het gedragen wordt doorher streven naar bewustwording en verankeringin het geweten.

60

Voortzetting Tijdens het schrijven van zijnvan het werk boeken en vooral ook daarna zetGurdjieff zijn werk met leerlingen voort. Het isnu echter niet meer de drukke werkgemeenschapvan de eerste jaren van de Prieuré, met zijn komenen gaan van beroemdheden en anderen. De Prieuréwordt trouwens in 1933 verkocht en Gurdjieffvestigt zich in een appartement in Parijs. Maar al is het uiterlijke aspect veranderd, deintensiteit en veelzijdigheid zijn zo mogelijk noggroter. Gurdjieff werkt nu met kleinere groepenvan meest blijvende leerlingen. Velen hebben over Gurdjieff en zijn werk ge-schreven. Het merkwaardige is dat ons in elk vandeze boeken een andere en soms volkomen andereGurdjieff wordt getekend. Zij die Gurdjieff het meest van nabij hebben ge-kend en onder zijn leiding meer dan wie ook inzichzelf hebben gerealiseerd, hebben echter nooitover hem geschreven. Zoals een van hen getuigt:,,Ik heb het voorrecht gehad ongeveer tien jaar inzijn onmiddellijke nabijheid door te brengen, enik kan zeggen dat hij mij goed kende, zonder enigetwijfel beter dan ik mijzelf; daarentegen behoudik de indruk dat ik hem niet kende, of heel weinig."En hij voegt hieraan toe: ,,Hij tartte elk analytischcommentaar en elke beschrijving. Maar dat is nietbelangrijk. Hoe rijk zijn persoonlijkheid ook ge-weest moge zijn, onze gerechtvaardigde belang-stelling gaat niet zozeer uit naar wat hij zelf zijn

61

'subjectieve bijzonderheden' noemde als naar zijnverbazingwekkend vermogen om deze op iederogenblik in te zetten en er voordeel uit te trekkenin het nastreven van zijn werkelijke doel." Ook over Gurdjieffs ideeën hebben deze naasteleerlingen nooit iets gepubliceerd. Deze zijn im-mers door Gurdjieff zelf gegeven in een zodanigevorm dat elke herformulering of interpretatie eralleen maar afbreuk aan kan doen. En evenminschrijven zij over het werken met deze ideeën, om-dat dit alleen kan worden geleerd en ervaren instudie- en werkgroepen onder leiding van iemanddie deze in zichzelf tot op voldoende hoogte heeftgerealiseerd.

Gurdieffs dood Op 29 oktober 1949 sterft Gurdjieff op twee en zeventigjarige leeftijd in Parijs. Hiermee is het leven afge-sloten van een mens die zijn leven heeft gewijd aanhet helpen van anderen op de weg naar bevrijding.En die dit deed op de hem eigen unieke wijze, metongelooflijke vindingrijkheid en altijd onnavolg-baar. Een man als Frank Lloyd Wright, de grote Ame-rikaanse architect die geen leerling van Gurdjieffwas maar hem wel kende en bewonderde, getuigdeenkele dagen na zijn dood: ,,Kipling heeft eens ge-zegd dat Oost en West elkaar nooit kunnen be-grijpen. Maar in het leven van Gurdjieff, in zijnwerk en in zijn woorden, is iets, ontsproten aan de

62

diepten van de wijsheid van Azië, wat de mensvan het Westen kan verstaan. En in de boeken ende gedachten van deze mens, in wat hij deed en inde manier waarop hij het deed, is er een werkelijkeontmoeting tussen Oost en West."

63

Aan het eind gekomen van dit boekje, willen wijtrachten de vraag onder ogen te zien wat de be-tekenis van Gurdjieff is in ons huidige tijdsgewrichten voor ons persoonlijk. Wij hebben gezien dat Gurdjieff kennis naarhet Westen bracht die hier vrijwel verloren wasgegaan. Deze kennis is in verschillende vorm vast-gelegd: in boeken, in de 'movements', de films enmuziek. Zij omvat ideeën van uitzonderlijke krachten diepte en een grote dynamiek, getuige het feitdat zij in toenemende mate doordringen in uitingenvan het hedendaagse denken, ook al wordt de bronvaak niet vermeld. Maar er is iets van een geheel andere dimensie:Gurdjieff appelleert aan ons, roept ons te ontwaken,te ontwaken tot een geheel nieuwe werkelijkheid.Hij roept, omdat hij lijdt onder de innerlijke chaoswaarin de mensen leven en waardoor zij de willozeslachtoffers zijn van de steeds grotere macht vanhet geweld en dreigingen van onvoorstelbare om-vang. Gurdjieff is de kennis die hij leert, hij be-leeft de nieuwe werkelijkheid waarover hij spreekt.Daarom is zijn roep zo persoonlijk en zo indrin-gend.

64

Gurdjieff daagt ons uit. Wij weten niet wie wijzijn en kennen de krachten niet die ons bestaanbeheersen. Maar erger is dat wij deze en dergelijkevragen ontwijken, er ons van afwenden. Gurdjieffdwingt ons deze onder ogen te zien, zelfstandig,als volwassen mensen, en niet weg te vluchten inde vermeende zekerheid der ons vertrouwde con-cepties. Penetrant is hij en zonder mededogen inhet ondermijnen van ons geloof daarin; en in hetafkappen van alles wat onecht in ons is. Maar in het ondersteunen van een ernstig stre-ven naar zelf-verwerkelijking en waarlijk 'zijn' ishij van een eindeloze generositeit en zet hij tenvolle de verbazingwekkende veelzijdigheid van zijnrijke persoonlijkheid in. Daardoor is het door Gurdjieff aangevangenwerk zo sterk en onverminderd levend. De aardeblijkt goed te zijn voorbewerkt. Ook blijkt hetzaad dat hij zaaide, deugdelijk te zijn. Deze deug-delijkheid vindt haar uitdrukking in de verdiepingen verrijking die het werk, onder leiding vanGurdjieffs naaste leerlingen, voortdurend onder-gaat. Een formele organisatie is er niet, maar deinnerlijke samenhang is er des te hechter om. Debelangrijkste centra zijn in Parijs, New York, Lon-den, Caracas, terwijl zich talrijke groepen hebbengevormd in de Verenigde Staten, Frankrijk, Enge-land, Canada, Zwitserland, Mexico en andereLatijns-Amerikaanse landen. In Nederland heeft de Gurdjieff-Stichting haar

65

centrum in Loenen a/d Vecht, Vreelandseweg 26(postcode 3622 ER). Zij staat in nauwe relatie met decentrale leiding van het Gurdjieff-werk in Parijs. Deactiviteiten omvatten onder meer studiegroepenvoor het leren werken met de door Gurdieff ge-brachte ideeën, de beoefening van de 'movements’en praktische werkzaamheden.

66

BEKNOPTE LITERATUURLIJSTBelangrijkste boeken

G. I. Gurdjieff :

Beëlzebubs verhalen aan zijn kleinzoon; Mirananda, Wassenaar, 1977, 893 p. Ontmoetingen met bijzondere mensen Mirananda, Wassenaar, 1981, 320 p., 2e druk Gurdjieff tot zijn leerlingen, vroege gesprekken; Mirananda, Wassenaar, 1981, 255 p.

P. D. Ouspensky:

Op zoek naar het wonderbaarlijke, Mirananda, Wassenaar, 1979, 422p., 4e druk. De mens en zijn mogelijke evolutie; Mirananda, Wassenaar, 1982 (gereviseerde vertaling); 122p., 6e druk

Jean Vaysse: Ontwaken in onszelf; Mirananda, Wassenaar, 1983, 187 p.

Andere boeken

Guide and Index to G.I. Gurdjieff's All and Everything; The Society for Traditional Studies, Toronto, l971; 673 p.

Margaret Anderson: The Unknowable Gurdjieff; London, 1960; 202 p.

67

J. G. Bennett: Witness, the Story of a Search; Hodder and

Stoughton, London, 1962; 376 p. Gurdjieff, a Very Great Enigma; Samuel Weiser, New York, 1973; 100 p. Gurdjieff, Making a New World; Turnstone Books, London, 1973; 320 p.

C. Daly King: The States of Human Consciousness; New York, 1963: 175 p.

René Daumal: Le mont analogue; Gallimard, Paris, 1952: 210 p.

Thomas de Hartmann; Our Life with Mr. Gurdjieff; Cooper Square, New York, 1964; 130 p.

Kathryn C. Hulme; Undiscovered Country; Little, Brown and Com- pany, Boston, Toronto, 1966; 306 p.

Dr. Maurice Nicoll: De Nieuwe Mens; Mirananda, Wassenaar, 1981; 210 p.; 4e druk Living Time; Vincent Stuart, London, 1952; 252 p. The Mark; Vincent Stuart, London, 1954; 211 p. Psychological Commentaries on the Teaching of G. I. Gurdjieff and P. D. Ouspensky; Vincent Stuart, London, 1949-1956; 5 dln., 1766 p.

G. S. Nott:

68

Teachings of Gurdjieff, The Journal of a Pupil; Routledge & Kegan Paul, London, 1961; 230 p. Journey Through this World, Meetings with

Gurdjieff, Orage and Ouspensky; Routledge & Kegan Paul, London, 1969; 254 p.

A. R. Orage: The Active Mind, Adventures in Awareness; The Janus Press, London, 1954; 122 p. On Love; Gallimard, London. 1957; 71 p.

P. D. Ouspensky: De vierde weg, Mirananda, Wassenaar, 1978; 438 p.

Louis Pauwels: Monsieur Gurdjieff; Editions du seuil, Paris, !954; 440 p.

Fritz Peters: Boyhood with Gurdjieff; Victor Gollancz, Lon- don,1964; 176 p" Gurdjieff Remembered; Victor Gollancz, Lon- don, 1965; 160 p.

Michel Waldberg; Gurdjieff; Pierre Seghers, Paris, 1973; 186 p.

Kenneth Walker: Venture with ldeas; Jonathan Cape, London, 1951; 192 p. The Making of Man; London, 1957; 216 p. A Study of Gurdjieff's Teaching; Jonathan Cape,

69

London, 1965; 221p.

70