Upload
trinhliem
View
263
Download
5
Embed Size (px)
Citation preview
0
DIZERTACION
SHKENCOR
Në kërkim të Gradës “Doktor i Shkencave”
APLIKIMI I TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE (TMI)
NË PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TË PRODHIMIT
TË ENERGJISË ELEKTRIKE
UDHËHEQËSI SHKENCOR: KANDIDATI:
PROF. DR. SHKËLQIM CANI MATILDA SHEHU (TOLA)
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
1
Familjes time,
Le t’u mësojmë të tjerëve bujarinë dhe altruizmin,
sepse lindim Egoistë!
R. Dawkins
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
2
Dy fjalë....
Këto faqe, që paraqiten me shumë modesti përpara jush janë finalizimi i një pune
kërkimore shumë vjeçare, e cila për hir të së vërtetës ka qenë e gjatë, e lodhshme
dhe me sfida të vështira.
Nuk kanë qenë të pakta rastet, kur kam menduar që ndoshta nuk do t’ia dal dot,
nuk do të arrij të përfundoj me sukses një punë që u nis me shumë pasion e
idealizëm.
Në sajë të këmbënguljes dhe mbështetjes të shumë njerëzve që u përkushtuan po
njësoj si unë, për përfundimin me sukses të këtij punimi, paraqes përpara jush
këtë studim që i adresohet problemit të zhvillimit të teknologjive të pastra, për ti
thënë JO, Ngrohjes Globale dhe abuzimit të tejskajshëm ndaj planetit ku jetojmë.
Falenderoj shumë, udhëheqësin tim, Prof. Shkëlqim Cani, i cili porsi një prind
më ka drejtuar dhe është kujdesur që çdo hap shkencor i hedhur të jetë i
argumentuar dhe i orientuar mire drejt arritjes së objektivave. Falë motivimit
dhe drejtimit të tij, ky punim ngre pyetje dhe jep përgjigje të cilat i përgjigjen
nevojave reale të tregut, dhe sektorit të zhvillimit të energjisë elektrike.
Falenderoj pa masë, kolegët e mi të departamentit, të cilët me shumë dashamirësi
më kanë ndihmuar me orientimet, diskutimet dhe ekspertizën e tyre gjatë
zhvillimit të këtij punimi.
Dhe së fundmi, nuk mund të lë pa përmendur, mbështetësit e mi të kahershëm dhe
më të dëshiruar që unë të zhvillohem si studiuese dhe si njeri; prindërit e mi, të
cilëve kurrë nuk mund tu them mjaftueshëm faleminderit.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
3
PËRMBAJTJA E PUNIMIT: Kapitulli 1 ..................................................................................................................................... 5
1.1 Hyrje .............................................................................................................................................................. 5
1.2 Përcaktimi i problemit............................................................................................................................... 6
1.3 Qëllimi i punimit ........................................................................................................................................ 7
1.4 Kontributi shkencor ................................................................................................................................... 8
1.5 Objektivat e vendosura ............................................................................................................................. 9
1.6 Rezultatet e parashikuara ......................................................................................................................... 9
1.7 Organizimi i punimit ................................................................................................................................. 9
1.8 Situata aktuale dhe sfidat që parashtrohen për vendin tonë ....................................................... 11
1.8.1 Gjenerimi i energjisë elektrike në Shqipëri ............................................................................ 11
1.8.2 Paraqitje e kuadrit rregullator dhe iniciativave të marra deri tani ......................... 18
1.8.3 Situata aktuale e prodhimit të energjive të rinovueshme ............................................ 18
1.8.4 Tarifat promovuese të blerjes së energjisë ........................................................................ 19
1.8.5 Sa janë të zbatueshëm këto ligje? ........................................................................................... 19
1.8.6 Licencat ............................................................................................................................................. 21
1.8.7 Subvencionet .................................................................................................................................. 21
1.8.8 Sfida tjetër e energjisë, kursimi .............................................................................................. 21
1.8.9Plani Kombëtar për Burimet e Rinovueshme, Qëllimi dhe Objektivat ........................... 21
Kapitulli 2 ................................................................................................................................... 25
Rishikimi i literaturës .................................................................................................................. 25
2.1 Metodologjitë tradicionale në planifikimin e sistemeve të energjisë elektrike ........... 26
2.1.1 Kosto e niveluar e energjisë (LCGOE) ................................................................................... 26
2.1.2 Analiza e kurbës së pranim/refuzimit ................................................................................. 31
2.1.3 Qëndrueshmëria, kostot e prodhimit dhe analiza e investimeve ............................. 33
2.2 Teoria Moderne E Investimeve (TMI) .......................................................................................... 34
2.2.1 Si funksionon TMI? ....................................................................................................................... 35
2.3 Integrimi i TMI në planifikimin e sistemeve të furnizimit me energji elektrike ......... 39
2.4 Modele alternative në gjenerimin e kufirit të efiçencës ........................................................ 42
2.4.1 Modelet heuristike ....................................................................................................................... 43
2.4.2 Modelet e Vendimmarrjes në kushte të kritereve të shumëfishta (MCDM) ......... 43
2.5 Përcaktimi i rriskut ............................................................................................................................... 53
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
4
Përshkrimi i Metodologjisë së Përzgjedhur të Studimit .............................................................. 54
3.1 METODOLOGJIA KËRKIMORE .......................................................................................................... 55
3.1.1 Kufizimet në rastin e Shqipërisë: ........................................................................................... 56
3.2 Aplikimi i TMI ......................................................................................................................................... 58
3.2.1 Supozimet bazë: ............................................................................................................................. 59
3.3 Burimi dhe cilësia e të dhënave ....................................................................................................... 61
3.3.1 Metodologjia e përshtatjes së të dhënave Hidro .............................................................. 62
3.3.2 Simulimi i profilit teknik të hidroturbinës ......................................................................... 67
3.3.3 Modelimi i turbinave të erës .................................................................................................... 68
3.3.4 Modelet e paneleve fotovoltaike ............................................................................................. 71
3.4 Njësimi i të dhënave ........................................................................................................................ 75
3.5 Llogarisim LCOE për secilën teknologji ....................................................................................... 75
3.6 FRONTI EFIÇENCËS ......................................................................................................................... 81
3.6.1 Gjenerimi i serive imituese *Simulimi .................................................................................. 81
3.6.2 Përllogaritja e kthimeve ............................................................................................................. 83
Kapitulli 4 ................................................................................................................................... 85
Interpretimi i gjetjeve .................................................................................................................. 85
4.1 Diskutimi i gjetjeve paraprake – Analiza Mujore e Frontit efiçent ................................... 86
4.2 Përzgjedhja e portofolëve ................................................................................................................ 106
4.2.1 Implikime për ndërtuesin........................................................................................................ 113
4.2.2 Investitori i vogël: ....................................................................................................................... 114
4.3.3 Në rastin e zhvilluesit: .............................................................................................................. 114
4.2.3 Në rastin e qeverisë dhe politikëbërësve: ........................................................................ 115
Kapitulli 5 ................................................................................................................................. 116
Referenca: ................................................................................................................................. 122
Anekse
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
5
KAPITULLI 1
PËRCAKTIMI I PROBLEMIT DHE VENDOSJA E
OBJEKTIVAVE TË PUNIMIT SHKENCOR
1.1 HYRJE
Rritja demografike dhe shtimi i kërkesave për rritje ekonomike, ka shtuar sfida të reja
për studiuesit e çdo fushe të shkencave njerëzore. Sektori energjetik nuk bën përjashtim,
për sa kohë që rritja e këtyre dy faktorëve shoqërohet me rritje të kërkesës për energji.
Vështirësitë me të cilat përballemi janë shumë të mëdha.
Nga njëra anë kërkesa rritet fuqishëm, dhe në anën tjetër burimet energjitike po
shterojnë.
Energjia e rinovueshme kushtëzohet nga zhvillimi teknologjik relativisht i
ngadaltë dhe efiçenca e ulët në shfrytëzim.
Problemi i magazinimit të saj dhe shkëmbimi spot në tregun ndërkombëtar.
Subvencionet e larta dhe PPA jo fleksibël shpesh çojnë në dështim të tregut.
Ngrohja globale po bëhet një problem të cilit po i adresohet gjithmonë e më
shumë vëmendje.
Zhvillimi njerëzor në respekt të mjedisit konsiderohet një e mirë luksi e kështu
me radhë.
Të gjitha këto janë ngërçe të mëdha të cilat vështirësojnë shumë ndërmarrjen e një
veprimi të qartë në planifikimin dhe zhvillimin e sektorit energjetik.
Kur i referohemi sektorit të energjisë, në këtë punim do të kemi parasysh sektorin e
energjisë elektrike. Kjo për arsye se, përfaqëson pjesën më të madhe të kësaj industrie,
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
6
si dhe ka dhe numrin më të madh të konsumatorëve dhe ofruesve, duke e bërë kështu
veçanërisht të ndjeshëm ndaj rregullimit dhe planifikimit.
Të planifikosh sektorin e prodhimit të energjisë elektrike do të thotë të planifikosh
njëkohësisht prodhimin, transmetimin dhe shpërndarjen e këtij malli.
Procesi i planifikimit fillon me parashikimin e kërkesës, dhe vazhdon me studimin e
kapaciteteve gjeneruese. Në këtë fazë, shumica e vendimeve janë të llojit të shtojmë apo
të nxjerrim jashtë përdorimit kapacitete? Në cilat teknologji do të zhvillohen kapacitetet
e reja? Cilat do të jenë politikat mbështetëse për vitet në vazhdim, e kështu me radhë.
Për shkak të horizontit kohor shumë të gjatë, që nga licencimi, ndërtimi dhe futja në
funksionim, vendimmarrja merr në konsideratë një periudhë 2-10 vjet para nevojitjes së
stacioneve të reja gjeneruese. Duke qenë se këto lloj vendimesh përfshijnë analiza
ekonomike të kostove operative dhe ato të investimit, planifikimi i stacionit mund të
shkojë nga 15 deri në 301 vjet në të ardhmen. Parashikime për intervale kaq të gjata
kohe janë shumë të ekspozuara ndaj pasigurive në nivel kombëtar, rajonal, zhvillimit të
kërkesës për energji elektrike dhe trendin e zhvillimit teknologjik.
Deri tani, vendimmarrja tradicionale është bazuar në mentalitetin e minimizimit të
kostos, ose “least cost”. Iniciativa të shumta studiuesish, kanë treguar që ky mentalitet
planifikimi nuk i përshtatet kërkesave të kohës dhe mund të çojë në vendimmarrje dhe
politika të gabuara.
Një simptomë e këtij mentaliteti, shikohet dhe në vendin tonë, i cili, pavarësisht se ka
shtuar mbi 20% kapacitete të reja energjetike, vazhdon të ngelet vend importues neto i
këtij malli. Këtyre sfidave i referohet dhe puna në vazhdim.
1.2 PËRCAKTIMI I PROBLEMIT
1Studimet e AEO, IEA dhekompanivetëtjerasi Parsons Brickenhoff etj., jetëgjatësinë ekonomike të një stacioni gjenerues të elektricitetit e vlerësojnë 20-30 vjet
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
7
Sektori energjetik është ndër sektorët me strategjikë që frenojnë/nxisin rritjen
ekonomike. Sidomos për vendet në zhvillim, ashtu siç klasifikohet dhe vendi ynë, ku
kërkesa për energji është intensive dhe në rritje të vazhdueshme, hartimi i politikave të
përshtatshme dhe që mbështesin të ardhmen është një domosdoshmëri.
Gjithashtu, vendi ynë është i varur 100% nga burimet hidrike për të prodhuar energjinë
që kërkohet, duke bërë që deri në këtë moment të jemi të padiversifikuar. Por, për shkak
të potencialeve që kemi në përdorimin e burimeve të rinovueshme në këtë punim do të
argumentojmë përse zhvillimi i teknologjive si era dhe dielli janë të rëndësishme,
sidomos për projekte të vogla të cilat nuk prodhojnë energji të dispecerueshme.
Gjithashtu, do të argumentojmë në lidhje me dobinë që sjell aplikimi i TMI në hartimin
e politikave afatgjata energjetike dhe zhvillimin e këtij sektori.
Fakti që sektori i gjenerimit të energjisë elektrike është i nënzhvilluar për potencialet që
ka, marrë bashkë me mungesën e një vizioni të qartë për zhvillimin e tij afatgjatë, si dhe
impaktin mjedisor të tij, sjell nevojën për një punim të tillë që “mendon” me arsyen e
portofolit gjenerues.
1.3 QËLLIMI I PUNIMIT
Qëllimi i këtij punimi është të fokusohet ekskluzivisht në sistemet e gjenerimit duke
supozuar që të gjitha pajisjet e nevojshme për transmetimin dhe shpërndarjen janë të
disponueshme dhe nuk ka pengesa për sa i përket transferimit të energjisë ndërmjet
zonave të ndërlidhura.
Qëllimi kryesor i planifikimit të gjenerimit është të plotësojë nevojat për energji
elektrike me një shkallë të pranueshme risku. Për të përmbushur këtë objektiv,
planifikimi i burimeve të energjisë elektrike përfshin përcaktimin e “çfarë, ku, kur dhe
sa?” për sa i përket shtesave të reja të kapaciteteve prodhuese nëpërmjet manaxhimit të
ofertës dhe të kërkesës.
Planifikimi i gjenerimit përballet me vendimet e ardhshme që duhet të merren në një
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
8
mjedis të pasigurt. Burimet kryesore të pasigurisë vijnë nga planifikimi i kërkesës për
energji elektrike, çmimet e naftës ose të importit në rastin tonë, kostot e investimit, ato
operative, zhvillimet rregullatore, iniciativat legjislative etj. Këto pasiguri duhen marre
në konsideratë kur mendojmë shtimin e kapaciteteve gjeneruese. Në këtë kuadër,
funksionet bazë të planifikimit duhet të:
1. parashikojnë zhvillimin e kërkesës për energji;
2. përshtatin kërkesën me ofertën2;
3. analizojnë planet alternative të zgjerimit;
4. përcaktojnë strategjinë optimale të zgjedhjes së portofolit;
5. përcaktojnë implikimet financiare dhe fizibilitetin e sugjerimeve3.
1.4 KONTRIBUTI SHKENCOR
Punimet e këtij lloji janë relativisht të pakta, për shkak se të menduarit në drejtim të
diversifikimit të burimeve natyrore është akoma në fazat e para. Për këtë arsye, së pari një
punim i tillë do të pasurojë literaturën modeste, por në zhvillimin në drejtimin e
diversifikimit të burimeve të prodhimit të energjisë elektrike. Në vendin tonë, pothuaj nuk
ka punime të këtij lloji.
Së dyti, duke qenë se punimi diskuton teknikën dhe metodologjinë vendimmarrëse në
kuadër të diversifikimit të teknologjive gjeneruese, duke iu referuar një rasti konkret, i
jep mundësinë zhvilluesve të vegjël dhe të mëdhenj dhe politikë bërësve të përdorin një
instrument konkret, të cilin mund ta zhvillojnë më tej në varësi të nevojave specifike.
Së treti, si punim autentik, i zhvilluar në nivel mikro pothuaj nga e para, ky punim
shtron pyetje dhe mbështet drejtime të tjera studimi që mund t’i vlejnë grupeve të
ndryshme të interesit, si p.sh.: 2 SSM, DSM
3Në vazhdim të këtij punimi përshkruajmë dhe teknika të reja vendimmarrje veç Teorisë së Variancës Mesatare
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
9
Zhvillimi i tregut të përbashkët të shkëmbimit spot të energjisë;
A duhet liberalizuar tregu i furnizimit të energjisë elektrike?
Zhvillimi i produkteve financiare dhe derivativave për energjinë;
Diversifikimi aktiv i burimeve natyrore dhe i teknologjive shfrytëzuese;
Përcaktimi i politikave energjetike kur përballemi me objektiva konfliktual etj.;
Përcaktimi i kostove dhe i PPA afatgjata të sektorit të energjisë elektrike.
1.5 OBJEKTIVAT E VENDOSURA
Objektivi kryesor i këtij punimi është të provojë që diversifikimi i teknologjive
gjeneruese sjell dobi në rritje të performancës dhe minimizim të riskut.
Për të arritur këtë objektiv, ne kemi ngritur një hipotezë të tillë:
Sa është e mundur të përfitohet nga strategjia e kombinimit të teknologjive në kushtet
kur:
sipërfaqja e studiuar është 25 km 2
;
është e përzgjedhur në mënyrë rastësore nga moria e projekteve të interesit;
performanca teknike është e matur në mënyrë gjenerike, pa u angazhuar në
diversifikim aktiv të teknologjive;
Si objektiv dytësor, si ndikon mundësia e diversifikimit të burimeve në përzgjedhjen e
portofolit gjenerues?
1.6 REZULTATET E PARASHIKUARA
Nëse ne arrijmë të provojmë, që diversifikimi sjell dobi reale, në një territor kaq të
vogël, të përzgjedhur rastësisht dhe duke u bazuar në një strategji pasive diversifikimi,
mendoni çfarë implikimesh sjell nëse mendojmë në shkallë vendi duke u angazhuar në
një strategji aktive.
1.7 ORGANIZIMI I PUNIMIT
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
10
Ky punim organizohet në pesë kapituj:
Kapitulli i parë, që dhe po diskutojmë sqaron problematikën nga merr nismën një punim
i tillë, objektivat e vendosura nga studiuesi dhe rezultatet e pritura. Gjithashtu në fund të
tij bëhet një panoramë e gjendjes aktuale për vendin tonë. Kjo shërben si parantezë e
punëve të zhvilluara në kapitujt në vazhdim.
Së pari diskutojmë informacionet e përmbledhura nga raportet e ERE, në lidhje me
sektorin e gjenerimit të energjisë elektrike gjatë viteve të fundit, zhvillimet më të
rëndësishme dhe një përmbledhje të treguesve të ecurisë së tij.
Së dyti, bëjmë një përmbledhje dhe rishikim të përditësuar të kuadrit rregullator, si
dispozita e BE-së në lidhje me zhvillimin e burimeve të rinovueshme, objektivat e
vendosura nga BE për furnizimin nga këto burime, përshtatjen e legjislacionit tonë dhe
përkthimit të tyre në një strategji kombëtare.
Kapitulli i dytë diskuton rishikimin e literaturës dhe bën një përmbledhje të
dokumenteve dhe raporteve të cilat konsiderohen të rëndësishme për zhvillimin e këtij
punimi.
Si fillim diskutohen arritjet e studimeve të deritanishme, nga autorë të huaj,
metodologjia e përdorur dhe drejtimet që shfaqin interes studimor në këtë fushë.
Mw pas diskuton raportet botërore në zhvillimin e teknologjive që bazohen mbi burime
të rinovueshme të energjisë elektrike. Raportet e WAEO (World Annual Energy
Outlook) sidomos tregojnë tendencat e zhvillimit të këtij sektori, duke e parë në
këndvështrime të ndryshme.
Kapitulli i tretë, diskuton metodologjinë e përdorur për arritjen e objektivave dhe
vërtetimin e hipotezave. Në këtë kapitull do të diskutohet me detaje, strategjia e
përcaktuar nga studiuesi, supozimet e vendosura, teknikat e përdorura, si dhe burimi dhe
metodat e përpunimit të informacionit.
Çdo hap teknik do të jetë i shpjeguar në detaje, dhe rezultatet e përpunuara do të
përmblidhen në aneksin shpjegues të punimit.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
11
Kapitulli i katërt, interpreton gjetjet dhe rezultatet e arritura. Duke qenë se portofolat
energjetikë, përballen me objektiva kohorë me frekuencë të shkurtër, ne do të
diskutojmë efektet e diversifikimit për periudha të shumëfishta në frekuencë mujore,
dhe implikimet që ato kanë.
Kapitulli i pestë, bën një përmbledhje të konkluzioneve të arritura në përfundim të
studimit dhe jep rekomandimet për përmirësimin e mangësive të evidentuara.
1.8 SITUATA AKTUALE DHE SFIDAT QË PARASHTROHEN PËR VENDIN TONË
1.8.1 GJENERIMI I ENERGJISË ELEKTRIKE NË SHQIPËRI
Sipas një përmbledhje të raporteve te ERE, deri në vitin 2014, gjenerimi i energjisë
elektrike në Shqipëri bëhet vetëm nga një burim, hydro. Kapaciteti i instaluar i
hidrocentraleve është në total 1,350 MW të cilat për vitin 2014 kanë pasur një prodhim
neto prej 4,724,430 MWh. Pavarësisht se në kapacitetet gjeneruese, përfshihet dhe një
TEC, ai i Vlorës, prodhimi nga ky instalim është zero.
Zgjerimi i kapaciteteve prodhuese ka ardhur si pasojë e zgjerimit të kapaciteteve hidro,
të cilat shumicën e rasteve janë të llojit të small hydropower, me kapacitet nën 1.5MW
të instaluar. Zgjerimi i kapaciteteve, dhe rritja e reshjeve në vitet e fundit kanë
kontribuar në rritjen e ofertës nga ky burim. Prodhimi nga kapacitetet e reja ka filluar që
nga viti 2009, të cilat mesatarisht janë shtuar me mbi 20% deri në periudhën 2014.
Grafiku nr.1 Prodhimi neto nga hidrocentralet 2007-2014
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
12
Burimi: ERE, Raporti vjetor i ecurisë 2014
Grafiku nr.2 Historiku i prodhimit vendas 1985-2014 (gwh)
Burimi: ERE, Raporti vjetor i ecurisë 2014
Grafiku nr.3 Situata e furnizimit, prodhimit vendas dhe importit 2002-2014
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
13
Burimi: ERE, Raporti ecurisë vjetore 2014
Grafiku nr.4 Konsumi total i energjisë elektrike
Burimi: ERE, Raporti i Ecurisë Vjetore 2014
Tabela e mësipërme jep një panoramë të kërkesës për furnizim dhe mënyrës se si është
siguruar ai. Po ta paraqesim të njëjtin informacion në mënyrë tabelore shikojmë që kemi
anomali të cilat do t’i shpjegojmë më poshtë.
Së pari shikojmë raportin e sigurimit të furnizimit dhe të kërkesës për energji në një vit
të caktuar. Po të bëjmë krahasimin dhe me tabelën 3, shikojmë që shifrat rakordojnë.
D.m.th., furnizimi dhe konsumi janë e njëjta gjë, dhe përfaqësojnë kërkesën për energji
elektrike në një vit të caktuar.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
14
Grafiku nr.5 Furnizimi dhe mënyra e sigurimit të tij
Burimi: Permbledhje Autorit Te raporteve ERE në vite
Po të bëjmë analizën, shikojmë që trendi i kërkesës ka ardhur në rritje nga viti 2002-
2014. Kjo për shkak të rritjes së numrit të elektro shtëpiakeve që funksionojnë me
energji nga konsumi familjar, dhe së dyti nga rritja e numrit të bizneseve dhe shtimi i
automatizimit të tyre.
Po të analizojmë me kujdes mënyrën e furnizimit, shikojmë dy gjëra të rëndësishme. Së
pari, vërtet furnizimi vendas përbën dhe pjesën më të madhe të furnizimit por importi zë
një pjesë shumë të rëndësishme.
Së dyti, furnizimi me energji elektrike, të siguruar nga burimi i vetëm i shfrytëzimit, ai
hidro, është jashtë mase shumë i luhatshëm, duke e bërë dhe varësinë nga importi shumë
të madhe. Po të bëjmë një llogaritje të devijimit standard të serisë së furnizimit shikojmë
që ai ka një luhatje nga viti në vit prej afro 858 GWH. Ky hulumtim përforcon
argumentin në të cilin mbështeten dhe objektivat e punimit tonë, për të vërtetuar dobinë
e diversifikimit në këtë sektor.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
15
Le ta kthejmë në një prizëm tjetër problemin. Le të shikojmë mënyrën se si sigurohet ky
import. Nga përpunimi i tabelës së mësipërme, diferenca ndërmjet furnizimit vendas dhe
kërkesës duhet të japë shumën totale të importeve në vitin përkatës. Grafiku i
mëposhtëm tregon importet totale, sipas përllogaritjeve të autorit, ato të realizuara nga
KESH dhe OSSH/OSHEE, dhe diferencën ndërmjet këtyre dy zërave.
Grafiku nr.6 Analiza e importit të energjisë elektrike
Përllogaritje të autorit
Nga analiza e grafikut, shikojmë që shumicën e kohës, KESH/OSHEE importon mbi
nevojat e territorit tonë për energji në një vit të caktuar. Në shumicën e viteve të studiuar
diferenca ndërmjet nevojës dhe importit është relativisht e vogël por, ka raste si vitet
2009, 2010, 2013, kur diferenca është e konsiderueshme.
Importi i energjisë elektrike, bëhet mbi bazë të kontratave afatgjata të importit që vendi
ynë ka, dhe realizohet nëpërmjet linjës së interkonjeksionit Serbi Mali Zi.
Studimi i analizës së importit, përbën edhe një argument më shumë përse studimi dhe
planifikimi aktiv i këtij sektori është veçanërisht i rëndësishëm për mbështetjen e rritjes
ekonomike të vendit. Një varësi e tillë nga importet, vështirësia në planifikimin e tyre
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
16
dhe planifikimi i tyre i pakujdesshëm në bazë të kontratave afatgjata përsëri mbështesin
sugjerimin për diversifikimin e burimeve të brendshme gjeneruese. Dobia e këtij
sugjerimi përveç se do ta bënte furnizimin me energji elektrike më të qëndrueshëm, do
të krijonte dhe mundësinë e ndërtimit të një strategjie më të kujdesshme për plotësimin e
diferencave dhe shitjen e surpluseve. Gjithashtu, na jep një bazë të mirë për të ndërtuar
strategjitë e shkëmbimit në tregun e përbashkët, për të manaxhuar humbjet dhe për të
ndërtuar kontrata mbrojtëse financiare (hedging), dhe produkte sigurimi të përshtatshëm.
Së fundmi analizën tonë do ta rrotullojmë dhe në një prizëm tjetër. Në grafikun e
mëposhtëm shikojmë sa na kushtojnë importet faktike, nevojat për plotësim të
furnizimit, dhe si luhatet çmimi i tyre.
Grafiku nr.7 Çmimi mesatar i importit
Burimi ERE
Po të analizojmë grafikun e mësipërm, shikojmë që çmimi me të cilin janë blerë
importet është shumë i luhatshëm. Në një përllogaritje të serive kohore në dispozicion,
devijimi standard i këtij treguesi arrin në shifrën 13,65 Euro/MWH. Po t’i referohemi
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
17
dhe kostos së importit, i cili paguhet nga KESH/OSHEE por që deri në vitin 2013 i
rëndon buxhetit të shtetit, shikojmë që kosto e këtij malli ka pasur këtë trend:
Grafiku nr.8 Kosto e energjisë së importuar
Burimi ERE
Vëmë re, që edhe kosto e energjisë së importuar ndër vite, është shumë e luhatshme.
Luhatje kjo që vjen si pasojë e dy faktorëve, luhatjes së çmimit të energjisë në tregje,
luhatjes së nevojave për import. Në këtë grafik, ekziston dhe një faktor tjetër risku që
është luhatja e kursit të këmbimit i cili përsëri krijon ekspozim të mëtejshëm të
shpenzimeve të importit, të përkthyera këto në lekë.
Nga analiza e këtyre grafikëve, mund të nxjerrim si konkluzion që diversifikimi i
shërben një planifikimi më të mirë afatgjatë të të ardhurave/shpenzimeve buxhetore që
lidhen me tregun e energjisë.
Gjithashtu, analiza e kostove me LCOE, i jep mundësinë shtetit të përcaktojë nëse është
më mirë liberalizimi i tregut apo të vazhdohet në këtë situatë. Përllogaritja e PPA
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
18
afatgjata, ndaj prodhuesve të përmasave të ndryshme, lejon mundësinë e llogaritjes së
subvencioneve, apo të ardhurave tatimore.
E parë në këndvështrimin e IHD, apo dhe nxitjes së investimeve vendase, përcaktimi i
një politike të qartë për 30 vjeçarin, ku si qëllim është nxitja e zhvillimit të teknologjive
të reja të prodhimit të energjisë elektrike, jep qëndrueshmëri dhe siguri për investitorët e
interesuar.
1.8.2 PARAQITJE E KUADRIT RREGULLATOR DHE INICIATIVAVE TË MARRA DERI TANI
Kuadri rregullator ndjek një hierarki të tillë:
1. Direktiva BE
2. Transpozimi dhe adoptimi i ligjeve përkatëse
3. Hartimi i planit dhe i strategjive kombëtare
Shqipëria, duke pasur statusin e vendit kandidat, ka si detyrim përshtatjen e direktivave
të BE. Një ndër to është dhe direktiva “20-20-20”, që do të thotë që 20 për qind e
energjisë së konsumuar duhet të jetë nga burime të rinovueshme.
1.8.3 SITUATA AKTUALE E PRODHIMIT TË ENERGJIVE TË RINOVUESHME
Enti Rregullator i Energjisë ka licencuar mbi 15 kompani për prodhimin e energjisë nga
eoliket, por që akoma asnjë park eolik4 nuk ka filluar punë. Arsyet kanë qenë të lidhura
me mungesën e ligjit, por dhe me krizën financiare në Europë. Ndërsa projektet e
energjisë diellore janë ende mbrapa, duke pasur parasysh se ERE nuk ka licencuar
akoma asnjë park fotovoltaik, me gjithë interesin e madh të shprehur nga investitorë të
huaj dhe vendas.
Sidoqoftë, interesi për ndërtimin e HEC-eve në Shqipëri ka vazhduar pa ndërprerje,
duke pasur parasysh se Shqipëria shfrytëzon aktualisht vetëm 30 për qind të kapacitetit
4Wind Farm
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
19
të saj hidroenergjetik. Gjithashtu në zonën industriale të Porto Romanos është ndërtuar
një bio-rafineri, e cila prodhon kryesisht biodiezel që nga viti 2011.
I gjithë produkti i kësaj bio-rafinerie eksportohet, për shkak të mungesës së kuadrit
ligjor përkatës.
1.8.4 TARIFAT PROMOVUESE TË BLERJES SË ENERGJISË
Konkretisht, neni 4 i ligjit përcakton se “Blerësi i energjisë elektrike të prodhuar nga
prodhuesi që ka përparësi (pra BRE), nëse kërkohet nga ky i fundit, është Furnizuesi
Publik me Shumicë”.
Pra është tashmë FPSH, i cili do të blejë të gjithë energjinë e prodhuar nga BRE me një
çmim, i cili sipas ligjit “do të lejojë rikuperimin e investimeve të prodhuesit BRE me një
normë fitimi të arsyeshme”. Përcaktimi i tarifave promovuese “feed-in tariff” është më
se i domosdoshëm, duke pasur parasysh kostot shumë të larta të prodhimit të energjisë
elektrike nga BRE.
Në këtë mënyrë, është vetë shteti i cili garanton të gjithë investimet në BRE, duke
paguar diferencën nga kostot shtesë të prodhimit.
Megjithëse ligji aktual përcaktonte “feed-in tariff” vetëm për energjinë e prodhuar nga
HEC-et deri në 15 MË, ligji e ri e shtrin këtë tarifë dhe për burimet e tjera si era dhe
dielli.
Brenda 6 muajve, ligji detyron Entin Rregullator të Energjisë që të miratojë tarifat
promovuese, të cilat do të jenë të vlefshme maksimumi deri në 15 vjet dhe do të
përditësohen çdo vit, sipas një formule të detajuar të paracaktuar.
1.8.5 SA JANË TË ZBATUESHËM KËTO LIGJE?
Ligji i ri, me gjithë ndikimin shumë pozitiv, ka dhe disa probleme.
Së pari, si shumë iniciativa të këtij lloji, pritshmëritë kanë tejkaluar faktin. Pritshmëritë
ishin që të fillonin nga puna parqe energjish nga era dhe dielli, dhe deri tani nuk ka
filluar asgjë. Mendoj që kjo ka ndodhur për shkak të disa arsyeve, si:
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
20
1. Mos koordinimi i strategjisë me planin e veprimit. Deri tani dokumentet ligjorë
dhe politikat flasin në përgjithësi për zhvillimin e këtyre burimeve, por një plan
dhe strategji specifike dhe e qëndrueshme nuk shihet qartë.
2. Moskordinimi institucional dhe rezervimi i informacionit. Pavarësisht se AKBN,
është agjencia që merr iniciativa studiuese për sa i përket potencialit të zhvillimit
të këtyre teknologjive, nuk gjejmë një dokument që këto potenciale të jenë të
matura në shkallë, ose gjejmë dokumente të izoluara për zona specifike.
3. Mungesa e “Fondit të Gjelbër”, i cili do të financonte tarifat promovuese të BRE,
shtrëngon qeverinë dhe ERE-n që subvencionimet t’i kalojnë në kurriz të
konsumatorit final. Ky fakt pritet që të çojë në një rritje të mundshme të çmimit
final të energjisë elektrike për familjarët, duke pasur parasysh kostot shumë të
larta të subvencionimeve.
Në BE janë industritë ndotëse, të cilat duke kontribuar financiarisht te “Fondi i Gjelbër”,
subvencionojnë zhvillimin e energjive të rinovueshme.
Gjithashtu, parashikohet që ERE të përcaktojë (sipas ligjit çdo tre vjet) kapacitetin total
maksimal të instaluar për çdo teknologji të burimeve të rinovueshme.
Por, për shkak të kostove të larta të aplikimit të “feed-in tariff”, pritet që kapacitetet
maksimale të jenë mjaft të ulëta, duke mos favorizuar kështu projekte të mëdha.
P.sh. Maqedonia aktualisht subvencionon energjinë nga era deri në 150 MW dhe
energjinë fotovoltaike deri në 18 MW, nivele mjaft të ulëta duke pasur parasysh nevojat
e vendit.
Në vazhdim, me detyrimin për të blerë energjinë e rinovueshme nga KESH-i, qeveria
krijon një situatë monopolistike, duke penguar hapjen dhe liberalizimin e tregut të
energjisë.
Në vend të aplikimit të “feed-in tariff”, qeveria mund të kishte zbatuar “feed-in
premium”, duke i inkurajuar prodhuesit e energjive të rinovueshme ta shesin energjinë
në treg të hapur.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
21
1.8.6 LICENCAT
ERE ka liçencuar deri më tani mbi 15 kompani për ndërtimin e parqeve eolike, pra për
prodhimin e energjisë nga era, por asnjëra nuk u realizua për shkak të krizës dhe ligjit.
1.8.7 SUBVENCIONET
Qeveria dhe ERE do të duhet të krijojnë një “fond të gjelbër” për të subvencionuar
projektet e energjisë së rinovueshme, por në pamundësi buxhetore, shikohet si opsion
rritja e çmimit.
Bashkë me ligjin e energjisë së rinovueshme, do të zbatohet edhe ajo për efiçencën
1.8.8 SFIDA TJETËR E ENERGJISË, KURSIMI
Ashtu si ligji “Për energjinë e rinovueshme”, qeveria ndërmori një tjetër iniciativë në
sektorin e energjisë, duke hartuar me ndihmën e ndërkombëtarëve edhe ligjin “Për
efiçencën”, që në fakt ekziston një i tillë, por nuk është zbatuar si duhet, për të mos
thënë fare.
Detyrimet ndaj BE-së përcaktojnë se deri në vitin 2020 duhet të reduktohen në masën
20% emetimet e dyoksidit të karbonit, si edhe të rritet përdorimi i energjisë së
rinovueshme.
1.8.9PLANI KOMBËTAR PËR BURIMET E RINOVUESHME, QËLLIMI DHE
OBJEKTIVAT
Plani Kombëtar për Burimet e Rinovueshme të Energjisë 2015-2020 (PKVBER) ka
objekt promovimin e përdorimit të Burimeve të Energjisë së Rinovueshme për sektorin
e Energjisë Elektrike, sektorin e Ngrohjes dhe Ftohjes dhe Sektorin e Transportit
nëpërmjet përdorimit të burimeve primare të rinovueshme (jo fosile). PKVBER
promovon zëvendësimin e një pjese të importeve të energjisë elektrike nga burime
energjetike primare fosile, të ngrohjes me lëndë të para (biomasës) të rinovueshme, siç
janë drutë e zjarrit dhe energjia për ngrohjen e ujit të ngrohtë me energji diellore, si edhe
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
22
zëvendësimin e disa nënprodukteve të naftës me lëndë djegëse jo fosile për motorët me
djegie të brendshme, siç janë biokarburantet.
Miratimi i PKVBER 2015-2020 ishte një nga detyrimet e Shqipërisë në kuadër të
Traktatit të Komunitetit të Energjisë (2006) dhe të angazhimit të Qeverisë Shqiptare për
të arritur Objektivin kombëtar të konsumit të Burimeve Energjetike të Rinovueshme në
raport me konsumin final të burimeve energjetike në territorin shqiptar. Ky angazhim
vjen në kuadër të Strategjisë Europiane për energjinë e pastër dhe objektivit të secilit
vend anëtar për të arritur 20% reduktimin e gazeve serrë, nëpërmjet reduktimit të
konsumit te energjisë me 20% dhe gjenerimin e energjisë së “gjelbër” me 20%. Vendi
ynë është angazhuar për një Objektiv edhe më ambicioz: 38% e energjisë që
konsumohet në vendin tonë do të jetë me prejardhje të rinovueshme, jofosile, pra
konsum të burimeve të rinovueshme në nivel kombëtar me 38% në vitin 2020, krahasuar
me vitin kur filloi detyrimi për MSA-në.
Në kuadër të INDC-ve (Kontributit Kombëtar të Pikësynuar)5 për reduktim të gazeve
me efekt serrë në sektorin e Ngrohje/Ftohjes, Energjisë Elektrike dhe të Transportit,
projektvendimi ka qëllim promovimin e kontributit në përmbushjen e angazhimeve për
emetimet e gazeve që vijnë nga konsumi i lëndëve primare energjetike me origjinë fosile
(jo të rinovueshme). Për Shqipërinë, Ngrohja e popullatës, Energjia Elektrike që
importohet dhe Transporti janë kontribuesit më të mëdhenj të CO2, që në përmasat e
vendit ndikojnë në ndryshimet klimatike. Projektvendimi parashikon objektiva, afate
kohore dhe role me përgjegjësi të përcaktuara qartë.
Qëllimi i PKVBER është të krijohen politika nxitëse për promovimin e burimeve të
rinovueshme dhe kultivimin e bimëve energjetike në Shqipëri, për të mbrojtur mjedisin
nëpërmjet respektimit të kritereve mjedisore dhe të qëndrueshmërisë për prodhimin e
biokarburanteve, bio-lëngjeve dhe biogazeve, ashtu siç janë parashikuar në Direktivën
2009/28/KE.
5
INDC – (Intended National Determined Contributions) Zëvendësojnë protokollin e Kijotos pas
marrëveshjes së Paris 2014 për ndryshimet klimatike.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
23
Nëpërmjet një platforme për transparencë me publikun, PKVBER detyron operatorët
dhe prodhuesit e energjisë nga burime të rinovueshme të ndërgjegjësojnë konsumatorët
për dobinë e madhe që sjell në mjedis dhe në shëndetin e tyre, konsumi i energjisë me
prejardhje jo fosile, të biomasës pyjore dhe asaj moderne nga mbetjet, si dhe
biokarburanteve në sektorin e transportit, duke respektuar cilësinë e benzinës dhe të
gazoilit gjatë shtimit të biokarburanteve në procesin e përpunimit të përzierjes.
1.8.9.1 Përparësitë, problematikat, efektet e pritshme
Përparësia bazë e PKVBER është promovimi nëpërmjet politikave stimuluese në
sektorin e prodhimit të energjisë elektrike nëpërmjet tarifave promovuese “feed-in
tariff”, lehtësinë mbështetur mbi kritere qëndrueshmërie të Biomasës në ngrohjen dhe
gatimin, si edhe politikave stimuluese në bujqësi të arrijë prodhimin e lëndëve të para
energjetike të rinovueshme, me qëllim arritjen e Objektivit Kombëtar të Konsumit të
Burimeve të Rinovueshme të Energjisë prej 38% në vitin 2020.
Përveç kërkesës për mbështetjen e prodhimit të energjisë elektrike nga burime të
rinovueshme, biomasës pyjore dhe mbetjet, PKVBER parashikon se është i
domosdoshëm prodhimi dhe më pas konsumi në territorin e Shqipërisë të sasisë prej
10% në volum të karburanteve të lëndëve djegëse të rinovueshme (FAME), në sektorin
e Transporteve.
Në ligjin për Burimet e Energjisë së Rinovueshme, i cili u miratua në maj 2013, është
parashikuar përpilimi i një PKVBER për Sektorin e Energjisë Elektrike, Biomasën
drusore dhe mbetjet, si edhe Biokarburantet. Gjithsesi ky ligj nuk ka transpozuar
plotësisht Direktivën 2009/28/EU dhe ndër të tjera, nuk merr në konsideratë edhe
teknologjitë e tjera, përveçse hidrocentralet e vogla. Kjo problematikë është reflektuar
në PKVBER që po paraqitet, duke shënuar se janë marrë në konsideratë edhe teknologji
të tjera, përveç hidrove, siç janë ajo me erë dhe fotovoltaike.
Lidhur me biokarburantet, pavarësisht se problematika që paraqet ligji 9876/2008, i cili
është “vjetruar” sepse është përpiluar në përputhje me Direktivën 2003/30 dhe jo me atë
të Direktivës 2009/28, siç kërkohet nga acquis, në PKVBER janë parashikuar raportimi
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
24
dhe kriteret e qëndrueshmërisë. Meqenëse situata e Burimeve Energjetike të
Rinovueshme në sektorin e karburanteve në transport është vazhdimisht në zhvillim,
përmbushja e objektivave dhe pajtueshmëria me Direktivën e BE-së 2009/28, ka nevojë
për ri-kalkulime, të cilat në kuadër të angazhimeve të reja të politikave për BER dhe
shqyrtimit më të gjerë të legjislacionit ekzistues, nisur nga koha kur është projektuar
Objektivi 38%, kanë një projeksion të ndryshëm në PKVBER për vitin 2020.
Gjithashtu, problematika lidhur me identifikimin dhe adoptimin e akteve nënligjore për
qëndrueshmërinë dhe informacionin e biokarburanteve mbetet një nga më të
rëndësishmet në kuadër të Traktatit të Komunitetit të Energjisë.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
25
KAPITULLI 2
RISHIKIMI I LITERATURËS
Njësitë e furnizimit me energji elektrike përballen me sfidën e plotësimit të kërkesës me
energji për vitet në vazhdim me siguri, qëndrueshmëri dhe cilësi duke rritur përherë
kapacitetet gjeneruese ato të transmetimit dhe të shpërndarjes. Për të plotësuar këto
kushte, deri më sot strategjitë dhe programet janë bazuar në konceptin e minimizimit të
kostove. Kjo strategji ka funksionuar deri në një moment kohor në të kaluarën kur
çmimet e energjisë dhe avancimi teknologjik ishin deri diku të parashikueshëm. Ditët e
sotme, ku mjedisi ku jetojmë është më dinamik e konkurrues, dhe ku sidomos çmimet e
naftës janë në rritje të identifikosh alternativën me riskun më të ulët është bërë një
detyrë e vështirë.
Planifikimi tradicional i sistemeve të energjisë elektrike fokusohet në identifikimi e
alternativës me kosto më të ulët duke shtuar teknologji dhe impiante të veçuara pa i
vlerësuar ato së bashku. Për këtë arsye, metodologjia e kostos më të ulët “least cost”
është e prirur të rekomandojë teknologji me kosto të ulët, përgjithësisht që përdorin
burime fosile, duke nënvlerësuar në këtë mënyrë teknologji më të kushtueshme që
shfrytëzojnë burime të rinovueshme (H. Beltran ).
Është krijuar ideja që burimet e energjisë së rinovueshme janë shumë më të
kushtueshme se ato që përdorin burime fosile. Në fakt, duke shtuar më shumë burime të
rinovueshme në portofole të cilat përdorin masivisht teknologji me burime fosile; mund
të ndodhë që kostot të mos rriten dhe portofoli gjenerues të jetë më i sigurt (Awerbuch,
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
26
Berger 2002). Për këtë arsye, ne prezantojmë teorinë moderne të portofolit (TMI) si një
alternativë më e dobishme ndaj metodologjisë “least cost”, duke minimizuar riskun e
panevojshëm ndaj të cilit luhaten kostot e gjenerimit.
2.1 METODOLOGJITË TRADICIONALE NË PLANIFIKIMIN E SISTEMEVE TË ENERGJISË
ELEKTRIKE
Mënyra se si tradita “Least cost” ndihmon në planifikimin e sektorit të energjisë
elektrike, varion nda metodologji të thjeshta deri te metodologji më të komplikuara. Tre
metodat më përfaqësuese janë: kosto e niveluar e energjisë (LCGOE), analiza e kurbës
së mundësive, dhe vlerësimi i sigurisë së sistemit.
2.1.1 KOSTO E NIVELUAR E ENERGJISË (LCGOE)6
Kjo metodë bazohet në llogaritjen e kostos së niveluar të gjenerimit (LCGOE) në
$/MWh, që prodhohet nga lloje të ndryshme të teknologjisë (p.sh qymyr, cikël i
kombinuar, erë, PV etj.). Kjo metodë përfshin krahasimin ndërmjet teknologjive për të
përcaktuar kush është më pak e kushtueshme. Për shembull nëse kemi dy alternativa për
të zgjedhur ndërmjet wind farm (ferma të erës) dhe cikël i kombinuar me gaz CCG,
informacioni që do të na duhej për të llogaritur LCGOE për secilën teknologji është si
më poshtë:
Për secilën teknologji që kemi në shqyrtim mbledhim informacionin e mëposhtëm, për
të dhënat teknike dhe skedulin e ndërtimit:
6Levelized cost of generation for electricity
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
27
Tabela nr.1 Teknologjia 1 - Cikël i kombinuar me gaz (CGC)7
Skeduli i Ndërtimit
Kapaciteti 1000 MW Viti %
Efiçenca Elektrike 53 % -3 9.3
Faktori i Kapacitetit 85 % -2 71.8
Norma e skontimit 12 % -1 18.9
Jetëgjatësia e Projektit 30 Vite
Koha e Ndërtimit 2 Vite
Kosto e Investimit 768 $/kW
Kosto e Karburantit 6.45 $/MMBTU
Kosto Operative dhe Mirembajtje (O&M) 33169 $/(MW/në vit)
Burimi: WEO & Autori
Tabela nr.2 Teknologjia 2 - Fermë ere (Wind Farm)8
Skeduli i Ndërtimit
Kapaciteti 500 MW Viti %
Efiçenca Elektrike 53 % -5 3.5
Faktori i Kapacitetit 40 % -4 16.1
Norma e skontimit 12 % -3 41.7
Jetëgjatësia e Projektit 40 Vite -2 30.7
Koha e ndërtimit 5 Vite -1 8
Kosto e investimit 5300 $/kW
Kosto e Karburantit 0 $/MMBTU
Kosto Operative dhe Mirëmbajtje (O&M) 8 $/(MW/në vit)
Burimi: WEO & Autori
7 Shembull hipotetik
8 Shembull hipotetik, të dhënat janë të vlerësuara nga raporte të IEA (2010) për teknologjinë specifike,
ndërsa llogaritjet janë realizuar me sLCOEG excel spreadsheet.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
28
Kosto për MWh9
të gjeneruar përbëhet nga tre komponentë kryesorë: kostot e
investimit, kostot e karburantit10
dhe kostot operative dhe të mirëmbajtjes (O&M)11
.
Përcaktimi i secilit komponent përfshin aspekte të ndryshme qe varen nga: lloji i
teknologjisë, skeduli i investimit, faktori mesatar i kapacitetit për stacionin, jeta
ekonomike, norma e skontos, efiçenca elektrike e impiantit e kështu me radhë.
LCOEG përcaktohet si vlera e cila po të shumëzohet me faktorin interes të gjenerimit të
impiantit, të shprehur në MWh, duke konsideruar dhe jetëgjatësinë e tij, barazon vlerën
aktuale të të gjitha kostove që kemi përballuar si gjatë fazës së ndërtimit ashtu dhe asaj
të funksionimit. Ose e thënë ndryshe, LCOGE është ajo e përvitshme për të cilën
projekti “break even”, ose NPV=0. Ekuacioni i llogaritjes së LCOEG është si më
poshtë:
Formula:
LCOEG
(1)
Ku:
LCOEG = Kosto e niveluar e prodhimit të energjisë $12
/MWh
It = Investimi ne vitin t i shprehur në $
Ft = Kosto e karburantit në vitin t në $
O&M = Kostot operative dhe të mirëmbajtjes në vitin t në $
Gt = Gjenerimi për vitin t MWh
N = kohëzgjatja e ndërtimit
n = jeta operative
i13
= norma e skontimit
9Duhet të bëjmë një sqarim në lidhje me njësitë matëse të energjisë. KË përcakton kapacitetin maksimal të prodhimit, ndërsa KWh është njësi matëse e energjisë së prodhuar. Kështu nëse një wind farm ka kapacitet 50 MË dhe në një muaj ajo funksionon nga 720 orë që ka muaji 340 h, energjia e prodhuar nga ky impiant llogaritet 17,000 MWh. Faktori i kapacitetit llogaritet47.22%
10Fuel Costs
11Këto kosto sipas Parsons Brickenhoff, klasifikohen sipas kësaj forme: Kosto riparimi, kosto montimi etj
12Në këtë rast i jemi referuar dollarit si monedhë matëse, por mund të jetë çfarëdo monedhe tjetër
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
29
Faktori (1+i)t njihet dhe si faktori interes për vlerën aktuale PVIF.
Duke përdorur një program llogaritës në EXCEL marrim rezultatet e mëposhtme:
Cikël i kombinuar me Gaz (CGC)
Tabela nr.3: LCOE teknologjisw
Technology Assumptions Financial/Economic Asumptions
Kapaciteti (MW) 1000 Perqindja e borxhit 0%
Kosto Kapitali($/kW) $768 Raporti borxhit 0%
O&M fikse($/kW) $3.32 Jetegjatesia borxh (vite) 0%
Rritja O&M fikse 0.0% Jeta Ekonomike (vite) 30
Variabel O&M ($/MWh) $0 Perqindja 5-vjet MACRS 0%
Rritja Variable O&M 0.0% Perqindja 7-year MACRS 0%
Kosto Karburanti($/MBtu) $6.45 Perqindja 15-vite MACRS 0%
Rritja kosto karburanti 2.5% Perqindja 20-vite MACRS 5%
Norma xehtwsise (Btu/kWh) 0 Rritja cmim energji 0%
Faktori Kapacitet 85% Tatimi 40%
Te Adhura tjera ($/MWh) $0 Kosto kapit vet 12%
Rritja 0.0% Skonto 12%
Degradadimi 2%
Burimi: Autori
Tabela nr.4 Rezultati LCOE
Outputs
NPV Equity Return $0
LCOEG $17.38
13Në studimet për LCOEG praktika është që norma e skontimit i=10%. Deri tani nuk kemi hasur argument pse.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
30
Për Fermën e Erës Rezultatet janë:
Tabela nr.5 LCOE teknologjisw
Technology Assumptions Financial/Economic Asumptions
Kapaciteti (MW) 500 Perqindja e borxhit 0%
Kosto Kapitali($/kW) $5,300 Raporti borxhit 0%
O&M fikse($/kW) $8 Jetegjatesia borxh (vite) 0%
Rritja O&M fikse 0.0% Jeta Ekonomike (vite) 40
Variabel O&M ($/MWh) $0 Perqindja 5-vjet MACRS 0%
Rritja Variable O&M 0.0% Perqindja 7-year MACRS 0%
Kosto Karburanti($/MBtu) $0 Perqindja 15-vite MACRS 0%
Rritja kosto karburanti 2.5% Perqindja 20-vite MACRS 5%
Norma xehtwsise (Btu/kWh) 0 Rritja cmim energji 0%
Faktori Kapacitet 30% Tatimi 40%
Te Adhura tjera ($/MWh) $0 Kosto kapit vet 12%
Rritja 0.0% Skonto 12%
Degradadimi 2%
Tabela nr.6: Rezultati
Outputs
NPV Equity Return $0
LCOE $333.24
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
31
Bazuar në analizën LCGOE, do të merrnim vendim të ndërtonim një stacion me cikël të
kombinuar gazi (GCC) në vend të një ferme turbinash ere. Kjo metode është shumë e
thjeshtëzuar për të marrë vendime por avantazhi i saj është që nxjerr në pah
karakteristikat specifike të teknologjisë. Gjithsesi, supozimi që ngre kjo metodë është që
faktori i kapacitetit është konstant në kohë për secilin nga stacionet e prodhimit dhe nuk
merr në konsideratë që impiante të ndryshme dispeçerohen14
ne rend të ndryshëm në
varësi të kostove të tyre marxhinale dhe disponueshmërisë, dhe si rezultat faktori i
kapacitetit të tyre ndryshon me kohën.
2.1.2 ANALIZA E KURBËS SË PRANIM/REFUZIMIT Filtrimi i kurbës së pranimit/refuzimit është shumë e dobishme për të siguruar një ide
fillestare rreth miksit optimal gjenerues dhe përfitimeve ekonomike relative që sjell një
teknologji gjenerimi. Një tjetër avantazh është që kjo metodë është shumë efikase në
identifikimin e burimeve kandidate. Ideja është të fokusohemi në përjashtimin e
teknologjive me kosto shumë të lartë; duke injoruar të gjithë burimet e pasigurisë dhe
ndërveprimin që kanë me miksin aktual.
Për shembull, duam të përcaktojmë kush është miks optimal për cikël kombinuar, erë
dhe panele për një sistem hipotetik me ngarkesë maksimale 10,000 MW. Si fillim
ndërtojmë kurbën e pranim refuzimit duke ndërtuar ekuacionin e mëposhtëm:
Ct = ckkg + ctkt + f + (Hcf + ν)t (2)
Ku: Ct = kosto totale $/kW-vit cg = kosto e kapitalit të gjenerimit $/kW ct = kosto e kapitalit të transmetimit in $/kW kg = norma e niveluar vjetore për kapitalin e gjenerimit si %/vit kt = norma e niveluar vjetore për kapitalin e transmetimit si %/vit
14
Dispeçerimi ka të bëjë me mënyrën se si përdoret energjia nga secili impiant, që do të thotë nëse situate
është e favorshme, së pari do të shfrytëzohet impianti i erës dhe kur ai të mos sigurojë do të përdoret
impianti me cikël të kombinuar gazi.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
32
f = O&M fikse në $/kW-vit H = norma mesatare e nxehtësisë së prodhuar
15 BTU/kWh
cf = kosto e karburantit $/BTU ν = O&M variabile $/kWh t = orë operative në h/vit
Pastaj projektojmë pikëprerjet e secilës teknologji në kurbën e ngarkesës dhe vlerësojmë
shumën optimale të ngarkesës që mund të marrim nga secili prej teknologjive. Sipas
kësaj analize secila teknologji duhet të japë kontributin si më poshtë:
Edhe pse kjo analizë e thjeshtuar na ndihmon shumë të kuptojmë konceptin e miksit
optimal të gjenerimit, nuk merr në konsideratë faktorë shumë të rëndësishëm si
karakteristikat operative të impianteve gjeneruese. Gjithashtu, faktori i kapacitetit për
secilin impiant te ri mund të ndryshojë në të ardhmen, pasi shtohen kapacitete te reja më
efiçente dhe hiqen të vjetra nga përdorimi.
Tabela nr.7 Analiza Kurbës Pranim / Refuzim
15Disa teknologji, si p.sh. cikli i kombinuar me gaz, përveç elektricitetit prodhon dhe energji termike e cila mund të krijojë të ardhura, ose të përdoret në stacion për të reduktuar kosto, p.sh. të përdoret si input në një turbinë me avull.
Teknologjia cg ct f kg kt H cf V
1 400 40 3.5 14 15.5 10,5 2E-7 1.2E-4
2 220 20 3.5 14 15.5 9,20 7.5E-7 2.7E-4
3 120 10 0.5 14 15.5 140 9E-7 15E-4
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
33
Figura nr.1 Kurba e Pranim/Refuzimit
Figura nr.2 Përcaktimi i Mixit Optimal Prodhues
2.1.3 QËNDRUESHMËRIA, KOSTOT E PRODHIMIT DHE ANALIZA E INVESTIMEVE
Studimet për planifikime të detajuar përdorin në simulime konceptin e sigurisë së
sistemit, prodhimit dhe kostot e investimit. Si fillim propozohet një set kandidat
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
34
shtesash në kapacitet për çdo vit dhe secili prej këtyre seteve vlerësohet nga siguria,
duke përdorur metodën LOLP16
në horizontin kohor të planifikimit. LOLP llogarit ditët
në vit për çdo vit të marrë në konsideratë ku parashikohet që ngarkesa të tejkalojë
kapacitetin. Nëse LOLP është më i vogël se objektivi i vendosur (p.sh. një ditë në vit)
atëherë ky set i propozuar e përmbush kërkesën për siguri dhe ndiqen më pas hapat e
mëtejshëm. Nëse LOLP tejkalon objektivin në çfarëdo viti, atëherë seti modifikohet që
të jetë i qëndrueshëm. P.sh., nëse LOLP i llogaritur në vitin 2020 nuk është i
përshtatshëm mund të çojë në vendimin që ky instalim i planifikuar në 2021 të bëhet në
2020 dhe plani duhet të modifikojë kapacitetin.
Pasi modifikohet strategjia e shtesave në kapacitete në mënyrë që LOLP të jetë e
pranueshme, atëherë mund të aplikohen procedurat e simulimit të prodhimit dhe të
kostove të investimit. Në fillim simulohet prodhimi i një sistemi për çdo vit të
planifikuar. Kostot e karburantit dhe ato operative llogariten duke përdorur metodën e
vlerës aktuale neto (NPV). Kostot e investimit për secilën shtesë simulohen dhe ato për
çdo vit, pastaj shuma e tyre aktualizohet përgjithësisht për 20 vite për të përcaktuar sa
kushton plani i ri i zgjerimit.
Plane të tjera mund të vlerësohen me të njëjtën metodologji; sete të tjera alternative
zgjerimi mund të kenë kapacitete të ndryshme, momenti kohor kur zhvillohen mund të
jetë i ndryshëm, ose mund të modifikojmë kapacitetin, gjithsesi plani optimal është ai që
ka koston më të ulët të aktualizuar.
2.2 TEORIA MODERNE E INVESTIMEVE (TMI)
Teoria moderne e portofolit (TMI) është një teknikë financiare që gjen përdorim të gjerë
në manaxhimin e riskut të portofolit dhe maksimizimit të performancës së tij në kushtet
16Indeksi i probabilitetit të humbjeve (LOLP) përkufizohet si probabiliteti që ngarkesa të tejkalojë kapacitetin e sistemit të gjenerimit.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
35
kur jemi të ekspozuar ndaj burimeve të ndryshme të pasigurisë që na çojnë dhe në
rezultate ekonomike të paparashikuara. TMI u sugjeruar në 1952 nga fituesi i çmimit
Nobel H. Markowitz, i cili propozonte idenë që diversifikimi mund të reduktojë riskun
nëse portofoli përbëhet nga shumëllojshmëri letrash me vlerë. Sipas TMI, nëse një grup
letrash me vlerë i kombinojmë në një portofol, risku i portofolit mundet të zbresë nën
riskun e secilës letër me vlerë të marrë veçmas.
TMI, bazohet në një analizë “trade off” ndërmjet riskut dhe kthimit për të arritur në
portofole efiçente. Në thelb, një portofol efiçent përkufizohet ai kombinim letrash me
vlerë që nuk merr asnjë njësi risk me shumë se kthimi i pritur. E thëne ndryshe, portofoli
efiçent ka veti duale që, për nivel të dhënë risku ata maksimizojnë kthimin, ose për nivel
të dhënë kthimi ata minimizojnë riskun. Kontributi më i madh që ka TMI është që letrat
me vlerë duhen zgjedhur në bazë të korrelacionit që kanë me njëra tjetrën dhe si ndikon
ky faktor në riskun total të portofolit.
2.2.1 SI FUNKSIONON TMI?
Për të zgjedhur një portofol optimal, së pari duhet të marrim në konsideratë morinë e
letrave me vlerë që tregtohen dhe të dhënat historike për secilën. Duke supozuar që
kthimet historike për secilën letër me vlerë kanë shpërndarje normale17
letrat me vlerë
kanë dy karakteristika: kthimin e pritur E((R) dhe devijimin standard (σ). Nëse marrim
në konsideratë që portofoli përbëhet nga dy letra me vlerë A dhe B, ku për secilën kemi
llogaritur nga të dhënat historike kthimin mesatar E(RA) dhe E(RB) si dhe devijimet
standarde respektive σA dhe σB, nëse investimi i shpërndarë ndërmjet dy aseteve është
përkatësisht wA dhe wB dhe koefiçenti i korrelacionit është ρAB, atëherë performancën e
portofolit mund ta shprehim si:
E(RP) = wAE(RA) + wBE(RB) (3)
17
Funksioni i investitorit racional ka formë kuadratike, qe do të thotë kur rritet risku rritet dhe kthimi i
kërkuar
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
36
Korrelacioni ndërmjet kthimeve të letrave A dhe B është:
ρAB =
(4)
Risku i portofolit përkthehet si devijimi standard i kthimeve të shkuara, dhe varianca e
tij është gjithmonë më e vogël se mesatarja e ponderuar e variancave të letrave me vlerë
që e përbëjnë atë. Kjo do të thotë që investitori duke krijuar një portofol mund të arrijë
një performanc më të mirë se në rastin kur konsideron letrat me vlerë individualisht.
Maksimumi i përfitimeve nga diversifikimi arrihet kur portofoli ndërtohet nga një
shumëllojshmëri letrash me vlerë, kthimet e të cilave nuk korrelohen shumë me njëra
tjetrën.
Problemi që adreson TMI mund të formulohet si më poshtë:
Supozojmë që Er dhe σ mund të vlerësohen për çdo letër me vlerë Ji që janë pjesë e
portofolit P dhe i merr vlera nga i = 1,2,.....,N. Sa është E(RP) dhe varianca σ2
P e
portofolit nëse secila letër me vlerë ka një peshë wi në investimin total? Si duhen
kombinuar këto asete në mënyrë që portofoli rezultant të jetë efiçent? Për t’iu përgjigjur
këtyre pyetjeve le të shikojmë me kujdes problemin e optimizimit që ngremë:
Së pari, rezultati final nuk është një portofol optimal i vetëm, por një bashkësi
portofolësh të cilët për një nivel të dhënë risku maksimizojnë kthimin e pritur të
portofolit, dhe zgjedhja nga kjo bashkësi portofolësh optimalë bazohet në preferencat
për riskun që kanë vendimmarrësit. Le të marrim një shembull hipotetik për të ilustruar
analizën që bën TMI:
Marrim dy aksione, Aksionin Coca Cola (CCO) dhe Aksionin General Electric (GE).
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
37
Aksioni E (R) σ Ρ CCO&GE
CCO 10% 15% 0.1
GE 18% 30%
Kthimi i portofolit është mesatare e ponderuar e kthimit të aksioneve përbërëse. Por
luhatshmëria e kthimit të portofolit nuk është e njëjtë me luhatshmërinë e kthimeve të
aksioneve përbërëse për sa kohë që korrelacioni ndërmjet tyre nuk është perfekt pozitiv.
Si rezultat, varianca e portofolit nuk është mesatare e ponderuar e variancave të
aksioneve përbërës.
Në varësi të vlerave që merr koefiçenti i korrelacionit ndërmjet aksioneve përbërës,
ndryshon dhe performanca e portofolit. Në grafikun e mëposhtëm jepet dhe trade off
ndërmjet riskut dhe kthimit.
Figura nr.3 Kufiri i Efiçencës
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
38
Investitori mund të zgjedhë secilin kombinim përgjatë kurbës, por kush është optimali?
Le t’i rikthehemi dhe njëherë grafikut, dhe marrim në analizë disa pika. Pikat poshtë
portofolit C, nuk konsiderohen si efiçente pasi për të njëjtin risk mund të arrijmë kthime
më të mëdha në segmentin C-A. Atëherë portofolet optimale shtrihen në segmentin
ndërmjet pikave C dhe D dhe i referohemi këtij segmenti si kufiri i efiçencës ose fronti
efiçent. Për sa kohë që korrelacioni ndërmjet letrave me vlerë është i dobët, procesi i
diversifikimit do të ketë si rezultat një bashkësi portofolesh optimale (kufi efiçence). Në
rastet kur koefiçenti i korrelacionit merr vlera si +1 dhe -1, zgjedhja e portofolit optimal
ndryshon.
Gjithsesi kontributi më i madh që jep TMI është që nëse duam të përfitojmë nga
diversifikimi duhet të zgjedhim asete me korrelacion të dobët, ose dhe negativ me njëri
tjetrin.
Figura nr.4 Fuqia e procesit të diversifikimit në varësi të korrelacionit
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
39
2.3 INTEGRIMI I TMI NË PLANIFIKIMIN E SISTEMEVE TË FURNIZIMIT ME ENERGJI
ELEKTRIKE
Le të marrim në konsideratë dy teknologji A dhe B, ku A është teknologji gjenerimi nga
burime fosile (naftë, qymyr, gaz) dhe B është teknologji shfrytëzimi burimesh të
rinovueshme (diell, erë, gjeotermale etj.). Teknologjitë fosile, A, kanë karakteristikë,
kosto të ulët instalimi It, por luhatje të fuqishme kostove të karburantit Ft. Gjithashtu,
këto teknologji janë të dispeçerueshme, që mund të shfrytëzohen në momentin e
kërkesës. Teknologjia B, ka karakteristikë që kostot e gjenerimit janë shumë të larta, për
shkak se kostot e instalimit It janë shumë të mëdha por Ft është zero, pasi “karburanti”
me të cilin punojnë këto teknologji është falas. Gjithashtu problemi më i madh i
teknologjive të rinovueshme është që nuk janë të dispeçerueshme. Është supozim i
arsyeshëm që korrelacionin ndërmjet kostove të këtyre dy teknologjive ta marrim si
zero, tani për tani.
TMI sugjeron që risku i portofolit të gjenerimit bie, kur shtojmë teknologjinë A me në
një portofol furnizimi që përbëhet nga 100% teknologji B. Portofoli H, është portofoli
me risk më të ulët dhe duket se është më mirë të kombinojmë dy teknologji se të
bazohemi në një të vetme.
Figura nr.5 Analiza e portofolëve të gjenerimit
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
40
Vendimmarrësit racional nuk kanë arsye të zgjedhin portofol mbi H, pasi për të njëjtin
nivel risku, ato mund të përfitojnë kosto më të ulëta gjenerimi se çdo portofol që shtrihet
në pjesën e poshtme të kurbës. Në këtë rast kurba që lidh portofoli H me portofolin e
gjenerimit 100% teknologji A është kufiri efiçent. Në anën tjetër, portofoli K ilustron
një kombinim alternativash të diversifikuara që prodhojnë rezultate efiçente sepse për të
njëjtin nivel risku si portofoli B, mund të arrijnë kosto gjenerimi më të ulëta. Këto efekte
nuk mund të merren në konsideratë kur përdorim metodologjitë e tipit “Least cost”. Kur
përdorim TMI përgjigja që kërkojmë nuk vjen si një portofol i vetëm optimal; por si një
kufi ku mund të gjejmë portofole efiçentë.
Për të vënë në funksionim TMI në planifikimin e sistemeve të furnizimit me energji
elektrike, duhet të marrim në konsideratë që:
1. Teknologjitë e gjenerimit janë njësoj si letrat me vlerë në portofol
2. Pesha e secilës është energjia që prodhon një teknologji si pjesë e një portofoli të
caktuar
3. Në vend që të marrim në konsideratë kthimet e pritura do të marrim në
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
41
konsideratë kostot e pritura18
4. Risku i teknologjisë përcaktohet si mesatare e ponderuar e komponentëve
individualë
Në këtë mënyrë, portofoli që përbëhet nga n=1,2,.....N teknologji ka këto karakteristika:
Kthimi i kërkuar dhe risku përcaktohen si më poshtë:
E(RP) = wAE(RTA) + wBE(RTB)
Ku Wi është pjesa e prodhimit të energjisë nga teknologjia i dhe Li është pritshmëria për
kostot e niveluara të saj. Varianca e portofolit përkufizohet si σ2 19
dhe ρij është
koefiçenti i korrelacionit ndërmjet kostove të një teknologjie. Në këtë moment duhet të
sjellim në vëmendje që kostot e teknologjisë përbëhen nga tre komponentë: kosto
investimi, kosto karburanti, dhe operative e mirëmbajtje. Për të llogaritur σi2
përdorim
ekuacionin:
Ku:
WI = është pesha e kostove të investimit në kostot totale të energjisë
WF = është pesha e kostove të karburantit në LCOEG
WO&M = është pesha e O&M në LCOEG
σ I = është devijimi standard i kostove historike të investimit në një teknologji
σ F = është devijimi standard i kostove të karburantit në një teknologji
σ O&M = është devijimi standard i kostove të O&M në një teknologji
18
Kostot e pritura të gjenerimit konsiderohen njësoj si kosto e pritur e niveluar për teknologjitë përkatëse.
Gjithashtu është më mirë të marrim në konsideratë kostot dhe jo të ardhurat, pasi çmimi me të cilin shitet
energjia është në varësi të faktorëve të jashtëm të paparashikueshëm për modelin tonë.
19Për modelin TMP, varianca e teknologjisë llogaritet duke supozuar një korrelacion pozitiv perfekt +1
ndërmjet komponentëve: investim, karburant dhe O&M.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
42
2.4 MODELE ALTERNATIVE NË GJENERIMIN E KUFIRIT TË EFIÇENCËS
Deri tani argumentuam që planifikimi i sektorit të gjenerimit të energjisë elektrike duhet
të largohet nga modelet tradicionale “least cost” dhe të fillojë të mendojë për portofolin
e gjenerimit në planifikimin dhe zhvillimin e investimeve të reja. Gjithashtu,
argumentuam që Teoria Moderne e Portofolit (TMI) ose Teoria e Variancës Mesatare,
gjente aplikim, me kufizimet e saj deri diku të konsiderueshme, në gjenerimin e
portofoleve efiçent të prodhimit të energjisë elektrike.
Megjithatë, natyrshëm lind pyetja: Është Teoria e Variancës Mesatare20
mënyra më e
mirë për të përllogaritur kufirin e efiçencës?”. Vitet e fundit janë zhvilluar metoda të
reja kalkulative më të komplikuara që i përshtaten më mirë kushteve reale në supozimet
që bëjnë. Këto metoda, të cilat përdorin kritere të shumëfishta përzgjedhje, mund të
përdoren me të njëjtën efikasitet si për portofolët financiarë ashtu dhe për portofolët e
aseteve fizike.
Këto metoda variojnë që nga metoda të programimit kuadratik me kufizime të
shumëfishta deri në metoda heuristike të cilat modelojnë zhurmat dhe shpërndarje
probabilitare që nuk paraqesin një model të dallueshëm. Përllogaritjet e kufirit të
efiçencës kanë avancuar aq shumë sa që në gjenerimin e portofoleve efiçentë janë
përdorur deri modele biologjikë si përcjellja e sinjalit rrjetin e neuroneve e deri në
algoritmat evolucionarë, ose gjenetikë. E thënë ndryshe, mund të modelojmë nga
pasiguria, si formë më e lartë risku deri te injoranca si forma më ekstreme e këtij
fenomeni.
Përdorimi i këtyre modeleve alternative, duket i dobishëm në rastin e planifikimit të
zhvillimit të investimeve në energjinë elektrike. Kjo për faktin se: në këtë sektor mund
të luhatemi nga pasiguria në injorancë; ndryshe nga sektori financiar asetet gjeneruese
nuk janë të ndashme pafundësisht; janë më pak fleksibël; pamjaftueshmëria e të dhënave
20
Teoria e Variancës mesatare ndryshe njihet si Programimi Kuadratik
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
43
historike; norma e paparashikueshme e zhvillimit teknologjik dhe prioritetet konfliktual
në lidhje me politikat e ndjekura.
2.4.1 MODELET HEURISTIKE
Ekzistojnë një mori modelesh të cilët kërkojnë të zgjidhin detyrën e vështirë të
përllogaritjes së portofolave efiçentë gjenerues. Gjithsesi, më të përdorurit janë:
Modelet heuristikë, janë modele të cilët përdorin ndihmën e një soft-i kompjuterik në
përballimin e llogaritjeve të shumëfishta. Modelet heuristike, kërkojnë një ndërlidhje të
vazhdueshme me vlerësuesin për të përcaktuar dobishmërinë dhe përdorimin e
kombinimeve të ndryshme. Në rastin e gjenerimit të portofolëve optimale të miks të
prodhimit të energjisë elektrike përgjithësisht imitojmë forma biologjike.
2.4.2 MODELET E VENDIMMARRJES NË KUSHTE TË KRITEREVE TË SHUMËFISHTA
(MCDM)
Shikojmë efektet që kanë vendosja e kushteve të tregtimit21
, kushteve tw kardinalitetit22
dhe transaksionet e rrumbullakosura23
nw zgjedhjen e portofolit eficent.
2.4.2.1 Kufiri i efiçencës me kushte diskrete
Kushtet diskrete, përfaqësojnë kufizime të tregtimit të aseteve financier dhe shkaktojnë
ndërprerje në kufirin e efiçencës, duke mos e bërë më atë një vijë të vazhdueshme. Për
të ilustruar si ndikojnë këto raste marrim një shembull me 4 aksione si ai i ilustruar nga
Chang (1999) në tabelën e mëposhtme.
Nga 4 aksionet ne duhet të zgjedhim një portofol që duhet të mbajnë vetëm dy. Mund të
identifikojmë bashkësinë e mundësive, duke konsideruar gjashtë mundësitë e
21Buy-in thresholds, kufizojnë shumën e kapitalit që duhet investuar në secilin aset, dhe parandalojnë investime shumë të vogla në secilin prej tyre.
22Kushti kardinal, është kur një lidhje e caktuar mund të ketë vetëm një numër të caktuar instancash për sa i përket një lidhje. P.sh.: njeriu ka vetëm një nënë biologjike. Ky është një kusht kardinal që lidh një njeri me një nënë biologjike.
23 Transaksionet e rrumbullakosura, kufizojnë shumën që mund të tregtohet, p.sh. shumëfisha të $1,000
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
44
mundshme. Duke i renditur sipas riskut dhe kthimit eliminojmë portofolet jo efiçente
duke treguar dhe ndërprerjet në DCEF.
Tabela Nr.9 Treguesit e aksioneve
Matrica e Korrelacionit Kthimi i kerkuar Devijimi
Standard
Aksioni 1 2 3 4
1 1 0.00589 0.01511
2 0.11 1 0.004 798 0.014 635
3 0.14 0.1 1 0.000 659 0.030 586
Figura nr.10 Kufiri efiçent me kushte diskrete
Çfarë përfaqësojnë kushtet diskrete? Në rastin kur ekzistojnë kushte në lidhje me
blerjen, peshat e investimeve individuale në portofol sillen si variabla gjysmë të
vazhdueshëm (Beale & Forrest 1976); dhe këto variabla modelohen duke përdorur kufij
të poshtëm dhe të sipërm si më poshtë. Një variabël binar, δj, dhe kufij fundorë, të
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
45
sipërm e të poshtëm, li dhe ui, i bashkëngjiten secilit aset i = 1, . . . , N. Kushtet e
tregtueshmërisë përcaktohen nga çifti i kushteve:
li δi xi ui δi dhe δi=0, 1 i =1, . . . , N
kushtet kardinale, kërkojnë që të aplikohen kushte tregtimi në lidhje me letrat me vlerë.
Ato modelohen duke vënë kushtin që shuma e variablave binarë duhet të jetë e barabartë
me k,
δi= k, për i=1,2, ...., k
ku k përfaqëson numrin e aseteve që duhet të jenë në portofolin tonë.
2.4.2.2 Vendimmarrja me kritere të shumëfishta në planifikimin e
energjisë
Kur bëhet fjalë të planifikosh sektorin energjetik problemi ndërlikohet shumë në varësi
të objektivave dhe prioriteteve të vendimmarrësve. Kjo vjen së pari si efekt i horizontit
shumë të gjatë kohor që duhet marrë në konsideratë, minimalisht 20-30 vitet në vazhdim
dhe së dyti për shkak të natyrës konfliktuale që kanë objektivat me njëri tjetrin si p.sh.
rritja ekonomike përkundrejt ruajtjes së nivelit të parashikuar të emetimit të gazeve me
efekt sere.
Teknika të avancuara matematikore i vijnë në ndihmë kësaj pjese. Këto metoda bazohen
në mesatare të ponderuara, vendosjes së prioriteteve, kritereve të turbullta, tejkalimit te
hierarkisë etj. Tre teknikat më të zhvilluara në këtë pjesë janë:
Procesi i Hierarkisë Analitike (AHP) ; PROMETHEE dhe ELECTRE. Si funksionojnë
secila prej tyre?
Këto metodologji ndajnë karakteristikat e përbashkëta të konfliktit ndërmjet
objektivave, njësi të pakrahasueshme më njëra tjetrën dhe vështirësitë në përzgjedhjen e
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
46
alternativave. Në vendimmarrjen me objektiva të shumëfishta, alternativat nuk
paracaktohen por optimizohet një bashkësi objektivash të cilat varen nga një sërë
kushtesh. Pastaj përzgjidhet zgjidhja me e pëlqyeshme dhe më efiçente.
Kjo zgjidhje efiçente nuk përmirëson performancën e çdo objektivi të vendosur. Ideja
është që maksimizohet performanca duke degraduar performancën e të paktën një
objektivi. Përzgjedhja bëhet duke krahasuar alternativat e sugjeruara me njëra tjetrën
duke pare dhe cilësitë që ka secila. Procesi i objektivave të shumëfishta:
2.4.2.3 Metoda AHP
Në figurën e mëposhtme tregohet logjika e metodës AHP, në gjenerimin e Portofolëve
efiçentë.
Figura nr.7 Skema AHP
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
47
Formulimi i
Alternativave
Vlerësimi i
Performancës
Përzgjedhja eProcesit
të Vendimmarjes
Përzgjedhja e
Kritereve
Vendosja e
Parametrave të
Vendimmarrjes
Aplikimi i Metodës
Vlerësimi i Rezultatit
Vendimi
Procesi i analizës hierarkike është metodë e zhvilluar nga Saaty. Në thelb ky proces
shpërbën një problem kompleks sipas hierarkisë së objektivave. Në fillim vendoset
objektivi qëllim si p.sh., gjetja e portofolit që siguron maksimumin e outputit me siguri
maksimale, dhe objektivat e tjerë si p.sh. minimizimi i CO2, manaxhueshmëria, etj. në
subnivele, dhe në fund të hierarkisë vendosen alternativat e propozuara.
Elementët në një nivel të caktuar hierarkik krahasohen dy e nga dy për të përcaktuar
preferencat e vendimmarrësit në lidhje me elementët e hierarkisë së mësipërme. Ky
model përcakton një shkallë vlerësimi nga 1-9 për të përcaktuar intensitetin e
preferencës në lidhje me një aspekt të caktuar. Vlera 1 nënkupton që dy elementët kanë
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
48
të njëjtën rëndësi, 3 diçka më shumë, 5 shumë më shumë, dhe 7 dhe 9 nënkuptojnë
preferencë të fuqishme ose ekstreme. Vlerat çift nënkuptojnë vlera të kompromentuara
të performancës.
Shkalla e raporteve dhe elementë verbal përdoren për të përcaktuar peshën e elementëve
sasiorë dhe jo sasiorë. Kjo metodë përllogarit dhe agregon vektorët deri sa del vektori
përfundimtar me koefiçentët e ponderuar sipas çdo alternative. Peshat e vektorit përfundimtar
përcaktojnë peshën e çdo elementi në raport me objektivin e rangut më të lartë.
Këto metoda janë materializuar në programe (software) dhe përdoren gjerësisht në
vendimmarrjen me objektiva konfliktualë. Në anekse kemi siguruar dhe source code për
aplikimin në MatLAB.
Figura nr. 8 Si funksionon AHP
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
49
2.4.2.3 Metoda PROMETHEE 24
( Metoda e Organizimit të Renditjes së Preferencave për Vlerësim & Pasurim)
Kjo metodë përdor konceptin e rangut më të lartë për të renditur alternativat, kombinuar
kjo me lehtësinë në përdorim dhe thjeshtësinë. Ajo përgatit një krahasim inteligjent dy e
nga dy të alternativave për ti renditur pastaj në lidhje më një numër të caktuar kriteresh.
(Brans)25
kanë ofruar gjashtë funksione të përgjithshme kriteresh dhe përkatësisht:
kriter i zakonshëm, gati kriter, kriter me preferenca lineare dhe zonë indiference, dhe
kriteri Gaussian. Kjo metodë përdor funksionin e preferencave Pj (a,b) që është një
funksion diference d, ndërmjet dy alternative të ndryshme për secilin kriter. Ose e thënë
24
Preference ranking organization method for enrichment evaluation (PROMETHEE)
25 Zhvilluesi i AHP
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
50
ndryshe; f(a,j) dhe f(b,j) janë vlerë të dy alternativave a dhe b për kriterin j. kufijtë e
indiferencës dhe të preferencave q’ dhe p’ përcaktohen sipas tipit të funksionit të
kriterit. Nëse dje është me e lartë se p’ atëherë kemi një preferencë të përcaktuar qartë.
Indeksi i preferencave më kritere të shumëfishta, wshtë mesatare e ponderuar e
funksionit të preferencave sipas secilit indeks ku Wi është pesha e rëndësisë që i vihet
secilit kriter. Alternative me vlerën më të madhe të indeksit përcaktohet dhe si
alternativa më e mirë.
Figura nr.9 Metoda PROMETHEE
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
51
Hapi 1: Përcaktojmë diferencat ndërmjet alternativave duke ndërtuar dyshe
inteligjente
𝑑j , 𝑏 = 𝑔𝑗 − 𝑔𝑗(𝑏) (1)
Hapi 2: Përdorim funksionin e preferencave
𝑃j , 𝑏 = 𝐹𝑗 𝑑𝑗 , 𝑏 𝑗 = 1,2, … . . 𝑘 (2)
Hapi 3: Llogarisim indeksin global të preferencave
∀ , 𝑏 ∈ 𝐴, 𝜋 , 𝑏 𝑃j , 𝑏 𝑗𝑘𝑗=1 (3)
Ku 𝜋 , 𝑏 wshtw a/ b ( merr vlera nga 0-1) që përkufizohet si shuma e
ponderuar p (a,b) për secilin kriter dhe wj është pesha që i bashkangjitet
kriterit j.
𝜑+= 1
𝑛 − 1 𝜋( , 𝑥)
𝑥∈𝐴
(4)
𝜑−= 1
𝑛 − 1 𝜋( , 𝑥)
𝑥∈𝐴
(5)
Hapi 4: Llogarisim rrjedhat me tejkalim hierarkie/ Renditja e pjesshme e
PROMETHEE I
Hapi 5: llogarisim rrjedhat me tejkalim hierarkie/ Renditja e plotë PROMETHEE II
𝜑 = 𝜑 + − 𝜑 − (𝑏) (6)
Rezultati përfundimtar i këtij proçesi, tregohet më poshtë, në tabelën 10.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
52
Tabela nr.10 Matrica e vendimmarrjes: Alternativa dhe Kritere
Alternativa Krit1 Krit2 Krit3 Krit4 Krit5
100% Fosile 0.10 3 4 4 0.10
50% Fosile & 50% Hydro 0.20 2 2 4 0.05
30%Fosile, 20% Wind,50% Hydro 0.15 1 3 3 0.00
50% Hydro & 50 % Wind 0.01 2 1 4 0.15
2.4.2.4 Metoda ELECTRE 26
(Realiteti i Eliminimit dhe i Përkthimit të Zgjedhjes)
Kjo metodë i krijon mundësinë vendimmarrësit të manaxhojë kriteret diskrete me natyrë
sasiore dhe cilësore, si dhe rendit alternativat. Problemi duhet të formulohet në atë
formë që të zgjidhen ato alternative që preferohen sipas shumicës së kritereve. Kjo
metodë përdor indekse dakordësie dhe mosdakordësie dhe vlera prag, për secilin kriter.
Bazuar në këto indekse, zhvillohen grafe për lidhje të forta dhe të dobëta. Indeksi, merr
vlera në segmentin (0-1), dhe përfaqëson një gjykim besueshmëri në secilën lidhje mbi
hierarkike dhe përfaqëson një test për të përcaktuar performancën e secilës alternativë.
Indeksi i akordancës globale Cik, përfaqëson dhe shumën e provave për të mbështetur
konkordancën ndërmjet të gjithë kritereve, me hipotezën se Ai tejkalon Ak. Edhe kjo
metodë përcakton pesha për secilin kriter. Së fundmi, ELECTRE ka si rezultat një
sistem të tërë lidhjesh binare të një hierarkie më të lartë ndërmjet alternativave. Duke
qenë se sistemi jo gjithmonë është i plotë, ndonjëherë kjo metodë nuk është e aftë të
përcaktojë alternativën e preferuar. Ajo sugjeron një sërë alternativash lider. Megjithatë
26The elimination and choice translating reality
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
53
si avantazh mund të theksohet fakti që ajo krijon një vizion më të qartë të zgjedhjeve të
mundshme duke eliminuar ato të cilat nuk janë të favorshme, duke siguruar kështu një
lehtësi mjaft të madhe kur kemi pak kritere por një numër shumë të madh alternativash
në vendimmarrje.
2.5 PËRCAKTIMI I RRISKUT
Për të vazhduar më tej në punimin tonë është shumë i rëndësishëm si do ta përcaktojmë
ne riskun e një teknologjie gjeneruese; pasi zgjedhja e përkufizimit mund të ndikojë
politikat e ndjekura, rezultatet e pritura; alokimin e burimeve si dhe shpërndarjen e
influencës politike (B. Fischhof, S.Watson & C.Hope)27
. Ideja është që nuk ka një
përkufizim të riskut që qëndron më lart se të tjerët, por zgjedhja e tij është më tepër një
çështje politike.
Në studimet e kryera nga Awerbuch & Berger, si matës të riskut për teknologjinë, ata
japin shpërndarjen probabilitare të elementëve të kostove përbërëse të LCOE.
Kjo metodë është veçanërisht e volitshme nëse studimi bëhet duke studiuar përbërje të
ndryshme të mixit kombëtar.
Në rastin tonë, si do ta shpjegojmë dhe në kapitullin në vijim, me rrisk do të
nënkuptojmë shpërndarjen probabilitare orare të energjisë së prodhuar nga secila
teknologji.
27
“Defining Risk” Policy Sciences 17 (1984) 123 139
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
54
Kapitulli 3
PËRSHKRIMI I METODOLOGJISË SË PËRZGJEDHUR TË
STUDIMIT
Qëllimi i këtij studimi është të tregojë që Teoria Moderne e Investimeve (TMI) dhe
koncepti i diversifikimit të burimeve të gjenerimit sjell dobi në planifikimin e sektorit të
prodhimit të energjisë elektrike.
Për të arritur këtë qëllim, është dizenjuar një strategji e detajuar e cila është vënë në
zbatim nëpërmjet objektivave dhe hapave të përshkruar më poshtë. Themeli i të gjithë
strategjisë, qëndron në simulimin e modeleve teknike dhe financiare, për të arritur në
vlerësimin e performancës për secilën teknologji gjeneruese, dhe studimin e efektit që
ka në output dhe devijim standard kombinimi ndërmjet tyre.
Objektivat e këtij kapitulli janë:
(1) të përshkruajë metodologjinë kërkimore të këtij studimit,
(2) të shpjegojë përzgjedhjen e burimeve natyrore të marra në shqyrtim dhe llojin e të
dhënave të përdorura,
(3) të përshkruajë modelet teknike në dispozicion dhe përzgjedhjen ndërmjet tyre
(4) shpjegojë modelet financiare në dispozicion dhe përzgjedhjen ndërmjet tyre
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
55
(5) të simulojë performancën teknike/financiare për secilën teknologji për një vit tipik
meteorologjik
(6) të simulojë kufirin e efiçencës muaj pas muaji duke tentuar të veçojë efektin e
diversifikimit të teknologjive
3.1 METODOLOGJIA KËRKIMORE
Realizimin e studimit e kemi përmbledhur në algoritmin e mëposhtëm:
Figura nr.1 Algoritmi i realizimit të studimit
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
56
Si fillim, hulumtojmë nëse studimi mund të bëhet në rang vendi:
Shumica e literaturave sugjerojnë që fronti efiçent duhet të llogaritet në bazë kombëtare.
Kjo për arsye se:
a) I jep mundësinë politikëbërësve të shikojnë qartë efektin e politikave të marra në
konsideratë, si në lidhje me efektet prodhim/siguri, dhe kosto të shkaktuara.
b) I jep vendimit një efekt më afatgjatë. Duke qenë se vendimmarrja mbi zhvillimin
e teknologjive gjeneruese prek të paktën 20-30 vjet, duhet të jemi të kujdesshëm
dhe të parapërgatitur mbi trade off e politikave që do të marrim në konsideratë.
c) Kostot dhe risku i projekteve të reja nuk janë të ndjeshme ndaj lokalizimit (site
sensitive) si ndodh në rastin e një projekti të veçantë. Është vënë re që fenomenet
natyrore kanë pothuaj korrelacion të parëndësishëm në hapësira gjeografike më
të mëdha. Për këtë arsye karakteristikat e zonës së zhvillimi kur diskutohen në
rang kombëtar bëhen të parëndësishme.
d) Identifikohen zonat më të mira për zhvillimin e teknologjive të caktuara.
Karakteristikat e lokalitetit për zhvillimin e teknologjive përkatëse lidhen me
psh: koefiçentin α të shpejtësisë së erës, afërsisë me linjat e transmetimit,
popullimi me zogj dhe zona të ndjeshme ekologjike, shpronësimet etj. Duke
pasur një studim kombëtar, kemi mundësi që të identifikojmë direkt dhe zonat ku
zhvillohen këto teknologji dhe faktorin maksimal të kapacitetit që mund të
korrim duke shfrytëzuar burimet e rinovueshme. Me këtë rast, mund te ndjekim
një strategji aktive diversifikimi.
3.1.1 KUFIZIMET NË RASTIN E SHQIPËRISË:
a) Nuk ekziston, ose të paktën nuk bëhet i disponueshëm një studim në shkallë vendi
në lidhje me potencialin e zhvillimit të burimeve të erës. Ka dokumente të
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
57
shpërndarë në internet, por një studim i mirëfilltë që të shërbejë si gur themeli për
rastin e Shqipërisë nuk është venë në dispozicion të studiuesve.
b) Efekti i shtimit të teknologjive të reja në miksin aktual është i paqartë. Kjo vjen
për dy arsye:
a. Së pari, KESH sh.a ka dalë si njësi gjeneruese më vete që prej 7-8 vitesh nga viti
2007. Për këtë arsye, seritë kohore në dispozicion janë të pakta për të llogaritur
koston e niveluar
b. Së dyti, për përllogaritjen e kostove merret në konsideratë modeli i bazës së
aseteve të rregullueshme, i cili bazohet vetëm në kostot operative. Dallimi në
rastin e BAR28
me LCOE jepet më poshtë:
Tabela nr. 1 Dallimi BAR vs. LCOE
BAR LCOE
1. Mbështetet në kostot
faktike të gjenerimit
2. Ndikohet fuqishëm nga
kostot operative korrente
3. Përdor WACC mesataren
e sistemeve të zhvilluara
1. Mbështetet në kostot e planifikuara të gjenerimit
2. Merr në konsideratë të gjitha kostot operative e
zhvillimit dhe operimit të sistemit nga momenti i
planifikimit deri në momentin kur ai nxirret jashtë
përdorimit
3. WACC ndikohet nga risku specifik i sistemit dhe
struktura e tij e financimit
Burimi: Pwrmbledhje e Autorit
28
Baza e Aseteve te Rregulluara (BAR), është metodologjia që përdor aktualisht ERE për të përcaktuar
tarifat vjetore nisur nga kostot e gjenerimit të subjektit, kur kemi të bëjmë me furnizues me kapacitet mbi
1.5 MË. Problemi i BAR është se lidhet mbi kostot faktike vjetore (korrente) të subjektit.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
58
Nisur nga diskutimi i karakteristikave, mendojmë që LCOE, është një tregues
financiar më i përshtatshëm se BAR. LCOE është ndër treguesit bazë që përdorin
politikëbërësit në botë për zhvillimin dhe vlerësimin e politikave të gjenerimit.
c. Së treti, seritë kohore që mund të merren në dispozicion nuk i përshtaten formatit të
simulimit. Për të simuluar një fenomen natyror duhet që seritë kohore të kenë këto
karakteristika:
i. Frekuenca kohore të jetë orare
ii. Jetëgjatësia minimale e marrë në konsideratë është një vit TMY2 ose TMY329
3.2 APLIKIMI I TMI
Për shkak se studimi në shkallë vendi është pothuaj i pamundur, dhe ndikimi i portofolit
aktual gjenerues30
mban një shkallë shumë të madhe gabimi, lokalizimi konsiderohet i
arsyeshëm për të arritur objektivat e punimit tonë. Ideja jonë në këtë rast, nuk është të
vlerësojmë performancën e projektit para/pas diversifikimit, pasi shtrirja gjeografike
është shumë më e madhe se të dhënat që mund të disponojmë, por izolimin e kësaj zone
si një zonë me interes investimi dhe zhvillimi të teknologjive gjeneruese.
Nga studimi i projekteve të reja të zhvillimit, përzgjedhim si lokalitet, kaskadën e
Osumit. Më konkretisht rrjedhën e sipërme, në të cilin është propozuar pranë AKBN një
projekt i ri gjenerimi hidro me kapacitet 152MW. Le të propozojmë një portofol të ri
gjenerimi për horizontin kohor 2015-204531
. Supozimi ynë është që: planifikimi,
29
Viti TMY i refererohet vitit tipik meteorologjik (typical meteorogical year). Në rastin e serive TMY2
bëhen vrojtime të fenomenit për 15-20 vjet dhe përcaktohet cili vit i përshtatet profilit meteorologjik të
mesatares së vrojtuar. Ndërsa në rastin e TMY3, këto vrojtime bëhen për një hapësirë kohore 25-35 vjet.
30Kjo vjen për arsye se studimet për fizibilitetin e projekteve të erës dhe PV janë në mungesë, të paplota
ose konfidenciale
31Mesatarisht këto projekte kanë një jetëgjatësi 30 vjet. Kjo periudhë fillon dhe llogaritet nga moment
kohor i planifikimit e projektimit e deri në momentin kur nxirret jashtë përdorimit. Për më tepër shiko
WEO reports dhe raportet e Parsons Brinckerhoff, si ndër konsulentët më të njohur në përgatitjen e tyre.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
59
projektimi i projektit nisin që në vitin 2015, dhe deri në momentin kur projekti bëhet
operativ kalojnë tre vite.
3.2.1 SUPOZIMET BAZË:
Për të ndërtuar një skemë logjike dhe një model sa më të qëndrueshëm të punimit,
lind nevoja për ngritjen e disa supozimeve bazë:
Nuk jemi në gjendje të prodhojmë inovacione në fushën e teknologjive
gjeneruese, për këtë arsye do t’i importojmë nga vende që i kanë këto
kapacitete32
. Teknologjitë e importuara do të jenë të gjeneratë së fundit, ku
efiçenca është maksimale.
Teknologjitë nuk janë të dispeçerueshme. Kjo vlen ne rastin e hidro turbinës dhe
paneleve fotovoltaike, e cila funksion në parimin “run of river”, pa basen të
ndërtuar. Kjo për arsye se ne rastin e projekteve të vogla energjitike të
lokalizuara në një terren specifik, risku operativ teknologjik, ka ndërvarësi të
madhe nga risku i burimit në të cilin ai mbështetet.
Nuk marrim në konsideratë kërkesën për energji elektrike. Objektivi i këtij
punimi është të bazohet vetëm në studimin e performancës dhe sigurisë së ofertës
që vjen nga kombinimi i teknologjive gjeneruese. Kërkesën do ta konsiderojmë
variabël ekzogjen. Për këtë arsye, fokusi ynë do të përqendrohet në efektin që ka
dizenjimi i një sistemi/sistemeve energjetik.
Për sa i përket pjesës së modelimit financiar të projektit, njësitë do t’i marrim si
projekte të cilat synojnë arritjen e një objektivi financiar, IRR targetuar në një
kohë specifike ose NPV=0 , pa marrë në konsideratë lehtësirat fiskale,
subvencionet e mjete te tjera që përdoren si mbështetës financiarë.
32Në rastin tonë nga SHBA
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
60
Performanca teknike të studiohet nga ana gjenerike, pa u fokusuar në
diversifikimin e teknologjive. Si psh, cila turbinë ka performancë më të mirë
Vesta apo Mitsubishi, Pelton apo Kaplan; kapaciteti 1.8 apo 25 kW etj.
Në rast se interesohem për një përfitueshmëri të caktuar, nuk kam kufizime
teknike apo kapaciteti, pasi gama e turbinave dhe e paneleve që janë në
dispozicion është shumë e gjerë.
Përzgjedhim 3 teknologji gjeneruese. Në rastin tonë do të përqendrohemi vetëm në
teknologjitë e rinovueshme. Kjo për disa arsye33
:
a. Janë të preferuara kundrejt teknologjive ndotëse, në terma të dobisë që i sjellin
shoqërisë
b. Simulimi i të dhënave është më i besueshëm se në rastin e një cikli të
kombinuar me gaz për të cilën nuk arritëm të siguronim të dhëna të besueshme,
dhe supozimet në lidhje me sigurimin e lëndës së parë mund ta bënin modelin
tonë të paqëndrueshëm.
Në rastin e secilit burim natyror dhe teknologjie të dhënat i kemi përmbledhur në
tabelën e mëposhtme:
Tabela nr. 2 Përmbledhja e teknologjive në studim
Burimi Teknologjia Kapaciteti Të dhëna teknike Kosto
Hidro34
Hidro Turbina Pelton
(Model Gjenerik)
1,300 kW Përmasat e kokës: 75m $1,200,000 ose 1,000,000 Eur
Era35
(Wind)
Vestas V90-1.8
Lloji: In shore Modeli
Gjenerik, pa marshe
komandimi
1,800Kw Diametri i Rotorit: 90m
Gjatësia e shtyllës:80m
α=0.14
koeficenti i turbulencës 0.1%
Kosto e azhornuar e turbinës:$
1,852,200
Kosto e zhvillimit të sistemit:
$1,081,800
33Ideja fillestare ishte që në planifikim të përfshinim dhe teknologjinë cikël i kombinuar me gaz,(CCG) si përfaqësues të teknologjive gjeneruese që lidhen me burime fosile. 34
Të dhënat për teknologjinë Hidro turbine, janë gjeneruar nga projekti i zhvilluesit të hidrocentralit.
35Të dhënat për teknologjinë Wind Turbine, janë gjeneruar nga programi SAM (System Advisor Model),
i cili funksionon në bazë të të dhënave të azhornuara tregut për teknologjinë e përzgjedhur. Një ndër
supozimet bazë të modelit, është që ne nuk kemi fuqi për të krijuar inovacione në këtë drejtim, kështu që
teknologjinë do ta importojmë. Në rastin tonë të dhënat më të sigurta vijnë nga sistemi NREL.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
61
Humbjet e sistemit 0%
Turbina funksionon në
segmentin e shpejtësisë:
3m/s≤v≤25m/s
Kosto për Kw: $1,630Kw
Diellor
(PV)36
Modul Standard PV me
inverter
Strukturë e fiksuar e
hapur
5,000Kwdc Raporti DC/AC =1.1
Përmasa të inverter 4,545.45
Kwac
Efiçenca inverter: 96%
Humbje totale të
sistemit:14.08%
Kosto Moduli+ Inverter:
$2,050,000
Kosto e instalimit:$1,200,000
Te tjera: $850,000
Kosto indirekte:$850,000
Kosto totale e instalimit:
$5,550,000
Kosto totale për
kapacitet:$1.11/Wdc
3.3 BURIMI DHE CILËSIA E TË DHËNAVE Për sa i përket të dhënave për simulimin e performancës, për secilin burim
natyror/teknologji të përzgjedhur, ato janë siguruar si më poshtë:
Hidro Modelimi i të dhënave për lumin rezultoi më problematiku për shkak të të
dhënave në dispozicion. Për të modeluar këtë teknologji janë përdorur të dhëna nga:
Instituti i Gjeoshkencave, të dhëna teknike dhe matje nga zhvilluesi i projektit, dhe
konsulenca nga Ing. Hidro Alban Kuriqi.
Nga instituti i Gjeoshkencave kemi siguruar të dhëna historike me frekuencë mujore për
rrjedhën e lumit Osum, nga viti 1948-2002. Për sa i përket të dhënave në frekuencë
orare ose ditore, sigurimi i të dhënave nga ky institut nuk u vu në dispozicion të
studiuesit.
Për të kaluar në vlerësimin gjenerik teknik ishte e domosdoshme përshtatja e të dhënave
në frekuencë të paktën ditore. Literatura sugjeron që shpërndarja e rrjedhës së lumit,
sidomos në rrjedhën e sipërme të tij është super Gaussiane37
, citoje; ndërkohë që studimi
36
Të dhënat për teknologjinë ë Photo Voltaics, janë gjeneruar nga programi SAM (System Advisor
Model), i cili funksionon në bazë të të dhënave të azhurnuara tregut për teknologjinë e përzgjedhur.
37Shpërndarja super Gaussiane është e ngjashme me shpërndarjen normale, Gaussiane, me ndryshimin që
zakonisht mesatarja ka tendencën të jetë më e lartë dhe devijimi standard më i vogël, duke e bërë në
paraqitje vizive më kulmore.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
62
i rrjedhës së lumit nga studiuesi, për një mesatare shumë vjeçare sugjeron një
shpërndarje normale.
Për të kaluar këtë vështirësi, kontaktuam me zhvilluesin e projektit i cili vuri në
dispozicion matjet e tij. Është e rëndësishme të theksojmë që matjet e vëna në
dispozicion të studiuesit përkojnë me zonën e përzgjedhur gjeografike. Të dhënat e
siguruara nga zhvilluesi, janë të përshtatura për hidrocentral me rrjedhë të rregulluar,
dhe me ndihmën e Ing. Alban Kuriqi i kemi përshtatur për situatën “Run of River”.
3.3.1 METODOLOGJIA E PËRSHTATJES SË TË DHËNAVE HIDRO Duke qenë se performanca e teknologjive PV dhe Turbine ere, është përshtatur në
frekuencë ditore, i njëjti parim është përdorur dhe në këtë rast.
Së pari, rrjedha mesatare mujore, është marrë nga zhvilluesi i projektit. Duke qenë se ai
nuk dispononte të dhëna historike shumëvjeçare. Për të gjykuar në lidhje me devijimin
standard kemi përdorur simulimin e të dhënave teknike dhe serive kohore në dispozicion
për të bërë përafrimin më të mirë. Në konkluzion performanca e llogaritur i përgjigjet
më mirë devijimit standard të mesatareve shumë vjeçare.
Gjithashtu, pasi u sistemuan të dhënat e rrjedhave në frekuencën e përshtatshme, u bë
një testim në lidhje me turbinat të cilat ofrohen në treg. Ky testim u bë me programin
Turbine Pro. Nga kokat e sugjeruara ne përzgjodhëm kokën 75m, që përkon dhe me
përzgjedhjen e zhvilluesit.
Performanca e rrjedhës u përshtat për të llogaritur kurbën e jetëgjatësisë së rrjedhës.
Modelimi i kësaj kurbe u bë nëpërmjet soft FDC (Flow Duration Curve)
Më pas u bë modelimi i performancës gjenerike, i në Soft Smartsee i cili modelon
hidrocentrale të vogla të tipit Run of River. Duke qenë se rezultatet e zhvilluesit kanë
rrjedhën e rregulluar, për muajt Qershor, Korrik, Gusht, Shtator, Tetor u modeluan
rrjedha të lira për të përcaktuar energjinë e përfituar në situatën “Run of River”.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
63
Simulimi i serive u bë përsëri me anë të Random Number Generator, ku numri
provave arrin deri në 500. Shpërndarja e numrave u bë sipas modelit Uniform, me
kriteret: Numra të gjeneruar 30, numri i provave 500, numrat luhaten ndërmjet
minimumit historik dhe maksimumit historik. Seritë u përzgjodhën në bazë të kriterit të
dyfishtë të përafrimit të mesatares së vrojtuar dhe të devijimit standard. Ndërkohë për
muajt e tjerë, rrjedha është e pa rregulluar kështu që mund përdorim vrojtimet e
zhvilluesit.
Një përmbledhje e rezultateve jepet në tabelën e mëposhtme
Tabela nr.3 Parametrat në përshtatjen e të dhënave hidro
38
Mesatarja mujore është marrë nga përllogaritjet e zhvilluesit të projektit
39Devijimi standard i përllogaritur në seritë e mesatareve të vrojtuara shumëvjeçare
40Maksimumi historik
41Energjia mujore e përllogaritur sipas zhvilluesit me rrjedhë të rregulluar
42Lartësia nga e cila bie rrjedha në turbinë
43Rendimenti total i përllogaritur i turbinës
44Nxitimi i rënies së lirë
45Orë pune mesatare të përllogaritura në bazë ditore
46Rrjedha e përllogaritur për energji të prodhuar dhe modeli i përshtatjes së rrjedhës.
47Mesatarja e rrjedhës ditore e rregulluar me rezervuar
Muaji Mes38 (m3/s) std39 Max
Hist40(m3/s)
E mujore41 (kËh) Hnet42(m) Rend43 G 44(m/s2) Orë 45Pune Shuma 46mujore
(m3/s)
Mes Ditore47 (m3/s) Min Hist (m3/s)
Janar 25.15 33.13 91.41 9,168,497 75 86% 9.81 19.5 743.08 24.77 2.49
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
Shkurt 29.22 32.64 94.5 9,621,365 75 86% 9.81 20.5 741.74 24.72 2.9
Mars 39.91 23.98 87.87 14,549,292 75 86% 9.81 24 958.08 31.94 2
Prill 44.68 20.45 85.58 15,762,782 75 86% 9.81 24 1037.99 34.60 2.75
Maj 30.13 18.62 67.37 10,983,968 75 86% 9.81 23 754.75 25.16 3.96
Qershor 13.58 9.53 32.64 4,790,926 75 86% 9.81 10 757.17 25.24 1.1
Korrik 10.02 4.55 19.12 3,652,816 75 86% 9.81 7.7 749.74 24.99 0.5
Gusht 5.12 2.68 10.48 1,866,509 75 86% 9.81 3.97 743.04 24.77 0.49
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
Burimi: Përllogaritje të autorit
Shtator 5.12 5.42 15.96 1,806,300 75 86% 9.81 3.84 743.41 24.78 0.55
Tetor 11.51 10.57 32.65 4,195,999 75 86% 9.81 8.93 742.60 24.75 1
Nëntor 18.8 24.3 67.4 6,632,504 75 86% 9.81 14.11 742.89 24.76 2
Dhjetor 33.23 27.62 88.47 12,114,081 75 86% 9.81 24 797.72 26.59 1.3
67
Për dy teknologjitë e tjera, të dhënat janë siguruar nga një kompani private studimesh
meteorologjikë, Weather Analytics, i cili ofron harta me rezolucion orar, për zonën e
përzgjedhur klimaterike, me një sipërfaqe 25km2, e cila është vrojtuar si rrjedha e
sipërme e lumit OSUM. Është përzgjedhur vetëm një pjesë e zonës gjeografike, për
shkak të kostos së sigurimit të të dhënave.
Këto harta janë datasete me popullim 8760 të dhëna. Frekuenca e të dhënave e
përshtatur për simulim është orare, dhe e përshtatur në një vit tipik. Frekuenca orare
konsiderohet si më e përshtatshmja në programimin e një teknologjie, pasi jep dhe
panoramën më të qartë në lidhje me pritshmërisë e gjenerimit dhe riskun që e shoqëron
një teknologji të caktuar.
Përpunimi i të dhënave për erën dhe diellin zhvillohet me SAM, System Advisor Model
version 2015.1.30; një program vlerësimi teknik dhe financiar, i zhvilluar nga National
Renewable Energy Laboratory (NREL).
SAM, fatkeqësisht nuk modelon hidron por, pjesa e performancës financiare mund të
eksportohet ne EXCEL dhe në mënyrë manuale mund t’i sjellim rezultatet e modelimit
financiar që duke imituar shpërndarjen e reshjeve të zonës, mund të ndërtojmë dhe një
kurbë shpërndarje orare dhe për rrjedhjen e lumit.
Strategjia e dytë ka të bëjë me përdorimin e RANDOM Number Generator, të Excel.
Duke qenë se disponojmë të dhënat mesatare ditore për muajt e vitit tipik të rrjedhës së
sipërme të Osumit, dhe pritshmëritë mesatare ditore, mund të simulojmë shpërndarjen
normale për sa i përket të dhënave orare duke simuluar rrjedhën e lumit në harkun kohor
të një viti tipik.
3.3.2 SIMULIMI I PROFILIT TEKNIK TË HIDROTURBINËS
1. Përzgjedhim llojin e turbinës gjeneruese
Duke menduar për të përllogaritur një model gjenerik, i cili diversfikon burimet e
prodhimit të energjisë elektrike, menduam të mos fokusohemi në përzgjedhjen aktive të
turbinës. Pavarësisht faktit, të dhënat në dispozicion u kaluan në sistemin TurbinePro,
për të parë cila është koka e sugjeruar për vendin e përzgjedhur.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
68
Ekuacioni fizik i performancës gjeneruese jepet si më poshtë:
𝑔 (1)
Ku:
Wt = prodhimi i energjisë elektrike në frekuencën kohore “t”
Hn = koka neto (m) si f (Q)
Q = fluksi mesatar në turbinë në frekuencën kohore “t” (m3/s)
g = nxitimi i rënies së lirë 9.81 m/s2
ηtot = rendimenti total48
t = frekuenca kohore
Duke parë dhe zgjedhjen e zhvilluesit të projektit, parametrat e sugjeruar janë: koka 75
m, rendimenti mesatar 86%. Simulimi ditor i energjisë së përfituar, jepet në anekset e
punimit.
3.3.3 MODELIMI I TURBINAVE TË ERËS
Modeli i performancës së erës përdor të dhëna për erën në lokalitetin e përcaktuar, për të
llogaritur sa elektricitet prodhohet dhe transmetohet në rrjet nga një fermë ere e cila
përbëhet nga një ose më shumë turbina. SAM lexon të dhëna për shpejtësinë e erës, nga
një file format .srë, ose bën llogaritjet duke u nisur nga një input fillestar dhe duke
përdorur shpërndarjen Weibull.
Output i fermës së erës llogaritet në harkun kohor të një viti duke përdorur një frekuencë
orare.
48
Në të dhënat teknike, rendimenti total llogaritet si prodhim i rendimentit të turbinës, rendimentit të
gjeneratorit dhe rendimentit të transmetimit f (përmasave, llojit dhe Q/Qdizenjo)
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
69
Së pari, program teston përshtatshmërinë e të dhënave. Shumica e fileve masin
shpejtësinë e erës në një lartësi 10m, ndërkohë që turbinat kanë gjatësi 50,80,110m në
varësi të terrenit të përzgjedhur. Pasi programi, bën llogaritjen e variablave të kërkuar
për fenomenin në lartësitë e mësipërme, bëhet një autotestim nëse zona është e
përshtatshme apo jo për zhvillimin e kësaj teknologjie gjeneruese.
Së dyti, llogaritet output i një turbine të vetme, duke marrë në konsideratë lartësinë nga toka.
Programi ofron një tërësi turbinash të cilat, momentalisht janë më të përdorshmet në botë
nga zhvilluesit më të suksesshëm. Megjithatë i lejon mundësinë studiuesit të dizenjojë një
turbinë sipas nevojave të tij. Në këtë rast, duhet vendosur manualisht lartësia e boshtit të
turbinës dhe koefiçenti α i rritjes së shpejtësisë së erës. Në studimin tonë, pasi u bë testimi i
të dhënave nga programi, turbinat Vesta ishin më të përshtatshmet për terrenin e
përzgjedhur. Gjithsesi vlerësimi që marrim ne është i llojit gjenerik, që vlerëson
përshtatshmërinë e zhvillimit të teknologjisë.
Së treti, nëse duhet të modelojmë një fermë ere, progami na lejon dizenjimin e një
sistemi të tillë, qoftë sipas turbinave standard, ose sipas modelimit të përzgjedhur nga
zhvilluesi/studiuesi. Në rastin tonë ne do të modelojmë një turbinë të vetme pasi, kostot
e zhvillimit të një ferme ere ecin linearisht me kostot e turbinës njësi. Për me tepër, nuk
duhet të largohemi nga qëllimi i studimit që është diversifikimi i burimeve gjeneruese,
dhe nuk mund të marrim përsipër të zhvillojmë një teknologji duke mos pasur
ekspertizën e nevojshme për madhësinë e terrenit
Së katërti, SAM modelon turbulencat dhe humbjet operative të sistemit duke, përcaktuar
koefiçentin e turbulencave dhe humbjet e sistemit. Në këtë rast të dhënat në lidhje me
performancën e sistemit konsiderohen të besueshme. Një pamje e modelimit të erës na
jepet nga paraqitja e mëposhtme e programit:
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
70
Figura nr.2 Pamje e të dhënave të siguruar për lokalizimin e projektit, formati .csv
Vendimi për të përzgjedhur ndërmjet modeleve të performancës për turbinat e erës
Pasi SAM bën autotestimin e të dhënave, në mënyrë manuale bëjmë testimin e turbinave
të erës që ndodhen në librarinë e programit. Mesa duket për terrenin sugjerohet që
turbinat të ketë një gjatësi boshti 90m, dhe modeli Vesta vlerësohet me koefiçentin më
të lartë të performancës 49.
Ky terren, gjatë gjithë hapësirës gjeografike të tij mund të arrijë një faktor kapaciteti deri
në 30% në zona të caktuara, megjithatë për arsye të studimit ne kemi zgjedhur vetëm një
zonë gjeografike të limituar për të treguar efektet e diversifikimit. Faktori i ulët i
49
Një ndër sfidat e këtij punimi ka qenë përshtatja e të dhënave për simulimin e erës. Të dhënat e ardhura
vijnë në një format të papërshtatshëm për SAM. Është meritë e informaticienit Loren Nebiaj, i cili i bëri
të dhënat e lexueshme nga programi.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
71
kapacitetit në këtë rast ndikon në një LCOE më të lartë të kësaj teknologjie, në dallim të
rastit kur kemi një strategji diversifikimi aktiv.
3.3.4 MODELET E PANELEVE FOTOVOLTAIKE
Modelet e performancës SAM bëjnë simulime orare, ose dhe në intervale më të shkurtra
kohore për të llogaritur outputin e sistemit. Shuma e këtyre vlerave është output total
vjetor, i cili përdoret më pas nga modeli financiar për të llogaritur cash flow vjetor të
projektit dhe parametrat e tjerë financiarë.
3.3.4.1 Sistemet fotovoltaike (PV)
SAM modelon sisteme fotovoltaike të cilat përbëhen nga një panel PV dhe një inverter.
I gjithë sistemi është i lidhur me rrjetin e transmetimit. Paneli mund të jetë i formës së
rrafshit të sheshtë, ose module fotovoltaike të përqendruara (CPV) me një aks, dy akse
ose likuide.
3.3.4.2 Fotovoltaiku i detajuar
Modeli i detajuar fotovoltaik llogarit outputin elektrik të një sistemi PV të lidhur me
rrjetin e transmetimit, duke përdorur modele të veçanta për panelin dhe inverterin. Ky
model kërkon specifikime për modulin dhe inverterin së bashku me specifikime në
lidhje me numrin e moduleve dhe inverterve në sistem. Mund të zgjidhni një modul nga
libraria e programit ose mund të specifikojmë karakteristikat e modulit nga manuali i
përdorimit që na ofron prodhuesi. Ky model, na jep dhe efektin që ka temperature (heat
performance), në performancën e modulit dhe ka dhe opsionin për të llogaritur hijëzimin
dhe humbje të tjera që vijnë në sistem.
Ky model, përgjithësisht preferohet kur kemi informacion në lidhje me pajisjet që do të
përdoren në sistem.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
72
3.3.4.3 Modeli PVWatts
Modeli PVWattss është një implementim i softit llogaritës të zhvilluar nga NREL në
lidhje me fotovoltaikët. Ai modelon një sistem fotovoltaik të lidhur me rrjetin duke
pasur vetëm disa të dhëna bazike në lidhje me kapacitetin e sistemit, orientimin e
paneleve, llojin e montimit dhe humbjet e sistemit. PVWatts, bën supozime të
brendshme në lidhje me karakteristikat e modulit dhe inverterit duke përdorur tre lloje
bazë modulesh. Implementimi që i bën SAM PVWatts përmban dhe opsione për
modelimin e hijes.
Modeli PVWatts përdoret për parashikimin paraprak të performancës së projekteve
përpara se të kemi të dhëna në lidhje me pajisjet specifike që do të përdoren në të; ose
në rastin kur na duhet një vlerësim i arsyeshëm në lidhje me performancën elektrike të
sistemit.
Modeli i fotovoltaikeve të përqendruar është i përshtatshëm për sisteme PV me module
përqëndrimi të lartë (HCPV50). Modeli i fotovoltaikëve të përqendruar, përdor modele
të vecanta për të matur performancën e modulit dhe të inverterit. Në këtë rast kërkohet
informacion në lidhje me dizenjimin e përqendruesit dhe efiçencën e qelizës në varësi të
nivelit të rrezatimit diellor. Për modelin inverter, mund të përdorim ose të dhëna nga
libraria ose të zgjedhim të kalkulojmë manualisht të dhëna nga specifikat teknike që jep
prodhuesi.
3.3.4.4 Panelet për përqendrim të fuqisë diellore.
Modelet e përqendrimit të energjisë diellore (CSO) modelojnë plantacione diellore të
lidhura me rrjetin që kanë si bazë tyren prodhimin e avullit për të gjeneruar energji.
Modeli fizik, llogarit elektricitetin e përftuar në rastin e një paneli parabolik, me një
sistem magazinimi. Modeli fizik është më fleksibël se modeli empirik pasi merr më
tepër pasiguri në konsideratë në përllogaritjen e performancës teknike.
50
High Concentration Photovoltaic
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
73
Modeli empirik, modelon panele parabolike, por përdor ekuacione regresive të derivuar
nga eksperimente standarde për projekte me të të dhëna të matura. Databaza Ecelergy,
është e përshtatur për lokalitetin e SHBA dhe përdoret përgjithësisht për zona brenda
SHBA.
Sistemi elektrik me kripë Molteni (I quajtur gjithashtu dhe një sistem marrës qendror),
përbëhet nga një fushë heliostatësh, kullë dhe marrës, bllok gjenerues dhe sistem
opsional magazinimi. Fusha me pasqyra të sheshta, ose që ndjekin diellin, e cila quhet
heliostat fokuson rrezatimin normal diellor në një marrës në majë të kullës, ku kripa e
Moltenit nxehet dhe më pas me një sistem pompash kalon në bllokun gjenerues. Blloku
gjenerues prodhon avull, i cili vë në lëvizje një turbinë avulli dhe një gjenerator i cili
kthen energjinë termike në energji elektrike.
Ky model, përdoret kur në marrës në vend të një lëngu përçues i cili vjen si rezultat i
ndryshimit të gjendjes fizike nga e ngurtë në lëng, si në rastin e kripës.
Sistemi linear Fresnel, përbëhet nga një fushë reflektorësh të sheshtë, ose pak të lakuar
Fresnel, të cilët fokusojnë dritën në një përthithës në planin fokal mbi reflektor.
Përthithësi qarkullon një lëng përçues të nxehtësisë, i cili transferon nxehtësinë në një
bllok gjenerues. Sistemi mund të ketë dhe kapacitete magazinuese të nxehtësisë.
Sistemi panel Stirling përbëhet nga një kolektor në formën e një pasqyre parabolike, një
marrës dhe një motor Stirling. Kolektori fokuson rrezatimin diellor në marrës, i cili
transmeton nxehtësinë në lëngun me të cilin punon motori. Në anën tjetër motori vë në
funksionim një gjenerator elektrik. Sistemi panel Stirling mund të jetë i përbërë nga një
panel i vetëm ose nga disa panele.
Modeli diellor gjenerik, na lejon të modelojme një sistem që përbëhet nga një fushë
diellore, bllok gjenerues me një turbinë avulli tradicionale, dhe një sistem opsional
magazinimi të energjisë. Modeli nënkupton që fusha diellore përdor një sërë vlerash
eficence optike për pozicione të ndryshme të diellit dhe mund të përdoret për çdo
teknologji që përdor energji diellore që nëpërmjet avullit prodhon energji elektrike.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
74
Modeli i sistemit gjenerik nga lejon të karakterizojmë performancën e impiantit duke
përdorur një nga dy opsionet e mëposhtme:
Përcaktojmë kapacitetin nominal dhe vlerën e faktorit të kapacitetit: me supozimin që
impianti punon me ritëm konstant përgjatë gjithë vitit.
Specifikojmë një profil gjenerimi orar ose suborar, me supozimin që impianti gjeneron
energji sipas profilit që ju keni specifikuar.
Modeli i sistemit gjenerik mund të përdoret për aplikimet e mëposhtme:
Për të modeluar një plantacion energjitik si bazë krahasimi për burime të tjera të
rinovueshme. Për të përllogaritur modelin financiar me SAM nëse performanca teknike
është modeluar me soft tjetër. Për të vlerësuar performancën e një sistemi energjitik që
është operativ.
Vendimi për të përzgjedhur ndërmjet modeleve të performancës për panelet fotovoltaike
Nga modelet e shqyrtuara, studiuesi vlerëson që opsioni ndërmjet zgjedhjeve ngushtohet
ndërmjet modelit PVWatts dhe Sistemit Gjenerik. Argumentet pro dhe kundra secilit
model, janë të përmbledhura në tabelën e mëposhtme.
Tabela nr.4 Perzgjedhja e modeleve fotovoltaik
Modeli
Financiar
Argumente Pro Argumente Kundër
PV
Watt
s
1. Nuk specifikohet lloji i
panelit te përdorur. Mat
aftësinë e një sistemi çfarëdo
për të prodhuar elektricitet në
zonën specifike.
2. Shumë i thjeshtë për ilustrim
bazë
1. Nuk merr në konsideratë energjinë
termike që tipikisht prodhohet nga
sistemet diellore
2. Nuk arrijmë dot të bëjmë krahasimin
cila teknologji/sistem do të ishte më i
përshtatshëm për zonën
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
75
Sis
tem
i gje
ner
ik
1. Modelon përveç prodhimit të
energjisë elektrike dhe
nxehtësinë e përfituar nga
sistemi
2. Shumë i dobishëm nëse
interesohemi për një skemë të
caktuar prodhimi
3. Mundëson analizën me
skenarë
1. Nuk teston aftësinë e gjenerimit për
vendin e zgjedhur
2. Është i varur nga përzgjedhja e
teknologjisë
Burimi: Pwrmbledhje tw autorit
Duke u nisur nga objektivat që ka vendosur ky punim, mendojmë që simulimi i modelit
PVWatts më i përshtatshëm për të ilustruar profilin gjenerues të vendit të përzgjedhur.
3.4 NJËSIMI I TË DHËNAVE
Duke qenë se performanca e secilës teknologji llogaritet me kapacitete te ndryshme të
njësisë gjeneruese, për t’i bërë të dhënat e krahasueshme dhe të përdorshme për qëllimin
tonë final, duhet t’i kthejmë në të njëjtën bazë, 1kWh.
Në rastin tonë, njësia bazë gjeneruese për hidron ka një kapacitet nominal 13,000 kW,
turbina e erës ka një kapacitet 1,800kW ndërsa paneli diellor ka një kapacitet 5,000kW.
Për teknologji si dielli dhe era, kemi marrë mesataren e gjenerimit ditor në një ore pune
efektive, pasi këto teknologji nuk funksionojnë 24 h por vetëm kur ka diell dhe
shpejtësia e erës në një diapazon te caktuar. Ndërsa për turbinën run of river kemi
supozuar që funksionon 24 h. Njësia e konvertimit do të jetë 1kWh pune efektive/1 MW
të instaluar
3.5 LLOGARISIM LCOE PËR SECILËN TEKNOLOGJI
3.5.1 Modelet financiare SAM dhe vendimi për të përzgjedhur ndërmjet
tyre
Qëllimi i modeleve financiare SAM, është të llogarisë fluksin e parave të një projekti në
një periudhë që përcaktohet nga studiuesi. Këto modele janë të dizenjuar të përfshijnë,
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
76
performancën energjitike të sistemit dhe incentivat, koston e instalimit, koston operative
dhe financiare, efektin e tatim taksave dhe levën financiare. Modelet financiare që
përdoren varen nga natyra e projektit. Përgjithësisht, projektet e gjenerimit të energjisë
elektrike bien në njërën nga këto kategori:
Rezidenciale dhe tregtare, të cilët blejnë dhe shesin energji elektrike me çmime pakice
dhe shfrytëzojnë energjinë e rrjetit.
Projektet PPA që shesin elektricitet me çmime shumice dhe kërkojnë të arrijnë një IRR
të caktuar.
3.5.1.1 Projektet Rezidenciale dhe Tregtare
Në SAM, projektet rezidenciale dhe tregtare blejnë dhe shesin energji me çmime pakice.
Ato mund të financohen ose nëpërmjet një kredie ose pagesave cash (me 0% borxh).
Këto projekte i rikuperojnë koston e investimit duke shitur elektricitet me çmimet e
vendosura nga prodhuesi. SAM i bën llogaritjet në nivel projekti, me supozimin që një
njësi e vetme, zhvillon, zotëron dhe shfrytëzon projektin.
Për projektet rezidenciale dhe tregtare, SAM llogarit koston e niveluar të energjisë për
projektin (LCOE), që përfaqëson koston e instalimit, shfrytëzimit të sistemit, duke
përfshirë borxhin dhe taksat dhe duke marrë në konsideratë dhe incentivat që vijnë nga
jashtë. Modeli llogarit dhe vlerën aktuale neto të flukseve pas taksave dhe periudhën e
shlyerjes (payback), duke llogaritur në këtë mënyrë dhe numrin e viteve që i duhet një
projekti të mbledhë investimin fillestar.
Projektet tregtare në botë, zakonisht kualifikohen për reduktime taksash, pasi
amortizohen me norma të përshpejtuara (MACRS), për t’u dhënë lehtësi financiare.
SAM krijon mundësinë që mënyra dhe norma e amortizimit të përshtaten në varësi të
studimit.
Projektet rezidenciale dhe tregtare, janë projekte tipikisht të vogla, të cilat kanë një
kapacitet nën 500kË, megjithatë mund të modelojmë projekte të madhësive më të mëdha
duke përdorur këtë model financiar.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
77
3.5.1.2 Projektet me Marrëveshje të blerjes së Energjisë Elektrike
(PPA)51
Projektet e llojit PPA janë projekte të mëdha, me kapacitet të instaluar mbi 500kW të
cilat shesin energji me një çmim të negociuar në mënyrë që të arrijnë një kthyeshmëri të
caktuar mbi kapitalin, dhe mund të jetë e zotëruar nga më shumë se një ortak.
SAM ofron mundësinë për të llogaritur çmimin me të cilin duhet të shitet energjia në
mënyrë që të arrihet IRR e vendosur si objektiv, ose e kundërta duke pasur të dhënë
çmimin e shitjes së energjisë të llogarisim IRR që rezulton. Program jep mundësinë të
marrim në konsideratë dhe mundësinë e rritjes së çmimit nga njëri vit në tjetrin, dhe një
opsion (TOD)52, që lejon përcaktimin e çmimit në varësi të orës kur bëhet livrimi.
Për projektet PPA, në varësi të opsionit që zgjedhim, SAM ose na llogarit PPA ose IRR
që përfitojmë. SAM i raporton IRR dhe NPV për projektin si një i tërë, dhe pastaj bën
dhe analizën për secilin ortak në varësi të secilit ortak dhe pjesës që zotëron ai.
Modelet PPA janë të përshtatura për projekte të mëdha, me ortakë të shumtë, por kjo
nuk do të thotë që nuk mund të aplikohet në projekte të vogla por me shumë ortakë. Kjo
i jep mundësinë zhvilluesve të projekteve të vegjël të eksperimentojnë me mundësitë e
financimit duke e parë jo më në bazë projekti, por në nivel korporativ.
3.5.1.2.1 PPA me një ortak
Në modelin me një ortak, është vetëm një njësi që zotëron projektin dhe ka mjaftueshëm
kredi taksash që të përfitojë nga zbritjet nga tatimi. Kjo strukturë është më pak e
komplikuar se ndërrimi i ortakërive dhe Sale Leaseback, pasi nuk ka nevojë të bëhet
alokimi ndërmjet ortakëve i cash flow, dhe i përfitimeve nga tatimi.
51
PPA- Power Purchase Agreement Projects
52TOD-Time of Delivery (koha e lëvrimit)
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
78
3.5.1.2.3 Modeli me ortakëri të lëvizshme, dhe ortakëri me levë financiare
Modeli me ortakëri të shumëfishtë dhe me ortakëri dhe levë financiare, janë projekte
dypalëshe që përfshijnë investime në kapital pronar nga zhvilluesi i një projekti dhe një
investitor taksash i tretë. Investitori i taksave ka mjaftueshëm kredi taksash nga bizneset
e tjera që ai zotëron që mund t’i përdorë në projektin energjitik (si p.sh. kredi tatimesh
dhe shpenzime të zbritshme nga amortizimi), gjatë gjithë jetës së tij. Projekti ndërtohet
si një ortakëri me përgjegjësi të kufizuar, dhe pasi fillon prodhimi dhe shitja e energjisë
elektrike, të gjithë përfitimet që vijnë si nga cash flow neto si nga përfitimet nga taksat
kalojnë pastaj në pasqyrat financiare të secilit ortak. Projekti i alokon investitorit të
taksave shumicën e përfitimeve që vijnë në fillim të projektit, deri në momentin kur
arrin IRR e caktuar si kusht, për këtë arsye njihet si target e lëvizshme. Pasi arrihet
kushti, shumica e përfitimeve i kalojnë zhvilluesit.
Shitje dhe marrje me qira
Opsioni Sale Leaseback, është një strukturë tjetër dy palëshe që përfshin një ivestitor
taksash që blem 100% të projektit nga zhvilluesi dhe pastaj ja jep me qera zhvilluesit.
Kjo strukturë ndryshon nga strukturat me partneritet të lëvizhëm, në atë që cash flow
dhe kreditimi/detyrimi i taksave nuk ndahen ndërmjet zhvilluesit dhe investitorit të
taksave. Secila palë ka cash flow e tij dhe të ardhurat e tij të taksueshme.
Çmimi i blerjes së facilitetit nga investitori i taksave është i barabartë me kostot totale të
projektit , minus pagesat e qerasë dhe vlerën e rezervave të kapitalit qarkullues.
Zhvilluesi financon llogaritë e rezervave në mënyrë që të ketë një lloj ekspozimi
financiar. Investuesi i taksave, merr këstet e qerasë nga zhvilluesi, dhe çfarëdo incentive
që vjen nga pronësia, si për shembull kreditimi i tatimit, subvencionet, dhe reduktimi i
tatimit që vjen si rezultat i zbritjes së shpenzimeve të amortizimit. Zhvilluesi shfrytëzon
projektin dhe paguan këstet e qerasë. Kjo i jep mundësi zhvilluesit të shfrytëzojë
projektin me efiçencë maksimale.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
79
Vendimi për të përzgjedhur ndërmjet modeleve
Nga modelet e shqyrtuara, studiuesi vlerëson që opsioni ndërmjet zgjedhjeve ngushtohet
ndërmjet modelit rezidencial dhe PPA me një pronar. Argumentet pro dhe kundra secilit
model, janë të përmbledhura në tabelën e mëposhtme.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
80
Tabela nr. 5 Zgjedhja e modeleve Ekonomike
Modeli
Financiar
Argumente Pro Argumente Kundër
Mo
del
i R
ezi
den
cia
l
3. Modeli tipik qe modelon projekte të
vogla
4. Shqyrton fizibilitetin e një projekti
të tillë duke u nisur nga kushtet
aktuale të tarifimit të energjisë
elektrike
5. Jep përfitimin në formën e NPV së
projektit dhe një indikator në lidhje
merriskun relativ që kanë iniciativa
të tilla53
3. Modeli e konsideron çmimin si variabël
ekzogjen, dhe nuk i jep mundësi studiuesit,
të kuptojë çfarë efekti ka përfshirja e
teknologjive të reja në koston e prodhimit të
energjisë elektrike
4. Modeli konsiderohet i mirë në nivel mikro,
për një projekt të caktuar, por nuk hedh
mjaftueshëm dritë në nivel makro në lidhje
me mundësitë e financimit që kanë këto lloj
iniciativash, dhe efektin e detajuar që kanë
vendimet financiare që merren54
Mo
del
i P
PA
me
një
pro
na
r 4. Është model që model si projektet e
mëdha ashtu dhe të voglat
5. Merr në konsideratë, si kostot ashtu
dhe objektivat e zhvilluesit të
projektit. Në këtë mënyrë jep dhe
një indikacion për mënyrën si mund
të trajtohen këto lloj projektesh si
nga ana fiskale, incentivat etj., etj.
6. Fakti që modelon projekte të
mëdha, i jep mundësi
politikëbërësve të shikojë mënyrën
se si përfitojnë nga ekonomitë e
shkallës zhvilluesit e mëdhenj
3. Nuk llogaritet direkt Payback i projektit por
llogarit momentin kohor kur arrihet
objektivi i përcaktuar, p.sh. IRR target
4. Për projektet e vogla zhvillimore, të cilat
trajtohen me tarifa fikse preferenciale, është
e me volitshme llogaritja e NPV sesa IRR
target dhe skedulimit të çmimit orar që bën
vetë programi
Burimi: Pwrmbledhje e autorit
Duke u nisur nga objektivat që ka vendosur ky punim, mendojmë që simulimi i modelit
financiar PPA me një pronar është më i përshtatshëm për të ilustruar efektet financiare
dhe ekonomike që ka diversifikimi i teknologjive gjeneruese.
Për sa i përket pjesës së amortizimit dhe tatimit, në vendin tonë për projektet energjitike
aplikohen normat e amortizimit dhe tatimit në fuqi sipas udhëzimit përkatës së
Ministrisë së Financave55
. Duke qenë se modeli, është i ndërtuar sipas ekonomisë
53
Fakti që ky model, llogarit Payback i lejon mundësinë zhvilluesit apo studiuesit të përcaktojë sa kohë i
duhet projektit të rikuperojë paratë e veta
54Projektet energjitike të reja të zhvilluara në Shqipëri, në mënyrë tipike përdorin borxh. Struktura tipike
e kapitalit që përdoret është 60% borxh. (referoju raportit të ERE)
55Norma e tatimit për këto projekte është 15% dhe amortizimi linear me 5% në vit.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
81
amerikane, ku aplikohen tatime në nivel kombëtar dhe shtetëror, nevojitet që të bëjmë
ndryshimet e nevojshme në këto tregues.
3.6 FRONTI EFIÇENCËS
Ndërtojmë frontin e efiçencës muaj pas muaji për harkun kohor të një viti, duke
përdorur Excel Solver. Pasi kemi përllogaritur kthimet në njësinë kWh/MW instalim,
për çdo muaj përllogarisim matricën e variancë/kovariancës. Shikojmë cilat janë
diapazonet në të cilat luhaten kthimet e secilës teknologji dhe simulojmë kthyeshmëri të
ndryshme muaj për muaj.
Është shumë e rëndësishme që analiza e sistemit për kthyeshmëri të kërkuara, me
minimum risku të jetë sa më e shkurtër. Kjo për faktin se, zhvilluesit e projekteve
përgjithësisht përballen me kërkesa orare prodhimi, por ne për efekt studimi, efektin e
kemi përmbledhur në bazë ditore.
Së dyti, është shume e rëndësishme të shikojmë cilat burime natyrore veprojnë si
diversifikues në periudha të ndryshme të vitit, për të programuar dhe strategjitë e
tkurrjes/zgjerimit të kapaciteteve të përcaktuara nëpërmjet leasingut operativ.
3.6.1 GJENERIMI I SERIVE IMITUESE *SIMULIMI
Për secilin nga teknologjitë, panel PV, Turbinë ere dhe turbinë uji, përcaktojmë
performancën gjenerike muaj pas muaji, duke u bazuar në këto tregues:
Mesatare orare
Devijim standard
Energji e prodhuar për muajin tipik
Për çdo muaj, nëpërmjet Random Number Generator, të Excel, gjenerojmë seri me 720
elementë, duke supozuar muajin me 30 ditë, të cilat plotësojnë kushte:
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
82
Shpërndarje Normale dhe mesatare e devijim standard orar që i përgjigjen muajit
përkatës. Këtë simulim e bëjmë për 150 e më shumë gjenerata, dhe seria e përzgjedhur
është ajo, shuma e të cilave përafron me tepër me performancën teknike të përllogaritur
nga programi. Në anekset e punimit mund të gjeni simulimet e detajuara për çdo muaj.
Për të përllogaritur besueshmërinë e serive të ndërtuara tabela e mëposhtme llogarit
shmangien ndërmjet përllogaritjeve të SAM dhe serive të përzgjedhura për çdo muaj.
Tabela nr. 6 Shmgangia performancës SAM vs Seri imituese ditore
Burimi: Përllogaritje të Autorit
Performanca SAM Performanca
simuluar
Shmangia (SAM - Simulim)
Muaji
Dielli Era Dielli Era Dielli Era Dielli Era
Janar 147,757.58 68,017.73 147,566 68,218 191.58 -200.27 12.97% -29.44%
Shkurt 185,196.80 84517.9 185,916 84,598 -719.2 -80.1 -
38.83%
-9.48%
Mars 223,711.13 155,108.02 223449 155089 262.13 19.02 11.72% 1.23%
Prill 321,533.09 159,773.83 322,284 159,387 -750.91 386.83 -
23.35%
24.21%
Maj 379,526.93 119,383.08 379,557 119,360 -30.07 23.08 -0.79% 1.93%
Qershor 292,808.78 134,165.72 292,779 134,860 29.78 -694.28 1.02% -51.75%
Korrik 292,672.72 181530.35 292,842 181,944 -169.28 -413.65 -5.78% -22.79%
Gusht 254,800.97 127867.33 254,900 127,736 -99.03 131.33 -3.89% 10.27%
Shtator 238,187.70 106812.07 238,638 107,134 -450.3 -321.93 -
18.91%
-30.14%
Tetor 207,035.22 72299.75 207,456 72,044 -420.78 255.75 -
20.32%
35.37%
Nëntor 150,785.04 63026.74 149552 63623 1,233.00 -597.00 0.82% -0.95%
Dhjetor 142,803.45 89007.05 142756 89240 47.45 -232.95 3.32% -26.17%
83
Pasi përzgjidhet seria, të dhënat nga orare përshtaten në ditore. Kjo zgjidhje është
diktuar nga fakti se frekuenca më e vogël, për të cilat të dhënat hidro mund të simulohen
me besueshmëri janë ditore.
3.6.2 PËRLLOGARITJA E KTHIMEVE
Për secilën teknologji kemi përdorur një kapacitet gjenerik, për të matur performancën e
sistemit. P.sh. për panelin fotovoltaik (PV), performanca e studiuar i përgjigjet një
paneli 5,000 KW. Turbina e erës ka një kapacitet 1,800 KW dhe turbina e ujit me
përllogaritjet e lokalitetit ka një kapacitet 13,000 KW.
Duke qenë se performanca e studiuar nga seritë imituese, vjen nga teknologji me
kapacitet të ndryshëm, nevojitet konvertimi i tyre në tregues që i bën teknologjitë e
krahasueshme. Në rastin tonë, performancën e cila matet në energji ose kWh, e
pjesëtojmë me kapacitetin dhe matim kthyeshmërinë e teknologjisë si kWh/MW, ose si
energji e prodhuar nga 1MW instalim nominal.
Vlen për tú ritheksuar se në këtë rast, duke qenë se kemi të bëjmë me teknologji të cilat
përdorin burime të rinovueshme, pjesa më e madhe e kostove janë kosto instalimi, dhe
kostot operative dhe të mirëmbajtjes (O&M), zënë një peshë të vogël në krahasim me
kostot kapitale.
Për panelin dhe turbinën e erës, këto kosto janë të përllogaritura nga SAM, i cili i
përditëson këto kosto në varësi të regjistrave të databazës së tij, ndërkohë për
hidroturbinën janë të përafruara me tregun.
Pasi kemi llogaritur kthyeshmërinë në këtë bazë muaj për muaj të vitit tipik për secilën
nga teknologjitë e përzgjedhura, llogarisim frontin efiçent muaj pas muaji.
Duke simuluar kthyeshmëri që luhaten në diapazonin e minimumit dhe te maksimumit
mund të llogarisim peshat e sugjeruara për të arritur performancën e përcaktuar me
minimumin e riskut. Në këtë objektiv janë simuluar të gjithë frontet efiçentë muaj pas
muaji. Kjo pasi objektivi ynë është të prodhojmë sa më shumë me siguri maksimale.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
84
Duke studiuar sugjerimet për çdo kthyeshmëri, arrijmë në konkluzionin që nëse jemi të
interesuar në kthyeshmëri të caktuara, cila teknologji duhet zhvilluar dhe në çfarë
përmase. Gjithashtu shikojmë qëme rritjen e kërkesave për energji cila teknologji duhet
zhvilluar.
Fakti që kthyeshmëritë janë të përkthyera në KWh/MW instalim i jep mundësinë
studiuesit të projektojë operacionet e tij. Pra nëse unë dua që 1MW instalim teknologji e
rinovueshme, pa bërë dallimin nëse është ujë, diell apo erë të ketë një performancë të
caktuar me risk minimal, si duhet ti shpërndaj unë ato.
P.sh. marrim muajin maj, për kthyeshmërinë e sugjeruar 15,000 kWh peshat në
investimin e burimeve janë 53% PV dhe 47% ujë. Nëse unë dua të ndërtoj një stacion
energjitik me kapacitet 100 MW, 53% ose 53 MW do të jetë investimi në panele dhe
47MW në hidroturbina. Supozimi është që për të siguruar kapacitete të tilla, gama e
teknologjive dhe e kapaciteteve nuk përbën pengesë.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
85
KAPITULLI 4
INTERPRETIMI I GJETJEVE
Qëllimi i këtij kapitulli është të:
interpretojë dhe të diskutojë rezultatet e derivuara nga strategjia e diskutuar në
kapitullin e mëparshëm.
kuptojë nëse gjetjet e arritura janë në të njëjtën linjë me objektivat e vendosura
derivojë konkluzione dhe rekomandime të dobishme për grupet e interesit
identifikojë drejtime për t’u punuar në të ardhmen
Para se të fillojmë me pjesën e interpretimit, i rikthehemi dhe njëherë diskutimit të
frekuencës mujore. Duke qenë se portofolet gjenerues, përballen me objektiva
performance me frekuencë kohore të shkurtër, ditore, orare etj., sa MW e shkurtër koha
e analizës aq MW të besueshme janë gjetjet e studiuesit dhe dobia në planifikimin e
operacioneve dhe strategjive financiare. Kjo vlen sidomos në rastet kur tregu i energjisë
është i liberalizuar dhe kur PPA janë të paracaktuara
Gjithashtu, që tani mund të identifikojmë arritjet e mëposhtme:
Së pari, diversifikimi i teknologjive i mundëson zhvilluesit të zgjedhë ndërmjet
larmishmërisë së kthyeshmërive të krijuara nga kombinimi i teknologjive, shumë më
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
86
tepër se zgjedhjet diskrete që janë në dispozicion të tij duke i konsideruar teknologjitë
veç e veç. Kjo analizë vlen si për ndërtimin e projekteve të vogla, që mund ti shërbejnë
individit në krijimin e një ferme efiçente, që prodhon energji për pronën e tij, zhvilluesit
të vogël dhe zhvilluesit të madh, apo dhe shtetit që përpiqet të ndërtojë politika
energjitike afatgjata. Pra përmbush pritshmëritë dhe preferencat e shumë grupeve
interesi.
Së dyti, analiza dinamike, me shumë periudha e portofolit efiçent i jep mundësinë atij, të
programojë me efektivitet operacionet, dhe të ndërtojë kontrata financiare të
qëndrueshme të bazuara në kosto, të ndërtojë politika zhvillimi të mirëfillta dhe politika
çmimi, apo importi dhe eksporti të planifikuara që më parë.
Duke qenë se të dhënat e shfrytëzuara përfshijnë një periudhë 30 vjeçare, aq sa është
dhe jeta mesatare ekonomike e këtij lloji asetesh, mund të themi që struktura kohore e
vendosur është e përshtatshme.
4.1 DISKUTIMI I GJETJEVE PARAPRAKE – ANALIZA MUJORE E FRONTIT EFIÇENT
Grafiku nr. 1-Performanca e sistemit
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
87
Grafiku nr. 2- Fronti Efiçent
Për muajin Janar, diapazoni i kthimeve luhatet ndërmjet kthim minimal mesatar për
983,77kWh/MW në ditë instalim dhe kthim maksimal 23694.73 kWh. Burimi me
performancë maksimal për muajin është uji, ndërsa burimi me performancë minimale
është dielli. Burimi i cili funksionon si diversifikues në këtë rast është era.
Studimi i grafikut të parë, sugjeron që për kthyeshmëri të vogla kombinimi erë dhe diell
mund të na japë një performancë të mirë me siguri maksimale, por nëse kërkojmë
produktivitet më të lartë duhet të marrim në konsideratë zhvillimin e hidros.
Vlen të theksojmë që interesohemi për momentin vetëm për performancë natyrore të
burimit, pa marrë në konsideratë mundësinë e magazinimit të teknologjisë, dhe pa marrë
në konsideratë objektiva në lidhje me impaktin mjedisor, apo luhatje të kostove.
Nga studimi i grafikut të dytë për muajin Janar, vëmë re, që efekti diversifikues është
më i fuqishëm për kthyeshmëri deri në10,000 kWh pastaj ndikohet nga burimi më i
fuqishëm, uji në rastin tonë.
Forma logaritmike shpjegon deri në 88% performancën e TMI, duke e bërë të
besueshme përllogaritjen tonë të më sipërme.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
88
Grafiku nr. 3- Performanca e Sistemit
Grafiku nr. 4- Fronti Eficent
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
89
Për muajin Shkurt, diapazoni i kthimeve luhatet ndërmjet kthim minimal mesatar për
1250 kWh/MW në ditë instalim dhe kthim maksimal 25278 kWh. Burimi me
performancë maksimal për muajin është uji, ndërsa burimi me performancë minimale
është dielli. Burimi i cili funksionon si diversifikues në këtë rast është era.
Studimi i grafikut të parë, sugjeron që për kthyeshmëri të vogla kombinimi erë dhe diell
mund të na japë një performancë të mirë me siguri maksimale, por nëse kërkojmë
produktivitet më të lartë duhet të marrim në konsideratë zhvillimin e hidros. Era nga
ana tjetër shfaq një lloj qëndrueshmërie për një diapazon kthimesh të kërkuara
1,500kWh- 20.000 kWh
Nga studimi i grafikut të dytë për muajin Shkurt, vëmë re, që efekti diversifikues është
më i fuqishëm për kthyeshmëri deri në 10,000 kWh pastaj ndikohet nga burimi më i
fuqishëm, uji në rastin tonë.
Forma logaritmike shpjegon deri në 91.8% performancën e TMI, duke e bërë të
besueshme përllogaritjen tonë të mësipërme, në lidhje me efiçencën e diversifikimit të
teknologjive.
Grafiku nr. 5- Performanca e Sistemit
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
90
Grafiku nr. 6- Fronti Eficent
Për muajin Mars, diapazoni i kthimeve luhatet ndërmjet kthim minimal mesatar për
2,148.56 kWh/MW në ditë instalim dhe kthim maksimal 40,419.14 kWh. Burimi me
performancë maksimal për muajin është uji, ndërsa burimi me performancë minimale
është dielli Burimi i cili funksionon si diversifikues në këtë rast është era. Era dhe dielli
kanë kthyeshmëri pothuaj të barabarta, por energjia që sigurohet nga ky burim ka një
luhatje MË të madhe.
Për muajin prill, përdorimi i njëkohshëm i të tre burimeve jep rezultat vetëm për
kthyeshmëri të vogël, maksimumi deri në një mesatare ditore 10,000 kWh. Uji duhet
zhvilluar për kthyeshmëri të kërkuara mbi 3,000 kWh dhe era nuk jep rezultat për
kthyeshmëri mbi 10,000 kWh.
Nga studimi i frontit efiçent, shikojmë që për muajin Prill, fronti efiçent ka formë
logaritmike, me R2 = 90%, ku efekti i diversifikimit është më i fuqishëm për
kthyeshmëritë deri në 30,000 kWh/MW.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
91
Grafiku nr. 7- Performanca e Sistemit
Grafiku nr. 8- Fronti Eficent
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
92
Për muajin prill, diapazoni i kthimeve luhatet ndërmjet kthim minimal mesatar për
2,148.56 kWh/MW në ditë instalim dhe kthim maksimal 40,419.14 kWh. Burimi me
performancë maksimal për muajin është uji, ndërsa burimi me performancë minimale
është dielli Burimi i cili funksionon si diversifikues në këtë rast është era. Era dhe dielli
kanë kthyeshmëri pothuaj të barabarta, por energjia që sigurohet nga ky burim ka një
luhatje MË të madhe.
Për muajin prill, përdorimi i njëkohshëm i të tre burimeve jep rezultat vetëm për
kthyeshmëri të vogël, maksimumi deri në një mesatare ditore 10,000 kWh. Uji duhet
zhvilluar për kthyeshmëri të kërkuara mbi 3,000 kWh dhe era nuk jep rezultat për
kthyeshmëri mbi 10,000 kWh.
Nga studimi i frontit efiçent, shikojmë që për muajin Prill, fronti efiçent ka formë
logaritmike, me R2 = 90%, ku efekti i diversifikimit është më i fuqishëm për
kthyeshmëritë e vogla, deri në 10,000 kWh/MW.
Grafiku nr. 9-Performanca e Sistemit
0.00
0.20
0.40
0.60
0.80
1.00
1.20
2,250.00 2,500.00 5,000.00 10,000.00 15,000.00 25,000.00 29,062.45
Shfr
yte
zim
i te
kno
logj
ive
Performanca e sistemit
Maji
PV
Wind
Water
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
93
Grafiku nr. 10 – Fronti Efiçent
Për muajin Maj, diapazoni i kthimeve luhatet ndërmjet kthim minimal mesatar për
2,210.37 kWh/MW në ditë instalim dhe kthim maksimal 29,062.45 kWh. Burimi me
performancë maksimal për muajin është uji, ndërsa burimi me performancë minimale
është era Burimi i cili funksionon si diversifikues në këtë rast është dielli. Era dhe dielli
kanë kthyeshmëri pothuaj të barabarta.
Për muajin maj, përdorimi i njëkohshëm i të tre burimeve duket i pamundur. Për
kthyeshmëri të vogla duket më rezultativ, kombinimi erë diell, dhe për kthyeshmëri më
të mëdha dobia vjen nga kombinimi diell ujë. Era duhet të zhvillohet nëse pretendojmë
kthyeshmëri deri në 5,000 kWh, ndërsa uji nëse pretendojmë kthyeshmëri mbi 2,500 dhe
5,000 kWh.
Nga studimi i frontit efiçent, shikojmë që për muajin Maj fronti efiçent ka formë
logaritmike, me R2 = 88.2%, ku efekti i diversifikimit është më i fuqishëm për
kthyeshmëritë e vogla, deri në 5,000 kWh/MW.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
94
Grafiku nr. 11- Performanca e sistemit
Grafiku nr. 12- Fronti Efiçent
Për muajin Qershor, diapazoni i kthimeve luhatet ndërmjet kthim minimal mesatar për
1,951.86 kWh/MW në ditë instalim dhe kthim maksimal 6,679.55 kWh. Burimi me
performancë maksimal për muajin është uji, ndërsa burimi me performancë minimale
është dielli. Burimi i cili funksionon si diversifikues në këtë rast është era..
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
95
Për zhvilluesin e vogël sugjerohet që për kthime nga 951.77 kWh deri në 3,000 kWh,
mund ti shfrytëzojë burimet erë dhe diell për një performancë optimale pikërisht në
raportet e sugjeruara. P.sh., nëse interesohemi për një performancë 2,500 kWh/MW
instalim në ditë, një kombinim 52 PV% Diell, 41% Erë dhe 7% ujë jep performancën e
kërkuar me sigurinë maksimale.
Nga studimi i grafikut shikojmë që zhvillimi i teknologjisë së ujit është i preferuar për
kthyeshmëri mbi 3,000kWh, teknologjia e erës nuk sjell dobi për kthyeshmëri ekstreme
por ka performancë maksimale për 3,000 kWh, ndërsa paneli nuk sjell dobi për
kthyeshmëri mbi 5,000 kWh.
Nga studimi i frontit efiçent, shikojmë që për muajin Qershor fronti efiçent ka formë
logaritmike, me R2 =
97.6%. Studimi me kujdes, na çon në përfundimin që për muajin
korrik, efiçenca e diversifikimit është pothuaj lineare, me një efekt pak më të fuqishëm
për kthyeshmëritë e vogla deri në 4,500 kWh.
Grafiku nr 11 – Performanca e Sistemit
Grafiku nr. 14- Fronti Efiçent
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
96
Për muajin Korrik, diapazoni i kthimeve luhatet ndërmjet kthim minimal mesatar për
1,952.28 kWh/MW në ditë instalim dhe kthim maksimal 3,769.15 kWh. Burimi me
performancë maksimal për muajin është uji, ndërsa burimi me performancë minimale
është dielli. Burimi i cili funksionon si diversifikues në këtë rast është era. Shikojmë që
për këtë muaj, kthyeshmëria që na siguron era është e përafërt me atë të ujit.
Për zhvilluesin e vogël sugjerohet që për kthime nga 951.77 kWh deri në 5000 kWh,
mund ti shfrytëzojë burimet erë dhe diell për një performancë optimale pikërisht në
raportet e sugjeruara. P.sh., nëse interesohemi për një performancë 2,000 kWh/MW
instalim në ditë, një kombinim 50 PV% Diell, 50% Erë dhe 0% ujë jep performancën e
kërkuar me sigurinë maksimale.
Nga studimi i grafikut shikojmë që zhvillimi i teknologjisë së ujit është i për pothuajse
çdo kthyeshmëri, teknologjia e erës nuk sjell dobi për kthyeshmëri ekstreme por ka
performancë maksimale për 3,500 kWh, ndërsa paneli nuk sjell dobi për kthyeshmëri
mbi 3,600 kWh.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
97
Nga studimi i frontit efiçent, shikojmë që për muajin korrik fronti efiçent ka formë
logaritmike, me R2
82.8%. Studimi me kujdes, na çon në përfundimin që për muajin
korrik, në çdo rast, kombinimi i teknologjive sjell dobi shumë më të madhe se marrja në
konsideratë e tyre të izoluara nga njëra tjetra.
Grafiku nr. 15- Performanca e Sistemit
Grafiku nr. 16 – Fronti Eficent
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
98
Për muajin Gusht, diapazoni i kthimeve luhatet ndërmjet kthim minimal mesatar prej
961.28kWh/MW në ditë instalim dhe kthim maksimal 1,689.71 kWh. Burimi me
performancë maksimal për muajin është era, ndërsa burimi me performancë minimale
është uji. Burimi i cili funksionon si diversifikues në këtë rast është dielli.
Për zhvilluesin e vogël sugjerohet që për kthime nga 951.77 kWh deri në 5000 kWh,
mund ti shfrytëzojë burimet erë dhe diell për një performancë optimale pikërisht në
raportet e sugjeruara. P.sh., nëse interesohemi për një performancë 2,000 kWh/MË
instalim në ditë, një kombinim 50 PV% Diell, 50% Erë dhe 0% ujë jep performancën e
kërkuar me sigurinë maksimale.
Nga studimi i grafikut shikojmë që zhvillimi i teknologjisë së ujit është i dobishëm nëse
kërkojmë performanca deri në 2,000 kWh/MW, teknologjia e erës duhet zhvilluar pasi
jep rezultate, ndërsa dielli për kthime ekstreme nuk jep sjell dobi.
Nga studimi i frontit efiçent, shikojmë që për muajin gusht forma logaritmike nuk e
përshkruan formën e frontit efiçent, kjo pasi R2, është i vogël 42%. Kjo për arsye se
kthyeshmëritë që kanë teknologjitë janë shumë të përafërta dhe efekti i diversifikimit
nuk është i fuqishëm. Kështu që, për muajin gusht, diversifikimi ndërmjet burimeve dhe
teknologjive gjeneruese nuk sjell ndonjë përfitim të rëndësishëm.
Grafiku nr. 17- Performanca e Sistemit
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
99
Për muajin shtator, diapazoni i kthimeve luhatet ndërmjet kthim minimal mesatar për
1,388.99 kWh/MW në ditë instalim dhe kthim maksimal 1,983.96 kWh. Burimi me
performancë maksimal për muajin është era, ndërsa burimi me performancë minimale
është uji. Burimi i cili funksionon si diversifikues në këtë rast është dielli.
Për zhvilluesin e vogël sugjerohet që për kthime nga 951.77 kWh deri në 5000 kWh,
mund ti shfrytëzojë burimet erë dhe diell për një performancë optimale pikërisht në
raportet e sugjeruara. P.sh., nëse interesohemi për një performancë 1,500 kWh/MW
instalim në ditë, një kombinim 55 %PV Diell, 0% Erë dhe 45% ujë jep performancën e
kërkuar me sigurinë maksimale.
Grafiku nr. 18 – Fronti Eficent
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
100
Nga studimi i grafikut shikojmë që zhvillimi i teknologjisë së ujit është i dobishëm nëse
kërkojmë performanca deri në 1,700 kWh/MW dhe teknologjia e erës duhet zhvilluar
për kthyeshmëri mbi 1,600 kWh e lart.
Nga studimi i frontit efiçent, shikojmë që për muajin shtator forma logaritmike nuk e
përshkruan formën e frontit efiçent. Kjo për arsye se kthyeshmëritë që kanë teknologjitë
janë shumë të përafërta dhe efekti i diversifikimit nuk është i fuqishëm. Kështu që, për
muajin shtator, diversifikimi ndërmjet burimeve dhe teknologjive gjeneruese nuk sjell
ndonjë përfitim të rëndësishëm.
Grafiku nr. 19- Performanca e Sistemit
-0.20
0.00
0.20
0.40
0.60
0.80
1.00
Shfrytezimi optimal
teknologjik
Performanca e Sistemit kWH
PV
Wind
Water
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
101
Grafiku nr. 20 – Fronti Efiçent
Për muajin tetor, diapazoni i kthimeve luhatet ndërmjet kthim minimal mesatar për
1,316.42 kWh/MW në ditë instalim dhe kthim maksimal 6,789.62 kWh. Burimi me
performancë maksimal për muajin është uji, ndërsa burimi me performancë minimale
është era. Burimi i cili funksionon si diversifikues në këtë rast është dielli.
Për zhvilluesin e vogël sugjerohet që për kthime nga 951.77 kWh deri në 5000 kWh,
mund ti shfrytëzojë burimet erë dhe diell për një performancë optimale pikërisht në
raportet e sugjeruara. P.sh., nëse interesohemi për një performancë 3,000 kWh/MW
instalim në ditë, një kombinim 70 PV% Diell, 0% Erë dhe 30% ujë jep performancën e
kërkuar me sigurinë maksimale.
Nga studimi i grafikut shikojmë që zhvillimi i teknologjisë së ujit është i dobishëm nëse
kërkojmë performanca mbi 1380 kWh/MW e lart dhe teknologjia e erës bëhet e
padobishme nëse kërkojmë kthyeshmëri mbi 3,000 kWh e lart.
Nga studimi i frontit efiçent, shikojmë që dhe për muajin nëntor ai ka formë logaritmike,
dhe sugjeron që diversifikimi i teknologjive është më i fuqishëm për kthyeshmëri deri në
2,000 kWh dhe pastaj fillon dhe bie dhe pastaj fillon dhe bie efiçenca e tij, duke u
drejtuar nga burimi që ka dhe kthimin maksima. Nga ekuacioni i R2, shikojmë që fronti
efiçent logaritmik përshkruan 90.8% të frontit efiçent.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
102
Nga studimi i gradientit, shikojmë që për shkak të diapazonit më të ngushtë të luhatjeve
ndërmjet kthimeve të teknologjive veç e veç, dhe pjerrësia është më e vogël.
Grafiku nr. 21- Performanca e Sistemit
Për muajin nëntor, diapazoni i kthimeve luhatet ndërmjet kthim minimal mesatar për
951.70
kWh/MW në ditë instalim dhe kthim maksimal 16,825.84 kWh. Burimi me performancë
maksimal për muajin është uji, ndërsa burimi me performancë minimale është dielli ose
PV. Burimi i cili funksionon si diversifikues në këtë rast është era.
Për zhvilluesin e vogël sugjerohet që për kthime nga 951.77 deri në 5000 kWh, mund ti
shfrytëzojë burimet erë dhe diell për një performancë optimale pikërisht në raportet e
sugjeruara. P.sh., nëse interesohemi për një performancë 3,000 kWh/MW instalim në
ditë, një kombinim 27% Diell, 63% Erë dhe 10% ujë jep performancën e kërkuar me
sigurinë maksimale.
Nga studimi i grafikut shikojmë që zhvillimi i teknologjisë së ujit është i dobishëm nëse
kërkojmë performanca mbi 1700 kWh/MW e lart dhe teknologjia e diellit bëhet e
padobishme nëse kërkojmë kthyeshmëri mbi 5,000 kWh e lart.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
103
Grafiku nr. 22- Fronti Efiçent
Nga studimi i frontit efiçent, shikojmë që dhe për muajin nëntor ai ka formë logaritmike,
dhe sugjeron që diversifikimi i teknologjive është më i fuqishëm për kthyeshmëri deri në
10,000 kWh dhe pastaj fillon dhe bie sugjeron që diversifikimi i teknologjive është më i
fuqishëm për kthyeshmëri deri në 10,000 kWh dhe pastaj fillon dhe bie efiçenca e tij,
duke u drejtuar nga burimi që ka dhe kthimin maksima. Nga ekuacioni i R2, shikojmë që
fronti efiçent logaritmik përshkruan 93.5% të frontit efiçent.
Nga studimi i gradientit, shikojmë që për shkak të diapazonit më të ngushtë të luhatjeve
ndërmjet kthimeve të teknologjive veç e veç, dhe pjerrësia është më e vogël.
Grafiku nr. 23- Performanca e Sistemit
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
104
Nga grafiku i parë mund të kuptojmë kthyeshmërinë maksimale dhe minimale që ka
secila teknologji e izoluar, dhe kombinimi i tyre. Së dyti, mund të kuptojmë a ka efekt
diversifikues, nëse po cila teknologji vepron si faktor diversifikues për muajin, për çfarë
kthyeshmërishë fillon dhe funksionon diversifikimi, sa i fuqishëm është ky faktor i
bazuar në pjerrësinë (gradient)in e frontit eficent, funksionin matematikor që e
pershkruan e kështu me radhë.
Le të interpretojmë rezultatet e dhjetorit. Duke parë teknologjitë, të cilat janë të
vlerësuara në mënyrë gjenerike, lokaliteti i përzgjedhur ka një kthim minimal mesatar
për 951.71kWh/MË në ditë instalim dhe kthim maksimal 31.343,08 kWh. Burimi me
performancë maksimal për muajin është uji, ndërsa burimi me performancë minimale
është dielli ose PV. Burimi i cili funksionon si diversifikues në këtë rast është era.
Për zhvilluesin e vogël sugjerohet që për kthime nga 951.77 deri në 5000 kWh, mund ti
shfrytëzojë burimet erë dhe diell për një performancë optimale pikërisht në raportet e
sugjeruara. P.sh., nëse interesohemi për një performancë 3,000 kWh/MW instalim në
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
105
ditë, një kombinim 51PV, 43 turbinë ere dhe 6% ujë jep performancën e kërkuar me
sigurinë maksimale.
Nga studimi i grafikut shikojmë që zhvillimi i teknologjisë së ujit është i dobishëm nëse
kërkojmë performanca mbi 1700 kWh/MW e lart dhe teknologjia e diellit bëhet e
padobishme nëse kërkojmë kthyeshmëri mbi 10,000 kWh e lart.
Grafiku nr. 24- Fronti Eficent
Le të shikojmë, më me kujdes grafikun e frontit efiçent. Që të tregojmë që diversifikimi
është i dobishëm duhet të provojmë që ekziston të paktën një portofol i cili ka
performancë superiore në krahasim me zhvillimin e teknologjive veç e veç. Ky është
portofoli A.
Forma e frontit efiçent është një funksion logaritmik, që tregon efiçencën e
diversifikimit në lidhje me diapazonin e kthimeve të kërkuara.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
106
4.2 PËRZGJEDHJA E PORTOFOLËVE
Në kapitullin e rishikimit të literaturës, argumentuam që përzgjedhja e portofolëve
energjitikë, ishte veçanërisht komplekse për shkak të objektivave konfliktualë me të
cilat përballeshin vendimmarrësit, dhe kushteve të kardinalitetit dhe tregtimit fiks, të
cilat zbatoheshin në rastin e aseteve fizike.
Megjithatë, pavarësisht se ky punim i ka realizuar objektivat e tij, duket e nevojshme
shtimi i kësaj rubrike. Në rastin tonë analiza që ne ofrojmë është shumë më e thjeshtuar.
Së pari, vendosim një objektiv prodhimi. Supozojmë zgjedhim fashën e performancës
15,000kWh në muaj, ose maksimumin e arritur nga sistemi nëse kjo performancë është e
paarritshme. Duke qenë se kemi të bëjmë me përzgjedhje të portofolit efiçent dinamik,
që i përgjigjet periudhave të ndryshme të vitit, shikojmë pak a shumë se çfarë sugjerimi
mesatar jep performanca e përllogaritur e sistemit, e paraqitur kjo në tabelën e
mëposhtme:
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
107
Tabela nr.1 Sugjerimi i analizës së Frontit efiçent dinamik
PV Wind Turb Water Turb Plant Ret Plant Stdev
Janari 0.38 0.00 0.62 15,000.00 5,613.81
Shkurti 0.19 0.24 0.57 15,000.00 5,157.31
Marsi 0.00 0.65 0.35 15,000.00 5,307.45
Prilli 0.66 0.00 0.34 15,000.00 4,508.83
Maji 0.53 0.00 0.47 15,000.00 8,468.29
Qershori 0.00 0.00 1.00 6,679.55 4,504.41 Fasha max
Korriku 0.00 0.00 1.00 3,769.15 1,604.09 Fasha max
Gushti 0.01 0.99 0.00 2,300.00 737.34 Fasha max
Shtatori 0.00 1.00 0.00 1,983.96 1,126.42 Fasha max
Tetori 0.00 0.00 1.00 6,789.62 4,391.57 Fasha max
Nëntori 0.00 0.12 0.88 15,000.01 7,548.39
Dhjetori 0.00 0.55 0.45 15,000.00 10,525.70
Shuma 1.77 3.56 6.67
Mes Aritm 0.15 0.30 0.56 Sugjerimi paraprak
Për shembull, shikojmë që për në muajin maj, për të arritur një performancë 15,000kWh
me siguri maksimale, përbërja e sistemit duhet të jetë 53% panel fotovoltaik dhe 47%
investim kapaciteti në turbinë uji. Nga tabela shikojmë që për muajt, qershor deri në
tetor, kjo performancë nuk mund të arrihet për shkak të shfrytëzimit të ulët të kapacitetit
të ujit, gjithmonë kur funksionojmë në kushtet “Run of River”.
Logjika jonë vazhdon në sugjerimin mesatar që na jep kjo tabelë. Po të shikojmë
mesataren aritmetike të sugjerimeve që marrim muaj për muaj arrijmë në konkluzionin
që mesatarisht, për t’ju afruar performancës së kërkuar, investimi në teknologji për
secilin burim është: maksimumi 15% panele fotovoltaike, 30% në turbinë ere, dhe 56%
në turbinë uji.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
108
Nëpërmjet këtij sugjerimi, shikojmë që burimi dominant për lokalitetin e përzgjedhur
është uji, por ndryshe nga analiza tradicionale, TMI sugjeron që performanca optimale
arrihet nëpërmjet shfrytëzimit të të gjithë burimeve.
Hapi tjetër është të simulojmë pesha portofolesh me kushtet ku pesha e secilit burim
luhatet në intervalet; 0-15, 0-30 dhe ujin e marrim si variabël të varur nga sugjerimet e
dy burimeve të tjera. Nëpërmjet random number Generator marrim tabelën e
Mëposhtme me peshat e simuluara. Ne kemi simuluar 99 portofolë për qëllime
ilustrative por sa më të mëdha gjeneratat që simulojmë, aq më cilësore dhe të besueshme
janë dhe konkluzionet dhe sugjerimet tona.
Tabela nr.2 Peshat e portofolëve të simuluar, bazuar në analizën e sugjerimeve
paraprake
PV Erë Ujë
0.079536 0.245036 0.675428
0.093889 0.082998 0.823113
0.105461 0.104209 0.79033
0.148422 0.230082 0.621496
0.111846 0.274593 0.613561
0.118621 0.277897 0.603482
0.135235 0.272922 0.591842
0.140353 0.151794 0.707852
0.112795 0.161942 0.725263
0.124023 0.100249 0.775729
0.078861 0.27692 0.644218
0.076264 0.203638 0.720098
0.065815 0.133743 0.800443
0.099297 0.096335 0.804369
0.100227 0.173829 0.725944
0.120013 0.248515 0.631472
0.062784 0.118964 0.818252
0.068464 0.051114 0.880422
Burimi: Përllogaritje të autorit
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
109
Këtu kemi ilustruar vetëm disa portofolë, por të gjithë listën e peshave të simuluar mund
ta gjeni në anekset e punimit.
Pasi kemi simuluar peshat, ku investimi në teknologjinë e ujit është parë si variabël i
varur i sugjerimeve të dhëna për dy teknologjitë e tjera, kalojmë në analizën mujore të
secilit prej tyre duke përllogaritur performancën e secilit prej tyre në prodhim (Return)
dhe siguri (Standart Deviation). Një paraqitje e shkurtër e përllogaritjeve jepet në
tabelën e Mëposhtme. Llogaritjet e detajuara jepen në anekset e punimit.
Figura nr.1
Burimi: Përllogaritje të autorit
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
110
Pasi përllogarisim për çdo muaj, performancën e secilit portofol të sugjeruar, bëjmë një
standardizim të kësaj performance bazuar në treguesin e koeficentit të variacionit.
Koefiçenti i variacionit standardizon, riskun për njësi të kthimit. Duke përllogaritur
koefiçentin e variacionit muaj për muaj për secilën peshë, dhe duke studiuar devijimin
standard të tij, për të gjithë vitin, mund të arrijmë të identifikojmë cilët janë dhe
portofolët të cilët në bazë vjetore arrijnë të japin performancën maksimale të kërkuar me
riskun minimal. Një paraqitje e shkurtër e përllogaritjeve jepet më poshtë:
Figura nr.2 – Paraqitja e Përllogaritjeve për Përzgjedhjen e Portofolëve
Burimi:Përllogaritje të autorit
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
111
Pasi bëjmë dhe përllogaritjen e devijimit standard për variacionin mujor të koefiçentit
për secilin portofol të sugjeruar, i rendisim sipas kriterit Min-Max. Në rastin tonë
identifikojmë një kampion prej pesë portofolësh, duke parë ata që kanë devijimin më të
vogël standard në koefiçentin e variacionit.
Tabela nr.3 – Perzgjedhja e Portofoleve
Nr Portofoli PV Erë Hidro Stdev KV
1 23 0.140576 0.079908 0.779516 0.200227
2 33 0.146655 0.088476 0.764869 0.205629
3 65 0.133642 0.101531 0.764827 0.211073
4 34 0.113305 0.061696 0.824999 0.218009
5 69 0.122097 0.086882 0.791021 0.219045
Shikojmë që sugjerimet qe japin këto portofole, për të arritur performancë me luhatjen
më të vogël të devijimit standard, luhaten në intervalet 11.33%-14.66% panele;
investimi në kapacitete ere të luhatet në intervalin 6.6%-10.15% dhe investimi në
teknologji të shfrytëzimit të ujit të luhatet në intervalin 76.48%-82.45%.
Le të shikojmë performancën dhe koston e secilit portofol, duke marrë parasysh dhe
kriterin kosto. Përpara se të kalojmë në tabelën përllogaritëse shikojmë dhe LCOE për
secilën teknologji, e përllogaritur kjo për lokalitetin e përzgjedhur.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
112
Tabela nr.4 – LCOE për Teknologji
PV Era Hidro
45.70 ¢56
/kWh 28.28 ¢/kWh 2.33 c/kah
Kriteri NPV = 0 Kriteri NPV = 0 Kriteri NPV = 0
Burimi: Përllogaritje të autorit
Shikojmë portofolët e përzgjedhur
Tabela nr.5- Performanca e sugjerimeve
Portofoli
PV
Wind
Water
Stdev KV
Kosto
C/kWh
për MW
instalim
nominal
Performanca57
kWH
23 0.140576 0.079908 0.779516 0.200227 10.50039 181,226
33 0.146655 0.088476 0.764869 0.205629 10.98639 178,247
65 0.133642 0.101531 0.764827 0.211073 10.76077 178,322
34 0.113305 0.061696 0.824999 0.218009 8.845035 190,532
69 0.122097 0.086882 0.791021 0.219045 9.879922 183,654
Burimi: Përllogaritje të autorit
Nëse duam të fokusohemi te një portofol i sigurtë por që përmbush dhe kriterin e kostos
minimale, portofoli 8.845 cent për kWh për 1 MW instalim nominal, duket që portofoli
nr. 34 plotëson këtë kriter. Gjithashtu, nëse shikojmë dhe performancën në prodhim
përsëri portofoli i propozuar vendimmarrësit ka një performancë superiore. Në këtë rast,
portofoli 34 ka koston më të ulët, performancën më të lartë dhe një luhatje të
kthyeshmërisë brenda diapazonit të synuar.
56
Përllogaritjet janë në dollarë cent, nisur dhe nga supozimi bazë që kemi bërë në fillim të punimit që ne
importojmë teknologji.
57Performanca është prodhimi mesatar vjetor, nisur nga supozimet e një viti tipik
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
113
4.2.1 IMPLIKIME PËR NDËRTUESIN
Portofoli 34, rezulton portofoli i cili kënaq maksimalisht dhe kërkesat e prodhuesit. Ky
portofol përbëhet nga 11.33% investim në Panel Fotovoltaik, 6.16% investim në
Turbina ere dhe 82.5% investim në turbinë uji.
Le të marrim sugjerimet për arritjen e fashës 15,000 kWh/MW instalim dhe le të
shikojmë çfarë implikimesh sjell për grupet e interesit, që do t’i supozojmë tre:
investitori vogël, zhvilluesi i projektit dhe Shteti për interes të ndërtimit të politikave
energjitike kombëtare.
Tabela nr.6 – Performanca Mujore
PV Wind Turb Water Turb Plant Ret Plant Stdev
Janari 0.38 0.00 0.62 15,000.00 5,613.81
Shkurti 0.19 0.24 0.57 15,000.00 5,157.31
Marsi 0.00 0.65 0.35 15,000.00 5,307.45
Prilli 0.66 0.00 0.34 15,000.00 4,508.83
Maji 0.53 0.00 0.47 15,000.00 8,468.29
Qershori 0.00 0.00 1.00 6,679.55 4,504.41
Korriku 0.00 0.00 1.00 3,769.15 1,604.09
Gushti 0.01 0.99 0.00 2,300.00 737.34
Shtatori 0.00 1.00 0.00 1,983.96 1,126.42
Tetori 0.00 0.00 1.00 6,789.62 4,391.57
Nëntori 0.00 0.12 0.88 15,000.01 7,548.39
Dhjetori 0.00 0.55 0.45 15,000.00 10,525.70
Burimi: Përllogaritje të autorit
Për muajin janar, fronti efiçencës sugjeron që investimi në teknologji prodhimi duhet të
jetë përkatësisht në peshën 38% PV dhe 62% Ujë për arritjen e performancës maksimale
me risk minimal. Ndërkohë në rastin tonë, portofoli që ne zotërojmë ka 11.33% PV,
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
114
6.17% Turbinë Ere dhe 82.5% ujë. Duke qenë se asetet fizike kanë ligjësi të ndryshme
nga asetet financiare sugjerimet që derivohen për grupet e interesit janë si më poshtë:
4.2.2 INVESTITORI I VOGËL58:
Performanca e sistemit është superiore ndaj kërkesave minimale të prodhimit, përvec
muajve ku arritja e fashës së përcaktuar është e pamundur nga burimet natyrore. Shit ose
magazino tepricën e energjisë, duke krijuar një fond për muajt kur kapaciteti i instaluar
nuk i përgjigjet në prodhimtari kërkesës. Në rastin kur tregu është i liberalizuar,
investitorit i jepet mundësia të përzgjedhë duke iu referuar dhe kostos PPA që gjykohen
të leverdishme nga ai. Në rastin tonë, ai s’duhet të pranojë asgjë më pak se 8.84$Cent
për kWh të tregtuar.
Për muajin shkurt, sugjerohet që peshat të jenë përkatësisht 19%,27%,54%. Ne kemi
tepricë investimi, dhe tepricë kapacitete të kërkuar në burimin ujë dhe mangësi sidomos
në burimin erë. Investitori i vogël, mund të shkëmbejë teprica energjie nga uji, dhe të
lidhë kontrata për qiramarrja leaseback me plantacione që mund të jenë të erës. E kështu
me radhë për çdo muaj.
4.2.3 NË RASTIN E ZHVILLUESIT59:
Në rastin e zhvilluesit bëjmë analizën e optimizimit për shumë periudha. Duke
përcaktuar objektivat e prodhimit, planifikojmë që më parë operacionet, nëpërmjet
kontratave të leasingut operativ për të këmbyer tepricat dhe periudhat me plantacionet e
afërta. Presupozojmë që dhe plantacionet e tjera kanë bërë të njëjtën analizë si ne.
Duke qenë se kemi si objektiv fitimin, përcaktojmë që më parë skenarin normal ne
lidhje me PPA-të që përmbushin këtë objektiv. P.sh., nëse synojmë të arrijmë pikën
58
I referohemi njësisë prodhuese për nevoja të veta. Shembull janë shtëpitë ose fermat autosufiçente, ku
vetë zhvilluesi krijon pavarësi nga rrjeti kombëtar.
59Me zhvillues i referohemi njësisë gjeneruese e cila ka si objektiv tregtimin e energjisë dhe fitimin.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
115
kritike, në vitin 15 të jetës dhe IRR të jetë 11%, PPA që duhet të negociojmë, duhet të
jenë mbi nivelin 10,58 c/kWh. PPA mund të negociohen veçmas për secilin burim ose
në bazë sasie energjie të prodhuar, pa marrë në konsideratë burimin.
Së treti, për të krijuar më tepër siguri, vetë njësitë kanë mundësi të zhvillojnë dhe
negociojnë kontrata future ose forward në lidhje me shkëmbimin e energjisë ose çmimit
të shitjes. Kjo i jep hov tregut financiar që tek ne është i nënzhvilluar, duke krijuar
mundësi të tjera përfitimi.
4.2.4 NË RASTIN E QEVERISË DHE POLITIKËBËRËSVE:
Nëse kërkesa mesatare vjetore ka një tavan të tillë për muajin, dhe në rastin tonë
investimi në PV është zero, shto kapacitetet dhe nxit iniciativat për diversifikim të
teknologjive deri në këtë limit. Një analizë e tillë na nxit të bëjmë një analizë të
portofolit aktual gjenerues, të vlerësojmë performancën dhe riskun e tij, gjithashtu na
jep një ide cilat janë teknologjitë të cilat duhet të zhvillohen me përparësi në kushte të
caktuara prodhimi.
Për shembull, nëse lokaliteti i përcaktuar do të përfaqësonte mendësinë e zhvillimit të
burimeve të deri tanishme, duket që burimi me performancën maksimale është hidro dhe
zhvillimi i teknologjive të reja duhet të fokusohet në këtë drejtim.
Ndërkohë, duke e parë në këndvështrimin e TMI, pavarësisht se lokaliteti, nuk shfaq
ndonjë avantazh të dukshëm në burimet diell dhe erë, aplikimi i tyre sjell përfitime të
dukshme në performancë dhe qëndrueshmëri.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
116
KAPITULLI 5
Konkluzione dhe Rekomandime
Në përfundim të punimit, identifikuam konkluzionet e mëposhtme:
1. Literatura dhe eksperienca botërore sugjerojnë që politikat tradicionale “least
cost”, për zhvillimin e sektorit energjitik nuk i përgjigjen më kërkesave të kohës.
Problemi i ngrohjes globale, luhatja e fuqishme e çmimeve të naftës, dhe
shtrëngimi i rritjes ekonomike, na nxit të shikojmë zgjidhje të tjera jashtë atyre të
deritanishme.
2. Burimet fosile dhe teknologjitë e shfrytëzimit të tyre kanë kosto
instalimi/kapitale më të ulëta, por shoqërohen nga kosto O&M më të larta dhe
më të pasigurta në krahasim me teknologjitë që shfrytëzojnë burime të
rinovueshme. Nga ana tjetër, teknologjitë që shfrytëzojnë burime të
rinovueshme, janë më kapital intensive por kostot O&M janë minimale, ose
pothuaj zero, duke u konsideruar si asete pa risk. Këto teknologji përdorin
burime të cilat janë me kosto zero, si dielli dhe era, etj. ose burime me kosto
shumë të ulët si p.sh. uji i lumenjve.
3. Teoria Moderne e Investimeve, nuk jep dobi vetëm në ndërtimin e portofolëve
financiar, por me disa kufizime mund të aplikohet me sukses dhe në portofolët
energjitikë. Nisma të shumta të studimeve të këtij lloji janë shtuar sidomos në
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
117
dhjetëvjeçarin e fundit, por pionerët e kësaj fushe janë konsideruar Awerbuch
dhe Bergman.
4. Në këndvështrimin e studimeve të këtyre të fundit, shtesa e teknologjive të
rinovueshme, në miksin aktual të prodhimit energjitik, jo vetëm që portofolët i
bën më të qëndrueshëm në performancë dhe kosto, por minimizon dhe riskun e
mosplotësimit të kërkesës gjithmonë e në rritje, duke mos frenuar rritjen
ekonomike. Për më tepër, zhvillimi i këtyre teknologjive i jep hov iniciativës për
një mjedis më të pastër dhe përdorimit me përgjegjshmëri të burimeve natyrore.
5. Gjenerimi nga burime të rinovueshme has dy pengesa: zhvillimin teknologjik
dhe magazinimin e energjisë së prodhuar. Të parin nuk mund ta kontrollojmë por
mund të përpiqemi ta stimulojmë duke i dhënë përparësi zhvillimit të tyre, të
dytin mund ta stimulojmë duke krijuar një treg të përbashkët dhe të ndërlidhur që
tepricat dhe mungesat momentale të mund të kompensohen ndërmjet zonave,
vendit apo rajonit.
6. Krijimi i një tregu të përbashkët për energjinë rrit efiçencën në përdorimin e saj,
i jep hov tregut financiar dhe zhvillimit të produkteve financiare për mbështetjen
e këtij malli duke stimuluar kështu akoma më tepër dhe rritjen ekonomike.
7. Kombinimi i teknologjive krijon mundësi kthyeshmërish të cilat po ti
konsiderojmë teknologjitë të izoluara nuk i arrijmë dot. Ose siguron opsione
kthyeshmërish të cilat mund të arrihen me siguri maksimale në krahasim me
kombinimin e thjeshtë të teknologjive.
8. Kur arrijmë të provojmë që diversifikimi ka dobi në 25 km 2 ku zhvillimi i
teknologjive erë dhe panel është i disfavorizuar, çfarë do të ndodhte sikur të
mendonim zhvillimin e tyre në zona ku ato kanë përparësi.
9. Kur arrijmë të provojmë se ka kuptim diversifikimi për situatën më të thjeshtë ku
magazinimi i energjisë është i pamundur, duke rikonsideruar magazinimin dhe
tregtimin potencialet e përfitueshmërisë zmadhohen mjaftueshëm
10. LCOE është metodë planifikimi e kostove më e saktë se BAR. Për arsye se
LCOE merr në konsideratë zhvillimin e kostove nga fillimi deri në fund të jetës
ekonomike të aseteve, si dhe na lejon mundësinë të vlerësojmë sa na kushton
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
118
zhvillimi i teknologjive të reja. Për më tepër nëse vendosim objektiv për
ndërtimin e një miksi gjenerues me kosto sa më pak të luhatshme, sugjerimet që
ndihmojnë dhe për një organizim më të mirë të tregut në afatgjatë.
11. Dhe se fundi kur arrijmë të provojmë që diversifikimi ka dobi në një studim
gjenerik të një terreni të vogël, çfarë mund të mendojmë që të zgjedhim
teknologjinë në mënyrë aktive?
12. Studimi i diversifikimit na jep sinjale që nëse kërkojmë kthyeshmëri të caktuara
cilat janë teknologjitë që duhen zhvilluar dhe në çfarë mase. Cila janë burimet që
kanë avantazh më të lartë dhe cilat janë ata të cilat duhen zhvilluar më pak. Në
rastin e një zhvilluesi të vogël, kjo analizë i jep idenë kë burim duhet të zhvillojë
me përparësi; në rastin e prodhuesit si duhet t’i planifikojë operacionet, çfarë
strategjish financiare duhet të marrë etj. Në rastin e politikë bërësve duhet të
identifikojë cilat burime janë me përparësi në zona të caktuara,
13. Studimi i kapaciteteve në bazë vendi, na sugjeron dhe strategjitë magazinuese
për sa i përket burimeve. P.sh., në rastin e një hidrocentrali, të ndërtojmë një digë
me kapacitet magazinues të lartë ka kosto të lartë mjedisore dhe financiare.
Ndërkohë kur mendojmë magazinimin në kuadër të një targeti prodhimi
14. Studimi i frontit efiçent tregon që në cilat kthyeshmëri efiçenca e diversifikimit
është më e lartë, dhe në cilat kthyeshmëri diversifikimi është me efiçencë më të
ulët. Cili burim shërben si faktor qëndrueshmërie
15. Në rastin e Shqipërisë, konstatoj që jemi akoma primitivë në planifikimin dhe
zhvillimin e sektorit energjitik. Kjo për disa arsye:
a. Mungon vizioni në politikat zhvillimore të energjisë elektrike. Kemi
strategji të cilat hartohen por që përvoja ka treguar që pothuaj nuk kanë
gjetur zbatim
b. Jemi të varur nga zhvillimi i hidro-s. Për sa kohë që kapacitetet janë rritur
mbi 20%, raportet e ERE tregojnë që në ngelemi vend importues neto
mesatarisht në 50% të kërkesës totale vjetore.
c. Kemi mungesa në studime konkrete për zhvillimin rajonal të energjive
alternative të rinovueshme. Rrjeti i transmetimit është i amortizuar dhe
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
119
shkëmbimi i energjisë me vendet fqinjë bëhet në bazë të kontratave të
pamenduara mirë.
d. Jemi shume larg të konceptuarit të sektorit energjitik si një portofol ku
asetet bashkëveprojnë me njëri-tjetrin.
e. Mungesa dhe vënia në dispozicion e informacionit, janë një pengesë e
vazhdueshme për studiuesit e kësaj fushe.
Rekomandime :
1. Duhet të merren nisma konkrete, me akses të gjerë dhe me plan konkret në
studimin e kapaciteteve të Shqipërisë për të zhvilluar teknologji të reja
gjeneruese jo-hidro.
2. Duhet të përcaktohet një institucion përgjegjës për mbledhjen dhe
përpunimin e të dhënave, të përshtatura për vendimmarrje. Politikat e duhura
e kanë bazën në informacione të përshtatura dhe të bollshme.
3. Teoria Moderne e Investimeve, sjell dobi konkrete në planifikimin e këtij
sektori, në një hartë me rezolucion 25 km2
( mjaftueshem per nje njesi
autorsufiçente), dhe dobia e këtij instrumenti në planifikimin afatgjatë vetëm
rriten nëse konsiderojmë të gjithë territorin. Por për të realizuar këtë nismë,
duhet ndërtuar një partneritet afatgjatë ndërmjet studiuesve (Universiteteve),
ekspertëve dhe qeverisë.
4. Kjo nismë duhet të zbatohet për të gjithë nën-ndarjet e sektorit energjitik. Që
nga prodhimi për planifikimin e kapaciteteve, që nga transmetimi për
përcaktimin e mungesave e tepricave në rajone, dhe deri te shpërndarja qoftë
për të rishikuar politikat e çmimit, qoftë për të ndërtuar strategji financiare
për shkëmbime spot.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
120
5. Krijimi i nismave për studimin dhe promovimin e burimeve të si diell dhe
erë, krijon mundësinë për rritjen e investimeve të huaja në këtë sektor. Një
politikë serioze, dhe një vizion i qartë për të ardhmen, janë garanci që
zhvillimet në këtë sektor janë të qëndrueshme dhe afatgjata.
6. Modeli Markoëitz, mund të përdoret dhe në zhvillimin e njësive të pavarura
nga rrjeti, si për shembull ndërtesat autosuficente në energji. Një mundësi e
tillë, krijon pavarësinë për një sërë institucionesh debitorë dhe zvogëlimin e
kostove operative për institucionet publikë. Në këtë aspekt marrim në
konsideratë dhe prodhimin e energjisë termike, që për ndërtesat është i
domosdoshëm.
7. Një rekomandim i vlefshëm është dhe rritja e kapaciteteve të burimeve
njerëzore në këtë drejtim. Zhvillimi i kurrikulave të mësimdhënies,
përditësimi i tyre me njohuri nga projekte “state of the art”, ndërlidhja dhe
rritja e komunitetit të studiuesve dhe zhvilluesve, krijon sinergji qoftë për
zbatimin e suksesshëm të projekteve, por dhe në inovacione.
8. Sugjerojmë që metoda LCOE të përdoret zyrtarisht për llogaritjen e kostove
të projekteve të reja. Kjo për arsye se LCOE është më gjithëpërfshirëse se
metodat e tjera në përllogaritjen e kostove operative, kapitale dhe financiare.
Gjithashtu, jep një ide në lidhje me nivelin e subvencioneve apo
marrëveshjeve të blerjeve të energjisë me të cilat do të përballemi në
vazhdim.
9. Sugjerojmë liberalizimin e tregut të energjisë elektrike në nivel të
shpërndarjes. Duke studiuar me kujdes skenarët për mixin e prodhimit të
energjisë elektrike, gjithashtu duke parë mundësitë për shkëmbimin e
mbiprodhimit në tregun spot, kemi mundësi reale të studiojmë mundësitë e
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
121
reduktimit të kostove për familjarët dhe bizneset. Një mundësi e tillë mund të
shfrytëzohet me efikasitet nëse tregu i shpërndarjes është i liberalizuar dhe
ekziston konkurrencave ndërmjet privatëve.
10. Gjithashtu sugjerojmë mundësinë e diskriminimit të çmimit në varësi të orës,
dhe vendit. 1këh energji i harxhuar në orën pik duhet të ketë tjetrit kosto se
1këh në orët e zakonshme. Kjo mund të arrihet duke studiuar skedulët e
prodhimit të zonës.
11. Duhen rritur investimet në drejtim të rritjes së cilësisë së rrjetit të
transmetimit. Kjo për arsye se ul kostot ekzistuese, se dyti i afrohemi zonave
me interes në zhvillimin energjetik dhe lehtëson lidhjem me tregun e
shkëmbimit spot te energjise. Sidomos ky i fundit krijon mundesine dhe për
zhvillimin e produkteve financiare dhe rigjallërimin e tregut sekondar te
letrave me vlerë,
12. Qeveria dhe politikë bërësit, zhvillimin energjetik dhe zvogëlimin e ndotjes
duhet ta kenë ndër prioritetet kryesore në programet e tyre. Rritja ekonomike
dhe rritja e cilësisë se jetesës në vendin tonë janë domosdoshmëri që
imponohen nga koha ku jetojmë,
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
122
REFERENCA:
Bergmann, S. C. (2007). Rural versus urban preferences for renewable energy
development. E C O L O G I C A L E C O N O M I C S X X ( 2 0 0 7 ), 1-10.
Agency, I. E. (2010). Projected Costs of Generating Electricity. IEA.
Agency, I. E. (Update 2005). Projected cost of generating Electricity. IEA.
Agency, I. E. (n.d.). World Energy Outlook 2013. London.
Agim Selenica, A. K. (n.d.). Risk assessment from flooding in the rivers of Albania.
International Students Conference of Civil Enginieering. Epoka University.
Bashkimi Europian, P. E. (7 Tetor 2009). Direktiva 2009/28/EC . Per promovimin dhe
perdorimin e energjise se rinovueshme.
Beltran, H. (2009). Modern Portfolio Theory Applied to Energy Planning. Thesis.
Urbana, Illinois, USA: University of Illinois.
Boyd, J. S. (April 20, 2009). Multi-Period Portfolio Optimization with Constraints.
Brinckerhoff, P. (August 2011). Electricity Generation Cost Model - 2011 Update
Revision 1. Department of Energy and Climate Change .
Huang, M. H. (2013). A novel power output model for photovoltaic
systems. International Journal of Smart Grid and Clean Energy Volm2.
Commision, E. (Second Quarter 2013). Quarterly Report on European Electricity
Markets, Volume 6 Issue 2. Brussels, Belgium: European Commsion .
Council, W. E. (2013). Survey. World Energy Resources. WEC.
Nelson, B. P. (March 2013). The Challenge of Institutional Investment
in Renewable Energy. Climate Policy Initiative.
EIA. (April 2012). Updated Capital Cost Estimates for Utility Scale Electricity
Generating Plants. Energy Information Administration.
Elena Toth, A. M. (December 2000). Comparison of Short term Rainfall prediction
models for real time flood forecasting. Journal of Hydrology, Elsevier 239, 132-147.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
123
Energjise, E. R. (Maj 2014). Gjendja e sektorit te energjise dhe veprimtaria e Entit
Rregullator te Enegjise gjate vitit 2013. Tirana, Albania: Enti Rregullator i energjise.
Energjise, E. R. (Maj 2015). Gjendja e sektorit te energjise dhe veprimtaria e Entit
Rregullator te Energjise gjate vitit 2014. Tirane: Enti Rregullator i Energjise.
Energjise, M. e. (n.d.). Plani Kombetar i Veprimit per Burimet e Energjisë se
Rinovueshme 2015-2020. Miratuar me vendimin nr 20, dt 26.01.2016 te keshillit te
ministrave.
Eurostat. (n.d.). Dataset Crude oil Euro Area exchange data 1983-2013.
F. Nicolli, F. V. (2013). THE EVOLUTION OF RENEWABLE ENERGY POLICY IN
OECD COUNTRIES: AGGREGATE INDICATORS AND DETERMINANTS.
Fabien A. Roques, D. M. (14 March 2006). Fuel mix diversification incentives in
liberalised electricity markets: a Mean-Variance Portfolio Theory Approach. JEL-
classification: C15, D81, L94 .
Finance, B. N. (2013). World Energy Perspective- Cost of new technologies. World
Energy Council.
Gandibleux, M. E. (n.d.). Hybrid Metaheuristics for Multi-objective Combinatorial
Optimization. Laboratoire d’Informatique de Nantes Atlantique FRE CNRS 2729.
Griffin, J. P. (2008, September). PhD Thesis UMI Number: 3334161. Improving Cost-
Effectiveness and Mitigating Risks of Renewable Energy Requirements. Pardee RAND
Graduate School.
Heal, G. (June 2009). THE ECONOMICS OF RENEWABLE ENERGY. Cambridge,
MA 02138: NATIONAL BUREAU OF ECONOMIC RESEARCH.
IEA. (2011). Key World Energy Statistics. IEA.
IEA. (2012). Key World Energy Statistics . IEA.
IEA. (2013). Key World Energy Statistics . IEA.
IEA. (n.d.). World Energy Outlook 2013.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
124
ILOVA, E. E. (2003). COMPARATIVE ANALYSIS OF WIND ENERGY
PRODUCTION IN OKLAHOMA. PhD Thesis. Univesity of Oklahoma and University
of Novosibirsk.
Irena. (2012, June). RENEWABLE ENERGY TECHNOLOGIES: COST ANALYSIS
SERIES. Irena Working Paper Volume 1: Power Sector Issue 3/5.
Jean-Pierre Amigues, A. A. (n.d.). Equilibrium Transitions from Non Renewable. 2011.
Toulouse School of Economics,Université de Lille, University of Alberta.
Jeroen C.J.M. van den Bergh a, A. F.-i.-C. ((2000) ). Alternative models of individual
behaviour and implications for environmental policy. Elsevier Ecological Economics 32
, 43–61.
JRC. (2013). Photovoltaic Cost Map. European commision.
Karamanis, D. (2013). Stochastic Dynamic Programming Methods for the Protofolio
Selection Problem. Disertation Thesis. London, England: London School of Economics.
Lamadrid, A. J. (2012, AUGUST). Phd Thesis UMI Number: 3537512. THE WELFARE
EFFECTS OF INTEGRATING RENEWABLE ENERGY INTO ELECTRICITY
MARKETS. Cornell University.
Lazard. (September 2014). Lazard Levelized Cost of Energy Analysis - Version 8.0.
Lazard.
Ligji nr. 138/2013. (n.d.). Per burimet e rinovueshme te energjise.
Ligji nr. 9876. (14.2.2008). Per prodhimin, transportimin dhe tregtimin e
biokarburanteve dhe lendeve te tjera djegese, te rinovueshme per transport.
Markowitz, H. (March 1951). Portfolio Selection. The Journal of Finance, Vol. 7, No. 1.
, 77-91.
Michael Mendelsohn, R. H. (2012, April 26). Project. NREL’s Renewable Energy
Finance Tracking Initiative (REFTI). NREL.
N. Jobst, M. H. (2001). Computational Aspects of Alternative Portfolio Selection
Models in the Presence of Discrete Assets Constraints. Quantitative Finance Volume 1`,
1-13.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
125
Nadejda Komendantova, A. L. (n.d.). Perception o frisks in renewable energy
projects:Thecaseofconcentrated solar power in NorthAfrica. Elsevier Energy Policy
2009.
Nick Johnstone, I. H. (January 2008). RENEWABLE ENERGY POLICIES AND
TECHNOLOGICAL INNOVATION:EVIDENCE BASED ON PATENT COUNTS.
Cambridge, MA 02138: NATIONAL BUREAU OF ECONOMIC RESEARCH.
Outlook, A. E. ( 2014). Levelized Cost and Levelized Avoided Cost of New Generation
Resources in the Annual Energy Outlook 2014. Department of Energy Administration
US.
Paul R. Kleindorfer, L. L. (May 2004). Multi-Period VaR-Constrained Portfolio
Optimization with. University of Pennsylvania and PowerTeam, Exelon Corporation.
PhD, R. M. (1986). Optimal Multiperiod Mean Variance Portfolio Growth Investment
Policy.
Philippe Menanteau*, D. F.-L. (2003). Prices versus quantities: choosing policies for
promoting the development of renewable energy. Energy Policy 31 (2003) , 799–812.
Pierpont, D. N. (2013). The Challenge of Institutional Investment in Renewable Energy .
CPI.
Planning, C. (2010). An introduction to hydropower concepts and planning. Project.
R. Madlener, M. K. (2002). Power exchange spot market trading in Europe: Theoretical
consideration and empirical evidence. OSCOGEN.
R. Tidball, J. B. (2010, November). Cost and Performance Assumptions for Modeling
Electricity, Generation Technologies. Contract No. DE-AC36-08GO28308. Fairfax
Virginia: NREL.
Ralph E.H. Simsa, H.-H. R. (Energy Policy 31 (2003)). Carbon emission and mitigation
cost comparisons between fossil fuel,nuclear and renewable energy resources for
electricity generation. Elsevier, 1315–1326.
Ramachandran, S. P. (2004). Application of multi-criteria decision making to
sustainable energy planning—A review. Elsevier Renewable and Sustainable Energy
Reviews, 365–381.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
126
SAFETY, E. R. (2009). Role and Potential of Renewable Energy and Energy Efficiency
for Global Energy Supply. Stuttgart: German Federal Environment Agency.
Sala, E. (2012). Energy Resources and Supply Resources and Supply Energy Balance
and Infrastructure Development. Presentation.
SOLANKI, D. G. (2012). Master Thesis UMI Number: 1521753. FESEABILITY
STUDY OF SOLAR ENERGY IN RESIDENTIAL ELECTRICITY GENERATION. Texas:
Kingsville Unviversity.
Staffan Jacobsson, A. B. (2003). Transforming the Energy Sector:The Evolution of
Technological Systemsin Renewable Energy Technology. Proceedings of the 2003
Berlin Conference on the Human Dimensions of Global Environmental Change (pp. pp.
208 - 236 .). Berlin: Environmental policy Research Centre.
Shapiro, A. (n.d.). Optimal Risky Portfolios: Efficient Diversification . In A. Shapiro,
Foundations of Finance: (p. Chapter 8).
Shimon Awerbuch, P. (2004, May). Portfolio-Based Electricity Generation Planning:
Implications for Renewables and Energy Security. REEEP, United Nations
Environment Programme,.
Shrestha, p. R. (2007, June). Lecture. Financing Mechanisms for Renewable Energy.
School of Environment Resources and Development: Asian Institute of Technology.
Tse, U. C.-P. (2012). TRANSITION FROM FOSSIL FUELS TO RENEWABLE
ENERGY: EVIDENCE FROM A DYNAMIC SIMULATION MODEL WITH
ENDOGENOUS RESOURCE SUBSTITUTION. Emory University, Atlanta and
University of Hawaii, Honolulu.
Veatch, B. a. (n.d.). Levelized cost of Energy- Calculation,Methodology and Sensitivity.
Black and Veatch.
WMO. (2000). World Climate Programme, data and monitoring .
Workshop. (2012, June). Financing Hydropower: Introduction to specifics of small
hydro power plants. Tbilisi: GGF and MACS.
Wynn, T. H. (n.d.). Renewable Energy Failure, Why Government Mandates Don;t Work
and What Will they do To our Economy. Cascade Polity Institute.
DOBIA E APLIKIMIT TË TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE
NË PLANIFIKIMIN E PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
127
Xiang Li, Y. Z.-S. (2009). A hybrid intelligent algorithm for portfolio selection problem
with fuzzy returns. Journal of Computational and Applied Mathematics 233 (2009) x,
264–278 .