¨

Σειρά μεγάλοι στοχαστές

CLAUS OFFE

24grammata.com

Επιμέλεια: Μυροζαχαράκης Μανόλης

Κοινωνιολόγος –Πολιτικός Επιστήμονας

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

O Claus Offe γεννήθηκε στις 16 Μαρτίου του 1940 στο Βερολίνο και συγκαταλέγεται στου ιασώτες της λεγόμενης κριτικής θεωρίας και στο αριστερό φάσμα της πολιτικής σκέψης. Ο Offe υπήρξε φοιτητής και βοηθός του Jürgen Habermas, και υπολογίζεται στην δεύτερη γενιά της περίφημης Σχολής της Φρανκφούρτης. Ο θεωρητικός ολοκλήρωσε το διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης και το μεταδιδιακτορικό του στο Πανεπιστήμιο του Konstanz. . Στη Γερμανία, κατείχε έδρες Πολιτικής Επιστήμης και Πολιτικής Κοινωνιολογίας στα Πανεπιστήμια του Μπίλεφελντ (1975-1989) και της Βρέμης (1989-1995), καθώς και στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου (1995-2005). Έχει εργαστεί ως συνεργάτης και ως επισκέπτης καθηγητής, μεταξύ άλλων, στο Institute for Advanced Study του Πανεπιστημίου Stanford , στο Princeton,, το Εθνικό Πανεπιστήμιο της Αυστραλίας , το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Μπέρκλεϊ και το New School University της Νέας Υόρκης. Το 2012 ο Claus Offe έλαβε το βραβείο Theodor Eschenburg . O Claus Offe διδάσκει σήμερα Πολιτική Κοινωνιολογία στο ιδιωτικό γερμανικό πανεπιστήμιο του Βερολίνου Hertie School of Governance.

24grammata.com

- Εφημερίδα των Συντακτών - http://www.efsyn.gr -

Κλάους Όφε: Η Ευρώπη στη παγίδα της κρίσης χρέους

29/07/13 ΡΟΗ ΕΙΔΗΣΕΩΝ

[1]Του Claus Offe

Το δοκίμιο αυτό βασίζεται σε συνέντευξη του συντάκτη στην πολωνική εφημερίδα Krytyka Politycna. Κατά την επιμέλεια διατηρήθηκαν ορισμένα στοιχεία προφορικού λόγου. Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Blätter für deutsche und internationale Politik», Βερολίνο, τον Ιανουάριο 2013.

Η Ευρώπη διανύει αναμφίβολα τη μεγαλύτερη κρίση από το 1945. Ολοένα περισσότεροι σύγχρονοι γνώστες της ιστορίας διακρίνουν μάλιστα ομοιότητες με την κατάσταση πριν το 1914 ή το 1933. Αν δεν ξεπεραστεί η κρίση, τότε το πολιτικό πρόταγμα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης αλλά και η ευρωπαϊκή και παγκόσμια οικονομία θα υποστούν σοβαρό πλήγμα, πέρα από την έκταση των κοινωνικών καταστροφών που ήδη έχει επιφέρει η κρίση σε χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας.

Η κρίση είναι τόσο σοβαρή γιατί παρουσιάζει μια δυσεπίλυτη, όπως φαίνεται, αντίφαση. Με απλά λόγια: αυτό που θα έπρεπε να γίνει επειγόντως είναι εξαιρετικά

24grammata.com

αντιλαϊκό και συνεπώς αδύνατο να επιβληθεί με δημοκρατικό τρόπο. Αλλά και σε μετα-δημοκρατικό, τεχνοκρατικό επίπεδο είναι δύσκολο να βρεθεί διέξοδος. Οι επαΐοντες συμφωνούν «κατ’ αρχήν» μεταξύ τους ότι αυτό που χρειάζεται είναι μια μακροπρόθεσμη κοινοτικοποίηση του χρέους ή άλλοι τρόποι διακρατικής ανακατανομής των βαρών σε μεγάλη κλίμακα – όμως κάτι τέτοιο είναι σχεδόν αδύνατο να γίνει αποδεκτό από το κοινό των ψηφοφόρων των πλούσιων χωρών.

Αντίστοιχα, στις χώρες της περιφέρειας θα έπρεπε να υπάρξει ταχεία και διατηρήσιμη αύξηση της ανταγωνιστικότητας και μείωση του μισθολογικού κόστους για να μπορέσουν κάποτε να φθάσουν πιο κοντά σε ισοσκελισμένα εμπορικά ισοζύγια και σε κάπως διαχειρίσιμα δημοσιονομικά ελλείμματα. Όμως κι αυτό ακόμα, που θεωρείται «αναγκαίο» από τις ελίτ των ειδημόνων, δεν είναι εφικτό χωρίς να πληγεί σοβαρά η δημοκρατική κυριαρχία των κρατών αυτών, αφού ο λαός τους «απαιτεί» ακριβώς το αντίθετο.

Η ασυμφωνία μεταξύ οικονομικά αναγκαίου και πολιτικά εφικτού εμφανίζεται επομένως σε αμφότερες τις πλευρές της γραμμής Βορρά-Νότου που τέμνει την Ευρώπη. Όταν καταρρεύσει η ευρωζώνη εξαιτίας της αποτυχίας μας να τετραγωνίσουμε τον κύκλο, τότε θα διαλυθεί και η ΕΕ. Με αυτή την προειδοποίηση έχει απόλυτο δίκιο γερμανίδα Καγκελάριος.

Βορειοευρωπαίοι και νοτιοευρωπαίοι λαϊκιστές

Η νέα διχοτόμηση της Ευρώπης αποκόπτει τον φτωχό Νότο από τον πλούσιο Βορρά. Οι λαϊκιστές στον Βορρά απορρίπτουν τις μεταβιβάσεις χρημάτων των φορολογουμένων και τις απομειώσεις χρέους (πόσω μάλλον αφού στην επικράτεια του βασικού χρηματοδότη επίκεινται εθνικές εκλογές), ενώ οι λαϊκιστές στον Νότο αντιστέκονται σθεναρά στις πολιτικές λιτότητας που πλήττουν μισθούς, συντάξεις και δημόσιο τομέα. Και τα δυο είδη λαϊκιστών ωφελούνται από την κρίση που τους χαρίζει πολιτική πελατεία και αναγκάζει τα λαϊκά κεντρώα κόμματα με τα συρρικνούμενα ποσοστά τους να τους μιμούνται. Στην Ελλάδα η νεοναζιστική «Χρυσή Αυγή» έχει αναδειχθεί πλέον σε τρίτο κόμμα σε όλη τη χώρα. Αφ’ ης στιγμής κατόρθωνε να συμμετάσχει σε κυβέρνηση συνασπισμού με άλλους αρνητές της Ευρώπης, το ευρώ θα γινόταν παρελθόν – εξαιτίας των αναμενόμενων αντιδράσεων από πλευράς ΕΚΤ, ΔΝΤ και των αγορών, αλλά και λόγω της αλυσιδωτής αντίδρασης που θα προκαλούσε.

Η διάλυση της ευρωζώνης και η αναπόφευκτη συνακόλουθη κατάρρευση της ΕΕ θα προκαλούσε ένα τσουνάμι πολιτικής και οικονομικής ύφεσης. Αυτό δεν αντικρούει το γεγονός ότι το ευρώ ήταν εξαρχής ένα ελαττωματικό οικοδόμημα. Βάζοντας κανείς την Ελλάδα και τη Γερμανία, για να φέρουμε δυο ακραία παραδείγματα , μαζί σε μια νομισματική ένωση, υποβάλλει τον πιο φτωχό και λιγότερο παραγωγικό εταίρο – αυτόν που έχει υψηλότερο μισθολογικό κόστος και είναι επομένως λιγότερο ανταγωνιστικός στο εξωτερικό του εμπόριο – σε τεράστιες οικονομικές πιέσεις. Του αφαιρείται αυτόματα η δυνατότητα της εξωτερικής προσαρμογής με δικά του μέσα, δηλ. μέσω μιας εθνικής νομισματικής πολιτικής (βλέπε υποτίμηση).

24grammata.com

Ωστόσο η ένταξη της Ελλάδας στην ευρωζώνη αποδεικνύεται εκ των υστέρων ως ένα από τα μοιραία λάθη τα οποία αφ’ ης στιγμής γίνουν αποκλείουν τη δυνατότητα διόρθωσης μέσω της επιστροφής στο προηγούμενο καθεστώς. Ακόμα κι αν όλοι οι εμπλεκόμενοι συμφωνούσαν σήμερα ότι η υιοθέτηση του ευρώ εντός μιας εντελώς λανθασμένα οικοδομημένης ευρωζώνης υπήρξε τεράστιο σφάλμα (λόγω της εξ αρχής υφιστάμενης και διαρκώς εντεινόμενης ανομοιογένειας της ζώνης, της έλλειψης ευελιξίας για μείωση των τιμών και μισθών, της παρεμπόδισης της κινητικότητας των εργαζομένων λόγω γλωσσικών φραγμών και της έλλειψης ενιαίας οικονομικής, φορολογικής και κοινωνικής πολιτικής σε επίπεδο ΕΕ) – οποιαδήποτε προσπάθεια αντιστροφής θα είχε και μόνο από την εξαγγελία της καταστροφικές συνέπειες. Είναι πολύ απλά εξωπραγματικό να προσπαθεί κανείς να ξαναβάλει το τζίνι στο μπουκάλι.

Η παγίδα του ευρώ

Με την ένταξή τους στην ΕΕ τα κράτη μέλη αναλαμβάνουν τη νομική δέσμευση να μεταρρυθμίσουν την οικονομία τους έτσι ώστε να πληρούν τις προϋποθέσεις ένταξης στην ευρωζώνη σύμφωνα με τα πέντε κριτήρια της Συνθήκης του Μάαστριχτ. Αν επιχειρούσε κανείς να αναστείλει τον όρο αυτόν ή να οδηγήσει κράτη μέλη σε έξοδο από την ευρωζώνη, οι αρνητικές συνέπειες για τα κράτη αυτά θα έπαιρναν διαστάσεις χιονοστιβάδας. Η επανεθνικοποίηση της νομισματικής πολιτικής θα επέτρεπε μεν στις χώρες της περιφέρειας να προχωρήσουν σε υποτίμηση του νομίσματός τους χωρίς περιορισμούς, όμως μετά θα αντιμετώπιζαν ακόμη μεγαλύτερες δυσκολίες στην εξυπηρέτηση του ευρω-χρέους τους. Παράλληλα, οι οικονομικοί επενδυτές θα αύξαναν τα επιτόκια για τα κράτη μέλη που δεν έχουν ακόμα εγκαταλείψει το ευρώ, προκαλώντας έτσι ένα ντόμινο με ανυπολόγιστες διαστάσεις που θα παράσερνε εντέλει και τις οικονομίες των καθαρών εξαγωγέων. Επιπλέον, οι χώρες που θα εγκατέλειπαν το ευρώ θα αναγκάζονταν ταυτόχρονα να απομακρυνθούν και από την τήρηση του ρυθμιστικού ευρωπαϊκού νομικού πλαισίου, αφού δεν θα είχαν πια τη δυνατότητα να ακολουθούν τους κανόνες του.

Από τη στιγμή που κάποια κράτη πέφτουν στην παγίδα του ευρώ, αρχίζουν – τόσο αυτά όσο και οι πολίτες τους – να βιώνουν τις διαβολικές συνέπειές της. Εφόσον δεν έχουν πλέον την ελευθερία να υποτιμήσουν το νόμισμά τους, αναγκάζονται να προσφύγουν σε προσπάθειες αντιμετώπισης των ελλειμμάτων τους με «εσωτερική» προσαρμογή – που δεν είναι παρά ένας ευφημισμός για τις βαθιές περικοπές στις δημόσιες υπηρεσίες και υποδομές όπως μισθούς, συντάξεις και κοινωνικές παροχές. Αυτό θα μπορούσε να αποφευχθεί μόνο με την αυξημένη δημοσιονομική στόχευση στα υψηλά εισοδήματα και τις μεγάλες περιουσίες, όμως καθώς δεν υπάρχει στην Ευρώπη ούτε φορολογική εναρμόνιση ούτε έλεγχος της κυκλοφορίας κεφαλαίων, προσφέρονται ευρείες οδοί διαφυγής για τα οικονομικά κεφάλαια. Γι’ αυτόν τον λόγο οι περισσότερες πολιτικές δυνάμεις, συμπεριλαμβανόμενων όλων των σοσιαλδημοκρατών, θεωρούν ότι αυτή η εναλλακτική έχει ελάχιστες προοπτικές επιτυχίας. Έτσι μένουν στην επιλογή, αντί της υποτίμησης του εθνικού νομίσματος,

24grammata.com

να προκρίνουν την υποτίμηση των εργαζομένων και του δημόσιου τομέα της χώρας τους.

Αυτό το βιώνουμε σήμερα στον ευρωπαϊκό Νότο και κυρίως στην Ελλάδα. Οτιδήποτε χρηματοδοτείται, οργανώνεται και ρυθμίζεται από το κράτος πρέπει τώρα να «απελευθερωθεί». Αυτό επιτυγχάνεται μέσω «μεταρρυθμίσεων» – ένας όρος που έχει υποστεί παντού μια σιωπηρή σημασιολογική αλλοίωση. Είχαμε συνηθίσει να φανταζόμαστε κάτι το «προοδευτικό» με τον όρο «μεταρρύθμιση», βήματα προς την κατεύθυνση της διανεμητικής δικαιοσύνης και καλύτερες ευκαιρίες ζωής. Έτσι ήταν κάποτε. Σήμερα οι κρατούσες ελίτ της ΕΕ και των κρατών μελών της εννοούν τις μεταρρυθμίσεις αυτής της νέας, φιλελευθερίζουσας κοπής ως ένα πικρό αλλά αναπόφευκτο φάρμακο. Δεν είναι απορίας άξιο το ότι προκαλούν τόσο μεγάλες κοινωνικές αναταραχές, η ορμή των οποίων αφήνει περιθώρια καμιά φορά ακόμα και στους δικαιούχους εντελώς παράλογων προνομίων να τα υπερασπίζονται. Τα συνδικάτα αγωνίζονται, αλλά με την πλάτη κολλημένη στον τοίχο. Σχεδόν κάθε Κυριακή εκδηλώνονται μαζικές κινητοποιήσεις αριστερών λαϊκών δυνάμεων σε ελληνικές, πορτογαλικές και ισπανικές πόλεις, ενώ τον Νοέμβριο είχαμε την πρώτη διακρατική μαζική απεργία στη νότια Ευρώπη.

Το μέγεθος της ευρωπαϊκής ανισορροπίας γίνεται εύκολα αντιληπτό με ένα παράδειγμα: για να επιτύχει ένα ισορροπημένο εξωτερικό εμπορικό ισοζύγιο η Ελλάδα θα έπρεπε να γίνει κατά 40 % φτηνότερη σε τιμές ευρώ. Αντίστροφα, οι εξαγωγές της Γερμανίας θα έπρεπε να γίνουν κατά 20% ακριβότερες ώστε να μειωθεί το εξαγωγικό πλεόνασμα της χώρας στο μηδέν. Και τα δυο όμως είναι μάλλον δύσκολο να συμβούν, αφού ούτε οι Έλληνες εργαζόμενοι και συνταξιούχοι ούτε οι Γερμανοί εργοδότες ή υπουργοί οικονομικών μοιάζουν να θέλουν να κάνουν ή να επιτρέψουν να γίνουν βήματα προς την κατεύθυνση αυτή.

Ακόμα χειρότερο όμως είναι το γεγονός ότι κι αν ακόμη κάποιος αυταρχικός τεχνοκράτης προχωρούσε σε περικοπές των ελληνικών δημοσίων δαπανών, μισθών και συντάξεων τέτοιου μεγέθους υπό τις προσταγές της ΕΕ, της ΕΚΤ και του ΔΝΤ, δεν θα βελτιωνόταν έτσι η καθοριστική σχέση μεταξύ δημόσιου χρέους και ΑΕΠ, αλλά αντίθετα θα επιδεινωνόταν σοβαρά. Οι οικονομικοί επενδυτές γνωρίζουν ότι η θετικές προοπτικές ανάπτυξης (ένα “credible business plan”) μιας χώρας είναι αυτές που καθορίζουν αν θα υπάρχουν μελλοντικά αρκετά φορολογικά έσοδα που θα επιτρέπουν την εξυπηρέτηση των δανείων. Γι’ αυτό, όταν δεν υπάρχουν προοπτικές ανάπτυξης, αντιδρούν ανάλογα: είτε με άρνηση της χορήγησης πιστώσεων είτε με περαιτέρω αύξηση του κόστους δανεισμού πέρα από κάθε όριο βιωσιμότητας. Ακριβώς αυτή η πολιτική περικοπών και λιτότητας που έχει επιβληθεί στα κράτη-οφειλέτες ως τίμημα για την εγγύηση δανείων είναι συνυπεύθυνη για την έλλειψη προοπτικών ανάπτυξης (κάτι που προφανώς κανείς δεν αρνείται πλέον μετά τη δημοσίευση των νέων στοιχείων του ΔΝΤ τον Νοέμβριο του 2012).

Μετατόπιση των διεξόδων

Το ερώτημα είναι λοιπόν: Πώς μπορούν να ξεπεραστούν – χωρίς τη δυνατότητα νομισματικής υποτίμησης – οι τεράστιες ανισορροπίες των εμπορικών ισοζυγίων εντός του συστήματος του ευρώ; Υπάρχουν διάφορες προτάσεις για αυτό: μια ένωση

24grammata.com

εκκαθάρισης (clearing union), μια δημοσιονομική ένωση ή κοινοτικοποίηση των χρεών, διαγραφή χρεών, στάση πληρωμών. Για πολλούς η πλέον πραγματοποιήσιμη λύση ήταν τα λεγόμενα ευρω-ομόλογα που θα αντιστοιχούσαν σε μια «δωρεά πιστοληπτικής ικανότητας» η οποία όμως θα προϋπέθετε μια τροποποίηση των συνθηκών προκειμένου να «σταθεί νομικά». Το ίδιο ισχύει προφανώς και για την απεριόριστη αγορά τίτλων δημόσιου χρέους από την ΕΚΤ με σκοπό την καθησύχαση των αγορών, διατρανώνοντας έτσι την πεποίθησή της ότι δίνει αξία στα συσσωρευμένα χαρτιά και αυξάνει την αξία τους. Οι βεβιασμένες και ουσιαστικά απεγνωσμένες συζητήσεις των ελίτ σήμερα περιστρέφονται γύρω από την αναζήτηση ενός κάποιου μείγματος από όλα αυτά τα μέτρα. Η κοινή γνώμη αντιδρά ιδιαίτερα στις χώρες του Βορρά με αυξανόμενη καχυποψία, θεωρώντας πια ότι ξεπερνιέται η μια «κόκκινη γραμμή» μετά την άλλη.

Σε κεντρικές χώρες όπως η Γερμανία, η κοινή γνώμη – ωθούμενη από την καταστροφική αποτυχία των πολιτικών κομμάτων να επιτελέσουν το καθήκον της διαφώτισής της – αρνείται να συνειδητοποιήσει κάτι που κεκλεισμένων των θυρών είναι αδιαμφισβήτητο: ότι τα σχεδιαζόμενα μέτρα επείγουσας βοήθειας δεν είναι «μεταβιβάσεις» ή εκδηλώσεις «αλτρουισμού», αλλά πράξεις αλληλεγγύης με όλη τη σημασία της λέξης. Η αλληλεγγύη αφορά αυτό που είναι «καλό για όλους» και δεν ρωτά μόνο «τι είναι καλό για σένα, τον αποδέκτη». Στην παρούσα φάση ωστόσο επικρατεί μια παρανόηση που συγχέει την πράξη αλληλεγγύης (με την έννοια που αναφέρθηκε) με φιλανθρωπία, με ανιδιοτελές «δώρο» (που ο αποδέκτης δύσκολα αξίζει). Αυτή η παρανόηση είναι που γεννά το ερώτημα «Γιατί τέλος πάντων να πληρώσουμε ‘εμείς’ για ‘αυτούς’, γιατί να τους τα χαρίσουμε»; «Γιατί να μην τιμωρηθεί η Ελλάδα προς ‘παραδειγματισμό των άλλων’, αντί να ρίχνουμε συνέχεια λεφτά σε αυτό το ‘βαρέλι δίχως πάτο’»; Αυτή την οπτική εκμεταλλεύονται τα λαϊκιστικά κόμματα της δεξιάς (αλλά και ισχυρές κεντρώες πολιτικές δυνάμεις που ανταγωνίζονται τα κόμματα αυτά) για προεκλογικές σκοπιμότητες, εμποδίζοντας έτσι τις εθνικές και ευρωπαϊκές ελίτ να ακολουθήσουν μια δημοκρατικά θεμελιωμένη στρατηγική του «εύλογου ίδιου συμφέροντος», δηλαδή μια στρατηγική αλληλεγγύης.

Αυτό που ονειρευόταν επί χρόνια μια (σήμερα συρρικνούμενη) μειονότητα ενθουσιωδών υποστηρικτών της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης – η εμβάθυνση της ολοκλήρωσης που θα οδηγούσε προς ένα ευρωπαϊκό ομοσπονδιακό κράτος ως τελική κατάσταση (“finalité”) – έγινε τώρα ξαφνικά υπό την πίεση της κρίσης ένα επείγον μέτρο έκτακτης ανάγκης που κατατείνει στη θέσπιση ισχυρών αρμοδιοτήτων δημοσιονομικής και οικονομικής πολιτικής σε επίπεδο ΕΕ. Καθώς όμως μια τέτοια διάσωση ανάγκης στερείται υποστήριξης από τα πολιτικά κόμματα και επομένως από τους ψηφοφόρους (τόσο στις ευημερούσες όσο και στις πληγείσες από την κρίση χώρες της ΕΕ), προφανώς θα αποτύχει. Ο ευρωπαϊκός οικονομικός καπιταλισμός δεν φαίνεται να μπορεί να χαλιναγωγηθεί με δημοκρατικά μέσα.

Ακόμα και αν η διάσωση έχει διατηρήσιμο αποτέλεσμα (και δεν κατορθώσει απλώς να αγοράσει λίγο παραπάνω χρόνο), στιγματίζεται από δημοκρατικής σκοπιάς από τη μομφή ότι ακόμα και σε περίπτωση επιτυχίας πρόκειται για μια τεχνοκρατικά επιβαλλόμενη, ανεπαρκώς επεξεργασμένη, νομικά αμφισβητήσιμη, στυγνή από πλευράς διανεμητικής πολιτικής και επιπλέον καθυστερημένη λύση ανάγκης. Σε τελική ανάλυση θέλουν απλώς να κερδίσουν χρόνο – με την αμφίβολη ελπίδα ότι έτσι θα καθησυχάσουν τις αγορές και θα τις θέσουν υπό διαρκή έλεγχο. Από την αριστερά όσο και από την κεντροδεξιά ακούγονται σήμερα φωνές που εισηγούνται την

24grammata.com

ενίσχυση της δημοκρατικής νομιμοποίησης των «εκ Βρυξελλών» επιχειρήσεων διάσωσης μέσω δημοψηφισμάτων. Στη σκέψη αυτή η αριστερά προσβλέπει, μάλλον διστακτικά, σε θετικά αποτελέσματα, ενώ αντιθέτως η δεξιά προβλέπει αρνητική έκβαση, αφού στους κόλπους της επικρατούν η προάσπιση των «εθνικών» συμφερόντων και τα αισθήματα δυσαρέσκειας καθώς και η επιθυμία «τιμωρίας για παραδειγματισμό» των χαμένων του ευρω-παιχνιδιού.

Η διάπλαση της ευρωπαϊκής πολιτικής βούλησης

Προτού όμως γίνει μέτρηση των προτιμήσεων των ψηφοφόρων, χρειάζεται να προηγηθεί η διάπλασή τους και μάλιστα υπό το πρίσμα των κανονιστικών αρχών κοινωνικής δικαιοσύνης όπως και της κατανόησης της κατάστασης στην οποία βρισκόμαστε, των δυνατών διεξόδων και των συνεπειών τους μέσω της ενημέρωσης και διαφώτισής τους.. Δεδομένου όμως ότι υπάρχει μόνο στοιχειωδώς κάποιο πανευρωπαϊκό κομματικό σύστημα που θα μπορούσε να αναλάβει αυτή τη διαφώτιση και λόγω του ρόλου που αναμφίβολα παίζουν οι εθνικές παρωπίδες στη διάπλαση των εκλογικών προτιμήσεων, δεν είναι εύκολο να εμπιστευθούμε μια «νομιμοποίηση επείγουσας ανάγκης» στο πλαίσιο της άμεσης δημοκρατίας – να πιστέψουμε δηλαδή ότι τα δημοψηφίσματα στα κράτη μέλη είναι σε θέση να παράσχουν δημοκρατικό έρεισμα στις απαιτούμενες μαζικές επεμβάσεις αλληλεγγύης σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Αν επιχειρούσε κανείς να σώσει την Ελλάδα – για να μην μιλήσουμε για την Ισπανία, την Πορτογαλία ή την Ιταλία – από την πτώχευση μέσω της κοινοτικοποίησης του χρέους και ευρω-ομολόγων, θα μπορούσε αυτό να αποδειχθεί μια εξαιρετικά ακριβή υπόθεση μεταβίβασης πόρων που θα πλήρωνε ο Βορράς με πληθωρισμό ή αύξηση του δημόσιου χρέους. Τα προερχόμενα από χρήματα των φορολογουμένων «δώρα» προς πληγέντα μέλη της ευρωζώνης δεν είναι δημοφιλή. Ένα και μόνο επιχείρημα θα μπορούσε να πείσει τους εκλογείς στις χώρες του Βορρά ότι τα «δώρα» αυτά αποτελούν μια λογική ενέργεια: το επιχείρημα ότι η μη διάσωση και η αποφυγή των απαιτούμενων θυσιών θα «μας» κόστιζε περισσότερα. Επειδή όμως είναι αβέβαιες οι αντιδράσεις ορισμένων στρατηγικών παικτών του παιχνιδιού αυτού, το επιχείρημα αυτό δεν μπορεί να ποσοτικοποιηθεί με τρόπο ώστε να πείσει και τους υποστηρικτές αντίθετων συμφερόντων και απόψεων.

Κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος τι θα συμβεί αν δεν συμβεί τίποτε, δηλαδή αν δεν υπάρξει κοινοτικοποίηση του δημόσιου χρέους ή κάποια άλλη εναλλακτική για την επιχορηγούμενη σταθεροποίηση της περιφέρειας μέσω του «Βορρά». Οι τελευταίες προβλέψεις του ιδρύματος Bertelsmann διαβλέπουν μια καταστροφή στην περίπτωση αυτή: ένα ντόμινο που θα παρασύρει ολόκληρο τον ευρωπαϊκό μεσογειακό χώρο συμπεριλαμβανόμενης της Γαλλίας αλλά ίσως και του Βελγίου και θα έχει ιδιαίτερα καταστροφικές οικονομικές συνέπειες σε όλο τον κόσμο, αλλά κυρίως στην Ευρώπη. Ακόμα και η Γερμανία όπως και η Φινλανδία και η Ολλανδία που μέχρι τώρα προσπαθούν να αποφύγουν τον ρόλο τους ως καθαροί πληρωτές για ψηφοθηρικούς λόγους, θα πλήττονταν ανεπανόρθωτα και θα έβλεπαν όλο το όμορφο εξαγωγικό τους πλεόνασμα να λιώνει σαν το χιόνι στον ανοιξιάτικο ήλιο.

Γνωρίζουμε από δημοσκοπήσεις ότι σε καμία από τις χώρες με ιδιαίτερα υψηλό δημόσιο χρέος δεν υπάρχουν πλειοψηφίες που να τάσσονται υπέρ της εξόδου από την ευρωζώνη – το αντίθετο μάλιστα. Αυτό είναι από οικονομικής άποψης απόλυτα λογικό για τρεις λόγους: Πρώτον, με την έξοδο από την ευρωζώνη, θα έχαναν την

24grammata.com

“nuisance value”, την ικανότητα δηλαδή να σπάνε τα νεύρα των άλλων παικτών και να τους τρομοκρατούν με σενάρια μετάδοσης της ασθένειας σε τέτοιο βαθμό ώστε να ενεργοποιείται η ΕΕ και να αναγκάζεται να σώσει τις τράπεζές τους, τον κρατικό προϋπολογισμό τους και την οικονομία τους όσο της επιτρέπουν οι δυνάμεις της. Δεύτερον, θα πρέπει ακόμα και στην περίπτωση εξόδου να εξυπηρετήσουν τα δάνειά τους σε ευρώ, πλέον όμως επί τη βάσει ενός νέου, βαθιά υποτιμημένου εθνικού νομίσματος. Τρίτον, κανένας υπεύθυνα σκεπτόμενος πολιτικός στην υπόλοιπη Ευρώπη που δεν αναλώνεται μόνο σε λαϊκιστική ψηφοθηρία δεν θα ήθελε να εξωθήσει τις ελλειμματικές χώρες σε έξοδο, αφού κάτι τέτοιο θα μπορούσε να οδηγήσει σε απρόβλεπτες αλυσιδωτές αντιδράσεις, όπως αναφέρθηκε. Η ευρωζώνη χωρίς την Ελλάδα δεν θα είχε ένα πρόβλημα λιγότερο, αλλά πιθανότατα ένα πρόβλημα παραπάνω. Και μόνο για προνοητικούς λόγους συνιστάται η υποβοήθηση της Ελλάδας να βγει από τη μέγγενη που θα καθησυχάσει για λίγο και τα αρπακτικά του χρηματοπιστωτικού κλάδου. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι τελευταίοι δεν θα χαιρετίσουν ενθουσιωδώς την πράξη υπερεθνικής «αλληλεγγύης» αφού θα τους απαλλάξει τουλάχιστον από ένα μέρος του ρίσκου των οικονομικών τους επενδύσεων.

Για να αποκατασταθεί μόνιμα η εμπιστοσύνη στην ικανότητα των υπερχρεωμένων κρατών να εξυπηρετήσουν και εντέλει να αποπληρώσουν τα δάνειά τους, χρειάζονται ωστόσο περισσότερα από τις πρόσκαιρες μεταβιβάσεις. Αυτό που χρειάζεται η Ελλάδα δεν είναι μόνο η (ούτως ή άλλως χρονικά αλλά και οικονομικά περιορισμένη) διάθεση άλλων χωρών να επέμβουν ως αναπληρωματικοί οφειλέτες και να εξοφλήσουν τα χρέη της Ελλάδας, αλλά η αποκατάσταση μιας φορολογικής βάσης της ελληνικής οικονομίας. Μόνον έτσι θα μπορούσε η χώρα να φθάσει κάποτε στο σημείο να εκπληρώνει μόνη της τις οικονομικές υποχρεώσεις της από αυτά που η ίδια δημιουργεί (με στήριξη από μόνιμες μεταβιβάσεις κοινοτικών πόρων όπως ισχύει και για κάθε λιγότερο ανεπτυγμένο ομόσπονδο κρατίδιο σε ένα κανονικό ομοσπονδιακό κράτος, στο πλαίσιο της «περιφερειακής ανακατανομής των δημόσιων πόρων»).

Η ΕΕ πρέπει πρώτα να αλλάξει ριζικά τον τρόπο δράσης της αν θέλει να εμποδίσει αποτελεσματικά τις τράπεζες από το να προσδοκούν τη χρεοκοπία της Ελλάδας και άλλων μεσογειακών χωρών (και να την προκαλούν σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία). Σε αυτό το πλαίσιο οι οργανισμοί αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας παίζουν τον διπλό ρόλο πυρανιχνευτή και επιταχυντή φωτιάς μαζί. Αντί να επικεντρώνεται σε αντιπαραγωγικά προγράμματα λιτότητας και «μεταρρυθμίσεις» που οδηγούν σε καταστροφικές και ατελέσφορες κοινωνικές συγκρούσεις, η ΕΕ θα έπρεπε να δραστηριοποιείται ενεργά για την οικοδόμηση και αναμόρφωση των ασθενικών και σε μεγάλο βαθμό μη ανταγωνιστικών οικονομιών της νότιας ευρωζώνης. Η ωμή πραγματικότητα είναι διαφορετική: στην παρούσα κατάσταση η ΕΕ δεν διαθέτει ούτε τη θεσμική ούτε την οικονομική ή πολιτική βούληση ή ικανότητα να αναλάβει αποτελεσματικά οποιοδήποτε τέτοιο καθήκον. Κι όσο τα πράγματα παραμένουν έτσι οι τράπεζες θα συνεχίσουν να έχουν τον τελευταίο λόγο για το τι θα απογίνουν οι λαοί και οι οικονομίες των χωρών του νότου.

Από το κράτος φορολογικών εσόδων στο κράτος-οφειλέτη

Η εξήγηση γι’ αυτό εντοπίζεται στην πορεία και προϊστορία της σημερινής κρίσης. Έναν βασικό παράγοντα αποτελεί η (από τη σημερινή οπτική ακατανόητη) αποτυχία των ιθυνόντων σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο να ρυθμίσουν τον χρηματοπιστωτικό

24grammata.com

κλάδο με τέτοιο τρόπο ώστε να αποτραπούν οι απανωτές πτωχεύσεις τραπεζών που απαιτούν τη συνακόλουθη παρέμβαση του κράτους για τη διάσωσή τους. Ας ρίξουμε μια σύντομη ματιά στους συσχετισμούς που αποτελούν τα θεμέλια αυτής της περίπλοκης ιστορίας. Ένα μέρος της εξήγησης συνίσταται στο γεγονός ότι τα κράτη είναι τόσο υπερχρεωμένα και εκτεθειμένα στις ορέξεις των χρηματοπιστωτικών αγορών επειδή αναγκάστηκαν να συμβάλουν στη διάσωση των τραπεζών τους, τουλάχιστον εκείνων που ήταν πολύ μεγάλες για να αφεθούν να καταρρεύσουν (“too big to fall”). Οι δημόσιες δαπάνες για τη διάσωση ιδιωτικών τραπεζών εις βάρος των φορολογουμένων πυροδότησαν λοιπόν τη δημοσιονομική κρίση, από την οποία ωφελούνται και πάλι οι τράπεζες – μια κακοήθεια άνευ προηγουμένου.

Από τη σκοπιά του οικονομικού επενδυτή, δυο είναι τα πράγματα προς αντιστάθμιση (“trade-off”) – όσο περισσότερο υπερισχύει το ένα τόσο λιγότερο είναι το άλλο. Αφ’ ενός θέλει την ασφάλεια της επένδυσής του (δηλαδή την εγγύηση της αποπληρωμής της πίστωσης), αφ’ ετέρου προσβλέπει σε υψηλές αποδόσεις υπό τη μορφή τόκων (που κι αυτή είναι μια μορφή αποζημίωσης για το ρίσκο που αναλαμβάνει έναντι πιθανής χρεοκοπίας του δανειολήπτη). Παλαιότερα τα κράτη ήταν πολύ δημοφιλή ως δανειολήπτες καθώς παρουσιάζουν δυο πλεονεκτήματα έναντι των ιδιωτών οφειλετών: Πρώτον, διαθέτουν την πολιτική εξουσία της αναγκαστικής είσπραξης και εν ανάγκη αύξησης της φορολογίας προκειμένου να εξυπηρετήσουν τα χρέη τους. Κατά δεύτερον, μπορούν να τυπώσουν χρήμα και έτσι να «υποτιμήσουν» το χρέος τους δια του πληθωρισμού. Ένα κράτος της ευρωζώνης στερείται βέβαια αυτή την τελευταία δυνατότητα, καθώς δεν μπορεί να τυπώσει πια δικό του χρήμα. Όμως και το πρώτο προνόμιο που αναφέρθηκε, η εξουσία της επιβολής φόρων δεν διασφαλίζεται πλέον από την οπτική των οικονομικών επενδυτών, αφού γνωρίζουν ότι σήμερα υπάρχει φορολογικός ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών. Κι αυτός τα εμποδίζει να αυξάνουν το φορολογικό βάρος με σκοπό να ικανοποιήσουν τους δανειστές τους, εφόσον οδηγεί σε φυγή κεφαλαίων λόγω των ανοικτών χρηματοοικονομικών συνόρων και επομένως καταστρέφει τη μελλοντική φορολογική βάση. Η ανοικτή οικονομία εξαναγκάζει τα κράτη σε συγκράτηση της φορολογίας στις επιχειρήσεις και τα υψηλά εισοδήματα. Όταν ένα κράτος δεν μπορεί να χρηματοδοτήσει το χρέος του μέσω της δημοσιονομικής επιβάρυνσης των εργαζομένων και των καταναλωτών και/ή μέσω της περικοπής των δημόσιων δαπανών, δεν του μένει τίποτε άλλο παρά να καλύπτει τις οικονομικές ανάγκες που απορρέουν από την υπερχρέωσή του μέσω της δημιουργίας νέων υποχρεώσεων. Αυτό βέβαια δεν το αφήνει εντελώς έρμαιο των αρπακτικών του χρηματοπιστωτικού κλάδου, αφού αντίθετα από τους ιδιώτες οφειλέτες (που αργά ή γρήγορα θα εντοπιστούν από τον δικαστικό επιμελητή) το κράτος μπορεί να αναστείλει την καταβολή των τοκοχρεολυσίων. Ενάντια σε αυτή την εναλλακτική των κρατών, οι τράπεζες ως πιστωτές διαθέτουν ωστόσο μια «δυνατότητα δεύτερου πλήγματος»: μπορούν να αρνηθούν τη χορήγηση πίστωσης σε ένα κράτος-οφειλέτη ή να του τη χορηγήσουν με εντελώς αβάστακτους όρους.

Όπως έχει αποδείξει ο Βόλφγκανγκ Στρέεκ (Wolfgang Streeck) σε πολυάριθμες πρόσφατες δημοσιεύσεις, τα κράτη του κόσμου του ΟΟΣΑ βρίσκονται, όσον αφορά τον τρόπο χρηματοδότησής τους, σε μια μετάβαση από το κλασικό κράτος φορολογικών εσόδων (Steuerstaat) στο χρηματοδοτούμενο από δάνεια κράτος-οφειλέτη (Schuldnerstaat) – ενώ οι ρυθμοί ανάπτυξης οδεύουν μακροπρόθεσμα προς το μηδέν στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές δημοκρατίες! Το κράτος στην καπιταλιστική οικονομία κατευθύνεται προς μια κατάσταση κατά την οποία θα

24grammata.com

μπορεί να επιτελεί τις ουσιώδεις λειτουργίες του για την οικονομία αυτή μόνο με «μηχανική υποστήριξη», την οποία αναλαμβάνει πάλι ο χρηματοπιστωτικός κλάδος. Η συσσώρευση κρατικών χρεών αυξάνεται διαρκώς καθ’ όλη την περίοδο της απελευθέρωσης των αγορών, δηλαδή από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. (Ειρήσθω εν παρόδω: Η μετατροπή από κράτος φορολογικών εσόδων σε κράτος-οφειλέτη έχει ενδιαφέρουσες επιπτώσεις στη διανεμητική πολιτική. Το κράτος φορολογικών εσόδων μειώνει το διαθέσιμο εισόδημα των ευκατάστατων στρωμάτων μέσω της προοδευτικής φορολόγησής τους, ενώ το κράτος-οφειλέτης αυξάνει το εισόδημά τους, καταβάλλοντας τόκους για όσα του δανείζουν οι ανήκοντες στα υψηλά εισοδηματικά στρώματα). Κατά την προαναφερθείσα περίοδο το μέγεθος του χρηματοπιστωτικού τομέα συνολικά καθώς και το μερίδιο των εσόδων που αποκόμισε από τη χρηματοδότηση δημόσιου χρέους αυξάνονταν διαρκώς. Ταυτόχρονα μειώθηκε το μερίδιο εσόδων σε σχέση με τη συνολική επιχειρηματική δραστηριότητα που αποκομίζουν οι οικονομικοί επενδυτές από δάνεια προς την «πραγματική» οικονομία της παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών.

Ο κοινωνιολόγος Κρίστοφ Ντόιτσμαν (Christoph Deutschmann) έχει αναπτύξει την ενδιαφέρουσα θέση ότι η λοξοδρόμηση του χρηματοπιστωτικού κλάδου από τη χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας στη χρηματοδότηση κρατών ενδέχεται να συνδέεται με το γεγονός ότι οι κλασικοί επιχειρηματίες «σπανίζουν» πλέον, μεταξύ άλλων εξαιτίας της δημογραφικής γήρανσής τους. Οι «κλασικοί» επιχειρηματίες είναι αυτοί που προτίθενται και επιδιώκουν να πάρουν τραπεζικά δάνεια για να επενδύσουν σε παραγωγικές δραστηριότητες που θα τους αποδώσουν έσοδα για να εξυπηρετήσουν τα δάνειά τους. Με διαρκώς μειούμενους ρυθμούς ανάπτυξης σε ολόκληρο τον κόσμο του ΟΟΣΑ ο κλάδος του χρήματος δεν μπορεί πλέον να στηρίξει σε αυτόν τον τομέα τη βασική οικονομική δραστηριότητα του κι έτσι στρέφεται προς άλλους τομείς μεταξύ των οποίων η χρηματοδότηση της ιδιωτικής κατανάλωσης μέσω καταναλωτικών δανείων τα οποία διένυσαν μια παρόμοια περίοδο διόγκωσης.

Ένα κεντρικό πρόβλημα της διάσωσης στη ζώνη του ευρώ εκπορεύεται από το γεγονός ότι ήταν πρώτη η τραπεζική κρίση που εξελίχθηκε σε κρίση χρηματοδότησης κρατών και στη συνέχεια οδήγησε στη σημερινή κρίση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η τελευταία πάλι χαρακτηρίζεται από την επανεθνικοποίηση των ορίων αλληλεγγύης, με τις πλούσιες χώρες να συνταγογραφούν στις φτωχότερες θεραπείες λιτότητας προκειμένου να ανακτήσουν την εμπιστοσύνη των διεθνών αγορών. Όλα αυτά συμβαίνουν ενάντια σε όλες τις εμπειρίες που δείχνουν ότι η λιτότητα είναι εξαιρετικά τοξικό φάρμακο που μπορεί να σκοτώσει τον ασθενή σε περίπτωση λήψης υπερβολικής δόσης και προκρίνουν αντ’ αυτού τη δημιουργία κινήτρων ανάπτυξης και τη διεύρυνση της φορολογικής βάσης. Έτσι τα ασθενέστερα (και τελικά και όλα τα υπόλοιπα) κράτη μέλη της ευρωζώνης δημιουργούν ακόμα βαθύτερες εξαρτήσεις από τον χρηματοπιστωτικό κλάδο ο οποίος από την πλευρά του αντιδρά ενάντια στην αναπτυξιακή ύφεση με ακόμα υψηλότερους και αβάστακτους τόκους – ένας φαύλος κύκλος.

Οι οικονομικές ανισορροπίες – εκ γενετής ελάττωμα της ευρωζώνης

Παλαιότερα, για να ελέγξει κανείς οικονομικά ένα κράτος έπρεπε να το θέσει υπό στρατιωτική κατοχή. Σήμερα αυτό δεν χρειάζεται πια. Μπορεί να διατηρεί κανείς απόλυτα ειρηνικές σχέσεις με μια χώρα και παρά ταύτα να την κατέχει – με τον

24grammata.com

σφετερισμό της οικονομίας της μέσω διαρκών εξαγωγικών πλεονασμάτων και την κατάλυση της εθνικής κυριαρχίας της μέσω της επιρροής στον προϋπολογισμό και σε άλλα στοιχεία κυριαρχίας της χώρας. Δεν εκπλήσσει ότι αυτός ο οικονομικός και πολιτικός συσχετισμός δυνάμεων γίνεται αντιληπτός από τα πληττόμενα κράτη ως μια νέα μορφή ιμπεριαλισμού και εξάρτησης. Έτσι δημιουργείται ένα κλίμα που ενέχει στοιχεία δυνητικής αντιστράτευσης και εμφανίζει ζοφερό το μέλλον της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Όπως προαναφέρθηκε, η κατασκευή της ευρωζώνης ήταν εξ αρχής ένα σοβαρό λάθος γιατί δεν έλαβε επαρκώς υπόψη την (αυξανόμενη ακόμα) ετερογένεια των οικονομιών που συμπεριέλαβε. Σε αυτό προστίθεται η έλλειψη μηχανισμών επιβολής κυρώσεων στο πλαίσιο της συνθήκης του Μάαστριχτ καθώς και η έλλειψη υπερεθνικής αρμοδιότητας για μια ευρωπαϊκή οικονομική, δημοσιονομική και κοινωνική πολιτική στη συνθήκη της Λισαβόνας. Το αποκορύφωμα υπήρξε η λανθασμένη απόφαση (της κυβέρνησης σοσιαλδημοκρατών και πρασίνων!) στη Γερμανία να επιδοθεί σε έναν ανταγωνισμό για τη μεγαλύτερη απελευθέρωση του χρηματοπιστωτικού τομέα.

«Όλοι μας» λοιπόν θα μπορούσαμε να πούμε πως κάναμε σοβαρά λάθη με εκτεταμένες συνέπειες. Ωστόσο η συνειδητοποίηση αυτή και μόνη – που πάντως είναι μυστικά υπαρκτή σε μεγάλο βαθμό στους κόλπους των σημερινών πολιτικών ελίτ – δεν μπορεί να οδηγήσει σε μια κοινή στρατηγική λήψης διορθωτικών μέτρων. Αντιθέτως: όσο περισσότερο οξύνεται η κρίση, τόσο πιο επίμαχο γίνεται το ερώτημα ποιος θα πρέπει να αναλάβει την ευθύνη (πληρωμής) για τα διορθωτικά μέτρα. Θα μπορούσε να επιχειρήσει κανείς να απαντήσει στο ερώτημα αυτό με βάση μια απλή ηθική αρχή: όσο λιγότερο οι εμπλεκόμενοι επλήγησαν από τα κοινά λάθη ή όσο περισσότερο επωφελήθηκαν εμπορικά από τα λάθη, τόσο μεγαλύτερο μερίδιο του βάρους θα πρέπει να αναλάβουν για την ελάφρυνση του χρέους των περισσότερο πληγέντων που είναι αναπόφευκτη για την αντιμετώπιση της κρίσης. Το «ζήτημα της ενοχής», ποιος έφταιξε δηλαδή για τις λανθασμένες αποφάσεις, τίθεται εδώ σε δεύτερη μοίρα. (Το πώς έγιναν αυτά τα λάθη και κατά πόσον είχαν σχέση με ένα γαλλο-γερμανικό ντιλ – κατάργηση μάρκου και Μπούντεσμπανκ σε αντάλλαγμα για τη συναίνεση της Γαλλίας στη γερμανική επανένωση – το αφήνω ευχαρίστως στους ιστορικούς του μέλλοντος να το κρίνουν.)

Αυτός ο απλός ηθικός λογισμός επιδέχεται δεοντολογική αλλά και τελεολογική ερμηνεία, βάσει των αρχών που τον διέπουν και των συνεπειών που επιφέρει. Στην τελευταία περίπτωση το επιχείρημα είναι: όποιος έμεινε συγκριτικά αλώβητος από όλα αυτά θα πρέπει να ενδιαφέρεται περισσότερο για την παγίωση μιας συμφωνίας που θα του απέφερε με συγκριτικά μικρό κόστος μεγάλα εμπορικά οφέλη. Σύμφωνα με την πρώτη οπτική, όποιος μπορεί περισσότερο να σηκώσει το κόστος της βοήθειας, υποχρεούται κατά προτεραιότητα να μην την αρνηθεί. Από όποια πλευρά κι αν στρέψει κανείς το ερώτημα σε ποιον πέφτει το βάρος του ηθικού λογισμού στην Ευρώπη σήμερα, η απάντηση είναι απλή και αδιάψευστη. Είναι η Γερμανία. Οι μεγαλύτεροι ωφελημένοι από το ευρώ είναι οι Γερμανοί , των οποίων τα εξαγωγικά πλεονάσματα – που αυξήθηκαν ακόμη περισσότερο με το κοινό νόμισμα – αποτελούν μέρος του προβλήματος. Η Γερμανία επωφελείται μάλιστα και από την κρίση, αφού σήμερα η πρόσβαση του κράτους σε πιστώσεις είναι εδώ φθηνότερη από ποτέ. Οι πολιτικές ελίτ της Γερμανίας όπως και η κοινή γνώμη της χώρας δεν προτίθενται ιδιαίτερα να αναγνωρίσουν το γεγονός αυτό ως αδιάψευστο και να ενεργήσουν

24grammata.com

ανάλογα – το αντίθετο μάλιστα. Κάθε διάθεση κυβερνήσεων, κομμάτων και πολιτών υποκινούμενη από καλώς εννοούμενα ίδια συμφέροντα και/ή από την αναγνώριση της υποχρέωσης παροχής βοήθειας να αναλάβουν το δημοσιονομικό κόστος που προκύπτει, φαίνεται να υποσκάπτεται από την πολυπλοκότητα των συσχετισμών. Οι συσχετισμοί αυτοί σκιαγραφούνται συνοπτικά ως εξής: αυτό που χρειάζεται είναι η διάθεση για μερική παραίτηση από τα εθνικά κυριαρχικά δικαιώματα και σημαντικές οικονομικές θυσίες με σκοπό την οικοδόμηση δημοσιονομικής διακυβέρνησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο τη συμβολή στην ελάφρυνση του χρέους και την οικονομική ανάκαμψη των ασθενέστερων κρατών μελών καθώς και την άμβλυνση της κοινωνικής τους εξαθλίωσης τον καθησυχασμό του χρηματοπιστωτικού κλάδου και τη χαλιναγώγηση των διεκδικήσεών του για πληρωμή τόκων προκειμένου να υπάρξει σταθεροποίηση της ευρωζώνης και συνακόλουθα ολόκληρης της ΕΕ, πράγμα το οποίο από ηθικοπολιτικής σκοπιάς αλλά και υπό το πρίσμα της οικονομικής και δημοσιονομικής σταθερότητας αξιολογείται ως σημαντικό αγαθό.

Η έκκληση για μια τέτοια διάθεση δεν θα είχε βέβαια καμία προοπτική στο εθνικό πλαίσιο ενός κράτους μέλους – κι αυτό όχι μόνο λόγω της πολυπλοκότητας του ζητήματος. Όποιος κι αν πρότεινε αυτό το πολυεπίπεδο πρόγραμμα δράσης θα ερχόταν αντιμέτωπος με φοβίες, δυσαρέσκειες και μαζικές εθνικιστικές υποτροπές από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα. Εδώ φαίνεται και πάλι πόσο βαθύ είναι ήδη το χάσμα μεταξύ politics και policy, μεταξύ του αγώνα για τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και για την εξουσία από τη μια και για στρατηγικές παρεμβάσεις από την άλλη: θεωρητικά όλα τα πολιτικά κόμματα – και περισσότερο μάλιστα εκείνα που απευθύνονται σε ένα πανευρωπαϊκό εκλογικό σώμα – έχουν την αποστολή να γεφυρώσουν αυτό το χάσμα. Θα το κατόρθωναν αν ήταν σε θέση να διαμορφώσουν τις προτιμήσεις των ψηφοφόρων και της κοινής γνώμης με πειστικά επιχειρήματα και να προκρίνουν την κριτική τους ικανότητα. Αντ’ αυτού παρατηρούμε ότι τα κόμματα προσκολλώνται πεισματικά σε εθνικά κλισέ και βραχυπρόθεσμους υπολογισμούς κόστους φοβούμενα μήπως θέσουν υπερβολικές απαιτήσεις στους ψηφοφόρους τους και χάσουν τις ψήφους τους προς όφελος άλλων κομμάτων που εξυπηρετούν ανενδοίαστα τα λαϊκά αισθήματα δυσαρέσκειας. Ως πολιτικοί οργανισμοί απόκτησης εξουσίας τα κόμματα βρίσκονται υπό τη διαφθείρουσα πίεση ενός θετικιστικού οπορτουνισμού, στρεφόμενα προς τις «δεδομένες» προτιμήσεις των ψηφοφόρων και παραιτούμενα από το καθήκον να (συν)διαμορφώνουν κατ’ αρχάς τις προτιμήσεις αυτές μέσω της μετάδοσης κριτικών αντιλήψεων και επιχειρημάτων. Όμως σκοπός (και λόγος ύπαρξης) των κομμάτων είναι εν τέλει να κερδίζουν εκλογικές αναμετρήσεις – με οποιονδήποτε τρόπο. Αν μπορούν να ελπίζουν ότι θα δελεάσουν κάποιες ομάδες ψηφοφόρων ευνοώντας τις με στοχευμένες εξυπηρετήσεις («πελατειακό σύστημα») ή στενεύοντας χωρικά και χρονικά τα όρια του πολιτικού πεδίου ορατότητας, καλλιεργώντας τον φόβο, διαψεύδοντας σημαντικούς πολιτικούς συσχετισμούς ή παρουσιάζοντας μια στρεβλή εικόνα τους, αντί να διαφωτίζουν και να πείθουν το κοινό τους – τότε θα το κάνουν.

«Κίνδυνος κατάχρησης»

Για να (συν) διαμορφώνουν πραγματικά τις προτιμήσεις των ψηφοφόρων μέσω της αντιπαράθεσης επιχειρημάτων και της πειθούς, τα κόμματα θα έπρεπε να θέλουν και να μπορούν να υπερβούν κάθε ανησυχία, δυσπιστία , κοντόφθαλμη οπτική και καχυποψία. Ένα από τα ακλόνητα στεγανά που τα κόμματα θεωρούν «δεδομένα» αντί να προσπαθούν να τα διαλύσουν οδηγεί στη σκέψη ότι αν «εμείς» κάνουμε

24grammata.com

θυσίες για να βοηθήσουμε «αυτούς εκεί», π.χ. «τους Έλληνες», τότε «αυτοί» θα εκμεταλλευτούν τη γενναιοδωρία μας για να «μας» χρησιμοποιήσουν και να αποφύγουν να κάνουν δικές τους αναγκαίες προσπάθειες. Τα «δώρα» μας θα υποκινήσουν ακριβώς εκείνη την ανάρμοστη-ιδιοτελή συμπεριφορά που οι οικονομολόγοι αποκαλούν “moral hazard”. Ένα κυρίαρχο πρόβλημα έγκειται στην ευρέως διαδεδομένη υποδήλωση ενός τέτοιου κινδύνου κατάχρησης που εμποδίζει την αποδοχή πολιτικών αποφάσεων κοινωνικής ενσωμάτωσης και μακρόπνοης οπτικής. Η υποδήλωση αυτή δεν πηγάζει μόνο από το συμφέρον των πιθανών χρηματοδοτών να βρουν κάποια προσχήματα για να δικαιολογήσουν την άρνησή τους να βοηθήσουν. Συχνά βασίζεται και σε αντιλήψεις παγιωμένες από τα μέσα ενημέρωσης για την πραγματική συμπεριφορά των αποδεκτών ή για τις συμπεριφορές στις οποίες τους ωθούν οι θεσμοί και οι παραδόσεις τους. Έτσι δημιουργούνται βάσιμες υποψίες για μερικές νοτιοευρωπαϊκές χώρες της ευρωζώνης ότι οι φορολογικές τους αρχές είναι διεφθαρμένες, ότι η αποφυγή της πληρωμής φόρων αποτελεί ένδειξη για την επιτηδειότητά τους, ότι τα ειδικά συμφέροντα κατέχουν θεσμικά προνόμια και ότι στη δημόσια διοίκηση και στη δικαιοσύνη υπάρχουν συμπεριφορές που απέχουν παρασάγγας από αυτό που σε άλλες περιοχές της Ευρώπης αποτελεί επαγγελματική δεοντολογία στον δημόσιο τομέα. Όπου υπάρχουν πραγματικά τέτοια προβλήματα συμπεριφοράς (τα οποία αναμφίβολα δεν ξεπερνώνται με πίεση και έξωθεν παρέμβαση), η παρακολούθησή τους ενισχύει το αίσθημα δυσαρέσκειας στα βόρεια της Ευρώπης, ενώ διευκολύνει την αθέτηση των υποχρεώσεων επίδειξης αλληλεγγύης και προσφέρει το υπόβαθρο για την ετυμηγορία «δικό τους το φταίξιμο». Ακόμα και αν ούτε το ελληνικό κράτος ούτε η ευρωπαϊκή νομοθεσία δεν μπορούν να εμποδίσουν το φαινόμενο ότι πλούσιοι Έλληνες, όπως λέγεται, βγάζουν από τη χώρα χρόνο με τον χρόνο περί τα 40 εκατομμύρια ευρώ και τα μεταφέρουν σε ελβετικούς λογαριασμούς κλπ., το γεγονός αυτό με την απήχηση που έχει στα μέσα ενημέρωσης είναι δύσκολο να ενισχύσει τα αισθήματα αλληλεγγύης των άλλων Ευρωπαίων.

Η άμβλυνση τέτοιων στεγανών και κριτικών αντανακλαστικών θα προϋπέθετε δυο πράγματα: Πρώτον, το σκέφτεσθαι σε κατηγορίες κράτος-εναντίον-κράτους, ο «μεθοδικός εθνικισμός» πολλών συζητήσεων για την Ευρώπη θα έπρεπε τουλάχιστον να συμπληρωθούν με μια κωδικοποίηση, σύμφωνα με την οποία οι Ευρωπαίοι δεν θα καθορίζονται κατά κύριο λόγο από την υπηκοότητά τους αλλά ως άτομα και μέλη κοινωνικών τάξεων. Δεύτερον, το ευρωπαϊκό δίκαιο θα έπρεπε να προσφέρει στα κράτη μέλη τη δυνατότητα να επιβάλλουν εσωτερικά μέτρα αναδιανομής μεταξύ των κοινωνικών τάξεων χωρίς να τιμωρούνται γι’ αυτό με μειονεκτικότερη θέση στον δημοσιονομικό και κοινωνικό «ανταγωνισμό καθεστώτων» μεταξύ των χωρών της ΕΕ. Η εναρμόνιση της φορολογίας εισοδήματος και επιχειρήσεων σε όλη την Ευρώπη θα ήταν ίσως ένα πολλά υποσχόμενο βήμα για την καταπολέμηση της φοροδιαφυγής, όπως επίσης ο αναγκαστικός δανεισμός από άτομα υψηλού πλούτου, ένα σύστημα προοδευτικής έμμεσης φορολογίας, ένας κατώτατος συντελεστής άμεσης φορολογίας, ένα κατώτατο ποσοστό του κρατικού προϋπολογισμού για κοινωνικές δαπάνες και ένα προβλεπόμενο από τον νόμο ανώτατο όριο του επιτρεπόμενου συντελεστή Gini με τον οποίο μετρώνται οι εισοδηματικές ανισότητες. Επίσης, οι τράπεζες των κρατών μελών θα πρέπει να υπόκεινται σε περιορισμούς στην αποδοχή καταθέσεων που βάσει προέλευσης και όγκου ταυτοποιούνται εύκολα ως διαφυγόντα κεφάλαια. Μόνο μέσω της ευρωπαϊκής νομοθεσίας μπορούν, από ό,τι φαίνεται, να δοθούν στα κράτη μέλη τα μέσα για την «επιτόπου» επίλυση τουλάχιστον ενός μέρους των

24grammata.com

προβλημάτων χρηματοδότησής τους, αντί να αναγκάζονται να βασιστούν μόνο στην αλληλεγγύη άλλων κρατών μελών.

Δημοκρατία αντί της λογικής “ΤΙΝΑ”

Καμία από τις παραπάνω ιδέες μεταρρύθμισης (με την παλαιά έννοια της λέξης) που τίθενται υπόψη των ευρωπαίων νομοθετών δεν θα μπορούσε όμως να πραγματοποιηθεί μέσω του οικείου πλέον τρόπου τεχνοκρατικής παραγωγής αποφάσεων. Η υλοποίησή τους θα ενίσχυε αναμφίβολα τη δημοκρατική νομιμοποίηση της ΕΕ, όμως εξαρτάται ακριβώς από την ύπαρξη τέτοιας νομιμοποίησης και εντέλει από τη συναίνεση ενός σώματος ευρωπαίων πολιτών οι οποίοι εκφράζουν τη βούλησή τους μέσα από εκλογές και δημοψηφίσματα. Ειδικά αυτή η ευρωπαϊκής εμβέλειας συναίνεση για την εγγενή αξία της υπερεθνικής πολιτικής κοινότητας και τη δημοκρατική τάξη της έχει ωστόσο δεχθεί βαρύ πλήγμα από τη σημερινή κρίση – αλλά και από την παράλειψη ή ανικανότητα των ελίτ να περιορίσουν τις καταστροφικές της συνέπειες. Για να εξασφαλιστεί σταθερότητα, διάρκεια και υπολογισιμότητα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης χρειάζεται δημοκρατική νομιμοποίηση. Το επιχείρημα είναι πρακτικό: όποιος θέλει μια αποτελεσματική διακυβέρνηση πρέπει να εξασφαλίσει πρώτα τη δημοκρατική νομιμοποίηση της διακυβέρνησης αυτής και μόνον τότε οι πολιτικές στρατηγικές και οι θεσμοί θα αποκτήσουν την ισχύ και το κύρος που δεν μπορεί να υποκαταστήσει η (υπονοούμενη αν και στιγματισμένη) αυθεντία των τεχνοκρατών.

Οι νομιμοποιητικές δημοκρατικές διαδικασίες αποτελούν το μόνο διορθωτικό μέτρο ενάντια στη θατσερική (και μερκελική) ριζική φιλελεύθερη – τεχνοκρατική λογική ΤΙΝΑ (“there is no alternative”), της μη ύπαρξης άλλης εναλλακτικής. Η επίκληση αυτής της λογικής αποτελεί καθομολογία ότι η μέχρι πρότινος ακολουθούμενη πολιτική απέτυχε στο καθήκον της να διατηρεί ελεύθερα κανάλια επιλογών. Με την αποτυχία της αυτή μας έχει παρασύρει σε μια παγίδα, αυτή του «αδιεξόδου», όπου τη μόνη διαφαινόμενη διέξοδο αποτελούν τα τεχνοκρατικά μέτρα έκτακτης ανάγκης.

Οι πολιτικοί ισχυρίζονται, συχνά αδίκως, ότι δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική λύση γιατί καθοδηγούνται από τη δική τους βαθιά ριζωμένη οπτική των πολιτικών και οικονομικών πραγματικοτήτων. Ας πάρει κανείς το οικείο παράδειγμα μιας τρύπας που χάσκει στον προϋπολογισμό. Η τεχνοκρατική αντίδραση συνεπάγεται την προτροπή για περικοπές. Αντί των περικοπών όμως, θα μπορούσε κανείς να βουλώσει την τρύπα και με αύξηση των εσόδων. Αυτό όμως θα τρόμαζε τους επενδυτές και θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί η τάση φυγής τους, π.χ. μέσω της εναρμόνισης της άμεσης φορολογίας σε επίπεδο ΕΕ. Αν όμως επιχειρούσε κανείς κάτι τέτοιο, θα ερχόταν αντιμέτωπος με αντιδράσεις από τα κράτη μέλη (Ιρλανδία, Βουλγαρία κ.α.) που επιδιώκουν να βελτιώσουν τη θέση τους στον επενδυτικό ανταγωνισμό με χαμηλούς φορολογικούς συντελεστές για τις επιχειρήσεις. Και ούτω καθεξής… Η επίκληση του «αδιεξόδου» συχνά αποτελεί μόνο έναν μανδύα για την απόκρυψη της παραίτησης ενόψει των διαφαινόμενων συσχετισμών δυνάμεων, των δυνάμεων του status quo.

Η Ευρώπη απαρτίζεται από εθνικά κράτη, πολίτες και κοινωνικές τάξεις. Υπάρχει πληθώρα εναλλακτικών δυνατοτήτων έκφρασης των διαφόρων δυνάμεων και συντελεστών στο πλαίσιο της δημοκρατικής διαδικασίας. Είναι απαραίτητη η «εισροή» νομιμοποίησης (“input”) μέσω δημοκρατικών διαδικασιών, ειδικά ενόψει της ολοένα μεγαλύτερης εξασθένισης της «εκροής» νομιμοποίησης (“output”) που

24grammata.com

εξακολουθούν να επιτυγχάνουν κύκλοι των ευρωπαϊκών ελίτ. Η αφελής πεποίθηση ότι αυτοί θα κάνουν το σωστό λόγω της βαθειάς γνώσης των καταστάσεων έχει εξανεμιστεί. Αυξανόμενα τμήματα του εκλογικού σώματος αγανακτούν με τις «Βρυξέλλες» ή το «Βερολίνο» ή την «Ευρώπη» συλλήβδην – ένα χρυσορυχείο για τους λαϊκιστές πολιτικούς επιχειρηματίες. Θα πρέπει να αναδιαμορφωθεί η Ευρώπη έτσι ώστε η γέφυρα μεταξύ της βούλησης των πολιτών και των αποφάσεων των ελίτ να μην καταρρεύσει ξανά. Ο κεντρικός τόπος όπου είναι φυσικό να γίνει αυτό είναι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο πλαίσιο του πολιτικού ανταγωνισμού μεταξύ ευρωπαϊκών κομμάτων, ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να μετασχηματιστεί σε ένα είδος κυβέρνησης με ευθύνη έναντι του κοινοβουλίου.

Το χάσμα μεταξύ politics και policy

Μια τελευταία αντίφαση αφορά την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Αυτά είναι τα θεσμικά όργανα που έχουν τη μεγαλύτερη επίδραση στην καθημερινότητα των ανθρώπων και υπόκεινται στον μικρότερο δημοκρατικό έλεγχο. Είναι εντελώς αποπολιτικοποιημένα, βρίσκονται υπεράνω του κομματικού ανταγωνισμού και αποφασίζουν με ηγεμονική ανεξαρτησία – χωρίς να έχει σημασία αν συμφωνούν οι πολίτες, τα κόμματα και τα κοινοβούλια ή όχι. Αυτό είναι το χάσμα μεταξύ politics και policy, του πολιτικού αγώνα για εξουσία και διαμόρφωση της κοινής γνώμης αφ’ ενός και των στρατηγικών προσπαθειών επίλυσης προβλημάτων αφ’ ετέρου. Αφ’ ης στιγμής καταρρεύσει η γέφυρα της εισροής νομιμοποίησης (input), ευδοκιμεί στη μια όχθη ο λαϊκισμός (με την έννοια του αγώνα εξουσίας χωρίς επίλυση προβλημάτων) και στην άλλη η τεχνοκρατία (με την έννοια της –επιχειρούμενης – επίλυσης προβλημάτων χωρίς δημοκρατικό αγώνα για απόκτηση ερείσματος). Έτσι οι δυο σφαίρες της πολιτικής αποκολλώνται η μια από την άλλη.

Αν η ευρωζώνη διαλυόταν πραγματικά – είτε «συντεταγμένα» είτε χαοτικά – θα μπαίναμε σε ένα γιγάντιο παιχνίδι αρνητικών αθροισμάτων όπου όλες οι πλευρές χάνουν. Αυτό θα πρέπει να το έχουν αντιληφθεί ακόμα και όσοι άλλα λένε δημοσίως. Η τραπεζική κρίση εξελίχθηκε σε μια κρίση των δημόσιων οικονομικών η οποία με τη σειρά της οδήγησε σε ευρωπαϊκή κρίση θεσμών. Είναι ολοένα και πιο δύσκολο να φανταστεί κανείς πού θα βρουν να πιαστούν οι πολιτικές ελίτ της Ευρώπης σε αυτή την κατηφόρα προτού εκδηλωθεί η συνολική χρεοκοπία της καπιταλιστικής δημοκρατίας. Θα εξαρτηθεί, υποθέτω, από την αντίδραση και αντίσταση εκείνων που πλήττονται περισσότερο από την κρίση. Ίσως η αντίσταση αυτή να αναγκάσει τις ελίτ να στραφούν προς μια πορεία με περισσότερες προοπτικές, αντί να αγοράζουν βερεσέ ολοένα και πιο εσπευσμένα όλο και λιγότερο χρόνο. Όμως έτσι όπως έχουν τα πράγματα επί του παρόντος, κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί πως γνωρίζει με ασφάλεια ποια θα είναι αυτή η πορεία, ποιος θα την υιοθετήσει ή θα τη διατηρήσει.

…………………………………………………………………………….

Επιμέλεια: Τάσος Τσακίρογλου

Μόνον για την ηλεκτρονική έκδοση της «Εφημερίδας των Συντακτών»

24grammata.com

Σύνδεσμος άρθρου : http://www.efsyn.gr/?p=82206

Πατήστε ΕΔΩ για να εκτυπώσετε

- Εφημερίδα των Συντακτών - http://www.efsyn.gr -

ΚΛΑΟΥΣ ΟΦΕ Τα λάθη της Ευρώπης

18/11/12 ART,Αρχείο Άρθρων,ΙΔΕΕΣ,ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Από τον Θανάση Γιαλκέτση

[1]Ο Κλάους Οφε έχει γεννηθεί το 1940 στο Βερολίνο και είναι ένας από τους πιο σημαντικούς Γερμανούς κοινωνιολόγους. Υπήρξε συνεργάτης του Γιούργκεν Χάμπερμας και ανήκει και αυτός στη δεύτερη γενιά της περίφημης Σχολής της Φρανκφούρτης. Στη γλώσσα μας κυκλοφορεί το βιβλίο του «Κοινωνία της εργασίας;» (Νήσος, 1993). Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε ο Κλάους Οφε στον Αλεσάντρο Καβάλι και δημοσιεύτηκε στην ιταλική περιοδική επιθεώρηση «Il Mulino».

-Τις προηγούμενες μέρες μού προξένησε εντύπωση ένας τίτλος της «Suddeutsche Zeitung» που έλεγε: «Η αργή παρακμή της Ευρώπης. Η κυριαρχία των κρατών και το ενιαίο νόμισμα δεν είναι συμβατά».

-Ναι, έτσι είναι, δεν είναι συμβατά. Αλλά θα έπρεπε να το γνωρίζουμε από πριν. Πράγματι, διαπράχθηκαν διάφορα λάθη. Το πρώτο είναι η εσφαλμένη διάσταση της ευρωζώνης. Χώρες με διαφορετική παραγωγικότητα και διαφορετικό μοναδιαίο κόστος εργασίας, που είναι μια αποφασιστική μεταβλητή, δεν μπορούν να έχουν το

24grammata.com

ίδιο νόμισμα. Γιατί οι χαμένοι θα χάσουν ακόμα περισσότερα και οι κερδισμένοι θα κερδίσουν ακόμα περισσότερα.

Η Γερμανία, η Ολλανδία, η Φινλανδία, το Λουξεμβούργο και άλλες χώρες είναι από τη φύση τους «γεννημένες με πλεονάσματα», ενώ οι χώρες του ευρωπαϊκού Νότου είναι αναπόφευκτα χαμένες. Αυτό είναι το πρώτο λάθος.

Το δεύτερο είναι ότι σ” αυτήν τη νομισματική ζώνη, που από την αρχή σχεδιάστηκε λαθεμένα, δεν υπάρχει μια ενιαία δημοσιονομική και κοινωνική πολιτική. Υπάρχουν ορισμένα πολύ αδύναμα υποκατάστατα. Τα κριτήρια του Μάαστριχτ, που στην πραγματικότητα δεν ρυθμίζουν τίποτα, δεν αποτελούν έγκυρο υποκατάστατο μιας δημοσιονομικής και κοινωνικής πολιτικής όμοιας για όλα τα κράτη-μέλη.

-Είναι ένα κομβικής σημασίας ζήτημα, στο οποίο δεν μου φαίνεται πολύ εύκολο να βρούμε μια σαφή απάντηση.

-Ναι, αλλά υπάρχει ένας κανονιστικός τρόπος για να απαντήσουμε: πρέπει να αναρωτηθούμε ποιος επωφελήθηκε περισσότερο ή υπέφερε λιγότερο από τα λάθη που διαπράχθηκαν. Αυτοί είναι εκείνοι που θα “πρεπε να πληρώσουν περισσότερο το κόστος των λαθών.

Και αν αναρωτηθούμε ποιος είναι ο σχετικά ωφελημένος από τα λάθη που διαπράχθηκαν στο παρελθόν, η απάντηση είναι: η Γερμανία. Γιατί οι ανισορροπίες του εμπορίου ευνόησαν τη Γερμανία μέσα από τα πλεονάσματα των εξαγωγών, τα οποία, αν δεν υπήρχε το κοινό νόμισμα, δεν θα ήταν εφικτά.

Το ευρώ είναι ένας μηχανισμός που ευνοεί τις γερμανικές εξαγωγές, επειδή τα κράτη-μέλη είναι ανυπεράσπιστα μπροστά στο ενιαίο νόμισμα και δεν μπορούν να κάνουν πλέον αυτό που έκαναν στις δεκαετίες του 1980 και του 1990, να «προσαρμόσουν» δηλαδή το νόμισμά τους προσφεύγοντας στην υποτίμηση. Ποτέ δεν κατάλαβα γιατί η Ισπανία και η Ιταλία προσχώρησαν με τόσο ενθουσιασμό στο ευρώ, παρά το ότι αυτό σήμαινε de facto έναν αυτοπεριορισμό της αυτονομίας τους.

-Ωστόσο, το ευρώ λειτούργησε, τουλάχιστον για τα πρώτα δέκα χρόνια, μέχρι τη μεγάλη κρίση του 2008.

24grammata.com

-Ακριβώς, μέχρι τη μεγάλη κρίση. Αλλά αυτά που είπα μέχρι τώρα θα παρέμεναν έγκυρα ακόμα και αν δεν είχε υπάρξει η κρίση. Ωστόσο, η κρίση φανέρωσε με δραματικό τρόπο όλα τα λάθη. Η απάντηση ηθικού τύπου, που μόλις προσπάθησα να δώσω, είναι: Eκείνοι που άντλησαν τα μεγαλύτερα οφέλη, οφείλουν σήμερα να αποζημιώσουν τις άλλες χώρες ή να συμμεριστούν το μεγαλύτερο μέρος των βαρών της αποζημίωσης.

Γι’ άλλη μια φορά όμως από πολιτική άποψη αυτό δεν είναι εφικτό, επειδή οποιαδήποτε κυβέρνηση προτείνει καταμερισμό των βαρών ή το να γίνει κοινό και αμοιβαίο το χρέος ή τα ευρωομόλογα ή παρόμοια πράγματα κινδυνεύει να χάσει τις προσεχείς εκλογές. Βρισκόμαστε μπροστά σε μια κλασική αντίφαση: αυτό που είναι ήδη απολύτως αναγκαίο και μάλιστα υποχρεωτικό με όρους τόσο οικονομικούς όσο και ηθικούς, προκειμένου να σταθεροποιηθεί το ευρώ, είναι ανέφικτο με όρους εσωτερικής πολιτικής.

Θα ήθελα όμως να προσθέσω τα τελευταία δύο από τα λάθη που διαπράχθηκαν. Τα πολιτικά κόμματα, όλα χωρίς εξαίρεση, στη Γερμανία, αλλά και στις άλλες χώρες, απέτυχαν να εξηγήσουν στο εκλογικό τους σώμα αυτό που μόλις προσπάθησα να συνοψίσω: κάναμε λάθη και προσπαθούμε να βρούμε ένα σωστό τρόπο να πληρώσουμε γι’ αυτά.

Το να εξηγήσουν στο εκλογικό σώμα αυτήν την έννοια θα έπρεπε να είναι ευθύνη των κομμάτων και αυτά απέτυχαν θλιβερά να αναλάβουν τις ευθύνες τους. Τα κόμματα ευτελίζονται, περιορίζονται στο να δρουν καιροσκοπικά για να διατηρούνται στην εξουσία. Η απουσία μιας σαφούς πολιτικής γραμμής και ενός προγράμματος, μιας ιδεολογίας, η απουσία κριτηρίων που ορίζουν τι είναι δίκαιο και σωστό, τα οδηγεί στο να παραγνωρίζουν το κύριο καθήκον τους, δηλαδή να εκπαιδεύουν το εκλογικό τους σώμα, ασκώντας πάνω σ” αυτό μια μορφή ηγεμονίας (ας θυμηθούμε τον Γκράμσι), και να διαθέτουν ένα στρατηγικό όραμα για μια δίκαιη και εύτακτη κοινωνία.

Ερχομαι τώρα στο τελευταίο σημείο. Η δημοκρατία και το κοινοβουλευτικό καθεστώς είναι ασύμβατα με αυτό που πρέπει να κάνουμε τώρα για να αντιμετωπίσουμε αυτήν την κατάσταση. Με μιαν ορισμένη έννοια, η κρίση καταστρέφει βασικά στοιχεία της δημοκρατίας, επειδή καθιστά αναγκαίες κάποιες δράσεις που δεν έχουν την υποστήριξη της κοινής γνώμης.

24grammata.com

Τα κόμματα έχουν αποτύχει στο να εκπαιδεύσουν την κοινή γνώμη σε αυτό το σημείο και τώρα βρίσκονται μπροστά σε ένα σταυροδρόμι: ή να κάνουν το σωστό ή να κάνουν αυτό που έχει τη λαϊκή υποστήριξη. Αλλά έτσι, από πολιτική άποψη, φτάνουμε σε ένα αδιέξοδο.

-Ολα αυτά όμως θέτουν σε κίνδυνο την ίδια την επιβίωση του ενιαίου νομίσματος;

-Οχι, δεν το νομίζω. Θεωρώ ότι τελικά το ευρώ θα επιβιώσει και πιθανότατα και η Ελλάδα θα παραμείνει στην ευρωζώνη. Αλλά θα επιβιώσει με τρόπο τεχνοκρατικό, με αποτέλεσμα οι δυνάμεις της άκρας Δεξιάς και τα αντιευρωπαϊκά συναισθήματα να ενισχυθούν παντού στην Ευρώπη.

Πριν από δέκα χρόνια έγραψα ότι η Ευρώπη καταναλώνει περισσότερη υποστήριξη απ” όση μπορεί να παράγει, την καταναλώνει αργά χωρίς να προμηθεύει νέα τροφή στους βαθύτερους λόγους που θα έπρεπε να στηρίζουν την ίδια την ιδέα της Ενωσης.

Αυτός ο φαύλος κύκλος επιταχύνεται και κανείς δεν ξέρει πώς να τον σταματήσει. Το εφιαλτικό σενάριο είναι να δούμε να αναδύεται μια μορφή αυταρχισμού, παρόμοιου με εκείνον της δεκαετίας του 1930. Για τους δημοκράτες Ευρωπαίους η Ευρώπη υπήρξε πάντα μια δύναμη εκπολιτισμού, η οποία παίρνει, διατηρεί και ασκεί τον έλεγχο πάνω στις παθολογικές τάσεις που μας γνώρισε η ιστορία. Είναι αλήθεια, χρειαζόμαστε την Ευρώπη για να ελέγχουμε τα πάθη και τις παθολογίες των διάφορων κρατών-μελών και ιδιαίτερα της Γερμανίας.

Χρειαζόμαστε επομένως μια ευρωπαϊκή αρχή, μια ευρωπαϊκή κυβέρνηση, μια ευρωπαϊκή οιονεί ομοσπονδία, που θα είναι σε θέση να ασκεί αυτήν τη λειτουργία ελέγχου. Γι’ αυτούς τους πολιτικούς λόγους, στην Ευρώπη διεξάγεται μια ζωηρή ιστορική συζήτηση υπέρ αυτής της «αμερόληπτης αρχής». Τώρα έχουμε μιαν αρχή, αλλά ως δράση επείγουσας ανάγκης.

Πρόκειται για την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, τον λιγότερο δημοκρατικό θεσμό από όλους τους αποπολιτικοποιημένους ή πολιτικά απρόσιτους θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Και η εικόνα που διαμορφώνεται στα μάτια της ειλικρινά δημοκρατικής Ευρώπης είναι εκείνη μιας βαθιά αντιδημοκρατικής και τεχνοκρατικής Ενωσης (…).

24grammata.com

Σύνδεσμος άρθρου : http://www.efsyn.gr/?p=1475

Πατήστε ΕΔΩ για να εκτυπώσετε

- Εφημερίδα των Συντακτών - http://www.efsyn.gr -

Πατήστε ΕΔΩ για να εκτυπώσετε

ΚΛΑΟΥΣ ΟΦΕ «Αδικαιολόγητη η προστασία των πλουσίων από το κράτος στην Ελλάδα»

12/05/13 Αρχείο Άρθρων,ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

«Η Γερμανία βρίσκεται σε μια διαδικασία αμαύρωσης της φήμης της, απώλειας της πολιτικής της αξιοπιστίας στην Ευρώπη» δηλώνει ο Γερμανός κοινωνιολόγος στην «Εφ.Συν.», τονίζοντας ότι χρειαζόμαστε μια αποτελεσματική ευρωπαϊκή κυβέρνηση, με δημοκρατική εντολή, που θα εμπλέκεται στην αναδιανομή εισοδήματος μεταξύ κρατών και κοινωνικών τάξεων

«Μια Grexit πάντα είναι πιθανή, αλλά θα επρόκειτο για μια καταστροφή. Και όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά για όλους στην Ε.Ε.

Του Τασου Τσακίρογλου

24grammata.com

[1]

24grammata.com

- Κατά τη διάρκεια των τελευταίων πέντε χρόνων έχουμε δει πολλή δημοσιονομική πειθαρχία και μέτρα λιτότητας, αλλά ελάχιστη πραγματική αλληλεγγύη για τα πιο αδύναμα ευρωπαϊκά κράτη και τα φτωχότερα στρώματα. Γιατί συμβαίνει αυτό;

Νομίζω ότι δεν είναι εύκολο ν’ αποφασίσεις για την αλληλεγγύη σε μια πολιτική οντότητα όπως η Ε.Ε. και η ευρωζώνη, η οποία θεωρεί ότι αποτελείται από έθνη-κράτη και δεν διαθέτει μια κοινή κυβέρνηση. Ετσι, η έλλειψη αλληλεγγύης είναι η έλλειψη μιας καθαρής αντίληψης του ποια είναι αυτά τα πράγματα που πρέπει να μοιραστούμε. Ηταν ευκολότερο με την ενοποίηση της Γερμανίας, γιατί τότε επρόκειτο για ένα έθνος-κράτος. Τώρα όμως στην Ευρώπη είναι διαφορετικά, διότι είναι δύσκολο να εξασφαλιστεί η αλληλεγγύη. Μια τέτοια αλληλεγγύη προέρχεται ιστορικά από το κίνημα της έννοια της «αδελφοσύνης». Αυτό συνέβαινε γιατί υπήρχε ένας κοινός εχθρός τον οποίο πολεμούσες και αυτή η μάχη απαιτούσε ταξική αλληλεγγύη απέναντι στον αντίπαλο. Δεν υπάρχει κάτι τέτοιο στην Ευρώπη. Ο πρώτος λόγος είναι ότι δεν διαθέτουμε τους πολιτικούς θεσμούς που θα κινητοποιούσαν την αλληλεγγύη. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι η πρακτική της αλληλεγγύης παρεμποδίζεται από την καχυποψία γι’ αυτούς προς τους οποίους απευθύνεται.

- Σήμερα βλέπουμε δύο ριζικά διαφορετικές απόψεις: από τη μία υπάρχει η πρόταση για ένα ευρωπαϊκό ομοσπονδιακό κράτος και από την άλλη ένας πολύ ισχυρός και αυξανόμενος ευρωσκεπτικισμός. Τι πιστεύετε εσείς;

Τάσσομαι ξεκάθαρα υπέρ της πρώτης άποψης. Εχουμε μια ευκαιρία να δώσουμε ώθηση στην Ευρώπη και να τη μεταμορφώσουμε σε μια δημοκρατική οντότητα, ένα είδος ομοσπονδιακού κράτους. Βέβαια οι πολιτικές δυνάμεις που εγκαταλείπουν την ιδέα της Ευρώπης γίνονται όλο και πιο δυνατές. Και αυτό αφορά και τις δύο πλευρές του «σχίσματος»: και εκείνες που βρίσκονται στον πυρήνα (στον Βορρά) και αυτές που βρίσκονται στην περιφέρεια (στον Νότο). Γι’ αυτό είναι αποφασιστικής σημασίας να αναπτύξουμε μια ευρωπαϊκή πολιτική αλληλεγγύης. Ομως αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο, γιατί η κατάσταση δεν αντιμετωπίζεται ως ένα «παιχνίδι αρνητικού αθροίσματος», του είδους «εάν δεν δείξεις αλληλεγγύη, τότε όλοι θα χάσουν».

- Οι λαοί του Νότου έχουν υποστεί τεράστιες θυσίες στο όνομα της «φιλελευθεροποίησης», των «μεταρρυθμίσεων» και μιας «ανάκαμψης», η οποία δεν έρχεται ποτέ. Πώς μπορεί αυτή να επιτευχθεί;

24grammata.com

Δεν υπάρχει μια εύκολη απάντηση σ” αυτό. Τα παραδείγματα της πρώην Ανατολικής Γερμανίας ή της Βόρειας και Νότιας Ιταλίας μάς δείχνουν ότι ακόμα και στο εσωτερικό ενός έθνους είναι εξαιρετικά δύσκολο να προωθήσεις μια διαδικασία πολιτικού και οικονομικού εκσυγχρονισμού. Και κυρίως να το κάνεις «απ” έξω». Εάν έχεις μια ντιρεκτίβα και μια εξωτερική δύναμη, εάν η Γερμανία ή οι Βρυξέλλες αναλάβουν τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων για τη χώρα, τότε το αποτέλεσμα θα είναι αντιπαραγωγικό και αρνητικό.

- Πού εντοπίζετε το «ελληνικό πρόβλημα»;

Είναι γνωστό, και ελπίζω ότι οι αναγνώστες σας δεν θα το εκλάβουν ως προκατάληψη ή στερεότυπο, ότι η Ελλάδα έχει αποδειχτεί ανίκανη να φτιάξει και να εφαρμόσει μια φορολογική δομή για να σταματήσει τη διαφυγή στο εξωτερικό του μεγάλου πλούτου και να συμβάλει έτσι στο κοινό καλό, με τον καθένα να συνεισφέρει ανάλογα με τις δυνατότητές του. Δυστυχώς όμως δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο και αυτό εντείνει τις προκαταλήψεις στο εξωτερικό. Πρόκειται για μια καθαρή περίπτωση κακοδιαχείρισης, μιας αδικαιολόγητης προστασίας των πλουσίων, οι οποίοι δεν συμβάλλουν στην προσπάθεια, αλλά και ενός πελατειακού συστήματος. Για παράδειγμα, διαβάζω και αναρωτιέμαι γιατί οι Ελληνες εφοπλιστές δεν πληρώνουν τους φόρους που τους αναλογούν. Πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι μόνο οι ίδιοι οι Ελληνες μπορούν να βελτιώσουν την κατάσταση σ” αυτά τα πεδία. Πώς μπορεί ν” αλλάξει αυτή η κατάσταση; Είναι ένα ανοιχτό ερώτημα που δεν μπορώ να απαντήσω. Αυτό το δύσκολο πρόβλημα κρατά τη χώρα σας σε μια σχετική καθυστέρηση.

- Δεδομένου ότι η ευρωζώνη ήταν ανομοιογενής από την αρχή και απλώς αυτό συνεχώς επιδεινώνεται, πιστεύετε ότι τώρα είναι περισσότερο πιθανή μια έξοδος της Ελλάδας απ” αυτήν;

Πάντα είναι πιθανή, αλλά θα επρόκειτο για καταστροφή. Και όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά για όλους στην Ε.Ε. και νομίζω ότι αυτό έχει αρχίσει να γίνεται κατανοητό. Μια Grexit (έξοδος της Ελλάδας) θα επέφερε ένα φαινόμενο ντόμινο. Αυτό θα σήμαινε ότι θα έμπαινε σε κίνηση μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Αυτό είναι το πρόβλημα που τώρα πλέον ο Βορράς αρχίζει να αντιλαμβάνεται. Κανένας δεν θέλει να διαλυθεί η ευρωζώνη, παρότι έγιναν ολέθρια λάθη στον τρόπο που οικοδομήθηκε.

24grammata.com

- Υπάρχει μια άκρως τεχνοκρατική διαχείριση της κρίσης από τις Βρυξέλλες και τους Ευρωπαίους ηγέτες και δημοκρατικό έλλειμμα στη λήψη των αποφάσεων σ” ολόκληρη την Ευρώπη. Τι λέτε γι” αυτό;

Πρώτον, χρειαζόμαστε μια αποτελεσματική ευρωπαϊκή κυβέρνηση που θα εμπλέκεται στην αναδιανομή εισοδήματος μεταξύ κρατών και κοινωνικών τάξεων. Δεύτερον, για να εφαρμοστεί μια τέτοια πολιτική διανομής των βαρών, επίδειξης αλληλεγγύης, χρειαζόμαστε μια δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση. Καμία τεχνοκρατική διαχείριση δεν μπορεί να εγγυηθεί μια τόσο μεγάλης έκτασης αναδιανομή. Απαιτείται μια δημοκρατική εντολή από τους ευρωπαϊκούς λαούς.

- Πρόσφατα ο Γιούργκεν Χάμπερμας δήλωσε: «Ο ηγετικός ρόλος που επωμίζεται σήμερα η Γερμανία όχι μόνο αφυπνίζει τα ιστορικά φαντάσματα παντού γύρω μας, αλλά, επίσης, μας βάζει στον πειρασμό να επιλέξουμε ένα μονομερή εθνικό δρόμο ή ακόμα και να υποκύψουμε σε φαντασιώσεις μιας “γερμανικής Ευρώπης”». Πώς βλέπετε αυτή την προειδοποίηση;

Συμφωνώ απόλυτα με τη δήλωσή του και νομίζω ότι ακόμα και οι γερμανικές πολιτικές ελίτ, όσο περιορισμένες και εάν είναι, αρχίζουν να αντιλαμβάνονται αυτή την αλήθεια. Υπάρχει μια σημαντική διάσταση των διεθνών σχέσεων, η οποία ονομάζεται «φήμη». Η Γερμανία βρίσκεται σε μια διαδικασία αμαύρωσης της φήμης της, απώλειας της πολιτικής της αξιοπιστίας στην Ευρώπη. Και οι ευρωπαϊκές και οι γερμανικές ελίτ αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι αυτό είναι το διακύβευμα. Γι” αυτό και η λέξη «λιτότητα» σιγά σιγά φεύγει από την επίσημη ρητορική, διότι οι γερμανικές πολιτικές ελίτ και η κυβέρνηση της κυρίας Μέρκελ αρχίζουν να καταλαβαίνουν ότι τέτοιες πρακτικές…

- Κάποιοι τις χαρακτηρίζουν «τιμωρητικές»…

Αυτή λοιπόν η τιμωρητική λογική στην επίλυση των προβλημάτων άλλων ανθρώπων μπορεί να εκληφθεί ως τακτική ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας. Ολοι λοιπόν καταλαβαίνουν ότι αυτό είναι καταστροφικό για τη Γερμανία μέσα στην Ευρώπη. Νομίζω ότι πιθανώς να βρίσκονται σε μια φάση αναθεώρησης, κυρίως σε ό,τι αφορά τη γαλλογερμανική συμμαχία στην Ευρώπη και τα σημάδια κατάρρευσής της. Μετά η Γερμανία θα είναι πλήρως απομονωμένη και εκτεθειμένη στην αρνητική φήμη ότι προσπαθεί να υπαγορεύσει τα «θέλω» της στην Ευρώπη. Και έτσι νομίζω ότι ο Χάμπερμας έχει απόλυτο δίκιο στην επισήμανση αυτών των κινδύνων, οι οποίοι δεν θα επηρεάσουν μόνο τη χώρα σας και τις λεγόμενες χώρες της Περιφέρειας, αλλά θα είναι καταστροφή και για την ίδια τη Γερμανία.

24grammata.com

………………………………………………………………

Who is who

Γεννημένος το 1940 στο Βερολίνο, είναι καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας και ανήκει στη δεύτερη γενιά της περίφημης Σχολής της Φρανκφούρτης, μαθητής του Γιούργκεν Χάμπερμας. Εχει διδάξει στα Πανεπιστήμια του Μπίλενφελντ, της Βρέμης και στο ιστορικό Χούμπολτ του Βερολίνου, αλλά και στο Πρίνστον. Σήμερα διδάσκει στην ιδιωτική «Σχολή Διακυβέρνησης Χέρτι». Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του «Κοινωνία της Εργασίας» (Νήσος, 1993).

Σύνδεσμος άρθρου : http://www.efsyn.gr/?p=48928

Πατήστε ΕΔΩ για να εκτυπώσετε

24grammata.com

Ομιλία του καθηγητή Κλάους Οφε για τις γερμανικές εκλογές σε εκδήλωση του ΕΛΙΑΜΕΠ και της γερμανικής πρεσβείας

Του χρήστη Πουλίδου Χ. (ANA) – 8 Οκτ 2009

"Η οικονομική κρίση έκανε τους ψηφοφόρους πιο συντηρητικούς " σημείωσε ο καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας Κλάους Οφε σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών υπό την αιγίδα του ΕΛΙΑΜΕΠ και της γερμανικής πρεσβείας στην Αθήνα. Ο διακεκριμένος ακαδημαϊκός που εργάστηκε επί σειρά ετών στο Πανεπιστήμιο Χούμπολντ αλλά και σε ακαδημαϊκά κέντρα στις ΗΠΑ, Καναδά, Αυστραλία, Ουγγαρία, Πολωνία, Αυστρία, Ιταλία και Ολλανδία αναφέρθηκε σήμερα στις γερμανικές εκλογές. Κατά την ανάλυσή του οι σοσιαλδημοκράτες "τιμωρήθηκαν για τις πολιτικές τους υπέρ των μεταρρυθμίσεων και έχασαν επιρροή προς τα αριστερά".

Ο κ. Οφε χαρακτηριστικά είπε πως σε μια δεκαετία οι σοσιαλδημοκράτες έχασαν περίπου 6,5 εκατομμύρια ψηφοφόρους, χάνοντας μαζί "το νόημα της ύπαρξής τους". Τώρα, είπε ο ομιλητής, το SPD περνά μια κρίση ταυτότητας, πρέπει να επανακαλύψει τον εαυτό του στην κεντροαριστερή κοίτη. Είναι χαρακτηριστικό είπε ο κ. Οφε " πως για πρώτη φορά συζητιέται η συμμαχία των κόκκινων-πράσινων διότι απειλείται το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο το οποίο στηρίζεται στο τρίπτυχο μεγέθυνση - συμμετοχή - συνοχή".

Ο ομιλητής παρατήρησε επίσης πως οι Γερμανοί ψηφοφόροι "ψήφισαν στρατηγικά ίσως και αντίθετα προς τις πεποιθήσεις τους", ενώ εκτόπισαν από την πολιτική σκηνή τις ξενοφοβικές και εξτρεμιστικές δυνάμεις που " σχεδόν εξαφανίστηκαν".

Ο κ. Οφε τέλος παρατήρησε πως στη σοβαρή κρίση ταυτότητας που περνά το SPD αναμφίβολο είναι πως θα στραφεί προς τα αριστερά, δημιουργώντας συνθήκες μεγαλύτερης πόλωσης και επιστροφής στις διαχωριστικές γραμμές αριστεράς - δεξιάς.

24grammata.com

Διάλογοι για την Ευρώπη

Υπεύθυνος: ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ

Η συζήτηση η οποία διεξάγεται στη χώρα μας για τις ευρωεκλογές της 7ης Ιουνίου αναφέρεται κυρίως στη σύνθεση των ψηφοδελτίων και στα πρόσωπα των υποψηφίων ή στις προβλέψεις για το αποτέλεσμα και τις μεταβολές στη δύναμη των κομμάτων.

Τα μεγάλα θέματα της Ευρώπης και τα κρίσιμα προβλήματα της διαδικασίας ενοποίησης απουσιάζουν από το δημόσιο διάλογο και τις αντιπαραθέσεις των πολιτικών δυνάμεων. Η υπόθεση της Ευρωπαϊκής Ενωσης μοιάζει μακρινή, περίπλοκη και αφηρημένη και σπάνια συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των πολιτών. Παραμένει, ωστόσο, το γεγονός ότι οι περισσότερες από τις αποφάσεις που καθορίζουν την καθημερινή ζωή παίρνονται ήδη στο ευρωπαϊκό και όχι στο εθνικό επίπεδο. Τα τελευταία χρόνια, βέβαια, η νεοφιλελεύθερη αποδόμηση του κοινωνικού κράτους και της αλληλεγγύης εμφανίστηκε συχνά ως επίσημη ευρωπαϊκή πολιτική, προκαλώντας όχι μόνον σοβαρά ελλείμματα ρυθμιστικής ικανότητας αλλά και έναν ισχυρό ευρωσκεπτικισμό. Καθώς, όμως, στις σύγχρονες συνθήκες της παγκοσμιοποίησης, το εθνικό κράτος δεν μπορεί να ανακτήσει την παλιά του ισχύ, η ιδέα μιας πολιτικής ικανής να ελέγξει τις αγορές, να τιθασεύσει τον άγριο καπιταλισμό και να οδηγήσει στην έξοδο από την κρίση, βρίσκει στην Ευρώπη το προνομιακό πεδίο εφαρμογής της.

Τα μεγάλα θέματα της Ευρώπης και τις προοπτικές της ευρωπαϊκής ενοποίησης προσεγγίζουν με τις αναλύσεις τους τρεις γνωστοί ευρωπαίοι στοχαστές:

*Ο Ετιέν Μπαλιμπάρ είναι καθηγητής Πολιτικής και Ηθικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Ναντέρ στο Παρίσι.

*Ο Κλάους Οφε ήταν για πολλά χρόνια καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Χούμπολντ του Βερολίνου, ενώ από το 2006 διδάσκει στο Hertie School of Governance στην ίδια πόλη.

*Ο Ούλριχ Μπεκ είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Ludwig Maximilian του Μονάχου και στο London School of Economics.

24grammata.com

ΕΤΙΕΝ ΜΠΑΛΙΜΠΑΡ

Ο κίνδυνος του εθνικισμού

Το 1946, πάνω στα ερείπια μιας Ευρώπης ηθικά, πολιτικά και υλικά κατεστραμμένης, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ δήλωνε με ενθουσιασμό:

«Αν η Ευρώπη ήταν ενωμένη, τα 400 εκατομμύρια των κατοίκων της θα γνώριζαν απεριόριστη ευτυχία, ευημερία και επιτυχία».

Σήμερα, η απειλή είναι η αντίθετη: αν η Ευρώπη κατακερματιστεί υπό την πίεση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, οι πολιτικοί ηγέτες της και τα 500 εκατομμύρια των κατοίκων της θα πληγούν από ατελείωτη δυστυχία, φτώχεια και ντροπή.

*Πριν από είκοσι χρόνια, έπεφτε ξαφνικά το Τείχος του Βερολίνου και ακολουθούσε η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης και της διπολικής παγκόσμιας τάξης που επιβλήθηκε από τον Ψυχρό Πόλεμο. Σήμερα, το καπιταλιστικό μοντέλο -η ιδέα ότι η λύση σε όλα τα προβλήματα είναι η ελεύθερη αγορά- ο θρίαμβος του οποίου υμνήθηκε εκείνη την εποχή, κινδυνεύει να έχει το ίδιο τέλος και να συμπαρασύρει στην πτώση την Ευρωπαϊκή Ενωση.

*Πού να βρούμε στις μέρες μας την παθιασμένη στάση ενός Τσόρτσιλ, μια προφητική και οραματική φωνή, η οποία θα βοηθήσει τους Ευρωπαίους να κατανοήσουν ότι ο επαρχιωτισμός και ο εθνικισμός, που διαδίδονται μέσα στην παγκόσμια κρίση, όχι μόνο θέτουν σε κίνδυνο το ευρωπαϊκό θαύμα -το ότι έγινε δυνατό να μετατραπούν οι παλιοί εχθροί σε καλούς γείτονες- αλλά απειλούν να μας καταστρέψουν; Προφανώς κανείς δεν το επιδιώκει. Αλλά κανείς δεν ήθελε ούτε και το κοινωνικό κράτος για τους πλούσιους και το νεοφιλελευθερισμό για τους φτωχούς, δηλαδή την κατάσταση στην οποία βρεθήκαμε ξαφνικά σήμερα.

*Το περασμένο φθινόπωρο, το τραπεζικό κραχ έδωσε επιτέλους ένα δυνατό τράνταγμα στην Ευρωπαϊκή Ενωση, αφυπνίζοντάς την από τον ναρκισσιστικό της λήθαργο.

Σκέφτηκα τότε: τι σπουδαία ευκαιρία! Ποιος άλλος, αν όχι η Ευρωπαϊκή Ενωση, διαθέτει την αναγκαία εμπειρία για να επικαλεστεί ένα υπερεθνικό κοινό αγαθό; Το ευρωπαϊκό μοντέλο συνεργασίας μεταξύ των κρατών, που αποβλέπει στο να ενισχύει την κοινή εξουσία, φαινόταν επιτέλους να έχει κατακτήσει μια νέα ιστορική διάσταση.

24grammata.com

*Παρά τις αντεγκλήσεις μεταξύ του Σαρκοζί, της Μέρκελ και του Μπράουν στις βδομάδες που προηγήθηκαν της διάσκεψης των G20, το πακέτο που συμφωνήθηκε αποκαλύφθηκε ένα μικρό θαύμα. Αλλά είναι ακόμα σε μεγάλο βαθμό ανεπαρκές. Πρόσφατα, η Κεντρική Τράπεζα προειδοποίησε: οι επίμονες ενδείξεις «αναδίπλωσης στο εσωτερικό των εθνικών συνόρων» συνεχίζουν να εμποδίζουν την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.

Αν η μεγάλη ύφεση της δεκαετίας του 1930 δίδαξε κάτι, αυτό είναι ακριβώς το ότι η οπισθοδρόμηση προς το εθνικιστικό ιδεώδες είναι μοιραία, επειδή μετατρέπει την απειλή της καταστροφής σε πραγματικότητα, δηλαδή σε κατάρρευση της παγκόσμιας οικονομίας.

*Η ανεργία αυξάνεται εντυπωσιακά σε όλο τον κόσμο. Κύματα κοινωνικών ταραχών και οργής ενάντια στους μετανάστες ξεσπούν ήδη στις ευρωπαϊκές ακτές. Και τώρα, ξαφνικά, το φάσμα της χρεοκοπίας σε εθνικό επίπεδο χτυπάει τις πόρτες του πλούσιου και ασφαλούς ευρωπαϊκού παραδείσου. Η κρίση έχει πλήξει την περιφέρεια της Ευρωπαϊκής Ενωσης -τα νέα κράτη-μέλη της Ανατολικής Ευρώπης.

Μετά την προδοσία του κομμουνιστικού συστήματος, οι μετριοπαθείς αυτών των χωρών, που υποστήριξαν τις ευρωπαϊκές μεταρρυθμίσεις, σήμερα αισθάνονται άλλη μία φορά εξαπατημένοι και αποδιωγμένοι από το καπιταλιστικό σύστημα. Μέχρι πρόσφατα τους παρακινούσαν να ακολουθήσουν «το παράδειγμα των άλλων», που αποκαλύφθηκε ότι είναι το χειρότερο.

*Αν δεν υπήρχε η Ευρωπαϊκή Ενωση, θα ήταν αναγκαίο να την επινοήσουμε σήμερα. Μακράν του να είναι μια απειλή για την εθνική κυριαρχία, στις αρχές του 21ου αιώνα είναι ακριβώς η Ενωση αυτή που καθιστά δυνατή την εθνική κυριαρχία.

Στην κοινωνία του παγκόσμιου κινδύνου, μπροστά στην επικίνδυνη συσσώρευση των παγκόσμιων προβλημάτων που αντιστέκονται στις εθνικές λύσεις, τα έθνη-κράτη από μόνα τους αποκαλύπτονται αδύναμα και ανίκανα να ασκήσουν κυριαρχία. Η συλλογική κυριαρχία της Ευρωπαϊκής Ενωσης αντιπροσωπεύει, επομένως, τη μοναδική ελπίδα κάθε έθνους και κάθε πολίτη για μιαν ελεύθερη και ειρηνική ζωή. Εκείνοι που βλάπτουν την Ενωση βλάπτουν τους εαυτούς τους. Αν τα μέλη απαρνηθούν τις ευθύνες τους για ευρωπαϊκή αλληλεγγύη σε μια φρενίτιδα εθνικών αντανακλαστικών, τότε όλοι θα βγουν χαμένοι.

*Η Ευρώπη δεν χρειάζεται λιγότερη Ευρώπη αλλά περισσότερη Ευρώπη. Η κρίση δείχνει ότι η νομισματική ένωση δεν μπορεί να τελειοποιηθεί

24grammata.com

παρά μόνο με την πολιτική ένωση. Ωστόσο, μέχρι τώρα δεν έχουμε δει καμιά κοινή οικονομική, βιομηχανική και κοινωνική πολιτική, η οποία, μέσω της κυριαρχίας της Ευρωπαϊκής Ενωσης, θα μπορούσε να παρέμβει για να δώσει μιαν αποτελεσματική απάντηση στην κρίση.

24grammata.com

Αγορά εναντίον δημοκρατίας

Κλαους Οφε Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 31/05/2009

Η Ευρώπη διευρύνεται και ταυτόχρονα ισοπεδώνεται. Το βάρος της ελεύθερης αγοράς γίνεται όλο και περισσότερο αισθητό, επηρεάζοντας αρνητικά τις διαδικασίες εκδημοκρατισμού. Αυτή η στρεβλή ανάπτυξη είναι ιδιαίτερα φανερή σε δύο πεδία, όπου η Ε.Ε. δυσκολεύεται να εκφραστεί με μιαν ενιαία φωνή: στην εξωτερική πολιτική και στις δημόσιες πολιτικές. *Σε ό,τι αφορά την εξωτερική πολιτική, όλα όσα αναφέρονται στην αναπτυξιακή βοήθεια και στις πολιτικές προς τον Νότο του κόσμου αποφασίζονται από τα εθνικά κράτη ακολουθώντας μετα-αποικιακές λογικές και ανάλογα με τα συμφέροντα των χωρών μελών στις πρώην αποικίες. *Στο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής (συμπεριλαμβανόμενης της φορολογικής πολιτικής και της αγοράς της εργασίας) οι ιδρυτικές αρχές της Ενωσης δεν της επιτρέπουν να παρεμβαίνει στην κυριαρχία των κρατών μελών. Ολες οι πολιτικές σχετικά με την αγορά της εργασίας, όπως η αντιμετώπιση της ανεργίας, η υγεία, η μετανάστευση, η κοινωνική πρόνοια εγκαταλείπονται στα εθνικά κράτη. Αυτό είναι παράδοξο, επειδή πολλά προβλήματα του είδους έχουν γίνει περισσότερο επείγοντα και δυσεπίλυτα σε εθνικό επίπεδο, ακριβώς εξαιτίας της διαδικασίας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η Ευρώπη προκαλεί ζημιές τις οποίες έπειτα αφήνει να τις αντιμετωπίσουν τα εθνικά κράτη. *Το τρίτο πρόβλημα είναι εκείνο του δημοκρατικού ελλείμματος και της έλλειψης ενός μηχανισμού που θα κατορθώνει να καθιστά

24grammata.com

διαφανείς τους τρεις κεντρικούς θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ενωσης: την Κεντρική Τράπεζα, το Δικαστήριο και την Επιτροπή. Ακόμη σοβαρότερο είναι το γεγονός ότι η πλειονότητα των νόμων αποφασίζεται στο επίπεδο της Επιτροπής, οδηγώντας στη θεσμική αναξιοπιστία τα εθνικά κοινοβούλια. *Η αριστερά στην Ευρώπη έχει συνηθίσει να σκέφτεται σύμφωνα με μιαν «εθνική» λογική. Η κατάσταση είναι ιδιαίτερα περίπλοκη στην περίπτωση της βρετανικής αριστεράς, η οποία ποτέ δεν θεώρησε την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση πολύτιμη δυνατότητα. Στην ηπειρωτική Ευρώπη, η πρόσληψη της Ευρωπαϊκής Ενωσης ως μιας δύναμης που θα μπορούσε να υπηρετήσει κοινωνικούς σκοπούς είναι περισσότερο διαδεδομένη. *Ωστόσο, ακόμα και μια αριστερά όπως η γερμανική, για παράδειγμα, δεν υποστηρίζει ρητά και χωρίς διφορούμενα την ενίσχυση του ρόλου της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Ο λόγος είναι ότι η Ευρώπη γίνεται αντιληπτή τόσο ως μη δημοκρατική όσο και ως μια απειλή για την εθνική δημοκρατία. Αυτή η κρίση φυσικά έχει τα όριά της, αλλά οι αμφισημίες είναι υπαρκτές. *Με αφετηρία την εισαγωγή του ευρώ, οι κυβερνήσεις δεν έχουν πλέον στη διάθεσή τους τα μέσα για να αντιταχθούν σε συγκεκριμένες οικονομικές πολιτικές, όπως έκαναν στο παρελθόν οι κυβερνήσεις της αριστεράς. Ακόμα πιο σοβαρό είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχει μια πειστική ευρωπαϊκή αριστερά, με εξαίρεση κάποιες συμμαχίες που γίνονται ad hoc και διανοούμενους που εμφανίζονται ως εκφραστές τους. Δεν υπάρχουν κόμματα στα αριστερά του κέντρου, δεν υπάρχουν ευρωπαϊκά συνδικάτα με υπολογίσιμη δύναμη, δεν υπάρχει καν μια δημόσια σφαίρα στην οποία να μπορούν να εκδηλωθούν διεκδικήσεις για την κοινωνική Ευρώπη.

24grammata.com

*Η ενιαία ευρωπαϊκή αγορά και η οικονομική ολοκλήρωση ενίσχυσαν την ηγεμονία των θεωριών της ελεύθερης αγοράς και διέδωσαν ισχυρές επαγγελίες για εξαφάνιση της ανεργίας και γενική αύξηση της ευημερίας. Η εμπειρία δείχνει, αντίθετα, ότι οποιαδήποτε πρόοδος επιχειρείται σε εθνικό επίπεδο στο πεδίο της δικαιοσύνης και της κοινωνικής προστασίας στρέφεται εναντίον εκείνου που την προσπαθεί. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση είναι ένας μηχανισμός που τιμωρεί την κοινωνική ανάπτυξη. Στο παρελθόν, τα συνδικάτα που συνυπήρχαν με σοσιαλδημοκρατικούς θεσμούς ήταν σε θέση να ασκούν πιέσεις στις κυβερνήσεις και κατόρθωναν θετικά αποτελέσματα. Σήμερα η κατάσταση είναι διαφορετική. Αν δεν συμπεριφέρονται με μετριοπάθεια τιμωρούνται από την αγορά και η έλλειψη μετριοπάθειας δεν εκτιμάται ούτε από τις κυβερνήσεις. *Η πλειονότητα του ευρωπαϊκού πληθυσμού αισθάνεται απειλούμενη από τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και έχει σοβαρούς λόγους να νιώθει έτσι. Μεγαλώνει η ανασφάλεια για την κατοικία, την εργασία, την υγεία, το μέλλον των νέων γενεών. Χρειάζεται μια πολιτική δύναμη ικανή να υπηρετεί ευρωπαϊκούς σκοπούς. Χρειάζεται σύγκλιση προγραμματικών διεκδικήσεων σε ευρωπαϊκή κλίμακα. Χρειάζεται να επανεξεταστεί το ζήτημα της ταξικής πολιτικής στην Ευρώπη. Πολλά πρόσωπα αντιλαμβάνονται την κατάστασή τους όχι σε σύνδεση με μια προβληματική αναδιανομής του εισοδήματος μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας ή διαφοράς ανάμεσα σε εκείνους που ελέγχουν τους πόρους και σε εκείνους που εξαρτώνται από αυτούς. *Το νέο παράδειγμα είναι, αντίθετα, ασφάλεια εναντίον ανασφάλειας. Αυτό σημαίνει ότι η κοινωνική σύγκρουση δεν

24grammata.com

γεννιέται πλέον από τη μισθωτή εργασία αλλά από την επισφαλή εργασία. Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι η δεξιά μπόρεσε από προγραμματική άποψη να κατανοήσει τα νέα στοιχεία αυτού του ζητήματος καλύτερα από την αριστερά. Πράγματι, η εθνικιστική δεξιά διάφορων χωρών (μεταξύ των οποίων η Αυστρία, η Ολλανδία, η Πολωνία και η Δανία) κατόρθωσε να απευθυνθεί στους επισφαλώς εργαζόμενους και να κερδίσει τις ψήφους ομάδων όπως οι προσωρινά απασχολούμενοι, οι μικροί επιχειρηματίες, οι νέες μητέρες κ.ά., με μια σειρά συνθήματα που επικαλούνταν το αίσθημα ανασφάλειας αυτών των ομάδων: την ξενοφοβία, τους δασμολογικούς φραγμούς, τα όρια της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. *Είναι αναγκαίο η αριστερά να κατορθώσει να επεξεργαστεί ένα πρόγραμμα για την προώθηση της οικονομικής ασφάλειας ως δικαίωμα του πολίτη σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Αν η εναλλακτική αριστερά και οι Πράσινοι δεν κατορθώσουν να συγκλίνουν σε μια παρόμοια προγραμματική βάση για το ελάχιστο εισόδημα και για κοινωνικές εγγυήσεις, υπάρχει ο κίνδυνος οι υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς να σχηματίσουν μια σταθερή εκλογική συμμαχία με την προστατευτική ριζοσπαστική δεξιά. *Η αριστερά οφείλει, επομένως, να υιοθετήσει μια οικουμενική αντίληψη της κοινωνικής και οικονομικής πολιτικής, συνδεόμενη όμως με μιαν έννοια ευρωπαϊκής ιδιότητας του πολίτη. Είναι αναγκαίο να εργαστεί περισσότερο για το ελάχιστο εισόδημα ως δικαίωμα συναφές με την ιδιότητα του πολίτη, νοούμενη με την ευρωπαϊκή έννοια, η οποία κατορθώνει να αντιμετωπίζει την επισφάλεια της εργασίας ως μαζικό φαινόμενο που δεν περιορίζεται μόνον στην εθνική διάσταση.

24grammata.com

Εκτύπωση στις 14/08/2009 Από την ιστοσελίδα Διαρκής Μεταρρύθμιση

www.diamet.gr/el/sx_printText.asp?textID=7119 Περιοδικό ΛΕΒΙΑΘΑΝ 1 από 24 Volker Gransow-Claus Offe ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ KAI ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ Η έννοια της πολιτικής κουλτούρας. Σ ΤΑ ΜΕΣΑ ΠΕΡΙΠΟΥ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΥ 1970, στη Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία χρησιμοποιείται όλο και συχνότερα η έκφραση, άγνωστη μέχρι την εποχή αυτή, «πολιτική κουλτούρα». Η έκφραση αυτή εμφανίζεται τόσο στην επιστήμη και στη δημοσιογραφία όσο και στο καθημερινό λεξιλόγιο. Την ανακαλύπτουμε, δίχως να γίνεται διάκριση του περιεχομένου της, τόσο σε «συντηρητικούς» όσο και σε «προοδευτικούς» συγγραφείς. Στις παρατηρήσεις που ακολουθούν πρόθεση μας είναι να ερευνήσουμε το πώς και το γιατί πέτυχε η έννοια αυτή να γνωρίσει την επικύρωση της αυτά τα χρόνια· τι μπορούμε να πούμε για τη σημερινή κατάσταση της Γερμανικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας· ποια είναι τελικά η σχέση της σοσιαλδημοκρατίας με την πολιτική κουλτούρα αυτής της χώρας (ή με την επιρροή την οποία ασκεί σ' αυτήν). Μόλις πριν μερικές δεκαετίες η έννοια «πολιτική κουλτούρα», χρησιμοποιείτο κατά κανόνα για να ορισθούν όσα περιελάμβαναν εκφράσεις όπως «εθνικός χαρακτήρας» ή «πνεύμα του καιρού», πράγμα που σημαίνει ότι οριζόταν η προσωπογραφία ή αυτοπροσωπογραφία μιας κοινωνίας-Κράτους. Αν σήμερα, προκειμένου ν' αντιληφθούμε τέτοιου είδους φαινόμενα, μιλάμε για πολιτική κουλτούρα, αυτό οφείλεται σε δύο λόγους: πρώτον, με τη βοήθεια της εμπειρικής κοινωνικής έρευνας, προσπαθούμε να επιβεβαιώσουμε συμπεριφορές, γνώμες, εκτιμήσεις που έχουν σχέση και αφορούν το πολιτικό σύστημα και τα διάφορα στοιχεία του. Ο πολυσήμαντος όρος «κουλτούρα» χρησιμοποιείται στην περίπτωση αυτή με μία μόνο από τις πολλές σημασίες του: την τοποθέτηση την οποία λαμβάνει το άτομο απέναντι στα κοινωνικά αντικείμενα. Δεύτερον, και εδώ η συζήτηση διαφοροποιείται, η παραδοσιακή γερμανική «κυρίαρχη σημασία» της έννοιας Kultur μεταφέρεται επίσης και στην

24grammata.com

πολιτική κουλτούρα. Έτσι, η πολιτική κουλτούρα γίνεται το χαρακτηριστικό της ηθικής καθώς και της πολιτικής ηθικής. Στη σκιά της παραδοσιακής αντίθεσης μεταξύ «ανώτερης» και «κατώτερης» κουλτούρας, η πολιτική κουλτούρα θεωρείται συνώνυμο αξιών όπως είναι η ανοχή, η ευγένεια, η διάθεση για συμβιβασμό ή και για σύγκρουση. Η πρώτη ερευνητική τάση για την πολιτική κουλτούρα είχε εμπειρικό-περιγραφικό προσανατολισμό· μοντέλο της αποτελούν οι έρευνες που άρχισαν κατά τη δεκαετία του '50 οι Almond, Pye, Verba και άλλοι αμερικανοί μελετητές. Η δεύτερη τάση — της οποίας η «αξιοκρατική» ερμηνεία για την πολιτική κουλτούρα εισήλθε με εγκυρότερο τρόπο στο καθημερινό πολιτικό λεξιλόγιο — δραστηριοποιείται, αντιθέτως, συχνά με εκδόσεις και θεωρητικές μελέτες. Ωστόσο στις τάσεις αυτές δεν μπορούμε να κολλήσουμε απλές ετικέτες «της αριστεράς» ή «της δεξιάς». Παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι μελετητές με σοσιαλδημοκρατικές θέσεις ή φιλελεύθεροι εκπροσωπούν την εμπειρική άποψη, ενώ εκπρόσωποι της μη δογματικής αριστεράς και συντηρητικοί χρησιμοποιούν — αν και για αντίθετους σκοπούς — την αξιοκρατική έννοια της πολιτικής κουλτούρας. Σαν σημαντικό παράδειγμα εμπειρικής τάσης παραθέτουμε τη μελέτη των Martin και Sylvia Greiffendagen, Ein schwieriges Vaterland (1979), με την οποία οι συγγραφείς διαπιστώνουν την ύπαρξη ενός δημοκρατικού δυναμικού στη Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία που διαρκώς αυξάνεται (βλ. επίσης Barnes/Kaase, 1979). Αντίθετα, οι εκτιμήσεις που συνδέονται με μια αξιοκρατική κρίση υπογραμμίζουν τη διόγκωση των κρατικών κατασταλτικών μέτρων (βλ. Brόggemann, 1978) ή την πνευματική λατρεία για τον αρνητισμό (βλ. Sontheimer, 1979). Το γεγονός ότι την πολιτική κουλτούρα στη Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία μπορούμε να μελετήσουμε με μεθόδους και να έχουμε πορίσματα που διαφέρουν τόσο πολύ μεταξύ τους, οφείλεται σε τρεις λόγους: 1) Μόνο μετά το πέρασμα στη σοσιαλ-φιλελεύθερη κυβερνητική πολιτική έγινε δυνατή η ύπαρξη διαθέσιμων μέσων και υλικών για μια ευρύτερη έρευνα ανάλογη με αυτή που ανταποκρινόταν στο αμερικανικό μοντέλο. Τον ίδιο καιρό, μονάχα κατά την περίοδο αυτή εμφανίζονται να είναι δυνατά «θετικότερα» πορίσματα με την έννοια των μελετών του Almond και άλλων, που συμφωνούν με τα αγγλοσαξωνικά ιδεώδη περί δημοκρατίας. 2) Η συζήτηση — που βάθυνε ή άρχισε στη δεκαετία του 1970 σαν αντίδραση προς τις οικονομικές και οικολογικές ανασφάλειες — για τις «θεμελιώδεις αξίες» της πολιτικής, ως ιδεατή βάση της υπάρχουσας κοινωνίας και των πολιτικών θεσμών, ευνοεί τα ερωτηματικά γύρω από την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η πολιτική κουλτούρα.

24grammata.com

3) Το «γερμανικό φθινόπωρο», το κύμα των κρατικών μέτρων εναντίον της τρομοκρατίας και του «χώρου που τον περιέβαλε» πριν και μετά την απαγωγή μιας μορφής-συμβόλου της μεγάλης βιομηχανίας, ενισχύει τα διλήμματα και τους προβληματισμούς που είχαν ήδη ξεσηκώσει οι Berufsverboten γύρω από την πραγματική ρήξη που είχε επέλθει ανάμεσα στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία και στις παραδόσεις του πρωσικού αυταρχικού κράτους, στο γερμανικό ιμπεριαλισμό και στο φασισμό, και μας κάνει ν' αναρωτιόμαστε για τον ποσοτικό και ποιοτικό χαρακτήρα των δημοκρατικών συμπεριφορών, και κατά συνέπεια για την πολιτική κουλτούρα. Στη συνέχεια η έκφραση επικυρώθηκε οριστικά κατά τη διάρκεια ενός κλίματος τεχνητής ευσυγκινησίας που προκάλεσε η εκλογική εκστρατεία του 1980, η «μάχη της λάσπης», όπου ο καθένας κατηγορούσε τον αντίπαλο του για σοβαρές ελλείψεις σ' ό,τι αφορούσε την πολιτική κουλτούρα. Μπροστά σε τόσο διάσπαρτες-πηγές και χρήσεις, θα μπαίναμε στον πειρασμό ν' αφήσουμε κατά μέρος την έκφραση αυτή, εξαιτίας του εργαλειακού χαρακτήρα της σαν αντίληψη για την πολιτική πάλη ή εξαιτίας του ότι δεν παρέχει λύση στο πρόβλημα της σχέσης μεταξύ εμπειρίας και εκτίμησης (της αριστεράς ή της δεξιάς). Δεν θέλουμε ωστόσο να πέσουμε στον πειρασμό αυτό, επειδή η μελέτη της πολιτικής κουλτούρας σαν τμήμα της πολιτικής επιστήμης, καθιστά δυνατό από τη μια πλευρά το ξεπέρασμα της προσήλωσης στους θεσμούς και στις πολιτικές οργανώσεις, ενώ από την άλλη επιτρέπει την πληρέστερη περιγραφή των μεταβολών που επήλθαν στις πολιτικές διαδικασίες. Δεν μπορούμε ωστόσο να παραβλέψουμε την κριτική σύμφωνα με την οποία τόσο η «μπηχαβιοριστική» όσο και η «κανονιστική» κατεύθυνση που ακολουθεί η έρευνα για την πολιτική κουλτούρα εμφανίζουν εννοιολογικές ελλείψεις. Αυτές οι ελλείψεις είναι δυνατό να ξεπεραστούν αν ζητούσαμε τη σύνδεση με την πιο πρόσφατη πολιτιστική συζήτηση. Στη Γαλλία, στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας και ιδιαίτερα στη Μεγ. Βρετανία, πέρα από τις εθνολογικές και ανθρωπολογικές παραδόσεις, επεξεργάστηκαν τα τελευταία είκοσι χρόνια μια νέα αντίληψη για την κουλτούρα. Έτσι, ο Raymond Williams, κατά τη διάρκεια της πολυετούς μελέτης του για τη βρετανική εργατική κουλτούρα, κατενόησε την κουλτούρα σαν τρόπο ζωής που ξεπερνά όχι μόνο το όριο της ίδιας της διανοουμενίστικης αντίληψης περί κουλτούρας, αλλά της αποδίδει σαν γνωρίσματα έναν τρόπο ζωής όπως η κατοίκηση, η ενδυμασία ή η χρήση του ελεύθερου χρόνου. Για τον Williams η κουλτούρα σαν περιβάλλον της ζωής συνίσταται προπάντων στις μορφές με τις οποίες παρίσταται η φύση των κοινωνικών σχέσεων. Εν συντομία αυτό που για τον αστό είναι ο Γκαίτε του, για τον εργάτη είναι η αλληλεγγύη του (Vester 1976). Κι αυτό σημαίνει ότι η κουλτούρα είναι κάτι περισσότερο από ένα σύστημα αξιών, είναι μια πράξη. Η

24grammata.com

πολιτιστική διαδικασία κατανοείται μονάχα περιοριστικά, με την κλασσική μαρξιστική διατύπωση της δομής και της υπερδομής. Επηρεασμένος από τον Γκράμσι, ο Williams προτείνει μια πολιτιστική ανάλυση της «ηγεμονικής συνθετότητας». Μια κυρίαρχη κουλτούρα είναι ένα κεντρικό σύστημα από πρακτικές, σημασίες και αξίες που συνιστούν, για την πλειοψηφία των μελών μιας κοινωνίας, το νόημα της πραγματικότητας. Αυτή η κυρίαρχη κουλτούρα θεμελιώνεται σε μια διαδικασία συσσωμάτωσης. Η κουλτούρα επιτυγχάνει την πραγματικότητα της μέσω αποσυνθέσεων και μετασχηματισμών που αφορούν τις σημασίες και τις πρακτικές στην εκπαίδευση, στην κοινωνική μαθητεία που προσφέρεται από την οικογένεια, στην οργάνωση της εργασίας, στην πνευματική παράδοση. «Οι μορφές ζωής, εναλλακτικής κουλτούρας και αντιπολίτευσης θεωρούνται, επομένως, σε ό,τι αφορά τη σχέση τους με την ενεργό κουλτούρα, δηλαδή την άρχουσα, ότι υπόκεινται σε ιστορικές μεταβολές· τον ίδιο καιρό οι πηγές τους εξηγούν κάτι από την ίδια την άρχουσα κουλτούρα» (Williams, 1977). Η διάκριση μεταξύ εναλλακτικής και αντιπολιτευτικής, από την άλλη πλευρά, μόνο θεωρητικά είναι εύκολη, όπως κι εκείνη «ανάμεσα σ' όποιον αναζητά μιαν άλλη μορφή ύπαρξης στην οποία να μπορεί ν' αφεθεί και να ζει ειρηνικά, και σ' όποιον προσελκύεται από μιαν άλλη μορφή ύπαρξης της οποίας έμπνευση κι επιθυμία είναι η αλλαγή της κοινωνίας» (στο ίδιο, σ. 194). Αν λοιπόν μπορούμε να μιλάμε για πολιτιστική διαδικασία, θα πρέπει τότε να ξεκινήσουμε από το δεδομένο γεγονός μιας πολιτιστικής κοινότητας. Το να μιλάς για μια κοινή κουλτούρα σημαίνει να παρουσιάζεις τον τρόπο ζωής ενός λαού, και συγχρόνως σημαίνει «ότι η ιδέα της πολιτιστικής κοινότητας θα μπορούσε να χρησιμεύσει σαν κριτική για τη διαίρεση και τον τεμαχισμό της» (στο ίδιο, σ. 77). Αυτή η κοινή κουλτούρα επομένως υφίσταται, από τη μια πλευρά, εμπειρικά και μπορεί να γίνει η περιγραφή της, από την άλλη πλευρά δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί· υπάρχει μόνο κατά τρόπο αποσπασματικό και αναζητά μετασχηματισμό. Στην κουλτούρα το κοινό στοιχείο περιέχεται ήδη σαν δυνατότητα· στην απελευθέρωση από την ενσωματωμένη στην πολιτιστική ηγεμονία μορφή της, αυτό γίνεται πραγματικότητα. Έτσι, αν εξετάσουμε τη διαλεκτική του είναι και του γίγνεσθαι, η τοποθέτηση του Williams δεν είναι ούτε ανιστορική ούτε επιφέρει πολιτιστική ενσωμάτωση, όπως εικάζουν ειρωνικά κάποιοι κριτικοί (βλ. Ropohl 1980, σσ. 196-198). Οι κύριες δυσκολίες τις οποίες συναντά η ερευνά μας φαίνεται ότι μπορούν να λυθούν εφόσον τοποθετηθεί στην

24grammata.com

κατάλληλη θέση η αντίληψη περί κουλτούρας την οποία έχει διαμορφώσει ο Williams. Η διεύρυνση και η διαφοροποίηση της αντίληψης για την κουλτούρα επιτρέπουν την κατάκτηση ενός συνολικού πλαισίου για την πολιτική κουλτούρα στο οποίο οι υλικές συνθήκες της ζωής και η πολιτική πράξη λαμβάνονται πλέον υπόψη, ξεπερνώντας έτσι τη μπηχαβιοριστική στενότητα. Ο βαθμός στον οποίο είναι δυνατό να επανοικειοποιηθούν και να μετασχηματιστούν οι συνθήκες της ζωής μέσα από την πολιτική δραστηριότητα των κοινωνικών ατόμων, δηλαδή το μέτρο αυτοσυνείδησης και αυτοκαθορισμού, θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν αξιοκρατικό κριτήριο (απολύτως σχετικό), και να βοηθήσει κατ' αυτό τον τρόπο στη λύση του ζητήματος των αξιοκρατικών κριτηρίων για την πρόοδο ή για την παρακμή της πολιτικής κουλτούρας, που μόλις τέθηκε, με τη συζήτηση γύρω από το θέμα της «έλλειψης» πολιτικής κουλτούρας στη Γερμανία. Με την έννοια αυτή η πολιτική κουλτούρα θα μπορούσε να μην αναπληρώνεται πλέον από ένα σχήμα που στερείται περιεχομένου, αλλά να γίνει χώρος ο οποίος θα μπορούσε να οριστεί με μεγαλύτερη ακρίβεια από τον πολιτικό προγραμματισμό. Στη σύντομη συζήτηση για την αντίληψη περί κουλτούρας αποδείχθηκε ότι οι εσφαλμένες εννοιολογικές εξελίξεις τις οποίες ακολούθησε η έρευνα για την πολιτική κουλτούρα μπορούν στην ουσία να ξεπεραστούν. Δυσκολότερη είναι η αντιπαράθεση με την πραγματικότητα της πολιτικής κουλτούρας στη Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία. Αλλαγή στις αξίες. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας εμφανίζεται να είναι εξαιρετικά ετερογενής στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Αν εξεταστούν τόσο οι διάφορες έρευνες για την κατάσταση της διαμόρφωσης της δημόσιας γνώμης, όσο και ντοκουμέντα που αφορούν την πολιτική του Κράτους, των κομμάτων και των Bürgerinitiativen ( πρωτοβουλίες πολιτών) σ' εθνικό και τοπικό επίπεδο διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν ενδείξεις για μια «δεξιά τάση» και για μια «αριστερή τάση» καθώς επίσης και κάτι άλλο που δύσκολα θα κατατασσόταν στη «δεξιά» ή στην «αριστερά» και που ονομάζεται «αλλαγή των αξιών». Ένας κοινωνιολόγος αναρωτιέται: οι γερμανοί είναι φασιστοειδείς; Η ερευνά του σχετικά με τη διάδοση δεξιών και ακροδεξιών ιδεολογιών στη Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία αποδεικνύει, παρά την κάποια ασάφεια που εμφανίζει η αποδεικτική αξία των βολιδοσκοπήσεων προς τη δημόσια γνώμη, ότι πρέπει να ξεκινήσουμε από μια αξιοσημείωτη διάδοση του αυταρχισμού, του εθνοκεντρισμού και από τη

24grammata.com

μείωση του φασισμού σε μεγαλύτερο αριθμό μεταξύ των ανδρών, των προτεσταντών και των προσώπων με το χαμηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης (βλ. Habermehl, 1979). Δεδομένου ότι τέτοιου είδους αντιλήψεις έχουν ριζώσει βαθειά στην πιο ώριμη γενιά, μπορούμε να πούμε ότι τα δεδομένα αυτά φανερώνουν μάλλον μια συνέχεια αυταρχικής παράδοσης που εξακολουθεί να παραμένει. Αλλά και το πλαίσιο της επίσημης πολιτικής ζωής μας επιτρέπει επίσης να υποθέσουμε μια μετατόπιση του συστήματος των πολιτικών συντεταγμένων προς τα δεξιά: το πέρασμα από τον Brandt στον Schmidt στη σοσιαλδημοκρατία αντιστοιχεί με το πέρασμα από τον Kohl στον Strauss στη Χριστιανική Δημοκρατία και το ένα είναι συνάρτηση του άλλου· μόνον η ατμόσφαιρα της εναντίωσης στις μεταρρυθμίσεις, που δημιουργήθηκε από τον «Schmidt», έχει σαν συνέπεια το δεξιό λαϊκιστικό πρόγραμμα του «Strauss» της κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης. Η πρακτική που δεν εξαντλείται στους νόμους κατά των ριζοσπαστών έρχεται σ' αντίθεση με τη γνώμη ότι η βελτίωση των πολιτικών σχέσεων με την Ανατολή μπορεί να σημαίνει επίσης και μείωση της εχθρότητας απέναντι στον κομμουνισμό στο εσωτερικό πεδίο. Η τρομοκρατία αντιμετωπίστηκε με τρόπο που δεν ήταν διόλου ενδεδειγμένος, μ' ένα κυνήγι μαγισσών σ' ό,τι αφορούσε τις σχέσεις και τις αντιπαραθέσεις με τους «συμπαθούντες διανοουμένους», όπως τα πλήγματα που δέχθηκε ο Heinrich Bφll και άλλες προσωπικότητες. Τον ίδιο καιρό, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, υπερδιογκώθηκε ο μηχανισμός της επιτήρησης. Η παραμόρφωση της «γερμανικής σπονδυλικής στήλης» εξακολουθεί, μέχρι τα χρόνια του 1980, με τη μορφή της συμβίωσης των αυταρχικών παραδόσεων και μιας «.πολιτικής για την ασφάλεια» που προκαλεί πόλωση, να συνεπάγεται τον έλεγχο; Υπάρχουν πολλά στοιχεία που υποστηρίζουν αυτή την υπόθεση, αλλά και κάποια άλλα επίσης που υποστηρίζουν το αντίθετο. Προπάντων οι νέοι κάτω των τριάντα χρόνων πιστεύουν στη σημασία και στην επιτυχία της πολιτικής συμμετοχής. Μη συμβατικά σχήματα όπως η απεργία ή η κατάληψη σπιτιών βρίσκουν απήχηση μεταξύ των νέων. Περίπου οι μισοί από τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας θεωρούν χρήσιμες τις πρωτοβουλίες ομάδων πολιτών και είναι διατεθειμένοι να συμμετάσχουν σ' αυτές. Εν συντομία, ο πληθυσμός αποκαλύπτει θέσεις περισσότερο δημοκρατικές, κυρίως οι νέοι και πρόσωπα με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης (σύμφωνα με τον Greiffenhagen 1980, σσ. 24 και επομ.). Πριν απ' όλα, σαν συνέχεια του κινήματος διαμαρτυρίας το 1968, αλλά και σαν αυτόνομη αντίδραση προς τα οικονομικά και οικολογικά

24grammata.com

προβλήματα που εμφανίστηκαν στα χρόνια του 1970, γεννήθηκαν «μορφές εναλλακτικής ζωής» και «νέα κοινωνικά κινήματα». Μακριά από την ατμόσφαιρα θερμοκηπίου της Βόννης αναπτύχθηκε μια αξιοσημείωτων διαστάσεων πολιτική κουλτούρα των Wohngemeinschaften, των «εναλλακτικών» ασύλων, των εορτών στις γειτονιές, της οικονομικής αυτοεξυπηρέτησης και αυτοοργάνωσης, με σκοπούς ριζοσπαστικούς-δημοκρατικούς, οικολογικούς, σοσιαλιστικούς. Από την εποχή του 1970 οι νεολαιίστικες οργανώσεις της σοσιαλδημοκρατίας και των φιλελεύθερων πέρασαν σταθερά στην αριστερή πτέρυγα των κομμάτων αυτών. Πλάι στα κόμματα, αλλά όχι δίχως επιρροή σ' αυτά, οργανώθηκαν κινήματα όπως το κίνημα των γυναικών. Εκφράσεις αυτού του τύπου μπόρεσαν να επιδείξουν στα χρόνια του 1980 μια «αριστερή τάση» που συχνά, βεβαίως, δεν αντιστοιχεί με ορισμένες πάγιες αντιλήψεις της γερμανικής αριστεράς. Η παραδοσιακή αριστερά στη σοσιαλδημοκρατία και στα συνδικάτα, όπως επίσης και μεταξύ των — περιθωριακών — κομμουνιστών, ενοχλείται από την εμφάνιση αυτού του νέου «τύπου» πολιτικής κουλτούρας στη Γερμανία, αφού απ' αυτόν απουσιάζει το κριτήριο που μέχρι τώρα διέκρινε την πολιτική δράση από κάθε άλλη δραστηριότητα: η αναφορά στην πολιτική εξουσία, που είναι κοινή σ' όλη την επίσημη αριστερά, παρά τις εντυπωσιακές διαφορές θέσεων. Αποπροσανατολισμένη, βρίσκεται μπροστά σε μια «αλλαγή αξιών»: φαινόμενο που παρατηρήθηκε για πρώτη φορά στις Ηνωμένες Πολιτείες (βλ. Inglehart, 1977). Τι ακριβώς σημαίνει η έκφραση αυτή, είναι δύσκολο να το πούμε. Για τους μεν σημαίνει μια εξέλιξη που επαληθεύεται στους τομείς των εξαρτημένων εργαζόμενων, για τους δε βρίσκει την επικύρωση της μάλλον στους νέους ή στα νέα μεσαία στρώματα. Για κάποιους άλλους είναι μια εξέλιξη προς «μετα-υλιστικές» αξίες, ενώ άλλοι μιλούν για καθαρό ηδονισμό. Είναι ωστόσο αναμφισβήτητο ότι η πλειοψηφία των εργαζομένων στη Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία ευνοεί πολύ κατώτερους χρόνους εργασίας από τους σημερινούς, και ότι μια μειοψηφία, που όμως αρχίζει να διευρύνεται, θα ήταν ακόμα και διατεθειμένη ν' αποδεχθεί σαν αντάλλαγμα μια συρρίκνωση του εισοδήματος. Η ευρύτατη εισαγωγή της μικροηλεκτρονικής προσδίδει σ' αυτή την αλλαγή των αξιών μια απροσδόκητη επικαιρότητα, αλλά παραμένει οπωσδήποτε αμφίβολο το αν οι συνδικαλιστικές εκστρατείες, που άρχισαν δειλά για την εβδομάδα των 35 ωρών, μπορούν να ερμηνευθούν σαν ένδειξη για το ξεκίνημα μιας νέας ταξικής πάλης που στοχεύει στο διαθέσιμο χρόνο, σαν μέτρο της κοινωνικής αφθονίας, τόσο σ' επίπεδο ατόμου όσο και σ' επίπεδο κοινωνίας.

24grammata.com

Στην αλλαγή των αξιών παρατηρείται ότι χάνει έδαφος η αντίληψη που σχετίζεται με την προσφορά εργασίας και χορηγιών που μεσουρανούσε μέχρι τώρα ενώ διευρύνεται ο χώρος που διεκδικεί την ευτυχία, και που θα μπορούσε ν' ανατρέψει με ριζοσπαστικό τρόπο την πολιτική κουλτούρα μας, αν οι τάσεις για αυτο-οργάνωση και για αντιπληροφόρηση υπερτερούσαν του εγωισμού που είναι κοινός στο freak και στο φετιχιστή του εισοδήματος. Μ' αυτό τον τρόπο φαίνεται ίσως σαν να επαληθεύεται εκείνος ο «νέος τύπος κόμματος» (βλ. Offe, 1980) που δεν μπόρεσαν ακόμα να γίνουν οι «Πράσινοι». Κυρίως οι ασάφειες που παρατηρούνται στην αλλαγή των αξιών αποδεικνύουν ότι η πολιτική κουλτούρα στη Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία δεν μπορεί να αναλυθεί επαρκώς με το λενινιστικό σχήμα περί δύο πολιτισμών (άρχουσα κουλτούρα — δημοκρατική-σοσιαλιστική κουλτούρα), αλλά μάλλον σα σύνθετη ηγεμονική δομή της ενσωμάτωσης και του καθορισμού των ορίων της εναλλακτικής πολιτικής κουλτούρας. Απαραίτητο στοιχείο για έναν πιο συγκεκριμένο ορισμό αυτής της δομής είναι η ανάλυση του ρόλου τον οποίο διαδραματίζει η σοσιαλδημοκρατία. Η ανάλυση του Löwenthal. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΑΘΕΡΟΤΗΤΑ της δημοκρατίας στις βιομηχανικές κοινωνίες του ανεπτυγμένου καπιταλισμού προϋποθέτει έναν ορισμένο τύπο πολιτικής κουλτούρας. Στο δέσιμο αυτό, ανάμεσα στη δημοκρατική σταθερότητα και στην πολιτική κουλτούρα μας καλεί να στρέψουμε την προσοχή μας ο Richard Lφwenthal — ένας από τους σοσιαλδημοκράτες διανοουμένους της παλαιότερης γενιάς που άσκησε μεγάλη επιρροή — του οποίου ο ρόλος στη διαμόρφωση της πολιτικής της SPD μετά το Bad-Godesberg υπήρξε φυσικά πολύ σημαντικός, και που αμέσως μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο παρήγαγε μια λαμπρή μαρξιστική ανάλυση για την ευρωπαϊκή αριστερά του μεταπολέμου. Αν όχι για άλλο λόγο, αλλά για το κείμενο αυτό, τις προτάσεις του οποίου εγκατέλειψε στη συνέχεια, απολαμβάνει σεβασμού μεταξύ των μαρξιστών, ως διανοούμενος που διαρκεί ως τις μέρες μας (βλ. Paul Sering, Al di lΰ del capitalismo). Αργότερα, ασπάστηκε τη θεωρία του ολοκληρωτισμού και καταδίκασε όχι μόνο τους κοινωνικούς σχηματισμούς της ανατολικής Ευρώπης αλλά και τα κομμουνιστικά κόμματα της δυτικής Ευρώπης. Η θεωρητική και πολιτική του θέση ενάντια στον «ολοκληρωτικό» κομμουνισμό δεν τον εμποδίζει, ωστόσο, να προωθήσει με σκεπτικισμό παρατηρήσεις γύρω από τη σταθερότητα της δυτικής δημοκρατίας. Υπογραμμίζει με καθαρότητα το δίλημμα που κατά τη γνώμη του αντιμετωπίζει η δυτική δημοκρατία. Στη μια πλευρά αυτού του

24grammata.com

διλήμματος βρίσκεται η «ολοκληρωτική» απειλή, δηλαδή η απόπειρα να θεωρηθούν σαν αυταπόδεικτες «επιστημονικές» γνώσεις που διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια της ιστορίας, η ορθή αντίληψη περί του κοινού καλού και οι στρατηγικές για την πραγματοποίηση του, και με τις γνώσεις πουαποκτήθηκαν κατ' αυτό τον τρόπο να δημιουργηθεί η βάση για την πολιτική δράση-αυτή είναι η πρόταση που, σύμφωνα με την αντίληψη των θεωρητικών του ολοκληρωτισμού, οδηγεί στην καταστολή της πολιτικής και κοινωνικής ελευθερίας. Από την άλλη πλευρά όμως, στο περιβάλλον της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας, ο πολιτικός ανταγωνισμός για την κατοχή των υπεύθυνων κέντρων όπου λαμβάνονται οι αποφάσεις του Κράτους κινδυνεύει να εκφυλιστεί σε καθαρή σύγκρουση συμφερόντων μεταξύ κοινωνικών ομάδων και πολιτικών οργανώσεων. Αν θεωρείται και εφαρμόζεται στην πράξη από τους πολίτες και τις πολιτικές ιlites σαν ένας ανταγωνισμός για την κατάκτηση ιδιαίτερων πλεονεκτημάτων, η δημοκρατία θα μπορούσε να περιοριστεί σε μια τέτοια κατάσταση που να καθιστά αδύνατη την εφαρμογή αποφάσεων που έχουν γίνει αποδεκτές από το σύνολο των πολιτών και, επομένως, καθίσταται αδύνατη η ίδια η κυβερνητική λειτουργία της. Το δίλημμα είναι καθαρό: ένας ορισμός για το περιεχόμενο του τι θα έπρεπε να είναι το δημόσιο αγαθό οδηγεί σε ολοκληρωτικές δομές. Αλλά η δημοκρατικο-ανταγωνιστική καταγγελία του ορισμού αυτού, η απλή ταύτιση του «κοινού καλού» με τ' αποτελέσματα τα οποία από καιρό σε καιρό προσφέρει ο ανταγωνισμός, μπορεί να οδηγήσει στην αστάθεια και στην ακυβερνησία. Το καθήκον να λύσουν αυτό το δίλημμα ανατίθεται στα πολιτικά κόμματα. Αυτά θα πρέπει να πραγματοποιήσουν τη δύσκολη ισορροπία, να διαμορφώσουν ένα συνολικό ηθικο-πολιτικό σχέδιο για το κοινό καλό και συγχρόνως να είναι διατεθειμένα να εκτεθούν στον ανταγωνισμό των άλλων κομμάτων. Τα πολιτικά κόμματα οφείλουν να υποθηκεύσουν την ερμηνεία τους για το κοινό καλό και, προφανώς, ν' αποδεχτούν ότι υπάρχει ή, μάλλον, ότι είναι πολύ πιθανό να χάσουν, σύμφωνα .με τους κανόνες της ανταγωνιστικής δημοκρατίας. Σύμφωνα με την ανάλυση του Lφwenthal, θα πρέπει εξίσου να στηριχτούν στα περιεχόμενα και στις μορφές, στα προγράμματα τους και στους κανόνες του ανταγωνισμού. «Η φιλελεύθερη δημοκρατία μπορεί να λύσει τα προβλήματα της κοινωνίας με υψηλό επίπεδο βιομηχανοποίησης, με την προϋπόθεση ότι υπάρχουν κόμματα... διατεθειμένα και ικανά να επεξεργασθούν και να επιβάλουν προγράμματα, που θα στηρίζονται στο κοινό καλό για το δημόσιο έλεγχο της συνολικής κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης». Ένα τέτοιο κόμμα θα κρατούσε προφανώς ίσες αποστάσεις από τους δύο τύπους κομμάτων, όπως ορίζονται από την κοινωνιολογία των κομμάτων: από τον τύπο του «ιδεολογικού κόμματος» ή «ταξικού κόμματος» (που διαθέτει, βεβαίως, ένα συγκεκριμένο ορισμό για το τι

24grammata.com

είναι κοινό καλό, αλλά δεν είναι διατεθειμένο να υποταχθεί στις διαδικασίες και στους κανόνες του δημοκρατικού ανταγωνισμού, τείνοντας αντιθέτως να κατακτήσει το Κράτος και, λενινιστικά, να το μετασχηματίσει με τέτοιο τρόπο ώστε η εξουσία του να μη μπορεί πλέον να αμφισβητηθεί) · και από τον τύπο του «κόμματος με τη μεγαλύτερη δυνατή εκλογική μαζικοποίηση» ή «κόμμα που τα ρουφάει όλα», που μπορεί και οφείλει να καταγγείλλει την ίδια την προγραμματική σύνθεση και ανθεκτικότητα, τα σχετικά αυτόνομα σχέδια για το κοινό καλό, για να κατακτήσει ή να προστατεύσει πλειοψηφίες (όσο ετερογενείς κι αν είναι) στη συνεχή εκλογική εκστρατεία στη μαζική σύγχρονη δημοκρατία. Σύμφωνα με τον Lφwenthal, αντίθετα, οι κομματικές ιlites οφείλουν πάντα «να κάνουν έκκληση σε μια κοινή συνείδηση των πολιτών» και «να πάψουν να συμπεριφέρονται σαν απλές συμμαχίες ομάδων συμφερόντων οφείλουν να εμφανίζονται σαν φορείς εναλλακτικών σχεδίων για τη συνολική ανάπτυξη και να πείθουν τους πολίτες να ψηφίζουν για τα συνολικά ζωτικά ζητήματα». Η «διευρυμένη κοινή συνείδηση των πολιτών» θα μπορούσε το δίχως άλλο να θεωρηθεί σαν «ουσιαστική προϋπόθεση για την επιβίωση (της δημοκρατίας) στις κοινωνίες με υψηλό επίπεδο βιομηχανοποίησης». Αυτή η κοινή συνείδηση — ή αυτή η πολιτική κουλτούρα — στην οποία αναφέρονται και την οποία επικαλούνται τα κόμματα και στηρίζονται σ' αυτήν, και που με τη σειρά τους πρέπει να αναπτύσσουν και να προωθούν για να σταθεροποιήσουν τη φιλελεύθερη δημοκρατία, συνίσταται, κατά τον Lφwenthal, στην «έννοια την οποία έχει ο δεσμός που διατηρούμε με τους όμοιους μας», στη «συνείδηση την οποία διαμορφώνουμε για μορφές ζωής, κοινούς θεσμούς» και «κοινές αξίες». Βάση και πηγή αυτής της «επικοινωνίας», την οποία, δεν παρέχουν συμφέροντα αλλά προέρχεται ακριβώς από αξίες και κανόνες, είναι η ιστορία και η «ιστορική ταυτότητα της συγκεκριμένης συλλογικότητας» που μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την παρατήρηση του εαυτού της. Αν εκθέτουμε εδώ αυτή την καθαρή (και άξια να υπογραμμιστεί, δίχως αμφιβολία, στις θεμελιώδεις γραμμές της) σύνθεση του Lφwenthal για τις προϋποθέσεις που θα επέτρεπαν τη σταθερότητα της σύγχρονης δημοκρατίας, δεν το κάνουμε για να ειρωνευτούμε το γεγονός ότι ένας από τους πιο δηκτικούς αντικομμουνιστές θεωρητικούς της γερμανικής πολιτειολογίας φθάνει στο σημείο να διατυπώνει απόψεις για τη σταθερότητα της δημοκρατίας που δεν διαφοροποιούνται ουσιαστικά στα θεμελιώδη στοιχεία τους από τις «ευρωκομμουνιστικές» αντιλήψεις, και ιδιαίτερα στην πιο πρόσφατη διατύπωση για τη γερμανική αντίληψη περί ηγεμονίας. Αναφερθήκαμε στις θέσεις του Lφwenthal επειδή πρόκειται για έναν αντιπροσωπευτικό θεωρητικό της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας που

24grammata.com

ασκεί επιρροή. Για το λόγο αυτό η θεωρία του για τη δημοκρατική σταθερότητα — στην οποία, όπως είδαμε, το στοιχείο της πολιτικής κουλτούρας που θεμελιώθηκε ιστορικά και εμφάνισε συνεκτικότητα αναπτύσσει έναν ιδιαίτερο ρόλο — μπορεί να ληφθεί υπόψη σαν ορθό μέτρο, που δεν εμφανίζει κάτι το ύποπτο,, από το οποίο δεν μπορούν να εξαχθούν ωφέλη και με το οποίο θα συγκρίνουμε την πολιτική της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας. Το συνολικό ζήτημα το οποίο πρέπει να εξετάσουμε είναι το ακόλουθο: η γερμανική σοσιαλδημοκρατία, μετά τη συμμετοχή της — από το 1966 ισότιμα και από το 1969 μόνη της — στις «κυβερνητικές ευθύνες» ανταποκρίθηκε με την πολιτική της και το πρόγραμμα της στα κριτήρια που τέθηκαν σ' αυτήν (όπως και στα άλλα κόμματα) από έναν από τους κύριους θεωρητικούς της; Χειρίστηκε την πολιτική και το πρόγραμμα της με μια ειδική ερμηνεία για την «ιστορική ταυτότητα της συγκεκριμένης συλλογικότητας» και, αντίθετα, συνεισέφερε από τη μεριά της για ν' ακονίσει και να διευρύνει τη συνείδηση αυτής της κοινότητας; Μπορούσε να αναφέρεται σε μια «συλλογική πολιτική ταυτότητα» των πολιτών και να ενδυναμώνει αυτή την ταυτότητα; Η συνείδηση της συλλογικής ταυτότητας που απουσιάζει. Η ΘΕΣΗ ΜΑΣ — που θα προσπαθήσουμε να αιτιολογήσουμε στις σελίδες που ακολουθούν — είναι η ακόλουθη: η γερμανική σοσιαλδημοκρατία δεν έκανε όλα όσα μπορούσε και, κατά συνέπεια, το λιγότερο δεν βοήθησε στην προώθηση των προϋποθέσεων που απαιτούνται για τη φιλελεύθερη δημοκρατία όπως διατυπώθηκαν από τον Lφwenthal. Για να επαληθευτεί η θέση αυτή δεν πρέπει να παραμελήσουμε ή να υπερεκτιμήσουμε το γεγονός ότι, δεδομένης της ιδιαιτερότητας της γερμανικής ιστορίας του XX αιώνα, όλα τα κόμματα, αλλά κυρίως η σοσιαλδημοκρατία, συναντούν ιδιαίτερες δυσκολίες όταν πρόκειται\>α επικαλεστούν μια οποιαδήποτε συνειδητή συλλογική ταυτότητα, είτε αυτή λαμβάνεται με την εθνική, θεωρητική, ταξική έννοια είτε με την πολιτιστική. Σε ό,τι αφορά το «εθνικό ζήτημα», η προσπάθεια να καταστεί το σημείο αναφοράς αντίληψης περί του κοινού καλού αποκλείστηκε, όχι μόνο εξαιτίας των σωβινιστικών και ρατσιστικών παραμορφώσεων που έχει υποστεί από τον εθνικοσοσιαλισμό η έννοια «γερμανικό έθνος» αλλά και γιατί, εξαιτίας της οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής ένταξης και ολοκλήρωσης στα πλαίσια της Δύσης, που σταθεροποιήθηκε την εποχή του 1950, κάθε γερμανική πολιτική υπήρξε σταθερά και αμετάκλητα αγκυροβολημένη στις σχέσεις υπερεθνικών εξαρτήσεων (NATO, EOK)· και επιπλέον, ιδιαίτερα για τη σοσιαλδημοκρατία, αφού το σχέδιο της ομαλοποίησης των οικονομικών σχέσεων και της εξωτερικής πολιτικής με τη Σοβιετική Ένωση, την Πολωνία και τη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας, που άρχισε να εφαρμόζεται στις αρχές της δεκαετίας του 1970 κάτω από τη

24grammata.com

διεύθυνση του Willy Brandt μπόρεσε να επιβεβαιωθεί μόνον όταν στράφηκε εναντίον των πολιτικο-πολιτιστικών υπολειμμάτων που «εμπνέονταν από την εθνική ταυτότητα» (που γινόταν κατανοητή σαν «κρατική ενότητα» των δύο Γερμανιών). Το «γερμανικό έθνος» σήμερα δεν αποτελεί πλέον σημείο αναφοράς που να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη ώστε να μπορεί να αιτιολογεί το πρόγραμμα οποιουδήποτε μέρους σε έκταση μεγαλύτερη από εκείνη του περιθωρίου· κατά συνέπεια λύθηκαν ανεπιτυχώς και οι αντίθετες απόπειρες, που σκοπό έχουν να επαναδραστηριοποιήσουν ενάντια στη σοσιαλδημοκρατία, κατά τη διάρκεια των εκλογικών εκστρατειών στα χρόνια του '70, την παλιά επιφύλαξη για «έλλειψη εθνικού θάρρους». Σε ό,τι αφορά τους δομικούς όρους που αναφέρονται σε ταξικές κατηγορίες, δηλαδή στις δυνατότητες που υπάρχουν ώστε το πολιτικό πρόγραμμα να μπορεί να αναφέρεται σε μια συλλογική ταυτότητα που ορίζεται με κοινωνικο-οικονομικούς όρους, θα πρέπει να θυμόμαστε ότι η εξαφάνιση των εργατικών οργανώσεων από τον εθνικοσοσιαλισμό και η ευημερία που ακολούθησε μετά το τέλος του πολέμου, καθώς και οι μετασχηματισμοί τους οποίους εισήγαγε στην κοινωνική δομή της δυτικής Γερμανίας, οδήγησαν συνολικά στο σημείο ώστε ο ορισμός του «εργάτη» να περιέχει λιγότερο το χαρακτηριστικό γνώρισμα μιας συλλογικής ταυτότητας, μιας κοινής αντίληψης και ερμηνείας όλων των περιβαλλόντων της κοινωνικής ζωής, πόσο μάλλον το χαρακτήρα μιας κοινωνικο-στατιστικής κατηγορίας, σε μεγαλύτερο, βαθμό οργανωμένης πολιτικά. Αυτό έχει σαν συνέπεια το ότι ο ορισμός του «εργάτη», όπως και προηγουμένως ο ορισμός του «γερμανού», στερείται σχεδόν σημασιών οι οποίες να έχουν σαν κοινό παρονομαστή μια κοινή εμπειρία του παρελθόντος ή να αναφέρονται σ' ένα κοινό μελλοντικό προσανατολισμό, και στους οποίους η κρατική πολιτική δεν μπορεί να αναφέρεται σαν να αποτελούσαν την κανονιστική της βάση. Από την υποβαθμισμένη πολιτικο-πολιτιστική σημασία της κατηγορίας «έργα της» για τη ζωτική σφαίρα όλων όσων είναι υποχρεωμένοι να πουλούν την εργατική τους δύναμη, η SPD το 1959, όπως είναι γνωστό, εξήγαγε το συμπέρασμα ότι έπρεπε να ξεφορτωθεί την ετικέτα της, που δεν είχε προοπτικές ανάμεσα στους εκλογείς, ως «εργατικού κόμματος», και να διακηρύξει ότι γίνεται, από τη στιγμή εκείνη, «λαϊκό κόμμα». Ανάλογα ισχύουν τελικά και για τις συλλογικές πολιτιστικές ταυτότητες, μεταξύ των οποίων η θρησκευτική διαδραμάτιζε ανέκαθεν αποφασιστικό ρόλο σαν λαμπρό σημείο αναφοράς της πολιτικής δράσης. Αν και οι πολιτικοί αντίκτυποι ενός γενικού «αποτελέσματος λαϊκοποίησης» συχνά υπερεκτιμούνται, και στη βάση επίσης των εκλογικών αποτελεσμάτων (για παράδειγμα η χαμηλή ακόμα αναλογία των καθολικών εκλογέων που ψηφίζουν σοσιαλδημοκρατία σε σχέση με το σύνολο των εργαζομένων που και αυτοί ψηφίζουν SPD) θα μπορούσε να

24grammata.com

αποκαλυφθεί το πάντοτε αξιόλογο βάρος παραγόντων που ομολογούνται μονό κατά την εξομολόγηση· θα πρέπει ωστόσο να λάβουμε υπόψη μας ότι, εξαιτίας της εθνικής διαίρεσης, η δυτική Γερμανία δομήθηκε περίπου με τέτοιο τρόπο που να μοιάζει στους παράγοντες αυτούς, πράγμα που με τη σειρά του λειτουργεί ώστε (διαφορετικά απ' ό,τι συμβαίνει, για παράδειγμα, στην Ολλανδία) το κομματικό σύστημα να δομηθεί και αυτό από μιας αρχής με υπερθρησκευτικό τρόπο. Συνολικά, λοιπόν, στη δυτική Γερμανία — σε σχέση με όλες τις άλλες χώρες της νότιας και δυτικής Ευρώπης — έχουμε να κάνουμε μ' ένα ελάχιστα ανεπτυγμένο υπόστρωμα «προ-πολιτικών» αποφάσεων για εθνικού, κοινωνικο-οικονομικού ή πολιτιστικού τύπου συλλογικές ταυτότητες, στις οποίες η πολιτική των κομμάτων ή των κυβερνήσεων έχει τη δυνατότητα να αναφέρεται με τον ίδιο τρόπο που μπορεί ν' αναφέρεται σ' έναν κατάλογο που περιέχει αιτιολογήσεις και ερμηνείες που γενικά εξομοιώνονται με την έννοια του κοινού καλού. Αυτή η διαπίστωση υπογραμμίστηκε από το γεγονός ότι στη Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία — που και στο σημείο αυτό διαφέρει από το μεγαλύτερο μέρος των γειτόνων της — δεν υπάρχουν «υπο-εθνικιστικές» συλλογικές ταυτότητες, για παράδειγμα εθνικές, γλωσσικές ή θρησκευτικές μειοψηφίες, ούτε θρησκευτικά κινήματα με κάποια αριθμητική σπουδαιότητα. Κατά συνέπεια, δεν είναι εύκολο σε κανένα πολιτικό κόμμα ν' αναφέρεται σε μια κάποια προδιαμορφωμένη πολιτιστική συνείδηση για τη συλλογική ταυτότητα, σε σημαντικές πολιτικές δομές και σχήματα που γενικά να μπορούν να εξομοιωθούν με την πολιτική κουλτούρα. Η θέση του Lφwenthal ότι «αυτή... η δημοκρατία που στερείται ιστορικών ριζών (έχει ανάγκη) για τη μακροχρόνια σταθερότητα της και την ικανότητα ανάπτυξης... από μια συνείδηση της ιστορικής ταυτότητας της», φανερώνει ένα ιδιαίτερα δύσκολο έργο που πρέπει να συντελεστεί για τη γερμανική κατάσταση. Κρατικός ρεφορμισμός δίχως σχέδιο. ΤΩΡΑ, Η ΣΟΣΙΑΛΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ στα χρόνια του '70 δεν είναι φυσικά μόνο το παθητικό θύμα αυτής της χαρακτηριστικής γοητείας των πολιτικο-πολιτιστικών δομών στη Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία, αλλά αντιθέτως — αυτή είναι η δική μας θέση — συνεισέφερε ενεργά (μολονότι μη συνειδητά) στην ακόμη μεγαλύτερη αποσύνθεση τους, τόσο ώστε να μη φαίνεται σήμερα σαν μη ρεαλιστική η προοπτική του να πέσει «θύμα του εαυτού της» στο προσεχές μέλλον, δηλαδή να παραιτηθεί από ηγεμονικές πολιτικές εμπνεύσεις και τη συγκεκριμένη πολιτικο-πολιτιστική βάση που εκφράζει αυτή την ηγεμονία.

24grammata.com

Ο κίνδυνος αυτός προέρχεται κατά πρώτο λόγο από το γεγονός ότι η γερμανική σοσιαλδημοκρατία αντιπροσωπεύει μια εξαιρετικά κρατιστική ρεφορμιστική θεώρηση. Αποτελεί φυσικά τυπικό χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων των σύγχρονων σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων το ότι αναγνωρίζουν την κομματική δημοκρατία του Κράτους πρόνοιας σαν την καθοριστική πολιτική τάξη και παραιτούνται, με τα προγράμματα τους, από την επιδίωξη μετασχηματισμών που αφορούν τις φιλελεύθερες συνταγματικές εγγυήσεις (για παράδειγμα την εγγύηση της ατομικής ιδιοκτησίας) ή τις διαδικασίες διαμόρφωσης της πολιτικής θέλησης και των πολιτικών αποφάσεων (για παράδειγμα, με την έννοια των σχεδίων περί δημοκρατίας των συμβουλίων). Αυτή η θεμελιώδης πολιτικο-στρατηγική επιλογή, υπέρ της οποίας μπορούν αναμφισβήτητα να συνηγορήσουν σοβαροί θεωρητικοί λόγοι και ιστορικές εμπειρίες, δεν μας υποχρεώνει εντούτοις να περάσουμε από μια άνευ όρων αναγνώριση της συνταγματικής δημοκρατικής-κοινοβουλευτικής τάξης σ' έναν περιορισμό, αυτόν της ρεφορμιστικής πολιτικής που στερείται εναλλακτικών λύσεων, σε κρατιστικές μορφές και διαδικασίες. Θα ήταν εξάλλου ευκολονόητη μια παραλλαγή του ρεφορμισμού που θα στηριζόταν προγραμματικά σε κοινωνικές δυνάμεις και αγώνες, αντί να περιοριστεί, όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε στην περίπτωση της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, σε μια κρατιστική αντίληψη για την πολιτική, που τη θεωρεί σαν «κυβερνητική υπευθυνότητα» ή πολιτικοδιοικητική ρύθμιση. Στη συζήτηση που αναπτύχθηκε για το ζήτημα του σοσιαλδημοκρατικού κρατισμού που ξεκίνησε όπως ήταν φυσικό από περιοδικά μη προσκείμενα στην SPD όπως το Δsthetik und Kommunikation — το σοσιαλδημοκρατικό πολιτικό σχήμα ορίζεται μ' αυτή την έννοια: «το Κράτος της SPD νομιμοποιείται σαν καθολικός παραγωγός των συνθηκών της ζωής»· στη Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία θα μπορούσε να γίνει κατανοητή μια κρατικοποίηση των συνθηκών της ζωής. Πάνω-κάτω, η μεθοδολογική πρόταση της σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής ηχεί κατ' αυτό τον τρόπο: «Σκεφτόμαστε εμείς!». Η προσδοκώμενη από τον εκλογέα χορηγία σαν αντάλλαγμα της ψήφου του προς την SPD προσφέρεται με τη μορφή της οργανωμένης και επιμελημένης από τη διοίκηση «ποιότητα της ζωής», μιας γενικής ευημερίας την οποία επιμελείται και διαχειρίζεται το Κράτος. Δεν θέλουμε να σταματήσουμε εδώ για να κάνουμε ένα νέο απολογισμό των κατακτήσεων και των επιτυχιών του Κρατικού ρεφορμισμού στα χρόνια του '70· είναι γνωστό ότι, για παράδειγμα, στο πεδίο της εκπαιδευτικής πολιτικής, αλλά και σ' εκείνο της κοινωνικής πολιτικής, οι κατακτήσεις και οι επιτυχίες υπήρξαν κάθε άλλο παρά επιβλητικές.

24grammata.com

Μας ενδιαφέρουν μάλλον οι συνέπειες τις οποίες είχε μια μορφή πολιτικής που αντιλαμβάνεται την αλλαγή πάντοτε κατά τρόπο μονοδιάστατο, σαν διοικητική και νομικίστικη επέμβαση, σαν αποκλειστικά κρατικό μετασχηματισμό των συνθηκών της ζωής. Αυτή η ιδιαίτερη μορφή χειραφέτησης που εισάγεται κρατιστικά, κι επομένως είναι «ετεροκαθοριζόμενη», διαθέτει φυσικά, από το ένα μέρος, το πλεονέκτημα ότι συμψηφίζει ως ένα σημείο το έλλειμμα της κοινωνικής εξουσίας των μισθωτών εργαζομένων και άλλων κατηγοριών που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση με απαιτήσεις και διακανονισμούς που τίθενται πολιτικά και νομικά. Αλλά αυτή η κρατιστική φθορά μιας σχέσης που αναφέρεται σε κοινωνική δύναμη έχει και μιαν άλλη όψη, το αρνητικό δηλαδή αποτέλεσμα ότι όχι μόνον ανακουφίζει με τα ευεργετήματα της αλλά συγχρόνως στερεί απ' αυτά το νόημα τους, δηλαδή εμποδίζει τους ανθρώπους ν' αντιληφθούν και να πραγματοποιήσουν αυτόνομα τις ιδέες τους, για ό,τι από καιρό σε καιρό τους είναι αναγκαίο προκειμένου να καλυτερεύσουν τις συνθήκες της ζωής τους. Όχι μόνο με τη θετική έννοια, αλλά και με την αρνητική, οι πολίτες βρίσκονται στην κατάσταση των αντικειμένων της διοικητικής πρόνοιας, που όχι μόνο γλυτώνουν αλλά και τους είναι απαγορευμένη μια δική τους πάλη. Βρισκόμαστε λοιπόν, όπως πρόσφατα είπε ο Preuss, «μπροστά στο δίλημμα ότι δεν μπορούμε να παραιτηθούμε από την «υπέρτατη εξουσία» (δηλαδή από την κρατιστική αντίληψη περί ρεφορμισμού, V.G./C.O.), αφού αντιπροσωπεύει τους αδύναμους, τους μη οργανωμένους και την κοινωνία στο σύνολο της... και τον ίδιο καιρό θα πρέπει να διακρίνουμε ένα εμπόδιο στην ανάπτυξη μορφών ζωής και κανόνων συμπεριφοράς που έχουν υποστεί με μικρότερο βαθμό αλλοτρίωση». Η κρατιστική διαχείριση των κοινωνικών προβλημάτων, που κόβει τους δεσμούς με τις εμπειρίες, τις μορφές δράσης και τις αξίες της κοινωνικής βάσης, δεν μπορεί να είναι βέβαιη ότι οι λύσεις των προβλημάτων τις οποίες θέτει σ' εφαρμογή θα γίνουν στη συνέχεια κατανοητές και αποδεκτές σαν τέτοιες. Κάθε μορφή εκσυγχρονισμού των παραγωγικών σχέσεων στο χώρο της εκπαίδευσης, της υγείας και της πρόνοιας, του ελεύθερου χρόνου, της κουλτούρας, της κατοικίας ή της πολεοδομίας, δεν προσλαμβάνει μόνο τη θετική πλευρά της μεταρρύθμισης αλλά και την πλευρά της ασάφειας και συχνά την αρνητική πλευρά, που έχει η επέμβαση και η κτηνώδης κι ερεθιστική παρεμπόδιση. Οι πολίτες βρίσκονται μπροστά σε νέες συνθήκες, η αξία των οποίων και η συνεισφορά τους για μια καλύτερη «ποιότητα της ζωής» θα ήταν προφανείς μόνον αν η έκβαση της αναδόμησης βασιζόταν σαφώς στους κανόνες μιας πολιτικής κουλτούρας.

24grammata.com

Σε όσο μικρότερη έκταση συμβαίνει αυτό, τόσο περισσότερο κινδυνεύουν τ' αποτελέσματα των μεταρρυθμίσεων και του προγραμματισμού ν' αποτελούν τη σκιερή πλευρά του εκσυγχρονιστικού μηχανισμού της διοίκησης και των «ειδικών», που δεν προσφέρουν τίποτα για να καλυτερεύσει η ποιότητα της ζωής. Κάθε στενή κρατιστική αντίληψη για το ρεφορμισμό αποποιείται όχι μόνο τις παροτρύνσεις και την κοινωνική απήχηση που μπορούν να είναι αποφασιστικής σημασίας για την επιτυχία του· αποποιείται επίσης τις δυνατότητες αυτοδιόρθωσης σύμφωνα με τις απαιτήσεις των ενδιαφερομένων. Οι αντιθέσεις και τα προβλήματα που προέρχονται από τον αυστηρό και μονόπλευρο σοσιαλδημοκρατικό κρατισμό δεν οφείλονται σήμερα — όπως απέδειξε η εκλογική εκστρατεία του 1980 — στις επιτυχίες της δεξιάς με τη δημαγωγική κριτική που ασκεί στη γραφειοκρατία, στο κράτος πρόνοιας και στη γενικευμένη «προστασία» του πολίτη από το Κράτος. Βρίσκουν επίσης έκφραση στην εχθρότητα που εκδηλώνουν συχνά για λόγους αρχής οι εκπρόσωποι της οικονομίας και της κουλτούρας των «εναλλακτικών» στις σχέσεις τους με τους σοσιαλδημοκράτες εκπροσώπους του κρατικού ορθολογισμού. Οι παράγοντες αυτοί συντελούν ώστε να μην φαίνεται ασυνήθιστη η προοπτική μιας αυτοπαράλυσης του σοσιαλδημοκρατικού κρατισμού. Η δεύτερη πλευρά στην οποία θεμελιώνεται αυτός ο φόβος είναι η σαφής —- παρά τον κρατισμό — κανονιστική απουσία προοπτικών για την πολιτική κουλτούρα της σοσιαλδημοκρατίας όταν κυβερνά ή συνδέεται με την κυβέρνηση. Οι επίσημες «θεμελιώδεις αξίες» που ρυθμίζονται από το κόμμα, όπως η ελευθερία, η δικαιοσύνη και η αλληλεγγύη, δεν μεταφράζονται κατά κάποιο τρόπο σε συγκεκριμένες ιδέες για την «ποιότητα της ζωής» στο εργοστάσιο, στις πόλεις ή στο οικογενειακό περιβάλλον. Παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι οι σκοποί που συνδέονται με την αξία (αρνητικά) της «ειρήνης» (αρνητικά με την έννοια της ύφεσης και της παρεμπόδισης του πολέμου) αποτελούν ακόμα τα σύμβολα της μεγαλύτερης επιτυχίας της σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής. Κατά τα άλλα κυριαρχεί μια προγραμματική ασάφεια που θα μπορούσε να οριστεί σαν «φιλελευθερισμός της αμηχανίας», μια θέληση για αφηρημένο εκσυγχρονισμό που στερείται ενός ευρύτερου σχεδιασμού. Αυτό το πρόβλημα αναγνωρίζεται σήμερα ως ένα βαθμό και είναι αυτό για το οποίο παραπονούνται και σοσιαλδημοκράτες πρώτου μεγέθους: «Ένα από τα θεμελιώδη σφάλματα της σοσιαλδημοκρατίας μετά το Bad-Godesberg είναι ότι οδήγησε το υπαρξιακό ζήτημα στην απομόνωση της ιδιωτικής σφαίρας, ακολουθώντας το απόφθεγμα: «τα εσωτερικά προβλήματα του καθένας οφείλει να τα λύνει μόνος του».

24grammata.com

Ο Glotz συμπεραίνει από τη διάγνωση του αυτή ότι «...το εργατικό κίνημα... πρέπει να επαναπροσδιορίσει τον παλιό σκοπό του: οφείλει... να κατακτήσει υποστηρικτές για την παγκόσμια αντιπαράθεση... Αλλά για να γίνει αυτό θα πρέπει να μάθει από την αρχή να μην υποτιμά τη σημασία του ηθικο-πολιτικού στοιχείου στην ιστορία». Φυσικά ο Glotz δεν μπαίνει στον κόπο ν' αναρωτηθεί περισσότερο για τις πολιτικές, οργανωτικές και θεωρητικές προϋποθέσεις που κρίνονται ως αναγκαίες για να μπορεί το στοιχείο αυτό να βρει την επαλήθευση του. Αν έμπαινε στον κόπο ν' αναρωτηθεί θα κατέληγε κατά την άποψη μας στο συμπέρασμα ότι η σοσιαλδημοκρατική πολιτική κουλτούρα μπορεί, αναμφίβολα, να οριστεί σαν μια πολιτική-ιδεατή κατάσταση που δεν προσφέρεται για τέτοιου είδους προτάσεις. Αυτή η θετική «κουλτούρα SPD», της οποίας ο Glotz επιζητεί ετσιθελικά και εσπευσμένα την ανανέωση, δεν συμφιλιώνεται τελικά με την οργανωτική και κυβερνητική πρακτική της SPD. H αντικειμενική φύση αυτής της διαφωνίας (την οποία ελάχιστοι γνωρίζουν τόσο καθαρά όσο ο Glotz) είναι η «κουλτούρα SPD». Σε σχέση με τα χριστιανικά, τα κομμουνιστικά και επίσης τα φιλελεύθερα ή τα ριζοσπαστικά κόμματα, τα σοσιαλδημοκρατικά υποφέρουν σ' αξιοσημείωτο βαθμό από το πρόβλημα ότι δεν μπορούν ν' αναφερθούν σ' ένα πρόγραμμα, σ' έναν παραδοσιακό κατάλογο προσανατολισμών και αξιών, σε μια αγωνιστική ταξική κουλτούρα, σε μια χριστιανική ηθική ή σ' ένα αστικό πάθος για την ελευθερία. Περισσότερο ανυπεράσπιστα από τα άλλα εκτίθενται στο «δίλημμα του εκσυγχρονισμού». Ο «πλουραλισμός» που χαρακτηρίζει το εκλογικό σώμα και που εμφανίζεται με τη στροφή προς τον «τύπο» του λαϊκού κόμματος οξύνει αυτή τη γοητεία που προσφέρουν παροχές με αξία. Στην περίπτωση της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, οξύνεται ακόμη περισσότερο από την ένδεια — ίσως μοναδική στη δυτική Ευρώπη — την οποία παρουσιάζει το δυτικό γερμανικό κράτος σ' ό,τι αφορά τα πολιτικά σύμβολα που αναγνωρίζονται συλλογικά. Τέτοιου είδους σύμβολα, που συχνά συγκρίνονται στο χώρο και το χρόνο, σπανίζουν στη Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία. Οι πολιτικές εορτές (17 Ιουνίου και 20 Ιουλίου) αναφέρονται σε γεγονότα που τοποθετούνται πέρα από τα γεωγραφικά ή ιστορικά σύνορα της δυτικογερμανικής Δημοκρατίας, και όχι στη θεμελίωση της· γεγονός που από μόνο του είναι κάτι το μοναδικό. Η «πρωτεύουσα» Βόννη δεν αντιπροσωπεύει παρά το λόγο στον οποίο οφείλεται η ύπαρξη του κράτους αυτού. Τα πρόσωπα που θα μπορούσαν να συμβολίζουν τις σοσιαλδημοκρατικές παραδόσεις, εφόσον μπόρεσαν και επιβίωσαν του φασισμού, απεβίωσαν στο μεταξύ ή βρίσκονται σε προχωρημένη ηλικία για να μπορούν να ενεργοποιηθούν πολιτικά. Παράδειγμα αυτής

24grammata.com

της κατηγορίας αποτέλεσε ο Gustav Heinemann, που ωστόσο αντιπροσώπευε τη φιλελεύθερη-αστική και προτεσταντική προέλευση μάλλον παρά τη δημοκρατική-σοσιαλιστική. Στη θέση τους υπάρχει τώρα μια «ομάδα» νεαρών «πραγματιστών», στους οποίους όμως δύσκολα μπορεί να διακρίνει κανείς τη φυσιογνωμία, τη γλώσσα, τη βιογραφία και τη διαμόρφωση, και γι' αυτό δεν μπορούν να χρησιμεύσουν αυτοί οι ίδιοι ως φορείς συμβόλων. Η «ένδεια που χαρακτηρίζει το περιεχόμενο» της σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής καθώς και η κενότητα των εκπροσώπων της δεν εξαλείφονται, και αντιθέτως γίνεται περίγελος και προκαλεί τον οίκτο, καθώς αδέξια προσπαθεί να καλλιεργήσει μια στρατιωτική παράδοση (ή καθώς ο ομοσπονδιακός σοσιαλδημοκράτης καγκελάριος έχει την αβλαβή συνήθεια να διαλέγει ένα καπέλο που θα καθιστά αναγνωρίσιμη τη βόρεια καταγωγή του). Στη γερμανική ιστορία η σοσιαλδημοκρατία δεν έχει να επιδείξει κάποιο σοβαρό χαρακτηριστικό με το οποίο θα μπορούσε να πει ποια είναι και τι θέλει. Στη συμβολική και κανονιστική γοητεία που ασκεί η σοσιαλδημοκρατία ως κυβέρνηση αντιστοιχεί το «άνοιγμα», που αντιπροσωπεύει ένα θεμελιώδες δείγμα της σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής. Δεν υπάρχει κάποιο κοινωνικο-πολιτικό σχέδιο που να μπορεί ν' αναγνωριστεί ή να διατυπωθεί σαν πρόγραμμα, κάποιο μοντέλο κοινωνικής ζωής το οποίο ακολουθείται και που μπορεί να συγκριθεί μ' εκείνο που συναντάμε τόσο στους χριστιανούς αντιπάλους όσο και στους κομμουνιστές της σοσιαλδημοκρατίας. Υπάρχουν αντίθετα τυπικοί στόχοι: η πολιτική (εκλογική) στρατηγική αναφέρεται σ' όλες τις κοινωνικές ομάδες, τα στρώματα και τις τάξεις· η μεθοδολογία που επιθυμεί το ευμετάβλητο, την κινητικότητα, την ανανέωση, την αρχή της μη επεξεργασίας των απόψεων και προτιμά να τις «αφήνουμε ανοικτές». Η σοσιαλδημοκρατική πολιτική διαδικασία — συνεχίζουν να εξηγούν οι θεωρητικοί της όπως ο Peter Glotz — προσφέρει μια ατμόσφαιρα κατάλληλη για διάλογο και για συνεργασία προς κάθε κατεύθυνση. Όσο συμπαθητική κι αν φαίνεται από πρώτη άποψη η διακηρυγμένη καταγγελία της δογματικής σαβούρας και της κοινωνικο-πολιτικής διάκρισης, μια δεύτερη ματιά αποκαλύπτει ότι το «άνοιγμα» αυτό είναι ένα άλλοθι για την ακαθόριστη, τη μη συγκεκριμένη διάθεση για αντίδραση απέναντι στις υπάρχουσες κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις δύναμης και εκβιασμού. Όποιος είναι «ανοικτός» για λόγους αρχής εκτίθεται, προβάλλοντας μικρότερη αντίσταση, στην επιρροή των οικονομικών, πολιτικών και πολιτιστικών δομών όπου η δυνατότητα για μια ενδιαφέρουσα χρήση αυτού του «ανοίγματος» έχει μοιραστεί, κι αυτό είναι πασίγνωστο, κατά τρόπο εξαιρετικά ανομοιογενή. Με δεδομένη την

24grammata.com

κατάσταση αυτή, η σοσιαλδημοκρατία, που δεν συνδέεται σχεδόν με τίποτα άλλο εκτός από το «άνοιγμα» της, καταλήγει σ' ένα τύπο πολιτικής που θα μπορούσε να οριστεί συγχρόνως σαν «απληστία για εξουσία» και «τύφλωση από την εξουσία»: απληστία για εξουσία, επειδή το συμφέρον για την σωτηρία της σοσιαλδημοκρατικής «κυβερνητικής ευθύνης», οφείλει να αφήνει σε εκκρεμότητα κάθε κανονιστικό πρόγραμμα· τύφλωση από την εξουσία, επειδή οι αντίκτυποι και οι δυνατότητες για μια πραγματική χρήση ενός τέτοιου «ανοίγματος» πρέπει αναμφίβολα και αναγκαστικά να απομακρυνθούν και να αγνοηθούν. Η θέληση για έναν αφηρημένο και ασαφή από πολιτικο-κανονιστική άποψη εκσυγχρονισμό, καθαρά κρατιστικό, που χαρακτηρίζει τη δράση της σοσιαλδημοκρατικής κυβέρνησης περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο κόμμα, παράγει λανθάνουσες συνέπειες που αποτελούν ένα τρίτο στοιχείο της σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής κουλτούρας: τη βίαιη αποσταθεροποίηση των θεσμικών παραμέτρων όλων των πεδίων της κοινωνικής ζωής. Στην τελευταία εκλογική εκστρατεία οι συντηρητικές και αντιδραστικές δυνάμεις της Γερμανικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας ιδιοποιήθηκαν το προσφερόμενο επιχείρημα, αλλά το γεγονός ότι μπόρεσαν να το κάνουν βρίσκοντας μεγάλη απήχηση είναι ένα δεδομένο που πρέπει να χρεωθεί στα απαρατήρητα αποτελέσματα της κρατιστικής έμπνευσης για τον εκσυγχρονισμό. Αν η μεγάλη ιστορική προοπτική του σοσιαλιστικού εργατικού κινήματος συνίστατο στο να αποδίδει στην τεχνικο-βιομηχανική διαδικασία του καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού μια ιστορική σημασία, που θα προχωρούσε πέρα από τον ίδιο τον καπιταλισμό, κατανοώντας ότι η καταστροφή του παλιού θα αποτελούσε τον ίδιο καιρό την οικοδόμηση του καινούργιου, και' εξήγαγε από την ανάπτυξη των ανθρωπίνων και υλικών παραγωγικών δυνάμεων το σχέδιο για μια ειρηνευμένη και δίκαιη κοινωνική τάξη, η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία έχει χάσει από το πεδίο της όρασης της οποιαδήποτε ιδέα που θα αφορούσε τη σχέση μεταξύ καταστροφής και οικοδόμησης, μεταξύ εκσυγχρονισμού και απελευθέρωσης (μια σχέση που σήμερα, σύμφωνα με την υπόδειξη του Gorz, δεν μπορεί πλέον να γίνεται κατανοητή με την καθαρά «παραγωγίστικη» σημασία): αυτή πραγματώνει και νομιμοποιεί τον τεχνικο-βιομηχανικό γραφειοκρατικό εκσυγχρονισμό δίχως να τους αποδίδει μια πρακτική-θετική έννοια, δίχως δηλαδή να γνωρίζει αιτιολογήσεις παρά μόνον αρνητικά, με τον πανταχού παρόντα φόβο της παρεμπόδισης της παραγωγικής ανάπτυξης και της ανεργίας. Αντιθέτως, νομίζω ότι η επιταγή για εκσυγχρονισμό, που στερείται πλέον προοπτικών, αύξησε δραματικά τη σχετική σπουδαιότητα των θεσμών, των αξιών και των συνθηκών ζωής

24grammata.com

με το κόστος των οποίων πραγματοποιείται ο εκσυγχρονισμός: η σημασία δηλαδή που προσλαμβάνει η ταυτότητα ιδιαιτέρων κατηγοριών που θεμελιώνονται στους ρόλους της ηλικίας και του φύλου, η σημασία των περιφερειακών και εθνικών κοινοτήτων, η σημασία ενός φυσικού και αστικού περιβάλλοντος. Είναι φυσικά δύσκολο να ξεδιαλύνουμε το μπέρδεμα των «προοδευτικών» και «αντιδραστικών» κινήτρων που συγκλίνουν σε μια «αντι-εκσυγχρονιστική» διαμαρτυρία, αλλά είναι άλλο τόσο βέβαιο ότι η διαμαρτυρία αυτή, η προσανατολισμένη σε «προ-σύγχρονες» δομές και αξίες, τροφοδοτήθηκε, κυρίως, από μια «εκσυγχρονιστική» σοσιαλδημοκρατική πολιτική στο πεδίο της εκπαίδευσης, των οικογενειακών σχέσεων, στον τεχνολογικό, περιφερειακό και αναπτυξιακό τομέα, που δεν είναι διατεθειμένη να σταματήσει ούτε σε θέση να κατευθύνει τη διαδικασία του εκσυγχρονισμού προς σκοπούς ευεργετικούς. ' Οσο λιγότερο χειροπιαστή είναι η εποικοδομητική, χειραφετική πλευρά της εκσυγχρονιστικής διαδικασίας, τόσο περισσότερο φαίνεται το κόστος της, η εμπειρία της καταστροφικής πλευράς της. Το κόστος αυτό καταχωρείται πολιτικά στο λογαριασμό της σοσιαλδημοκρατίας, ως πολιτικού εκπροσώπου του εκσυγχρονισμού, από τα νέα κινήματα κοινωνικής διαμαρτυρίας και από τις δυνάμεις του δεξιού λαϊκισμού. Μια άλλη όψη αυτού που προσπαθούμε να ορίσουμε σαν σύνδρομο της σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής κουλτούρας συνδέεται με αντιφατικό τρόπο με την αξίωση για «άνοιγμα» και με την αχαρακτήριστη και αφηρημένη διαθεσιμότητα για εκσυγχρονισμό. Αναφερόμαστε στον κατασταλτικό μηχανισμό της σοσιαλδημοκρατίας και της πολιτικής της, όπως εκδηλώνεται στις αντιπαραθέσεις της με τον οιονδήποτε που προωθεί μια αδιάλλακτη «δική του γραμμή» και όπου, επίσης, η συνεργασία, η διαθεσιμότητα για συμβιβασμό, η μεσολάβηση και η τεχνοκρατική διαχείριση δεν γίνονται δεκτές σαν τα μεγαλύτερα μεγέθη του προσανατολισμού, αλλά επιμένουν αντιθέτως σε δικές τους μορφές ζωής και στην αυτονομία τους, στις δικές τους εμπειρίες και αντιλήψεις. Ο δεσμός μεταξύ «ανοίγματος» και «καταστολής» δεν είναι εντελώς μυστηριώδης: ένα κόμμα και η κυβερνητική πολιτική την οποία αντιπροσωπεύει, που εκθειάζει το «άνοιγμα» που πραγματοποιεί και έχει αποδείξει στην πράξη ότι διαθέτει μιαν αξιοσημείωτη επιδεξιότητα στο να ισοσταθμίζει τις πιο σημαντικές κοινωνικές ομάδες εξουσίας με όλες τις άλλες ομάδες εξουσίας, θα πρέπει από τη φύση της να είναι διστακτική όταν θελήσει να ελέγξει τις δυνάμεις εκείνες που θα μπορούσαν να φέρουν αναστάτωση στην ισορροπία αυτή. Η SPD — και ένα μεγάλο μέρος των συνδικαλιστικών ηγετών που συμμαχούν πολιτικά μαζί της — κυριαρχούνται κατά συνέπεια από μια δυσπιστία σε ό,τι αφορά τις σχέσεις τους με τις πολιτικές δυνάμεις που

24grammata.com

θα μπορούσαν να τους προσφέρουν εκλογική βοήθεια ή την ικανότητα τους για συμμαχία ή για διαπραγμάτευση. Σ' αυτό θα πρέπει να προστεθεί ότι στο μέτρο που δεν μπορεί πια να επαληθευθεί μια θετική ένταξη των εγγεγραμμένων, των εκλογέων και των συμπαθούντων επειδή απουσιάζει ένα ηγεμονικό σχέδιο που να μπορεί να αναγνωρίζεται, ένας καθαρός κανονιστικός κοινωνικο-πολιτικός σκοπός, το πρόβλημα της μαζικής ένταξης λύνεται πάντα αρνητικά, δηλαδή με την περιθωριοποίηση των κοινωνικών, πολιτιστικών και πολιτικό-ιδεολογικών μειονοτήτων καθώς και των «ετεροδόξων». Η λογική αυτής της επιχειρηματολογίας μπορεί να φανεί καθαρότατα από μια φράση-κλειδί της περίφημης απόφασης του Συνταγματικού Δικαστηρίου της 22 Μαΐου 1975 για το ζήτημα των Berufsverbote: «H υποχρέωση για πολιτική πίστη — πίστη στο Κράτος και στο Σύνταγμα — απαιτεί περισσότερα από μια τυπικά σωστή συμπεριφορά αλλά που κατά τα άλλα δεν ενδιαφέρει, ψυχρή, εσωτερικά αδιάφορη, σ' ό,τι αφορά τις σχέσεις με το Κράτος και το Σύνταγμα». Σ ' αυτή τη διατύπωση ενδιαφέρον παρουσιάζει η υπόθεση ότι η υποχρέωση παροχής πίστης δεν ορίζεται θετικά, αλλά μόνον σαν αντανάκλαση μιας συμπεριφοράς («αδιάφορη εσωτερικά» κλπ.). Αυτές οι παρατηρήσεις εξηγούν καθαρά πώς, και γιατί, το άνοιγμα αρχής που επιχειρεί μια πολιτική δύναμη όπως η σοσιαλδημοκρατία θα οδηγήσει κατ' ανάγκη σ' εξαιρετικά ανελεύθερες μορφές καταστολής. Από την πασίγνωστη προπαγάνδα του σοσιαλδημοκράτη δημάρχου του Βερολίνου Schόtz ενάντια στο φοιτητικό κίνημα το 1967 ως τις λιγότερο γνωστές λύσεις που πρόσφεραν οι «νόμοι για τους ριζοσπάστες» του 1972, τις μεταρρυθμίσεις του ποινικού δικαίου και της ποινικής δικονομίας το 1977, ως τις πιο πρόσφατες τεχνοκρατικές φαντασίες του σοσιαλδημοκράτη εγκληματολόγου Herold, που θα ήθελε να πάψει η αστυνομία να επιτελεί μια καθαρά αντιδραστική λειτουργία και ν' αρχίσει μια λειτουργία πρόβλεψης για τη «δημόσια υγεία», η σοσιαλδημοκρατική πολιτική της Γερμανικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας διαπερνάται από μια κόκκινη γραμμή διαθεσιμότητας που δεν γνωρίζει σχεδόν καθόλου δισταγμούς όταν πρόκειται για την καταστολή, πράγμα που εξηγείται σε κάθε ξεχωριστή περίπτωση με μια διατύπωση («συμβολική επικύρωση του ότι δεν υπάρχει η τάση για αγωνιστικές ιδέες και πρακτικές») ή με μιαν άλλη («μαζική ολοκλήρωση με μέσο τον εκφοβισμό»). Άλλο τόσο μεγάλη — μέχρι τώρα, απ' ό,τι φαίνεται, δεν μπορεί να καλυφθεί — είναι η αμοιβαία απόσταση και δυσπιστία μεταξύ πολλών από τους διανοούμενους και τους καλλιτέχνες από το ένα μέρος, που κρίνονται ύποπτοι για «ετεροδοξία» και αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αξίες και πολιτιστικές μορφές ζωής, και της κυβερνητικής

24grammata.com

σοσιαλδημοκρατίας από το άλλο μέρος. Με την επίσημη κυβερνητική και κομματική πρακτική που τηρεί τις αποστάσεις και τις περιθωριοποιήσεις, του συμβολικού και κατασταλτικού διαχωρισμού των «αποκλινόντων» στοιχείων, εκφράζεται μια αξιοσημείωτη έλλειψη εμπιστοσύνης απέναντι στο επίπεδο και την ανθεκτικότητα της πολιτικής εκπαίδευσης του λαού: οι επίσημες εκστρατείες, που συχνά κρίνονται σαν «υστερικές» από τους ξένους παρατηρητές, για την εξάλειψη των «τρομοκρατών» από την κοινωνία, των «συμπαθούντων» από τα πανεπιστήμια, των «εχθρών του Συντάγματος» από τη δημόσια απασχόληση ή των μη κομφορμιστών από τις ραδιοφωνικές συντάξεις, έχουν νόημα μόνον εφόσον υποτεθεί ότι οι δραστηριότητες και οι διαβεβαιώσεις αυτών των ομάδων βρίσκουν πάντα το γόνιμο έδαφος και μπορούν να μολύνουν σε δραματικό βαθμό τη δημόσια γνώμη από άποψη πολιτική και πολιτιστική· ο πληθυσμός δηλαδή, σύμφωνα με τη στάση αυτή, δεν διαθέτει κάποια «αυτόνομη» πολιτικο-ηθική ικανότητα για να υπερασπίσει τον εαυτό του από παρεκκλίσεις. Αναμφίβολα η κατάληξη αυτή είναι, με μια ορισμένη έννοια, απολύτως ακριβής και το γεγονός αυτό οφείλεται ως ένα μέρος στη σοσιαλδημοκρατική πολιτική κουλτούρα. Σαν τελευταίο χαρακτηριστικό της θα θέλαμε να παραθέσουμε ένα αρνητικό πειστήριο: ότι η κυβερνητική σοσιαλδημοκρατική πολιτική, παρά τις πολιτικο-πολιτιστικές μεταρρυθμίσεις που έχει θέσει σ' εφαρμογή, δεν κατάφερε να καταστρέψει το σκληρό πυρήνα των αυταρχικών και απολυταρχικών προ-δημοκρατικών παραδόσεων και αντιλήψεων που οδηγεί σε διαχωρισμό και αντίθεση την πολιτική κουλτούρα των Γερμανών, και όχι μόνον από τη φασιστική εποχή. Ο σοσιαλδημοκρατικός εκσυγχρονισμός είναι μια εξωτερική διαδικασία, που δεν συνοδεύτηκε από την αναγέννηση των αξιών, της πνευματικότητας και των επίκαιρων πολιτικών μορφών. Προέρχεται από έναν αυταρχικό «πολιτικό νατουραλισμό», έτοιμο για επιθετικότητα, του οποίου τα κίνητρα που στηρίζονται σε κατηγορίες όπως η ηλικία, το φύλο, η εθνότητα, η φυλή, δεν συναντώνται πλέον σήμερα συχνά όπως στα χρόνια του '50. Μπορούμε επίσης να συμφωνήσουμε με το συντηρητικό πολιτειολόγο Hennis όταν υποστηρίζει ότι η δημοκρατία σήμερα στη Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία «δεν προκαλεί πλέον συγκίνηση σε κανένα». Η «ουδετεροποίηση» της κοινωνικής εξουσίας και των κοινωνικών προνομίων, και η υποτίμηση των κοινωνικο-πολιτικών συγκρούσεων που στοχεύουν σε μια αναδιανομή εξουσίας και προνομίων, είναι τα δύο κύρια χαρακτηριστικά του αυταρχισμού: αυτό που υπάρχει, υπάρχει έτσι από τη φύση, και με το να θέλεις να το αλλάξεις εκτίθεσαι στην κατηγορία ότι στρέφεσαι ενάντια σε κάτι που είναι φυσικό. Θα πρέπει να θυμόμαστε τη φασαρία και την αγανάκτηση που ξεσήκωσε το σκάνδαλο

24grammata.com

που ξέσπασε όταν η διοίκηση της αστυνομίας του Βερολίνου προσπάθησε — όχι βέβαια για την επέκταση, όπως έπρεπε από καιρό, των πολιτικών δικαιωμάτων στους ξένους, αλλά μόνο για λόγους ευκαιριακής αστυνομικής τακτικής — να στρατολογήσει στις δυνάμεις της τάξεως τούρκους κατοίκους· βρεθήκαμε μπροστά σε μια απόλυτη και ασύδοτη αντίδραση μνησικακίας: οι Τούρκοι δεν μπορούν από τη φύση τους να γίνουν αστυνομικοί, να κατέχουν δηλαδή εξουσίες και αρμοδιότητες που έχουν σχέση με Γερμανούς. Παρά τη σοβαρότητα αυτής της πολιτικο-πολιτιστικής «σαφήνειας», που εκφράζεται μαζικά με τη λανθάνουσα επιθυμία να εκκαθαριστούν με φυσικό τρόπο οι υπεύθυνοι για τα βίαια εγκλήματα ή με το φυσικό διαχωρισμό σε «προικισμένα» και «μη προικισμένα» παιδιά σε διαφορετικούς τύπους σχολείων, η σοσιαλδημοκρατική πολιτική κουλτούρα δεν γνωρίζει ν' απαντήσει με αποφασιστικές και νικηφόρες εκστρατείες πληροφόρησης· ίσως ούτε στο μέτρο που αυτό θα ήταν απαραίτητο για να στηριχτεί και να σημειώσει επιτυχία στο εκλογικό πεδίο ενάντια στην αυξανόμενη κινητικότητα του νατουραλιστικού-αυταρχικού συνδρόμου που εφαρμόζει στην πράξη ο λαϊκισμός της δεξιάς. Απόδοση στην ελληνική: Κώστας Kατσουρός. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Almond, G.A., Verba, S.: The civic Culture, Princeton University Press 1963. Barnes, S.H. — Kaase, M. 1979: Political Action. Mass Participation in Five Western Democracies, Beverly Hills. Berg-Schlosser, D. 1980: Politische Kultur der Bundesrepublik, PVS-Literatur 1. Brόggemann, H. κ.ά. 1978: άber den Mangel an politischer Kultur in Deutschland, Berlin. Gensch, R. κ.ά.: SPD-Kultur, στο «Δsthetik und Kommunikation», 9 (1978), No 33, σσ. 63-100. Glotz, P. 1978: «Subjekt und Sozialstaat», Zum Angriff der Alternativen auf die "SPD-Kultur", στο "Bildung und Politik", 1978. Greiffenhagen, M.e.S. 1979: Ein schwieriges Vaterland. Zur Politischen Kultur Deutschlands. Mόnchen. Habermehl, W. 1979: Sind die Deutschen faschistoid? Ergebnisse einer empirischen Untersuchung άber die Verbreitung rechter und rechtsextremer Ideologien in der Bundesrepublik Deutschland. Hamburg. Inglehart, R. 1977: The Silent Revolution. Changing Values and Political Styler among Western Publics, Princeton.

24grammata.com

Lφwenthal, R. 1979: Gesellschaftswandel und Kulturkrise, Zukunftsprobleme der westlichen Demokratie, Frankfurt. Offe, C. 1980: Konkurrenzpartei und politische Identitδt. R. Roth (Hg), Parlamentarisches Ritual und politische Alternativen. Frankfurt/New York. Ropohl, U. 1980: Zu den drei alternativen Kulturen. Argument-Sonderband. Sontheimer, K. 1979: Die verunsicherte Republik. Die Bundesrepublik nach 30 Jahren. Mόnchen. Vester, M. 1976: Was dem Burger sein Goethe, ist dem Arbeiter seine Solidaritδt. Zur Diskussion der "Arbeiterkultur", στο "Δsthetik und Kommunikation", 24. Williams, R. 1977: Innovationen. άber den Prozeίcharakter von Literatur und Kultur. Frankfurt.

24grammata.com

24grammata.com

Claus Offe

ΚΟΜΜΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ ΑΡΩΓΟΣ

ΑΝ ΣΥΓΚΡΙΝΟΥΜΕ ΤΗ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗ πολιτική σκέψη και τον κλασικό μαρξισμό, μπορούμε να παρατηρήσουμε μια σημαντική σύγκλιση. Τόσο ο Μαρξ όσο και οι σύγχρονοι του φιλελεύθεροι διανοητές, όπως ο Mill ή ο de Tocqueville, πίστευαν ότι, στην κοινωνία που είχαν μπροστά τους, καπιταλισμός και πλήρης πολιτική δημοκρατία —βασισμένη στην καθολική ψηφοφορία— είναι δυο συγκρουόμενες οργανωτικές αρχές. Προφανώς, αυτή η αναλυτική σύγκλιση έγινε δυνατή από ριζικά διαφορετικές απόψεις. Οι φιλελεύθεροι πίστευαν ότι η ελευθερία ήταν η σημαντικότερη αξία της κοινωνικής εξέλιξης, που σε κάθε περίπτωση άξιζε να προστατευθεί από τις εξισωτικές απειλές της μαζικής κοινωνίας και της μαζικής πολιτικής. Από την άλλη πλευρά ο Μαρξ ανέλυε το Γαλλικό Δημοκρατικό Σύνταγμα του 1848 σαν ένα πολιτικό σχήμα που θα όξυνε τις κοινωνικές αντιθέσεις, στο μέτρο που προκαλούσε την πολιτική εξασθένιση των κατόχων της κοινωνικής εξουσίας και έδιδε περισσότερη δύναμη στις υποδεέστερες τάξεις. Κατά συνέπεια, πίστευε πως η πολιτική δημοκρατία θα μπορούσε να οδηγήσει το προλεταριάτο στη νίκη, θέτοντας υπό αμφισβήτηση τα θεμέλια της αστικής κοινωνίας.

Κοιτάζοντας την εμπειρία των καπιταλιστικών κοινωνιών του 1900, υπάρχουν πολλά στοιχεία που αναιρούν την υπόθεση που διατυπώθηκε το 1800 σχετικά με το ασυμβίβαστο μεταξύ μαζικής δημοκρατίας (που προσδιορίσθηκε από την ύπαρξη της καθολικής ψηφοφορίας και από κοινοβουλευτικά κυβερνητικά ή προεδρικά σχήματα) και αστικής ελευθερίας (που βασιζόταν στην ατομική ιδιοκτησία και στη μισθωτή εργασία). Η συνύπαρξη των δυο αυτών αρχών αποτελεί τη βάση της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Φυσικά, η εμφάνιση των φασιστικών καθεστώτων σε μερικές από τις κύριες καπιταλιστικές χώρες μαρτυρά την ύπαρξη συνεχών εντάσεων και αντιθέσεων μεταξύ των δυο μοντέλων οικονομικής και πολιτικής οργάνωσης, και τη δυνατότητα που έχουν οι εντάσεις αυτές να οξύνονται κάτω από τις πιέσεις των οικονομικών κρίσεων. Αλλά είναι επίσης αληθινό ότι το μεγαλύτερο μέρος των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών είχαν φιλελεύθερα-δημοκρατικά καθεστώτα κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα.

Η δική μας εμπειρία οδηγεί με μια ορισμένη έννοια σε μια αντίθετη προβληματική από εκείνη που συναντάμε αντιμετωπίζοντας τους κλασικούς διανοητές του φιλελευθερισμού και του μαρξισμού. Ενώ αυτοί

24grammata.com

κήρυσσαν την ασυμβατότητα, εμείς οφείλουμε να εξηγήσουμε τη συνύπαρξη αυτών των δυο αρχών κοινωνικής οργάνωσης. Ακριβέστερα πρέπει να γνωρίζουμε: α) ποιοι θεσμικοί μηχανισμοί καθόρισαν το μοντέλο συνύπαρξης μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας που αποδείχθηκε τόσο σταθερό, σ' αντίθεση προς τις προβλέψεις που έγιναν το 1800, β) ποια είναι τα δυνατά όρια του μοντέλου αυτού. Τα προβλήματα τα οποία συναντούν οι μηχανισμοί της μεσολάβησης θα μπορούσαν να ορισθούν αναλυτικά σαν εκείνα που προσδιόρισαν τη ρήξη της προγενέστερης ισορροπίας και τη συνεπαγόμενη υπέρβαση του καπιταλισμού ή της δημοκρατίας. Με τα προβλήματα αυτά θα ασχοληθεί η επιχειρηματολογία αυτής της μελέτης.

Τα ζητήματα που ετέθησαν προϋποθέτουν, σε συμφωνία τόσο με τον Μαρξ όσο και με τον Mill, ότι υπάρχει μια πραγματική ένταση μεταξύ των αρχών οργάνωσης της κοινωνικής εξουσίας και της πολιτικής εξουσίας, ανάμεσα στην κοινωνία της αγοράς και στην πολιτική δημοκρατία —ένταση που μπορεί να ξεπεραστεί, μεσολαβημένη και παγιωμένη, αλλά πιθανότατα μόνο στα πλαίσια ορισμένων ορίων.

Ο Λένιν και η λενινιστική παράδοση αρνούνται την ύπαρξη αυτής της έντασης. Αντιθέτως, υποτίθεται ότι διοίκηση του κεφαλαίου και δημοκρατικές-αστικές αρχές ολοκληρώνονται, και αυτές οι τελευταίες αποτελούν κυρίως εργαλείο εξαπάτησης των μαζών. Κατά συνέπεια δεν έχει νόημα να θέτουμε το πρόβλημα του τι είναι αυτό που καθιστά συμβατή τη δημοκρατία με τον καπιταλισμό και ποια είναι τα όρια αυτής της συμβατότητας. Η δημοκρατία, απλούστατα, θεωρείται ως το αποτελεσματικότερο εργαλείο για την επιβολή της ταξικής κυριαρχίας, το οποίο μπορεί κάποιος να εμπιστευθεί.

«Στη θέση την οποία υποστηρίζει ο Λένιν κατέχει κεντρική σημασία η βεβαιότητα ότι η κοινοβουλευτική δημοκρατία ουσιαστικά έρχεται σ' αντίθεση με τα συμφέροντα της εργατικής τάξης» (Hindess). Μια άποψη που θα μπορούσε να φαίνεται λογική και πειστική αν αναφερόμαστε στη συνταγματική πρακτική της Ρωσίας ανάμεσα στο 1905 και το 1917, αλλά η γενίκευση της στη σημερινή πραγματικότητα περικλείει τον τεράστιο πολιτικό κίνδυνο να διαστρεβλώνει και να συσκοτίζει τα πραγματικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε.

Μια άλλη διαστρέβλωση προέρχεται από τους ιδεολόγους της δημοκρατικής πλουραλιστικής-ελιτίστικης θεωρίας. Αυτοί διαβεβαιώνουν (ή ακριβέστερα: διαβεβαίωναν κατά τη δεκαετία του '50 και τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '60) ότι η ένταση μεταξύ των αρχών που κυβερνούν την καπιταλιστική αγορά και εκείνων που

24grammata.com

κυβερνούν την πολιτική δημοκρατία έχει πλέον ξεπεραστεί στο αμερικανικό πολιτικό σύστημα. Σύμφωνα με την τοποθέτηση αυτή, η ταξική σύγκρουση στην αστική κοινωνία υποκαταστάθηκε απ' αυτό που ο Lipset ονομάζει «δημοκρατική ταξική αντιπαράθεση». Η λογική αυτή μπορεί να συνοψισθεί με τον ακόλουθο τρόπο: «αν ο λαός πράγματι ήθελε να προχωρήσουν με διαφορετικό τρόπο τα πράγματα, δεν είχε παρά να εκλέξει κάποιον άλλο στην Κυβέρνηση. Το γεγονός ότι αυτό δεν συμβαίνει αποτελεί απόδειξη του ότι ο λαός είναι ικανοποιημένος απ' αυτή την κοινωνικο-πολιτική τάξη έτσι όπως είναι».

Τόσο η λενινιστική αντίληψη όσο και η πλουραλιστική-ελιτίστικη για τη δημοκρατία παραμελούν το σημείο που μας ενδιαφέρει περισσότερο. Η πρώτη θεωρεί δεδομένη την ολική εξάρτηση των δημοκρατικών μορφών και διαδικασιών από την ταξική εξουσία, ενώ η άλλη μ' εξ ίσου δογματικό τρόπο υποστηρίζει την ολική ανεξαρτησία τάξης και πολιτικής εξουσίας που έχει θεσμισθεί με δημοκρατικό τρόπο. Το ζήτημα που οπωσδήποτε αξίζει να τεθεί είναι, συγχρόνως, από θεωρητική και πρακτική άποψη, απλούστερο και πιο ελπιδοφόρο. Ποιοι θεσμοί και ποιοι μηχανισμοί ρυθμίζουν τα όρια πέραν των οποίων οι δυο αρχές της οργάνωσης μπορεί να αντιπαρατεθούν σε μια δοσμένη κοινωνία, προσδιορίζοντας τα πιθανά περιβάλλοντα στα οποία μπορεί να επέλθει η μεταβολή της ταξικής εξουσίας και της πολιτικής autorità που εγκαθιδρύθηκε δημοκρατικά;

1. Η αγορά στην πολιτική και η πολιτική στην αγορά

ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΠΡΟΤΙΘΕΜΑΙ ΝΑ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΩ είναι ότι η συμβατότητα μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας, η οποία ήταν αδιανόητη τόσο για τον κλασικό φιλελευθερισμό όσο και για τον κλασικό μαρξισμό (συμπεριλαμβανομένου του Kautsky και της δεύτερης Διεθνούς), επιβεβαιώθηκε ιστορικά σε σχέση με δυο αρχές της μεσολάβησης: α) τα πολιτικά μαζικά κόμματα και τον κομματικό ανταγωνισμό· β) το κεϋνσιανό κράτος αρωγό. Αυτές οι αρχές εφαρμόσθηκαν σ' ευρεία κλίμακα στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια της περιόδου μεταξύ των δυο πολέμων, ή στην αμέσως επόμενη φάση: η ανταγωνιστική δημοκρατία μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και το κεϋνσιανό κράτος αρωγός μετά τον δεύτερο. Κάθε μια από τις αρχές αυτές επιτρέπει ένα ιδιαίτερο συνδυασμό ανάμεσα στη λογική της autorità και σε εκείνη της αγοράς, μεταξύ «voice» και «exit», με τους όρους του Hirschman. Αυτό είναι αρκετά φανερό στην περίπτωση του κεϋνσιανού κράτους αρωγού, για το οποίο ο όρος «μικτή οικονομία» χρησιμοποιήθηκε συχνά ως συνώνυμο. Αλλά δεν είναι λιγότερο αληθινό για την πολιτική σφαίρα της καπιταλιστικής κοινωνίας, που θα μπορούσε

24grammata.com

να περιγραφεί με όρους «ολιγοπωλιακού ανταγωνισμού» μεταξύ των πολιτικών elites ή των «πολιτικών εργολάβων» που παρέχουν δημόσια αγαθά.

Η λογική της καπιταλιστικής δημοκρατίας συνεπάγεται την αμοιβαία διαφθορά: η πολιτική autorità διεισδύει στην οικονομία με τον έλεγχο της συνολικής ζήτησης, των μεταφορών και των κανονιστικών και ρυθμιστικών επεμβάσεων έτσι χάνει όλο και περισσότερο τον αυθόρμητο και αυτορρυθμιστικό χαρακτήρα της. Τα όσα τυχαία συμβαίνουν στην αγορά εισάγονται από το άλλο μέρος στο κράτος, εκθέτοντας σε κίνδυνο κατ' αυτό τον τρόπο κάθε γνώση της απόλυτης autorità. Θα εξετάσουμε ξεχωριστά καθέναν από τους μηχανισμούς της μεσολάβησης μεταξύ κράτους και κοινωνίας των πολιτών, θέτοντας τα εξής ερωτήματα: Με ποιο τρόπο τα πολιτικά κόμματα και το κεϋνσιανό κράτος αρωγός συμβάλλουν στη συμβατότητα μεταξύ καπιταλισμού και μαζικής πολιτικής δημοκρατίας; Ποιες τάσεις έχουν παρατηρηθεί και ποιες μεταβολές έχουν επέλθει στο θεσμικό πλαίσιο της «μικτής οικονομίας» και της «μικτής πολιτικής» ώστε να αμφισβητούν τη συνύπαρξη ανάμεσα στον καπιταλισμό και στη δημοκρατία;

2. Η σταθεροποίηση μέσα από την ανταγωνιστική κομματική δημοκρατία

Ο ΦΟΒΟΣ ΠΟΥ ΚΥΡΙΕΥΣΕ ΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ αστική τάξη κατά τη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας αυτού του αιώνα συνίστατο στο ότι, αφού η εισαγωγή της καθολικής ψηφοφορίας έγινε με την εγκαθίδρυση της κοινοβουλευτικής κυβέρνησης, η δύναμη της εργατικής τάξης θα μετασχηματιζόταν άμεσα σε μια επαναστατική μεταβολή του κράτους. Ήταν η ίδια ανάλυση, προφανώς, που ενέπνεε τις ελπίδες και τις πολιτικές στρατηγικές των ηγετών της Δεύτερης Διεθνούς. Ο Max Weber περιφρονούσε σαρκάζοντας εκείνες τις νευρωτικές ανοησίες, καθώς και αφελείς ελπίδες. Ο Weber (μαζί με τη Rosa Luxemburg και τον Robert Michels, που προώθησαν την ίδια ανάλυση, αν και με διαφορετικούς ειδικούς τόνους) υπήρξε μεταξύ των πρώτων κοινωνικών επιστημόνων που κατενόησαν ότι ο μετασχηματισμός της ταξικής πολιτικής σε πολιτική βασισμένη στον κομματικό ανταγωνισμό δεν συνεπαγόταν μονάχα μια αλλαγή που αφορούσε τη μορφή αλλά μια αποφασιστικής σημασίας αλλαγή που αφορούσε την ουσία. Πιθανότατα δεν θα ήταν υπερβολικό να ισχυριστούμε ότι το 1900 η θεωρία για την πολιτική οργάνωση αναπτύσσεται με τις ερμηνείες των τριών αυτών συγγραφέων, οι οποίοι φθάνουν σε πολιτικές θέσεις που θα αποκλίνουν στο τέλος της ζωής τους: η Rosa Luxemburg πεθαίνει το 1919 σαν επαναστάτρια σοσιαλίστρια, θύμα της αστυνομίας, ο Weber τον ίδιο χρόνο,

24grammata.com

φιλελεύθερος δίχως ελπίδα, και ο Michels το 1936 αφού έγινε ένθερμος θαυμαστής και ιδεολογικός υπερασπιστής του Mussolini και του ιταλικού φασισμού.

Παρά την εξαιρετική διαφορά που υπάρχει στις πολιτικές τους θέσεις υπάρχει επίσης ένα ισχυρό κοινό στοιχείο στην ανάλυση αυτών των συγγραφέων. Αυτό το κοινό στοιχείο είναι ότι η μαζική πολιτική συμμετοχή οργανώνεται στο δημοκρατικό καθεστώς μέσω του κομματικού ανταγωνισμού, η δε πραγματική δυναμική αυτού του οργανωμένου σχήματος περιορίζει, μετασχηματίζει και εμποδίζει το ταξικό συμφέρον και την ταξική πολιτική που οδηγούνται στον οππορτουνισμό (Luxemburg), στην ολιγαρχία (Michels) και στην αναπόφευκτη πληβειακή υποταγή των μαζών στις ανορθολογικές παρορμήσεις του χαρισματικού ηγέτη και στη δημαγωγική χρήση της γραφειοκρατικής μηχανής του κόμματος για λογαριασμό δικό του (Weber).

Σύμφωνα με την ανάλυση αυτή, μόλις εκφραστεί η θέληση του λαού με το εργαλείο του ανταγωνισμού μεταξύ των κομμάτων που αγωνίζονται για την άνοδο στην κυβέρνηση, παύει να είναι η θέληση του λαού και μετασχηματίζεται σ' ένα προϊόν των επιταγών οι οποίες τίθενται από τον πολιτικό ανταγωνισμό. Ειδικότερα, αυτή η δυναμική έχει τρία βασικά αποτελέσματα. Πρώτον, την από-ριζοσπαστικοποίηση της κομματικής ιδεολογίας. Για να έχει επιτυχία στις εκλογές και στην πάλη για την εξουσία, το κόμμα οφείλει να προσανατολίσει το πρόγραμμα του σύμφωνα με τις αναγκαιότητες της πολιτικής αγοράς. Στην ουσία αυτό σημαίνει δυο πράγματα: τη μεγιστοποίηση των ψήφων απευθυνόμενος στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ψηφοφόρων και καλώντας τον να σε ψηφίσει και, κατά συνέπεια, την ελαχιστοποίηση εκείνων των προγραμματικών στοιχείων που θα μπορούσαν να προκαλέσουν ρήγματα στους κόλπους του εκλογικού σώματος· σε ό,τι αφορά τις σχέσεις με τα άλλα κόμματα, το κόμμα θα πρέπει να είναι προετοιμασμένο για συμμαχίες και, κατά συνέπεια, θα πρέπει να περιορίζει την κλίμακα των πολιτικών προτάσεων σ' εκείνα τα αιτήματα που μπορούν να θεωρηθούν ως διαπραγματεύσιμα με τους δυνητικούς συνομιλητές των συμμαχιών. Το αποτέλεσμα είναι ο τεμαχισμός κάθε πολιτικού σκοπού που έχει τα χαρακτηριστικά της δομής ή της χρονικής αλληλουχίας και ο οποίος έχει την τάση να προχωρά ακολουθώντας μια προοδευτική εξέλιξη, δίνοντας προτεραιότητα σ' ό,τι μπορεί να πραγματοποιηθεί σε μια ορισμένη φάση και με πηγές που πράγματι διατίθενται, αναβάλλοντας τη διεκδίκηση αιτημάτων που δεν θεωρεί ρεαλιστικά και δεν επιδέχονται πραγματιστικούς σχεδιασμούς.

24grammata.com

Δεύτερον, η πλήρως ανεπτυγμένη ανταγωνιστική κομματική δημοκρατία ωθείται από τις ίδιες τις επιταγές του πολιτικού ανταγωνισμού να εξοπλιστεί με μια οργανωτική δομή σε υψηλό βαθμό γραφειοκρατικοποιημένη και κεντροποιημένη. Σκοπός του κόμματος είναι να παρευρίσκεται στην πολιτική αγορά, όπως συμβαίνει με την επιχείρηση, η επιτυχία της οποίας στην οικονομική αγορά εξαρτάται ως ένα μέρος από την ένταση και τη διαρκή παρουσία του δικού της marketing και από την οργάνωση των πωλήσεων της. Η γραφειοκρατική δομή του σύγχρονου πολιτικού κόμματος αναπτύσσει τις εξής εργασίες: α) συγκεντρώνει τις υλικές και ανθρώπινες πηγές (εισφορές, συνδρομές και δωρεές, εγγεγραμμένους, υποψηφίους)· β) προπαγανδίζει και πληροφορεί σχετικά με τη θέση του κόμματος για μεγάλο αριθμό πολιτικών ζητημάτων γ) βολιδοσκοπεί την πολιτική αγορά, εξακριβώνει την ταυτότητα νέων προβλημάτων και μετρά το σφυγμό της δημόσιας γνώμης· δ) ελέγχει τη σύγκρουση που αναπτύσσεται στο εσωτερικό του.

Όλες αυτές οι δραστηριότητες παρακολουθούνται από ένα staff λειτουργών του κόμματος οι οποίοι ενδιαφέρονται ειδικά για την ανάπτυξη και τη σταθερότητα του μηχανισμού ο οποίος τους προσφέρει status και τη δυνατότητα για σταδιοδρομία. Αυτό το μοντέλο γραφειοκρατίας που έχει επιβληθεί στο εσωτερικό του κόμματος, μπορούμε να το συναντήσουμε σε κόμματα της δεξιάς και της αριστεράς και έχει δυο σημαντικές συνέπειες. Η μια συνίσταται στο ότι η κοινωνική σύνθεση (κοινωνική προέλευση, εκπαίδευση, φύλο, απασχόληση, ηλικία, κ.λπ.) της ηγεσίας του κόμματος, των λειτουργών, των κοινοβουλευτικών και των μελών της κυβέρνησης ανταποκρίνεται όλο και περισσότερο στην κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού, γενικά, και στην εκλογική βάση του κόμματος ειδικότερα. Αυτό σημαίνει ότι η επαγγελματοποίηση της κομματικής πολιτικής οδηγεί στην πολιτική κυριαρχία ένα προσωπικό που τυπικά προέρχεται, και σαν διαμόρφωση και σαν επαγγελματική εμπειρία, από ένα κοινωνικό πλαίσιο όπως είναι εκείνο του κόσμου των υποθέσεων, της δημόσιας διοίκησης, του εκπαιδευτικού τομέα, των mass-media ή των οργανώσεων συμφερόντων.

Η δεύτερη κύρια συνέπεια αυτού του μοντέλου γραφειοκρατικής-επαγγελ-ματικής πολιτικής οργάνωσης είναι ο ξεπεσμός της συμμετοχής της βάσης. Όσο ο προσανατολισμός της οργάνωσης είναι η επιτυχής προσαρμογή της στο εξωτερικό περιβάλλον της πολιτικής αγοράς, αυτό που συνήθως περιγράφεται ως προεκλογική εκστρατεία και που εκ των πραγμάτων διαρκεί πέραν της εκλογικής περιόδου, τόσο μικρότερος είναι ο χώρος που απομένει για τον καθορισμό των πολιτικών που θα ακολουθήσει το κόμμα μέσω των διαδικασιών δημοκρατικής σύγκρουσης στο εσωτερικό της οργάνωσης. Το σχήμα μιας ομοφωνίας

24grammata.com

και μια συναίνεσης είναι αυτό που οφείλει κάθε κόμμα να καλλιεργήσει για να γίνει ή να παραμείνει θελκτικό στα μάτια των ψηφοφόρων συνέπεια αυτής της «καλλιέργειας» είναι ότι οι εσωτερικές διαιρέσεις, οι φράξιες και η σύγκρουση οργανωμένης γνώμης όχι μόνο δεν ενθαρρύνονται αλλά μάλλον τίθενται κάτω από στενό έλεγχο, ή τουλάχιστον αποκρύπτονται από το κοινό με μια σταθερή προσπάθεια να απλουστευθεί η εικόνα του κόμματος και το προϊόν του να υπάγεται σε κάποια Standars. H διαφορετική σημασία που έχει για το κόμμα το εξωτερικό από το εσωτερικό περιβάλλον γίνεται συχνά φανερή όταν τα αποτελέσματα των δημοσκοπήσεων — που σήμερα παραγγέλλονται διαρκώς από τις -ηγεσίες των κομμάτων — υπενθυμίζουν θέσεις και στρατηγικές οι οποίες συγκρούονται με τις διακηρυγμένες προθέσεις των μελών του κόμματος. «Για να νικήσουν στις προσεχείς εκλογές», τα μέλη οφείλουν να συμμορφώνονται με την πολιτική πραγματικότητα.

Ένα τρίτο χαρακτηριστικό αυτού που ο Kirchheimer αποκάλεσε σύγχρονο «πολυσυλλεκτικό» κόμμα είναι η αυξανόμενη ετερογενεία, δομική και πολιτιστική, των μελών του. Αυτή η ετερογενεία προέρχεται από το γεγονός ότι το σύγχρονο πολιτικό κόμμα βασίζεται στην αρχή της «διαφοροποίησης του προϊόντος», με την έννοια ότι προσπαθεί να απευθυνθεί σε πολλαπλά αιτήματα και διαφορετικά θέματα. Αυτό είναι ιδιαίτερα φανερό στην περίπτωση των σοσιαλδημοκρατικών και κομμουνιστικών κομμάτων που συχνά αναζήτησαν με επιτυχία να διευρύνουν τη βάση τους πέραν της εργατικής τάξης και να αποσπάσουν τη συναίνεση στοιχείων που ανήκουν στα παλαιά και στα νέα μεσαία στρώματα, των διανοουμένων και ψηφοφόρων με ισχυρή θρησκευτική ταυτότητα. Το πλεονέκτημα αυτής της στρατηγικής είναι προφανές, αλλά επίσης φανερό είναι το αποτέλεσμα του, η διάλυση δηλαδή του νοήματος της συλλογικής ταυτότητας που, στα πρώτα στάδια των σοσιαλιστικών και καθολικών κομμάτων, βασιζόταν σ' ένα πολιτιστικό σύστημα που γινόταν αποδεκτό.

Είναι εύκολο να δούμε γιατί και πώς οι τρεις συνέπειες των οργανωτικών χαρακτηριστικών του ανταγωνιστικού πολιτικού κόμματος — η ιδεολογική από-ριζοσπαστικοποίηση, η αποθάρρυνση της συμμετοχής της βάσης, η διάβρωση μιας εκλογικής ταυτότητας — συνεισφέρουν στη συμβατότητα καπιταλισμού και δημοκρατίας. Καθένα απ' αυτά τα τρία στοιχεία περιέχει και ορίζει το περιβάλλον των σκοπών και των πολιτικών αγώνων κι έτσι παρέχει ρωμαλέα εγγύηση ότι δεν θα συγκρουστεί η δομή της πολιτικής εξουσίας με τη δομή της κοινωνικο-οικονομικής εξουσίας σε τέτοιο σημείο ώστε να καταστήσει ασυμβίβαστες τις δυο μορφές διανομής της εξουσίας. «Το κομματικό σύστημα υπήρξε το εργαλείο που συμφιλίωσε την καθολική ψηφοφορία

24grammata.com

με τη διατήρηση μιας άνισης κοινωνίας» (McPherson). H δυναμική του κόμματος ως οργανωτική δομή που αναπτύσσεται στις συνθήκες τις οποίες θέτει ο πολιτικός ανταγωνισμός —και για την καλύτερη περίπτωση αυτού του ανταγωνισμού— γεννά τους περιορισμούς εκείνους και επιβάλλει εκείνες τις «μη αποφάσεις» στην πολιτική διαδικασία που από κοινού καθιστούν συμβατή τη δημοκρατία με τον καπιταλισμό. Αυτό το συμπέρασμα, φυσικά, επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι μέχρι τώρα δεν υπάρχει ανταγωνιστικό κομματικό σύστημα που να έχει καθορίσει μια κατανομή της εξουσίας τέτοια ώστε να αλλοιώσει τη λογική του κεφαλαίου και το μοντέλο της κοινωνικο-οικονομικής εξουσίας που αυτό γεννά.

Για να αποφευχθούν παρανοήσεις νομίζω ότι πρέπει να υπογραμμιστεί πως ο σκοπός μου δεν είναι η ανάπτυξη μιας κανονιστικής κριτικής για την οργανωτική δομή του πολιτικού κόμματος, που θα πρέπει να συμβάλει σε μια εναλλακτική μορφή οργάνωσης. Περισσότερο από την εξέταση του κατά πόσο είναι επιθυμητό ένα μοντέλο αναρχικού, συνδικαλιστικού, συμβουλιακού ή λενινιστικού τύπου —που συνεπάγεται την εξαφάνιση του κόμματος ή οπωσδήποτε του κομματικού ανταγωνισμού— είναι προτιμότερο να κοιτάζουμε τις μελλοντικές προοπτικές ενός πολιτικού σχήματος που βασίζεται στον ανταγωνισμό μεταξύ των κομμάτων, τις δυνατότητες του να παράγει και να μεσολαβεί, έτσι όπως έκανε σ' όλη τη μετα-πολεμική περίοδο ένας τύπος πολιτικής autorité που δεν προέβαλε προσκόμματα στις θεσμικές προτάσεις της καπιταλιστικής οικονομίας.

Μια πιθανή απάντηση στα ερωτήματα αυτά θα μπορούσε να προσδιοριστεί από την εμφάνιση πολιτικών κομμάτων ικανών να ξεπερνούν τους περιορισμούς και τα όρια που προηγουμένως υποδείξαμε, προκαλώντας την ταξική εξουσία μέσω της πολιτικής εξουσίας. Δεν πιστεύω ότι υπάρχουν, παρά τις ευρω-κομμουνιστικές θεωρίες και στρατηγικές που εμφανίστηκαν στις μεσογειακές χώρες προς τα μέσα της δεκαετίας του '70, και παρά την πρόσφατη εκλογή μιας σοσιαλιστικής-κομμουνιστικής κυβέρνησης στη Γαλλία, πολλές ενδείξεις του είδους αυτού που να δείχνουν ότι μια τέτοια εξέλιξη είναι δυνατή. Η εναλλακτική λύση θα μπορούσε τότε να είναι μια αποσύνθεση του πολιτικού κόμματος ως κυρίαρχη μορφή της μαζικής δηημοκρατικής συμμετοχής και η βαθμιαία αντικατάσταση του από άλλες μορφές λιγότερο ικανές για κομματικό ανταγωνισμό ώστε να επιτρέψουν στην κρατική εξουσία να έχει μια «ανάλογη» χρήση. Μπορεί αυτή η δυνατότητα να αξίζει μια βαθύτερη εξέταση.

24grammata.com

3. Αιτίες της παρακμής του κομματικού συστήματος ως κυρίαρχης μορφής της μαζικής συμμετοχής

ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΣΗΜΕΡΑ ΝΑ ΒΕΒΑΙΩΣΟΥΜΕ ότι η μαζική πολιτική συμμετοχή μέσω του κομματικού συστήματος (δηλαδή σύμφωνα με τις αρχές της κατά περιοχής αντιπροσώπευσης, του κομματικού ανταγωνισμού και της κοινοβουλευτικής αντιπροσώπευσης) εξάντλησε το μεγαλύτερο μέρος της χρησιμότητας της στην προσπάθεια να συμφιλιώσει καπιταλισμό και μαζική πολιτική. Σε σχέση με άλλες πρακτικές και διαδικασίες συμμετοχής και απόφασης η μαζική πολιτική συμμετοχή υπήρξε η πλέον απατημένη. Ωστόσο είναι ασαφές αν αυτές οι νέες τάσεις που έχουν τεθεί σε κίνηση, τις οποίες μπορούμε να παρατηρήσουμε σε μεγάλο αριθμό καπιταλιστικών κρατών, θα έχουν εξ ίσου την ικανότητα να συμφιλιώνουν την πολιτική νομιμότητα με τις επιταγές της καπιταλιστικής συσσώρευσης, όπως υπήρξε —τουλάχιστον για μια ορισμένη περίοδο— το ανταγωνιστικό κομματικό σύστημα. Τρία είναι τα στοιχεία στα οποία πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας: τα νέα κοινωνικά κινήματα, ο κορπορατισμός και η καταστολή, σαν φαινόμενα που τείνουν να ξεπεράσουν, να περισφίξουν και να ανατρέψουν το κομματικό σύστημα και τις πολιτικές πρακτικές του.

Σε πολλές καπιταλιστικές χώρες εμφανίσθηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '70 νέα κοινωνικά κινήματα που, για πολλούς λόγους, είναι πολύ δύσκολο να απορροφηθούν από τις πρακτικές της ανταγωνιστικής πολιτικής δημοκρατίας. Αυτά συνίστανται σε εθνικά και περιφερειακά κινήματα των πόλεων, οικολογικά, φεμινιστικά, ειρηνιστικά, νεολαιίστικα.

Γενικά, υπάρχουν δυο χαρακτηριστικά. Πριν απ' όλα, τα σχέδια τους και τα αιτήματα τους δεν βασίζονται σε μια συλλογική διαπραγματευτική θέση στην αγορά των αγαθών ή στην αγορά της εργασίας όπως συνέβαινε, για παράδειγμα, με τα παραδοσιακά κόμματα και τα ταξικά κινήματα. Αντιθέτως, σ' ό,τι αφορά την οργάνωση και τη δράση κοινός παρονομαστής θεωρείται η έννοια της συλλογικής ταυτότητας (που συχνά περιέχει «νατουραλιστικές» αντιλήψεις ή αναδεικνύεται με τους όρους της ηλικίας, του φύλου και του «έθνους»). Στενά συνδεδεμένο με το πρώτο είναι και το δεύτερο χαρακτηριστικό: τα νέα κοινωνικό κινήματα δεν επιζητούν αντιπροσώπευση (με την οποία θα μπορούσε να προστατευθεί ή να βελτιωθεί η θέση τους στην αγορά) αλλά αυτονομία. Εν συντομία, η λογική των κινημάτων αυτών είναι η πάλη για την υπεράσπιση ενός φυσικού ή και ηθικού χώρου, η ακεραιότητα του οποίου σαφώς και δεν είναι διαπραγματεύσιμη για τους αγωνιστές. Για τους σκοπούς της υπεράσπισης αυτής, η πολιτική αντιπροσώπευση και η

24grammata.com

κοινοβουλευτική πολιτική συχνά δεν θεωρούνται αναγκαίες, επειδή αυτό το οποίο αιτείται από το κράτος, όπως μπορεί να δει κάποιος στα ζητήματα για την έκτρωση και την πυρηνική ενέργεια, δεν συνίσταται στο «να κάνει κάτι» αλλά στο «να μείνει έξω».

Η παρέμβαση του μπορεί να είναι επικίνδυνη ή και να θεωρηθεί ύποπτη επειδή προκαλεί αποδιοργάνωση και ακινητοποιεί το κίνημα. Στο μέτρο στο οποίο αυτού του είδους τα κινήματα τραβούν την προσοχή και προκαλούν τη δράση του πληθυσμού, τα κόμματα, αλλά και ολόκληρο το πολιτικό σύστημα χάνουν μεγάλο μέρος από τις λειτουργίες και την αξιοπιστία τους, επειδή δεν είναι σε θέση να προσφέρουν τους χώρους στους οποίους τα κινήματα προωθούν νέα ζητήματα ώστε να μπορεί να τονιστεί η σημασία τους και η δυνατότητα να ευνοηθούν.

Εξ άλλου πολλοί παρατηρητές σε μεγάλο αριθμό καπιταλιστικών χωρών ανέλυσαν τη διαδικασία από-κοινοβουλευτικοποίησης της πολιτικής και το συνακόλουθο ξεπέρασμα των μορφών αντιπροσώπευσης που στηρίζονται στην εντοπιότητα από μορφές λειτουργικής αντιπροσώπευσης. Αυτό είναι φανερό εκεί όπου διαμορφώνονται μοντέλα «κορπορατιστικού» τύπου, που συνδυάζουν τις διαδικασίες του εργαλείου σε ό,τι αφορά τις αντίστοιχες κοινωνικές βάσεις αναφοράς. Η λειτουργική ανωτερότητα αυτών των οργανωτικών σχηματισμών, συγκρινόμενη με τα κοινοβουλευτικά ανταγωνιστικά αντιπροσωπευτικά σχήματα και με τις γραφειοκρατικές εργαλειακές μεθόδους, χαρακτηρίζεται για τις άτυπες, δυσδιάκριτες και μη δημόσιες διαδικασίες τους και για τον «εθελοντικό» χαρακτήρα της συναίνεσης που είναι σε θέση να επιτύχουν. Η δυναμική και τα όρια των κορπορατιστικών μοντέλων πολιτικής συναίνεσης, ειδικά στο χώρο της οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής, δεν μας ενδιαφέρουν εδώ ειδικά· αυτό που φαίνεται καθαρά είναι ότι υπήρξε μια αναμφισβήτητη τάση για επικύρωση τέτοιων μοντέλων, ιδιαίτερα σε χώρες με ισχυρά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα (όπως στην Ευρώπη το σουηδικό, αγγλικό, αυστριακό και γερμανικό).

Διάφοροι μαρξιστές και μη μαρξιστές πολιτικοί επιστήμονες βεβαιώνουν ότι «η κοινοβουλευτική αντιπροσώπευση που βασίζεται στην εντοπιότητα δεν είναι πλέον σε θέση να ικανοποιήσει τις ανάγκες για μια πολιτική διακυβέρνηση της οικονομίας σ' ένα παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα», και ότι «ένα σύστημα λειτουργικής αντιπροσώπευσης είναι πιο κατάλληλο για να εξασφαλίσει τους όρους της συσσώρευσης» (Jessop).

24grammata.com

Μια σταθερή εναλλακτική λύση στον ελεύθερο κομματικό ανταγωνισμό είναι η πολιτική καταστολή και ο βαθμιαίος μετασχηματισμός της δημοκρατίας σε κάποια μορφή αυταρχισμού. Με αναλυτικούς όρους, ό,τι εννοούμε με καταστολή συνίσταται στον αποκλεισμό από την αντιπροσώπευση. Στους πολίτες αρνούνται τις πολιτικές και κοινωνικές ελευθερίες, όπως της οργάνωσης, των διαδηλώσεων, της έκφρασης συγκεκριμένων απόψεων. Μεταξύ των πιθανών κυρώσεων μπορεί να συμπεριλαμβάνεται η απαγόρευση ανόδου στην κλίμακα διαχείρισης δημοσίων υποθέσεων. Η επέκταση των αστυνομικών μηχανισμών και η διάδοση της πρακτικής της επιτήρησης των δραστηριοτήτων των πολιτών, που παρατηρούμε σε πολλές χώρες, αποτελούν ενδείξεις ότι αυξάνεται η σημασία την οποία αποδίδουν στα μέσα καταστολής οι μηχανισμοί του κράτους. Μια άλλη μορφή αποκλεισμού από την αντιπροσώπευση είναι ο περιορισμός —de facto ή άτυπος— του ανταγωνισμού στους κόλπους του κομματικού συστήματος· αυτό μπορεί να συμβεί επίσης με την ενδυνάμωση της εσωτερικής πειθαρχίας στο κόμμα και με τις κυρώσεις που εφαρμόζονται εναντίον των διαφωνούντων επίσης, ο αποκλεισμός μπορεί να εκφρασθεί με εκλογικές εκστρατείες στις οποίες συχνά απουσιάζουν συγκεκριμένες εναλλακτικές πολιτικές λύσεις προσαρμοσμένες στους εκλογείς' είτε, τελικά, ο αποκλεισμός μπορεί να εκδηλωθεί στο επίπεδο του Κοινοβουλίου και της Κυβέρνησης όπου η ταυτότητα των ξεχωριστών κομμάτων (κατ' όνομα μόνο «ανταγωνιστικά») τείνει όλο και περισσότερο να εξαφανιστεί στο περιβάλλον των «μεγάλων συνασπισμών» που εμπνέονται από την ακαθόριστη «αλληλεγγύη όλων των δημοκρατικών δυνάμεων». Τέτοιου είδους φαινόμενα θα μπορούσαν να περιγραφούν με τους όρους της «καρτελοποίησης» της πολιτικής προσφοράς και του κλεισίματος της πολιτικής αγοράς.

Αν η προηγούμενη ανάλυση —που μπορεί να επικαλεστεί πολλά παραδείγματα τα οποία προέρχονται από λιγότερο ή περισσότερο ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες— είναι σωστή, κι αν είναι σωστός ο προηγούμενος συλλογισμός, ο σχετικός με το ρόλο που διαδραματίζει το οργανωτικό σχήμα που βασίζεται στο κόμμα και στην ανταγωνιστική δημοκρατία, να καθιστά δηλαδή συμβατό τον καπιταλισμό με τη μαζική συμμετοχή, τότε η παρακμή του κομματικού συστήματος θα οδηγήσει πιθανότατα στην ανάπτυξη σχηματισμών πολιτικής συμμετοχής και σύγκρουσης που θα ελέγχονται και θα ρυθμίζονται λιγότερο. Θα μπορούσε απ' αυτούς να προέλθει, πιθανότατα, μια πρόκληση για τις καπιταλιστικές κοινωνικές και οικονομικές μορφές οργάνωσης.

4. Η παρακμή του κεϋνσιανού κράτους αρωγού

24grammata.com

ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΒΑΣΙΚΟ ΣΤΗΡΙΓΜΑ στο οποίο, σύμφωνα με τις αρχικές υποθέσεις, θεμελιώνεται η συνοχή καπιταλισμού και δημοκρατίας είναι το κεϋνσιανό κράτος αρωγός. Μέχρι τις κρίσιμες -μεταβολές που εκδηλώθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του '70, με την αύξηση των τιμών του πετρελαίου, το τέλος της βελτίωσης της πολιτικής κατάστασης και την άνοδο του Reagan στην εξουσία στις ΗΠΑ και της Thatcher στη Μεγάλη Βρεταννία, το κράτος αρωγός υιοθετήθηκε ως αρχή που ενέπνεε τις κρατικές πρακτικές σ' όλες σχεδόν τις δυτικές χώρες, πέρα από τις κομματικές και κυβερνητικές διαφορές καθώς και τις περιόδους λειτουργίας του. Το μεγαλύτερο μέρος των παρατηρητών συμφωνούν ότι τα αποτελέσματα της υιοθέτησης του υπήρξαν: α) μια εκτεταμένη, δίχως προηγούμενο, οικονομική ανάπτυξη που ενδιέφερε όλες τις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές οικονομίες· β) ο μετασχηματισμός των σχέσεων μεταξύ των τάξεων που εξασθένησε βαθμιαία τις ριζοσπαστικές ή επαναστατικές πολιτικές θέσεις, και οδήγησε σε μια θεσμοποιημένη ταξική σύγκρουση, οικονομίστικη, εστιασμένη στα προβλήματα της διανομής. Πίσω από τις εξελίξεις αυτές (που αποτελούν οπωσδήποτε μια αξιόλογη μεταβολή σε σχέση με την κατάσταση του καπιταλιστικού συστήματος κατά τη διάρκεια των χρόνων '20 και '30) υπάρχει ένας ταξικός πολιτικός συμβιβασμός. Η υιοθέτηση του εσήμαινε, από τη μεριά του εργατικού κινήματος, την αποδοχή της λογικής του κέρδους και της αγοράς ως αρχών που καθοδηγούν την τοποθέτηση των πηγών, των διεθνών οικονομικών σχέσεων, την τεχνολογική αλλαγή, την ανάπτυξη της παραγωγής και την εντοπιότητα της βιομηχανίας. Σ' αντάλλαγμα οι εργαζόμενοι επιτυγχάνουν ευεργετήματα όπως είναι ο εγγυημένος κατώτερος μισθός, συνδικαλιστικά δικαιώματα, διατήρηση των δημοκρατικών ελευθεριών, συγκράτηση της ανεργίας, αύξηση των εσόδων που συμβαδίζει με την αύξηση της παραγωγικότητας. Τα πάντα —εάν είναι αναγκαίο— μέσω της επέμβασης του Κράτους.

Είναι εύκολο να δούμε γιατί και πώς η υιοθεσία αυτή συνεισέφερε στη συμβατότητα μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας. Με την αποδοχή των όρων αυτής της υιοθεσίας, οι οργανώσεις του εργατικού κινήματος άρθρωσαν τα αιτήματα τους και τους σκοπούς τους σ' ένα πρόγραμμα που διαφοροποιεί-το ριζικά από εκείνο που χαρακτήριζε τόσο την Τρίτη όσο· και τη Δεύτερη Διεθνή. Μετά τις φυσικές, ηθικές και οργανωτικές καταστροφές που προκάλεσε ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος, και μετά τη δυσπιστία που έφερε ο σοβιετικής έμπνευσης κομμουνισμός, αυτή η αλλαγή προοπτικής δεν είναι εντελώς ακατανόητη. Επιπλέον, η ίδια η υιοθεσία λειτούργησε πολύ καλά, ενδυναμώνοντας έτσι τις τάσεις της πολιτικοποίησης και την εμπιστοσύνη προς εκείνο το οποίο ένας Γερμανός σοσιαλδημοκράτης ηγέτης ονόμασε το «γερμανικό μοντέλο»: δηλαδή την αλληλεξάρτηση της οικονομικής ανάπτυξης με τον

24grammata.com

περιορισμό της ταξικής σύγκρουσης. Αυτό που συζητείται στις σχέσεις μεταξύ των τάξεων δεν είναι πλέον ο τρόπος της παραγωγής αλλά η μορφή της διανομής· και αυτός ο τύπος σύγκρουσης προσφέρεται ιδιαίτερα σε πολιτικούς χειρισμούς μέσω του κομματικού ανταγωνισμού, επειδή δεν συνεπάγεται ζητήματα του είδους «ναι/όχι», αλλά «περισσότερα/λιγότερα» ή «πριν/ μετά».

Πέρα απ' αυτή την περιορισμένη σύγκρουση, υπάρχει μια βαθύτερη συναίνεση για ορισμένες αξίες και προτεραιότητες —ιδιαίτερα για την οικονομική ανάπτυξη, και την κοινωνική ασφάλεια (αλλά και για στρατιωτικές δαπάνες επίσης). Αυτή η μορφή διαταξικής συμμαχίας έχει τη θεωρητική βάση της στην οικονομία του Keynes, σύμφωνα με την οποία η καπιταλιστική ανάπτυξη δεν είναι ένα παιχνίδι με μηδενικό άθροισμα. Αυτό σημαίνει ότι κάθε τάξη οφείλει να εξετάζει τα συμφέροντα της άλλης: οι εργαζόμενοι οφείλουν να λάβουν υπόψη τους τις απαιτήσεις για κέρδη, επειδή μονάχα ένα ικανοποιητικό επίπεδο κερδών και επενδύσεων θα καταστήσει δυνατή την ανάπτυξη της απασχόλησης και την αύξηση των αποδοχών οι καπιταλιστές από την άλλη, οφείλουν να λάβουν υπόψη τους τις απαιτήσεις για μισθούς και την ανάγκη για δαπάνες από το κράτος αρωγό, επειδή αυτές οι τελευταίες αυξάνουν την πραγματική ζήτηση για την οικονομία και καθορίζουν την ύπαρξη μιας «υγιούς» εργατικής τάξης, καλά εκπαιδευμένης και καλοβαλμένης.

Το κράτος αρωγός συνεπάγεται ένα σύνολο δικαιωμάτων που αφορούν χρηματικές μεταβιβάσεις στον τομέα της κοινωνικής ασφάλειας και στον τομέα της παροχής υπηρεσιών από το κράτος (ιδιαίτερα στον τομέα της υγείας και της εκπαίδευσης). Τα εργαλεία του κράτους αρωγού περιλαμβάνουν επομένως επεμβάσεις γραφειοκρατικού-νομικού τύπου, χρηματικές μεταβιβάσεις και δραστηριότητες διδασκόντων, γιατρών, κοινωνικών λειτουργών, κ.λπ. Οι ιδεολογικές καταβολές του είναι εξαιρετικά ετερογενείς και προχωρούν από τη σοσιαλιστική στην καθολική-συντηρητική σκέψη. Τα χαρακτηριστικά του διαταξικού συμβιβασμού που αποτελούν γνώρισμα του κράτους αρωγού είναι το στοιχείο που το συνοδεύει στη λογική της κεϋνσιανής οικονομικής πολιτικής. Και στις δυο περιπτώσεις, είναι δύσκολο να απαντήσουμε για το ποιος νικά και ποιος χάνει με τους όρους του παιχνιδιού που θέλει να πιστεύει στο μηδενικό άθροισμα. Τελικά, παρά το ότι η πρωταρχική λειτουργία του κράτους αρωγού είναι να καλύπτει κάποιους κινδύνους και ανασφάλειες στις οποίες εκτίθενται οι εργαζόμενοι και οι οικογένειες τους σε μια καπιταλιστική κοινωνία, υπάρχουν άλλα έμμεσα αποτελέσματα που έχουν σημασία για την καπιταλιστική τάξη. Αυτό γίνεται αμέσως φανερό αν σκεφθούμε τι θα συνέβαινε στην

24grammata.com

καπιταλιστική κοινωνία αν απουσίαζαν οι μορφές του συστήματος κράτος-αρωγός. Πιθανότατα η απάντηση σ' αυτό το ερώτημα να είναι η ακόλουθη:

Θα είχαμε ένα υψηλότερο επίπεδο βιομηχανικής σύγκρουσης και μια δυναμικότερη τάση ανάμεσα στο προλεταριάτο που θα προσπαθούσε να αποφύγει τη μισθωτή εργασία. Έτσι το κράτος αρωγός χρησιμεύει για να μετριάζει τα κίνητρα της κοινωνικής σύγκρουσης και να καθιστά περισσότερο αποδεκτή τη μισθωτή εργασία, εξαλείφοντας μέρος από τους κινδύνους που θα προέκυπταν από το γεγονός ότι η εργασία έχει το χαρακτήρα του εμπορεύματος που αποτελεί τυπικό γνώρισμα της καπιταλιστικής κοινωνίας. Εξ άλλου η κοινωνική σύγκρουση, με οικονομικούς όρους, θα ήταν ιδιαίτερα δαπανηρή επειδή θα έθετε σε κρίση μια όλο και περισσότερο σύνθετη και έντονη για το κεφάλαιο διαδικασία βιομηχανικής παραγωγής. Γι' αυτό, το κράτος αρωγός εκπληρώνει κρίσιμες λειτουργίες που συνίστανται στη συγκράτηση μέρους των αναγκών της εργατικής τάξης έξω από το περιβάλλον της βιομηχανικής σύγκρουσης, στην πρόβλεψη των μέσων για την ικανοποίηση αυτών των αναγκών με μορφή συλλογική και πιο αποτελεσματική, στη μεγαλύτερη ρύθμιση και στον προγραμματισμό της παραγωγής μετατοπίζοντας έξω απ' αυτή περιβάλλοντα της σύγκρουσης, και προσφέροντας, επιπρόσθετα, ένα σταθεροποιητικό παράγοντα στην οικονομία, αποσυνδέοντας ως ένα βαθμό τις αλλαγές στην πραγματική ζήτηση από τις αλλαγές στην απασχόληση.

Ωστόσο, αν όλα αυτά αληθεύουν, θα ήταν ακατανόητες οι κριτικές και τα πολιτικά πλήγματα που λίγο ως πολύ δέχεται απ' όλα τα μέρη ο κεϋνσιανισμός, το κράτος αρωγός, και, προπάντων, ο συνδυασμός των δυο αυτών ανανεωτικών πολιτικών που ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικοί κατά τη μεταπολεμική εποχή. Γεγονός είναι ότι αυτό δεν είναι πια τόσο αληθινό. Όπως στην περίπτωση των ανταγωνιστικών πολιτικών κομμάτων έτσι και στην περίπτωση του κράτους αρωγού τα θετικά αποτελέσματα φαίνεται σήμερα ότι έχουν φθάσει στα όρια τους. Ενώ οι λειτουργίες της ενσωμάτωσης του κομματικού συστήματος ως ένα μέρος ξεγελούν, όπως επιδίωξαν να δείξουν, εξ αιτίας της εμφάνισης εναλλακτικών μορφών πολιτικής συμμετοχής, το κεϋνσιανό κράτος αρωγός βρίσκεται σε ένταση εξ αιτίας ορισμένων ελάχιστα επιθυμητών συνεπειών που προέρχονται από την ίδια τη λειτουργία του. Επιπλέον, βρίσκεται σε ένταση και επειδή απέτυχε να διορθώσει ορισμένα κακώς κείμενα σ' ένα οικονομικό περιβάλλον που έχει αλλάξει ριζικά αν συγκριθεί με τις συνθήκες που ίσχυαν πριν τα μέσα της δεκαετίας του '70. Ενδιαφέρον παρουσιάζει να εξακριβώσουμε κάποιους από τους λόγους για τους οποίους ελάχιστοι πλέον παρέμειναν στο επιστημονικό ή

24grammata.com

πολιτικό χώρο, στη δεξιά ή στην αριστερά, να πιστεύουν πως το κεϋνσιανό κράτος αρωγός συνεχίζει να είναι μια αποτελεσματική μορφή για το δημοκρατικό καπιταλισμό.

Εν συντομία, η θέση που θα ήθελα να αναπτύξω είναι η ακόλουθη: το κράτος αρωγός είναι ένα εξαιρετικό και αποτελεσματικό εργαλείο για να αντιμετωπιστούν και να τεθούν υπό έλεγχο ορισμένα κοινωνικο-οικονομικά και πολιτικά προβλήματα των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών κοινωνιών, αλλά δεν είναι σε θέση να λύσει όλα τα προβλήματα. Και αυτά που λύνονται δεν είναι πάντα τα πιο κρίσιμα. Επιπλέον, αυτή η αλλαγή της κοινωνικο-οικονομικής προβληματικής μπορεί να θεωρηθεί σαν μια μη προβλεπόμενη συνέπεια, της λειτουργίας του ίδιου του κράτους αρωγού. Υπάρχουν δυο ουσιαστικά προβλήματα: το πρόβλημα της παραγωγής/εκμετάλλευσης και το πρόβλημα της πραγματικής ζήτησης/πραγματοποίησης. Μεταξύ των δυο υπάρχει ένας φαύλος κύκλος: όσο αποτελεσματικότερα λύνεται το ένα, τόσο δυσκολότερη γίνεται η λύση του άλλου. Το κεϋνσιανό κράτος αρωγός στάθηκε ικανό να λύσει, μ' αρκετή επιτυχία, το πρόβλημα της σταθεροποίησης της συσσωρευμένης ζήτησης. Αλλά, τον ίδιο καιρό, επέδρασε στις δυνατότητες της καπιταλιστικής οικονομίας να αντιμετωπίσει το πρόβλημα παραγωγή/εκμετάλλευση, έτσι όπως εμφανίσθηκε στην κρισιμότερη μορφή του στα μέσα της δεκαετίας του '70. Το κράτος αρωγός έδρασε στηριζόμενο στην ψευδή θεωρία ότι τα προβλήματα τα οποία μπορεί να αντιμετωπίσει είναι τα μόνα προβλήματα της πολιτικής οικονομίας του καπιταλισμού, ή τα πιο σημαντικά. Αυτή η εσφαλμένη προοπτική αμφισβητήθηκε από τις σύγχρονες πολιτικές και οικονομικές εντάσεις.

Η οικονομική κατάσταση έχει αλλάξει με τέτοιο τρόπο ώστε να προσφέρει μια δυναμική υποστήριξη στις συντηρητικές και νεοφιλελεύθερες οικονομικές θεωρίες. Δίχως να είμαστε πλέον σε θέση να δώσουμε κίνητρα στην παραγωγή, με ελλειμματική τη δημόσια δαπάνη, η οποία στοχεύει και στην καταπολέμηση της ανεργίας, συντελεί αυτή η ίδια στην άνοδο των ποσοστών ανεργίας, εφ' όσον η πρακτική αυτή αυξάνει τα έξοδα των ομάδων συμφέροντος και καθιστά το κεφάλαιο δαπανηρό και ανεπαρκές. Επιπλέον —κι αυτός είναι ίσως σοβαρότερος λόγος— το κράτος αρωγός περιορίζει ως ένα μέρος το ενδιαφέρον και το κίνητρο για εργασία.

Η κοινωνική αρωγή και ασφάλεια, εγγυημένες από το κράτος, παρέχουν στους μισθωτούς εργαζόμενους μια τόσο ισχυρή θεσμική προστασία ώστε να μην είναι αρκετά προετοιμασμένοι —ή και μπορεί να είναι λιγότερο δυναμικοί— να προσαρμοστούν σε δομικές τεχνολογικές και

24grammata.com

οικονομικές μεταβολές. Όχι μόνο οι μισθοί χειροτερεύουν όσο προχωρούμε προς τη βάση, αλλά επιπρόσθετα τα αγαθά που προσφέρονται από το κράτος αρωγό έχουν ως ένα μέρος «αποεμπορευματικοποιήσει» τα συμφέροντα των εργαζομένων, εισάγοντας στοιχεία του status quo δίπλα σε εκείνα του «συμβολαίου» ή «δικαιώματα των πολιτών» δίπλα σε εκείνα της ιδιοκτησίας. Αυτή η αλλαγή στις βιομηχανικές σχέσεις που επέτρεψε το κράτος αρωγός, δεν εξυπηρετεί μονάχα τη σταθεροποίηση της πραγματικής ζήτησης —όπως έχει αποδειχθεί— αλλά έκανε την απασχόληση πιο δαπανηρή και πιο δύσκαμπτη. Το κεντρικό προβλήμα στην αγορά της εργασίας είναι το πρόβλημα της προσφοράς —πώς να προσλάβεις και να απολύσεις το σωστό κόσμο, στη σωστή θέση, με τα σωστά κριτήρια και ιδιότητες. Αναφορικά με το πρόβλημα αυτό, η καπιταλιστική τάξη είδε το κράτος αρωγό περισσότερο σαν πρόβλημα παρά σαν λύση.

Παρόμοιες δυσκολίες εμφανίζονται επίσης σε σχέση με μιαν άλλη πλευρά του προβλήματος της προσφοράς, δηλαδή σε σχέση μ' ένα «συντελεστή της παραγωγής» όπως είναι η φύση. Πολλές καπιταλιστικές χώρες επενέβησαν στις δεκαετίες του '60 και του '70 με πολιτικές ρύθμισης της χρήσης των πρώτων υλών και της παραγωγικής εξέλιξης, πολιτικές που σήμερα μοιάζουν να είναι ουσιαστικά όρια στη «δημιουργική καταστροφή» του καπιταλισμού.

Σε μερικές χώρες εμφανίσθηκαν δυναμικές πολιτικές συμμαχίες έξω από και σ' ορισμένες περιπτώσεις μέσα στο κομματικό σύστημα που εμπνέονταν (όχι μόνο στην περίπτωση της πυρηνικής ενέργειας) από την ιδέα ότι η καταστροφική δυναμικότητα της καπιταλιστικής παραγωγής υπερβαίνει σήμερα κατά πολύ τη δημιουργικότητα της, και επομένως είναι αναγκαίο τα κριτήρια παραγωγής που βασίζονται στην αξία χρήσης να υπερισχύουν εκείνων που βασίζονται στην αξία της ανταλλαγής. Τα εμπόδια στην τεχνολογική αλλαγή που προκύπτουν απ' αυτό τον τύπο των πολιτικών προσανατολισμών (όπως είναι αυτοί που συνδέονται με τον «εξανθρωπισμό της εργασίας») συχνά θεωρούνται σαν ένα ακόμα εμπόδιο στην οικονομική ανάπτυξη που οξύνει την ήδη δύσκολη κατάσταση με τις συνεχείς αυξήσεις της τιμής του πετρελαίου που επιβάλλονται από τις χώρες του OPEC.

Δεν ενδιαφέρει εδώ να διαπιστώσουμε εάν οι κριτικές αυτές που στρέφονται σήμερα όλο και συχνότερα εναντίον του κεϋνσιανού κράτους αρωγού είναι απολύτως αληθινές, ή εάν δεν είναι, αντίθετα, εν μέρει τα αποτελέσματα παρανοϊκών υπερβολών, μιας εντελώς συνειδητής τακτικής του κεφαλαίου και των πολιτικών οργανώσεων του που παραμορφώνουν την πραγματικότητα. Θα μπορούσαμε να εφαρμόσουμε

24grammata.com

στο ζήτημα αυτό το γνωστότατο στους κοινωνιολόγους «θεώρημα του Thomas»: αυτό που είναι πραγματικότητα στο μυαλό και στις προσδοκίες του κόσμου θα γίνει πραγματικότητα στις συνέπειες του. Σε μια καπιταλιστική κοινωνία, η δομική κατάσταση της εξουσίας των ιδιοκτητών, των managers, και των αντιπροσώπων των οργανώσεων τους, θεμελιώνεται ακριβώς στην εξουσία τους να ορίζουν την πραγματικότητα μ' έναν τρόπο εξαιρετικά πλούσιο σε συνέπειες, από τη στιγμή που αυτό που αντιλαμβάνονται ως πραγματικότητα έχει μεγάλη πιθανότητα να ασκήσει πραγματική επίδραση στις άλλες τάξεις και στους άλλους πολιτικούς φορείς.

Δίχως να εμβαθύνουμε στο ειδικό πεδίο της οικονομίας μπορούμε να εξετάσουμε δυο πλευρές που θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν για την ερμηνεία αυτής της αλλαγής. Η μια αφορά την ιδέα, ήδη εκφρασμένη, ότι το κεϋνσιανό κράτος αρωγός είναι «θύμα της επιτυχίας του»: τα αποτελέσματα που προέκυψαν από την προσπάθεια να λυθεί ένας τύπος μακρο-οικονομικών προβλημάτων ενεφάνισαν μια εντελώς διαφορετική προβληματική που βρίσκεται έξω από τις ικανότητες ελέγχου του κράτους αρωγού. Τα κύρια επιχειρήματα υπέρ μιας μεταβολής στην οικονομία και στην κοινωνική πολιτική σε σχέση με ό,τι βαφτίστηκε «οικονομία της προσφοράς» είναι τα εξής: ο μη παραγωγικός δημόσιος τομέας έγινε ένα αβάσταχτο φορτίο για τον ιδιωτικό τομέα, παράγοντας ένα χρόνιο έλλειμμα κεφαλαίου για επένδυση· η πολιτική της εργασίας υπονομεύεται, και οι μεσαίες ανεξάρτητες τάξεις πνίγονται από τα υψηλά επιτόκια του πληθωρισμού και από τη φορολογία.

Ο άλλος τύπος της επιχειρηματολογίας βασίζεται στο γεγονός πως κι αν ακόμη απουσίαζαν τέτοιου είδους συνέπειες στο οικονομικό πεδίο, το πολιτικό παράδειγμα του κράτους αρωγού εξαντλείται από αιτίες που υπάρχουν στο εσωτερικό του. Πάνω απ' όλα, τελικά, η επέμβαση του κράτους λειτουργεί μόνο όταν οι οικονομικοί φορείς δεν περιμένουν ότι θα προσλάβει χαρακτήρα ρουτίνας, και επομένως ότι δεν θα μπορεί να εισχωρήσει στους ορθολογικούς υπολογισμούς τους. Αλλά όταν αυτό συμβεί οι επενδυτές θα καθυστερήσουν τις επενδύσεις επειδή εύλογα μπορεί να υποθέσουν ότι το κράτος, αν αυτοί περιμένουν αρκετά, θα καταλήξει να παρεμβαίνει με οικονομικές απαλλαγές, υποτιμήσεις, επεμβάσεις στη ζήτηση. Η επιβεβαίωση των εξελίξεων αυτών είναι μοιραία για τον κεϋνσιανισμό επειδή όταν αλλοιώνονται οι υπολογισμοί των οικονομικών φορέων, η στρατηγική συμπεριφορά τους τείνει στην αύξηση των προβλημάτων στα οποία οφείλει να απαντήσει το κράτος. Αυτή η παθολογία των «προσδοκιών», προφανώς, είναι γνωστή στους πολιτικούς φορείς που κινούνται στον κρατικό μηχανισμό, και οι οποίοι αντιδρούν με υψηλότερες δόσεις επέμβασης ή — όταν αυτό δεν μπορεί

24grammata.com

να συμβεί εξ αιτίας οικονομικών λόγων — εγκαταλείπουν τις παρεμβάσεις που τρέφουν τα προβλήματα αντί να τα λύνουν: Η κατάληξη της συζήτησης αυτής θα μπορούσε να είναι πως η κρατική παρέμβαση είναι αποτελεσματική μονάχα στο μέτρο που διατηρεί τα χαρακτηριστικά της «έκπληξης» και της «υπερβολής» παρά τα χαρακτηριστικά της ρουτίνας.

Ένας δεύτερος λόγος ενύπαρκτης αδυναμίας αφορά τα γραφειοκρατικά χαρακτηριστικά της παρέμβασης. Τα όρια αυτής της αδυναμίας γίνονται ευδιάκριτα στο χώρο των προσωπικών υπηρεσιών, όπως το σχολείο, τα νοσοκομεία, τα πανεπιστήμια, οι φυλακές, τα κέντρα κοινωνικής αρωγής. Ακόμη μια φορά, ο τρόπος της παρέμβασης τροφοδοτεί τα ίδια τα προβλήματα που αντιθέτως θα έπρεπε να λύσει. Η εξήγηση αυτού του παράδοξου είναι πολύ γνωστή: η ικανότητα των πελατών να αυτοεξυπηρετούνται — και, γενικότερα, το γνωστικό και κανονιστικό σύστημα που γεννά αυτή την ικανότητα — εξασθενούν από τις γραφειοκρατικού χαρακτήρα παρεμβάσεις. Τον ίδιο καιρό εκείνοι που προσφέρουν τις υπηρεσίες, ειδικά επαγγελματίες και γραφειοκράτες υψηλού επιπέδου (εκείνοι που στους συντηρητικούς κύκλους θεωρούνται ως η «νέα τάξη») αναπτύσσουν ένα υλικό ενδιαφέρον με την επιμονή και με τη συνεχή επέκταση και τον επανακαθορισμό των προβλημάτων που αντιθέτως θα έπρεπε να λύσουν.

Έτσι, για λόγους που έχουν να κάνουν είτε με αποτελέσματα εξωτερικά προς τον οικονομικό χαρακτήρα του είτε με τα παράδοξα του τρόπου της εσωτερικής λειτουργίας του, το κεϋνσιανό κράτος αρωγός φαίνεται να έχει κατά μεγάλο μέρος εξαντλήσει τη δυναμική του για ολοκλήρωση. Επιπλέον, αυτή η εξάντληση δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί συγκυριακό φαινόμενο, προορισμένο να εξαφανιστεί μόλις εκδηλωθεί το προσεχές boom. Και αυτό γιατί οι δυνατότητες ενός τέτοιου boom είναι ελάχιστες. Αυτό δεν θα μπορούσε να είναι το προϊόν της αυθόρμητης δράσης των δυνάμεων της αγοράς και της τεχνολογικής ανανέωσης. Επιπλέον, δεν μπορεί προφανώς να προσδιορίζεται από τα παραδοσιακά εργαλεία του κεϋνσιανισμού ούτε από τα εργαλεία του «μονεταρισμού». Τελικά, ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι μπορεί να παραχθεί από τη δράση των αυθόρμητων δυνάμεων ή από την κρατική παρέμβαση, παραμένει το ζήτημα του εάν μπορεί να θεωρείται επιθυμητό, εξ αιτίας των συνεπειών που μπορεί να έχει για την ποιότητα της ζωής, γενικά, και για την οικολογία ιδιαίτερα. Το ζήτημα του εάν είναι επιθυμητή μια συνεχής οικονομική ανάπτυξη οξύνεται από αυτό που ο Fred Hirsch ονόμασε «τα κοινωνικά όρια στην ανάπτυξη». Πρόθεση του να αποκαλύψει τον περιορισμό αυτής της επιθυμίας και της «δυνατότητας που έχει να προσφέρει ικανοποίηση» μια βιομηχανική παραγωγή της οποίας η αξία

24grammata.com

χρήσης μειώνεται λειτουργικά ανάλογα με τον αριθμό των ανθρώπων που την επιδιώκουν.

5. Συμπεράσματα

Η ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗ ΚΟΜΜΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ και το κεϋνσιανό κράτος αρωγός, οι δυο θεσμικοί μηχανισμοί που συμβίβασαν για μακρά χρονική περίοδο την καπιταλιστική οικονομία και τη μαζική πολιτική συμμετοχή, έχουν εκτεθεί σε δυσκολίες και εντάσεις που διαρκώς αυξάνονται, και που ποτέ δεν είχαν δοκιμάσει στην μετα-πολεμική εποχή. Αυτό σημαίνει ότι επιστρέφουμε σε μια κατάσταση που θα επιβεβαίωνε τη σύγκλιση των απόψεων του Μαρξ και του Mill σχετικά με το δομικό ανταγωνισμό ανάμεσα στη μαζική πολιτική συμμετοχή και στην οικονομική ελευθερία; Ναι και όχι. Ναι, επειδή υπάρχουν πάρα πολλοί λόγοι για να περιμένουμε μια άνοδο της πολιτικής και κοινωνικής σύγκρουσης που δεν θα μεσολαβείται θεσμικά, με τα κόμματα και τις μορφές αντιπροσώπευσης. Οι παράγοντες που προκαλούν τη σύγκρουση δεν ελέγχονται πλέον αποτελεσματικά από τις οικονομικές και κοινωνικές πολιτικές του κράτους. Όχι, επειδή υπάρχουν όρια ανάμεσα στη δυναμική του «πρώτου» και του «ύστερου» καπιταλισμού. Ένα από τα σημαντικότερα όρια είναι οι δυνάμεις που εμπλέκονται στις συγκρούσεις αυτές και οι οποίες είναι εξαιρετικά ετερογενείς τόσο όσον αφορά τις αιτίες που προκαλούν τις συγκρούσεις όσο και την κοινωνικο-οικονομική σύνθεση των υποκειμένων. Αυτό το μοντέλο διαφέρει σημαντικά από το μοντέλο της «ταξικής σύγκρουσης» που συνεπάγεται λίγους συλλογικούς φορείς με υψηλό βαθμό ενσωμάτωσης οι οποίοι ορίζονται από τους δυο πόλους της αγοράς και της εργασίας. Αλλά, παρά την πολύ τμηματική φύση της σύγχρονης πολιτικής σύγκρουσης, τα αποτελέσματα της μπορούν να οδηγήσουν σε θεμελιώδεις αλλαγές στην οικονομική και πολιτική σφαίρα της κοινωνίας, —αλλαγές που για μια ορισμένη περίοδο φαίνονται ακατανόητες, στο αδιαφιλονίκητο βασίλειο της ανταγωνιστικής κομματικής δημοκρατίας και του κεϋνσιανού κράτους αρωγού.

Απόδοση στην ελληνική: Κωνστ. Αντ. Κατσουρός

24grammata.com

Claus Offe

H ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΕ ΜΙΑ ΣΥΝΘΕΤΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Οκτώ απαντήσεις στον Giacomo Marramao.

MARRAMAO. Πρόσφατα, σε δοκίμια και παρεμβάσεις σου αντιμετώπισες από διαφορετικές οπτικές γωνίες το πρόβλημα της «κυβερνητικής ικανότητας». Ο όρος αυτός, όπως ίσως θα γνωρίζεις, έγινε πλέον αποδεκτός και αποτελεί μέρος της τρέχουσας πολιτικής συζήτησης στην Ιταλία. Με μια εντυπωσιακή κοινοτυπία, όμως, σε ό,τι αφορά το πραγματικό νόημα του, όπως αποκαλύπτεται από μια αντιπαράθεση μεταξύ πολεμικών που διεξάγονται στους κόλπους των πολιτικο-πολιτιστικών τάσεων, που διαιρούν σήμερα το πεδίο της δυτικής leadership: «μονεταριστές» και «κεϋνσιανοί», «νεοσυντηρητικοί» και υποστηρικτές του «κοινωνικού συμβολαίου», κλπ. Ενώ οι ιταλοί σοσιαλιστές—που χθες μας πρότειναν τη συνταγή Proudhon και σήμερα ανεμίζουν τις σημαίες του αγγλικού εργατισμού— λύνουν το ζήτημα της «κυβερνητικής ικανότητας» στα πλαίσια του προβλήματος για το πώς θα καταστεί δυνατή μια καταλληλότερη κυβερνητική σύνθεση, στη διεθνή πολιτειολογική συζήτηση ο όρος αυτός υποδεικνύει ουσιαστικά δύο πράγματα: α) τη διακυβέρνηση μιας «κοινωνικής συνθετότητας», που δεν μπορεί πλέον να αποκρυπτογραφηθεί με μια καθαρά αντικειμενική ανάλυση της καπιταλιστικής κρίσης ή με την εφαρμογή του κλασσικού σχήματος της «κριτικής της πολιτικής οικονομίας»· β) μια κρίση των αισιόδοξων μοντέλων που ήταν της μόδας στα χρόνια του '60, τα οποία χαρακτηρίζονταν ακόμα από την αξίωση να ενσωματώνουν τη σύγκρουση. Αυτές οι πλευρές ωστόσο μπορούν να γίνουν ακόμα πιο συγκεκριμένες. Ιδιαίτερα, δε νομίζεις ότι η γνώση της «συνθετότητας» έχει ανάγκη από μια πραγματεία που θα την προσδιορίζει επαρκέστερα (και μαζί μ' αυτήν, τη γνώση της «σύγκρουσης»);

Οι σημαντικότερες ιεραρχίες και δομές του καπιταλιστικού συστήματος (του μοντέλου, δηλαδή, που μελετήθηκε από το Μαρξ σ' ένα υψηλότατο επίπεδο αφαίρεσης) δεν διαλύθηκαν, ή μάλλον δεν τοποθετήθηκαν με καταλληλότερο τρόπο και δεν αναδιαμορφώθηκαν;

Αναδημοσιεύεται από το ιταλικό περιοδικό Problemi della Transitione. 6/1981.

OFFE. Θα ήθελα να πω αμέσως ότι τα δύσκολα πολιτικά και θεωρητικά προβλήματα που ανέκυψαν με αυτή την ερώτηση ξεπερνούν κατά πολύ τις δυνατότητες και τα όρια που παρέχονται από μια συνέντευξη ώστε να

24grammata.com

δοθεί απάντηση ή και μόνο εννοιολογική εξήγηση. Σ' αυτό θα πρέπει να προστεθεί κι ένα άλλο περιστατικό, δηλαδή η ιδιαίτερη κατάσταση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας (ΟΔΓ) —η «μη ομαλή ομαλότητα» της, η πολιτική και οικονομική σταθερότητα της, τόσο παράτυπη στη Δυτική Ευρώπη— η οποία δεν επέτρεψε στη χώρα αυτή, στην οποία ζω και στις πολιτικές εμπειρίες της οποίας, συμμετέχω, να δημιουργήσει τους όρους ώστε η πολιτική θεωρία και συζήτηση να έχουν μια ιδιαίτερα υψηλή εξέλιξη.

Στον καθορισμό αυτού του αποτελέσματος συνετέλεσε φυσικά και το γεγονός ότι στη χώρα μας, που περισσότερο από κάθε άλλη έχει κόψει σε μεγάλο βαθμό τους δεσμούς της με τις δημοκρατικές και σοσιαλιστικές παραδόσεις της, δεν υπάρχει μια οργανωμένη αριστερά, και ότι η σοσιαλδημοκρατία που κυβερνά ασχολείται υπερβολικά με τα καθημερινά προβλήματα της, έτσι ώστε να μην υπάρχει εκ μέρους της κάποιο ενδιαφέρον για μια θεωρητική συζήτηση (που αντίθετα ήταν επιδεκτική και αναμφίβολα είχε προωθηθεί στις αρχές της δεκαετίας του '70). Παρ' όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε ότι αρχίζει να υπάρχει και πάλι ενδιαφέρον για τη θεωρητικο-πολιτική συζήτηση, ενδιαφέρον που κεντρίζεται από την κατανόηση των παγκόσμιων οικονομικών κρίσεων, από τα αποτελέσματα που είχε η δεξιά λαϊκιστική κινητοποίηση, από την οικολογική διαμαρτυρία, από νέες συζητήσεις πάνω σε θέματα αρχής στο συνδικαλιστικό πεδίο και από τα όλο και συχνότερα παρατηρούμενα συμπτώματα αδυναμίας στους κόλπους των σοσιαλδημοκρατών.

Σ' αυτή την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος συνετέλεσε ο όλο και εντονότερος απόηχος, που έφθασε ως εδώ, ενός μεγάλου πολιτικού φάσματος, από τις συζητήσεις και τις διαμάχες που με επιμονή και υπευθυνότητα διεξήγαγαν οι πλέον ώριμοι στην ιταλική αριστερά.

Με τις προεισαγωγικές αυτές παρατηρήσεις δεν θέλω φυσικά να αποφύγω την ερώτηση σου για το περιεχόμενο και την έννοια που περικλείει ο όρος «κυβερνητική ικανότητα».

Οι συζητήσεις, οι αναφερόμενες σ' αυτή την αντίληψη, προέρχονται από συντηρητικούς συγγραφείς του αγγλοσαξωνικού χώρου, που από τα μέσα της δεκαετίας του '70, εμφανίζονται να ασκούν ισχυρή επίδραση και στους προβληματισμούς της σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής élite.

Οι σχέσεις που εκθέτονται, κατά την άποψη μου με αναμφίβολη καθαρότητα και επικαιρότητα κατά τη διάρκεια της συζήτησης αυτής, μπορούν να σχηματοποιηθούν κατά τον ακόλουθο τρόπο: το σύστημα των πολιτικών θεσμών, για ν' αναπαραχθεί δίχως κρίση και με διαρκή

24grammata.com

τρόπο, οφείλει πάντα να απαντά σε δύο λειτουργίες. Πρώτον, οφείλει να διαθέτει κανάλια για να επιτυγχάνει την άρθρωση «πραγματικών» συμφερόντων, συγκρούσεων και αναγκών. Δεύτερον, θα πρέπει να είναι σε θέση να προσφέρει διαδικασίες λήψης αποφάσεων ικανές να εγγυηθούν, μέσω ενός συμβιβασμού μεταξύ των συμφερόντων, μια προσωρινή σύνθεση των συγκρούσεων και μια ικανοποίηση των αναγκών. Αν αποδεχθούμε προς στιγμή αυτό το απλό μοντέλο, θα δούμε τότε ότι μπορούμε να σκεφτόμαστε δύο κύκλους που αφορούν την «κυβερνητική ικανότητα», από τους οποίους όμως η συντηρητική θεωρία υπογραμμίζει συμπτωματικά μονάχα τον πρώτο: από τη μια πλευρά είναι δυνατή η άρθρωση περισσοτέρων συγκρούσεων απ' όσες οι δυνατότητες του πολιτικού συστήματος είναι σε θέση να μετασχηματίσουν σε συμβιβασμούς ή σε πραγματικές αποφάσεις, σε σχέση προς τις περιθωριακές οικονομικές και θεσμικές καταστάσεις, στις οποίες είναι εκτεθειμένες. Είναι αυτό που εννοούμε όταν κάνουμε λόγο για «κυβερνητική υπερφόρτωση».

Από την άλλη πλευρά, μπορούμε επίσης να σκεφθούμε ότι ενεργοποιούνται συμβιβασμοί και αποφάσεις αναμφίβολα αποτελεσματικοί, αλλά που πληρώνονται με μιαν αυξανόμενη θεσμική καταστολή, με τη μετατόπιση και τον αποκλεισμό των «πραγματικών» κοινωνικών συγκρούσεων, ή έχουν σαν αποτέλεσμα την αφυδάτωση των καναλιών επικοινωνίας, μέσω των οποίων γίνεται δυνατή η λειτουργία των συγκρούσεων.

Τώρα, η σχετικά δυνατή αναλυτική χρησιμότητα της έννοιας «κυβερνητική ικανότητα» νομίζω ότι συνίσταται στο γεγονός ότι (για λόγους για τους οποίους μέχρι τώρα δεν είμαστε σε θέση παρά μονάχα να κάνουμε υποθέσεις που δεν είναι ολοκληρωμένες), μπορούμε με τη βοήθεια της να παρατηρήσουμε είτε τη μία είτε την άλλη μορφή απόκλισης από την κατάσταση ισορροπίας, την οποία προηγουμένως προσδιορίσαμε: οι αρθρωμένες συγκρούσεις δεν μπορούν να μετασχηματισθούν σε συμβιβασμούς και, συγχρόνως, οι δυνατότητες και οι διαδικασίες άρθρωσης των συγκρούσεων δεν είναι σε θέση να αντιπροσωπεύσουν πολιτικά ολόκληρη την κλίμακα της πολλαπλότητας των κοινωνικών συγκρούσεων. Πιστεύω, ότι είναι αυτός ο «κύκλος» που σήμερα διεγείρει σε όλα τα μέτωπα την έρευνα για τις νέες στρατηγικές και τις νέες αιτιολογήσεις για την κρατική δράση και την πολιτική οργάνωση.

MARRAMAO. Ας έλθουμε τώρα σ' ένα κρίσιμο θεωρητικό σημείο, που στην Ιταλία αντιπροσωπεύει ένα σύνολο πολιτικής δοκιμασίας μεταξύ κομμουνιστών και λαϊκού και ριζοσπαστικού-σοσιαλιστικού χώρου (από

24grammata.com

τη μεριά του οποίου πρόσφατα προτάθηκε στο ΙΚΚ ένα «ιταλικό Bad Godesberg»): αυτή αναφέρεται στο τέλος του χαρακτήρα του καπιταλιστικού συστήματος ως καπιταλιστικού. Η θέση αυτή (που υποστηρίζεται στη χώρα μας, για παράδειγμα, από τον Claudio Napoleoni) φαίνεται να υπονοείται και στις εργασίες σου, όταν μιλάς για αντίθεση ανάμεσα στην κρατική παρέμβαση και στη μορφή του εμπορεύματος, στις κοινωνικές πολιτικές του κεϋνσιανού κράτους και στο καπιταλιστικό κέρδος. Τι σημασία έχει, λοιπόν, η διατήρηση της έννοιας «καπιταλισμός», υποβοηθούμενος έστω από το επίθετο «ύστερος»; Δεν παρουσιάζει μεγαλύτερη συνοχή το συμπέρασμα, ακριβώς, του Napoleoni, σύμφωνα με τον οποίο βρισκόμαστε σ' ένα είδος «γης που δεν ανήκει σε κανένα», που δεν είναι πια καπιταλισμός, αλλά δεν είναι ακόμα και σοσιαλισμός;

OFFE. Το πρόβλημα του «χαρακτήρα του καπιταλιστικού συστήματος» που υπαινίσσεται το τελευταίο μέρος της προηγούμενης ερώτησης σου, δεν νομίζω ότι κατ' ανάγκη απαιτεί και αρνητική απάντηση, εκτός αν χάσουμε την ικανότητα να διακρίνουμε τη δυναμική και τους τεράστιους μετασχηματισμούς που παρήχθησαν ιστορικά στους κόλπους του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Ορίζοντας σαν «καπιταλιστικές» τις δυτικές βιομηχανικές κοινωνίες, εννοούμε δύο πράγματα. Πρώτον, ο ορισμός αυτός συνεπάγεται (σ' αναλυτικό πεδίο) τη διαπίστωση ότι πρόκειται για κοινωνικούς σχηματισμούς στους οποίους λαμβάνει χώρα μια παραγωγή εμπορευμάτων, που κυβερνάται από το κέρδος και θεμελιώνεται στην «ελεύθερη» μισθωτή εργασία. Δεύτερον, ότι σ' αυτόν τον κοινωνικό μετασχηματισμό έχουν ενεργοποιηθεί αντιθέσεις και συγκρούσεις «που προκαλούν μετασχηματισμούς» και προξενούν την εντύπωση ότι είναι δυνατό να τροποποιηθεί αυτός ο ειδικός μετασχηματισμός, έστω και για το λόγο ότι δίχως μια υποθετική ερευνητική αντίληψη για το «μετα-καπιταλιστικό μετασχηματισμό» δεν θα υπήρχε λόγος να μιλάμε για καπιταλισμό, αλλά για «σύγχρονη» κοινωνία κλπ.

Δεν θα πρέπει ωστόσο να παραβλεφθεί το γεγονός ότι και στις δύο αυτές έννοιες, τις οποίες υπονοεί η αντίληψη περί καπιταλισμού, αντιστοιχούν σήμερα δύο προβλήματα που έχουν επίσης μεγάλη σπουδαιότητα. Αναφέρομαι, πρώτα, στο γεγονός ότι στο Κράτος που προνοεί και επεμβαίνει μπορεί να αμφισβητηθεί η άποψη ότι η παραγωγή εμπορευμάτων, που έχουν ως σκοπό το κέρδος μέσω της μισθωτής εργασίας, αποτελεί πράγματι ακόμα τον κυρίαρχο τρόπο της υλικής παραγωγής. Σ' ένα ερώτημα του είδους αυτού θα προσπαθήσω, από τη μεριά μου, ν' απαντήσω θετικά με το επιχείρημα ότι αυτό το κράτος πρόνοιας και επέμβασης βρίσκεται, τουλάχιστον κατά μεγάλο μέρος,

24grammata.com

στην υπηρεσία της συνέχισης εκείνου του καπιταλιστικού κοινωνικού μοντέλου και δεν αντιπροσωπεύει, σε καμιά περίπτωση, μια αυτόνομη δομή, η λειτουργία της οποίας είναι δυνατό να γίνει αντιληπτή ακόμα και δίχως το θεμέλιο του κέρδους και της «ελεύθερης» μισθωτής εργασίας.

Μ' όλα αυτά δεν θέλω φυσικά να υποτιμήσω το γεγονός ότι το κράτος πρόνοιας και παρέμβασης παριστά, με τρόπο αντιθετικό, τις τάσεις που προκαλούν διαταραχές και φθάνουν ακόμη και στο σημείο να παραλύουν μάλλον ως ένα βαθμό, τη διαδικασία της καπιταλιστικής αναπαραγωγής, παρά να συνιστούν υποστηρίγματα του. Σ' ό,τι αφορά το δεύτερο σημείο — την προοπτική των τάσεων που επιδιώκουν μετασχηματισμούς — είναι πλέον αμφίβολο αν η ταξική σύγκρουση μεταξύ αστικής τάξης και προλεταριάτου είναι πραγματικά ακόμα σε θέση να παράγει την εκρηκτική δύναμη που της αποδίδεται από τα κλασσικά δόγματα του σοσιαλιστικού κινήματος. Στον σχετικισμό, δικαιολογημένο βέβαια, που εκφράζει αυτό το ερώτημα, μπορεί φυσικά να αντιλεχθεί ότι, στη βάση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και των ποικίλων μορφών που ανταποκρίνονται σ' αυτόν, δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ μέχρι τώρα μια σταθερή αρμονία, ή ακόμα και μονάχα θεσμική, των κοινωνικών συγκρούσεων ότι τα μέτωπα στα οποία, τοποθετήθηκαν συγκρούσεις του είδους αυτού μπορούν να ερμηνευθούν σαν το αποτέλεσμα της μετατόπισης των συγκρούσεων που επιχειρήθηκε από την οικονομική, πολιτική και πολιτιστική διαδικασία του καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού· και τελικά ότι κανείς σήμερα δεν φαίνεται να είναι σε θέση να σκεφθεί ένα τρόπο ικανό να πραγματοποιήσει τη σύνθεση πολλαπλών και συχνά ανόμοιων συγκρούσεων στους κόλπους της σφαίρας της παραγωγής και της αναπαραγωγής, εάν την ίδια στιγμή δεν εμπλέκει τις βαθύτερες δομές της καπιταλιστικής κοινωνικοποίησης: το κέρδος και την ελεύθερη μισθωτή εργασία.

Πιστεύω οπωσδήποτε ότι τα επιχειρήματα, τα οποία εθίγησαν εδώ κατά τρόπο σχηματικό, εξακολουθούν ακόμα σήμερα να είναι αρκετά πειστικά για να μας επιτρέψουν να ορίσουμε «καπιταλιστική» τη σύγχρονη κοινωνία, αν και από την αντίληψη αυτή δεν γίνεται προφανώς δυνατό να εξαχθούν σε σύντομο χρονικό διάστημα οι άμεσες υποθέσεις για τα κινήματα και τις δυνάμεις που παρασύρουν, τα συμπεράσματα ή οι στρατηγικές για το μετασχηματισμό.

MARRAMAO. Στις σαφώς πιο θεωρητικο-πολιτικές παρεμβάσεις σου είχες πολύ έγκαιρα ασκήσει κριτική στην εμμονή σε μια κρατιστική οπτική που υπήρχε, σ' ό,τι αφορούσε τις ιδέες της «μετάβασης» στις δυο μεγαλύτερες πτέρυγες του ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος: τη

24grammata.com

σοσιαλδημοκρατία και τον κομμουνισμό. Για το θέμα αυτό θα ήθελα να σου θέσω δύο ερωτήσεις:

1) Με ποια έννοια μπορούμε να μιλάμε για δύο τόσο διαφορετικές θεωρητικο-πολιτικές παραδόσεις (και που αντετίθοντο μεταξύ τους με τόση οξύτητα κατά την περίοδο των δύο πολέμων) σαν να επρόκειτο για τις παραλλαγές μιας καθαρής «κρατιστικής» μήτρας;

2) Αν είναι αλήθεια ότι πρέπει να ασκήσουμε κριτική —εξαιτίας της πρακτικής απαλότητάς της— στην αντίληψη που υποστηρίζει ότι η επέκταση του «δημόσιου» τομέα θα μετρούσε πολλαπλάσια υπέρ του σοσιαλισμού. Δεν είναι απλοϊκό να περιοριζόμαστε να αντιθέτουμε στη θεώρηση αυτή, για τη μετάβαση «από τα πάνω», την προοπτική μιας μετάβασης «από τα κάτω», μιας δημοκρατίας των συμβουλίων ή μιας αυτοδιαχειριζόμενης δημοκρατίας; Δεν είναι η αντίληψη αυτή εξ' ίσου «εξελικτικιστική» με την κρατιστική, δεν προϋποθέτει την επέκταση της πολιτικής με τον τρόπο που απλώνεται η λαδιά και την πραγματοποίηση του σοσιαλισμού σε ομοιοπαθητικές δόσεις;

OFFE. Υπάρχει φυσικά μια μεγάλη συλλογή ιστορικών και κοινωνιολογικών επιχειρημάτων που θα μπορούσαν να ενισχύσουν την άποψη που βεβαιώνει την εσώτερη δομική συγγένεια και τη σύγκλιση, που έχει αποσιωποιηθεί, μεταξύ των κομμάτων της Δεύτερης και της Τρίτης Διεθνούς. Από τυπική άποψη, τόσο για το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, όσο και για το κομμουνιστικό, είναι καθοριστικής σημασίας το κοινό μοντέλο του ξεπεράσματος της κοινωνικής σταθερότητας μέσω του κρατικού ελέγχου· η διαφορά εδρεύει, τουλάχιστον ιστορικά, στο γεγονός ότι αυτός ο κρατικός έλεγχος θα είναι ή θα πρέπει να παραχθεί για το μεν πρώτο στο περιβάλλον της ανταγωνιστικής αστικής δημοκρατίας και της ιδιοκτησίας την οποία εγγυάται, και για το δεύτερο —αντίθετα— με τη μορφή της δικτατορίας του κόμματος. Θα ήταν ωστόσο σφάλμα να ερμηνεύσουμε τη σύμπτωση αυτή σαν προγραμματική.

Πιστεύω, μάλλον, ότι πρόκειται για την ανικανότητα των δύο γραμμών του σοσιαλιστικού κινήματος να λύσουν το χρονίζον πρόβλημα (ή τουλάχιστο να συνεχίσουν να το συνειδητοποιούν σαν ένα ζήτημα που δεν έχει λυθεί, αν είναι δυνατό να λυθεί), του οποίου η επικαιρότητα είναι αμετάβλητη, και που συνίσταται στην ενότητα «πάλης» και «υπευθυνότητας». Στην οπτική αυτή, ο «σταλινισμός» αντιπροσωπεύει το χαρακτηριστικό όλων αυτών των κομμάτων και εκείνων των οργανώσεων που δεν έλυσαν, αλλά απομάκρυναν ή «λησμόνησαν» το βαθύτερο οργανωτικό πρόβλημα κάθε διαδικασίας μετασχηματισμού. Αυτό το βαθύτερο πρόβλημα, που συζητείτο ανέκαθεν από διάφορες

24grammata.com

πλευρές και οπτικές σαν δίλημμα μεταξύ αυθορμητισμού και οργάνωσης, δημοκρατίας και γραφειοκρατίας, εξωθεσμικής και θεσμικής πάλης, αποκέντρωσης και συγκεντρωτισμού, «πρωτείο του κοινωνικού» και «πρωτείο του πολιτικού», ή αν προτιμάς μεταξύ «ηθικής της πειθούς» και «ηθικής της υπεθυνότητας» (Μ. Weber), καθιστά ανυπόστατη την εναλλακτική λύση την οποία υποδεικνύει το δεύτερο μέρος της ερώτησης: μετασχηματισμός «από τα κάτω» ή μετασχηματισμός «από την κορυφή». Μόνον αν αποδεχθούμε τη σπουδαιότητα μιας τέτοιας ερώτησης, θα έχουμε, θέτοντας την ήδη αποφασίσει, και ακριβέστερα με την έννοια της κρατιστικής εναλλακτικής λύσης, που δεν μπορεί να προληφθεί ούτε από την «αυ-θορμητίστικη» εναλλακτική λύση, έστω και με τη μορφή της πρωτοπορίας που αυτοαναγορεύεται «πρωτο-κρατιστική», με κίνδυνο να παρακμάσει ή να περιπέσει σε πολιτική ανυποληψία.

Το πρόβλημα, το οποίο περισσότερο από κάθε άλλον η Ρόζα Λούξεμπουργκ γνώριζε να αναλύει με λαμπρό τρόπο στο περιβάλλον της κριτικής της, όπου τηρούσε τέλεια τις αποστάσεις από τον «αναρχισμό» από τη μια πλευρά και από τον «ρεβιζιονισμό» από την άλλη, συνίσταται κυρίως στην επινόηση μιας οργάνωσης που δεν διαλύει αλλά συντηρεί αυτή τη σχέση έντασης, δημιουργώντας μ' αυτό τον τρόπο την προϋπόθεση για να μπορέσουν να επανορθωθούν αμοιβαία οι αρχές της «πάλης» και της «υπευθυνότητας», μαζικού κόμματος και κυβερνητικού κόμματος, κλπ.

MARRAMAO. Στα χρόνια που πέρασαν παρατηρήσαμε ένα μοναδικό φαινόμενο: τη σύγκλιση στην πράξη —στη διάγνωση και στα αναλυτικά συμπεράσματα— ενός σημαντικού μέρους πολιτειολόγων της αριστεράς κι ενός όχι μικρότερης σπουδαιότητας στοιχείου της συντηρητικής πολιτειολογίας, γύρω από την αδυσώπητη τάση των ανεπτυγμένων βιομηχανικών πολιτικών συστημάτων να προσφέρουν χώρο σε πλευρές «νεοκορπορατιβιστικού» τύπου (δηλαδή στη θεσμοποίηση συμμαχιών και μηχανισμών συμβιβασμού μεταξύ των υποκειμένων του κλασσικού τριγώνου κράτος-επιχείρηση-συνδικάτο και προφανώς σε επαγγελματικές ενώσεις, συντεχνίες κατά τομείς, συνεταιρισμούς καταναλωτών, κ.λπ.). Σήμερα, στο φως των δυναμικών που συντελούν στο μετασχηματισμό και που υπάρχουν στις δυτικές καπιταλιστικές χώρες, πιστεύεις ότι η νεοκορπορατιβιστική λύση (ακόμα πρόχειρη, αλλά όχι δίχως αισθητά ραγίσματα, στις χώρες στις οποίες ισχύει η soziale Partnerschaft, που κατευθύνεται από τις σοσιαλδημοκρατίες) μπορεί να γενικευθεί;

24grammata.com

Για παράδειγμα, το σχήμα της διαπραγμάτευσης που επικρατεί στο αμερικανικό πολιτικό σύστημα, δε φαίνεται ότι μπορεί να ορισθεί σα νεοκορπορατιβιστικό, στο μέτρο που λαμβάνει υπόψη του μια πολλαπλότητα ευμετάβλητων συγκρούσεων, σε μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από την απουσία σταθερών μαζικών οργανώσεων, όπως είναι τα ευρωπαϊκά κόμματα και τα συνδικάτα. Και στις δυο περιπτώσεις — στο νεοκορπορατιβιστικό μοντέλο όπως και σ' εκείνο της «πολιτικής αγοράς»— μας παρουσιάζεται μια «παραμόρφωση» του Κράτους, στο υλικό Σύνταγμα στο οποίο έχουν εισέλθει όχι μόνο τα κόμματα, αλλά και εκείνο που ονόμασες νέο «αντιπροσωπευτικό πολυσυλλεκτικό υποκείμενο», δηλαδή το συνδικάτο. Σε ερωτώ λοιπόν: τι πρέπει να εννοούμε ακριβώς με τον όρο «παραμόρφωση»; Η συνέπεια αυτής της τάσης δεν είναι ίσως ότι το Κράτος έγινε ένα ανοικτό πεδίο σύγκρουσης, όπου η πολιτική θέληση δεν είναι πλέον ικανή ούτε να ενοποιήσει, ούτε και να σχεδιάσει; Και στην περίπτωση αυτή, δεν εμφανίζεται να είναι όλο και πιο προβληματική η επιχείρηση της θεσμικής «διύλισης» για την οποία μιλάς;

OFFE. Η «παραμόρφωση του κράτους» είναι μια σημαντικότατη φράση-κλειδί. Με τον όρο αυτό αναφέρομαι στο γεγονός ότι το όριο μεταξύ κράτους και αστικής κοινωνίας έγινε ασαφές όχι μόνο σε ό,τι αφορά τους σκοπούς (πράγμα που υπαινίσσεται η αντίληψη για το «κράτος παρέμβασης»), αλλά επίσης και σε ό,τι αφορά τα εργαλεία της κρατικής δράσης, που και αυτά επίσης «κοινωνικοποιούνται». Ο κρατικός μηχανισμός, δηλαδή η κρατική διοίκηση, δεν είναι πλέον σε θέση να εκπληρώσει τα καθήκοντα της (τα πολιτικο-οικονομικά, για παράδειγμα) με τις δικές της δυνάμεις και τα δικά της μέσα, αλλά πρέπει να προστρέξει στη συνεργασία και στην ενεργητική ενασχόληση ενδιάμεσων ομάδων και ενώσεων, που με τη σειρά τους, για να αισθανθούν ότι πρέπει να παίξουν αυτό το ρόλο της υποστήριξης της πολιτικής του κράτους, διεκδικούν ένα «παραδημόσιο» status. Διατίθενται τελικά να εκπληρώσουν μια τέτοιου είδους εργαλειακή λειτουργία μόνο με τη συμφωνία ότι τους αναγνωρίζεται το δικαίωμα να έχουν ένα συμβουλευτικό ρόλο στην αρχή των κρατικών προγραμμάτων. Ο ρόλος αυτών των «συστημάτων των συμμαχιών», όπου οι διακλαδώσεις του κρατικού μηχανισμού θεωρούνται ενιαίες με τις ενώσεις των εργοδοτών και των συνδικάτων, αναπτύχθηκε από την πρόσφατη πολιτειολογική συζήτηση για το «νεοκορπορατιβισμό».

Το ζήτημα αν αυτού του είδους οι νεοκορπορατιβιστικές «λύσεις» περιέχουν ένα μεγάλο ορθολογισμό και αν το δίχως άλλο είναι σε θέση να προμηθεύσουν στον κρατικό σχεδιασμό νέους χώρους επέμβασης, είναι εντελώς ανοικτό. Πολλοί συγγραφείς με προθυμία απέδωσαν ένα

24grammata.com

υψηλό επίπεδο σταθερότητας και ορθολογισμού στο νεοκορπορατιβισμό, που πιστεύω ότι διέθεταν οι πιο φωτισμένοι προκάτοχοι του, με τα πολιτικά σοσιαλδημοκρατικά συστήματα της βόρειας και της κεντρικής Ευρώπης (Σουηδία, Μεγ. Βρεταννία, ΟΔΓ, Αυστρία) και με την Sozialpartnerschaft που έγινε πράξη σ' αυτά. Μια τέτοιου είδους «θετική» διάγνωση νομίζω ότι κατασκευάστηκε τουλάχιστον με βιασύνη, κι αυτό για τρεις λόγους.

Πρώτον, μπορεί να προβλεφθεί ότι, σε οικονομικές συνθήκες κρίσης, αυτή η θεσμοποιημένη φόρμα των ταξικών συγκρούσεων γίνεται, εφόσον εμφανισθεί μια επιδείνωση των συγκρούσεων για τη διανομή, ασταθής, στο μέτρο που οι ενδιαφερόμενες ενώσεις, και ιδιαίτερα τα συνδικάτα, θα μπορούσαν να δουν να ακυρώνεται η υποχρέωση τους για συνεργασία και η πρακτική της διαπραγμάτευσης, παύοντας έτσι να λαμβάνουν μέρος στο «σύστημα των συμμαχιών». Είναι αυτό ένα βήμα, που κανείς δεν μπορεί να εμποδίσει τα συνδικάτα να κάνουν, διαπραγματευόμενα ακριβώς μια άτυπη οργάνωση· κι αυτά θα μπορούσαν να υποχρεωθούν να προχωρήσουν μέχρι του σημείου αυτού για να μην αναζωπυρώσουν στη δική τους βάση την εντύπωση ότι είναι υπερβολικά «υπεύθυνα», δηλαδή ελάχιστα «μαχητικά». Η θέση μου είναι ότι «λύσεις» νεοκορπορατιβιστικού τύπου εφαρμόζονται κατά το μέγιστο σε κριτικές και προβληματικές καταστάσεις «μέσης κρισιμότητας».

Δεύτερον, και στην περίπτωση μιας τυπικά εξισορροπημένης συμμετοχής των ενώσεων των εργοδοτών, από τη μια πλευρά, και των συνδικάτων, από την άλλη, θα περίσσευε οπωσδήποτε ένα υπόλειμμα εξουσίας, από τη στιγμή που οι ηγεσίες των συνδικάτων μπορούν να έχουν περιορισμένη επίδραση, που στην ουσία είναι ισχυρότερη πάνω στις συμπεριφορές και στις διεκδικήσεις των μελών τους παρά στις βιομηχανικές ενώσεις. Εξ αυτού έπεται ότι οι προφανείς υποχρεώσεις που αναλαμβάνουν να εκπληρώσουν τα συνδικάτα απέναντι στο κράτος μπορούν πράγματι να διατηρηθούν, πολύ περισσότερο απ' ό,τι συμβαίνει με τις υποχρεώσεις των βιομηχανικών ενώσεων αυτές οι τελευταίες δεν ασκούν τελικά κάποιον έλεγχο πάνω στις επενδύσεις (ή μη επενδύσεις) των μελών τους, που παραμένουν νομικά και οικονομικά αυτόνομα. Τα συνδικάτα μπορούν να υποχρεωθούν να διαμορφώσουν πράγματι ένα «μισθοδοτικό περιεχόμενο», ενώ αντίθετα οι ενώσεις των εργοδοτών μπορούν να έχουν επίδραση μόνο σε επίπεδο συμβουλευτικό για την ακολουθητέα από τα μέλη τους συμπεριφορά σ' ό,τι αφορά τη σταθεροποίηση των τιμών. Αυτή η ασυμμετρία που παρατηρείται στον έλεγχο αποτελεί μια ακόμα αιτία της αστάθειας που χαρακτηρίζει τις κορπορατιβιστικές «λύσεις».

24grammata.com

Τρίτον, θεωρώ ότι υπάρχουν επαρκείς λόγοι εξαιτίας των οποίων τα συνδικάτα θα ήθελαν να επιφέρουν μετασχηματισμούς στην εσωτερική δομή τους, εφαρμόζοντας στην πράξη μια «υπεύθυνη» συμπεριφορά σ' ό,τι αφορά τις σχέσεις τους με την κρατική πολιτική. Πιστεύω ότι υπάρχει στα κορπορατιβιστικά συνδικάτα μια τάση, στα συνδικάτα δηλαδή που είναι πρόθυμα να ασκήσουν μια εργαλειακή λειτουργία υποστήριξης της κρατικής οικονομικής πολιτικής, να πραγματοποιήσουν τροποποιήσεις ακόμη και στη σύνθεση των εγγεγραμμένων μελών τους, μέχρι του σημείου να κυριαρχούνται από ομάδες προνομιούχων εργαζομένων, που είναι ελάχιστα μαχητικοί και απειλούνται λιγότερο. Αυτό όμως θα σήμαινε ότι με το κορπορατιβιστικό πλαισίωμα των συνδικάτων στο πολιτικο-κρατικό σύστημα, θ' αυξηθεί και η πιθανότητα της ύπαρξης αυτόνομων αγώνων, που θα διεξάγονται δηλαδή έξω από τα συνδικάτα, ή τουλάχιστον θα είναι εχθρικοί απέναντι στο συνδικαλιστικό έλεγχο.

Και σ' αυτήν επίσης την περίπτωση ο ορθολογισμός του νεοκορπορατιβιστικού μοντέλου αποκαλύπτεται απατηλός.

MARRAMAO. Μιλάς όλο και περισσότερο για «κρίση των κομμάτων». Κατά την άποψη σου πρόκειται για μια κρίση όλων των κομμάτων ή ενός ιδιαίτερου κομματικού τύπου; Πώς βλέπεις το μέλλον του μαζικού κόμματος (ΙΚΚ και SPD ειδικά) στα πλαίσια αυτής της δυναμικής του μετασχηματισμού των δυτικών πολιτικών συστημάτων;

OFFE. Και η πολυσυζητημένη «κρίση των κομμάτων» μπορεί επίσης να ενταχθεί στην προβληματική για την «πάλη» και την «υπευθυνότητα». Είναι γνωστό ότι πολλοί συγγραφείς πίστεψαν ότι έβλεπαν στα πολιτικά κόμματα μια τάση εξέλιξης που προσδιορίζεται από δύο πόλους: από τη μια πλευρά ο πόλος του κοινωνικού κινήματος που δομικά και πολιτιστικά είναι ομοιογενής, μ' ένα συγκεκριμένο πολιτικό-ιδεολογικό πρόγραμμα, και από την άλλη ο πόλος της «υπεύθυνης» μαζικής οργάνωσης, με τελικό σκοπό ν' αναλάβει την κυβερνητική ευθύνη, από -ιδεολογικοποιημένη, εξολοκλήρου πλουραλιστική και γραφειοκρατικοποιημένη σε έντονο βαθμό. Αυτό το μοντέλο εξέλιξης των πολιτικών κομμάτων επαληθεύτηκε κατά συγκεκριμένο τρόπο στη μεταπολεμική ιστορία των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων (και η εξέλιξη του ΙΚΚ δεν φαίνεται να αναιρεί στην πραγματικότητα την εξέλιξη αυτή).

Το αληθινό πρόβλημα συνίσταται στο να γνωρίσουμε τόσο από θεωρητική όσο και από πολιτική άποψη, γιατί στο τέλος της εξέλιξης αυτής, που τόσο χαιρετήθηκε από τους φιλελεύθερους θεωρητικούς σα

24grammata.com

διαδικασία ορθολογικοποίησης και εκσυγχρονισμού των πολιτικών κομμάτων, βρισκόμαστε μπροστά σε μια κατάσταση που γενικά καταγράφεται ως «κρίση». Τα συμπτώματα αυτής της κρίσης είναι έκδηλα. Η εσώτερη πλουραλιστική κατάσταση της κοινωνίας και της εκλογικής βάσης των πολιτικών κομμάτων καθιστά δύσκολη τη διαμόρφωση μιας προγραμματικής θέσης καθαρής και διαφοροποιημένης ως ένα κάποιο βαθμό. Τα κόμματα χάνουν την ταυτότητα τους και τείνουν να εκφυλισθούν σε διαρκείς εκλογικές συμμαχίες ετερογενών πτερύγων και ρευμάτων. Χάνουν έτσι την ικανότητα να διαμορφώσουν, να ενοποιήσουν και να αντιπροσωπεύσουν τη θέληση της εκλογικής μάζας.

Αποτέλεσμα όλου αυτού είναι ότι το αντιπροσωπευτικό τους δικαίωμα αμφισβητείται ακόμη περισσότερο από άλλες μορφές συλλογικής πολιτικής δράσης (κοινωνικά κινήματα, συνδικαλιστικοί αγώνες, «πρωτοβουλίες πολιτών» στην ΟΔΓ), ή τίθεται σε αμφιβολία από ένα πολιτικό κυνισμό που εμφανώς μεγαλώνει. Στο πλαίσιο νεοκορπορατιβιστικής «λύσης», τα πολιτικά κόμματα εμφανίζονται σαν το στοιχείο της διαφάνειας, το καθαρό πρόσωπο που δεν επιτρέπει πλέον να διακρίνεις τις δομές της εξουσίας και τις συγκρούσεις που κρύβονται πίσω. Όλα αυτά τα φαινόμενα δείχνουν ότι δύσκολα θα μπορούσε ν' ανατεθεί στα πολιτικά κόμματα ένας αποφασιστικός ρόλος στις διαδικασίες του κοινωνικού μετασχηματισμού, τουλάχιστον στο μέτρο που δεν επιτυγχάνουν ν' αναπτύξουν νέες μορφές ολοκλήρωσης και κινητοποίησης της κοινωνικής και εκλογικής τους βάσης, να δημιουργήσουν, δηλαδή, μια νέα «ισορροπία» μεταξύ «πάλης» και «υπευθυνότητας» και να απορροφήσουν την έντονα κατακερματισμένη δομή και τα θέματα των ποικίλων κινημάτων που βρίσκονται σε ανταγωνισμό με το κομματικό σύστημα.

MARRAMAO. Η «νεοσυντηρητική» συνταγή — την οποία ανέλυσες με πολύ καθαρό και λαμπρό τρόπο στον τόμο που γράφτηκε συλλογικά και που επιμελήθηκε ο Habermas1— είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη στο μέτρο κυρίως που συλλαμβάνει μερικές νέες όψεις της πολιτικής κρίσης, που ξεφεύγουν από τις ορθόδοξες πολιτικές αναλύσεις. Όχι τυχαία, αναφέρεται με επιδεξιότητα στα νέα φαινόμενα σύγκρουσης που θέτουν σε κρίση τα κόμματα, ανοίγοντας ένα πέρασμα μεταξύ των κοινωνικών αναγκών και των ικανοτήτων του πολιτικού συστήματος να παρέχει χορηγίες. Έχω εντούτοις την εντύπωση, ότι η συνταγή αυτή φθάνει στο σημείο να δημιουργεί πολύ περισσότερες αντιθέσεις απ' όσες στην πραγματικότητα μπορεί να λύσει. Θα εξηγηθώ καλύτερα αναφέροντας αυτό που στην Ευρώπη αντιπροσωπεύει το πιο οργανικό θεωρητικό υποστήριγμα του νεοσυντηρισμού: τη συστημική προσέγγιση του

24grammata.com

Luhmann. H αυταρχική λύση που ξεπηδά από την αντίληψη αυτή θεμελιώνεται στο γεγονός ότι αξιώνει να μεταφράζεται σε καθαρά διοικητικές διαδικασίες ολόκληρη η κλίμακα των διαδικασιών πολιτικής απόφασης. Αναρωτιέμαι, και σ' ερωτώ, δεν είναι πιο απατηλό το να αξιώνεις να λύνονται μ' όρους μεγαλύτερης αποτελεσματικότητας, μηχανικής κατασκευής και διαμόρφωσης καθώς και διοικητικής ελαστικότητας, οι καταναγκασμοί εκείνοι που παρατηρούνται στη λειτουργία του πολιτικού συστήματος, και που προέρχονται κυρίως από τη μη ικανότητα διακυβέρνησης των συγκρούσεων, οι οποίες παράγονται από την επέμβαση του κράτους στην οικονομία και στην κοινωνική σύνθεση; Πού βρίσκεται λοιπόν η εγγύηση ότι οι επιχειρήσεις που αποσκοπούν στη «μείωση (διοικητική) της συνθετότητας» δεν θα παράγουν ένα ακόμα υψηλότερο επίπεδο συνθετότητας;

OFFE. Αντιμετωπίζοντας ήδη το θέμα του «νεοκορπορατιβισμού» είχαμε τον τρόπο να δούμε ότι σήμερα οι απόπειρες του σύγχρονου καπιταλιστικού κράτους ν' αυξηθεί ο ορθολογισμός και η κυβερνητική ικανότητα δεν περιορίζονται πλέον στον τομέα της διοικητικής μεταρρύθμισης και της υιοθέτησης νέων τεχνικών διαχείρισης· οι απόπειρες του κράτους περιλαμβάνουν σήμερα το πεδίο των κοινωνικών οργανώσεων, αναζητώντας «σχεδόν δημόσιους» συμμάχους και βοηθητικές ομάδες που, με προκαθορισμένες μορφές, συμμετέχουν στην εκπλήρωση των κρατικών προγραμμάτων. Το αποτέλεσμα όλου αυτού είναι η κατασκευή ενός μεγάλου πίνακα δημόσιων εξουσιών και σχεδόν δημόσιων που στην πραγματικότητα δεν συμβάλλει στην προώθηση, αλλά στην αναστολή των λειτουργιών της παραγωγικής σύγκρουσης, της ανανέωσης και του μετασχηματισμού.

Όσο πιο· κρατιστικά συμπεριφέρονται οι εκπρόσωποι της κοινωνικής σύγκρουσης, εκτιμώντας ότι κύριο καθήκον τους είναι η συμμετοχή στη διοικητική ορθολογικοποίηση, τόσο περισσότερο αντικρατιστικά, άτυπα και στερημένα εξουσίας θα είναι τα κανάλια στα οποία οι πολιτικές συγκρούσεις θα αναζητήσουν μια εναλλακτική διέξοδο.

Παρατηρώ μια αυξανόμενη πόλωση —και δεν πρόκειται μονάχα για την ΟΔΓ— που μπορεί σχηματικά να περιγραφεί κατ' αυτό τον τρόπο: όσο πιο σύνθετες και τελειοποιημένες είναι οι «λύσεις» που επινοούνται για την εκπλήρωση των σκοπών του διοικητικού ελέγχου και της κυβερνητικής διαχείρισης, τόσο περισσότερο πρωτόγονες και παλινδρομικές γίνονται οι μορφές της σύγκρουσης και της αντίστασης. Η σύγκρουση, από την οποία απουσιάζουν χαρακτηριστικά εκφραστικά σχήματα, νόμιμα και αποτελεσματικά (όπως για παράδειγμα κόμματα, ενώσεις, mass m?dia της αντιπολίτευσης), οπισθοδρομεί στο επίπεδο της

24grammata.com

οχλαγωγίας, των φαντασιώσεων του εμφυλίου πολέμου, εντελώς «ανεύθυνα» όλα αυτά, δραστηριότητες αντίστασης κατευθυνόμενες από ψευδο-κοινότητες αναλφάβητων (τόσο από θεωρητική όσο και από πολιτική άποψη).

Η εξέλιξη αυτή υπήρξε από τη μια πλευρά αναμφίβολα αναπόφευκτη, από την άλλη όμως συνεπάγεται ένα σοβαρότατο κίνδυνο, ότι δηλαδή οι παράγοντες μετασχηματισμού όχι μόνο αφοπλίζονται μέσω του διοικητικού ελέγχου, αλλά εκτίθενται επίσης στον επηρεασμό μιας στράτευσης που δεν έχει μυαλό και προοπτικές και που εμφανίζεται εντούτοις σαν ένα μέσο που υπόσχεται το μετασχηματισμό.

MARRAMAO. Στις πρόσφατες εργασίες μου απετόλμησα να δώσω τον ορισμό των νέων καταστάσεων σύγκρουσης και των νέων κριτικο-πολιτιστικών παραγόντων που εξέρχονται όχι μόνο από το τρίγωνο κράτος-επιχείρηση-συνδικάτο, αλλά και από το κλασσικό σχήμα της εκπροσώπησης (συσπειρώσεις για την επιδίωξη στόχων και αποτελεσμάτων, οικολογικά κινήματα, φεμινισμό και γενικά όλους τους αγώνες που τείνουν να θέσουν ξανά σε συζήτηση τις κυρίαρχες μορφές της ανάπτυξης, και τα προϋπάρχοντα πλαίσια της συμβατικότητας) με τον όρο «μετα-πολιτικό»2. Μ' αυτό τον τρόπο θέλω να φωτίσω ένα στοιχείο το οποίο η θεωρία των συστημάτων, και γενικά οι νεοσυντηρητικές αντιλήψεις, εξορκίζουν (αποκαλύπτοντας έτσι τον ψευδή και απογοητευτικό χαρακτήρα τους): η «συνθετότητα» δεν είναι μόνο μια αυθόρμητη εξέλιξη, αλλά μάλλον είναι ένα πολιτικό εξαγόμενο, το αποτέλεσμα δηλαδή της επέμβασης του κράτους στη σύγκρουση (και δεν πρόκειται για μια πραγματική υπερφόρτωση από αιτήματα που παράγεται τεχνητά από τον κομματικό συναγωνισμό). Θα ήθελα να γνωρίζω τη θέση σου πάνω σ' αυτό το ειδικό σημείο.

OFFE. Με την ερώτηση αυτή θίγεις το πρόβλημα των συνθηκών που γέννησαν τα νέα κινήματα διαμαρτυρίας. Φυσικά είναι σωστό να ειπωθεί ότι όλες αυτές οι συνθήκες βρίσκονται σε μια ανταγωνιστική σχέση με μέτρα που υιοθετήθηκαν από την κρατική πολιτική ή με τις εξελίξεις που προκύπτουν απ' αυτή την «οργάνωση εξουσίας». Οι συνθήκες αυτές είναι η απάντηση στη «μεταρρύθμιση», στον «εκσυγχρονισμό», στην «αναδόμηση», κλπ., των υποκειμένων που εμπλέκονται άμεσα από την εφαρμογή των μέτρων αυτών. Από το φοιτητικό κίνημα και μετά μπορούμε να αντιληφθούμε ότι τα κινήματα κοινωνικής διαμαρτυρίας δεν γεννιούνται από ένα αίτημα για μεταρρύθμιση· αυτά αποτελούν μάλλον συγκεκριμένη έκφραση της αντίστασης ενάντια σ' ένα μοντέλο μεταρρυθμίσεων που έχει ήδη τεθεί σε κίνηση. Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούν να γίνουν στο περιβάλλον των οικολογικών κινημάτων και των

24grammata.com

φεμινιστικών: κανονικά εκρήγνυνται όταν εκπληρώνονται καθορισμένα βήματα από την πορεία την οποία ακολουθεί μια μεταρρύθμιση ή κάποιος εκσυγχρονισμός, και κατευθύνονται ενάντια στο μονόπλευρο, στην ένδεια, στη μη αποτελεσματικότητα αυτών των «μεταρρυθμίσεων», ενάντια στον αυταρχικό και ακόμη περισσότερο απατηλό χαρακτήρα τους. Με την έννοια αυτή συμμερίζομαι το δίχως άλλο τη θέση που προωθείς, σύμφωνα με την οποία τα νέα κοινωνικά κινήματα είναι το προϊόν ενός συγκεκριμένου τύπου κρατικών στρατηγικών για εκσυγχρονισμό.

MARRAMAO. Δεδομένου ότι το πολιτικά καινούργιο στην κρίση εδρεύει σε φαινόμενα που συχνά επιθυμείς να μνημονεύεις —νέα υποκείμενα ή συσπειρώσεις σύγκρουσης— ποιο ρόλο αναπτύσσει κατά την άποψη σου, στα πλαίσια αυτής της «συνθετότητας», η εργατική τάξη; Η λειτουργία της ίσως δεν συνδέεται με την πολιτική κατεύθυνση (η Πολωνία διδάσκει) που θα της προσφέρει την ικανότητα ν' ανακαλύψει, στους κόλπους του μηχανισμού της διαπραγμάτευσης, περάσματα ικανά να της επιτρέψουν ν' ανοίξει και πάλι την αντιπαράθεση μεταξύ του πολιτικού συστήματος με τη στενή έννοια και του συνόλου των κοινωνικών αιτημάτων;

OFFE. Αναμφίβολα νομίζω ότι μπορώ να συμφωνήσω με το γεγονός πως η ίδια η αντίληψη περί «εργατικής τάξης» έχει γίνει σήμερα ασαφής, τόσο στην καθημερινή όσο και στην επιστημονική χρήση της. Ένας πολύ μεγάλος αριθμός, που πιθανότατα θ' αυξηθεί, ατόμων δεν θεωρεί το πρόβλημα του αν ανήκει ή όχι στην εργατική τάξη, ούτε εύκολο να λυθεί ούτε ιδιαίτερα σημαντικό, ενώ τείνει να μειωθεί ο αριθμός των κοινωνιολόγων που είναι διατεθειμένοι να τολμήσουν ν' απαντήσουν ομόφωνα. Αλλά η έλλειψη συγκεκριμένου ορισμού για την εργατική τάξη δικαιολογείται και από την διαφοροποίηση που παρατηρείται στους κόλπους της τάξης και αφορά επίπεδα ζωής και συνείδησης των βιομηχανικών εργατών με την κύρια σημασία του όρου. Είναι γνωστό ότι σ' όλες τις βιομηχανικές χώρες οι τυπικοί κίνδυνοι που παρουσιάζονται στην αγορά εργασίας —ανεργία, εργασιακές ζημιές, αθλιότητα, αποειδίκευση— διανέμονται με τρόπο εντελώς ανόμοιο μεταξύ των διαφόρων τομέων, περιοχών, επαγγελματικών κατηγοριών, φύλων, κλπ.

Για το λόγο αυτό είναι δύσκολο, και πιθανότατα θα είναι πάντα, να ξεκινήσουμε από την άποψη που θέλει μια ενιαία ταξική συνείδηση, παρά από μια πλατφόρμα συμφερόντων κοινή για όλα τα μέλη της εργατικής τάξης. Τον ίδιο καιρό, όμως, σ' αντίθεση με τη διαφοροποίηση της τάξης που μόνο κατά τρόπο απλουστευτικό μπορεί ακόμα να ορίζεται σαν «εργατική τάξη», τα κύρια και τα δευτερεύοντα καταστροφικά

24grammata.com

αποτελέσματα που επιφέρει ο καπιταλιστικός εκσυγχρονισμός και η συνεχής «δημιουργική καταστροφικότητα» του γενικεύονται μέχρι του σημείου να περιλαμβάνουν τα κύρια ζωτικά συμφέροντα όχι μόνο της «εργατικής τάξης» αλλά, στην πράξη, όλων των τάξεων. Με την έννοια αυτή, η παραδοσιακή αντίληψη για την εργατική τάξη, σαν πολιτικό υποκείμενο του μετασχηματισμού, είναι συγχρόνως τόσο ευρεία (εφόσον ακυρώνει τις αντικειμενικές και υποκειμενικές διαφοροποιήσεις) όσο και στενή (επειδή, για λόγους όλο και λιγότερο ευνόητους στο σύγχρονο καπιταλισμό, αποδίδει στα μέλη της τάξης αυτής την αποκλειστικότητα των δραστηριοτήτων και των εμπειριών τους).

Οι παρατηρήσεις αυτές εξηγούν γιατί η κρίση μου γύρω από τα ζητήματα που σχετίζονται και αφορούν το «ρόλο-οδηγό της εργατικής τάξης» εκφράζουν σκεπτικισμό. Ο Rudi Dutschke εκφραζόμενος πολύ αποτελεσματικά έλεγε ότι —μπροστά στις στρατιωτικές και οικολογικές απειλές από τις οποίες κινδυνεύει η ζωή και, γενικότερα, μπροστά στην απειλή που εκπροσωπούσε ο καπιταλιστικός εκσυγχρονισμός για την ταυτότητα και την «ποιότητα» της ζωής του καθενός— τα προβλήματα της τάξης προσλαμβάνουν σήμερα αντικειμενικά το χαρακτήρα των προβλημάτων που περιβάλλουν το ανθρώπινο γένος σαν τέτοιο.

Όσο κι αν γίνεται πιστευτή η παρατήρηση αυτή, οφείλουμε το δίχως άλλο να κατάστήσουμε σαφές το γεγονός ότι — όπως πιστεύω — μόνον οι οργανώσεις του εργατικού κινήματος είναι σε θέση, ξεπερνώντας τα κοινωνικο-δομικά και ιδεολογικά όρια τους, να εξάγουν τις πρακτικές συνέπειες από την κατανόηση της εξέλιξης αυτής.

1. J. Habermas (a cura di), Stichworte zur «Geistigen Situation der Zeit», 2 voll. Frankfuram Main, 1979 (για το ίδιο βλέπε G. Marramao, II paradigma della ingovernabilitá, in Pace e guerra a.1, n.l, marzo 1980).

2. Βλ. G. Marramao, II politico e le trasforma zioni, De Donato, Bari 1979· στο ίδιο, II «possibile logicurn», corne frontiera del sistema.Le dimensioni della razionalitá da Weber a Luhmann, Il Centauro a.1, n.I, gennaio-aprile, 1981.

Απόδοση στην ελληνική: Κ. Α. Κατσουρός

24grammata.com

Παρασκευή, 7 Σεπτέμβριος 2007

Ματσαγιάννης Μάνος

Ένα βασικό εισόδημα για όλους;

Δημοσιεύτηκε στο «Βήμα» (Παρασκευή 7 Σεπτεμβρίου 2007) «‘Ας δώσουμε σε όλους τους πολίτες ένα μέτριο αλλά άνευ όρων εισόδημα, και ας τους αφήσουμε να το συμπληρώσουν κατά βούληση με εισοδήματα από άλλες πηγές.’ Αυτή η μάλλον απλή ιδέα έχει απρόσμενα ποικίλες προελεύσεις. Στη διάρκεια των τελευταίων δύο αιώνων επινοήθηκε από πολλούς, ανεξάρτητα, με διάφορες ονομασίες: ‘εδαφικό μέρισμα’, ‘κρατικό μπόνους’, ‘μισθός του πολίτη’, ‘καθολική παροχή’ και ‘βασικό εισόδημα’ – χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία στις περισσότερες περιπτώσεις. Στις δεκαετίες του ’60 και ’70 γνώρισε μια ξαφνική δημοτικότητα στις ΗΠΑ, προτάθηκε μάλιστα από έναν από τους δύο υποψήφιους για την Προεδρία, όμως μπήκε γρήγορα στο ράφι και σχεδόν ξεχάστηκε. Όμως, στις τελευταίες δύο δεκαετίες έχει σταδιακά γίνει αντικείμενο μιας άνευ προηγουμένου και ταχύτατα αναπτυσσόμενης δημόσιας συζήτησης σε πολλές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μερικοί βλέπουν το βασικό εισόδημα ως θεραπεία-κλειδί για πολλές κοινωνικές ασθένειες, όπως η ανεργία και η φτώχεια. Άλλοι το καταγγέλλουν ως παλαβή, οικονομικά ελαττωματική, ηθικά απαράδεκτη πρόταση, που πρέπει να ξεχαστεί το συντομότερο δυνατόν, να μπει μια για πάντα στο χρονοντούλαπο της ιστορίας των ιδεών. [...] Είμαι πεισμένος ότι το βασικό εισόδημα δεν θα ξεχαστεί, και ότι δεν πρέπει να πεταχτεί στα σκουπίδια. Αντίθετα, είναι μια από εκείνες τις απλές ιδέες που πρέπει και μπορούν να διαμορφώσουν πρώτα τη συζήτηση και μετά την πραγματικότητα του νέου αιώνα.»

24grammata.com

Με αυτά τα λόγια άρχιζε η ομιλία του Philippe Van Parijs, καθηγητή οικονομικής και κοινωνικής ηθικής στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λουβαίν, στο συνέδριο που είχε οργανώσει η Πορτογαλική Προεδρία της Ε.Ε. στο Αλμανσίλ τον Φεβρουάριο του 2000 (και αργότερα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Politics and Society). Το θέμα του συνεδρίου ήταν η καταπολέμηση της φτώχειας στην Ευρώπη μέσω προγραμμάτων ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος, όπως εκείνου που είχε υιοθετήσει λίγο νωρίτερα η σοσιαλιστική κυβέρνηση της Πορτογαλίας, η οποία – δικαιολογημένα υπερήφανη για αυτό – δεν έχανε ευκαιρία να προβάλλει. Όμως, το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα απευθύνεται στους φτωχούς, με στόχο να συμπληρώσει τους πενιχρούς πόρους τους μέχρι κάποιο χαμηλό εγγυημένο όριο. Αντίθετα, το βασικό εισόδημα για το οποίο μιλούσε ο Van Parijs καταβάλλεται από μια πολιτική κοινότητα σε όλα τα μέλη της, σε ατομική βάση, χωρίς εισοδηματικά κριτήρια ή υποχρέωση εργασίας. Με άλλα λόγια, πηγαίνει ένα (μεγάλο) βήμα πέρα από το ελάχιστο εισόδημα, το απορροφά και το υπερβαίνει. Ακριβώς επειδή αποτελεί εγγυημένο εισόδημα, συμβάλλει στην καταπολέμηση της φτώχειας. Ακριβώς επειδή καταβάλλεται χωρίς προϋποθέσεις, αποφεύγει τις συνήθεις «παγίδες της φτώχειας» και έτσι αφήνει άθικτα τα κίνητρα για απασχόληση. Επρόκειτο για κεραυνό εν αιθρία; Όχι ακριβώς. Η συνηγορία υπέρ ενός βασικού εισοδήματος για όλους, στη μοντέρνα του εκδοχή, ανάγεται τουλάχιστον στο σημείωμα που κυκλοφόρησε ο Philippe Van Parijs τον Μάιο του 1983 στην τρίτη συνάντηση της λεγόμενης «Ομάδας του Σεπτέμβρη», μέλη της οποίας ήταν επιφανείς μαρξιστές διανοούμενοι όπως ο G.A. Cohen, ο Jon Elster, ο Adam Przeworski και ο Erik Olin Wright. Το σημείωμα είχε τίτλο «Η καπιταλιστική μετάβαση στον κομμουνισμό: μια ριζοσπαστική αλτερνατίβα», και έγινε δεκτό με αντιδράσεις που κυμάνθηκαν από την κατάπληξη έως την απόρριψη, συχνά δε και τα δύο μαζί. Το σημείωμα ξαναγράφτηκε με

24grammata.com

τη συνεργασία του Robert J. van der Veen, του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ, και δημοσιεύθηκε με τίτλο «Ένας καπιταλιστικός δρόμος στον κομμουνισμό» το 1986, σε ειδικό τεύχος του περιοδικού Theory and Society, μαζί με έξη άρθρα κριτικής στην ιδέα και την ανταπάντηση των συγγραφέων. Είκοσι χρόνια αργότερα, οι δύο συγγραφείς εξηγούν: «Οι προοπτικές για την Αριστερά ήταν τότε ζοφερές, και εμείς θελήσαμε να τις φρεσκάρουμε. Το φιλόδοξο σημείο εκκίνησης που επιλέξαμε, εν μέρει προκλητικά, ήταν το κομμουνιστικό ιδεώδες του Μαρξ, το υποτιθέμενο σημείο κατάληξης της ανθρώπινης ιστορίας, το βασίλειο της ελευθερίας που θα συνδύαζε υλική αφθονία, εθελοντική παραγωγική συμβολή ανάλογα με τις ικανότητες του καθένα, και διανομή ανάλογα με τις ανάγκες του καθένα. Αυτό τελικά μας οδήγησε στο βασικό εισόδημα. Πώς; Τα παραδοσιακά επιχειρήματα του Μαρξ για την οικονομική ανωτερότητα του σοσιαλισμού, δηλ. της συλλογικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, έμοιαζαν λίγο πειστικά, ενώ τα ηθικά επιχειρήματα υπέρ του αμφιλεγόμενα και μετέωρα. Αντίθετα, ο μετασχηματισμός των εισοδηματικών μεταβιβάσεων του καπιταλιστικού κοινωνικού κράτους σε ένα επίδομα χωρίς προϋποθέσεις φαινόταν να μας δίνει την ευκαιρία να μετατρέψουμε την καπιταλιστική λογική της αύξησης της παραγωγικότητας μέσω της επιδίωξης του κέρδους σε έναν ισχυρό μηχανισμό για τη μείωση της διάρκειας και τη βελτίωση της ποιότητας της αμειβομένης εργασίας. Με τον τρόπο αυτό, υποστηρίζαμε, οι καπιταλιστικές κοινωνίες έχουν τη δυνατότητα της– εάν όχι ταχείας, τουλάχιστον ομαλής – μετάβασης προς το μαρξιστικό βασίλειο της ελευθερίας.» Είχε μεσολαβήσει η ίδρυση του Basic Income European Network (διασταύρωση επιστημονικής εταιρείας και κινήματος υποστήριξης), η δημοσίευση δεκάδων βιβλίων και άρθρων στα οποία η ιδέα εξετάζεται από τους ίδιους τους υποστηρικτές της δίχως προκαταλήψεις και με συχνά

24grammata.com

ανελέητα κριτική διάθεση, καθώς και μια διαρκής δραστηριότητα σε παγκόσμια κλίμακα που έχει προκαλέσει σημαντικό ενδιαφέρον στο επίπεδο της κίνησης ιδεών, ενώ έχει επίσης επιφέρει κάποιους (πρώτους;) καρπούς στο επίπεδο της δημόσιας πολιτικής. Όσον αφορά την πρακτική εφαρμογή του, παρότι φυσικά το βασικό εισόδημα δεν έχει εφαρμοστεί αυτούσιο πουθενά, ψήγματά του απαντώνται σε πολλά κοινωνικά συστήματα. Πράγματι, διάφορες χώρες διαθέτουν εθνική σύνταξη από τον κρατικό προϋπολογισμό (βασικό εισόδημα ηλικιωμένων), καθολικά οικογενειακά επιδόματα (βασικό εισόδημα παιδιών), αφορολόγητο όριο που μετατρέπεται σε επιστρεφόμενη πίστωση εάν ο φορολογούμενος έχει χαμηλό εισόδημα κτλ. Επί πλέον, η πολιτεία της Αλάσκας καταβάλλει ετησίως σε όλους τους κατοίκους μέρισμα από τα έσοδα των πετρελαιοπηγών – ιδέα που έπεσε για λίγο και στο τραπέζι των συζητήσεων για την ανοικοδόμηση του Ιράκ! Τέλος, σε δύο από τις πιο δυναμικές χώρες του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου, στη Βραζιλία και στη Νότια Αφρική, το βασικό εισόδημα έχει αποσπάσει ευρύτατη κοινωνική και πολιτική συναίνεση, και αποτελεί επίσημη πολιτική του κράτους τουλάχιστον σε επίπεδο προθέσεων. Όσον αφορά την κίνηση ιδεών, το βασικό εισόδημα έχει κερδίσει την υποστήριξη διαφορετικών πνευματικών παραδόσεων: από αριστερούς κάθε είδους (όπως ο Claus Offe, ο Erik Olin Wright, ο Guy Standing, ο Andrew Glyn), μέχρι φιλελεύθερους (όπως ο Samuel Britten, επί σειρά ετών editor της εφημερίδας Financial Times, στον οποίο μάλιστα ανήκει το απόφθεγμα «το πρόβλημα δεν είναι ότι το βασικό εισόδημα θα είναι εισόδημα που δεν έχει αποκτηθεί με την εργασία, είναι ότι υπερβολικά λίγοι από εμάς διαθέτουν τέτοιο εισόδημα σήμερα»). Αυτό που ο καθένας βρίσκει ελκυστικό συχνά ποικίλλει. Άλλοι το εντάσσουν στο πλαίσιο μιας οικολογικής κριτικής του παραγωγισμού, υπογραμμίζοντας την ανάγκη μετατροπής της μείωσης του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας

24grammata.com

λόγω της τεχνολογικής προόδου σε μείωση του χρόνου εργασίας όλων, όχι σε αλόγιστη ανάπτυξη και μαζική ανεργία. Άλλοι σημειώνουν τις ανυπέρβλητες δυσκολίες των εναλλακτικών στρατηγικών για την αντιμετώπιση του «νέου κοινωνικού ζητήματος», αφού τόσο οι παραδοσιακές κοινωνικές πολιτικές όσο και οι πρόσφατες προσεγγίσεις τύπου workfare αποτυγχάνουν ακριβώς στο κρίσιμο σημείο της καταπολέμησης και της ανεργίας και της φτώχειας ταυτόχρονα. Άλλοι θεωρούν την απλότητα, αμεσότητα και ευελιξία μιας δίχως όρους εισοδηματικής μεταβίβασης ιδεώδες προσόν στις συνθήκες ρευστότητας και κινητικότητας που έχουμε συνηθίσει να ταυτίζουμε με την παγκοσμιοποίηση. Άλλοι τέλος τονίζουν τα πλεονεκτήματα από μια ορθολογικότερη ενοποίηση του συστήματος κοινωνικών παροχών με το σύστημα φορολογίας εισοδήματος, χωρίς τα αντικίνητρα, τις ανωμαλίες, τη γραφειοκρατία και το διοικητικό κόστος του σημερινού καθεστώτος. Φυσικά, το βασικό εισόδημα δεν είναι πανάκεια – ούτε, άλλωστε, στερείται προβληματικών πτυχών. Κάποιοι αντιτάσσουν τον κίνδυνο μιας μαζικής απόσυρσης από την αγορά εργασίας, κάτι που θα μείωνε το κοινωνικό πλεόνασμα που η χρηματοδότηση του βασικού εισοδήματος απαιτεί. Κάποιοι υπολογίζουν ότι το φορολογικό βάρος που συνεπάγεται ένα στοιχειωδώς επαρκές επίπεδο βασικού εισοδήματος είναι απλώς δυσβάσταχτο. Κάποιοι θεωρούν ηθικά επιλήψιμη την ιδέα του να υποστηρίζονται όσοι δεν συνεισφέρουν στην κοινωνία με το μόχθο των εργαζομένων. Κάποιοι αναγνωρίζουν τις πολιτικές εντάσεις που προκαλεί το τελευταίο αυτό σημείο, ενώ δέχονται επίσης έναν ευρύ ορισμό της κοινωνικής συνεισφοράς ώστε να συμπεριλαμβάνει όχι μόνο την αμειβόμενη εργασία αλλά και τη φροντίδα παιδιών ή ηλικιωμένων, τον εθελοντισμό, την κοινωνική εργασία, προτείνοντας τελικά (όπως κάνει ο επιφανής Βρετανός οικονομολόγος Tony Atkinson) μια ελαφρά παραλλαγή βασικού εισοδήματος: το «εισόδημα

24grammata.com

συμμετοχής». Και ούτω καθεξής. Μας αφορά όλη αυτή η συζήτηση; Έχει νόημα να συζητούμε για βασικό εισόδημα στην Ελλάδα, στη χώρα δηλ. που μόνη στην Ευρώπη των 25 δεν διαθέτει ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, ούτε καν σε τοπική κλίμακα; Νομίζω ναι. Κατ’ αρχήν επειδή πρόκειται για πρωτότυπη προσπάθεια αναζήτησης λύσεων, με φαντασία και επινοητικότητα, σε επείγοντα προβλήματα της εποχής μας. Επιπροσθέτως, επειδή η πρόταση για το βασικό εισόδημα είναι πιο ρεαλιστική από ό,τι φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Επίσης, επειδή θα εξακολουθεί να ασκεί γοητεία ως ιδεώδες στο οποίο μπορεί κανείς να πλησιάσει, ακόμη και όταν δεν μπορεί να φτάσει. Τέλος, επειδή η συζήτηση αυτή διεξάγεται με χιούμορ και συναίσθηση των ορίων, χωρίς φανατισμούς και ρητορείες. Αναρτήθηκε από Μάνος Ματσαγγάνης στις 10:38 μμ

24grammata.com

Ετικέτες «Βήμα», δημόσια πολιτική, ιδέες

Σάββατο, Απρίλιος 07, 2007

Εργατιά(;)

«Τότε δούλευα στον τροχό. Με αυτή τη μηχανή μπορείς να φτιάξεις όλων των ειδών τα πράγματα, αμέτρητα πράγματα, αμέτρητα. “ Κοίτα, φτιάχνουμε όλα τα καλά του Θεού”, λέγαμε. Φτιάχναμε εκεί τα εξαρτήματα. Φτιάχναμε ένα εξάρτημα σε σχήμα του κόμματος από ένα κομμάτι μετάλλου στο μέγεθος μιας τελείας, μια τριχιά όπως λένε, έτσι. Όταν τροχίζαμε ένα εξάρτημα για να φτιάξουμε μια τουρμπίνα για αεροπλάνα, ξεκινάγαμε από δεκαεπτά κιλά και τελειώναμε στα τετρακόσια γραμμάρια. Φέρναμε όλες τις αυλακώσεις στα τρία χιλιοστά, ολοένα τροχίζοντάς τες όλο και πιο λείες, φτιάχναμε ωραία πράγματα.»[1] Το Τορίνο είναι μια πόλη που δομήθηκε, ήδη από τις αρχές του

24grammata.com

εικοστού αιώνα, με επίκεντρο τις επιχειρήσεις του ομίλου Ανιέλλι ( αυτοκινητοβιομηχανίες Fiat, Lancia, Alfa Romeo, Ferrari, Piaggio, ναυπηγεία, ασφαλιστικές εταιρίες, τράπεζες, βιομηχανίες τροφίμων, λιπασμάτων, εφημερίδες ). Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980 το μεγαλύτερο μέρος του κοινωνικού ιστού της πόλης ( κέντρο του βιομηχανικού τριγώνου της Ιταλίας που εκτείνεται μεταξύ των πόλεων Γένοβα – Τορίνο – Μιλάνο ) ήταν άμεσα ή έμμεσα εξαρτημένο από την πορεία αυτών των επιχειρήσεων. Ένας προσεκτικός παρατηρητής θα μπορούσε εύκολα να συμπεράνει τόσο τον ακριβή τόπο των αυτοκινητοβιομηχανιών του ομίλου ( τόπο συνάντησης όλων των μέσων μαζικής μεταφοράς της πόλης ) όσο και τις συγκεκριμένες ώρες που οι εργάτες άρχιζαν και τελείωναν τη βάρδιά τους ( ώρες που τα τραμ και τα λεωφορεία γέμιζαν). Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 όλα άλλαξαν. Οι νέες τεχνικές παραγωγής και οργάνωσης της εργασίας που υιοθέτησαν οι διευθύνοντες της Fiat για να ανταγωνιστούν τις ιαπωνικές κυρίως αυτοκινητοβιομηχανίες, είχαν ως αποτέλεσμα πρώτα την μεγάλη μείωση του εργατικού δυναμικού και, λίγο αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας, το κλείσιμο της πλειονότητας των μονάδων και τη μεταφορά άλλων σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και της Ασίας. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Fulvio Perini, πρώην συνδικαλιστής της Fiat, «η αίσθηση των μεγάλων, άδειων χώρων έχει βαρύνουσα σημασία. Πριν από μερικά χρόνια, πηγαίνοντας σε μια συνέλευση των εργατών που είχαν νυχτερινή βάρδια σε μια εγκατάσταση των μηχανουργείων της Mirafiori, διέσχισα πολλές εκατοντάδες μέτρα ενός διαδρόμου φωτισμένου μόνο από κάποια ασθενή φώτα ασφαλείας περνώντας δίπλα από εστιατόρια άδεια έχοντας ως προορισμό το μοναδικό εστιατόριο που έβλεπα φωτισμένο μακριά στο βάθος. Αυτές είναι εικόνες που δε λησμονούνται εύκολα. Η σύγκριση με την ανάμνηση των έντονων φώτων, των εκτυφλωτικών λάμψεων που έβγαιναν από τα μηχανήματα ηλεκτροσυγκόλλησης του Lingotto οι οποίες όταν

24grammata.com

ήμουνα μικρός έμπαιναν βαθιά μέσα στις εργατικές κατοικίες, στα υπνοδωμάτια, αναδύεται από μόνη της.»[2] Ως σύμβολο της νέας εποχής θα μπορούσαμε να επιλέξουμε το άνωθεν αναφερόμενο Lingotto. Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Fiat, το πλέον προηγμένο ευρωπαϊκό εργοστάσιο της δεκαετίας του 1970, είναι πλέον ένα πολυδύναμο πολιτιστικό κέντρο, χώρος εκθέσεων και ψυχαγωγίας. Τα τελευταία χρόνια βρισκόμαστε μπροστά σε μια ραγδαία και συνολική μεταβολή που αφορά σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής, μια μεταβολή που διαφαίνεται σε πλανητική κλίμακα. Έχοντας αυτό κατά νου, και παράλληλα γνωρίζοντας τα όρια τόσο των γνώσεών μας όσο και του χρόνου και του χώρου μιας εργασίας ενός μεταπτυχιακού μαθήματος, αποφασίσαμε να περιοριστούμε στις αλλαγές που επέφερε η μετάβαση από το φορντικό στο μεταφορντικό μοντέλο παραγωγής στους εργαζόμενους μιας μόνο πόλης, του Τορίνο, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990. Αφού λοιπόν παρουσιάσουμε συνοπτικά τις συνιστώσες αυτών των συστημάτων, θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα του πού και κάτω από ποιες συνθήκες εργάζονται σήμερα αυτοί που, κατά πάσα πιθανότητα θα γέμιζαν, υπό άλλες συνθήκες, τα άδεια εργοστάσια του Τορίνο. Η αλλαγή Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 υπάρχει η αίσθηση ενός βαθύτατου οικονομικού μετασχηματισμού. Σύμφωνα με ορισμένους, αφήνουμε πίσω μας τον κόσμο της βιομηχανίας και το καθιερωμένο φαντασιακό του πλαίσιο – τα σύγχρονα εργοστάσια στο περιβάλλον της πόλης, τον βαρύ μηχανικό εξοπλισμό και τον πανταχού παρόντα θόρυβο, μαζί με τους πολυπληθείς άνδρες ντυμένους με φόρμες εργασίας. Στη θέση του μας λένε ότι μπαίνουμε σε μια μετανεωτερική εποχή, μια εποχή που χαρακτηρίζεται από τεχνολογίες της πληροφορίας και δικτυωμένα γραφεία και όχι από τη δύναμη του άνθρακα ή του

24grammata.com

ατμού και την εξάπλωση των εργοστασίων. Κατ’ άλλους, δεν είναι το σύνολο της βιομηχανίας που εξαφανίζεται από την εικόνα αλλά, μάλλον, μια συγκεκριμένη μορφή βιομηχανίας – αυτή της μαζικής παραγωγής σε μεγάλη κλίμακα ή, όπως είναι ευρέως γνωστή, της φορντιστικής βιομηχανίας. Υποστηρίζεται ότι, σε αντίθεση με τη μαζική παραγωγή και τις μαζικές αγορές, οι ευέλικτες τεχνικές παραγωγής γίνονται όλο και πιο σημαντικές ως μέσο ανταπόκρισης στην ολοένα και μεγαλύτερη ποικιλία της καταναλωτικής ζήτησης και στις κατακερματισμένες προτιμήσεις της αγοράς. Το όνομα που δίνεται για να περιγραφεί αυτή η μεταβολή από μια μαζική σε έναν πιο πλουραλιστικό τύπο κοινωνίας είναι νέο ή μετα – φορντιστική, ανάλογα με το ποια χαρακτηριστικά για το δρόμο εξόδου από το φορντισμό επιθυμεί κανείς να τονίσει.[3] Στις μέρες μας, αν και οι επιχειρήσεις και οι οργανισμοί του εμπορίου χρησιμοποιούν μια πλειάδα παραγωγικών μοντέλων και σχέσεων, η ενότητα του συστήματος φαίνεται να διασφαλίζεται από την ανάδυση ενός επιχειρηματικού μοντέλου πλανητικής κλίμακας κι ενός « παραδείγματος συναρμογής » το οποίο, χρησιμοποιώντας την αγγλική γλώσσα ως όχημα πλανητικής επικοινωνίας, θέτει τους κανόνες της δημιουργίας και της λειτουργίας μιας διάδρασης μεταξύ τοπικού και κεντρικού (για παράδειγμα, τα εργοστασιακά στάνταρ, τους κανόνες συναλλαγών, τα μοντέλα διεύθυνσης και συμμετοχής, τα κριτήρια διαχείρισης της αγοράς εργασίας). Ο φορντισμός Το 1911 ο F. W. Taylor βρήκε το κατάλληλο έδαφος για την πραγματοποίηση των θεωρητικών του κατασκευών σε μια Αμερική απομακρυσμένη από πολεμικά μέτωπα, μια χώρα που διέθετε, έστω και εν σπέρματι, μια βιομηχανική κουλτούρα σειριακής παραγωγής, μια χώρα με άφθονο και πλεονάζον

24grammata.com

εργατικό δυναμικό, πρώτες ύλες και μια οικονομία σε επέκταση. Η κρίσιμη συνάντηση με τον αυτοκινητοβιομήχανο Henry Ford έμελλε να επηρεάσει τον κόσμο για περισσότερο από μισό αιώνα. Το φορντιστικό σύστημα στηρίζεται σε μια αυστηρά καθορισμένη και επιστημονικά δομημένη οργάνωση της εργασίας (τεϊλορισμός) που χαρακτηρίζεται από τον απόλυτο διαχωρισμό της εκτέλεσης της εργασίας από την σφαίρα του σχεδιασμού και της διαχείρισής της, αλλά και από την συστηματική προσπάθεια ενσωμάτωσης της τεχνογνωσίας των εργατών στην αυτοματοποιημένη λειτουργία των μηχανών [4]. Σύμβολο του συστήματος ήταν ο κυλιόμενος ιμάντας συναρμολόγησης που επέτρεψε τόσο την αυτοματοποίηση της παραγωγής και τον περιορισμό της σε λίγες μηχανικές και επαναλαμβανόμενες κινήσεις από την πλευρά των εργατών, αλλά και τον αυστηρό καθορισμό των χρόνων που απαιτούνται για την κάθε εργασία. Στα τεράστια εργοστάσια που δημιουργήθηκαν προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες της μαζικής παραγωγής υιοθετήθηκε μια εξαιρετικά ιεραρχική, γραφειοκρατική οργάνωση της εργασίας που χαρακτηριζόταν από συγκεντρωτική διαχείριση[5]. Όπως γίνεται κατανοητό, σε ένα περιβάλλον σχετικά δημοκρατικό αυτό το νέο σύστημα παραγωγής και οργάνωσης της εργασίας, αρκετά καταπιεστικό και αυταρχικό, δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί και να επιβιώσει χωρίς έναν ικανό βαθμό συναίνεσης, ένα ευρέως αποδεκτό όραμα ανάπτυξης κι έναν κοινωνικό συμβιβασμό που θα διασφάλιζε ένα κάποιο μερίδιο στους καρπούς αυτού του σχεδίου.[6] Έτσι, ο δεύτερος πυλώνας του συστήματος ήταν η εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος «συσσώρευσης» που επέβαλλε μια ταυτόχρονη αύξηση της κατανάλωσης τέτοια που να ακολουθεί τους ρυθμούς αύξησης της παραγωγικότητας. Επίσης, το φορντικό σύστημα πλαισιωνόταν από ένα σύστημα ρύθμισης της απασχόλησης και των μισθών που διευθετούντο μέσω συλλογικών συμβάσεων εργασίας και από ένα ανεπτυγμένο κράτος πρόνοιας που

24grammata.com

εξασφάλιζε στην πλειοψηφία των μισθωτών ένα διαρκώς αυξανόμενο εισόδημα (που με τη σειρά του διασφάλιζε την διατήρηση των υψηλών ρυθμών κατανάλωσης που απαιτούσε το φορντικό μοντέλο για να συνεχίσει να λειτουργεί).[7] Ο H. Ford έλεγε χαρακτηριστικά: «εννοώ να πληρώνω τους υπαλλήλους μου με τρόπο που να τους επιτρέπει να αγοράζουν τα αυτοκίνητά μου»[8] . Στα τέλη της δεκαετίας του ’60, όμως, άρχισαν να γίνονται εμφανή τα πρώτα σημάδια των ορίων του φορντιστικού συστήματος, καθώς, ήδη, οι ΗΠΑ και η Δυτική Ευρώπη βίωναν την επιβράδυνση της παραγωγικότητας και τη μείωση της αποδοτικότητας. Η πετρελαϊκή κρίση του 1973 που οδήγησε σε μια δραματική κλιμάκωση του ενεργειακού κόστους έδωσε το τελικό χτύπημα στην μεταπολεμική περίοδο της οικονομικής ανθοφορίας και αισιοδοξίας.[9] . Μαζί με τον φορντισμό υπέστη σοβαρό πλήγμα ολόκληρο το «κοινωνικό παράδειγμα»[10] που τον ακολουθούσε και το οποία περιλάμβανε πολιτιστικά πρότυπα, πολιτικές πρακτικές και κοινωνικές προσδοκίες σε μια κατεύθυνση αέναης ανάπτυξης, διεύρυνσης του κράτους πρόνοιας και βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου της εργατικής τάξης [11]. Η μετάβαση στον μεταφορντισμό Η κρίση του φορντιστικού μοντέλου συνδυάστηκε με την ανάδυση νέων αναγκών του καταναλωτικού κοινού, οι οποίες δεν μπορούσαν να καλυφθούν με την παραδοσιακή μαζική παραγωγή τυποποιημένων προϊόντων (διακύμανση στο ρυθμό της ζήτησης, μεταβαλλόμενα πρότυπα προτιμήσεων κλπ) αλλά και των εγγενών προβλημάτων μιας παραγωγικής διαδικασίας που είχε μεγεθυνθεί τόσο ώστε να καθίσταται δυσλειτουργική (αυξημένη γραφειοκρατία, ασφυκτικός έλεγχος που δημιουργούσε συγκρούσεις μεταξύ των εργατών, καθυστερήσεις στην

24grammata.com

προσαρμογή των μηχανημάτων στην παραγωγή νέων προϊόντων, δυσκολίες στην ανταπόκριση αυτού που παράγεται με αυτό που ζητείται σε κάθε στιγμή). Στο πλαίσιο αυτό άρχισε να γεννιέται ένα νέο μοντέλο οργάνωσης της παραγωγής. Ο μεταφορντισμός, όπως έχει επικρατήσει να ονομάζεται το κυρίαρχο μοντέλο αυτής της περιόδου (αν και υπάρχουν και διαφορετικές προσεγγίσεις που επισημαίνουν για παράδειγμα ότι στις χώρες της περιφέρειας εξακολουθεί όχι μόνο να ακολουθείται, αλλά και να διευρύνεται το φορντικό πρότυπο και άρα, συνολικά, αυτό δεν έχει καθόλου αποδυναμωθεί) χαρακτηρίζεται από μια σειρά νέων χαρακτηριστικών. Αρχίζουν έτσι να παίζουν ολοένα και πιο αυξημένο ρόλο ευέλικτα συστήματα μεταποίησης που έχουν την ικανότητα να χρησιμοποιηθούν τόσο από τις οικονομίες κλίμακας (μαζική παραγωγή) όσο και από τις οικονομίες φάσματος (παραγωγή κατά παρτίδες) αλλά και νέα μοντέλα οργάνωσης της εργασίας με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας του προϊόντος ). Καταλυτικό ρόλο στον επανασχεδιασμό της παραγωγής έπαιξε το ιαπωνικό μοντέλο που έδειξε να μπορεί να ανταποκριθεί καλύτερα στις απαιτήσεις των καιρών. Αιχμή του δόρατος αυτού του προτύπου, που ονομάζεται από πολλούς τογιοτισμός, αποτελεί η αυτοκινητοβιομηχανία Toyota που κατάφερε με ευρεία χρήση των νέων τεχνολογιών, αλλά και την εισαγωγή μιας διαφορετικής από την φορντιστική φιλοσοφία να πραγματοποιήσει μια ευέλικτη και περισσότερο αποδοτική γραμμή παραγωγής. Έτσι, βασικό στοιχείο σ’ αυτή τη διαδικασία αποτέλεσε η υιοθέτηση διαφορετικών μοντέλων οργάνωσης και ελέγχου της εργασίας. Η ποιότητα αλλά και η ανανέωση των προϊόντων που αποτελούσε το πρώτο μέλημα στη νέα εποχή δεν μπορούσε να επιτευχθεί με χαμηλής ειδίκευσης εργάτες, αλλά αντίθετα έπρεπε να αξιοποιεί τη δημιουργικότητα και την συσσωρευμένη εμπειρία τους μέσω της συμμετοχής τους σε «κύκλους ποιότητας» και στη σχεδιαστική διαδικασία [12]. Και βέβαια σε μια τέτοια λογική

24grammata.com

(προκειμένου να μπορεί η επιχείρηση να εκμεταλλευθεί όλη την εμπειρία, αλλά και την δημιουργικότητα των εργατών) ήταν αναγκαία η ανάπτυξη μιας φιλοσοφίας συνολικής, εθελούσιας στράτευσης του εργαζόμενου στην επιχείρηση. Έτσι η άμεσα παραγωγική εργασία δεν είναι πλέον παρά μία μόνο από τις πλευρές της εργασίας, καθώς ολοένα αυξανόμενο ρόλο (στο πλαίσιο τουλάχιστον μιας ιδανικής μεταφορντικής επιχείρησης) παίζει το «γενικό επίπεδο γνώσεων» του εργαζόμενου[13] . Η εμφάνιση του ιαπωνικού μοντέλου αντιμετωπίστηκε με μια σχετική αμηχανία από τις ευρωπαϊκές και αμερικανικές επιχειρήσεις και με αντιδράσεις που κλιμακώθηκαν από την μίμηση μέχρι την ανίχνευση διαφορετικών μεθόδων ανταπόκρισης στις πιέσεις του ανταγωνισμού (π.χ. διάσπαση σε μικρότερες μονάδες παραγωγής, υπηρεσιών και εμπορίου ή πειραματισμοί στη διοίκηση των επιχειρήσεων που συχνά συνοδεύτηκαν από τη μείωση του προσωπικού τους). , δρομολόγησε μια συνολική αναδιάρθρωση της παραγωγικής διαδικασίας (re-engineering) προσανατολισμένη στην αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών, σε ευέλικτες μικρές γραμμές παραγωγής συνεχώς διαφοροποιούμενων προϊόντων που να ανταποκρίνονται στη ζήτηση, με έμφαση στην ποιότητα και στην μείωση των λαθών που αύξαναν υπέρμετρα το κόστος, σε μια διευρυμένη και όχι περιορισμένη και οριοθετημένη ειδίκευση του εργάτη (γενική νοημοσύνη), καθώς και σε ένα δυναμικό μάνατζμεντ, τόσο ως προς την προώθηση των προϊόντων, όσο και εσωτερικά, περιορίζοντας τον ιεραρχικό χαρακτήρα της δομής των επιχειρήσεων[14]. Οι συνέπειες του μεταφορντισμού στην εργασία Οι αλλαγές αυτές στον τρόπο παραγωγής και στην οικονομική διαδικασία εν γένει, επέφεραν σημαντικές μεταβολές στην κοινωνική οργάνωση της εργασίας, στα χαρακτηριστικά της και στον ρόλο που αυτή παίζει στη δόμηση της κοινωνίας, σε σημείο μάλιστα που πολλοί να αναρωτιούνται αν η εργασία παραμένει η

24grammata.com

κοινωνιολογική κατηγορία – κλειδί [15]. Η μετάβαση στο μεταφορντικό πλαίσιο άλλαξε ριζικά τον χαρακτήρα της εργασίας. Από τη μια πλευρά η αντίληψη πως οι εργάτες με την συσσωρευμένη εμπειρία τους αποτελούν ένα μη αναλώσιμο περιουσιακό στοιχείο των επιχειρήσεων μπορεί να θεωρηθεί πως ενισχύει τον ρόλο τους και διασφαλίζει την συμμετοχή τους στην παραγωγική διαδικασία. Από την άλλη πλευρά η επαναδιοργάνωση της παραγωγής οδηγεί σε σταθεροποίηση των διαχωρισμών ανάμεσα στους εργαζόμενους του κέντρου και εκείνων της περιφέρειας, όπως επίσης και ανάμεσα σ’ αυτούς που επιτελούν εργασίες ουσιαστικές για τον κεντρικό πυρήνα της παραγωγής (και διασφαλίζουν έτσι μόνιμες θέσεις εργασίας) και σε εκείνους που απασχολούνται σε δευτερεύουσας σημασίας τομείς οι οποίοι προκειμένου να μειωθεί το κόστος αναθέτονται σε υπεργολάβους που καλύπτουν τη ζήτηση με κακοπληρωμένες και επισφαλείς θέσεις εργασίας[16] . Η διαρκής αύξηση της αυτοματοποίησης, με την συνεργία των νέων τεχνολογιών, αφαιρεί σε απόλυτα μεγέθη θέσεις εργασίας και ασκεί με την σειρά της ισχυρές πιέσεις για την εμπέδωση των παραπάνω διαχωρισμών. Το γεγονός ότι αυτές οι αλλαγές λαμβάνουν χώρα μέσα σε ένα ιστορικό, πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο ιδιαίτερα αρνητικό για τις δυνάμεις της εργασίας, με τον συσχετισμό δύναμης να είναι σαφώς σε βάρος των συνδικαλιστικών οργανώσεων, δεν επιτρέπει την εκμετάλλευση των θετικών δυνατοτήτων που παρέχει η μετάβαση στο περισσότερο αποκεντρωμένο μεταφορντικό μοντέλο, αλλά αντίθετα επιτρέπει στις επιχειρήσεις να διεκδικήσουν και να κερδίσουν, στο όνομα της «αντικειμενικής» ανάγκης για επανασχεδιασμό της παραγωγικής διαδικασίας, τον περιορισμό μιας σειράς κατακτήσεων της εργατικής τάξης (διάρκεια χρόνου εργασίας, πλήρης απασχόληση, ικανοποιητική αμοιβή, κράτος πρόνοιας κ.τ.λ.) [17]. Όπως παρατηρεί ο Andre Gorz, από τους βασικούς

24grammata.com

διανοητές που εντόπισαν στο νέο μοντέλο στοιχεία που μπορούσαν δυνητικά να ανατρέψουν τις παραδεδομένες αντιλήψεις για την εργασία, ενισχύοντας τη θέση και την εξουσία των εργαζομένων: «ο χαρακτήρας χειραφέτησης του μετα-φορντισμού επικράτησε πολύ πρόσκαιρα και μόνο στις σπάνιες περιπτώσεις κατά τις οποίες η “δέσμευση” που απαιτείται από τους εργαζόμενους αποτέλεσε αντικείμενο διαπραγμάτευσης από ένα συνδικάτο που δεν το είχε ακόμη αδυνατίσει καμιά “ιστορική ήττα”»[18]. Έτσι, στο πλαίσιο αυτό η μετάβαση στο μεταφορντικό πλαίσιο έχει συνδυαστεί με την αύξηση της ανεργίας στον ανεπτυγμένο κόσμο (μια ανεργία που μπορεί να χαρακτηριστεί τεχνολογική, καθώς αποδίδεται στην εισαγωγή των νέων τεχνολογιών) και την μετατόπιση του κέντρου βάρους στην κατεύθυνση κακοπληρωμένων και προσωρινών θέσεων μερικής απασχόλησης για ένα μεγάλο μέρος του εργατικού δυναμικού. Όπως είναι προφανές η τάση αυτή οδηγεί σταδιακά στην εξαθλίωση ενός μεγάλου τμήματος του πληθυσμού που στερείται εισοδήματος ή που τα εισοδήματα του δεν επαρκούν για να ζήσει αξιοπρεπώς και μάλιστα σε μια στιγμή που το κοινωνικό κράτος συρρικνώνεται κάτω από την πολιτική πίεση για δημοσιονομική σταθερότητα [19]. Η τομή της μεταφορντικής μετάβασης σε συνδυασμό με την ιστορική συγκυρία μας εισάγουν, έτσι, σε έναν νέο φαύλο κύκλο όπου οι σύγχρονοι παρίες βιώνουν την περιθωριοποίηση και ταυτόχρονα αποτελούν έναν εφεδρικό στρατό για τις επιχειρήσεις, ο οποίος ασκεί πίεση στους εργαζομένους για περαιτέρω υποχωρήσεις όσον αφορά την συμμετοχή τους στον παραγόμενο πλούτο. Παρ’ όλα αυτά αν κάτι αποδεικνύεται μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία είναι ότι σε ολόκληρο τον κόσμο η εργασία παραμένει η μόνη κοινωνική δραστηριότητα που μπορεί να εξασφαλίσει ένα εισόδημα που να εξασφαλίζει αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης. Μ’ αυτή την έννοια οι παρατηρήσεις ότι οδεύουμε προς ένα τέλος

24grammata.com

της εργασίας[20] αναδεικνύουν την ανάγκη εύρεσης εναλλακτικών τρόπων εξασφάλισης αξιοπρεπούς διαβίωσης στους ανθρώπους και αποκαλύπτουν ότι στο βαθμό που αυτοί ακόμη δεν έχουν διατυπωθεί ολοκληρωμένα ή δεν έχει διερευνηθεί ένα συνολικό πρόγραμμα υλοποίησής τους, η στάση των συνδικάτων που βρίσκονται εγκλωβισμένα σε μια διαδικασία υπεράσπισης ενός κόσμου εργασίας που αναπόφευκτα φθίνει [21] είναι κατά πάσα πιθανότητα ένας αγώνας άγονος. Το παράδειγμα του Τορίνο Αν θέλαμε να διατυπώσουμε με μια μόνο λέξη το καθεστώς των εργασιακών σχέσεων των τελευταίων ετών τόσο εντός των εργοστασίων όσο και στον τομέα των υπηρεσιών, δε θα μπορούσαμε παρά να επιλέξουμε τον όρο «ευελιξία ». Αυτό τουλάχιστον προτείνει ο Gabriele Polo, ο οποίος συνεργάστηκε σε μια μεγάλη έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 1998 μεταξύ των «νέου τύπου» εργαζομένων στην πόλη του Τορίνο[22]. Η έρευνα αυτή, θα αποτελέσει από εδώ και στο εξής την βάση για την εργασία μας. Η επιλογή του Τορίνο δεν είναι τυχαία, αφού αυτή η πόλη ήταν η σημαντικότερη company – town της Ιταλίας, η πόλη με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση βιομηχανιών και επιχειρήσεων, στην οποία οι νέες μορφές εργασίας είναι σήμερα πιο ορατές. Αφού πρώτα παρουσιάσουμε τις μορφές εργασίας που εντοπίστηκαν στο Τορίνο, θα προσπαθήσουμε να διατυπώσουμε κάποιες βασικές διαφοροποιήσεις από την προγενέστερη, εποχή του φορντισμού. Έπειτα, θα αναλύσουμε την έννοια της «ευελιξίας» στις εργασιακές σχέσεις, καθώς και τις συνέπειές της στην καθημερινότητα των εργαζομένων. Με τον όρο «νέες» εννοούμε ένα σύνολο μορφών εργασίας το οποίο θα μπορούσαμε να κατηγοριοποιήσουμε με τον εξής τρόπο.

24grammata.com

-1- προσωρινή απασχόληση. Ο εργαζόμενος προσλαμβάνεται από μια επιχείρηση με σύμβαση εργασίας ορισμένου χρόνου. Μετά τη λήξη της σύμβασης μπορεί να απολυθεί και να επαναπροσληφθεί ή να απολυθεί και να μην επαναπροσληφθεί. -2- Μερική απασχόληση. Ο εργαζόμενος προσλαμβάνεται με σύμβαση εργασίας ορισμένου ή αορίστου χρόνου αλλά με μειωμένο ωράριο εργασίας (λιγότερο από οχτάωρη πενθήμερη απασχόληση). -3- Δανεισμός εργαζόμενου. Ο εργαζόμενος προσλαμβάνεται από μια εταιρία εύρεσης εργασίας. Η εταιρία συνάπτει σύμβαση με κάποια επιχείρηση στην οποία στέλνει τον εργαζόμενο. Το σύνολο των εργασιακών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων απορρέουν από τη σύμβαση που υπέγραψε ο εργαζόμενος με την εταιρία εύρεσης εργασίας, ανεξαρτήτως των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που απορρέουν από συμβάσεις εργασίας συλλογικού επιπέδου, τις οποίες η επιχείρηση σε αυτή την περίπτωση δεν είναι υποχρεωμένη να τηρήσει. -4- Απασχόληση προσωπικού εργολαβικής επιχείρησης. Στην περίπτωση που μια επιχείρηση συνάπτει εργολαβία έργου με μια άλλη επιχείρηση, οι εργαζόμενοί της εξαρτώνται, όσον αφορά στο εργασιακό τους καθεστώς από την επιχείρησή τους, ακόμα κι αν ο τομέας εργασίας τους και το αντικείμενό της αλλάζει. Αυτή η μορφή εργασίας αφορά ακόμα και έναν ελεύθερο επαγγελματία ο οποίος προσλαμβάνεται από μια επιχείρηση για να εκτελέσει ένα συγκεκριμένο έργο (το οποίο μπορεί να είναι και μια δουλειά γραφείου). -5- Απασχόληση προσωπικού στο πλαίσιο λειτουργίας δικτύων επιχειρήσεων. Η πρόσληψη γίνεται σε « κεντρικό » επίπεδο. Ο εργαζόμενος είναι υποχρεωμένος να εργάζεται σε οποιαδήποτε επιχείρηση του δικτύου, όπου τον χρειάζονται κάθε φορά, ακόμα και κατά τη διάρκεια της ίδιας εβδομάδας. -6- Παροχή έργου εκτός των εγκαταστάσεων του εργοδότη (κατ’ οίκον εργασία). Ο εργαζόμενος αναλαμβάνει την εκτέλεση μιας εργασίας για λογαριασμό τρίτου, χωρίς την παροχή χώρου ή μέσων εργασίας. Πρόκειται για μια μορφή που βρίσκεται στην «γκρίζα ζώνη» μεταξύ εξαρτημένης εργασίας και

24grammata.com

αυτοαπασχόλησης, για την οποία η κοινωνική και εργατική νομοθεσία της εποχής μας δεν έχει προβλέψει κάτι. -7- Τηλεργασία. Ο εργαζόμενος δουλεύει κατ’ οίκον αλλά συνδεδεμένος μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή με την έδρα μιας επιχείρησης. Ο εξοπλισμός παρέχεται συνήθως από την επιχείρηση, η οποία διαθέτει και τα κατάλληλα μέσα για την παρακολούθηση της πορείας εκτέλεσης του έργου. Πρόκειται για μια μορφή εργασίας χωρίς συγκεκριμένο ωράριο.[23] Η πιο πάνω κατηγοριοποίηση έγινε με κριτήριο τον τύπο του συμβολαίου πρόσληψης, τον χρόνο και τον τόπο εργασίας. Το αντικείμενο της εργασίας όσων έλαβαν μέρος στην έρευνα που αναλύουμε ποικίλλει. Πρόκειται για εργαζόμενους στις «νέες τεχνολογίες», για παράδειγμα σχεδιαστές internet sites, αλλά και για πρώην διοικητικά στελέχη της Fiat που απολύθηκαν και επαναπροσλήφθηκαν ως εξωτερικοί σύμβουλοι με συμβάσεις έργου. Για εργάτες που κατασκευάζουν καθίσματα αυτοκινήτων και πληρώνονται με το κομμάτι. Για εργαζόμενους που «υπενοικιάζονται»από εταιρίες εύρεσης εργασίας και αλλάζουν συνεχώς πόστο. Για καθηγητές που εργάζονται ωρομίσθιοι σε ιδιωτικά σχολεία, κατά τη διάρκεια των διακοπών των μονίμων καθηγητών. Για μετανάστες που πωλούν μικροαντικείμενα στο δρόμο, εργάζονται περιστασιακά σε οικοδομές ή στους πέριξ του Τορίνο αγρούς κατά τη διάρκεια της συγκομιδής. Για νοικοκυρές που συναρμολογούν παιδικές κούκλες στο χώρο κατοικίας τους. Παρατηρώντας αυτές τις νέες μορφές εργασίας που αναδύθηκαν μετά την υποχώρηση του φορντιστικού μοντέλου στην πόλη του Τορίνο, βλέπουμε ότι έχει μεταβληθεί πλέον η έννοια του εργασιακού χώρου και του εργασιακού χρόνου. Οι εργαζόμενοι δεν είναι απαραίτητο να μετακινούνται μαζικά, εκτός του τόπου κατοικίας τους, τις ίδιες ώρες κάθε μέρα, με τον ίδιο προορισμό. Η αλλαγή της μορφής της εργασίας αντικατοπτρίζεται ακόμα και στην καθημερινότητα μιας πόλης. Για παράδειγμα, οι περισσότεροι «νέου τύπου» εργαζόμενοι δεν είναι πλέον ορατοί στους δρόμους της πόλης. Τη θέση των μαζικών μέσων

24grammata.com

μεταφοράς που κατευθύνονταν σε συγκεκριμένα σημεία της πόλης, γεμάτα από εργάτες σε συγκεκριμένες ώρες της μέρας έχουν πάρει πλέον ιδιωτικής χρήσης αυτοκίνητα μη ανιχνεύσιμα από τα υπόλοιπα[24]. Σε κάποιες περιπτώσεις, οι χώροι κατοικίας έχουν μεταβληθεί και σε χώρους εργασίας. Ο χρόνος Η οχτάωρη πενθήμερη απασχόληση, από αίτημα των εργαζομένων των αρχών του εικοστού αιώνα, συνδυασμένο αρχικά με την ασφάλεια και τη σταθερότητα, και αργότερα με την αλλοτρίωση και την ρουτίνα , δεν αποτελεί πλέον αναγκαιότητα για τις επιχειρήσεις. Η πλειονότητα των εργαζομένων που πήραν μέρος στη μελέτη του Polo απάντησαν ότι δεν εργάζονται οχτώ ώρες την ημέρα επί πέντε μέρες την εβδομάδα – τουλάχιστον στην ίδια θέση εργασίας . Θα ήθελαν να εργάζονται τις ώρες και τις μέρες που οι ίδιοι επιθυμούν, με βάση τις προσωπικές τους ανάγκες και τους ρυθμούς της καθημερινότητάς τους. Η πραγματικότητα βέβαια είναι διαφορετική, αλλά θα πρέπει να σημειωθεί ότι τόσο η μερική απασχόληση όσο και το «ευέλικτο» ωράριο δεν βρίσκουν καταρχήν αντίθετους τους εργαζόμενους, αρκεί να είναι οι ίδιοι αυτοί που θα επιλέγουν . Τα κριτήρια επιλογής μας υπενθυμίζουν ότι οι «μεταφορντικοί» εργαζόμενοι αποτελούν τα μέλη της «μεταφορντικής» κοινωνίας, δηλαδή μιας κοινωνίας της οποίας βασικές συνιστώσες είναι η κατανάλωση και ο ελεύθερος χρόνος, ενώ ο ρόλος της εργασίας ως μηχανισμός κοινωνικοποίησης και συγκρότησης ταυτότητας έχει μεταβληθεί ριζικά. Οι περισσότεροι εργαζόμενοι απάντησαν ότι θα επιθυμούσαν να εργάζονται τόσο ώστε να μπορούν να έχουν τον απαραίτητο χρόνο και το απαραίτητο εισόδημα για να βλέπουν τους φίλους τους και την οικογένειά τους, να ταξιδεύουν, να αγοράζουν ρούχα, να αθλούνται ή να ασκούν κάποιο χόμπι. Σύμφωνα όμως με τον Renato Curcio , στην παρούσα φάση «η κυριαρχία της ευελιξίας είναι εκείνη η συμβολική και άνιση

24grammata.com

ανταλλαγή μεταξύ της διαθεσιμότητας του εργαζόμενου να ανταποκρίνεται σε πραγματικό χρόνο στις ποικίλες απαιτήσεις του εργοδότη και μιας επισφαλούς, πρόσκαιρης και πάντως αβέβαιης παραμονής και ενσωμάτωσης του εργαζόμενου στα παραγωγικά του σχέδια»[25]. Ευέλικτο ωράριο σημαίνει ευελιξία της επιχείρησης και όχι του εργαζόμενου. Ο τελευταίος είναι υποχρεωμένος να αποδέχεται το ωράριο που του προσφέρεται αλλά και το μισθό που του δίνεται. Το εισόδημα Η «ευελιξία», όρος που θεωρούμε ως κεντρικό στην παρούσα εργασία, δεν αφορά μόνο στο ωράριο των νέων μορφών εργασίας, αλλά και στο παρεχόμενο εισόδημα. Πολλές από αυτές είναι τόσο νέες που η υπάρχουσα εργατική νομοθεσία δεν προβλέπει κάτι συγκεκριμένο γι’ αυτές, τόσο νέες που οι εργαζόμενοι δεν καλύπτονται από τους υπάρχοντες συνδικαλιστικούς φορείς. Κάποιες από αυτές είναι τόσο περίπλοκες και νεφελώδεις ώστε οι εργαζόμενοι να μην είναι δυνατό να θεωρούνται ούτε ως εξαρτημένοι ούτε ως ελεύθεροι επαγγελματίες. Αν προσθέσουμε σε αυτό το νομοθετικό κενό τα ποσοστά ανεργίας των νέων των δυτικοευρωπαϊκών κρατών ( στην περίπτωση της Ιταλίας γύρω στο 15%),καθώς και την γενική πτώση της διεκδικητικότητας και της μαζικότητας του συνδικαλιστικού κινήματος, μπορούμε εύκολα να συμπεράνουμε ότι το προσφερόμενο από τους εργοδότες εισόδημα, δεν μπορεί παρά να μην είναι όχι απλά το επιθυμητό αλλά ούτε καν αρκετό για την πλήρωση των αναγκών των εργαζόμενων στις κατηγορίες που μελετούμε. Το πρόβλημα είναι εντονότερο στους εργαζόμενους μερικής απασχόλησης οι οποίοι, στην περίπτωση που δεν είναι φοιτητές (οπότε διαθέτουν ένα πρόσθετο εισόδημα

24grammata.com

από τους γονείς τους), είναι υποχρεωμένοι να ψάξουν για μια δεύτερη ή και τρίτη θέση εργασίας για να αντεπεξέλθουν στις υποχρεώσεις τους. Πέρα όμως από τους εργαζόμενους part – time, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι όλες οι υπόλοιπες κατηγορίες εργαζόμενων αμείβονται με μισθούς κατώτερους από αυτούς που προβλέπονται από τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας για την θέση στην οποία απασχολούνται πραγματικά. Για παράδειγμα, ένας «δανεισμένος» εργαζόμενος από μια εταιρία εύρεσης εργασίας σε μια επιχείρηση αμείβεται λιγότερο από τον εργαζόμενο που προσελήφθη από την ίδια την επιχείρηση και ο οποίος κάνει ακριβώς την ίδια δουλειά.[26] Όπως και στην περίπτωση του ωραρίου, ευελιξία των αποδοχών σημαίνει ότι ο εργοδότης έχει την άνεση να προσφέρει ένα συγκεκριμένο μισθό στον εργαζόμενο, συμπιέζοντας το μισθολογικό κόστος, είτε με τη μορφή σχεδόν προσωποποιημένων, εξατομικευμένων συμβάσεων εργασίας , είτε με την μείωση του έμμεσου μισθολογικού κόστους ( στην περίπτωση της κατ’οίκον εργασίας και της τηλεργασίας), είτε με την χρησιμοποίηση του ίδιου εργαζόμενου σε πολλές θέσεις (στην περίπτωση της απασχόλησης προσωπικού από δίκτυο επιχειρήσεων). Στην περίπτωση της Ιταλίας η σχετική νομοθεσία έχει αλλάξει σημαντικά κατά τη δεκαετία του 1990, στην κατεύθυνση της κατάργησης του κεντρικού συστήματος συλλογικής διαπραγμάτευσης και της αντικατάστασής του από συλλογικές διαπραγματεύσεις σε τοπικό ή και επιχειρησιακό επίπεδο. Η έννοια της κατώτατης αμοιβής τείνει να καταργηθεί για τους νέους εργαζόμενους, οι οποίοι, όπως δείχνει η έρευνα αποδέχονται εκόντες άκοντες τη σύνδεση της αμοιβής τους με την ατομική ή και τη συλλογική τους απόδοση, με τα αποτελέσματα της επιχείρησης. Ταυτότητα και αλλοτρίωση

24grammata.com

Σύμφωνα με τον Andre Gorz, η αναδιάρθρωση της παραγωγής εμπεριέχει μια σειρά από απελευθερωτικά στοιχεία για τους εργαζόμενους, καθώς μπορεί δυνητικά να ενισχύσει τη θέση τους και να περιορίσει την αλλοτρίωσή τους μέσω οργανωτικών δομών που θα ξεφεύγουν από τα απρόσωπα, μαζικά και μηχανιστικά χαρακτηριστικά του φορντικού εργοστασίου.[27] Οι «νέου τύπου» εργαζόμενοι του Τορίνο δεν εκτελούν μηχανικές κινήσεις γύρω από έναν ιμάντα συναρμολόγησης που βρίσκεται σε ένα τεράστιο βιομηχανικό συγκρότημα. Οι περισσότεροι από αυτούς όχι μόνο δεν είναι ανειδίκευτοι, αλλά διαθέτουν τουλάχιστον απολυτήριο Λυκείου. Δεν είναι ντυμένοι ομοιόμορφα στον χώρο εργασίας – ή τουλάχιστον δεν είναι ντυμένοι με φόρμες εργασίας. Παρόλο που, στις περισσότερες περιπτώσεις δεν έχουν κάποιον «επιστάτη»που να τους επιτηρεί και να τους διατάζει, στις διηγήσεις τους προβάλλει έντονα το στοιχείο του φόβου. Πρόκειται για έναν φόβο που προκαλείται από την ανασφάλεια και την αστάθεια. Ο βασικότερος φόβος αυτών των εργαζομένων είναι ο φόβος της απώλειας της θέσης εργασίας και του μισθού (που συνεπάγεται πτώση του επιπέδου κατανάλωσης). Κάθε θέση εργασίας « νέου τύπου» είναι επισφαλής και προσωρινή, κι αυτό δεν ισχύει μόνο για τον εργαζόμενο με σύμβαση ορισμένου χρόνου ή έργου, αλλά και για την ίδια την επιχείρηση η οποία μπορεί ανά πάσα στιγμή είτε να κλείσει είτε να μεταφερθεί σε κάποιο άλλο μέρος του κόσμου είτε να απορροφηθεί από κάποια άλλη, μεγαλύτερη. Παράλληλα, η μείωση του εργατικού δυναμικού μιας σύγχρονης επιχείρησης είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος συμπίεσης του λειτουργικού της κόστους. Πέρα από αυτό τον παράγοντα, ιδιαίτερα συνηθισμένο στον τομέα των υπηρεσιών και της new economy, οι εργαζόμενοι φοβούνται ότι δε θα βρουν θέση εργασίας σε σύντομο χρονικό διάστημα, κι αυτό δεν τους απασχολεί μόνο εξαιτίας των ποσοστών ανεργίας, αλλά και γιατί απώλεια χρόνου σημαίνει και απώλεια παρακολούθησης των εξελίξεων – κάτι που σε συγκεκριμένους τομείς (όπως ηλεκτρονικοί υπολογιστές, χρηματιστηριακά,

24grammata.com

διαφήμιση) είναι ιδιαίτερα κρίσιμο για τη μελλοντική τους σταδιοδρομία. Ένας φόβος που συνδέεται με τον προηγούμενο είναι αυτός του γήρατος, του «ξεπεράσματός» τους από άλλους, νεότερους εργαζόμενους, καλύτερα καταρτισμένους, με μεγαλύτερη διαθεσιμότητα αλλά και οικονομικότερους για την επιχείρηση. Αλλά ο πλέον έντονος φόβος είναι αυτός του ορίου συνταξιοδότησης – αν δηλαδή καταφέρουν να φτάσουν στο κατάλληλο (και διαρκώς μεταβαλλόμενο νομοθετικά) ηλικιακό όριο συνταξιοδότησης, εργαζόμενοι. Σύμφωνα με τις διηγήσεις των εργαζομένων του Τορίνο, οι παραπάνω φόβοι οδηγούν, εντός του περιβάλλοντος εργασίας, σε συμπεριφορές όπως η αλληλοπαρακολούθηση και αλληλοϋπονόμευση των συναδέλφων, η ηθική αδιαφορία και αναισθησία, η αυτονομιμοποίηση της προσωπικής επιβίωσης, η απόκρυψη συναισθημάτων και σκέψεων, η καταπάτηση των ορίων ηθικής. Στην περίπτωση των εργαζομένων του Τορίνο των τελών της δεκαετίας του 1990 θα πρέπει να μιλήσουμε για μια αλλοτρίωση της προσωπικότητας, η οποία έχει επιπτώσεις και στον κοινωνικό ιστό (εφόσον διαρρηγνύονται οι σχέσεις συλλογικότητας και αλληλεγγύης μεταξύ των εργαζομένων).Το πνεύμα του ατομικισμού και της επιδίωξης του προσωπικού συμφέροντος σε συνδυασμό με τον χαρακτήρα της προσωρινότητας μιας θέσης εργασίας νέου τύπου,[28] της αδυναμίας κατασκευής μιας επαγγελματικής συνείδησης (τι επαγγέλλεται ένας εργαζόμενος σε τρεις διαφορετικές θέσεις παράλληλα;) έχει άμεση επίπτωση και στο επίπεδο της συνδικαλιστικής εκπροσώπησης και διεκδίκησης. Οι «νέου τύπου» εργαζόμενοι του Τορίνο δεν διεκδικούν γιατί φοβούνται, γιατί δεν έχουν κοινωνικοποιηθεί στο χώρο εργασίας τους, γιατί θεωρούν ότι αυτό που κάνουν είναι πρόσκαιρο και χωρίς διάρκεια, αφού αυτό που κάνουν δεν τους αρέσει. Σε αυτό το σημείο θα μπορούσαμε να επαναλάβουμε τις διαπιστώσεις του Gorz, σύμφωνα με τον οποίο η εργασία τείνει να γίνει μια εργαλειακή δραστηριότητα για την πλειονότητα των

24grammata.com

εργαζομένων και αναλαμβάνεται αποκλειστικά για την απόκτηση ενός μισθού που δε συνοδεύεται παρά από λίγη ή καθόλου ικανοποίηση ή τις ανάλογες δεξιότητες.[29] Κάποια συμπεράσματα «Παρά την άπόψη διαφόρων που τείνουν να τονίζουν ότι οι νέοι εργαζόμενοι προτιμούν μια αυτόνομη εργασία, ένα ελεύθερο επάγγελμα κι ένα ελεύθερο ωράριο – εν πολλοίς, πλήρη ελευθερία και ανεξαρτησία, η έρευνα έδειξε κάτι ριζικά διαφορετικό. Οι νέοι εργαζόμενοι αναζητούν την πλήρη απασχόληση, διότι μόνο αυτή τους παρέχει ασφάλεια για το μέλλον. Γιατί μόνο με αυτήν μπορούν να ζήσουν με σταθερότητα, να προγραμματίσουν τη ζωή τους με ορίζοντα πέρα από τους έξι μήνες.»[30] Οι «νέου τύπου» εργαζόμενοι του Τορίνο δε θέλουν να εξαρτώνται από παραγωγικές κρίσεις, από μια ασθένεια που θα μπορούσε να αποβεί μοιραία για τη θέση εργασίας τους, από το σχόλιο κάποιου συναδέλφου τους. Γνωρίζουν ότι στα σούπερ μάρκετ μιας μεγάλης γαλλικής πολυεθνικής απολύεται ένας εργαζόμενος κάθε δύο μέρες ούτως ώστε κάθε εργαζόμενος να αισθάνεται επισφαλής και να εργάζεται εντατικότερα.[31] «Ασφάλεια» και «ευελιξία». Αυτές είναι οι δύο μαγικές λέξεις γύρω από τις οποίες κινούνται οι πιο πλούσιες κοινωνίες σήμερα. Ευελιξία στις εργασιακές σχέσεις, ασφάλεια των πολιτών. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις επικεντρώνονται σε δυο στόχους. Στην ευελιξία της εργασίας για να διασφαλιστεί η οικονομική ανάπτυξη, στην ασφάλεια των πολιτών για να εξασφαλισθεί η συνύπαρξη. Αυτά τα δυο επίπεδα φαντάζουν διαχωρισμένα, άσχετα το ένα με το άλλο. Περισσότερος χώρος για τις ανάγκες των επιχειρήσεων – με τη σκέψη ότι αυτό θα αυξήσει την ελευθερία όλων και τα όρια επιλογής του καθενός, μεγαλύτερος έλεγχος της επικράτειας – με τη βεβαιότητα ότι έτσι

24grammata.com

προστατεύονται τα άτομα από την παρέκκλιση της εγκληματικότητας. Διαβάζοντας όμως τις έρευνες, θα καταλαβαίναμε ότι κατά κύριο λόγο η ανασφάλεια προκαλείται ακριβώς από τη ραγδαία εξάπλωση της ευελιξίας, από την απώλεια των δικτύων κοινωνικής προστασίας που χαρακτήριζαν μέχρι σήμερα τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Εξασφάλιση μιας μόνιμης θέσης εργασίας, κρατική μέριμνα, κρατικό σύστημα υγείας, πρόνοιας, εκπαίδευσης. Προς το παρόν, πολλοί από τους «νέου τύπου» εργαζόμενους του Τορίνο, κατανοούν σε τακτά χρονικά διαστήματα τα αγαθά της ευελιξίας (για τις επιχειρήσεις), από την ίδια θέση με τους φορντικού τύπου εργαζόμενους της ταινίας που προσέφερε τον τίτλο στην εργασία μας. «Απολαμβάνοντας» στον «ελεύθερο χρόνο» τους τις Δευτέρες με λιακάδα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Allen, John, « Μεταβιομηχανισμός και μεταφορντισμός », στο Hall, Stuart – Held, David – McGrew, Anthony, Η νεωτερικότητα σήμερα. Οικονομία, κοινωνία, πολιτική, πολιτισμός, Σαββάλας, Αθήνα, 2003 Agostinelli, Mario, Tempo e spazio nell’impresa postfordista, Manifestolibri, Roma, 1997 Curzio, Renato, L’azienda totale. Dispositivi totalizzanti e risorse di sopravivvenza nelle grandi aziende della distribuzione, Sensibili alle foglie, Cuneo, 2002 Gorz, Andre, Αντίο προλεταριάτο, Νέα σκέψη, Αθήνα, 1986 Gorz, Andre, H αθλιότητα του σήμερα και η προοπτική για το αύριο, Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1999 Κουζής, Γιάννης, Εργασιακές σχέσεις και Ευρωπαϊκή Ενοποίηση, Ι. Ν Ε. (Ινστιτούτο Εργασίας ΓΣΕΕ – ΑΔΕΔΥ ), Αθήνα, 2001 Λύτρας, Ανδρέας, Κοινωνία και εργασία. Ο ρόλος των κοινωνικών τάξεων, Παπαζήσης, Αθήνα, 2000 Lipietz, Alain, “Post – Fordism and Democracy”, στο Amin, A., (ed), Post – Fordism. A reader, Blackwell, 1994 Offe, Clauss, Kοινωνία της εργασίας, Νήσος, Αθήνα, 1993

24grammata.com

Πασσερίνι, Λουίζα, Σπαράγματα του εικοστού αιώνα, Νεφέλη, Αθήνα, 1998 Polo, Gabriele, Il mestiere di sopravvivere. Storie di lavoro nella crisi di una citta – fabbrica, Editori Riuniti, Roma, 2000 Rifkin, Jeremy, Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της, Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1996 Ροζανβαλόν, Πιερ, Το νέο κοινωνικό κίνημα. Επανεξετάζοντας το κράτος πρόνοιας, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2003 Ροκάρ, Μισέλ, Τι να κάνουμε για την αντιμετώπιση της ανεργίας, Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1998 [1] Απόσπασμα από προφορική μαρτυρία του Λουίτζι Βερτσελλότι, γεννημένου το 1889, σχετικά με τις τεχνικές εργασίας στο εργοστάσιο της Fiat στο Τορίνο λίγο μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο. Αναφέρεται στο Πασσερίνι, Λουίζα , Σπαράγματα του εικοστού αιώνα, Νεφέλη, Αθήνα, 1998, σ.136 [2] Polo, Gabriele, Il mestiere di sopravvivere. Storie di lavoro nella crisi di una citta – fabbrica.,Roma, Editori Riuniti, 2000, σ.152 - 153 [3] Allen, John, « Μεταβιομηχανισμός και μεταφορντισμός», στο Hall Stuart – Held David – Mc Grew Anthony, Η νεωτερικότητα σήμερα. Οικονομία, κοινωνία, πολιτική, πολιτισμός, Σαββάλας, Αθήνα, 2003, σ.249 - 250 [4] Lipietz, Alain, “ Post – fordism and democracy” , στο Amin, A. ( ed.), Post – fordism. A reader., Blackwell, 1994, σ.339 [5] Allen, J., ο.π., σ.270 [6] Agostinelli, Mario, Tempo e spazio nell’impresa postfordista,

24grammata.com

Manifestolibri, Roma, 1997, σ.24 [7] Lipietz, A., ο.π., σ.339 - 340 [8] Ροκάρ, Μισέλ, Τι να κάνουμε για την αντιμετώπιση της ανεργίας, Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1998, σ.20 [9] Allen, J., ο.π., σ.271 [10] Lipietz, A., ο.π., [11] Allen, J., ο.π., σ.273 [12] Murray, στο Allen, J., ο.π., σ.319 [13] Gorz, Andre, Η αθλιότητα του σήμερα και η προοπτική για το αύριο, Νέα σύνορα, Αθήνα, 1999, σ.73 - 75 [14] Λύτρας, Ανδρέας, Κοινωνία και εργασία. Ο ρόλος των κοινωνικών τάξεων, Παπαζήσης, Αθήνα, 2000, σ.68 [15] Offe, Clauss, Κοινωνία της εργασίας, Νήσος, Αθήνα, 1993 [16] Allen, J., ο.π., σ.320 [17] Gorz, A., o.π., σ.76 - 77 [18] Gorz, A., ο.π., σ.78 [19] Gorz, Andre, Αντίο προλεταριάτο, Νέα σκέψη, Αθήνα, 1986 [20] Rifkin, Jeremy, Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της, Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1996 [21] Gorz, A., 1996, ο.π. [22] Η έρευνα έγινε από το Cnel υπό τη διεύθυνση του Aldo Bonomi. H μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε ήταν αυτή της προσωπικής συνέντευξης. Το δείγμα αφορούσε 102 εργαζομένους στις λεγόμενες «άτυπες» μορφές εργασίας, ήταν σταθμισμένο και

24grammata.com

αντιπροσωπευτικό. Ο Gabriele Polo δημοσίευσε ένα αντιπροσωπευτικό μέρος αυτών των συνεντεύξεων στο Il mestiere di sopravvivere, Editori Riuniti, Roma, 2000. -6- [23] Σχετικά με το θέμα βλ. και Κουζής, Γιάννης, Εργασιακές σχέσεις και Ευρωπαϊκή ενοποίηση, Ι. Ν. Ε. ( Ινστιτούτο Εργασίας ΓΣΕΕ – ΑΔΕΔΥ ), Αθήνα, 2001. [24] Εδώ θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε το πώς ένα είδος πολυτελείας (το αυτοκίνητο ) έχει μεταβληθεί σε είδος πρώτης ανάγκης για τον σύγχρονο εργαζόμενο. [25] Curcio, Renato, L’azienda totale. Dispositivi totalizzanti e

24grammata.com

risorse di sopravvivenza nelle grandi aziende della distribuzione, Sensibili alle foglie, Cuneo, 2002. [26] Polo, G., ο.π., σ.126. 27] Gorz, Andre, 1999, ο.π., σ.162 [28] Ο μέσος όρος παραμονής σε μια επιχείρηση ήταν, μεταξύ των συμμετεχόντων στην έρευνα, δεκαπέντε μήνες. [29] Allen, J., ο.π., σ.263 – 264. [30] Polo, G., ο.π., σ.165 [31] Curcio, R., ο.π., σ.64

24grammata.com

Η ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΩΝ ΟΜΑΔΩΝ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ ΜΕ ΤΟ ΚΟΜΜΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΣΤΗΝ

ΕΛΛΑΔΑ

Κ.ΜΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ

Δικηγόρος, Διδάκτωρ Νομικής.

Σε ένα Κράτος που θέλει να λέγεται φιλελεύθερο, με την πολιτική και όχι με την ιδεολογική σημασία του όρου, ο δημοκρατικός ρόλος των ομάδων συμφερόντων1σπάνια αμφισβητείται ανοικτά. Ενόψει και της ολοένα εξαπλούμενης κριτικής που ασκείται διεθνώς στα σύγχρονα πολιτεύματα, ότι τείνουν να περιορίσουν στο ελάχιστο τη συμμετοχή των πολιτών στα κοινά - ουσιαστικά μόνο στη συμβολή, δια της ψήφου, στην έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας - η λειτουργία των ομάδων συμφερόντων ως συμπληρωματικών διαύλων επικοινωνίας του κοινωνικού σώματος με το οργανωμένο Κράτος, ελέγχου των δημόσιων αρχών και επιρροή στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων μοιάζει να αποτελεί ένα από τα τελευταία οχυρά της συμμετοχικής δημοκρατίας. Γιατί λοιπόν στη χώρα μας η πιο συνηθισμένη στάση, κοινού και επιστήμης, έναντι των περισσότερων μορφών συλλογικών οργανώσεων κυμαίνεται ανάμεσα στην έκφραση δυσπιστίας για το ρόλο τους και στη βεβαιότητα της αναξιοπιστίας τους; Απάντηση σε αυτό το ερώτημα προσπαθούν να δώσουν οι αναλύσεις που ακολουθούν. Η εξέταση των θεωρητικών προϋποθέσεων της οργανωμένης κοινωνικής δράσης, η σύγκριση με πρακτικές άλλων χωρών και η ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της ελληνικής περίπτωσης φαίνονται να οδηγούν στο συμπέρασμα πως οι ομάδες συμφερόντων στην Ελλάδα συντελούν περισσότερο σε μία εξωσυστημική λειτουργία, στην αναπαραγωγή των συσχετισμών του κομματικού συστήματος, και λιγότερο στην ενσωμάτωση κοινωνικών αιτημάτων στην πολιτική διαδικασία΄ δεν συμβάλλουν όμως έτσι ούτε στην ενίσχυση της συμμετοχής ούτε στην ενδυνάμωση της δημοκρατίας.

1. “ΚΟΡΠΟΡΑΤΙΣΜΟΣ” ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ.

Η μεγάλη επιστημονική συμβολή της θεωρίας του κορπορατισμού, αυτής της ελαστικής έννοιας που προσπαθεί να εξερευνήσει τη σχέση των ομάδων συμφερόντων με τις κρατικές αρχές2, είναι ότι έδωσε έμφαση σε δύο στοιχεία που καθιστούν σαφή την πάλη εξουσίας που χαρακτηρίζει κάθε μορφή κοινωνικής δράσης. Επισημάνθηκε ότι οι οργανωμένες ομάδες δεν παίζουν μόνο ένα ρόλο αντιπροσώπευσης της βούλησης των μελών τους αλλά και ένα ρόλο διαμόρφωσης αυτής της βούλησης στα πλαίσια αμοιβαίων υποχωρήσεων με το Κράτος΄ και ότι αυτό το ίδιο το Κράτος κάθε άλλο παρά ουδέτερο είναι, αφού, σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά της θεωρίας του κορπορατισμού ( ή “νεό-κορπορατισμού”, όπως ονομάζεται για να αποσυνδεθεί από τυχόν αυταρχικές πρακτικές του παρελθόντος), που περιέχονται στον κλασικό ορισμό του Philip Schmitter3(περιορισμένος αριθμός ομάδων, αναγνώριση από το Κράτος,

24grammata.com

πρόσδωση μονοπωλίου αντιπροσώπευσης, άσκηση ελέγχου στους ηγέτες και στα αιτήματά τους), το Κράτος ασκεί μία άμεση πολιτική παρέμβαση που στόχο έχει τον περιορισμό του ανταγωνισμού και της ελεύθερης δράσης των ομάδων συμφερόντων. Το κρίσιμο σημείο εδώ είναι πως πρόκειται όχι απλώς για παρέμβαση αλλά για θεσμοποιημένη παρέμβαση4. Η κρατική δράση και η κρατική ανάδραση, η παραχώρηση μίας προνομιακής αντιπροσωπευτικής θέσης, που μπορεί να είναι και τεχνητή, σε αντάλλαγμα με τη δυνατότητα ελέγχου των ακραίων ορίων εναντίωσης στη διαμόρφωση της εκάστοτε κυβερνητικής βούλησης, αποτελούν μέρη ενός συστήματος με δεδομένους όρους λειτουργίας, βασισμένους στη διαπραγμάτευση συμφερόντων μεταξύ δύο άνισων στην πράξη ( το Κράτος βρίσκεται εξ ορισμού σε θέση ισχύος) αλλά ισοδύναμων θεσμικά εταίρων.

Καθοριστικό στοιχείο αυτής της θεσμοποιημένης σχέσης Κράτους - ομάδων συμφερόντων είναι ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ των διάφορων ομάδων δεν διαιτητεύεται, αλλά ρυθμίζεται, από το Κράτος με κριτήριο την επέκταση της δικής του δύναμης και επιρροής ( κάτι που έρχεται σε αντίθεση με τη θεωρία του πλουραλισμού που θέλει το κράτος ουδέτερο και τις ομάδες ελεύθερες να δράσουν και να ακουστούν όλες στο μέτρο της δύναμης τους). Ομως και οι ομάδες συμφερόντων έχουν ένα είδος “ταξικού ήθους”, αφού οι στόχοι τους και οι προσανατολισμοί τους διαφέρουν ποιοτικά από τους στόχους και τους προσανατολισμούς της ατομικής δράσης, καθώς συνδέονται με τη θέση της κάθε ομάδας στην αγορά εργασίας5. H γενική έννοια της “ομάδας συμφερόντων” δεν πρέπει επομένως να συσκοτίζει το γεγονός ότι, στο εσωτερικό της, οι ενώσεις επιχειρηματιών ή εργοδοτών (associations) και οι οργανώσεις εργαζομένων ή συνδικάτα (unions), παρά τις τυχόν ομοιότητες στα τυπικά τους χαρακτηριστικά, επιτελούν διαφορετικές λειτουργίες και εμφορούνται από διαφορετική λογική 6.

Από αυτή τη διάκριση, εξάλλου, συνάγεται ο κεντρικός ρόλος που παίζει η έννοια της “παραγωγής” στην κατανόηση του κορπορατιστικού μοντέλου. Οι μεν ενώσεις επιχειρηματιών είναι πρωτογενείς οργανωτές της παραγωγής΄ από τις δε οργανώσεις εργαζομένων αυτές που μπορούν να παίξουν έναν ουσιαστικό ρόλο στις διαπραγματεύσεις με το Κράτος είναι μόνο αυτές που εκπροσωπούν οικονομικώς παραγωγικά συμφέροντα, αφού, στα πλαίσια της πάλης εξουσίας, μόνο αυτών η συμμετοχή στη θεσμική συνεννόηση είναι δυνατό να κριθεί απαραίτητη από το Κράτος (άλλου είδους αιτήματα, που δεν σχετίζονται με την παραγωγική διαδικασία, μπορούν να φθάσουν να ακουσθούν από τα κρατικά όργανα, δεν διαθέτουν όμως παρά ιδιαίτερα περιορισμένη δυνατότητα επηρεασμού των τελικών πολιτικών αποφάσεων).

Η μέθοδος διά της οποίας το σύστημα του κορπορατισμού επιδιώκει να επιτύχει το στόχο του, να παραγάγει δηλαδή πολιτικές αποφάσεις βάσει των οποίων η αγορά παύει να λειτουργεί αυτορυθμιζόμενη 7, είναι ο λεγόμενος “κοινωνικός διάλογος” ανάμεσα στις ομάδες συμφερόντων και το Κράτος. Γιά να είναι αποτελεσματικός ο διάλογος αυτός και, ιδίως, γιά να επιτελέσει ένα έργο ομαλοποίησης των κοινωνικών σχέσεων ως αντιστάθμισμα της πολιτικής παρέμβασης της κρατικής εξουσίας, πρέπει να πληρεί ορισμένες, θεσμικές πάλι, προϋποθέσεις: την ύπαρξη οργανωτικών δομών που να προωθούν τις συμφωνίες ́ πάγιες και διαφανείς διασυνδέσεις ανάμεσα στα οργανωμένα συμφέροντα και το Κράτος ́ μία κοινή, στις βασικές της γραμμές, αντίληψη γιά τη λογική των οικονομικών διαδικασιών8.Η θεσμοποιημένη αυτή

24grammata.com

μεθοδος επικοινωνίας δεν αποτελεί απλώς απόρροια του κορπορατισμού ́ είναι στοιχείο του, χωρίς το οποίο δεν μπορεί καν να γίνει λόγος γιά το σύστημα αυτό ρύθμισης των κοινωνικών σχέσεων.

Η σκιαγράφηση ορισμένων δομικών χαρακτηριστικών του κορπορατισμού, όπως έχουν διαμορφωθεί από τη διεθνή θεωρία, επιτρέπει τη διατύπωση δύο παρατηρήσεων, που έχουν τη σημασία τους γιά την ελληνική περίπτωση. Ο κορπορατισμός γενικώς, ως πολιτικό φαινόμενο, δεν συνιστά εγγενή παθολογία του δημοκρατικού πολιτεύματος αλλά, αντιθέτως, επειδή επιδιώκει τη θεσμική διασύνδεση ανάμεσα στις ομάδες συμφερόντων και το Κράτος, μπορεί να συμβάλλει, ιδίως σε συγκεντρωτικά κυβερνητικά συστήματα (όπως είναι το ελληνικό), στην παραγωγή συναίνεσης και στην ενίσχυση της ικανότητας διακυβέρνησης. Θα δούμε βέβαια παρακάτω πως, στην Ελλάδα, παραδοσιακά, η οργανωμένη κοινωνική συνύπαρξη δεν παράγει συναίνεση αλλά αναπαράγει πολιτικές (στην ουσία κομματικές) ισορροπίες και δεν ενισχύει, αλλά απομονώνει, την κυβερνητική εξουσία.

Εξάλλου οι θεωρητικές προϋποθέσεις δεν πληρούνται ώστε να μπορούμε, με επιστημονική ακρίβεια, να μιλούμε για “κορπορατισμό” στην Ελλάδα. Δεν υφίσταται στον απαιτούμενο βαθμό η διάκριση ανάμεσα σε κυβέρνηση και Κράτος, ώστε αυτό το τελευταίο να μπορεί να δρα στις διαπραγματεύσεις με τις ομάδες συμφερόντων με βάση μία όχι βέβαια ουδέτερη αλλά πάντως όχι και στενά συγκυριακή έννοια του δημόσιου συμφέροντος9. Η πάλη εξουσίας στο κοινωνικό πεδίο έχει ξεφύγει από τη σφαίρα της παραγωγής και εστιάζεται σε θέματα “γενικής πολιτικής” που ευνοούν τον τακτικισμό και αποπροσανατολίζουν τις διεκδικήσεις. Οι ομάδες συμφερόντων δεν έχουν την απαραίτητη οργανωτική αυτονομία, ώστε να μπορούν να παίξουν το ρόλο ενός θεσμικά ισοδύναμου συνομιλητή. Η έλλειψη κουλτούρας διαλόγου, τέλος, αλλά και ειδικών διαύλων επικοινωνίας ανάμεσα στο Κράτος και τις ομάδες συμφερόντων, καθώς και η ανυπαρξία (ως συνέπεια όλων των παραπάνω στοιχείων) μακρόπνοης στόχευσης, καθιστούν τον “κοινωνικό διάλογο” ουσιαστικά ανενεργό.

Πέρα από τις θεωρητικές προϋποθέσεις, όμως, ούτε τα ουσιαστικά στοιχεία ώστε ο κορπορατισμός να μπορέσει να ασκήσει την πολιτική λειτουργία του, νομίζουμε ότι συντρέχουν στην ελληνική περίπτωση.

2. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ “ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΣΥΜΦΕΡΟΝ”.

Από το είδος της σχέσης μεταξύ ομάδων συμφερόντων και Κράτους που μόλις περιγράφηκε, προκύπτει ότι το Κράτος (που, όπως είδαμε, δεν ανέχεται απλώς αλλά διαμορφώνει ενεργά αυτή τη σχέση) επιφυλάσσει, περισσότερο από ένα πολιτικό ρόλο, μία πολιτική λειτουργία στις ομάδες συμφερόντων. Δημιουργεί, δηλαδή, μέσα από μία σειρά ενεργειών, τις πραγματικές αλλά και τις έννομες προϋποθέσεις, ώστε οι ομάδες συμφερόντων να αποκτήσουν, πέρα από την πρωταρχική τους διάσταση (την απαίτηση να ακουσθούν και να ληφθούν υπόψη) και μία καθαρά πολιτική δυναμική, την ικανότητα να συμμετάσχουν στη διαμόρφωση των δεσμευτικών για όλους πολιτικών αποφάσεων. Οι κλασικές αναλύσεις του Claus Offe περιγράφουν τις τέσσερεις διαστάσεις της κρατικής δράσης μέσα από τις οποίες οι ομάδες συμφερόντων αποκτούν πολιτική και

24grammata.com

μάλιστα δημόσια οντότητα. Είναι η παροχή πόρων στις ομάδες συμφερόντων από το Κράτος΄ η οριοθέτηση της αντιπροσωπευτικότητάς τους από το Κράτος΄ η συμμετοχή στη διαμόρφωση της εσωτερικής τους οργάνωσης από το Κράτος΄ και η έκταση στην οποία υποβοηθείται το διαδικαστικό καθεστώς (procedural status) των ομάδων από το Κράτος, με τη διαμόρφωση ενός καθορισμένου πλαισίου κίνησης για την καθεμία10. Ο λόγος που οι ομάδες συμφερόντων ωθούνται από το Κράτος να δημιουργήσουν συνείδηση και να ασκήσουν λειτουργία πολιτική δεν είναι βέβαια ούτε η κρατική μεγαθυμία ούτε κάποιου είδους κοινωνικός αλτρουισμός. Μόνο προσδίδοντας αυτό το δημόσιο χαρακτήρα σε κοινωνικές ομάδες που διαπραγματεύονται μαζί του νομιμοποιείται το Κράτος να ελέγχει τη συμπεριφορά αυτών των ομάδων, τόσο στο επίπεδο των επιδιώξεών τους όσο και στο επίπεδο της επιλογής των εκπροσώπων τους.

Με τη συνειδητή αυτή μετάβαση, εντός των οργανώσεων με ιδωτικούς, καταρχήν, σκοπούς, όπως είναι οι ομάδες συμφερόντων, προς μία δημοσίου δικαίου πολιτική λογική11, εμφανίζεται μία κεντρικής σημασίας για τη θεωρία του κορπορατισμού έννοια, που στην αγγλοσαξωνική θεωρία αποδίδεται με την περίφραση “private interest government”12και στα ελληνικά θα μπορούσε ίσως να μεταφερθεί ως “ ιδιωτικό συλλογικό συμφέρον”. Για να μπορέσουν να λειτουργήσουν πολιτικά οι ομάδες συμφερόντων πρέπει απαραιτήτως να βρούν τον τρόπο να διαμορφώσουν ένα συλλογικό στόχο, που όχι μόνο δεν ταυτίζεται με το γενικό συμφέρον, όπως αυτό προσδιορίζεται από την κρατική βούληση, αλλά και αποτελεί κάτι ποιοτικά διαφορετικό από το άθροισμα των επιθυμιών των μελών που απαρτίζουν την ομάδα. Το γεγονός ότι η νομιμοποίηση του συλλογικού συμφέροντος, εντός της κάθε ομάδας, σύμφωνα με τη θεωρία του κορπορατισμού, προέρχεται όχι από μία σύγκλιση βουλήσεων (δεν πρόκειται για κοινες αρχές όπως στην πλουραλιστική θεωρία) αλλά από τη συνειδητοποίηση μίας δεδομένης θέσης στην κοινωνική δομή (πρόκειται για κοινή τοποθέτηση), καθόλου δεν επηρεάζει την αναγκαιότητα σύμπηξης αυτού του ειδικού και συγχρόνως συλλογικού στόχου.

Στο σημείο αυτό αποκτά όλη την πρακτική σημασία της η διάκριση, για την οποία ήδη έγινε λόγος, εντός της γενικής έννοιας της “ομάδας συμφέροντος”, μεταξύ των ενώσεων επιχειρηματιών και των οργανώσεων εργαζομένων. Τα κριτήρια για τη διαμόρφωση του “ιδιωτικού συλλογικού συμφέροντος” των ενώσεων επιχειρηματιών είναι μονοδιάστατα και συμπαγή, αποτελούν σχεδόν όλα συνιστώσες της προσπάθειας μεγιστοποίησης του κέρδους. Οι οργανώσεις εργαζομένων, αντιθέτως, αντιμετωπίζουν το καθήκον της συστηματοποίησης και ιεράρχησης ενός μεγάλου φάσματος αναγκών και επιδιώξεων που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους όταν προσλαμβάνονται ως μισθωτοί εργαζόμενοι (ως τα τρία κύρια συμφέροντα που ανακύπτουν απευθείας από τις συνθήκες ζωής της εργατικής τάξης μπορούν να θεωρηθούν η διεκδίκηση του καλύτερου δυνατού μισθού, η ασφάλεια της σχέσης εργασίας και η βελτίωση των συνθηκών εργασίας13). Η ετερογένεια αυτή σημαίνει ότι το συνδικαλιστικό συλλογικό συμφέρον έχει μεγαλύτερο διαπραγματευτικό κόστος από το επιχειρηματικό, απαιτεί δηλαδή μεγαλύτερες παραχωρήσεις ελέγχου στο κράτος για να μπορέσει να ικανοποιηθεί, συχνές παραιτήσεις από βραχυπρόθεσμες ωφέλειες με την ελπίδα επίτευξης μεταγενέστερων δομικών βελτιώσεων, καθώς και χρονοβόρες και περίπλοκες εσωτερικές διαδικασίες διαμόρφωσης των αποφάσεων, που δεν έχουν πάντα σχέση ούτε με τον κανόνα της ομοφωνίας ούτε με την

24grammata.com

πλειοψηφική αρχή. Δεν σημαίνει όμως ότι η συγκρότηση μίας συλλογικής ταυτότητας είναι δυνατόν να αποσυνδεθεί από την ανάδειξη και ιεράρχηση των ειδικών συμφερόντων που χαρακτηρίζουν την κάθε ομάδα εντός της αγοράς εργασίας.

Στην Ελλάδα, για ιστορικούς, κοινωνικούς και πολιτιστικούς λόγους, που θα εξετασθούν στο αμέσως προσεχές τμήμα, φαίνεται να μην πραγματοποιείται (ή τουλάχιστον να μην ολοκληρώνεται) αυτή η διαδικασία από τις ομάδες συμφερόντων. Οχι ότι αυτές δεν προβάλλουν συλλογικούς σκοπούς΄ οι σκοποί όμως αυτοί δεν είναι τέτοιοι που να χαρακτηρίζουν μία συγκεκριμένη ομάδα με θέση και ειδικές επιδιώξεις στην αγορά εργασίας αλλά σκοποί “γενικής πολιτικής”, που τις περισσότερες φορές θυμίζουν έντονα τις γενικευτικές πολιτικές επαγγελίες των σύγχρονων πολυσυλλεκτικών κομμάτων. Η σύνδεση βέβαια των (συνδικαλιστικών περισσότερο παρά επιχειρηματικών) οργανώσεων με τα κόμματα δεν συνιστά ελληνική πρωτοτυπία, καθώς η ετερογένεια της έννοιας του συλλογικού συμφέροντος αναγκάζει αρκετές φορές τις οργανώσεις να αναθέτουν σε εξωτερικούς φορείς, τα κόμματα, θεματικές περιοχές που κρίνουν δύσκολο να διαπραγματευθούν ή να επιβάλουν με εσωτερικές διαδικασίες14. Ετσι έχει γεννηθεί και ο παραδοσιακός σύνδεσμος ανάμεσα στα συνδικάτα και στα σοσιαλιστικά ή κομμουνιστικά κόμματα σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Οι δεσμοί αυτοί διαμορφώνουν την πολιτική ζωή, θεωρούνται αυτονόητοι, υπόκεινται όμως σε θεσμοποιημένους μηχανισμούς που εξασφαλίζουν την επικράτηση ειδικών και συγκεκριμένων στοιχείων εντός της διαδικασίας διαμόρφωσης των αιτημάτων της κάθε ομάδας (στη Γερμανία, για παράδειγμα, τα συνδικάτα πιέζονται από το νόμο και τα δικαστήρια να παραμείνουν “τυπικά ουδέτερα” έναντι των πολιτικών κομμάτων).

Αντιθέτως, στη χώρα μας τα δομικά χαρακτηριστικά της οικονομικής οργάνωσης (ο κατακερματισμός της οικονομικής δομής, η ένταση της αυτοαπασχόλησης και της υπαλληλίας και η συνακόλουθη έλλειψη ενός συμπαγούς βιομηχανικού προλεταριάτου), η αδυναμία της “κοινωνίας πολιτών” να στηρίξει με αποτελεσματικό τρόπο “ιδιωτικές”, ακόμα και συλλογικού χαρακτήρα, διεκδικήσεις, ο, διόλου τυχαίος, τρόπος επάνδρωσης του κρατικού μηχανισμού (που δημιουργεί μιά διαρκή και μόνιμη εξάρτηση των υπαλλήλων από την πολιτική, δηλαδή την κομματική, εξουσία), η, επίσης διόλου τυχαία, δημιουργία μίας κάστας συνδικαλιστών ηγετών που επιλέγονται με μη επαγγελματικά κριτήρια γιά να προβάλουν μη επαγγελματικούς στόχους, η “ελλειμματική”, τέλος, λειτουργία των θεσμών, που δεν επιτρέπει την υλοποίηση των διεκδικήσεων των ομάδων συμφερόντων μέσα από διαφανείς και πάγιες διαδικασίες, όλα αυτά τα στοιχεία έχουν καταστήσει σχεδόν αδύνατη τη διαμόρφωση ενός “ιδιωτικού συλλογικού ήθους”. Η διεκδίκηση συλλογικών συμφερόντων γίνεται σε βάση εξαρχής πολιτική - με την έννοια που αντιλαμβάνονται την πολιτική οι επίσημοι φορείς της, τα κόμματα. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει έγκυρη εκπροσώπηση των ομάδων συμφερόντων, με την έννοια κυρίως ότι η ελληνική κοινωνία δεν γνωρίζει ποιά είναι τα πραγματικά τους αιτήματα και ποιοί οι πραγματικοί τους στόχοι.

Στην Ελλάδα επομένως δεν μπορούμε, αν θέλουμε να ακριβολογούμε επιστημονικά, να μιλάμε όχι μόνο για κορπορατιστικό σύστημα αλλά ούτε καν για μία αυθεντική πολιτική λειτουργία των ομάδων συμφερόντων. Μία ματιά στις σχέσεις του Κράτους με τα οργανωμένα συμφέροντα σε ορισμένες άλλες χώρες καθιστά ακόμα πιο

24grammata.com

ανάγλυφη την ιδιοτυπία της ελληνικής περίπτωσης σε σχέση με το φαινόμενο του κορπορατισμού.

Στις Η.Π.Α., όπου το Κράτος ως πολιτική οντότητα δεν έχει μεγάλη δύναμη, γίνεται λόγος για ένα σύστημα που βασίζεται αποκλειστικά στα ιδιωτικά οικονομικά συμφέροντα και όπου απειλείται (για μερικούς μάλιστα διανοουμένους είναι ήδη γεγονός15) η πλήρης εξαφάνιση του “γενικού συμφέροντος” με την κλασική έννοια του όρου. Ο φόβος του “συντεχνιακού Κράτους” είναι κυρίως ο φόβος ενός Κράτους που θα έχει μία αμιγώς επιχειρηματική λογική.

Αντιθέτως στη Γαλλία, ο ριζωμένος ιακωβινισμός έχει δημιουργήσει μία κατάσταση όπου το ισχυρό θεσμικά κράτος βρίσκεται αντιμέτωπο με ποικίλα και κατακερματισμένα ιδιωτικά συμφέροντα αλλά προσπαθεί να διατηρήσει το μονοπώλιο της διαμόρφωσης του “γενικού συμφέροντος” και άρα της πολιτικής κατεύθυνσης της χώρας 16. Η απειλή του “κορπορατισμού” προβάλλεται κυρίως από τη φιλελεύθερη θεωρία και συνίσταται στην αυθαίρετη απόσπαση από το Κράτος ωφελειών που η ελεγχόμενη οικονομική ανάπτυξη δεν θα μπορούσε “ κανονικά” να προσφέρει 17.

Στην Ισπανία η εμπειρία του αυταρχικού “κρατικού κορπορατισμού” στα χρόνια του Franco και ο συναινετικός τρόπος μετάβασης στη δημοκρατία, κατά τη δεκαετία του 1970, έκαναν τις κοινωνικές διαπραγματεύσεις να στοχεύουν περισσότερο στην πολιτειακή και δημοκρατική σταθεροποίηση και λιγότερο να χρησιμοποιούνται ως συνδικαλιστική απάντηση στην κρίση18. Η “ νεο-κορπορατιστική” πρακτική ( που εκκινεί από την υπογραφή των Συμφωνιών της Moncloa, το 1977, κατά τις οποίες η απόφαση για πάγωμα των μισθών συμφωνήθηκε από τις κομματικές ηγεσίες και όχι από τις συνδικαλιστικές οργανώσεις) συνδέεται εδώ με τον κίνδυνο απώλειας της κοινωνικής αντιπροσωπευτικότητας των ομάδων συμφερόντων και την χρησιμοποίηση τους από την εκάστοτε κυβέρνηση (ιδίως δε τη σοσιαλιστική) ως ασπιδας και άλλοθι για τις πολιτικές της επιλογές19.

Στην Ιταλία, άλλη χώρα με Κράτος πολιτικά ασθενές, ο “κορπορατισμός” γίνεται αντιληπτός ως προνομιακή πρόσβαση ορισμένων ομάδων συμφερόντων, που εμφανίζονται ως φυσικοί εκπρόσωποι κοινωνικών κατηγοριών, εντός της κρατικής γραφειοκρατίας20. Το πρόβλημα στην περίπτωση αυτή είναι ότι, καθώς το Κράτος εξαρτά σε μεγάλο βαθμό τη δράση του από πληροφορίες που εισάγουν εντός του μηχανισμού εξουσίας οι οργανωμένες ομάδες, δημιουργείται ένας τύπος “παρα-κυβέρνησης” με βάση μία ελίτ, η οποία μπορεί να φθάσει να συγχέεται ή και να αντικαθιστά την εκλεγμένη κυβέρνηση.

Στην Γερμανία, τέλος, τα συνδικάτα εμφανίζονται, τουλάχιστον εξωτερικά, ως επαγγελματικές, εξειδικευμένες και μη ιδεολογικές οργανώσεις παροχής υπηρεσιών στα μέλη τους21. Η προσέγγιση με τον ιδεότυπο του “κορπορατιστικού μοντέλου” φαίνεται εδώ (όπως συμβαίνει επίσης, σε διαφορετική κλίμακα, και στην περίπτωση της Αυστρίας και των Σκανδιναβικών χωρών) η πιο έντονη στον ευρωπαϊκό χώρο.

Μετά τις συγκριτικές αυτές επισημάνσεις ήρθε πλέον η στιγμή να εξετασθούν από κοντά τα ειδικά χαρακτηριστικά των ομάδων συμφερόντων στην Ελλάδα.

24grammata.com

3. ΟΙ ΙΔΙΟΤΥΠΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ.

Τα κρίσιμα χρόνια για την ανάπτυξη της οργανωμένης κοινωνικής δράσης στην Ελλάδα, αυτά στα οποία μπήκαν οι βάσεις για τη δόμηση των συνδικαλιστικών οργανώσεων και για την κατάστρωση της εργατικής νομοθεσίας, ήταν η περίοδος μεταξύ 1909 και 1936, που διανύθηκε από την ελληνική κοινωνία μέσα σε ένα κλίμα συνεχών εμπλοκών σε πολέμους, πολιτικής αστάθειας, έλλειψης θέσεων εργασίας22. Κατά την περίοδο αυτή, πιο πολύ και από την εισαγωγή και επικράτηση ενός κρατικού πατερναλισμού (φαινομένου που είναι ισχυρότερο και ποιοτικά διάφορο από την απλή, ή ακόμη και την επίμονη, κρατική επέμβαση), αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι η εξαρχής σύλληψη και οργάνωση, του συνδικαλιστικού ειδικά κινήματος, πάνω σε βάσεις στενά πολιτικές και σε απόλυτη σύνδεση με κομματικούς στόχους.

Πράγματι, το κόμμα των Φιλελευθέρων του Ελ. Βενιζέλου ανέλαβε και έφερε σε πέρας με ταχύτητα (ψήφιση όλου του νομοθετικού πλαισίου μέσα σε μία μόνη χρονιά, το 1914) και ενιαίο πνεύμα, το ιστορικό έργο της οργάνωσης της δράσης του εργατικού κινήματος και της ώθησης της κοινωνίας των πολιτών23. Μόνο που αυτή η ώθηση επελέγη να γίνει πάνω σε μία λογική όχι μόνο ταξική αλλά και με συγκεκριμένο ιδεολογικό χρωματισμό. Ο “βενιζελισμός”, αυτή η σπάνια στη σύγχρονη ελληνική ιστορία στιγμή όπου η πολιτική κινήθηκε βάσει προγράμματος και με συγκεκριμένους στόχους, διαπνεόταν, στο πεδίο των σχέσεων του Κράτους με το εργατικό κίνημα, από ένα πνεύμα ιεράρχησης και διαχείρισης της εργατικής δύναμης με κριτήρια τις ανάγκες της αγοράς εργασίας, όπως τις αντιλαμβάνονταν οι επιχειρηματικές μερίδες της αστικής τάξης που εκπροσωπούσε πολιτικά το κόμμα των Φιλελευθέρων24. Η συγκεκριμενοποίηση αυτής της λογικής δεν μπορούσε να προέρχεται παρά μόνο μέσα από το κόμμα της εξουσίας και η εναντίωση στη λογική αυτή παρά μόνο μέσα από τα κόμματα της αντιπολίτευσης. Εξαρχής ο “κοινωνικός διάλογος”, όπως κι αν διεξαγόταν αυτός, τροφοδοτήθηκε και αναπαράχθηκε από τα κόμματα΄ τα αιτήματα των ομάδων συμφερόντων ήταν περισσότερο αιτήματα γενικής πολιτικής παρά επαγγελματικών βελτιώσεων. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της ΓΣΕΕ, που, παρότι είχε συλληφθεί από το βενιζελισμό ως καθαρά οικονομική οργάνωση, από τη στιγμή που άλλαξαν στο εσωτερικό της οι συσχετισμοί δυνάμεων, άρχισε να στηρίζει τη δράση της πάνω σε ένα καθαρά πολιτικό, και μάλιστα εξόχως γενικό, αίτημα (έναν κόσμο χωρίς εκμετάλλευση25)΄ αίτημα που ξεφεύγει κατά πολύ από τη σφαίρα και το χαρακτήρα των επαγγελματικών διεκδικήσεων. Το επίσημο Κράτος ολοκλήρωσε την πολιτικοποίηση αυτή αντιδρώντας ως αντίπαλος και όχι ως συνομιλητής: το 1920, μόλις η βενιζελική πλειοψηφία έχασε τον έλεγχο της ΓΣΕΕ, έσπευσε να περιορίσει, με νομοθετικές ρυθμίσεις, το δικαίωμα της απεργίας.

Η πρωτογενής αυτή κατεύθυνση της οργανωμένης κοινωνικής δράσης στην Ελλάδα συνοδεύθηκε και συμπληρώθηκε και από ένα άλλο δομικό φαινόμενο. Μετά τον εμφύλιο πόλεμο, το Κράτος άνοιξε τις πόρτες του, έγινε περισσότερο εργοδότης παρά συντονιστής΄ αυτή υπήρξε μία εσκεμμένη πολιτική επιλογή των κυβερνώντων, που

24grammata.com

στόχο είχε, διά των αθρόων προσλήψεων, τη δημιουργία νέων μεσαίων τάξεων, οι οποίες θα έπαιζαν τον πολιτικό ρόλο στήριξης της “άρχουσας τάξης” και της πολιτικής παράταξης που την εκπροσωπούσε. Για το λόγο αυτό η ποσοτική διόγκωση του κρατικού μηχανισμού έγινε με ιδεολογικά κριτήρια και πάνω σε πολιτικά ελέγξιμες βάσεις26. Καθώς η εναλλαγή κομμάτων διαφορετικής ιδεολογίας ήταν φαινόμενο άγνωστο (και θεωρούμενο ως επικίνδυνο) στη χώρα μας, το Κράτος έγινε και αυτό κόμμα. Οι ομάδες συμφερόντων, για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν αυτή την εξέλιξη, προσέφυγαν, με τη σειρά τους, ακόμα πιο συστηματικά και πιο ανοικτά στις “συμβουλές” των δοκιμασμένων κομματικών μηχανισμών. Το Κράτος απάντησε δημιουργώντας και προωθώντας μία κάστα συνδικαλιστικών ηγετών που αποστολή τους ήταν να αντισταθούν, υπακούοντας στις κυβερνητικές οδηγίες, στην επιρροή των αντιπολιτευτικών δυνάμεων εντός των συνδικαλιστικών οργανώσεων. Για το λόγο αυτό μετέτρεψε την ανάδειξη σε συνδικαλιστικά αξιώματα σε τρόπο έμμεσης οικονομικής (επιδόματα, προαγωγές, συντάξεις) και άμεσης κοινωνικής (που αργότερα μάλιστα εξελίχθηκε και σε εφαλτήριο πολιτικής) ανόδου. Ο κομματικός κύκλος είχε πια ολοκληρωθεί.

Στο φως αυτού του σχήματος νομίζουμε ότι μπορούν να εξηγηθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της δράσης των ομάδων συμφερόντων στην Ελλάδα και ιδίως των συνδικαλιστικών οργανώσεων. Ο κατακερματισμός σε μία μυριάδα σωματείων, καθένα από τα οποία διαητηρεί την αυτοτέλεια του, έχει μεγάλη σημασία για τη διατήρηση του ελέγχου τους από το Κράτος. Αντιστοίχως όμως, τα πιο σημαντικά από αυτά (η ΓΣΕΕ είναι και πάλι ένα καλό παράδειγμα) διαιρούνται στο εσωτερικό τους σε πολλές τυποποιημένες ομάδες που διατηρούν στενούς δεσμούς με τους διάφορους κομματικούς μηχανισμούς. Η ύπαρξη, ύστερα, μίας μοναδικής και ενιαίας κορυφαίας οργάνωσης που να μπορεί να παίξει έναν ουσιαστικό ρόλο έναντι του Κράτους (ΓΣΕΕ για τον ιδιωτικό τομέα, ΑΔΕΔΥ για τον δημόσιο, παρόλο που η διάκριση μοιάζει πια αυθαίρετη και ξεπερασμένη27) μειώνει την αντιπροσωπευτικότητα, μεγεθύνει την επιρροή λίγων εκπροσώπων και πολιτικοποιεί τα συλλογικά αιτήματα. Το άλυτο ακόμα πρόβλημα της οικονομικής ανεξαρτησίας των συνδικαλιστικών οργανώσεων δεν συνεπάγεται μόνο τον έλεγχο τους από το Κράτος αλλά και τη δυνατότητα των κομμάτων να συμβάλλουν, πέρα από τη διαμόρφωση της “γραμμής” τους, και στην ίδια τους την ύπαρξη. Η βαρύτητα του θεσμού της υποχρεωτικής διαιατησίας δεν είναι στην Ελλάδα απλώς ένας τρόπος “νομικοποίησης” των αιτημάτων28, ώστε να μην ξεφεύγουν από κάποια όρια που θέτει το Κράτος στα πλαίσια του γενικού ελέγχου του, αλλά μετατρέπει τα συνδικάτα σε αντίδικους της κυβέρνησης, συμβάλλοντας έτσι αποφασιστικά στην κομματικοποίηση των εργασιακών συγκρούσεων. Το σύστημα, τέλος, των συλλογικών συμβάσεων παραμένει πάντα τόσο άκαμπτο και ιεραρχημένο, ώστε στις διαπραγματεύσεις που διεξάγονται να μην είναι δυνατόν να εκδηλωθεί ουσιαστικός διάλογος μεταξύ κυβέρνησης και συνδικάτων πάνω σε συγκεκριμένα αιτήματα.

Ενα μέρος από την, εργατική κυρίως, θεωρία στην Ελλάδα υποστηρίζει ότι τα χαρακτηριστικά αυτά δεν είναι παρά η επιβίωση αυταρχικών δομών και θεσμών που θεσπίσθηκαν βασικώς από το μεταξικό Κράτος και αποτελούν “μήτρες” ενός “κορπορατισμού”, νοούμενου ως βίαιας διακοπής της ομαλής εξέλιξης του εργατικού δικαίου29. Η εξήγηση είναι, νομίζουμε, βαθύτερη. Η εξαρχής “πολιτική” λογική και η συνακόλουθη κομματική λειτουργία της οργανωμένης κοινωνικής δράσης στην Ελλάδα είναι αυτή που ώθησε στη δημιουργία τέτοιων δομών και που διατήρησε τα

24grammata.com

χαρακτηριστικά τους και μετά την αποκατάσταση της ομαλής πολιτειακής τάξης. Το ελληνικό σύστημα συνδικαλιστικής δράσης δεν είναι, όπως είδαμε, κορπορατιστικό΄ δεν μπορεί επίσης να θεωρηθεί αυταρχικό (έτσι, ο όρος “κρατικός κορπορατισμός” που χρησιμοποιείται από μερίδα της επιστήμης30 φαίνεται να πάσχει και στα δύο του σκέλη). Το ελληνικό σύστημα είναι κομματικά περιφρουρούμενο. Δεν έχουμε καθυπόταξη στο Κράτος΄ αλλά ασυνείδητη πλέον, σαν να ήταν απολύτως φυσιολογική, ενσωμάτωση στην κομματική λογική. Η οπτική της αντιμετώπισης του προβλήματος αλλάζει.

4. “ΣΥΝΤΕΧΝΙΕΣ” ΚΑΙ ΚΟΜΜΑΤΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ.

Η χρέωση όλων των δεινών της οργανωμένης κοινωνικής δράσης στην Ελλάδα στην ύπαρξη ανεξέλεγκτων “συντεχνιών” και σκοτεινών “συντεχνιακών συμφερόντων” μας φαίνεται απλουστευτική και παραπλανητική. Απλουστευτική γιατί οι όροι αυτοί χρησιμοποιούνται από πολλούς και για πολλούς λόγους, συχνά αβασάνιστα και πάντως χωρίς να τους προσδίνεται ένα συγκεκριμένο νοηματικό περιεχόμενο. Παραπλανητική γιατί συνιστούν περισσότερο φραστική καταδίκη παρά επιστημονική εξήγηση και έτσι μυθοποιούν ένα πραγματικό φαινόμενο και συγκαλύπτουν τις βαθύτερες ρίζες του και την ειδική λογική του.

Ο όρος “συντεχνία” χρησιμοποιείται πράγματι για να περιγράψει διαφορετικά μεταξύ τους φαινόμενα. Από ορισμένους πολιτικούς και από μερίδα των μέσων μαζικής ενημέρωσης φαίνεται να ταυτίζεται με την “υπερβολική” διεκδίκηση “κλαδικών” συμφεροντων΄εδώ υποφώσκει η προσδοκία ότι η περιρρέουσα αρνητική φόρτιση μίας αόριστης λέξης θα μεταδώσει με πλάγιο τρόπο τη σκοπούμενη μομφή κατά κάθε μορφής δράσης που αντιστέκεται στη θεοποίηση του ισχυρού Κράτους και στον αβασάνιστο ενστερνισμό ενός γενικευτικού “εκσυγχρονιστικού” οράματος. Από κοινωνιολογική οπτική η προσπάθεια διαπίστωσης του νοήματος της έκφρασης από το μέσο πολίτη μοιάζει να καταλήγει στο συμπέρασμα πως, γι’ αυτόν, “συντεχνία” είναι “το αντίθετο του λαϊκού” 31. Από πλευράς πολιτικής επιστήμης ο όρος “συντεχνία” φέρεται να σημαίνει ένα “κοινό μέτωπο των τοπικών επαγγελματικών οργανώσεων” που αποτελεί μάλιστα και το “τελευταίο προπύργιο κοινωνικής αντίστασης στην κρατική κηδεμόνευση”32ή και να υποδηλώνει την κυριαρχία της ειδικής λογικής της ομάδας: “μία οργανωμένη ομάδα με ειδικά συμφέροντα που επιδιώκει συστηματικά την προώθηση τους αδιαφορώντας αν αντιτίθενται σε συμφέροντα άλλων και μάλιστα του κοινού”33. Εννοείται βέβαια ότι για την εκάστοτε κυβέρνηση “συντεχνίες” είναι οι ομάδες συμφερόντων που τολμούν να αντιταχθούν σε μεμονωμένες επιλογές ή στην γενική πολιτική της, ασχέτως αν οι ίδιες ομάδες χαρακτηρίζονταν, από τους ίδιους ανθρώπους, όταν όμως βρίσκονταν στην αντιπολίτευση, ως “πρωτοπόρες στους κοινωνικούς αγώνες” ή κάτι παρόμοιο34.

Οι προσπάθειες αυτές περιχαράκωσης της έννοιας της “συντεχνίας” δεν πατούν σε στέρεο έδαφος. Αν υποδηλώνουν την σύγκλιση τοπικών, σε αντιδιαστολή με τα κλαδικά ή πανελλήνια συμφέροντα, μένει αναπάντητο το ερώτημα με ποιό τρόπο τα συμφέροντα αυτά ξέφυγαν ή απέκρουσαν τον εναγκαλισμό του Κράτους στο χώρο εκείνο ακριβώς, την τοπική κοινωνία, όπου ο κομματικός λόγος έχει τη μεγαλύτερη επιρροή. Η παρατήρηση, από την άλλη, ότι το ελληνικό πρόβλημα είναι η “συντεχνοποίηση με την έννοια της μεταβίβασης δημόσιας εξουσίας σε ομάδες

24grammata.com

συμφερόντων”35δεν ικανοποιεί, γιατί παραβλέπει το γεγονός ότι εγγενές στοιχείο της παραδοχής από το Κράτος της ύπαρξης μίας ομάδας συμφερόντων και της διαπραγμάτευσης μαζί της είναι η παραχώρηση σε αυτήν ενός μεριδίου οιονεί δημόσιας εξουσίας36. Η ειδική λογική της ομάδας κινείται σε άλλες σφαίρες τόσο από τη διάκριση δημόσιου-ιδιωτικού όσο και από την έννοια του γενικού ή του “κοινού” συμφέροντος.

Το ζητούμενο λοιπόν δεν είναι αν θα ονομάσουμε ή όχι τις ομάδες συμφερόντων “συντεχνίες” στην Ελλάδα, για να τις δαιμονοποιήσουμε ή να τις εξορκίσουμε, αναλόγως των περιστάσεων΄ αλλά να ερευνήσουμε το εάν - και το εάν ναι γιατί- οι ομάδες αυτές δεν παράγουν το συστημικό έργο που αποτελεί και το λόγο ύπαρξης τους, δεν συμβάλουν δηλαδή στην ενσωμάτωση αιτημάτων της κοινωνικής βάσης στις πολιτικές αποφάσεις και στην “κοινωνικοποίηση” της κρατικής επιβολής. Η απάντηση νομίζουμε ότι και πάλι περνά μέσα από τη διαπίστωση της κομματικής λογικής που διαπνεέι τον τρόπο λειτουργίας των ομάδων συμφερόντων στην Ελλάδα. Η δράση των ομάδων αυτών φαίνεται “αθέμιτη”, “μη νομιμοποιημένη” όχι γιατί εκφράζουν “ειδικά συμφέροντα” (αυτό είναι, όπως είδαμε, όχι μόνο φυσικό αλλά και προαπαιτούμενο) αλλά γιατί, εξαρχής προσανατολισμένες από το πολιτικό σύστημα και μαθημένες στην εξάρτηση από τους κομματικούς μηχανισμούς, δεν εντάχθηκαν ποτέ στις λειτουργίες της πολιτείας αλλά αρκέστηκαν να δημιουργήσουν ένα εξωτερικό, σε σχέση με το Κράτος, κύκλωμα οιονεί κομματικών συσχετισμών με βαθύτερο, συνειδητό ή ασυνείδητο, στόχο να αφήσουν το Κράτος να δράσει χωρίς ενοχλητικές “κοινωνικές παρενοχλήσεις”. Η πραγματική ελληνική παθολογία δεν είναι τόσο ότι ομάδες συμφερόντων είναι “ανεξέλεγκτες”, “αδιαφανείς”, ή “ ευκαιριακές” αλλά ότι αντί για την ενσωμάτωση οδηγούν στην απομόνωση της πολιτικής δράσης από την πολιτική στάση.

Στο σημείο αυτό έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το φαινόμενο της κομματικοποίησης των ομάδων συμφερόντων στην Ελλάδα, αν δεν οφείλεται αποκλειστικά, πάντων απέκτησε τεράστιες διαστάσεις μετά το 1981, όταν οι διαδοχικές κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ, βάσει ενός “σχεδίου με ολοκληρωτικό και λαϊκίστικο χαρακτήρα”, μετέτρεψαν τις επαγγελματικές οργανώσεις σε “πιστά αντίτυπα της Βουλής ως προς την κομματική τους σύνθεση”, χρησιμοποιώντας ως “εργαλείο” την καθιέρωση της απλής αναλογικής για την εκλογή των διοικήσεων τους37. Η άποψη αυτή επιδέχεται μία σειρά παρατηρήσεων. Αν , όπως προσπαθήσαμε να δείξουμε μέχρις εδώ, η πρόσδεση του συνδικαλιστικού κινήματος στο κομματικό σύστημα αποτελεί πρωτογενές δομικό χαρακτηριστικό της οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων στην Ελλάδα, τότε η εισαγωγή της απλής αναλογικής στις αρχιαιρεσίες δεν προκάλεσε, απλώς αποτύπωσε με ανάγλυφο τρόπο την ήδη παραδοσιακή τάση αποτύπωσης των κομματικών συσχετισμών. Η καθιέρωση, εξάλλου, της απλής αναλογικής ήταν από χρόνια, ένα πάγιο αίτημα όλου του συνδικαλιστικού φάσματος38΄ αν η ανάγκη συμφωνιών και συνεργασίας μεταξύ των συνδικαλιστικών παρατάξεων αποδείχθηκε ένα μεγάλο εμπόδιο για τη δράση τους (συντέλεσε μάλιστα, δια της αλληλοεξουδετέρωσης39, σε απραξία) δεν ήταν γιατί το σύστημα καθαυτό ήταν “κακό”, αλλά γιατί, λόγω της ανυπαρξίας ενός ενιαίου και συγκεκριμένου διεκδικητικού προγράμματος, κατέστη εξαιρετικά δύσκολο να συνυπάρξουν ειρηνικά, μέσα στα ηγετικά κλιμάκια των οργανώσεων, πρόσωπα που εκπροσωπούσαν απλώς μία κομματική γραμμή. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν έγινε ποτέ δυνατή η διεκδίκηση, πόσο μάλλον η κατάκτηση, θεσμικών αλλαγών από τις

24grammata.com

συνδικαλιστικές οργανώσεις και οι αγώνες τους αναλώνονται συνήθως σε βραχυπρόθεσμες οικονομικές διεκδικήσεις. Ιστορική ευθύνη των σοσιαλιστικών κυβερνήσεων υπάρχει αλλά είναι, κατά τη γνώμη μας, άλλη. Συνίσταται στη συνειδητή συμβολή του επίσημου Κράτους, υπό τις ευλογίες του κυρίαρχου κόμματος, στην “ψευδοσυμμετοχή” 40των ομάδων συμφερόντων στην λήψη των αποφάσεων. Η ψευδοσυμμετοχή αυτή συντελέσθηκε ιδίως δια της αποθάρρυνσης της αυτονομίας των ομάδων (δικαστικοί διορισμοί διοικήσεων, διαγραφές συνδικαλιστών, προώθηση των παρασκηνιακών διαβουλεύσεων σε κομματικό επίπεδο), δια του τελετουργικού, στερημένου πρακτικών συνεπειών, χαρακτήρα του κοινωνικού διαλόγου και της δια της προπαγάνδισης των κυβερνητικών θέσεων από τις συνδικαλιστικές ηγεσίες. Με δύο λόγια: το ΠΑΣΟΚ δεν έδωσε την ώθηση που υποσχόταν το πρόγραμμά του στην ελεύθερη έκφραση της κοινωνίας των πολιτών αλλά προτίμησε να συνεχίσει, ίσως και να ενισχύσει, την κομματική λογική των συνδικαλιστικών οργανώσεων.

Δεν πρέπει πάντως να ξεχνάμε πως, κατά την πρώτη οκταετία του ΠΑΣΟΚ, η στάση και των μη προσκείμενων στο κυβερνητικό κόμμα οραγανώσεων ήταν και αυτή εξόχως κομματική. Η αρχική “αποχή” των συνδεόμενων με τη δεξιά οργανώσεων δεν οφειλόταν σε διαφωνίες επί συνδικαλιστικών ζητημάτων αλλά στη διάγνωση ενός μη ευνοϊκού συσχετισμού δυνάμεων΄ οι διασπάσεις και οι εκκολάψεις αυτών των οργανώσεων γίνονταν με γνώμονα τις σχέσεις με την εκάστοτε ηγεσία της Ν.Δ. (το “βαλς της νομιμότητας” που χόρεψαν διαδοχικά οι ΑΔΗΣΚ, ΔΑΣΠ, ΔΗΚΙ, ΔΗΡΚΙΣ, ΔΑΚΕ φανερώνει τη σημασία του χρίσματος της κομματικής νομιμοφροσύνης σε σχέση με τη συνδικαλιστική αντιπροσωπευτικότητα) ΄ οι “περίεργες” και εναλλασσόμενες συμμαχίες, τέλος, στις οποίες προχώρησαν οι προσκείμενες στο κομμουνιστικό κόμμα συνδικαλιστικές οργανώσεις αποκάλυψαν γρήγορα και τον δικό τους κομματικό τακτικισμό.

Αυτά όλα σημαίνουν πως ο πολιτικά υποβαθμισμένος ρόλος των ομάδων συμφερόντων στην Ελλάδα δεν οφείλεται τόσο “στην περιφερειακή φύση του ελληνικού καπιταλισμού και σε μία πολιτική και οικονομική συγκυρία που δεν ευνοεί τις οργανωμένες ομάδες”41, ούτε είναι “αποτέλεσμα του άτακτου και αποσπασματικού τρόπου με τον οποίο δημιουργήθηκε ο αστικός ιστός στην Ελλάδα”42΄ απορρέει και διαμορφώνεται από την εξαρχής σύλληψη των ομάδων συμφερόντων ως παραγώγων των κομματικών οργανώσεων43. Για να μπορέσουν οι ομάδες συμφερόντων να “συμβάλουν στον κοινωνικό εκσυγχρονισμό” οι καίριες προϋποθέσεις δεν είναι “οι συνομιλητές να είναι λίγοι, αντιπροσωπευτικοί και νομιμοποιημένοι”44΄αλλά να αποκτηθεί μια κουλτούρα διαλόγου και να διαμορφωθεί ένα “ιδιωτικό συλλογικό ήθος”. Η ζητούμενη συμπεριφορά των κομμάτων δεν είναι “να δράσουν καθοδηγητικά”45΄ αλλά, αντιθέτως, να συμβάλουν στην απαλλαγή των ομάδων συμφερόντων από την υποταγή στη μόνη κομματική λογική. Η πιθανή διέξοδος, τέλος, δεν βρίσκεται στην “εξασθένιση των ομάδων με έντονα ειδικά συμφέροντα και στην ομογενοποίηση της κοινωνίας”46 αλλά, αντιθέτως, στην ενδυνάμωση του ουσιαστικού πολιτικού ρόλου των ομάδων αυτών, ώστε να αποτελέσουν επιτέλους ενεργά μέρη του πολιτειακού συστήματος. Η πολιτική διάγνωση δεν είναι παρά το πρώτο βήμα μιάς μακράς και άδηλης πορείας΄ οφείλει τουλάχιστον να πραγματοποιηθεί σε στέρεες βάσεις και να αποφύγει, για μια φορά, την εύκολη συνθηματολογία.

24grammata.com

24grammata.com