Mbikëqyrja Parlamentare e Sektorit të Sigurisë dhe Gjinia · shërben si mburojë kundër sundimit autokratik. Parlamenti mbanë fuqinë e kuletës dhe kështu determinon buxhetet

Shënim Praktik 7 Mjet Praktik për Gjininë dhe RSS

Mbikëqyrja Parlamentare e Sektorit

të Sigurisë dhe Gjinia

Ilja Luciak

Geneva Centre for theDemocratic Control ofArmed Forces (DCAF)

DCAF© DCAF, OSCE/ODIHR,UN-INSTRAW, 2008.

Mbikëqyrja Parlamentare e Sektorit

të Sigurisë dhe GjiniaIlja Luciak

Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF)DCAF

�

Mjet praktik për gjininë dhe rss

Mbi AutorinDr. Ilja Luciak është Profesor dhe Dekan i Departamentit të Shkencave Politike, Instituti Politeknik i Virgjinias dhe Universiteti Shtetëror. Hulumtimi i tij fokusohet në politika krahasimore, politikën e Amerikës Latine, teoritë e zhvillimit, gjinia dhe demokratizimi, dhe ndryshimet politike me dhunë. Ai ka publikuar një numër të librave dhe artikujve mbi çështjet sikurse barazia gjinore dhe marrëveshjet e paqes, gjinia dhe demokracia në shtetet e Amerikës Latine, qeverisja demokratike dhe krijimi i aleancave të grave për rindërtimin e post-luftërave në Amerikën Qendrore. Ilja është Doktor i Shkencave në Shkenca Politike nga Universiteti i Iowa-së.

EditorëtMegan Bastick dhe Kristin Valasek, DCAF

MirënjohjetDo të dëshironim të falënderojmë njerëzit në vazhdim për komentet e tyre të çmueshme në përpilimin e këtij mjeti praktik. Hans Born, Willem F van Eekelen, Mahitab Mekkawi, Rita Taphorn, Tone Tingsgard dhe UN-INSTRAW. Veç kësaj, dëshirojmë të falënderojmë Benjamin Buckland, Anthony Drummond dhe Mugiho Takeshita për asistencën në editim, dhe Anja Ebnother për udhëzimet e saj mbi projektin.

Disa seksione në këtë dokument bazohen në raportin konsultativ të përgatitur për Programin Zhvillimor të Kombeve të Bashkuara të Ilja A. Luciak, “Konflikti dhe Përgjigja Parlamentare Gjinore” projekt mbi përforcimi i Rolit të Parlamentit në Parandalimet e Krizave dhe Rimëkëmbja, (New York:UNDP) prill 2006.

Mjet Praktik mbi Gjininë dhe RSSKy mjet praktik mbi Mbikëqyrjen Parlamentare të Sektorit të Sigurisë dhe Gjininë është pjesë e Doracakut Praktik të Gjinisë dhe RSS. I dizajnuar të paraqes hyrje praktike tek çështjet e gjinisë në reformën e sektorit të sigurisë për praktikuesit dhe politikbërësit, Doracaku Praktik përfshin 12 Praktikat dhe Shënimet korresponduese mbi praktikën:

1. Reforma Reforma e Sektorit të Sigurisë dhe Gjinia2. Policore dhe Gjinia3. Reforma Gjinore dhe Gjinia4. Reforma e Drejtësisë dhe Gjinia5. Reforma Penale dhe Gjinia6. Menaxhimi i Kufijve dhe Gjinia7. Mbikëqyrja Parlamentare e Sektorit të Sigurisë dhe Gjinia8. Politik-Bërja e Sigurisë Nacionale dhe Gjinia9. Mbikëqyrja e Shoqërisë Civile e Sektorit të Sigurisë dhe

Gjinia10.Ushtritë Private dhe Kompanitë e Sigurimit dhe Gjinia11. Vlerësimi i RSS, Monitorimi dhe Evaluimi dhe Gjinia12. Trajnimi Gjinor për Personelin e Sektorit të SigurisëShtojcë mbi Ligjet dhe Instrumentet Ndërkombëtarë dhe Rajonal

DCAF, OSCE/ODIHR dhe UN-INSTRAW janë mirënjohës për mbështetjen e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Norvegjisë për prodhimin e këtij Mjeti Praktik.

DCAFQendra e Gjenevës për Kontroll Demokratik të Forcave të Armatosura (DCAF) përkrah qeverisjen e mirë dhe reformën të sektorit të sigurisë. Qendra kryen hulumtime në praktika të mira, inkurajon zhvillime të normave të përshtatshme në nivel nacional dhe ndërkombëtarë, bën rekomandime të politikave dhe siguron këshilla në vend dhe programe përkrahëse. Partnerët e DCAF përfshijnë qeveritë, parlamentet, shoqërinë civile, organizatat ndërkombëtare dhe aktoret e sektorit të sigurisë si policia, gjyqësori, agjencitë e inteligjencave, shërbimet e sigurisë kufitare dhe ushtria.

OSCE/ODIHRZyra për institucione demokratike dhe të Drejta të Njeriut (ODIHR) është institucioni kryesor i OSCE-së për dimensionin human të sigurisë: koncept i gjerë që përfshin mbrojtjen e të drejtave të njeriut; zhvillimin e shoqërive demokratike, me theks të veçantë në zgjedhje, ndërtimin-institucional, dhe qeverisjen; përforcimi i sundimit të ligjit; dhe promovimi i respektit të mirëfilltë dhe mirëkuptimi i ndërsjellë ndërmjet individëve, si dhe popujve. ODIHR kontribuoi në zhvillimin e këtij mjeti praktik.

UN-INSTRAWInstituti i Hulumtimeve dhe Trajnimeve të Kombeve të Bashkuara për Avancimin e Grave (UN-INSTRAW) është entiteti i vetëm i KB i mandatuar për zhvillimin e programeve të hulumtimit që kontribuojnë në fuqizimin e grave dhe arritjen e barazisë gjinore në të gjithë boten. Nëpërmjet ndërtimit të aleancave me Shtetet Anëtare të KB, organizatave ndërkombëtare, akademisë, shoqërisë civile, dhe aktorëve tjerë, UN-INSTRAW

■Ndërmerr hulumtim të orientuar në veprim nga perspektiva gjinore që ka ndikim konkret në politika, programe dhe projekte;

■ Krijon sinergji për menaxhimin e diturisë dhe shkëmbim të informatave;

■ Përforcon kapacitetet e pjesëmarrësve kryesorë për integrimin e perspektivave gjinore në politika, programe dhe projekte.

Foto kopertinë © Keystone, EPA, Herwing Vergult, 2006.

© DCAF, OSCE/ODIHR, UN-INSTRAW, 2008.

Të gjitha të drejtat e rezervuara

Cito si: Ilja Luciak. “Mbikqyrja Parlamentare të Sektorit të Sigurisë dhe Gjinia.” Mjet Praktik mbi Gjinin dhe Reformën e Sektorit të Sigurisë. Eds. Megan Bastick dhe Kristin Valasek. Geneva: DCAF, OSCE/ODIHR, UN-INSTRAW, 2008.

�

PËRMBAJTJA

Akronimet 6

1. Hyrje 7

2. Çka është Mbikëqyrja Parlamentare e Sektorit të Sigurisë? 7

3. Pse janë çështjet gjinore të rëndësishme në mbikëqyrjen parlamentare të sektorit të sigurisë? 93.1 Ligjetdhepolitikatesigurisëgjithëpërfshirësedhetëbazuaranënevoja 93.2 Institucionetësektorittësigurisëefektivedhetëpërfaqësuara 103.3 Menaxhimiiresursevedhebuxhetiibarabartë 113.4 Baraziagjinorenëvendim-marrjenparlamentare 12

4. Si mund të integrohet gjinia në mbikëqyrjen parlamentare të sektorit të sigurisë? 134.1 Tëformulohenligjedhepolitikatësigurisë,gjithëpërfshirësedhetëbazuaranënevoja 134.2 Ndërtimiiinstitucionevereprezentativedheefektivetësektorittësigurisë 144.3 Adresimiidhunëssëbazuarnëgjini 154.4 Shtimiipërfaqësimittëgravenëparlamentedhenëvendimmarrjenparlamentarepërsigurinë 164.5 Zbatimiiprokurimitdhebuxhetimittëbarabartë 18

5. Integrimi i gjinisë në mbikëqyrjen parlamentare të sektorit të sigurisë në kontekste specifike 205.1 Vendetpost-konflikte 205.2 VendeteZhvilluara 24

6. Rekomandime kryesore për parlamentarët 25

7. Burime plotësuese 26

�


Akronimet

CEDAW Konventa mbi Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit kundër GraveCSO Organizatat e Shoqërisë CivileDDR Procesi i Çarmatimit, Demobilizimit dhe Reintegrimit GBV Dhuna Bazuar në GjiniIPU Unioni Ndër ParlamentarëNATO North Atlantic Treaty OrganizationNGOs Organizatat Jo-QeveritareOSCE Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në EvropëKB Kombet e Bashkuara

�

1 HyrjeParlamentetluajnëroltërëndësishëmnëreformëne sektorit të sigurisë. Si përfaqësues të interesavetë qytetarëve, parlamentarët luajnë rol thelbësorlegjislativdhembikëqyrës,dukembajturekzekutivinpërgjegjës. Parlamentet aprovojnë buxhete,rishqyrtojnëdhezbatojnëlegjislacionqëndërlidhetme sektorin e sigurisë, dhe ushtrojnë funksionthelbësor në ndërlidhjen në mes të qeverisë dheqytetarëve në formësimin e dialogut nacional mbisigurinë. Ata janë të vetmit trupa të zgjedhur ngapopulli që mund të flasin për të gjithë qytetarëtdhe të mbrojnë interesat e tyre të sigurisë. Kurparlamentarëtmarrinparasyshçështjetgjinore-tëcilatpërfshijnënjëkuptimtënevojavetëndryshmetë sigurisë të burrave, grave, vajzave dhe djemve -ata përforcojnë mbikëqyrjen e sektorit të sigurisë.Mbikëqyrja bazuar në përgjegjësi-gjinore mund tësigurojëpolitikatësigurisëgjithëpërfshirëse,bazuarnënevoja;dhetimbajëatapërgjegjëspërbuxhettëpaanshëm.

Kymjetsynontënënvizojrëndësinëembikëqyrjesparlamentaretësektorittësigurisëdhepërfitimetqëparlamentarëtnxjerrinngapërfshirjaeperspektivesgjinore në punën e tyre. Audiencat kryesore nënivelin nacional përfshijnë parlamentarët, stafetparlamentare,dhepartitëpolitike.Anëtarëtdhestafii trupave parlamentare rajonale, si Parlamenti PanAfrikan,ParlamentiiAmerikësQendrore,ParlamentiEvropiandheAsambletëParlamentaretëOSCEdheNATO janë gjithashtu audiencë e synuar; siç edhejanë institucionet dhe grupet e parlamentarëve,AsociacioniiParlamentarëveEvropianpërAfrikën,tëcilëtndërmarrinaktivitetetëasistencësparlamentare.Reformaqeveritareesektorittësigurisëdhezyrtarëte qeverisjes së projekteve, organizatat e shoqërisëcivile,hulumtuesitdheakademikëtqëpunojnënëndërmarrjenesigurisë,parlamentetdhegjinitëdotëgjejnëkëtëmjettëpërdorshëm.

Duke u bazuar në një diskutim të shkurtër nënatyrën e mbikëqyrjes parlamentare të sektorit tësigurisë, ky mjet paraqet rëndësinë dhe dobitë eintegrimittëgjinisënëpunëneparlamentarëvenëçështjetësigurisë.Aiparaqetsugjerimembiformëne integrimit të çështjeve gjinore në mbikëqyrjenparlamentare,dhepërfshinënjëseksionqëadreson

çështjet gjinore dhe mbikëqyrjen parlamentare nëkontekste specifike të vendeve post-konfliktuozedhetëzhvilluara.Mjetipërfundonmerekomandimethelbësoredheparaqetnjëlistëtëresurseveshtesëpërpraktikues.

2 Çka është Mbikëqyrja Parlamentare e Sektorit të Sigurisë?Njëdefinicionirrënjosurimbikëqyrjesparlamentaretë sektorit të sigurisë thekson:‘Legjislatura ushtronmbikëqyrje parlamentare duke aprovuar ligje qëdefinojnëdherregullojnëshërbimetesigurisëdhefuçitëetyredhedukeadoptuarbuxhetetëcaktuarakorresponduese.Njëkontrollitillëmundtëpërfshijëedhe themelimin e ombudspersonit parlamentarëose një komision që mund të lançoj hetime nëankesapublike.1

Qeverisja e mirë kërkon mbikëqyrje parlamentare.Parlamenti është në thelb të demokracisë, qëshërben si mburojë kundër sundimit autokratik.Parlamenti mbanë fuqinë e kuletës dhe kështudeterminon buxhetet mbi të cilat varet sektori isigurisë.Përmëtepër,aikrijonparametratligjorëpërçështjetësigurisë.Varësishtngavendetendryshmenë diskutim, këto janë disa nga veprimet të cilatparlamenti mund ti ndërmarrë për të mbikëqyrësektorinesigurisë:2

■Aprovimi,refuzimiapopropozimiiamendamentevetëpolitikavetësigurisëdheligjevetëmbrojtjes.

- Mbajtjaedebateveparlamentare.

- Shtrimi i pyetjeve parlamentare dhe bërja einterpelancave (kërko nga zyrtarët qeveritarëtëshpjegojnëndonjëaktapopolitikë).

- Thirrja për konsulta nacionale në çështje tësigurisë.

- HulumtimngaKomisionet.

■Adoptimidhembikëqyrjaedispozitavebuxhetoreqëndërlidhenmesigurinë.

■Autorizimiapopërfundimi igjendjesemergjente

MBIKËQYRJA PARLAMENTARE E SEKTORIT TË SIGURISË DHE GJINIA

�


apoluftës.

■Aprovimi ose refuzimi i propozimeve të qeverisëpër:

- Marrëveshjet ndërkombëtare, aleancat dhedërgimiitrupavejashtëvendit.

- Emërimiipersonelittëlartëtësigurisë.

- Prokurimetërëndësishmetëarmëve.

■Monitorimi dhe vlerësimi i politikave dheprogramevetësigurisë.

- Inicimi i hetimeve parlamentare apodëgjimeve.

- Kërkimi i vlerësimit të zbatimit të politikave/programeve nga qeveria apo punësimi ikunsulentëve për të udhëhequr auditimespecialembiefikasitetineqeverisë.

- Themelimi apo shqyrtimi i funksionimit tëmekanizmavetëauditimitp.sh.Ombudspersonipërmbrojtje.

Ekzistojnëaktorëtëndryshëmtjerëqenësorëbrendasistemitparlamentarë:

■Parlamentarët, apo anëtarët e parlamentit, janëpërfaqësuestëzgjedhurngavotatpërparlament.Atamundtësigurojnëqëshqetësimeteqytetarëvetëmerrenparasyshnëpolitikatqëndërlidhenmesigurinëtëpropozuarangaekzekutivi.Atamundtëmbajnëdëgjimepublike,tësigurojnëinformatapërkatësepërshoqërinëciviledhe,nëdisa raste,ligjvënësitpërdorintakimetëqeverisë lokalepërtë diskutuar politikat qeveritare me zonat e tyreelektorale. Ky funksioni i fundit, duke shërbyer siurëpërpublikun–sinëpartiapoedhenëniveleindividuale ligjvënëse – e përforcon shumëlegjitimitetin e vendimmarrjes parlamentare nëçështjetësigurisë.

■Partitë politike janë pjesët kryesore përbërësetë parlamentit. Tekstura organizative e shumicëssë parlamenteve është e ndërtuar përreth tyre.Nëshumicënesistemevepolitike,partitëpolitike,më shumë se parlamenti, janë shtylla kryesorendërlidhëse në mes të vendim-marrësve dheshoqërisë civile. Partitë politike kanë vendin etyre specifik në sektorin e sigurisë dhe përdorinlegjislativinsiforumpërtëtransmetuarbetimetetyrepublikut.

■Mbështetësit (stafi) parlamentarë luajnë rol

qenësornëbërjeneparlamentit funksional.Stafiparaqetmekanizminebrendshëmtëekspertizësnë të cilin bazohen individët parlamentarëdhe partitë politike. Stafi profesional siguronvazhdimësinëdiskutimekompleksetëçështjevetë sigurisë dhe mund të sigurojnë vazhdimësiinstitucionale.Kështu,stafiështëelementqenësornësiguriminembikëqyrjesefektivetësektorittësigurisë.

■Ombudspërsonat parlamentarë janë bërëmekanizma të rëndomtë në Evropë që luajnëGBV në funksionin e mbikëqyrjes parlamentare.Në Evropën Perëndimore, me përjashtim tëGjermanisë, Greqisë, Italisë, Luksemburgut dheZvicrës, të gjitha vendet kanë ombudspërsonnë nivelin nacional. Italia dhe Zvicra kanëombudspërsonnënivelinrajonalosenivelinlokal,derisa Bundestagu Gjerman ka një Komision tëPeticioneveicili‘shërbensibarazimfunksionaltëombuspersonitushtarakpërankesanga forcatearmatosura.3

■Shoqëria civilemundtëjetënjëpartnerefektivnëpërkrahjeneparlamentarëvenëpërpjekjetpërtëreformuarsektorinesigurisë.Parlamentetmundtëpërdorinmetodatëndryshmetëbashkëpunimitmeshoqërinëcivile,përfshimbajtjenedialogjevenacionale, organizimi i dëgjimeve publikeparlamentarenëligjetepropozuara,osethirrjaeprezantimevengaekspertet.Marrëdhënietëtillajanëtraditatëvendosurakohëtëgjatënëshumeshoqëri.

Ndryshimet në kapacitete të mbikëqyrjesparlamentare në mbarë boten janë evidente.Parlamentetmehistoritëgjatëtëfuqisësëligj-bërjes,legjitimitetibazuarnëmandatepopulloretëgjeradhehistoritëmbikëqyrjessëfuqishmeparlamentaretëekzekutivit,dotëjenëmëefektivnëushtriminekontrollit mbi reformën e sektorit të sigurisë se saparlamentet në shumë vende në zhvillim dhe nëtranzicionqënukfunksionojnënëkushtetëtillatëfavorshme. Legjislaturat në vende të ndikuara ngakonfliktet dhe shoqëri në tranzicion ballafaqohenmë pengesa politike, kushtetuese, dhe resurse qëpengojnë efikasitetin e tyre. Pavarësisht të metavestrukturore dhe institucionale, parlamentet luajnërolqenësorpërtësiguruarqëreformaesektorittësigurisëtëjetënjëprocesgjithëpërfshirës.

Tëgjithaparlamentetballafaqohenmekompleksiteteqenësoretëçështjeveqëndërlidhenmereformëne sektorit të sigurisë dhe kështu ballafaqohen

�

mesfida tëzakonshmenëpërpjekjete tyrepër tëushtruar mbikëqyrje efektive. Qoftë ai Kongresi iShtetevetëBashkuaraqëpërpiqettërishkruajAktinPATRIOTIKtëSHBA-venëmënyrëqëtëmbizotërojëmbi një ekzekutiv të tej përkushtuar në përudhenpas 11 shtatorit, Parlamenti Evropian i brengosurpër politikat e mbrojtjes së Bashkimit Evropianosenjë legjislaturëArabedukekërkuar të imponojautoritetin e vet pas konfliktit, të gjitha legjislaturandajnë një mirëkuptim të kompleksiteteve më tëcilat parlamentet ballafaqohen kur ata mundohentë vendosin kontroll mbi forcat ushtarake dhepolicore.Parlamentetjanëtëlimituarangamungesae ekspertizës si dhe në përparësinë që dega eekzekutivit ka në fushën e sigurisë. Për shembull,presidentet dhe kabinetet e tyre shpesh përdorinligjetefshehtësisënëmënyrëqëtëpengojnëqasjenelirëtëparlamentevenëinformata.

Në disa raste, sfida të mëdha paraqesin shansetë mëdha. Për shembull, situata të konflikteveparaqesin shanse të rëndësishme për parlamentettëjenëtëpërfshirënëmënyrëefektivenëreformëne sektorit të sigurisë. Pas luftës civile ose formavetjera të ndërrimeve me dhunë politike, parlamentika mandat të gjerë në përfaqësimin e interesavetë qytetarëve duke ushtruar funksionet e vetambikëqyrëse dhe legjislative në mënyrë që tëpërmirësojësigurinënjerëzore.

3 Pse janë çështjet gjinore të rëndësishme në mbikëqyrjen parlamentare të sektorit të sigurisë?

Gjinia i referohet roleve specifike dhe marrëd-hënieve,tiparevetëpersonalitetit,sjelljevedhevler-ave që shoqëria atribuon burrave dhe grave.‘Gjinia’kështu i referohet ndryshimeve të mësuara në mesburrave dhe grave, derisa‘seksi’ i referohet ndryshi-meve biologjike ndërmjet meshkujve dhe femrave.Rolet gjinore ndryshojnë shumë në dhe përgjatëkulturave, dhe mund të ndryshojnë në kohë. Gjinianukireferohetvetëmgravedheburravepormarrëd-hënievendërmjettyre.

Përfshirja e gjinisëështëprocesivlerësimittëimp-likimevepërgradheburratëçfarëdoveprimi,përfshilegjislacionin, politikat dhe programet, në të gjithafushatdhenivelet.4

Për më shumë informata shih

Mjetin mbi RSS dhe Gjinia

3.1 Ligjet dhe politikat e sigurisë gjithëpërfshirëse dhe të bazuara në nevoja

Parlamentet e angazhuara në reformën e sektorittësigurisëpërfitojnëprejintegrimittëperspektivesgjinorenëfunksionetetyreqenësore.Parlamentarët,sipërfaqësuesitezgjedhurtëelektoratittëvet,kanëpërgjegjësinë të sigurojnë që nevojat e sigurisë tëgrave,burrave,djemvedhevajzavejanëtëpërfshiranëpolitik-bërjenesigurisë.Gratë,burrat,vajzatdhedjemtëballafaqohenmekërcënimetëndryshmepërsigurinëetyre.Dhunaebazuarnëperspektivengjinore(GBV)ështënjëngakërcënimetmëtëzakonshmetësigurisënjerëzorenëmbarëbotën.Burratdhegratëkanëqasje tëndryshmenësiguriminshëndetësor,edukim,fuqi vendim-marrëse dhe resurse tjera,që ndikojnë në çdo aspekt të sigurisë së tyre.Procesi ipolitik-bërjesnacionale tësigurisëshpeshfokusohet në adresimin e kërcënimeve të jashtmetë sigurisë si terrorizmi dhe armët e shkatërrimitnë masë, dhe përgatitja e forcës ushtarake. Ligjetdhe politikat që rregullojnë policimin, drejtësinë,

10


burgjet, shërbimet kufitare, inteligjencat, forcat embrojtjes dhe kompanitë e sigurimit privat janëshpeshtë rregulluarapavëmendjesesiatomundtëndikojnëndryshenësegmenteteshumëllojshmetëkomunitetit.Megjithatë,parlamentarëtmund tëpërdorinautorizimetetyrembikëqyrëselegjislative,buxhetore dhe fuqi tjera që të sigurohen se ligjete sigurisë dhe politikat përmbushin nevojat ezgjedhësvetëtyre,dukemarrëparasyshGBV-nëdheaspektetjeratëqasjessëndryshmetëburravedhegravenësiguri.

Përfshirja në rritje e grave në sektorin e sigurisëngritë pyetje të reja për parlamentet për tukonsideruar, përfshi çështje të trajnimit, kodit tëveshjesdhestrehimit.Nëtënjëjtënkohë,ekzistojnënevojatësigurisëtradicionaleqëvetëmkohëvetëfunditiuështëdhanëvëmendje,sitrajnimadekuatipersonelitpolicorpërt’jupërgjigjurdhunësfamiljaredheformavetjeratëGBV-së.Vëmendjandajkëtyreçështjevetërëndësishmegjeneronkonfidencëdhebesimndërsektorëttradicionalishttëmargjinalizuarnë institucionet e qeverisë. Kjo edhe e përforconlegjitimitetinparlamentar.

Përmëtepër,kurparlamentetpërfshijnënjëgamëtë gjerë të aktorëve të shoqërisë civile, përfshipërfaqësuesiteorganizatavetëgrave,nëprocesinepolitik-bërjesdheatijligjor,kjorritëpërfaqësimindhelegjitimitetinepolitikavetësigurisë, institucionetesigurisëdhevetëparlamenti(shihKatrori1).

3.2 Institucione të sektorit të sigurisë efektive dhe të përfaqësuara

Parlamentet mund të ushtrojnë mbikëqyrjembi përmbushjen e detyrave të personelitdhe institucioneve të sigurisë duke përkrahuredukimin, futja e kodit të mirësjelljes, vendosjene mekanizmave llogaridhënës dhe rishqyrtimin epolitikavetëresursevehumane.Integrimiiçështjevegjinore është qenësore për efikasitet operacionaldhe efikasitet në sektorin e sigurisë-përfshi nëforcat e armatosura, polici, autoritetet kufitare,gjyqësordhesisteminpenal–dhekështuduhettëmonitorohetngaparlamenti.Institucionetesektorittë sigurisë kanë treguar të jenë më efektive nëserrisin pjesëmarrjen e grave dhe normë më të ultëtëdiskriminimit,ngacmimeveseksualedhedhunës.Pjesëmarrja e grave në shërbimet e sigurisë ështëgjithashtuaspektqenësorikrijimittëinstitucionevereprezentuese të sektorit të sigurisë, të cilat do tëgëzojnëbesimmëtëmadhpublik.

Shih Mjetin mbi Reformën e Policisë

dhe Gjinia, Reforma e Mbrojtjes dhe Gjinia

Parlamentarëtmundtëvendosinmasaproaktivetëpërgjegjësisëpërtërriturpjesëmarrjenegravedheulurdiskriminimindhedhunën.Përshembull,ështëroliiparlamentitpërtëmiratuarligjeqësigurojnëqëtëgjithapozitatnëinstitucionetesektorittësigurisë,

Procesi i reformimittësektorit tësigurisënëAfrikënJugorenëperiudhënpost-aparteiditështëmarrëshpeshsishembullpërpërfshirjendheparticipiminegjinisë.

Dokumenti i bardhë i vitit1996 në Mbrojtjen Nacionalenë Republikën e Afrikës Jugore është përpiluar nga LaurieNathaniUniversitetittëKapeTown.Draftiiparëidokumentitështëkomentuargjerësishtngaorganizatateshoqërisëciviledheanëtarëte industrisësëmbrojtjes.Aipërfshiunjëqasjenë sigurinë njerëzore dhe theksoi krijimin e një kulture jo-seksiste, përfshi edhe obligimin e Ministrisë së Mbrojtjes tëidentifikojdheeliminojpraktikatdiskriminuesedhesjelljevejotëhijshmenëforcatearmatosura.Përveçkësaj,draftiftoipëraksionfirmuesdheprogramepërshansetëbarabartasidhenjohjenetëdrejtavetëgravenëshërbiminnëtëgjithagradatdhepozitat,përfshiedheroleluftarake.

Dokumentiibardhëgjithashtuftoipërshqyrtimtëmbrojtjespërtënënvizuardetajetoperacionalesidoktrinën,dizajnimii forcave, logjistika,armët, resursethumanedhepajisjet.Në

instancatëparlamentarëvetëgjinisëfemëroredhetëtjerë,KomisioniiPërbashkëtFunksionalParlamentarpërMbrojtjenftoipërkonsultanacionalesipjesëeprocesittërishqyrtimittëmbrojtjes.Njënumërimasaveishinmarrëpërtësiguruarpjesëmarrje publike, përfshi përdorimin e aeroplanëveushtarakdheautobusëvepërtransportimineliderëvefetarëdhetëkomunitetit,aktivistëvetëOJQ-vedhepërfaqësuesvetëorganizatavetëgravenëtakimerajonaledhepunëtori.

Organizatat bazë të grave ishin energjike në tërheqjen evëmendjespërçështjetqëishininjoruarmëparësindikiminë ambient i përdorimeve ushtarake dhe ngacmimeveseksuale të grave nga personeli ushtarak. Për tu përgjigjurnëkëtoçështjedynën-komisionetërejauformuanbrendaSekretariatit tëMbrojtjes.Pasnjëprocesidyvjeçar,kontrollipjesëmarrës i mbrojtjes kishte ndihmuar në ndërtimin ekonsensusit nacional përreth çështjeve të mbrojtjes dhekishte gjeneruar legjitimitet publik për strukturat e reja tësigurisë.

Katrori 1 Krijimi i politikave të sigurisë përgjegjëse ndaj gjinisë në Afrikën Jugore5

11

përfshi edhe pozitat që përfshin luftime, janë tëhapura për gra. Në vitin 2000, Parlamenti i Izraelitadoptoi Ligjin e amandamentuar mbi Shërbimin eSigurisë i cili i hapi të gjitha profesionet ushtarakepër gra.9 Në procesin e ushtrimit të kontrollit ngaparlamentimbipërbërjendhemandatinemisionevepaqeruajtëse,atakanërastintëthërrasinpërrritjenëpjesëmarrjenefemrave.

Ekzistonbindjeqëmisionetëtillajanëmëefektivekuranëtarëtetyrejanëpajisurmetrajnimmbiçështjetgji-noredheforcapërfshingranëstrukturënkomanduesesidhenëvetëforcën.Ushtarëtfemrajanëtëprirurameqenë më të informuara për nevojat gjinore të popul-latësqëishërbejnëdheekzistonmundësimëemadheqë atyre t’ju afrohen sektorët e margjinalizuar të sho-qërisë.10

Parlamentet gjithashtu luajnë rol qenësor nëparandalimin dhe mbajtjen e institucioneve tësigurisë përgjegjëse për diskriminim, ngacmimseksualdhedhunë.Ngaskandaletepaqeruajtësvetë përfshirë në shfrytëzime seksuale dhe trafikimnjerëzor, shkallë e lartë e ngacmimeve seksuale tëgravebrendaforcavetëarmatosura,deriteksulmeseksuale nga personeli i burgjeve, këto forma tëGBV-së janë akte kriminale që ulin efikasitetin eshërbimeve të sigurisë. Si përgjigje, parlamentarëtmund të adoptojnë politika që vendosin kode tëmirësjelljes, nxjerrin ligje për masat disiplinore,themelojnëombudspersoninpërmbrojtjedhe/osepërçështjegjinore,thërrasinpërhetimetëthelladhetëmonitorojnëqësanksionetjanëdukeuzbatuar.

NjëshembullështërezolutaeParlamentitEvropianpër pjesëmarrjen e grave në zgjidhje paqësore të

konflikteve,ekaluarnëvitin2000.Ajothërretvendetanëtare që të marrin aksione të ndryshme për tërriturpjesëmarrjenegravedhepërgjegjësivegjinorenë kontekst të iniciativave që ndërlidhen me paqdhesiguri.Përveçmandatiminetrajnimevegjinorepërpersonelinushtarakdhestafineeangazhuarnëpolitikatqëndërlidhenmekonflikte,rezolutathërretpër rekrutimdhenominim tëmëshumëgravenëshërbime diplomatike dhe promovon përdorimine ekipeve vetëm femra të paqeruajtësve, zbuluesedhe asistuese. Për sa i përket shkeljes të drejtavenjerëzore,rezolutadënonsjelljetekëqijaseksualetëushtarëvetëpërfshirënëoperacionepaqeruajtëse;thërretpërmasakundërtrafikimit;dherekomandonqë vëzhguesit e të drejtave të njeriut shoqërojnëpaqeruajtësitpërtusiguruarqëligjindërkombëtarëështëdukeuzbatuar.

3.3 Menaxhimi i resurseve dhe buxheti i barabartë

Parlamentet adoptojnë dhe mbikëqyrin buxhetetqë ndërlidhen më sigurinë. Kontrolli i buxhetitështë një ndër mënyrat më të rëndësishme me tëcilënatamundtëinfluencojnëpolitikatqeveritare.11Komisionet parlamentare gjithashtu luajnë rol tërëndësishëm në prokurimin e pajisjeve ushtarakedhe armëve. Analizimi i buxhetit për forcatushtarake dhe policore nga vështrimi gjinor – injohursibuxhetimigjinor–mundtëjetënjëmjetirëndësishëmpërtëndihmuarparlamentettënjohinnevojat e ndryshme të sigurisë të grave, burrave,djemve dhe vajzave dhe të sigurohen që ato janëdukeuprioritizuardhepajisurnëmënyrëadekuate.Kjomundedhetënënvizojnëseiniciativatgjinore,sipajisjametrajnimgjinorpërpersonelinesektorittë

Pas gjenocidit të Ruandës, reforma elektorale që përshinkuotalegjislativendihmoinëbërjeneRuandësliderbotërornëaspektinepërfaqësimit tëgravenëparlament,me48.8përqind e parlamentarëve gra.6 Eksperienca e Ruandësdemonstroindryshiminqënjënumërimadhiparlamentarëvefemra mund të bëjnë në rindërtimin e pas konfliktit. Gratëparlamentareformuangrupineparëparlamentarëqëtejkaloilinjat partiake dhe përfshiu si Hutus po ashtu edhe Tutsis.Grupiadresoiçështjetësigurisësëgruas,pamarrëparasyshpërkatësinëetyreetnikedhepartiake,dukeiniciuarligjembitëdrejtënegruaspërtëtrashëguarpronë,dhetëdrejtënevejushavepër tëkërkuarpronënga tëafërmiteburrave tëtyretëvdekur,dheGBV.7Qeveriakrijoinjëministritëdedikuarpërfuqiziminegravedhenjëpolitikënacionalepërçështjegjinoreishtedraftuarnëvitin2001.Kjohapirrugënqëgjinia

tëidentifikohetnjëngaprioritetetndërlidhësenëprocesinerishikimittëstrategjisëpëruljenevarfërisë.Qeveriapërkrahihulumtim të gjerë në aspekte të ndryshme të pengesavebazuar në gjini. Rezultatet ishin përfshirë në diskutime nëçdo Ministri dhe departament të Qeverisë për barrierat ebarazisë gjinore dhe si ato do të mund të tejkaloheshin. Sirezultat,MinistriaeBujqësisëështëeangazhuarpërtërriturnumrinegravetëpërkrahurangaprogrametesaj;MinistriaeEdukimitështëdukeumunduartërrisënumrinevajzaveqëvazhdojnëshkollimin;strukturateqeverisërajonale janëtëangazhuaratëpërkrahinpërfaqësiminegravenëprocesine vendim-marrjes në pushtetin lokal; dhe ushtrime nëbuxhetimineçështjevegjinorejanëpërdorëpërtëtrajnuarshërbyes civil për të përkthyer vendimet politike në veprakonkretenëpërmjetakordimittëresurseve.8

Katrori 2 Kontributi i grave parlamentare të Ruandës në rindërtimin e pas luftës

12


sigurisë,kanëfondetëmjaftueshmetëalokuara.

Buxhetimipërçështjegjinorembetetsfidëpasiqëvendim-marrja ekonomike në vete është shumëlargngabalancimigjinor.Sinërastineportofolavethelbësor të sektorit të sigurisë, gratë janë shumëmëtëpapërfaqësuarakurbiefjalatevendim-marrjaekonomike. Deri në vitin 2005, vetëm njëzet granë mbarë botën kishin portofola në financa dhebuxhet.12Prapë,mbipesëdhjetëvendekanëmiratuariniciativapërbuxhetbazuarnëçështjegjinore,mepothuajsegjysmënetyreqëkanëinstitucionalizuarprogrametëtilla.13NdërshtetetanëtareteKëshillittëEvropësvendetNordike,Austria,Belgjika,Franca,Gjermania,BritaniaeMadhe,Irlanda,Polonia,Spanja,ZvicradheTurqiatëgjithakanëzbatuariniciativapërbuxhetbazuarnëçështjegjinore.14

3.4 Barazia gjinore në vendim-marrjen parlamentare

Për të forcuar legjitimitetin dhe përfaqësimin embikëqyrjes parlamentare të sektorit të sigurisë,ekzistonnevojaqëtërritetnumri iparlamentarevefemra. Pariteti formal gjinor në vendim-marrjenpolitike, pavarësisht disa përmirësimeve nëpërfaqësiminegravenëvitetefundit,mbetetendenjë synim i largët. Domethënës ka qenë zbritja epërqindjes së parlamenteve me më pak se 10%përfaqësim nga femrat nga 63% në vitin 1995 nëpothuajse 30% në vitin 2007.15 Në të njëjtën kohë,ekzistojnëendeshtatëvende(nëmesineatyreqëIPUkavërtetuar tëdhëna)qënukkanëasnjëgruanëparlament.

Nëvitin2007,mëpakse20%eparlamentarëvetëbotësishingra(shihTabelën1).

Vetëm vendet Nordike kanë parlamente mekompozimgjinorqëvazhdimisht iafrohetbarazisëgjinore. Kohëve të fundit Ruanda i është bashkuarkëtij grupi elitë dhe ka zgjedhur parlament që kapërfaqësimtëbarabartëtëburravedhegrave(Shihkatrorin2).Edhepsepërparimimadhështëbërëqënga viti 1995, kur përqindja e grave në parlamentishtepakmëshumëse11%,boshllëkugjinorështëendeimadh.

Mungesa e bilancit gjinor në trupat vendim-marrëse legjislative dhe ekzekutive të botës ështënjë pengesë strukturore në bërjen e vendim-marrjesparlamentaretësigurisëdhembrojtjesmëtëpërfaqësuar.Nëpërgjithësi,gratkanënjënumërtë vogël të pozitave ministrore në tërë botën, njëçekuilibrimqëështëshumëidukshëmnëfushate

mbrojtjesdhe tëdrejtësisë.Nëvitin2005,nga183shtetetëvlerësuara,vetëm12graudhëhoqënministritëmbrojtjesdhepunëveveteranedheishinvetëm29ministretëdrejtësisë.Ngatëdhënatraportuesetë 97 parlamenteve mbi përbërjen gjinore tëkomisioneveparlamentarenëvitin1997,vetëm3%kishingraudhëheqësetëkomisionevetëmbrojtjes.Nëpërgjithësi,mëpakse20%etëgjithëanëtarëvetë komisioneve parlamentare ishin gra.17 Kështunjë sfidë është përfshirja e një numri më të madhtë parlamentarëve femra në komisione të sigurisëdhetëdominohengratënëportofoleqenësore tësigurisë,mbrojtjes,policisëdhedrejtësisë.

Njëpjesëmarrjemëebarabartëeburravedhegravenë procesin e mbikëqyrjes demokratike forconlegjitimitetinevendim-marrjesparlamentare.Kështuqë, parlamentet përfitojnë vetvetiu nga adresimidhesigurimiformalimarrëdhënievetëbarabartaqëgjindennëshoqëri,barazialigjorenëmesgravedheburrave.

Rajoni % e femrave AP % e meshku-jve AP

VendetNordike 41.6 58.4

EvropëOSCEVendetNordiketëpërfshira

20.4 79.6

Amerika 20.0 80.0

EvropëOSCE(pavendetNordike)

18.4 81.6

AfrikaeSub-Saharës

17.2 82.8

Azia 16.6 83.4

Pacifiku 13.1 86.9

ShtetetArabe 9.6 90.4

Mesatarja Botërore 19.6 80.4

Tabela 1 Përbërja gjinore e parlamenteve të botës, 2007 (unikameral ose dhoma e ulët)16

13

‘Si parlamentare, gratë mundë të luajnë një rolë qenësor në kërkimin e përgjegjësisë dhe transparencës nga shërbimet e sigurisë; determinimin e buxhetit dhe politikave për tu siguruar që harxhimet ushtarake nuk marrin resurset nga çështjet zhvillimore siç janë edukimi, ambienti, shërbimet sociale dhe shërbimet shëndetësore; përfshirjen e publikut në debat dhe dialog në këto çështje; dhe sigurimi i përfaqësimit demokratik në strukturat e reja të sigurisë. Në Afrikën Jugore, gratë parlamentare promovuan pjesëmarrjen publike në procesin e reformës duke përfshirë OJQ-të në formulimin e politikave të reja. Ato gjithashtu kanë marrë një qëndrim, duke kërkuar sinqeritet dhe transparencë kur marrëveshjet për armë u përfunduan pa debat publik dhe deklarimet për korrupsion ishin shumë të zemëruara. Gratë gjithashtu kritikuan qeverinë për harxhimin e fondeve të pamjaftueshme në armatim përkundër zbutjes së varfërisë, dhe një parlamentare femër dha dorëheqje si shenj proteste për marrëveshje.18

Në përfundim, përfshirja e gjinisë në mbikëqyrjenparlamentaretësektorittësigurisëështëqenësorepërqeverisjetëmirëdhezhvillimtëqëndrueshëm.Për shembull, ekziston një lidhje në mes tëbarazisëgjinoredheniveleve tëulta tëkonfliktevendër-shtetërore. Duke marrë aspektet gjinore nëperspektivënëreformiminesektorittësigurisëibënëkonfliktetnëtëardhmenmëtëpamundshme.

Drejtësiagjinorenëvendim-marrje,përfshiedhenësektorin e sigurisë, është fitimprurëse për të gjithëanëtarëteshoqërisë.Siçështëpohuar,‘samëelartëshkallaepërfaqësimittëfemravenëparlament,aqmëeulëtshkallashteteveqëpërfshihennëkonfliktenëmesështeteshdotëjetë.19

Pajtimi me obligimet e ligjit dhe instrumentevendërkombëtarëPërfshirja e çështjeve gjinore në mbikëqyrjenparlamentare të sektorit të sigurisë është gjithashtudomosdoshmëri në pajtim me ligjet ndërkombëtaredhe rajonale, instrumentet dhe normat që mbulojnësigurinë dhe çështjet gjinore. Instrumentet kyqepërfshijnë:

• Konventa mbi Eliminimin e të gjitha Formave tëDiskriminimitkundërGrave(1979)

• DeklarataePekinitdhePlatformapërVeprim(1995)

• Rezoluta e Këshillit të Sigurimit të Kombeve tëBashkuara1325mbiGra,paqjadheSiguria(2000)

Për më shumë informata, ju lutem shiheni Shtojcën eMjetit Praktik mbi Ligjet Ndërkombëtare dhe RajonaledheInstrumentet

4 Si mund të integrohet gjinia në mbikëqyrjen parlamentare të sektorit të sigurisë?Të gjitha vendet, pavarësisht nëse kanë gëzuarperiudhatëgjatatëpaqesdheqeverisjesdemokratikeosekanëdalësëfundingakonfliktetedhunshme,duhettëkonfrontohenmeçështjekomplekse,dhetë vështira në aspektin e sektorit të sigurisë. Në tënjëjtënkohë,sfidatspecifikedhemundësitëtëcilatpërfshijnë mbikëqyrjen parlamentare të sektorit tësigurisëdallojnëmesshtetevetëndryshme.Prandajcilado strategji duhet t’i adaptohet kontekstit tëreformësspecifike.Përshembull,nëshumëshoqëritëzhvilluaraçështjaepërfshirjessëgravenëforcatpolicore dhe ushtarake si dhe paga e barabartëosemundësitëeavancimitshpeshkanëpërparësi,përderisanëshoqëritëendikuarangakonfliktipyetjasesitëmbrohengratëngadhunaebazuarnëgjini(GBV), e keqësuar nga lufta mund të dominojnëagjendëneatijvendi.Kjopjesëparaqetdisastrategjipraktike,ndërsakontekstetspecifikejanëelaboruarnëpjesën5.

4.1 Të formulohen ligje dhe politika të sigurisë, gjithëpërfshirëse dhe të ba-zuara në nevoja

Është rol i parlamentit të prezantoj interesatdivergjente prezentë në shoqëri dhe ‘të përdorëaftësinëqëkapërtëndërtuarmarrëdhëniebrendavetë parlamentit dhe komuniteti më gjerë.20 Nëkëtë kohë, parlamentet ‘ shpesh dhe në mënyrëjo adekuate i angazhojnë aktorët jo qeveritarë.21Parlamentet në shoqëritë e prekura nga konflikti,nëveçantikanë tendencë tëkenëmarrëdhënie tëdobëtameelektoratinetyre.Shumëparlamentarëkontaktojnë me votuesit e tyre vetëm gjatëperiudhëssëzgjedhjeve.Nëmënyrëqëtëforcojnëlegjitimitetin e tyre, parlamentet duhet të takojnëelektoratin e tyre, ‘të ngrejë marrëdhëniet mesparlamentitdhepartnerëvetjerëqeverisëssiçështëshoqëriacivile.22

Nëkonteksttëvendevenëtranziciondhetëprekurangalufta,shoqëriacivilekafilluartëluajrolmëaktiv.Disa parlamente Afrikane duke përfshirë atë tëLiberisë,SomalisëdheZimbabvesë,janëangazhuarnëmënyrëtëdukshmemeorganizatateshoqërisë

1�


civile.PoashtuedhenëAmerikënQendroremundtëgjejmëangazhimetëngjashmemesparlamentevedheorganizatavejoqeveritare.Megjithatëiniciativapërkëtodialogjeendevjenrrallëngaparlamenti.23

Ngaperspektivaegjinisë,organizatategrave janëaleatë kyç në përpjekjet e parlamenteve për tëforcuar barazinë gjinore. Politikat që i përgjigjengjinisë të miratuara nga parlamenti shumë shpeshe kanë origjinën e tyre në propozimet që burojnënga shoqëria civile, e cila si rrjedhojë ka interespër ta ndihmuar zbatimin e tyre. Për shembull, nëshumëvendegrupetegraveangazhohenaktivishtnëfushatatkundërGBV.Sirezultat,atoparlamentetë cilat kanë forcuar ligjet e tyre kundër dhunësfamiljaremundtëllogarisinnëpërkrahjenegrupevetëgravenëzbatiminekëtyreligjeve.

Parlamentet luajnë rol kyç në arritjen e sigurisëgjithëpërfshirësedukekaluar ligjedhepolitikaqë ipërgjigjengjinisë.Strategjitëpraktikepërfshijnë:

Proceset pjesëmarrëse

■Ndërtimin e mekanizmave për debate publikedhe konsultime, si p.sh. dëgjime publike, për tëndihmuarndikimineshoqërisëcivilenëpolitikatlidhur me mbrojtjen, policinë, menaxhimin ekufijve,drejtësinëdheçështjetpenale.

■Inkurajimineorganizatavetëgravepërpjesëmarrjenëprocesetkonsultativetëpolitikave.

■Parlamentarë individual mund të vihen nëdispozicion për të dëgjuar shqetësimet që kanëorganizatategraveurbanedheatorurale.

Politikat dhe ligjet e sigurisë me aspekt gjinor

■Përfshirja e përmbajtjes gjinore në ligjet dhepolitikat e sigurisë, siç është adresimi i GBV dhepromovimi iplotëdhe ibarabartë ipjesëmarrjessëburravedhegravenëinstitucionetesektorittësigurisë.

■Përdorimi gjithëpërfshirës (‘zyrtarët policor’) dhespecifikigjuhësgjinore(‘personelimashkullordhefemërorushtarak’)sipasnevojës.

■Kërkimi i këshillave nga ekspertët gjinor nëhartimindheshqyrtiminepolitikavetësigurisë.

■Të bëhet vlerësimi i ndikimit gjinor i politikaveekzistuesedheatyretëpropozuaratësigurisë.

Trajnimi gjinor dhe mandatet për politik-bërësit e sigurisë

■Të sigurohet që parlamentarët dhe stafi i tyre,posaçërisht ata të komitetit të mbrojtjes dhesigurisë të trajnohen në çështjet e gjinisë dhesigurisë.

■Tësigurohetqëkomitetetembrojtjesdhesigurisëpërfshijnëçështjetgjinorenëmandatinetyre.

Shih Mjetin Politikbërja dhe Gjinia në

Sigurinë Kombëtare

4.2 Ndërtimi i institucioneve reprezentative dhe efektive të sektorit të sigurisë

Institucionet efektive të sigurisë janë edhereprezentative edhe kuptojnë nevojat gjinoretë sigurisë të popullatës ku shërbejnë. Efikasitetioperacionalmundtëforcohetnësemerretpërbazëgjinia, në veçanti përmes përpjekjeve për të rriturpërfaqësimin e grave dhe për të zbatuar trajnimingjinor.

Gratëkanë tendencë të jenëminoritet idalluarnëinstitucionet e sektorit të sigurisë, duke përfshirëpolicinë, forcat ushtarake, institucionet gjyqësoredhepenalesidheshërbimetkufitare.Përshembullgratëpolicepërbëjnëvetëm4%tëForcësPolicoreKombëtare të Ruandës.24 Parlamentet mund tëthërrasinpërkuotadhemasatjeratëdiskriminimitpozitiv për ta ndryshuar përbërjen e aparatit tësigurisë. Për shembull para luftës nuk ka pas grapolice në Kosovë.25 Kuotat u krijuan me suksesdhe tani gratë përbëjnë 14% të forcës policore tëkëtij territori të administruar nga OKB-ja, gjë që iatribuohetprezantimittëkuotavemandatore.26Sipassistemittëri,20%tëtëgjithëtërekrutuarveduhettë jenë gra.27 Liberia ka miratuar kuotën 20% përpërfshirjenegravenëpolicidheforcatëarmatosura.Në vitin 2004 kanë qenë vetëm 11 gra gjyqtarendaj 31 burrave gjyqtarë në Gjykatën Evropianepër të Drejtat e Njeriut. Asambleja Parlamentare eEvropës ka miratuar një rezolutë sipas së cilës nukdot’ikonsideronte listatekandidatëvetëcilatnukpërfshijnësëpakunjëkandidatëtësecilësgjini.Kjorregull ka ndryshuar një vit më vonë, ku u lejuanlistatekandidatëvepërnjëgjinimekushtinqëatotëjenëngagjiniamëpakepërfaqësuarnëGjykatë(aktualishtgra).

1�

Përveç fokusimit në rekrutimin e shtuar të grave,iniciativatjerashtesë janëtëdomosdoshmepërtëkrijuar një kulturë institucionale jo diskriminuesee cila mund të ndihmoj mbrojtjen dhe avancimine grave. Një iniciativë kyçe në këtë fushë ështëtrajnimi gjinor. Parlamentet aprovojnë buxhetetpërprogrametetrajnimitnësektorinesigurisëdhemundtëpërdorinfunksioninevetmbikëqyrëspërtëapeluarnëpërfshirjenetrajnimevespecifikepërgjininësidhenëpërfshirjeneçështjevegjinorenëkurrikuluminbazëtëtrajnimit.Përshembull,femratliderë në Burundi kanë avokuar gjatë negociatavepërpaqeseështëesencialepërforcatesigurisëtë‘kenë trajnim moral, teknik dhe civil...me theks tëveçantënëmbrojtjenegravedhefëmijëve.28

Strategjitëpraktikepërfshijnë:

Trajnimin gjinor për personelin e sektorit të sigurisë

■Tësigurohetqëitërëpersoneliisektorittësigurisëështë i trajnuar në ndjeshmërinë e çështjevegjinore.

Shih Mjetin për Trajnimin Gjinor për

Personelin e Sektorit të Sigurisë

Iniciativat për të rritur rekrutimin, ruajtjen dhe avancimin e grave

■Të monitorohet implementimi i përkushtimevendërkombëtare,rajonaledhenacionalesaipërketpjesëmarrjessëplotëdhetëbarabartëtëgrave.

■Të sigurohet që legjislacioni që rregullonpjesëmarrjennëinstitucionetesektorittësigurisëavanconpjesëmarrjenegravedhegrupevetjeratëpërjashtuaradhemëpaktëpërfaqësuara.

■Të ushtrohet mbikëqyrja ndaj politikave tëburimeve njerëzore dhe rekrutimit, trajnimitdhe menaxhimit te institucioneve të sektorit tësigurisë. Këto janë elemente qenësore për tësiguruar që institucionet e sektorit të sigurisëavancojnëpjesëmarrjetëplotëdhetëbarabartëtëgravedheburrave,operojnëmeefikasitet,janëjodiskriminuesedheadresojnëpasiguritëebazuaranëgjini.

■Ftesa për objektiva mandatorë në rritjen epërfaqësimittëgravenëinstitucionetësektorittësigurisë.

4.3 Adresimi i dhunës së bazuar në gjini

Parlamentarëtepërfshirënëreformënesektorittësigurisë duhet t’i kushtojnë vëmendje të veçantëGBV,sidheligjevepërpronënnëtokë,trashëgiminë,martesëndheorientiminseksual.

Shih pjesën për Reformën e Ligjeve në

Mjetin për Reformën e Gjyqësisë dhe

Gjinisë

Caroline Moser ka theksuar se‘gratë dhe burrat siaktorë shoqëror përjetojnë dhunën dhe konfliktinedhe si viktima edhe si shkelës (fajtor).29 Është mëse mundshme që forcat reprezentative të sigurisëtë jenë të njoftuara dhe më të ndjeshme ndajndikimittëGBV,kurështënëpyetjedhunafamiljarenë Evropën Perëndimore dhe SHBA ose efekti idhunimevegjatëluftësnëAfrikëapoBallkan.

ParlamentetmundtëadresojnëGBVdukesiguruarqë ligjet aktuale i njohin shkeljet e tilla dhe dukenxjerrëlegjislaciontëriicilipërfshintëgjithaformate GBV dhe themelon sanksione adekuate përfajtorët.Gjatë rindërtimit të sistemeve tëgjyqësisëparlamentarët mund të sigurojnë që GBV është epërfshirënëmandatinekomisionevetësëvërtetësdhegjykatavespecialetëcilatjanëkrijuarapasluftës.Mëtutje,parlamentimundtëshërbejësiforumpërtështuarvetëdijenshoqërorepërndikiminedhunësgjinore.

Bouta,FrerksdheBannonkanëtheksuarse‘politikateGBVduhettëvejnënëshënjestëredhegratëedheburrat’ në mënyrë që të‘arrijnë të gjithë aktorët epërfshirë (të mbijetuarit, të mbijetuarit në familje,dëshmitarëtdhefajtorët).30Edhepsedihetqëburratpreken nga GBV, politikat ekzistuese dështojnët’i marrin për bazë nevojat e viktimave burra.31Prandajnëmbështetjetësigurisëgjithëpërfshirëse,parlamentarëtduhettëdrejtojnëvëmendjentektëmbijetuaritmeshkujdhefemratëdhunësseksuale.

Forcate rejapolicorekërkojnëtrajnimpërtëqenëmëefektivenëpërgjigjenndajkrimevetëbazuaranëgjini.Përtanjohurkëtërealitet,programespecifiketëtrajnimitzbatohennëvendetpërrethbotës.Përshembull,nëvitin2002,njëetretaeforcëspolicoretëRuandësështëtrajnuarnëfuqiziminepërgjigjevendaj rasteve që kanë të bëjnë me krimet seksualedheqëjanëtëbazuaranëgjini.32PoashtuduhettëvendosenmekanizmapërtaparandaluarpersonelinesektorittësigurisëngakryerjaeGBV-sëdhepërt’i

1�


mbajturpërgjegjëspërkrimetetyre.

Strategjitëpraktikepërfshijnë:

Kalimin e legjislacionit gjithëpërfshirës për parandalimin dhe dënimin e GBV

■Të sigurohet që të gjitha format e dhunës sëbazuar në gjini duke përshirë dhunimet nemartesë,dhunimetburrindajburrit, shtatzëniaedhunshme dhe abortimet,‘vrasjet për nder’ janëkrimemedënimeproporcionalemeseriozitetinetyre.

■Të sigurohet që definicionet ligjore të dhunimitdhe shkeljeve tjera seksuale janë neutrale ngaaspekti gjinor dhe se shkeljet seksuale trajtohennjëtrajtësisht pavarësisht a ndodhin ato me apojashtëmarrëdhëniessentimentale.

■Të monitorohet zbatimi i përkushtimevendërkombëtare,rajonaledhenacionalelidhurmeeliminimineGBV.

Institucionet e sigurisë dhe personeli i tyre të mbahen të përgjegjës për parandalimin dhe përgjigjen ndaj dhunës të bazuar në gjini

■Të sigurohen legjislacion dhe kode të qarta tëmirësjelljes mbi përgjegjësitë e personelit tësektorittësigurisëlidhurmeshkeljetetëdrejtavetënjeriutdukepërfshirëproceduratdisiplinore.

■Tëmonitorohenankesat,hetimetdhedënimeteshkeljevetëdrejtavetënjeriutngaanaepersonelittë sektorit të sigurisë me synimin që të ndaletmosndëshkimipërGBV.

■Te krijohen kërkime/studime mbi natyrëndhe shtrirjen e GBV dhe diskriminimi brendainstitucionevetësektorittësigurisë.

Ombudspersoni

■Tëmerretnëkonsideratëkrijimiipozitëssiçështëajo e Ombudsersonit me autorizime të veçantanë mbikëqyrjen e integrimit të çështjeve gjinorebrenda institucioneve të sektorit të mbrojtjesdhe sigurisë dhe/ose të sigurohet që çfarëdopozite e tillë mbikëqyrëse të ekzaminoj çështjetgjinore. Ombudspersonat parlamentarë janëinstitucionalizuarnëshumëvende.NëGjermanipërshembull,njëombudspersoniveçantëmerretmeçështjeteforcavetëarmatosura.Ombudspersonatmundtëjenëavokatefektivdhetëluajnërolkyçnë theksimin e ndikimit të dhunës familjare dhekrimevetëlidhuramekonfliktin.

4.4 Shtimi i përfaqësimit të grave në parlamente dhe në vendimmarrjen par-lamentare për sigurinë

Parlamenti mund të ndërmerr një sërë veprimeshpërtështuarnumrineparlamentarëvefemrasidhepër të shtuar pjesëmarrjen e tyre në komisionetqë kanë të bëjnë me mbrojtjen dhe sigurinë. Përshembull, parlamentarët mund të dekretojnëreformat zgjedhore të cilat sigurojnë përfshirjen eplotëtëgravedheminoritetevenëprocesetpolitike.Konsideratë e rëndësishme për parlamentet ështëlloji i sistemit zgjedhor që do të përdoret si dheprezantimiikuotaveelektoraledhepartiake.

Kuotat elektorale luajnë rol të rëndësishëm nëndryshimin e përbërjes gjinore të parlamentevebotërore. Rreth dyzetë vende kanë kuotagjinore kushtetuese ose elektorale për zgjedhjetparlamentare.33 Siç është thënë shumë shpesh,është e rëndësishme për pjesëmarrjen e femravenë parlament që të arrijnë ‘masën kritike’ – qëkonsiderohet të jetë rreth30%.Argumenti i‘masëskritike’thotëqëpërtëpasurgratëndikimsubstantivnëvendimmarrjenparlamentare,atoduhettëjenëprezentenënumërdomethënës.PrejGushtit2007,tetëmbëdhjetëvendekanëarriturosetejkaluar30%tëpërfaqësimittëgravenëparlament(shihtabelën2).

Komisionet parlamentare u japin ligjvënësvemundësinëpërtëorganizuarpunënetyredhepërtë përqendruar përvojën. Parlamentarët mund tëpërdorin komisionet e mbrojtjes dhe sigurisë përtë ushtruar funksionin e vet të mbikëqyrjes dukeju kërkuar këtyre të dëshmojnë për efikasitetinoperacionaltëforcavetësigurisëapodukekërkuartëdhënaprofesionalengaekspertëtë jashtëmpërçështje të sigurisë. Pjesëmarrja e parlamentarëvefemra në këto komisione është aspekt kyç ipjesëmarrjessëplotëtëgravenëvendimmarrjenesigurisë.

Një sërë iniciativash mund të ndërmerren për tësiguruarqëkomisionetparlamentaretëkenëbarazigjinore duke përfshirë kuotat. Për shembull, nëvitin2005,Knesset-i,parlamenti IzraelitkamiratuaramendamentinnëLigjinevitit1956përPërfaqësimine Barabartë të Grave i cili mandaton përfshirjene grave në ekipet e emëruara për përcaktimin epolitikave vendore, të huaja apo të sigurisë si dhenegociatave për paqe. Dy anëtarë të parlamentitiniciuan ligjin në bashkëpunim me Isha L’Isha, njëorganizatë bazë e grave. Në mënyrë që të kalohet

1�

Vendi Sistemi elektoral Ekzistimi i kuotave(1) % Gra në PN(2)

Ruanda Pluralitet:ipariqëekalonpostin

PO Modeli1:Kushtetutapërcaktonkuotapërgra Modeli2:24vendeprej80janëtërezervuarapërgranë

ParlamentetNacionale Modeli3:20%ekëshilltarëvetëqarkutjanëtërezervuarapërgra

48.8(2005)

Suedia Përfaqësimiproporcional:Sistemiilistave

PO Modeli4:50%kuotapërgranëPartinëSocialDemokratetëPunës,PartinëesëMajtësdhePartinëeGjelbër

47.3(2006)

Finlanda Përfaqësimiproporcional:Sistemiilistave

JO 42.0(2007)

KostaRika Përfaqësimiproporcional:Sistemiilistave

PO Modeli2:40%kuotapërgranëtëgjithazgjedhjetpublike. Modeli4:40%kuotapërgranëPartinëeÇlirimitNacionaldhe

PartinëeUnitetitKristian-Social;50%nëPartinëeAksionitQytetarë

38.6(2006)

Norvegjia Përfaqësimiproporcional:Sistemiilistave

PO Modeli4:40%kuotapërgranëPartinëSocialistetëMajtë,PartinëPunëtoretëNorvegjisë,partinëeQendrës,dhePartinëPopulloreKristiane.

37.7(2005)

Danimarka Përfaqësimiproporcional:Sistemiilistave

JO KapasurModelin4. Kuotatjanëbraktisërrethvitit1996

36.9(2005)

Belgjika Përfaqësimiproporcional:Sistemiilistave

PO Modeli2:Njëetretaminimumkuotapërtëdysekset;dypozitatmëtëlartanëlistënpartiakenukmundtëmbahenngaseksiinjejtë.

Modeli4:50%ekuotapërfemranëPartinëSocialisteFlamenedhePartinëSocialisteFranceze

36.7(2007)

Holanda Përfaqësimiproporcional:sistemiilistave

PO Modeli4:PartiaLaburisteka50%kuotapërfemra;eMajtaeGjelbërkakuotapërfermagjithashtu(%nukështëekonfirmuar)

36.7(2005)

Kuba Shumica:sistemidyraun-desh

JO 36.0(2005)

Spanja Përfaqësimiproporcional:Sistemiilistave

PO Modeli4:PartiaSocialistePunëtorëvetëSpanjëska40%kuotapërtëdysekset.

36.0(2005)

Argjentina Përfaqësimiproporcional:Sistemiilistave

PO Modeli1:Kushtetutavendosëkuotapërgra. Modeli2:30%elistavepartiakeduhettëpërfshijëgranëpozita

fituese. Modeli3:Ligjetkapitaledheprovincialepërfshijnëkuota. Modeli4:Shumicaepartivekanëadoptuar30%kuotapërfemra.

35.0(2005)

Mozambiku Përfaqësimiproporcional:sistemiilistave

PO Modeli4:FrontipërÇlirimineMozambikutka30%kuotapërfemra

34.8(2005)

AfrikaeJugut Përfaqësimiproporcional:sistemiilistave

PO Modeli4:KongresiNacionaliAfrikëska30%kuotapërfemra,50%kuotapërfemranëlistënpartiakenënivelinlokal

32.8(2005)

Austria Përfaqësimiproporcional:sistemiilistave

PO Modeli4:AlternativaeGjelbërka50%kuotapërgra;PartiaPopul-loreeAustrisëka33.3%dhePartiaSocialDemokratikeeAustrisëka40%.

32.2(2006)

ZelandaeRe Anëtarëtmikssistemiproporcional

PO Modeli4:Kuotavullnetaretëpartive 32.2(2005)

Islanda PërfaqësimiproporcionalSistemiilistave

PO Modeli4:AleancaPopulloredhePartiaSocialDemokratekanë40%kuotapërfemra.

31.7(2007)

Gjermania Përfaqësimiproporcional:sistemiianëtarëveipërzier

PO Modeli4:PartiaeSocializmitDemokratikdhetëGjelbritkanë50%kuota;UnioniKristianDemokratka33.3%;PartiaSocialDemokrateeGjermanisëka40%.

31.6(2005)

Burundi Përfaqësimiproporcional PO Modeli4:KuotaLegjislativeprej30%tëkandidatevefemra 30.5(2005)Shënim1:Konsiderohenmodeletemëposhtmetëkuotave:

Modeli1=KuotakushtetuesepërparlamentenacionaleModeli2=KuotabazuarnëligjinpërzgjedhjeoserregullorepërparlamentinnacionalModeli3=KuotakushtetueseoseligjorepërqeverilokaleModeli4=Kuotatëpartivepolitikepërkandidatëtpërzgjedhje

Shënim2:Vitiizgjedhjevetëfunditnëparantezë.

Tabela 2 Transformimi i parlamenteve: vendet që arrijnë 30%, 200734

1�


ligji,uformuanjëkoalicionadhociorganizatavetëgravedhetëpaqesdheuiniciuanfushatamedialedhelobimeekstensive.36

Strategjitënëvijimmundtëpërdorenpërtështuarpjesëmarrjen e grave (dhe grupeve tjera më paktë përfaqësuara) brenda parlamentit dhe brendakomisionevetëmbrojtjesdhesigurisë:

Shtimi i pjesëmarrjes së grave në parlament

■Tëpërcaktohenkuotat,qofshinatonëKushtetutë,legjislacion të partive politike apo rregulloreelektorale,metëcilatrezervohenvendepërgraëparlament.

■Të punohet me shoqërinë civile në zbatimin eprogramevenëniveltëparlamentitsidhepartivepolitike,përtëinkurajuardhepajisurgratëpërt’ukandiduarpërposte(shihkatrorin3).

■T’uofrohetstimulimpartivepolitikenënominiminegravepërposte.

■Tëkrijohetkomitetidrejtuesigraveparlamentarenë mënyrë që parlamentarët femra të mund tëpërkrahinnjëratjetrëndhetëbashkëpunojnëpërpolitikat e promovimit të çështjeve gjinore;dhe/ose të krijohet komiteti drejtues i meshkujve/graveparlamentarëtëpërkushtuarndajavancimittëçështjevegjinore(shihkatrorin5).

■Ndërmerr auditim të implikimeve gjinore tësistemitzgjedhor.

■Parlamentarët femra me përvojë mund tëmentorojnë parlamentaret me më pak përvojëoseatyremeaspirata.

Shtimi i pjesëmarrjes së grave në komisionet parlamentare për siguri dhe mbrojtje dhe në vendimmarrjen e sigurisë

■Tëmiratohet legjislacion i cili thërretpër shtimine grave në komisionet që kanë të bëjnë membrojtjendhesigurinë.

■Tëmerretnëkonsideratëkrijimiikuotavegjinorepërtëgjithastrukturatekomisioneve.

■Të kërkohen më shumë gra në pozita të lartaekzekutive, për shembull në kabinet dhe nëkëshillinnacionaltësigurisë.

4.5 Zbatimi i prokurimit dhe buxhetimit të barabartë

Parlamentarët mund të zbatojnë iniciativa përbuxhetimin e çështjeve gjinore për të forcuarpërdorimin e barabartë dhe adekuat të fondeve.Buxhetimi i çështjeve gjinore është ‘aplikim ipërfshirjes së gjinisë në proceset buxhetore. Kjonënkupton vlerësim të buxheteve të bazuara nëçështje gjinore, duke inkorporuar perspektivëngjinorenëtëgjithanivelettëprocesitbuxhetordheduke ristrukturuar kështu të hyrat dhe shpenzimetnëmënyrëqëtëpromovohetbaraziagjinore.37

Parlamentimundtëofrojtëdhënapërbuxhetiminelidhurmeçështjetësigurisënëkatërfazakryesoretëciklittipikbuxhetor:38

■Përgatitjaebuxhetit:kjofazëështëpërekzekutivintë propozoj alokimin e parave për disa qëllime,mirëpo parlamenti dhe anëtarët e tij mund tëkontribuojë në proces përmes mekanizmave tëndryshëmformaldhejoformal.

■Aprovimi i buxhetit: parlamenti duhet të jetë në

MungesaebashkëpunimitndërpartiaknëKamboxhiadhedominimiinjëpartiekapasurpasojanegativepërgrupiminegravenëpartipërqëllimtëpromovimittëçështjevegjinore,posaçërisht në nivelin kombëtarë. Përkundër kësaj, gratëkamboxhianeqëpunojnënëOJQjanënëfronttëndërtimittë urave përgjatë linjave partiake. Gratë për Prosperitet(GpP)ështënjëngaorganizatatmëefektivenëkëtësektor.EudhëhequrngaPokNanda(ekthyer)GpPkaqenëpionieriprogramitqëjovetëmseinkurajondhemundësongratëtëhyjnënëpolitikëporedhendërlidhndarjetndërpartiakenënivelinkomunal.Nërrjetinevetkaedheanëtarëtëkëshillavetëgravengatëgjithaanët,dukepërfshirëtripartitëkryesore

politike. GpP përqendrohet në sfidat e përbashkëta me tëcilat përballen gratë në politikë, pavarësisht nga ideologjiadhe ofron trajnim të vazhdueshëm, dukë ndërtuar kështuaftësitëetyremekaliminekohës.Nëpërgatitjetëzgjedhjevepër këshilla komunal në vitin 2000, GpP mbështetën 5,527kandidatëdukejuofruarudhëzimepërfjalimetpublike,dukeiasistuarnëshkriminefjalimeve,dukeupërgjigjurnëpyetjetevotuesvedhedukeiluftuarsfidatngaanëtarëtmeshkujtëpartive,tëcilëtnukjanësimpatikndajpjesëmarrjessëgrave.GpP ka farkëtuar baza të reja politike për pjesëmarrjen egrave si dhe ka ofruar modele efektive për bashkëpuniminndërpartiak.35

Katrori 3 OJQ-të e Kambogjës: promovimi i pjesëmarrjes së grave dhe bashkëpunimit ndër partiak.

1�

Këshilli i Evropës shpjegon se parlamentet‘negociojnë, amendojnë dhe në fund miratojnëbuxhetin e propozuar nga autoritetet ekzekutive,por ato munden po ashtu të paraqesin kërkesadhetëkyçennëaktivitete lobimi,dukeparticipuarkështunëformiminevullnetitpolitikdhefuqizimittë qeverive.40 Brenda qeverisë, iniciativat përbuxhetimtëçështjevegjinoretërheqinvëmendjentekçështjaebarazisëgjinorenëalokimineresurseve.Për avokatët e shoqërisë civile dhe parlamentarëtkëto janë mjete të dobishme me të cilat apelohetpër transparencë më të madhe të vendimevebuxhetoredhepërgjegjësindajgrave.41Iniciativatebuxhetimitmeaspektgjinorsynojnëtëtransferojnëvetëprocesinbuxhetore,dukeshtuarkështurolinelegjislaturësdheshoqërisëcivile.42

Sistemet buxhetore të ndjeshme ndaj gjinisëjanë në avokim e sipër dhe po zbatohen në njënumër vendesh përreth botës. Për shembull, nëBrazil, organizatat e shoqërisë civile punojnë megratë parlamentare për të avokuar për buxhetetqë i përgjigjen çështjeve gjinore.43 Në Filipine,grupetegraverrisinvetëdijesiminpërrëndësinëebuxhetimitmeaspektgjinordhetheksojnërolinkyçqëdispozitatlegjislativeluajnënështytjenpërbarazigjinore.44 Iniciativa Buxhetore e Grave të Afrikës sëJugutishterezultatipërpjekjevetëpërbashkëtatëparlamentarëvedhedisaorganizatavetëshoqërisëcivile.Iniciativapërqendrohetnëdimensionetgjinoretë tatimit dhe shpenzimeve dhe kërkon të siguroj

gjendje të studiojë dhe të përcaktoj interesinpublikdhepërshtatshmërinëealokimittëparave,sidhemundetnëkontekstetëcaktuaratëplotësojshumat e caktuara për çështjet e sigurisë meudhëzimetëcaktuara.

■Ekzekutimidheshpenzimet:parlamentishqyrtondhe monitoron shpenzimet e qeverisë dhemund të përpiqet të forcojë transparencëndhe përgjegjësinë. Në rast të kërkesave ekstrabuxhetore, parlamenti monitoron dhe vëzhgonkëtokërkesanëmënyrëqëtëparandalojtejkalimeteshpenzimeve.

■Auditimidheshqyrtimi:parlamentivëzhgonnëseka pas keqpërdorim të parave të alokuara ngaqeveria. Po ashtu vlerëson në mënyrë periodikebuxhetin në tërësi dhe auditon procesin për tësiguruarpërgjegjësi,efikasitetdhesaktësi.

Njëngamjetetqëshpeshpërdoretnëbuxhetimine çështjeve gjinore është Deklarata Buxhetore përVetëdijesimin e Çështjeve Gjinore. Kjo deklaratëmundtëzhvillohetdukeubazuarnëtërëbuxhetinaponëaktorëspecifiksiçështësiguria.Shpenzimetdhetëhyratanalizohennëafatenëtëcilatkamundësitë ndikojnë më së shumti në grupe të ndryshmetë grave dhe burrave, djemve dhe vajzave. Qëllimiështë tësigurohetqënevojategravedheburravekonsiderohennëmënyrëtëbarabartë.39

Analizimi i shpenzimeve/të hyrave. Në mënyrë që tëanalizohengjendjetaktualetëgravedheburraveosevajzavedhe djemve në sektorë specifik-ose të vlerësohen efektetgjinore tëpolitikaveosemasave tëpolitikave-janëzhvilluarmasatëmëtutjeshmetëcilatelidhinbuxhetinmepolitikat,duke u përqendruar në aspekte të ndryshme (të hyrat,shpenzimet,shërbimepubliketoseshfrytëziminekohës).

Analizë e alokimeve te të ardhurave bazuar në ndarje gjinore është teknikë hulumtimi e cila ekzaminon tatimetdirektdheindirektesidhepagesatpërpërdorimtëbërangagratëdheburrat.

Analiza e shpenzimeve publike me ndarje gjinorekrahason shpenzimet publike të një programi të caktuar,zakonishtmetëdhënangaanketateekonomisështëpiake,për të shpalosur kështu shpërndarjen e shpenzimeve mesgravedheburraveapovajzavedhedjemve.

Vlerësimi i përfitimeve të ndara në bazë gjinore ështëteknikëhulumtimiepërdorurpërtëpyeturpërfituesitaktual

apopotencialmasënderikuprogrametqeveritaredhe/oseshërbimet publike i përshtaten nevojave të tyre, dëshiravedheprioriteteve.

Vlerësimi i ndikimit të gjinisë është vlerësim ex post ibuxheteveosevlerësimexanteipropozimevebuxhetoredhendoshtamjetimëekstensivdhemëkompleks ibuxhetimittëçështjevegjinorepasiqëireferohetefekteveafatshkurtradheafatgjatatëbuxhetevenëshpërndarjendhenëqasjennëresurse(dukepërfshirëkohën)dhenëroletdhenormategjinisë.

Vlerësimi i politikave të vetëdijshme me çështjet gjinore përfshinvëzhgiminepolitikave tëportofolevedheprogramevetëndryshmedheikushtonvëmendjetëveçantëçështjevegjinoreimplicitedheeksplicitetëinvolvuara.Kjovënë pyetje supozimin se politikat janë‘neutrale ndaj gjinisë’në efektet e tyre dhe kërkon të zgjidh se në çfarë mënyrepolitikatdhealokimetetyretëresursevemundtëzvogëlojnëaporrisinpabarazitëgjinore.

Katrori 4 Mjetet dhe metodat e parlamentit për buxhetimin me aspekt gjinor46

20


që procesi buxhetor është konform me parimin ebarazisëgjinore.Kjopërpjekjeështëparticipatore,dhepërfshin diskutime në nivel nacional dhe lokal tëqeverisëdhekërkontëdhënangaqytetarët.Grupeteshoqërisëcivileishintëmandatuaratëanalizojnëbuxhetindhepolitikatprapatij,përndikiminetyrenë gjini, ndërsa parlamentarët përdorën rezultatetehulumtimitnëpërpjekjetetyrepërtëformësuardebatetebuxhetitnëparlament.45

Strategjitë për buxhetim dhe prokurim më tëbarabartëpërfshijnë:

Buxhetimi me aspekt gjinor

■Ndërmerr auditim me aspekt gjinor të të gjithabuxheteveekzistuesedheatyretëpropozuarapërtësiguruarfondepërtëadresuarnevojatesigurisëpërgra,burra,djemdhevajza.

■Përfshij çështjet gjinore në buxhetet epropozuara.

Prokurimi me aspekt gjinor dhe të mbrojtjes

■Siguroqëtërezervohenfondepërt’ushpenzuarnëuniformadhepajisjepërgra,lehtësitëveçantapërgradhenevojategravepërshëndetreproduktiv.

■Siguroqërregulloretnacionalepërtregtimearmëtë ndalojnë tregtinë me regjime ose individ qëkryejnëGBV.

5 Integrimi i gjinisë në mbikëqyrjen parlamentare të sektorit të sigurisë në kontekste specifike5.1 Vendet post-konflikte

Shoqëritë e dëmtuara nga lufta përballen mesfida specifike kur trajtojnë nevojat e sigurisë përpopullatënetyre.Parlamentarëtmundtëluajnërolkonstruktivpër tësiguruarqëçështjetgjinore janëtë integruara në dispozitat që kanë të bëjnë mesigurinë në proceset e paqes siç është çarmatimi,demobilizimi dhe reintegrimi (DDR) dhe nëmekanizmat e drejtësisë në tranzicion dhe se këtomerren parasysh kur adresohet dhuna dhe kriminë pas konflikt. Kontekstet pas konflikti paraqesinmundësipërtështuarnumrinegraveparlamentaresipjesëtëreformëspolitikedheelektorale.

Përveç që merren me krime të kryera gjatë luftës,parlamentetmundtëmarrininiciativapëradresimine ambientit të sigurisë i cili shfaqet pas konfliktit.Dhuna pas luftës, pavarësisht a është kryer nësferën publike apo private i prek shumë vende.

Është përgjegjësi e përbashkët e grave dhe burraveparlamentarëtëintegrojnëperspektivëngjinorenëpunënetyre.DonnaPankhurstafirmonse‘shansetesuksesitshtohennë mënyrë të dukshme aty ku përgjegjësia për ndryshimine kulturës së institucioneve nuk lihet tërësisht në duar tëgrave,porpoashtubëhetpërgjegjësieburrave.47Përtëqenëtësuksesshëmnëtransformimineparlamentitnëinstitucionqë i përgjigjet çështjeve gjinore, gratë dhe burrat duhet tëndajnëtëkuptuariteanalizavegjinore.

Një transformim i tillë drejt barazisë gjinore është imundshëmvetëmnëseburratdhegratëpunojnësëbashkupërtëndryshuarvetëdijenshoqërore.Sigrup,burratjanëmëtë privilegjuar në hierarkitë aktuale të pushtetit dhe mundtë pritet që ata ti rezistojnë ndryshimeve. Prandaj ështëveçanërisht e rëndësishme që burrave t’ju demonstrohetrëndësia e analizave gjinore. Prandaj është veçanërisht erëndësishmet’judemonstrohetburraverëndësiaeanalizavegjinore. Parlamentarët përfitojnë duke aplikuar gjininë nëpunënetyrepasiqëanalizatgjinorejundihmojnëatyrepërt’i njohur më mirë nevojat e votuesve meshkuj dhe femra.Tsjeard Bouta dhe Georg Frerks theksojnë se ‘politikat endejshmegjinorekërkojnëanaliza të thuktëgjinore tëcilatsqarojnë ndërlidhjen mes gjinisë, situatave të veçanta të

konfliktitdhendikiminendryshëmpotencialtëintervenimevetë jashtmenegradhebura.48Përshembull,analizatgjinoresjellin përpara mënyrat e ndryshme sipas të cilave gratëdheburrat iekspozohendhunësseksualegjatëkonfliktit tëarmatosurosetheksojnënevojatendryshmetëreintegrimittëvajzavedhedjemvetëcilëtjanëkidnapuardhedetyruartëshërbejnënëlëvizjetearmatosuraqëveprojnënëAfrikë,AzidheAmerikëLatine.

NjëshembullisuksesshëmiparlamentarëvefemradhegratëcilëtibashkojnëforcatpërtëforcuarbarazinëgjinoreështëGrupiParlamentariMbretërisësëbashkuarpërGra,PaqedheSiguri.KygrupuorganizuarrethzbatimitefektivtëRezolutëssëKombevetëBashkuara1325.Komisioni,iudhëhequrngaparlamentariiPartisëLaburistë,JoanRuddockpërbëhetngagjashtëmbëdhjetë gra dhe gjashtë burra. Përbërja gjinoredhe fokusi substancial i grupit qëndron jashtë duke marrëparasysh përbërjen tradicionale të komisioneve Britaneze,dukepërfshirëatopërsiguri.Përdallim,KomisioniiPërbashkëtpërMbrojtjeiParlamentitBritanezkavetëmnjëanëtarfemërnga 15 anëtarë sa ka në tërësi. Ngjashëm, Komisioni përMbrojtjeiemëruarngaDhomaeUlwt,përmbanvetëmnjëfemërparlamentare.

Katrori 5 Konstruksioni i aleancave

21

Parlamentet mund të adresojnë çështje shoqëroretë sigurisë përmes reformës së forcave policoredheushtarake,gjyqësisëdheburgjevesidhedukemiratuarlegjislacionicilietrajtonkriminnëmënyrëmëtëmirë.

Proceset paqësore

Idealisht,parlamentet luajnë rolnëparandaliminekonfliktitosesigurisëpreventive.Nëqoftësekonfliktiveç ka shpërthyer, parlamenti megjithatë mundtë luaj rol konstruktiv në negociatat paqësore dhemarrëveshjet e paqes. Këto marrëveshje të paqesshpeshshërbejnësikornizëpërreformënnësektorinesigurisëdheprandaj integrimi içështjevegjinorenëfazëtëhershmeështëinevojshëm.Parlamentarëtmundtëkyçendrejtpërdrejtnëprocesetnegociatoredhepërbëjnëforumtërëndësishëmpërngritjenevetëdijespublikepërprocesetformaledhejoformaletëpaqestëcilatzhvillohennëvendetetyre.

Përshembull,parlamentarëtmundtëjenëavokatëtëprocesitnegociatoriciliinkorporongratënëtërësi.Në rastet kur vetë parlamenti ka vend në tryezëne paqes, gratë legjislatorë duhet të përfshihen nëdelegacion.Njëpërbërjemëebalancuareekipevenegociatorejepsinjaltërëndësishëmsedimensionetgjinore të konfliktit do të merren për bazë gjatëprocesittënegociatavedhebënmëtëmundurqëperspektivagjinoreinformonmarrëveshjetepaqesdhe ato të sigurisë. Parlamentarët kanë përparësitëdukshmesepseatamundtëndalinaproviminemarrëveshjeve të cilat nuk bazohen në përfshirjene gjinisë dhe përmes kësaj në procesin legjitim.Parlamenti i cili thekson dimensionet gjinore tëzgjidhjessëkonfliktevepërkrahetnganjëkonsensusndërkombëtar sipas tëcilitçfarëdoprocesi ipaqesi cili ‘dështon t’i përfshijë gratë në përcaktimin eagjendës,bisedavesubstantivëdhenëzbatimnukkalegjitimitetdemokratik.49

Kur gratë janë të përjashtuara, ekziston një

tendencënatyrorepërtupërqendruarnëpërvojatemeshkujvenëkonfliktdhepritjetetyrepërzgjidhjene konfliktit, në vend së të konsiderohen nevojat eaktorëve meshkuj dhe femra si dhe pozitat e tyrerespektive në strukturat shoqërore.50 Pjesëmarrja egraveepasuronprocesin,pasiqëgratë‘ështëmëseemundshmetëjapinkontributndryshenëprocesinepaqes.Kurkrahasohenmeburra,gratëështëmëse e dukshme se do t’i qesin çështjet gjinore nëagjendë, të prezantojnë përvojat tjera të konfliktit,dhetëpërcaktojnëprioritetettjerapërndërtiminepaqesdherehabilitimin,sidhemundt’ibashkojnëdallimetpolitikemëmirë.51

Në vendet post konflikti, faza zbatuese emarrëveshjeve paqësore kërkon vëmendje tëposaçme të parlamentit. Marrëveshjet e paqesdhe ndërtimi kushtetutës paraqet mundësi tërëndësishme për vendet që dalin nga konflikti nëtransformiminesistemevetëtyrepolitikedrejtnjëbarazie më të madhe gjinore. Parlamenti mund tëmonitorojnegociatatzyrtarepaqësoredhetëngrejëzërinpër iniciativa joformaleqëvijnëngashoqëriacivile.

Çarmatimi, demobilizimi dhe reintegrimi

Zgjidhja e konflikti të dhunshëm nënkuptonçarmatimdhedemobilizimtëdhunshëmtëforcavendërluftuese. Një proces DDR efektiv e njeh faktinqëgratëdheburratprekenndryshenga luftadhekujdesetpërnevojateishluftëtarëvemeshkujdhefemra si dhe grave dhe fëmijëve të asociuara meforcatearmatosuradhegrupetluftuese.ParlamentetmundtëluajnërolkonstruktivsiavokatpërprocesinDDRqëipërgjigjetçështjevegjinore(shihkatrorin6).Nevojategravedhevajzavetëcilëtjanëpjesëoseasociohen me forca të armatosura ilegale, shumëshpesh anashkalohen nga procesi DDR. Aspektettjera gjinore përfshijnë këshillimin, edukimin dhereintegrimin efektiv të ish luftëtarëve meshkuj, meqëllimqëtëzbusinrrezikunqëtëbëhenshkelëstë

Funksionetlegjislativedhetëmbikëqyrjestëparlamentevejuofrojnëatyreroltërëndësishëminstitucionalnëgarantiminqë gjinia do të merret parasysh në mënyrë adekuate nëprocesineDDR.Parlamentarëtmundtësigurojnëqënevojateluftëtarëvemeshkujdhefemramerrenparasyshqyshnëfillim.Vëmendjeeveçantëduhettëkihetqëtësigurohetqëvetëprocesi i çarmatimit ka parasysh ndjeshmërinë e çështjevegjinore.NëUgandë,parlamentikamarrërolaktivnëvizitate

kampevetëdemobilizimitpërtëhetuarkushteteluftëtarëvefemradhemeshkuj.Si rrjedhojëekësajkakërkuarveprimenga qeveria. Në Amerikën Latine, ligjvënësit Kolumbian pomarrin interes të shtuar në çështjet e demobilizimit me tëcilat përballen votuesit e tyre. Në mënyrë që të marrin rolkonstruktiv në demobilizimin e luftëtarëve, parlamentarëtduhet të kuptojnë rolin kompleks të grave dhe burrave nëluftësidhenevojatetyregjinorenëpaqe.

Katrori 6 Transformimi i procesit DDR: roli i parlamenteve58

22


dhunës familjare apo formave tjera të dhunës nëjetëtetyrepaskonfliktit.

Ristrukturimi i sektorit të sigurisë pas konfliktitështë mundësi e rëndësishme për parlamentin tëkrijoj forca reprezentative të sigurisë. Menjëherëpas konflikti vendet si El Salvador, Guatemala,Mozambiku ose Liberia integruan ish luftëtarët evet në forca të krijuara të policisë dhe ushtrisë.Tëdhënatedemobilizimittëmbledhurangamisionetpaqësore të KB përreth botës tregojnë se gratëpërbëjnëderi30%të luftëtarëve të shumë forcavekryengritëse. Prandaj ekziston një grup rekrutuesi cili lejon transformimin e forcave tradicionale tëpolicisëdheushtrisënënjëpërbërjemëtëbalancuargjinore.

Shih mjetin për Reformën e Mbrojtjes

dhe Gjinisë

Gjyqësia në tranzicion

Parlamentarëtluajnëroltërëndësishëmnësiguriminqëkonsideratavegjinoreujepetmëshumëpeshënëadministriminedrejtësisëpaskonfliktit.Përgjegjësiapublike për krimet e kryera gjatë konfliktit dukepërfshirëatotëbazuaranëgjini,ështëesencialepërrindërtimin e suksesshëm të shoqërisë. Përderisagratë duket të jenë përfituesit më të mëdhenj tëiniciativavegjinoretëdrejtësisë,vështrimigjinorpoashtundihmonnënjohjenmëtëmirëtëviktimavemeshkuj të dhunës. Funksionet legjislative dhembikëqyrësetëparlamentitsëbashkumeautoritetinbuxhetor u japin parlamentarëve mundësinë qëtë merren me çështjet e drejtësisë pas konfliktit.

Parlamenti mund të jetë vendi për debate publikembi çështjet përçarëse pas konfliktit dhe të luajnëroludhëheqësnëpromoviminetolerancës.52

Parlamentet ndajnë përgjegjësinë në krijimin eorganevefaktmbledhëse,sipërshembullkomisionete së vërtetës të cilat krijojnë dosje të krimeve tëkryera gjatë luftës. Ato po ashtu marrin pjesë nëkrijimin e gjykatave speciale për përndjekjen efajtorëve.Parlamentetmundtëkërkojnëqëpërbërjagjinoreekëtyreorganevetëjetëebarabartëdheqëperspektivagjinoretëmerretparasyshnëpunimetdhe politikat e tyre. Parlamentet kanë kontrolldomethënëse mbi punën e këtyre komisioneve,pasi që ato kalojnë legjislacion, marrin pjesë nëemërimin e komisonerëve individual, alokojnëfonde operacionale dhe mbikëqyrin zbatimin ekonkludimevetëkomisionit.53

Gjatë 30 viteve të kaluara, shumë komisione faktmbledhësejanëthemeluarnënivelndërkombëtarëdhenacionaltëcilathetojnëabuzimetetëdrejtavetë njeriut që kanë ndodhur gjatë konfliktit.54 Gratëkanë kryesuar dy nga komisionet, KomisioninNdërkombëtarëtëKBpërHetime,icilihetonshkeljetetëDrejtësndërkombëtareHumanitareneTimorinLindor, dhe Komisioni i Shri Lankës për ProvincatPerëndimoredheJugore.55

Parlamentetmundenpoashtutësigurojnëqasjetëbarabartënëpunimetekomisionevetësëvërtetësdhe atyre të pajtimit duke qenë të ndjeshëm ndajnevojavespecifiketëviktimavemeshkujdhefemra(shih katrorin 7). Për shembull, ligjvënësit mund tëinsistojnëqëdisaseancat’idedikohenekskluzivishtdëgjimevetëdëshmivengaviktimatfemradhe/oseqënjëkapitull i raportit tëkomisionit t’idedikohet

Përvoja e Afrikës së Jugut paraqet rastin e përfshirjes sësuksesshëm parlamentare në prezantimin e dimensionitgjinornëkrijiminekomisionitpërtëvërtetëndhepajtimin.AnëtarëteParlamentittëAfrikëssëJuguttëcilëtparaqesinpartitëpolitiketëvenditsëbashkumeliderëteorganizatavetë shoqërisë civile formuan një komision seleksionues i cililuajtirolkyçnëpërcaktiminepërbërjessëkomisionitpërtëvërtetën.Dukeubazuarnë300nominimetëpranuarangaprocesi publik, komiteti seleksionues krijoi një listë prej 25finalistëve.59PresidentiNelsonMendelazgjodhi15komisionarngakjolistë.Njëetretaetyreishingra.60Kjokuotëreflektonpërkushtimin e Kongresit Nacional të Afrikës për t’i alokuargrave një të tretën e pozitave vendimmarrëse. Përkushtimipërtë forcuarbarazinëgjinorerezultoinënjëbalancgjinor

mëtëpërmirësuarnëparlamentkugratëmbajnëgati33%tëulësevenëvitin2006.

Përkundërpërfshirjessëdukshmetëgravenëkomision,ubëpjesëehetimevetëtijkurorganizatategravedenoncuanseburratkishinqasjemëtëprivilegjuardhesepërvojategraveishin margjinalizuar. Gratë ishin më pak të gatshme për tëdiskutuar dhunën dhe incidentet tjera të dhunës seksualepërpara anëtarëve meshkuj të komisionit. Lëvizja e gravee shtyu në mënyrë të suksesshme përfshirjen e çështjevegjinorenëagjendënekomisionit.61Nëpërpjekjepërtëqenëmëtëndjeshëmndajnevojavetëgrave,tëgjithëkomisionarëtmorën trajnim në çështjet gjinore dhe komisioni pat disaseancatëveçantatëgrave.62

Katrori 7 Komision i Afrikës së Jugut për të Vërtetën dhe Pajtimin: integrimi i çështjeve gjinore

23

GBV.Krahasuarmeviktimatmeshkuj,gratëqëkanëqenë viktima është më pak e mundshme të kenëqasjenëprocesetedrejtësisësepseatoshpeshjanëekonomikisht më të dobëta dhe kanë më shumëdetyra familjare të cilat e kufizojnë gatishmërinëe tyre.56 Parlamentet mund po ashtu të vendosinkompensimin për viktima agjendën nacionale. Njëgjë të tillë ja arriti ta bënte parlamenti i Bregut tëFildishtë kur ekzekutivi dështoi të vepronte.57 Njëgrupi ligjvënësveshërbyensiavokatëtëviktimavedhe i lobuan parlamentit që të veproj. Skemat ekompensimitduhetpoashtu të jenë tëdizajnuaranëmënyrëqëtëpërfshijnëçështjetgjinore,duke injohurabuzimetecaktuarametëcilatjanëpërballëburratdhegratëgjatëkonfliktit,sidhenevojatetyretëdalluarapërriparim.

Shih Mjetin mbi Reformën në Drejtësi

dhe Çështjet Gjinore

Dhuna dhe krimet në vendet e post-konfliktit

Edhe pse krimet e bazuara në gjini të kryera gjatëluftës janë njohur si krime të luftës, pak vëmendjei është kushtuar mënyrës në të cilën ndikojnërrethanat e lidhura me konfliktin në vazhdimin edhunës brenda vendit menjëherë pas përfundimittë armiqësive.63 Të kuptuarit e çështjeve gjinoremundt’indihmojparlamentarëttëjenëmirënjohësndaj rëndësisë së trajtimit të dhunës familjare dhestresittëpaskonfliktit,metëcilënjanëpërballëishluftëtarëtdhetëzhvendosurit.StudimeteKBkanëgjeturshtimdramatiktëdhunësfamiljarenëvendetpas konfliktit, të ndezur nga prezenca e armëve,dhunametëcilënjanëpërballëanëtarëtmeshkujtëfamiljes,mungesaevendevetëpunës,strehimitdheshërbimevethemelore.Personatezhvendosurjanë

nëveçantinëpozitëmëtëdobët.64

AmerikaQendrorepost-konfliktiofronshembull tëtransformimittëdhunëssëlidhurmeluftënnënjëvalë krimesh të cilat e prekin edhe sferën publikeedheatëprivate.65Përderisadhunapolitikeuqetësuapasmarrëveshjevetëpaqes,dhunakriminaleungrit.Nëmasëtështuar,gratëubënëviktima.Guatemalaregjistroivrasjene383gravenevitin2003,njërritjeprej135%krahasuarme2002.Nëvitin2004,uvranë527 gra. Gjatë tetë muajve të parë të vitit 2005numriivdekjeveishte427,gjëqëtregonseshkallaevrasjevevazhdoitërritet.66Përderisadhunaedrejtuarkundërgraveështëpjesëevalëssëpërgjithshmetëkrimeveqëprekinvendin,shkallanëtëcilënvritengratëelenpasatëtëburrave.

Edhepsegratëvuajnënëmasëtëmadhenëkushtetëdhunëspaskonfliktit,ështëmerëndësi tëdihetsedhunaeciladominonnëshoqëritëedëmtuaranga luftaprekburratnënumër joproporcional.NëKolumbi,njëçereketëgjithavdekjevetëmeshkujvei atribuohen dhunës, sikur që 60% e vdekjeve tëburrave janë mes moshës 15 dhe 44 vjeçare.67 Për

Afganistanikandryshuarnganjëvendkutëdrejtategraveishintëkufizuaraashpërsishtnënjëvendqëgarantonbarazigjinoremeligj.Nësferënepërfaqësimitpolitik,kushtetutaeregarantonpërfshirjeformaletëgravenëprocesinevendim-marrjespolitike.Neni83deklaronqësëpakudykandidatefemraduhettëzgjedhënngaçdoprovincënëparlament.Kyprovizionkushtetuesishtezbatuarnëmënyrëtësuksesshme.Nëzgjedhjeteshtatorittëvitit2005,69gra,qëpërfaqësoninpothuajse27%nga249anëtarëtëWolesiJirga,uzgjodhën.

Nëmënyrëtënjëjtë,kushtetutaeree Irakut,eratifikuarnëtetor tëvitit2005,garantongravenjëçerek të275ulësevetë parlamentit. Në Irak gjithashtu, kuota kushtetuese ishtevendosur. Pas zgjedhjeve të dhjetorit të vitit 2005, gratëpërfaqësojnënjëçerektëPërfaqësuesvetëKëshillitNacional.Këtodyrezultatetëzgjedhjeve janëshumëtë rëndësisësëveçantë në një regjion ku gratë vazhdojnë të jenë të nën-përfaqësuaranëvendim-marrjenpolitikedhe,nëdisaraste,umungonedrejtaeplotëqytetare.

Katrori 8 Implementimi i kuotave kushtetuese: reformat në Afganistan dhe Irak73

Vendi % e Grave % e Burrave

Ruanda(2003) 48.8 52.2

Mozambiku(2004) 34.8 65.2

AfrikaJugore(2004) 32.8 67.2

Burundi(2005) 30.5 69.5

Uganda(2006) 29.8 70.2

Timor-Leste(2007) 27.7 72.3

Afganistan(2005) 27.3 72.7

Irak(2005) 25.5 74.5

Tabela 3 Inicimi i ndryshimeve në periudhën e pas luftës: përbërja gjinore e parlamenteve të pas luftës69

2�


burrat Kolumbian mundësitë janë katër herë mëshumë të vdesin nga vdekja e dhunshme sesafemrat.68Nëpërgjithësiburratpërbëjnëshumicëneviktimavetëdhunëssëarmëvedheasajgangsterë,dukeqenenëtënjëjtënkohëedhekryestëdhunës.

Parlamentarët në Amerikën Qendrore dhe rajonettjeratëbotësjanënëmasëtëmadhetëshqetësuarpërshtiminearmëvetëvogla,tëcilatpërdorennëshumicënekëtyrevrasjeve.Kohëtefundit,anëtarëteKongresittëGuatemalësmandatuandhedrejtuannjë studim mbi sëmundjen e keqe të ‘femicide-vrasjet e femrave’ në Guatemala. Ky studim ështëprezantuar në një numër takimesh publike duketheksuar problemin e dhunës së armatosur tëburravedheviktimavetëtyre.

Parlamentet reprezentative

Konteksti pas konfliktit ngërthen në vete edhepremtiminetransformimittëvetparlamentit.Iofronligjvënësvemundësintëndryshojnëpërbërjenevetdhetëbëhenmetëvërtetëorganereprezentative(shih Tabelën 3). Transformimi i parlamentit drejtnjëpërbërjegjinoremëtëbarabartëështëtreguesirëndësishëmsebaraziagjinoreështëprioritetnërindërtimineshoqërisë.

Fokusindërkombëtarënështiminerolittëgravenëvendimmarrjekashërbyersistimulimpërqeveritënë shoqëritë e prekura nga konflikti për forcimine barazisë gjinore të parlamenteve të tyre. Nëpërgjithësikjoështëarriturmendihmënekuotavelegjislative dhe kushtetuese. Afganistani dhe Irakuparaqesin shembujt e fundit më të suksesshëm tëzbatimittëkuotavekushtetuese(shihkatrorin8).

5.2 Vendet e Zhvilluara

Parlamentetnëshoqëritëezhvilluaraballafaqohenme të njëjtat sfida të brendshme për sa i përketreformëssësektorittësigurisësihomologetetyrenëbotënnëzhvillim,mirëponganjëpoziciontjetërPërshembull, parlamentet Evropiane dhe të AmerikësVeriore duhet të këmbëngulin në autoritetin etyre në mbikëqyrjen e misioneve paqësore oseintervenimeve ushtarake. Misionet e NATO-së nëAfganistan dhe Ballkan, intervenimi humanitar iudhëhequrngaKBnëHaitijanëdisangashembujtefundit.Marrëveshjetndërkombëtaredherajonaletëbashkëpunimitparaqesinsfidandajmbikëqyrjesefektive parlamentare. Në të gjitha instancat,parlamentetduhettësigurojnëqëpolitikaesigurisëzbatohet në mënyrë që është konsistente me tëDrejtëndheparimetndërkombëtareHumanitare.70

Instrumentet ndërkombëtare –sidomos Rezolutae Këshillit të Sigurimit 1325 –e cila mandatonkonsideratë përkatëse ndaj çështjeve gjinore nëtë gjitha operacionet e paqes dhe sigurisë, janëveçanërishtrelevante.

Disa vende kanë përdorur Rezolutën e Këshillittë Sigurimit 1325 si pikënisje të rëndësishme përreforma dhe kanë zhvilluar Plane nacionale tëVeprimitpërimplementiminesajosejanënëprocese sipër për ta bërë këtë. Në të shumtën e rasteveplanetireferohenadresimittëçështjevegjinorenësektorinesigurisë tëvenditdheaspektevegjinoretë paqeruajtës dhe rindërtimit në vendet e paskonfliktit (në disa raste përfshihet edhe reforma esektorit të sigurisë). Austria, Danimarka, Norvegjia,Suedia, Zvicra dhe Mbretëria e Bashkuar, të gjithakanë zhvilluar Plane të Veprimit për 1325, ndërsaKanadaështënëprocestëzhvillimittënjëplanitëtillë.

Fokusi qendror i planit Suedez, i iniciuar në vitin2006katëbëjëmeoperacionetpaqeruajtëse.Planiidrejtonforcatearmatosuratëzhvillojnë‘përpjekjetëndërgjegjshmenështiminenumrittërekrutëvedheoficerëvegratëcilëtmundtëmarrinpjesënëoperacionet paqeruajtëse’ dhe krijon projekte siçështë Forca Gjinore në mënyrë që të zhvilloj masapër‘përfshirjeneperspektivësgjinorenëoperacionetndërkombëtare’.Ngjashëmmekëtë,BordiNacionaliPolicisë‘zbatoipërpjekje të specialepër të shtuarproporcionin e grave në kontingjentet Suedeze tëoperacioneve për mbështetje të paqes.71 Për mëtepër,tëgjithëanëtarëteoperacionevepaqeruajtëseduhettëtrajnohenpërçështjegjinore.

Parlamentarëtendajnëpërgjegjësinëpërzhvillimine planeve nacionale të veprimit. Përpjekjet përtë zhvilluar planin Kanadez theksojnë rëndësinëe parlamentarëve në mbështetjen dhe lëvizjen epërpjekjeve për të zhvilluar planin duke kërkuarkështu nga Komisioni për Tregti NdërkombëtaredhePunëtëJashtmedheGrupiParlamentariGravetë‘interesohen për këtë dosje dhe të luajnë rol nëzbatim.72

2�

6 Rekomandime kryesore për parlamentarët1. Të mbështesin nënshkrimin, ratifikimin

dhe zbatimin e traktateve dhe konventavendërkombëtareqëpërfshijnëçështjevegjinorenë reformën e sektorit të sigurisë, siç janëKonventa për Eliminimin eTë Gjitha FormavetëDiskriminimitKundërFemrave(CEDAW).

2. Tërrisinpërfaqësiminefemraveparlamentarepërmes zbatimit të kuotave, reformimit tësistemeve zgjedhore dhe duke mbështeturngritjenekapacitetevenëmesinekandidatevefemrave.

3. Tërrisinpërfaqësiminefemraveparlamentarenë komisionet që kanë të bëjnë me mbrojtjedhe siguri, duke përfshirë edhe nxjerrjene ligjeve për barazinë në përfaqësim tëmeshkujve dhe femrave apo të sistemit tëkuotaveparlamentare.

4. Të ndërtojnë kapacitete gjinore tëparlamentarëvemeshkujdhefemra,veçanërishttë anëtarëve të komisioneve për mbrojtjen,sigurinë, përmes brifingjeve, trajnimeve dhenismavetëtjeratëngritjessëvetëdijes.

5. Përfshirja e shoqërisë civile, veçanërishtorganizatat e femrave, në bërjen e politikavepërmes konsultimeve të gjëra, dëgjimevepublikedhemekanizmavetëtjerëjo-formalë.

6. Tëthemelojënjëgruptëtakimevegjinoreqëdotëpërfshintefemradhemeshkujnëmënyrëqëtëvetëdijësojë,dhembështetçështjetgjinorepërkitazimebuxhetindhelegjislacionin.

7. Të prezantojë dhe forcojë nismat buxhetoregjinore dhe të kryejë vlerësimet e ndikimitgjinornëpolitikatesigurisë.

8. Të kërkojë dhe të sigurojë të dhëna të ndaragjinore përkitazi me theksimin dhe mehartimineinstitucionevetësektorittësigurisëqëpolitikbërësit të jenënëgjendjetë jenësamëtëinformuargjatëmarrjessëvendimeve.

9. Të monitorojë zbarkimin dhe zbatimin emisioneve paqeruajtëse, të sigurojë qëfemrat janë mirë të përfaqësuara në forcatpaqeruajtëse dhe të sigurojë që nismat janëmarrëqëtëparandalojnëshfrytëziminseksual

dheabuzimin,dhetëndërtojëkapacitetepërstafinpaqeruajtësqëtëintegrohetnëçështjetgjinore.

Veçanërisht në kontekstin post-konfliktuoz:

10. Të shfrytëzojë Kuvendin si një forum për tëintegruar çështjet gjinore dhe të sigurojëpjesëmarrjenefemravenëprocesinepaqes.

11. Tëkërkojëqëfemrattëjenëtëpërfshiratërësishtnë çështjet gjinore dhe të inkorporohen nëKomisionet për të vërtetën, Gjykatat specialedhe programet për kompensim/përmirësim,edhe përmes legjislacionit që e mbështetkrijiminetyre.

12. Të reformojë sistemin gjyqësor, që të luftojënëmënyrëmëtëefektshmedhunënnëbazagjinore.

2�


7 Burime plotësueseShoqataeParlamentarëvepërAfrikën:http://www.awepa.org

Unëenjohpolitikën-http://www.iknowpolitics.org

NismapërSiguriGjithëpërfshirëse-http://www.womenwagingpeace.net

Qendra Ndërkombëtare e Hulumtimit Zhvillimor -http://www.idrc.ca

InstitutiNdërkombëtarpërDemokracidheNdihmëZgjedhore-http://www.idea.int

BashkimiNdër-Parlamentar–http://www.ipu.org

UNDP,‘Nëfokus:KuvendetdheTheksimiGjinor’–http://www.undp.org.vn/projects/vie02007/in_focus/gender.html

UNIFEM-http://www.unifem.org/www/genderbudgets/work/html

Udhëzime praktike dhe Libërtha

Byanyima, W. dhe Wehner, J., Kuvendi, Buxheti dhe Gjinia,IPULibërthi,2004.http://www.ipu.org/PDF/publications /budget_en.pdf

Born, H., Fluri, P. Dhe Johnson, A. Eds., MbikëqyrjaParlamentare e Sektorit të Sigurisë: Parimet, mekanizmat dhe praktikat,DCAFadIPU,2003.http://dcaf.devisn.ch/publications/kms/details.cfm?Ing=en&id=25289&nav1=4

Freeman,M.,Duke e bërë pajtimin të funksionojë: Roli i Kuvendeve,IPULibërthi,2005.h t t p : / / w w w . i p u . o r g / P D F / p u b l i c a t i o n s /reconciliation_en.pdf

Artikuj dhe Raporte on-line

Luciak, I.A., Konflikti dhe Një Përgjigje Parlamentare Gjinore,Prill2006.http://www.parlcpr.undp.org/docs/conference/Luciak.pdf

O’Brien, M., Raporti për Konferencën e Uillton Parkut WP784: Promovimi i Qeverisjës së Mirë dhe Zhvillimi në Vendet Pas-Konfliktuale: Roli i Kuvendit dhe i Qeverisë,2005.

http://www.iraqitradeunions.org/archives/cat_activities_abroad.html

Libra dhe publikimet të tjera jo-online

IPU/InstitutipërDemokracidheNdihmëZgjedhore,Duke e bërë pajtimin të funksionojë:RoliiKuvendeve,2005.

Anderlini,S.N.,Femrat në Tavolinën e Paqes: Duke bërë ndryshimin,NjuJork:UNIFEM,2000.

InstitutiiBankësBotëroredheShoqataParlamentareeKomonwelthit,Kuvendet si Paçebërës. Roli i Kuvendeve në Vendete Vendeve të prekura nga konfliktet. BankaNdërkombëtare e Rindërtimit dhe Zhvillimit/BankaBotërore,2005.

2�

ENDNOTES1 GenevaCentrefortheDemocraticControlofArmedForces(DCAF)

and InterParliamentaryUnion(IPU),ParliamentaryOversightof theSecuritySector:Principles,MechanismsandPractices,(DCAFandIPU:Geneva),2003,p.22.

2 DCAF and IPU, ‘Parliamentary Oversight of the Security Sector:Principles,MechanismsandPractices’,(DCAFandIPU:Geneva),2003.

3 Saalfeld, T., ’Members of Parliament and Governments in WesternEurope: Agency Relations and Problems of Oversight’, EuropeanJournalofPoliticalResearch37(2000),p.372.

3 UN Economic and Social Council, Report of the SecretaryGeneral,CoordinationofthePoliciesandActivitiesoftheSpecializedAgenciesandOtherBodiesoftheUnitedNationsSystem:MainstreamingtheGenderPerspective intoallPoliciesandProgrammes in theUnitedNationssystem,12June1997.

4 Anderlini, S.N. and Conaway, C.P., Negotiating the Transition toDemocracyandReformingtheSecuritySector:TheVitalContributionsofSouthAfricanWomen,(InitiativeforInclusiveSecurity,WashingtonDC),2004,pp.17-18;23-25.

5 IPU,asof31Aug.2007.http://www.ipu.org/wmne/classif.htm

7 Luciak, I., Conflict and a Gendered Parliamentary Response, p.39;AWEPA, The Role of Parliaments in Conflict Management andPeacebuilding, Sept. 2006, p.66; Powley, E., Rwanda:The Impact ofWomen Legislators on Policy Outcomes Affecting Children andFamilies,UNICEF,Dec.2006,p.11.

8 ReportoftheLearningOrientedAssessmentofGenderMainstreamingandWomen’sEmpowermentStrategies inRwanda,212Sept.2002,(UNIFEM,NewYork)2003,citedbyAnderlini,S.N.andElBushra,J. in‘PostConflictReconstruction’inInclusiveSecurity,SustainablePeace:AToolkitforAdvocacyandAction,InternationalAlertandInitiativeforInclusiveSecurity,2004,p.64.

9 Werczberger, R., ’The Advancement of the Status of Women inIsrael’, 2001. http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Society_&_Culture/women2001.html

10 For this point see recent reports from the UN Department ofPeacekeeping Operations. For national level recognition, see forexample, ‘The Swedish Government’s action plan to implementSecurityCouncilResolution1325onWomen,PeaceandSecurity’.

11 DCAF and IPU, Parliamentary Oversight of the Security Sector:Principles,MechanismsandPractices,(DCAFandIPU:Geneva),2003,p.130.

12 IPU,‘The Participation ofWomen and Men in DecisionMaking:TheParliamentary Dimension’, Background paper, The Expert GroupMeetingon‘EqualParticipationofWomenandMeninDecisionmakingProcesses, with Particular Emphasis on Political Participation andLeadership’,AddisAbaba,Ethiopia,2427Oct.2005,p.6.

13 IPU/UNDP/WorldBankInstitute/UNIFEM,Parliament,theBudgetandGender,p.69.

14 CouncilofEurope,GenderBudgeting(CouncilofEurope:Strasbourg),2005,pp.28-36.

15 IPU,‘The Participation ofWomen and Men in DecisionMaking:TheParliamentaryDimension’,p.2.

16 IPU,Aug.2007.

17 IPUreportedinIPUandDCAF,ParliamentaryOversightoftheSecuritySector,1997,p.46.

18 Anderlini, S.N. and Conaway, C.P.,‘Security Sector Reform’, InclusiveSecurity, Sustainable Peace: A Toolkit for Advocacy and Action,InternationalAlertandWomenWagingPeace,2004,pp.35-36.

19 Melander, E., ‘Gender Equality and Intrastate Armed Conflict’,InternationalStudiesQuarterly,49.4(2005),p.706.

20 O’Brien,M.,‘ParliamentsasPeacebuilders:TheRoleofParliamentsinConflictAffectedCountries’,WorkingPapers,SeriesonContemporaryIssues in Parliamentary Development, World Bank Institute andCommonwealthParliamentaryAssociation,(WorldBank:WashingtonDC),2005,p.1.

21 UNDP/IPU,‘GlobalStudyGroupMeeting:StrengtheningtheRoleofParliamentsinConflictandPostConflictSituations,FinalDraftReport’,(IPU:Geneva),20-22July2005,p.14.

22 UNDP/IPU,‘GlobalStudyGroupMeeting:StrengtheningtheRoleofParliamentsinConflictandPostConflictSituations,FinalDraftReport’,(IPU:Geneva),20-22July2005,p.12.

23 VanBrabant,K.,‘StrengtheningParliamentsinConflictandPostConflictSituations:DrawingonSelectExperiencesfromAfrica’,DraftpreparedfortheUNDP/UPIGlobalStudyGroupMeetingonStrengtheningtheRoleofParliaments inConflictandPostConflictSituations,Geneva,20-22July2005(unpublished),p.24.

24 Human RightsWatch,‘StrugglingTo Survive: Barriers to Justice forRapeVictimsinRwanda’,HumanRightsWatchReports16:10(A)(2004).http://hrw.org/reports/2004/rwanda0904/rwanda0904.pdf

25 NovovicS.andPetrovic,D.,‘Women inPolicing’ (RepublicofSerbiaMinistryofInteriorPoliceCollege:Belgrade),April,2006,p.35.

26 Potter,A.,WetheWomen:WhyConflictMediationisNotJustaJobforMen(CentreforHumanDialogue:Geneva),2005,p.16.

27 LithanderA.etal.,EngenderingthePeaceProcess:AGenderApproachto Dayton and Beyond (Kvinna till Kvinna Foundation: Stockholm),2001, cited by Bouta,T. and Frerks, G. inWomen’s Role in ConflictPrevention, Conflict Resolution and PostConflict Reconstruction:Literature Review and Institutional Analysis (Netherlands Instituteof InternationalRelations–ClingendaelConflictResearchUnit:TheHague),2002,p.45.Itisimportanttoemphasisethattheintegrationofwomenintopoliceforcesinthepostwarcontextmaybeduetopressure exercised by the international community. In Kosovo, forexample, the OSCE mandated the inclusion of both women andethnicminoritiesintothepolice.(ForthispointIamindebtedtoRitaTaphorn.)

28 Burke,E.,Klot,J.andIkaweba,B.,EngenderingPeace:ReflectionsontheBurundiPeaceProcess,AfricanWomenforPeaceSeries(UNIFEM:Nairobi),2001,Appendix1.

29 Moser,C.andClark,F.C.,‘TheGenderedContinuumofViolenceandConflict:AnOperationalFramework’,Victims,PerpetratorsorActors?Gender, Armed Conflict and PoliticalViolence, (Zed Books: LondonandNewYork),2001,p.30.

30 Bouta,FrerksandBannon,p.34.


32 Human RightsWatch,‘StrugglingTo Survive: Barriers to Justice forRapeVictimsinRwanda’,Supra,p.32.

33 Dahlerup, D. and Freidenvall, L., ’Quotas as a fast track to equalrepresentationforwomen’, InternationalFeministJournalofPolitics7.1(2005),p.26.

34 UNRISD(2005); IPU,‘Women inNationalParliaments’,31Aug.2007;IDEA,CountryProfiles,2007.

35 McGrew, L., Frieson, K. and Chan, S., Good Governance from theGroundUp:Women’sRoles inPostConflictCambodia,WashingtonDC: cited by Powley, E. and Anderlini, S.N. in ‘Democracy andGovernance’ in Inclusive Security, Sustainable Peace: A Toolkit forAdvocacyandAction, InternationalAlertand Initiative for InclusiveSecurity,2004,p.36.

2�


36 Isha L’Isha News Release,’Parliament/Knesset Passes New LawMandatingInclusionofWomenforPeaceandSecurityNegotiations&Policy’,21July2005.http://www.peacewomen.org/news/IsraelOPT/July05/Knesset.html

37 CouncilofEurope,GenderBudgeting,(CouncilofEurope:Strasbourg),2005,p.10.


39 IPU/UNDP/WorldBankInstitute/UNIFEM,Parliament,theBudgetandGender,(IPU:Geneva),2004,p.61.

40 CouncilofEurope,GenderBudgeting,(CouncilofEurope:Strasbourg),2005,p.14.

41 Byanyima, W.,’Politics, Good Governance and Gender: GenderBudgeting Experiences in Three African Countries’, Fifth GlobalForumonReInventingGovernment:“InnovationandQuality in theGovernmentofthe21stCentury’,MexicoCity37Nov.2003,p.3.



44 Reeves,H.andWatch,H.,Women’sandGendeBudgets:AnAnnotatedResource List, Institute of Development Studies, (BRIDGE: Sussex),1999,p.14.

45 Byanyima,‘Politics,GoodGovernanceandGender’,pp.69;WorldBankPolicyResearchReport,EngenderingDevelopment,270;IPU/UNDP/WorldBankInstitute/UNIFEM,Parliament,theBudgetandGender,p.28.

46 CouncilofEurope,GenderBudgeting,(CouncilofEurope:Strasbourg),2005),pp.17-18.

47 Pankhurst,p.20.

48 BoutaandFrerks,p.42.

49 UNDivisionfortheAdvancementofWomen,Report,ExpertGroupMeeting on Peace Agreements as a Means for Promoting GenderEqualityandEnsuringParticipationofWomen.AFrameworkofModelProvisions,Ottawa,1013Nov.2003,p.12.

50 UNDivisionfortheAdvancementofWomen,Report,ExpertGroupMeeting on Peace Agreements as a Means for Promoting GenderEqualityandEnsuringParticipationofWomen.AFrameworkofModelProvisions,Ottawa,1013Nov.2003,p.8.

51 Bouta,T.,Frerks,G.andBannon,I.,Gender,Conflict,andDevelopment,(WorldBank:WashingtonDC),2004,p.49.

52 IPU/IDEA,MakingReconciliationWork:TheRoleofParliaments,2005,p.10

53 Freeman, M., Making Reconciliation Work: The Role of Parliament,Handbook for Parliamentarians No 10, (IPU/IDEA: Geneva), 2005, p.11.

54 Freeman, M., Making Reconciliation Work: The Role of Parliament,Handbook for Parliamentarians No 10, (IPU/IDEA: Geneva), 2005, p.11.

55 Anderlini, S.M., Conaway, C.P. and Kays, L., ‘Transitional Justice andReconciliation’, Inclusive Security, Sustainable Peace: A Toolkit forAdvocacyandAction,(InternationalAlertandWomenWagingPeace:Washington DC), 2004, p.9. http://www.womenwagingpeace.net/content/toolkit/chapters/Transitional_Justice.pdf

56 Bastick,M.,‘EnsuringWomen’sInvolvementintheFullReconciliationProcess’, Presentation to the Regional Seminar on the Role ofParliamentarians in the National Reconciliation Process in Africa,Bujumbura,Burundi,79Nov.2005,p.5.

57 Akoun,L.,MPIvoryCoast,personalinterview,19Oct.2005.

58 Kadaga,A.,DeputySpeakerofParliament,Uganda,personalinterview,Geneva,Oct.19,2005.

59 Freeman, M., Making Reconciliation Work: The Role of Parliament,Handbook for Parliamentarians No 10 (IPU/IDEA: Geneva), 2005, p.12.

60 Anderlini, S.M., Conaway, C.P. and Kays, L., ‘Transitional Justice andReconciliation’, Inclusive Security, Sustainable Peace: A Toolkit forAdvocacyandAction,(InternationalAlertandWomenWagingPeace:WashingtonDC),2004,p.12.http://www.womenwagingpeace.net/content/toolkit/chapters/Transitional_Justice.pdf

61 Goldblatt, B. and Meintjes, S.,’South African Women Demand theTruth’,WhatWomen Do inWartime: Gender and Conflict in Africa,eds.Turshen,M.andTwagiramariya,C.,(ZedBooks:NewYork),1998,p.29.

62 Pankhurst21;Anderlini,S.N,Conaway,C.P.andKays,L.,‘TransitionalJustice and Reconciliation’, Inclusive Security, Sustainable Peace:A Toolkit for Advocacy and Action, (International Alert andWomen Waging Peace: Washington DC), 2004, p. 6. http://www.womenwagingpeace.net/content/toolkit/chapters/Tra nsitional_Justice.pdf

63 Strickland,R.andDuvvury,N.,GenderEquityandPeacebuilding:FromRhetoric to Reality (International Center for Research on Women:WashingtonDC),2003,pp.7-8.

64 Rehn,E.andSirleaf,E.J.,Women,War,Peace(UNIFEM:NewYork),2002,pp.11,13,16.

65 Thisparagraph isbasedonLuciak, I.,‘JoiningForces forDemocraticGovernance:Women’sAllianceBuilding forPostwarReconstructionin Central America’, Expert paper prepared for UNRISD’s 10YearEvaluation of the Beijing Women’s Conference 2004, UN ResearchInstituteforSocialDevelopment,2004,p.30.

66 Congreso de la República, Bancada de la Unidad RevolucionariaNacionalGuatemalteca,FeminicidioenGuatemala:Crimenescontralahumanidad(URNG:GuatemalaCity),2005,pp.54-56.


68 Correira,M.,‘Gender’,Colombia:TheEconomicFoundationofPeace,eds.Guigale,M.Lafourcade,0.andLuff,C.,(WorldBank:WashingtonDC),2003,p.146,citedinBouta,FrerksandBannon.

69 IPU,Aug.2007.


71 ‘The Swedish Government’s Action Plan to Implement SecurityCouncilResolution1325onWomen,PeaceandSecurity’,p.34.http://www.osce.org/documents/odihr/2006/10/20979_en.pdf

72 ForeignAffairsCanada,‘TowardsaCanadianNationalActionPlantoImplementSecurityCouncilResolution1325onWomen,PeaceandSecurity’,Third Annual Symposium of the Canadian Committee onWomen,PeaceandSecurity,Oct.2005.

73 IPU, ‘Women in Politics’, http://www.ipu.org/wmne/suffrage.htmMosadiq,‘TheNewAfghanConstitution’.

Documents

Mbikëqyrja Parlamentare e Sektorit të Sigurisë dhe Gjinia · shërben si mburojë kundër sundimit autokratik. Parlamenti mbanë fuqinë e kuletës dhe kështu determinon buxhetet