MEDYANIN FOTOĞRAF GÖNDERGELERİ ÜZERİNDEN …toplumbilimleri.com/files/68b10f07-22f9-4950-bb74-d9e3c160703e2.pdf · ne kadar bir olayın fotografik ya da başka türlü bir kanıtının

ToplumBilimleriDergisi

Birsen Banu OKUTAN (*)

MEDYANIN FOTOĞRAF GÖNDERGELERİ ÜZERİNDEN BAŞÖRTÜLÜ FİGÜRLERİ

OKUMA DENEMESİ

öz

Stereotipler yaratma ve yaratılanlara inandırma gücü taşıyan medya, kadın fi-gürler üzerinden söylemler üretmekte, bu söylemler de kelimeler aracılığıyla zihin dünyası/ları inşa etmektedir. Söylemlerin inşa sürecindeki varlığını ve açık etkilerini tartışan incelemelerin sayısı da hızla artmaktadır. Kelimeler ve arka-sında yatan ideolojik bagajın baskın karakteri önemsenmekle birlikte, medya-nın fotoğraflar üzerinden yarattığı kalıplara projeksiyon tutulması da gerekmek-tedir. Bu çalışmanın hedefi, medyadaki başörtülü kadın fotoğrafları üzerinden gösteren-gösterilen denklemini çözümlemek, verilen mesajlardaki anlamları sosyolojik olarak analiz etmektir. Çalışmanın metodolojik düzlemini Barthes’ın fotoğraflar üzerinden serimlediği göstergebilimsel okuma biçimi oluşturmakta-dır. Çalışmada ilk önce Barthes’ın göstergebilimsel kuramının genel nitelikleri gösterilecek, ardından, seçilen gazetelerdeki fotoğraf karelerinin zihinlere gön-derdiği algılar tartışılacak; sonuç olarak da resimsel hafızaya kazınan başörtülü kadın figürlerin hangi sınıflandırma sistemini pekiştirdiği ve toplumsalda ne tür etkiler yarattığı gösterilecektir. Medya fotoğrafları aracılığıyla görsel hafızada yer eden şematik oluşumların diyalog sürecini tıkayan noktalarını anlamlandır-mak ulaşılması beklenen neticedir.

anahtar kelimeler

Fotoğraf, başörtüsü, gazete, göstergebilim, toplumsal alışkanlıklar belleği.

© Toplum Bilimleri • Temmuz - Aralık • 8 (16) : 29-50

Toplum Bilimleri • Temmuz 2014 • 8 (16)30

abstract

An Attempt to Read Referants of Headscarved Women in Media

The media which has power to create stereotypes and make people believe, develops discourses on women figures and constructs mental worlds through the words. The discourse analysis on media has increased from day to day. However, it is thought that the photographs in the media are as significant as the discourses in the media. The aim of this study is to analyze the figures of headscarved women in the selected newspapers through the methodology of Barthes based on semiology. Therefore, in this study, the general framework of Barthes on semiology will be indicated, the selected photographs in the newspapers will be examined according to the formula of signifier-signified and then the signification of the photos will be discussed. At the end, which types of classification system is consolidated and which types of effects are created on the society by the pictures of the headscarved women engraved in the receptives’ mind will be demonstrated. Ultimately, it is expected to illumi-nate the dark points of schematic formation in the visual memory constructed through the media photographs.

keywords

Photograph, headscarf, newspaper, semiology, social habit memory.

GİRİŞStereotipler yaratma ve yaratılanlara inandırma gücü taşıyan medya, kadın fi-gürler üzerinden söylemler üretmekte, bu söylemler de kelimeler aracılığıyla zihin dünyası/ları inşa etmektedir. Söylemlerin inşa sürecindeki varlığını ve açık etkilerini tartışan incelemelerin sayısı hızla artmaktadır. Kelimeler ve arkasında yatan ideolojik bagajın baskın karakteri önemsenmekle birlikte, medyanın fo-toğraflar üzerinden yarattığı kalıplara projeksiyon tutulması da gerekmektedir. Bu çalışmanın hedefi, medyadaki başörtülü kadın fotoğrafları üzerinden göste-ren-gösterilen denklemini çözümlemek, verilen mesajlardaki anlamları sosyo-lojik olarak analiz etmektir. Çalışmanın metodolojik düzlemini Barthes’ın fotoğ-raflar üzerinden serimlediği göstergebilimsel okuma biçimi oluşturmaktadır. Çalışmada ilk önce Barthes’ın göstergebilimsel kuramının genel nitelikleri gös-terilecek, ardından fotoğraf karelerinin zihinlere gönderdiği algılar tartışılacak, sonuç olarak da görsel hafızaya kazınan başörtülü resimlerin hangi dikotomik ayrımlara neden olacağı, toplumsalda ne tür etkiler yaratacağı gösterilecek-tir. Araştırma, temelde, göstergebilim metodolojisiyle gündelik gazetelerdeki başörtülü figürlerin temsil şekillerini çözümlemeyi amaçlamaktadır. Vurgulan-ması gereken husus, gazete reklamlarına model olan başörtülülerin değil, kimi zaman bilinçli kimi zaman bilinçsizce çekenin kadrajına takılan örtülü figürlerin araştırma nesnesi olarak seçilmiş olduğudur. Uygulama biçimi olarak Umut Öz-

Medyanın Fotoğraf Göndergeleri Üzerinden Başörtülü Figürleri Okuma Denemesi 31

kırımlı ve Arus Yumul’un (2000) çalışmalarını takiben “görece sakin sıradan bir gün” (21 Şubat 2014) seçilmiştir. İncelenen 24 gazete, Zaman, Posta, Hürriyet, Sözcü, Sabah, Habertürk, Türkiye, Bugün, Milliyet, Star, Yeni Şafak, Takvim, Va-tan, Akşam, Güneş, Taraf, Yeni Akit, Aydınlık, Cumhuriyet, Karşı, Radikal, Bir-gün, Yurt ve Sol’dur. Diyaloğun insan-insan ilişkisinin temel bileşeni olduğu dü-şünüldüğünde, görsel hafızada yer eden şematik oluşumların bu süreci tıkayan noktalarını anlamlandırmak ulaşılması beklenen neticedir.

1. Toplumsalın FotoğrafıFotoğraf, merceğini toplumsalın üzerine yönlendirdiği anda toplumla iletişime geçmekte ve sosyolojinin anlam haritasında veri oluşturmaktadır. Jacob A. Riis ve Lewis Wickes Hine yirminci yüzyılın başlarında toplumsal sorunlara fotoğ-raf aracılığıyla açıklama getirmiştir. Riis’in gecekondu bölgelerindeki fakirliği, Hine’ın çalışan çocuk işçileri kadrajına alması, şehir hayatının ve endüstriyel gelişmenin acımasızlığını dokümanter fotoğraf olarak ortaya sermiş, bu du-rum çeşitli sosyal reformların ve yasaların yapılmasına kapı aralamıştır (Curtis, 2003, s.4). Yirminci yüzyılın ortalarında Fransız sömürgesine karşı verilen mü-cadelede Cezayir’e asker olarak gönderilen Bourdieu da, burada yaptığı etnog-rafik çalışmaları fotoğraflarla desteklemekte, görsel malzeme ile an’a tanıklık etmektedir. Cezayir halkını “otururken, tartışırken, zeytin ağacının altında kah-ve içerken” fotoğraflayan Bourdieu (Schultheis, 2001, s.17) insanlara “ben si-zinle ilgileniyorum, sizin tarafınızdayım, sizi dinleyeceğim, nereye gideceğinize tanıklık edeceğim” mesajı verdiğini söylemekte, fotoğraflamayı aynı zamanda tahrip edici gerçekle yüzleşmenin bir yolu (Schultheis, 2001, s.19) olarak gör-mektedir.

Diğer yandan Sontag (2008) fotoğrafın “kanıt” olma iddiası üzerinde dur-maktadır. Bir durum hakkında şüphe ile karşılaşma o durumun fotoğrafını gör-düğün zaman azalmaktadır. Çekilen fotoğraf üzerinde oynama veya çarpıtılma-ların olması muhtemel olsa da “her zaman için, o fotoğraftakine benzer bir şeyin mevcut olduğuna ya da olmadığına dair bir kanıya kapılmamızı sağladığı da açıktır” (Sontag, 2008, s.5). Fotoğraflar çeşitli şekillerde toplumsal hayatta dolaşırlar. Gazete ve dergilerde basılan, polisler tarafından arşivlenen, müze-lerde sergilenen, yayıncıların derleyerek (Sontag, 2008, s.4) bir bütün içerisine serpiştirdiği fotoğraflar ambalajlanarak var olur. Ambalajlanan fotoğrafın orta tabaka üzerinde uyandırdığı merak, “bilinmeyene” doğru bir keşif sürecini de beraberinde getirmektedir. Toplumsal tabakada rölatif alım gücüne sahip olan-ların “olmayanları” resimlemesi farklı bir dünyaya kapı aralamaktadır. Bu du-rum, Sontag’a (2008:68) göre “özünde orta sınıfa özgü olup hümanizm denen ve hem şevkle hem de hoşgörüyle, hem merakla hem de kayıtsızlıkla takını-lan tutumun bir aracıydı -ve bu tutuma göre, en büyüleyici dekor yoksul kenar


mahallelerdi”. Lüks tüketim malzemeleriyle donatılmış bir dünyanın resmi ne kadar cazip gelmekteyse, kenar mahallelerdeki sefaletin görünen, el değme-miş yüzü de o kadar cezbedebilmektedir. Bu nedenle yoksul insanların hayat biçimleri şöhretli insanlar kadar merak uyandırmaktadır (Sontag, 2008, s.77). Dünya ölçeğindeki sefalet ve adaletsizliğin de camdan kâğıt üzerine yansıtıl-ması vahşet görüntülerini “o sadece fotoğraf” (Sontag, 2008, s.25) kalıbında aşina hale getirmektedir. Bir resme odaklanmak ve sonrasında kendi iç dina-mikleri bütününde toplumsala değme biçimlerini anlamlandırmak bu yüzden önemlidir. Sontag (2008, s.23) durumun iç dinamiklerinin ideoloji tarafından belirlendiğini şöyle ifade eder:

Bir olay fotoğrafı çekilmeye değer bir şey anlamına gelmeye baş-lamışsa eğer, o olayın neyden oluştuğunu belirleyen şey hala (en geniş anlamıyla) ideolojidir. Bir ad verilene ve niteliği tarif edile-ne kadar bir olayın fotografik ya da başka türlü bir kanıtının varlı-ğından da söz edilemez. Kaldı ki, olayları kurmayı -daha doğrusu, onların niteliğini belirlemeyi- sağlayan şey, asla fotografik kanıt-lar değildir. Fotoğrafların ahlaki düzlemde etkileme ihtimali bu-lunmasını belirleyen etken de, durumla ilintili bir siyasal bilincin varlığıdır. Ona denk düşen bir siyaset olmadan, tarihin kasaplığını gösteren fotoğraflar en iyi ihtimalle gerçekdışı bulunacak ya da onlara moral bozucu bir duygusal darbe indirme girişimi gözüyle bakılacaktır.

Barthes ise toplum eleştirisi yaparken “yazın” gibi fotoğrafı da “gösterge” olarak kullanmaktadır. Dünyadaki nesnelerin toplumsal, ahlaksal ve ideolojik açıdan değerler içerdiğini ve fotoğrafın da bu kod biçim sergileme yollarından bir tanesi olduğunu belirten Barthes’ın fotoğrafı toplumsal olarak nasıl okudu-ğu ileriki bölümde tartışılacaktır.

Barthes ve Fotoğraf Barthes (2012, s.185) toplumdaki insanların gündelik hayatlarında nesnelerle karşılaşmasını bir okuma etkinliği olarak adlandırmaktadır. Modern dünyanın insanı, hayatını bu okuma etkinliği içinde geçirmektedir. Bu okuma etkinliğini Barthes (2011:184) daha sistemli hale getirmek için objeleri “gösteren” “gös-terilen” ve “düz anlam” “yan anlam” olarak gösterge düzleminde anlamaya, onları birimlerine bölerek anlamın mutfağına girmeye çabalamaktadır.


Şekil 1: Barthes (2011:184)

Gösteren, anlatım düzlemini ifade ederken, gösterilen içerik düzlemine işaret etmektedir (Barthes, 2012, s.50). “Gösterilen” bir nesnenin zihinsel tasa-rımı olarak, göstergeyi kullananın bundan anladığı “şey”; gösteren ise özdeksel varlığa ihtiyaç duyan, sesler, görüntüler, satırlar gibi nesnenin görünen tarafıdır. Bir üst dil olarak da “düzanlam”, “gösteren” ve “gösterilen”, yananlam ise “re-torik (gösteren)” ve “ideoloji (gösterilen)” bileşenlerinden oluşmaktadır (Bart-hes, 2012, s.86).

Barthes kimi zaman bir romanı, kimi zaman bir reklamı, kimi zaman bir şiiri göstergebilimin objesi haline getirerek irdelemeye çalışmıştır. Parçalara ayırarak anlamı keşfetme çabasında, bir giysi, bir otomobil, bir film, bir döşeme takımı veya bir gazete başlığının ortak özelliğini “gösterge” olmalarına bağla-maktadır. Fotoğrafa da gösterge olarak üzerinde çalışılan nesnelerden biri ola-rak yaklaşır. Tüm insanların aynı eylemlerde bulunduğunu anlatmak amacıyla Paris’te 1955 yılında Steichen tarafından “insanlık ailesi” adıyla açılan fotoğraf sergisine Barthes (2011, s.160) toplumbilimsel eleştiri getirir; ona göre doğum, ölüm, yemek, içmek, giyinmek gibi evrensel olgular olabilir; fakat bu eylemleri yinelemek öğretici değildir. Doğal olgular ne kadar evrensel olurlarsa olsunlar “tarihsel bir yazının göstergeleridir” (Barthes, 2011, s.161). Barthes’ın (2011, ss.161-162) ifadesiyle,

…Hiç kuşkusuz çocuk hep doğar ama insan sorununun genel oylu-munda onun tümüyle tarihsel olan varoluş biçimleri yanında, bu edimin “öz”ünün ne önemi vardır? Çocuk iyi mi kötü mü doğu-yor…ölüm olasılığı yüksek mi değil mi, şöyle bir geleceğe mi erişi-yor… İşte sergiler bundan söz etmeli bize, sonu gelmez bir doğum türküsünden değil…

Toplumsal yapıları, kültürleri ve iktidar olma biçimleri farklı olarak oluşan tarihsellikleri aynı kategoride değerlendirmek “biçimlerinde, nedenlerinde,

6

DİL

SÖYLEN

Şekil 1: Barthes (2011:184)

Gösteren, anlatım düzlemini ifade ederken, gösterilen içerik düzlemine işaret

etmektedir (Barthes, 2012, s.50). “Gösterilen” bir nesnenin zihinsel tasarımı olarak,

göstergeyi kullananın bundan anladığı “şey”; gösteren ise özdeksel varlığa ihtiyaç duyan,

sesler, görüntüler, satırlar gibi nesnenin görünen tarafıdır. Bir üst dil olarak da “düzanlam”,

“gösteren” ve “gösterilen”, yananlam ise “retorik (gösteren)” ve “ideoloji (gösterilen)”

bileşenlerinden oluşmaktadır (Barthes, 2012, s.86).

Barthes kimi zaman bir romanı, kimi zaman bir reklamı, kimi zaman bir şiiri

göstergebilimin objesi haline getirerek irdelemeye çalışmıştır. Parçalara ayırarak anlamı

keşfetme çabasında, bir giysi, bir otomobil, bir film, bir döşeme takımı veya bir gazete

başlığının ortak özelliğini “gösterge” olmalarına bağlamaktadır. Fotoğrafa da gösterge olarak

üzerinde çalışılan nesnelerden biri olarak yaklaşır. Tüm insanların aynı eylemlerde

bulunduğunu anlatmak amacıyla Paris’te 1955 yılında Steichen tarafından “insanlık ailesi”

adıyla açılan fotoğraf sergisine Barthes (2011, s.160) toplumbilimsel eleştiri getirir; ona göre

doğum, ölüm, yemek, içmek, giyinmek gibi evrensel olgular olabilir; fakat bu eylemleri

yinelemek öğretici değildir. Doğal olgular ne kadar evrensel olurlarsa olsunlar “tarihsel bir

yazının göstergeleridir” (Barthes, 2011, s.161). Barthes’ın (2011, ss.161-162) ifadesiyle,

…Hiç kuşkusuz çocuk hep doğar ama insan sorununun genel oylumunda onun tümüyle tarihsel olan varoluş biçimleri yanında, bu edimin “öz”ünün ne önemi vardır? Çocuk iyi mi kötü mü doğuyor…ölüm olasılığı yüksek mi değil mi, şöyle bir geleceğe mi erişiyor… İşte sergiler bundan söz etmeli bize, sonu gelmez bir doğum türküsünden değil…

1. gösteren 2. gösterilen

3.gösterge

I.GÖSTEREN

II.GÖSTERİLEN

III. GÖSTERGE


amaçlarında ve kazançlarında; sömürge işçisiyle Batılı işçiyi yalnızca devinimsel bir özdeşlikte birbirine karıştırmak hiçbir zaman dürüst bir tutum olmaz” (Bart-hes, 2011, s.162). Barthes’a (2011a, s.27) göre “fotoğraf makineleri görmenin saatleridir”; bir an’a bir zaman dilimine olanca gücüyle ve varlığıyla tanıklık et-mektedir. Bu sebeple Barthes (2011a, s.34) için fotoğraf tematik bir enstrüman değil, derinlemesine incelenmesi gerektiren yaradır ve bu yarayı incelerken iki kanal üzerinden inceleme yöntemi geliştirilmelidir. Birinci prensip, bilgi ve kül-türün sonucu olarak tanıdık bir uzantıya dayanmaktadır. Bu “bilindik” işlenmiş durum belirli bir eğitimden de kaynaklanabilir. Barthes Fransızcanın bu tür bir bakma tarzını anlatacak kelimeye sahip olmadığını, anlatmak istediği ifadeyi en iyi latince “studium” kelimesinin karşıladığını iddia etmektedir. Studium “bir şeye uygulama, insan için bir tat, genel, hevesli ama tabii ki özel keskinliği olmayan bu tür kendini verme anlamına” (Barthes, 2011a, s.39) gelmektedir; biçimselliğe, yüzlere, eylemlere mekanlara kültürel olarak eklemlenmedir. Stu-dium, hakim bir bilinç ile tanımlanmayı getirir. Studium, varsayılan tarihsel-liğin oluşturduğu kültürün bir anlaşma alanı olarak görüldüğüne işaret eder. Fotoğrafı çeken de bu kültürel havzanın içinde eylemini gerçekleştirir. Barthes (2011a, s.41) bu işlevleri “bilgilendirmek” “temsil etmek” “şaşırtmak” “göster-meye neden olmak” ve “tutkuyu kışkırtmak” olarak niteler. Studium, dünyada en çok çekilen yaygın olarak mevcut “tekil fotoğrafa” (Barthes, 2011a, s.55) denk düşmektedir. Barthes’a göre basın fotoğrafları çoğunlukla bu kategoriye girer. Bu fotoğraflar bağırabilirler, haykırabilirler; fakat yaralayamazlar. Basın fotoğrafları bir anda gerçekleşerek algılanır, onlara bakılır, onlarla ilgilenilir; fa-kat okumayı bölecek güçleri yoktur. İkinci prensip, studium’dan daha derine işleyen, delici bir bakış, bir şimşek çakması gibidir. Barthes (2011a, s.40) böyle bir yarayı, diken batması, sivri bir aletle deliciliği işaret eden “punctum” keli-mesiyle açıklamaktadır. Punctum, bir fotoğrafın delici, bereleyen ve acı veren kaza anıdır. Studium her zaman kodlanmış, punctum ise kodlanmamış olanı vermektedir (Barthes, 2011a, s.67).

Lewis Hine’ın “bir kurumdaki özürlü çocuklar”1 adıyla isimlendirdiği fotoğ-rafı yorumlayan Barthes (2011a, s.65) şöyle söylemektedir:

Ben de New Jersey’deki bir kurumda bulunan iki özürlü çocuğun fotoğrafında (1924’te Lewis H.Hine çekmiş) dev kafaları ve acıklı profilleri (bunlar studium’a aittir) görmüyorum hiç…tek gördüğüm şey kenardaki bir ayrıntı, küçük çocuğun kocaman Danton yakası, kızın parmak sargısı; ben ilkel bir insan, bir çocuğum –;…tüm bilgi-yi, tüm kültürü dışlıyor, kendiminkinden başka bir gözden herhan-gi bir şey miras almayı reddediyorum.

Kod kendi işlevini yerine getirerek, ilk bakışta söylenebilecek ne varsa söylemektedir; Barthes’ın (2011a, s.72) konuşmasına izin vermemektedir. Bu nedenle kültürel formların ve öğrenilmişliğin dışına çıkarak konuşmak istediği


objeler “yaka” ve “sargıdır”. Konuşmasına izin vermeyen diğer öğeler, gündelik hayat pratiklerinde devamlı dolaşan karelerdir. Mesela, Barthes (2011, s.185) berberde gördüğü Paris-Match dergisinin kapak sayfasındaki Fransız ünifor-ması giymiş genç zenci asker fotoğrafını2 yorumlamaktadır. Zenci asker, Fransız bayrağına bakarak selam verirken görüntülenir. Bu görüntü, fotoğrafın görünen yüzüdür. Fakat ardında yatan kodlar kendiliğinden dile gelir: “Fransa büyük bir imparatorluk, renkli, renksiz tüm oğulları bayrağının altında ona bağlılıkla hiz-met eder, sözde sömürgecilik suçlayıcılarına bu zencinin sözde sömürücüleri-ne hizmet etme çabasından daha iyi yanıt olamaz” (Barthes, 2011, s.185). Bu göstergesel bütünün parçalarında, gösteren, Fransız selamı veren zenci asker; gösterilen, amaçlanmış bir Fransızsallık ve askersellik karışımını içermektedir (Barthes, 2011, s.185). Basın, gerek “tek kollu bir Senagalli’ye nişan takan bir Fransız generalinde, yatağa düşmüş bir Kuzey Afrikalıya sıcak bir içecek uzatan rahibede, gerekse dikkatli zenci çocuklara ders veren beyaz öğretmende (Bart-hes, 2011, s.194) olduğu gibi söylenselliği fotoğrafa dökmektedir. Bu nedenle fotoğraf da kendi başına anlamlı bireşimi taşımakta, gazete yazısıyla aynı nite-likte (Barthes, 2011, s.180) kodlanmış biçimselliği dile getirmektedir.

Barthes (2011, s.97) dehşet fotoğraflarındaki görüntülerin de öğretilmiş ve alışkanlığa dönüştürülmüş haliyle, her seferinde alımlayıcılara yargılama hakkı bırakmadığını söylemektedir. “Bizim için ürpermişler, bizim için düşünmüşler, bizim için yargılamışlar” (Barthes, 2011, s.97) tümcesi fotoğraf karelerinin ön-ceden sindirilmiş “sentetik” (2011, s.97) bir besin olarak sunulduğunu ifade etmektedir. Toplumsal fotoğrafı çözümlemedeki amaç ise sentetik besin gibi çoğaltılmış basın fotoğraflarının estetik var oluşlarını aramak değil, toplumsal hafızaya gönderdikleri iletiye, bir bakıma örtük işlevlerine odaklanmaktır. Diğer bir ifadeyle, toplumsal fotoğraf hakkında düşünme, Benjamin’in (2002, s.24) fotoğraf üzerinde yakalamaya çalıştığı, her ne kadar yakında olursa olsun bir nesne için uzaklığı bildiren, mesafe koyan biriciklik göstergesi “aura”yı solumak değildir. Aksine basında var olan çoğaltılmış, herkesin eline ulaşabilecek resimli gazete ve dergilerin üzerindeki kopyalar ile geçicilik ve çoğaltılabilirlikle biricik-liği yok edilerek nesneyi kabuğundan çıkartan böylece aurası zaten yok olan inceleme birimine ulaşmaktır.

Nesneleri Okuma Girişimi İnsanların ses dışındaki nesneleri okuma girişimi, semiyoloji biliminin temeli-ni oluşturmaktadır. Barthes (2012, s.195) günümüz toplumlarında yazının gö-rüntü uygarlığına bir şekilde eklendiğini bu nedenle salt, katışıksız görüntüler uygarlığından bahsedilemeyeceğini belirtmektedir. Nesnelerin anlamlarının da aşağıdan yukarıdan veya sağdan soldan yazılarla desteklendiği görülmektedir. Fakat nesne, ‘kendi başına görülmek isteyen” olarak toplum tarafından zaten anlamlandırılır. “Nesne insanın dünyayı etkilemesine, dünyayı değiştirmesine,


dünyada etkin bir biçimde var olmasına yarar; eylem ile insan arasında bir tür aracıdır” (Barthes, 2012, s.196). Barthes’e (2012, s.197) göre boşuna yaratılan bir nesne yok gibi görünmektedir. Kullanım değeri olmadığı düşünülen biblolar bile estetik olarak bir amaca yönelik üretilir. Fakat Barthes’ın (2012, s.197) ay-kırı düşüncesi, bu dünyayı saran nesnelerin bir kullanım alanı olmasından çok asıl olarak bilgileri iletmeye yaramasıdır. Mesela işlevsel olarak kullanılan bir dolmakalem, zenginlik, sadelik, ciddilik gibi bilgileri iletmektedir. Dolmakale-min anlam taşımıyormuş gibi alımlandığı durumlarda bile “kesinlikle bir anlam taşımama anlamı taşımaktadır” (Barthes, 2012, s.197); anlamından sıyrılan bir nesne yoktur.

Toplumsalın nesneye anlam verdiği bazı durumlarda ise daha özel daha öz-gün manalandırma düzeni kurulmakta; nesnenin bir toplum tarafından üretildi-ği belirli kurallarla çerçevelendiği zamanlarda anlam aktarması başlamaktadır. Barthes (2012, s.197) Roma Cumhuriyetinin eski dönem askerlerinin soğuktan kurtulmak için üzerlerine aldıkları örtüyü değerlendirir. Başlangıçta korunmak için kullanılan bir nesne, kesilip, seri halinde işlenip standart bir görünüme ka-vuştuğu andan itibaren bir adlandırma (penula) ile “askerilik” anlamı taşır. Bu sebeple bir toplumun içinde var olan bütün nesnelerin bir anlamı olmakta ve her nesne, iki koordinatın kesişme noktasında bulunmaktadır. Barthes (2012, s.198) koordinatlardan birincisine “simgesel” koordinat adını verir. Simgesel koordinat, derinlik taşıyan bir ‘gösterilene’ gönderme yapan koordinattır. İkinci koordinat ise “sınıflandırma” koordinatıdır ve toplum tarafından benimsetilmiş ve telkin edilmiş (Barthes, 2012, s.199) kodlardan oluşan “yaygın” alanı temsil eder. Mesela, bir İtalyan makarna çevrelendiği renkler düzleminde İtalyanlığı sembolize edecek; sözcükler alfabetik olarak sıralandırılmadığı bir ansiklopedi-de nesneler bağlamında düzenlenecektir (Barthes, 2012, s.199).

Simgesel ve sınıflandırma koordinatının kesiştiği yerde nesneler toplum tarafından anlamlandırılır. Toplumdaki her ferdin “sahip olduğu ilgilere, kültür düzeylerine göre sanki birçok sözcük dağarcığı, birçok okuma yedeği vardır” (Barthes, 2012, s.203). Teknoloji kültürünün hakim olduğu modern toplumda hilal, haç gibi büyük bir tarihselliği içinde barındıran antropolojik simgeler de kullanım haline gelmektedir. Barthes (2012, s.201) bir reklam fotoğrafındaki antropolojik ve dini bir simge olarak haç nesnesini okumaya çalışır. Fransız karayollarında gösterilen bir kamyon markası için hazırlanan reklam afişinde kamyonun uzun ömürlü olduğunu belirtmek için avuç içine çizilen bir haç resmi kullanmıştır. Barthes’e (2012, s.201) göre el içinde resmedilen haç, bir ölüm imgesi taşımakta ve antropolojik anlamından ötürü uzun ömre gönderme yap-ması mümkün görünmemektedir; bu haliyle reklamcılığın sıradan kurgusunda bile çok eski antropolojik simgelerin araştırılması gerekir.

Bir nesne olarak başörtüsünün simgesel koordinatı dine3 işaret etmekte; toplumsal yapının özelinde geçmişten gelen bagaj ile tanımlanması ise kültürel kodların ağırlığında “sınıflandırma koordinatını” oluşturmaktadır. Başörtüsü, günümüzde, simgesel ve sınıflandırma koordinatları bileşkesinde değerlendi-


rildiğinde, reklam afişlerinde, dergi resimlerinde veya ard arda gelen fotoğraf kareleri olarak televizyon filmleri veya dizilerinde, bir yığın sembol ve içerikle birlikte var olmaktadır. Siyasal konjonktür ile ilgili olarak başörtüsünün üniver-sitelerde ve kamu kurumlarında yasaklandığı zaman diliminde örtü tartışmala-rı yaşanmakta; gazete fotoğrafları, mitinglerde, basın bildirilerinde karelenen başörtülülere odaklanmaktaydı. Mütedeyyin gazeteler başörtülüleri “örgüt-ey-lem öznesi” (MEDİZ, 2008, s.123) olarak göstermekte, diğer yayınlar örtüyü “türbanlaştırarak” haber yapmaktaydı. Başörtüsü yasağının görece rahatladığı zaman diliminde ise örtülü reklam afişlerinin çoğaldığı, örtülüleri gündem alan yayınların yapıldığı, öznesi bizzat başörtülüler olan dergilerin basıldığı gözlem-lenmektedir. Fakat her iki dönemi kapsayan bir durum olarak başörtüsünün geleneksel algısı “sınıflandırma koordinatında” saklı kalmaktadır. Bu algı, ör-tülüyü “fakirlik, yaşlılık, cahillik, köylülük-geleneksellik” üzerinden tanıma ve toplumsal hafızaya yerleştirme biçimidir. Diğer bir ifadeyle, başörtülü kadınının “sınıflandırılma biçimi” bu çerçeve içinde tanımlanmaktadır. Fatih Harbiye, Se-viyye Talip, Ateşten Gömlek gibi Cumhuriyet dönemi romanlarından günümüze gelen “örtülü tipoloji” alışkanlığı mevcuttur. Bugün hala televizyon dizilerinde köylü, yaşlı, fukara veya cahili canlandırmak için kadının örtüye bürünmesi de-vam etmektedir. Kapıcı, temizlikçi, hizmetçi rolündeki figürler genellikle başör-tülüdür4. Son dönemde bu algı Huzur Sokağı, Diğer Yarım gibi dizilerle kırılmaya çalışılmakla birlikte genel çerçeve varlığını korumaktadır. Resimlerin en popüler hali karikatürlerde de durum değişmemektedir. Dört ay süresince incelenen ka-rikatür dergisi Penguen’de, kimi zaman başörtülü yaşlı teyze figürü marketten poşet çalmakta, kapı dinlemekte, fal bakmakta; kimi zaman örtülü fakir figürler yaşam koşullarından şikayet etmektedir (Okutan, 2013).

Bu tiplemelerin tekrarı başörtüsünün din ve dindarlığı çağrıştırmasını bloke ederek görsel hafızaya işlenen biçimler şeklinde alışkanlık belleği oluşturmak-tadır. Connerton’un (1999, s.58) “başkalarının göreneksel belleğine dayanan bu bakımdan onaylanan ya da onaylanmayan bir performans” olarak formüle etti-ği ‘toplumsal alışkanlıklar belleği’, kodların ve ilkelerin ikna edici bir şekilde uy-gulanmasının tamamlayıcı unsuru olarak işlev görmektedir. Kodlama, bilinçdışı seviyede işlemekte, görsel algılama ile kavrayış gerçekleşmektedir (Connerton, 1999, s.55). Kural ile uygulama ve kod ile yürütülmesi arasındaki boşluk “top-lumsal alışkanlık belleği” ile kapatılır (Connerton, 1999, s.57). Günümüz tekno-loji çağında toplumsal alışkanlık belliğinde pekiştireç rolü oynayan, “aynı şeyin birikimli pratiğini” (Connerton, 1999, s.57) sağlayan enstrümanlardan biri de gazetelerdir. İlerleyen bölümde, gazetelerin örtülü figürasyonları belleğe hangi şekillerde kazıdığı studiumlar aracılığıyla demistifiye edilmeye çalışılacaktır.

İnceleme Birimi Olarak Gündelik GazetelerGündelik gazetelerin inceleme nesnesi olarak seçildiği çalışmalarda kimi zaman söylem analizi yapılmakta kimi zaman da görsel malzeme değerlendirmeye tabi


tutulmaktadır. Özellikle, gazetelerdeki reklam afişleri üzerine yapılan çalışma-lar çoğunluktadır. Bunun yanında gazete inceleme araştırmaları, belirli periyod-ları temel aldığı gibi “günlük” haber verme biçimlerini de odak noktası olarak görmektedir. Yumus ve Özkırımlı’nın (2000) Türk basınında “banal milliyetçilik” söylemlerini araştırdıkları çalışma, rastgele seçilen bir günde (16 Ocak 1997) 38 gazete üzerinden yapılan incelemeye dayanmaktadır. Sıradan bir gün üzerinde çalışma, resmi bayram günlerinin yoğunlukla bahsettiği vatan, millet vurgusu-nun olabilirliğinden sakınmayı sağlamakta; içselleşmiş ve Billig’in (1995) tabi-riyle banallaşmış bir milliyetçiliğin ve özel günlerde sallanmayan bayrakların ne ifade ettiğini veya nasıl sızdırıldığını açıklamaktadır.

Bu çalışma da aynı yöntemi benimseyerek, başörtüsü tartışmalarının ol-madığı sıradan bir günde örtülülerin nasıl fotoğraflandığını, değişik perspek-tiflerden oluşan gazetelere nasıl yansıtıldığını göstermeyi amaç edinmektedir. Sıradan bir zaman dilimi olarak, 21 Şubat 2014 tarihinde 24 gazete mercek altına alınmıştır. Bu gazeteler: Zaman, Posta, Hürriyet, Sözcü, Sabah, Haber-türk, Türkiye, Bugün, Milliyet, Star, Yeni Şafak, Takvim, Vatan, Akşam, Güneş, Taraf, Yeni Akit, Aydınlık, Cumhuriyet, Karşı, Radikal, Birgün, Yurt ve Sol’dur. Gazetelerdeki fotoğraflardan “siyasi liderlerin başörtülü eşleri” (Posta,18; Sa-bah, 1; Akit, 12; Cumhuriyet,10; Yurt,5; Sol, 1, 12, 15; Bugün, 25); “başörtülü köşe yazarları” (Habertürk, 20; Star, 4; Yeni Şafak, 11); “başörtülü dizi/program karakterleri” (Zaman, 2; Sabah,1; Milliyet,14; Güneş,10; Posta, 23) “başörtülü modeller” (Bugün, 17) “portreler” (Takvim, 3; Habertürk, 4; Milliyet,14; Yeni Şafak, 12) ve diğer fotoğraflar (Hürriyet, 20; Aydınlık, 3) göz ardı edilmiştir. İnceleme alanının sınırlılıkları gündelik yaşam rutinlerini devam ettirirken fo-toğraflanan “başörtülü kadın figürlerden” oluşmaktadır. Diğer bir ifadeyle, bu çalışma dâhilinde kategorik olarak, çekenin objektifine yansıyan sıradan kareler inceleme nesnesi olmaktadır. İlerleyen bölümde, seçilen on fotoğraf gösterge-bilimsel çözümlemeye tabi tutulacaktır.

BAŞÖRTÜLÜ FİGÜRLERİN GÖSTERGEBİLİMSEL ANALİZİ

(Figür 1: Sözcü, 11)


Gösteren: Başörtülü kadın, akülü motosiklet, makas, kurdele, mikrofon, kalabalık.

Gösterilen: Engelli başörtülü kadına hediye edilen akülü motosiklet ile ka-dının mahcubiyet ve şaşkınlığı fotoğraflanmıştır.

Yorum: İlk olarak göze çarpan halk katılımıyla gerçekleştirilen bir açılış ka-residir. Daha dikkatli bakıldığında bir tören olduğu anlaşılmaktadır. Fotoğrafta, başörtülü kadın figür, ihtiyaç sahibi olarak görünmekte; diğer bir ifadeyle ör-tülü figürün fotoğraf karesindeki görünümü kadının “edilgen” pozisyonda ol-duğuna işaret etmektedir. Fotoğrafı alımlayanlar da kadının örtülü olup olma-masıyla değil “muhtaç” ve “fakir” olmasıyla ilgilenmektedir. Sontag’ın (2008) ifadelendirdiği kenar mahallelerdeki sefaletin yüzü olarak tanımlanabilecek bu resimdeki kadın figürün örtüsü, medyanın kendi iç yapılanması içinde “bekle-nen” veya “tahmin edilen” bir kategoriye tekabül etmektedir. Zihinlere “fakir ve örtülü” paralelinde gönderilen sinyalde başörtüsü, figürle eşleştirilmekte; bu haliyle de fotoğraf, örtünün fakir ve muhtaç kimseler tarafından takılıp be-nimsendiğini anlatan ideolojik yargıyı pekiştirmektedir.

(Figür 2: Sabah, 1)

Gösteren: Yara bezleriyle sarılan bir bebek, başörtülü Afrikalı kadın.

Gösterilen: Çocuğuyla ilgilenen başörtülü kadın ve içinde bulunduğu sefa-letin resmidir.

Yorum: Somali’den bir kare olarak gazeteye yansıyan bu fotoğrafta ilk ola-rak ilgi çeken belki de sargı bezleriyle sarılmış bir bebektir. Örtülü annenin şef-kat dolu bakışları ikinci sırada dikkat çekmektedir. Böyle bir fotoğraf, dünya öl-çeğine yayılmış sefalet ve adaletsizliğin camdan kağıt üzerine yansıtılmış halini ve sefaletin el değmemiş yüzünü (Sontag, 2008, s.25) göstermektedir. Müslü-man ülkelerin mahrumiyetleri fotoğraflanırken “alışılmış yoksunluk” kodlarıyla verilmektedir. Böyle bir alışılmışlığın doğallığındaki haberde, “başörtülü anne


ve bebeği …” şeklinde bir mottoya rastlanmaz. Sefalet ve mahrumiyetin görü-nen yüzünde başörtüsü zaten “bekleneni” temsil etmektedir. Başörtülü kadının resimdeki pozisyonu edilgen durumdadır.

(Figür 3: Posta, 13)

Gösteren: Fındıklar, sepet, erkek çocuklar, örtülü kadınlar.

Gösterilen: Başörtülü köylü işçiler çalışırken görüntülenmektedir.

Yorum: Bir ekonomi sayfasında rastlanılan fotoğraf karesinde köylü ve işçi örtülü kadınlar fındık toplamaktadır. Kadınlar bu resim özelinde üreten, emek veren konumdadır. Diğer bir ifadeyle, örtülü kadınların pozisyonu etken du-rumdadır. Üreten kadınların örtüleri ise geleneksel yemenidir. Çalışan kadınla-rın kullandığı bu tür örtü, gerek medyada gerek siyasal arenada hiçbir zaman polemik yaratmamıştır. Çünkü örtü, köylülüğün ve geleneksel kıyafetin bir par-çası olarak görülmekte, zihinlere gönderilen kod biçim beklenilenle örtüştüğü için yadırganmamaktadır. Genel bir “başörtülü imajı” olarak film veya dizilere yansıyan köyden kente gelerek şehirleşen kadın figürler de örtülerini çıkart-makta, modern hayat olarak gösterilen kılık-kıyafet isterlerine uymaktadır5. Fo-toğraftaki kadınların çalışırken üzerlerinde olan örtü göze çarpmazken, eğitim, sağlık veya herhangi bir ofiste çalışan kadının örtüsü medyada günlerce konu edilmektedir6.

(Figür 4: Habertürk, 13)


Gösteren: Orta yaş aralığını temsil eden insanlar, SGK, çalışma saatleri lev-hası.

Gösterilen: Gelir seviyesi düşük insanların hayatlarından bir kesit gösteril-mektedir.

Yorum: Sosyal güvenlik kurumuyla ilgili verilen haber, ekonomi sayfasında yer almaktadır. Orta yaşı temsil eden insanlar arasında görüntülenen başörtülü kadın, pantolon ve montuyla şehirli bir profil sergilemektedir. Kamusal alana katılan başörtülünün gelir seviyesinin görece düşüklüğü ve orta yaşlı görünü-mü başörtülü figürün algılanma biçimini normalleştirmektedir. Olağandışı ola-rak algılanan, başörtülülerin zenginliği, lüks mekanlarda varlık göstermesidir. Mesela, dönemin devlet bakanı Ali Babacan ve eşinin Akmerkez’de görülmesi “Beyaz Türklerin kalesinde bir türbanlı”7 mottosuyla verilmiştir. Kamusal alan-da başörtülülerin dolaşımı ve görünürlüklerinin günbegün artmasıyla birçok yayın ‘artık türbanlılar da var’ mesajı vermektedir. Başörtülü bireyler ise git-tikleri mekanlarda aşağılanmaktan veya yadırganmaktan şikâyetçidir (Okutan, 2012, s.246). Bu şikayetlerin farkındalığında son dönemde başörtülülerin daha rahat dolaşabilmeleri ve yadırganmamaları için mütedeyyin bireylere yönelik lüks mekanlar açılmaktadır8.

(Figür 5: Takvim 9)

Gösteren: Başörtülü yaşlı kadın, kol bandajı.

Gösterilen: Başörtülü yaşlı kadın mazlum ve hüzünlü görüntü vermekte-dir.

Yorum: Kolu bandajlı yaşlı bir kadın görüntülenmekte, başörtüsü yine olağan bir doğallık içinde sunulmaktadır. Figürün durumu yine edilgen po-zisyondadır. Fotoğraf karesi özelinde, orta yaş üstü, mazlum kadının örtüsü yine beklenilen bir algılama biçimidir. Örtülü kadın genç olduğunda dikkatleri üzerine çekmekte, başörtüsüyle birlikte zikredilmekte; “türbanlı …”9 şeklinde


mottolar daha çok o zaman kullanılmaktadır. Diğer bir ifadeyle, orta yaşlı teyze olarak isimlendirilen figürlerin örtüyle eşleştirilmesi medyanın alışık olduğu bir tamamlama şeklidir. Mesela, karikatürlerde yaşlandırılmak istenilen kadın figür-ler de genellikle başında örtüyle resmedilmekte (Okutan, 2013); örtü, film veya dizilerde geleneksellikle birlikte yaşlılığı da temsil etmektedir. Toplumsal hayatta başörtülü gençler de yaşlı olarak algılandıklarını söylemekte, ‘abla’, ‘teyze’ olarak isimlendirilmekten duydukları şikâyeti dile getirmektedir (Okutan, 2012, s.239).

(Figür 6: Radikal, 5)

Gösteren: Döviz, başörtülü yaşlı kadın, kalabalık.

Gösterilen: Kalabalık kömür fabrikası projesini protesto etmektedir.

Yorum: Bir protesto resminde yine başörtülü köylü bir kadının döviz taşı-dığı görülmektedir. Okuma-yazma bildiği şüpheli görünen resimdeki yaşlı ve köylü kadının örtüsü, alımlayanlar için sıradan, “beklenilen” bir göndergedir. Burada objektifin yakaladığı ve farklı olarak lanse etmeye çalıştığı edim, yaşlı bir kadının bile protesto zincirine katılmasıdır. Böyle bir fotoğrafta da “türbanlı kadın döviz taşırken” gibi bir söylem üretilmez; üretilecek olan yaşlı kadının bile isyan dairesinde olmasıdır. Yaşlı kadının pozisyonu etken konumdadır.

(Figür 7: Karşı, 20)


Gösteren: İçlerinde başörtülü kadınların ve kız çocuklarının bulunduğu ka-labalık, dövizler.

Gösterilen: Çoğunluğu kadınlardan oluşan bir grup insan termik santral ya-pımını protesto etmektedir.

Yorum: Resmin bütününde göze çarpan, geleneksel kıyafet olarak yemeni-leriyle döviz taşıyan köylülerdir. Köy halkından insanların başörtüleriyle resim vermeleri zaten beklenilen bir durumdur. Fotoğraf göndergesi bizlere ilk etapta bir isyanın resmini verdiği için zihinsel havzada yer eden ‘protestonun’ kendi-sidir. Örtünün köylülükle ilişkilendirilmesi zaten devam eden algının yeniden pekiştirilmesidir. Böyle bir resim, “küçük çocukların başları örtülmüş” gibi bir itiraza meydan vermez, örtü en geleneksel haliyle gösterilmektedir. Diğer bir ifadeyle, CHP milletvekili Nur Serter’in “3 yaşındaki çocukların başlarını bağlat-tınız”10 şeklinde mecliste yükselen itirazı, gelenekseli temsil eden bu tip örtülü figürlere yöneltilmez; çünkü gelenekselliğin örtüyle birleşmesi yine “beklenen” kodlama biçimidir. Genel itibariyle, örtülülerin duruşu etken bir profil sergile-mektedir.

(Figür 8: Vatan, 20)

Gösteren: Döviz taşıyan kalabalık, Hrant Dink Resmi

Gösterilen: Hrant Dink cinayetinin yargılanma sürecini eleştiren kalabalığın resmidir.

Yorum: Bir protesto resmi olarak görüntülenen karede çeşitli yaşlardan ve kesimlerden insanlar bir araya gelmiştir. Protestocular arasında başörtülü genç bir kızın olması da dikkat çekmektedir. Siyahlığın içinde renkli başörtünün figüratif duruşu temelde sosyo-kültürel farklılıklardan oluşan toplumsal moza-iğin bir parçası görünümündedir. Fotoğraf özelinde de başörtülü genç, etken konumdadır. Medyanın başörtülü genç kız üzerinden, “protestocular içinde türbanlılar da vardı türünden” bir haber yapmaması normalleşme sürecini göstermektedir. 2013 Gezi eylemlerinde protestocular arasında “türbanlılar da vardı”11 şeklinde haberlere rastlanmış, ‘örtü’ vurgulanması gereken bir nesne olarak lanse edilmiştir.


(Figür 9: Bugün, 3)

Gösteren: Kaza, ambulans, kalabalık, başörtülü sağlık çalışanı.

Gösterilen: Kaza sonrasında ilk müdahale anı gösterilmektedir.

Yorum: Kaza sonrasında sağlık çalışanı tarafından ilk müdahalenin yapılma anı karelenmektedir. Her zaman beklenilen, alışılmış rollerin tersine başörtülü sağlık çalışanı görev başındadır. Resmin genel dokusu itibariyle başörtülü ka-dının hayat kurtarırken karelenmesi, figürün etken olduğunu göstermektedir. Başörtülü çalışanın örtüsüne vurgu yapmadan haberin verilmesi ise izlenilen yolların dışında bir eğilimdir. Burada dikkat çeken husus, gazetenin mütedeyyin bir yayın organı oluşudur. Bu durum, MEDİZ (2008, s.123) çalışma grubunun Vakit gazetesinde örtülülerin eylem öznesi olarak görüldüğünü ortaya çıkartan sonuçlarla örtüşmektedir.12 Fakat araştırma, örgüt-eylem öznesi olarak müte-deyyin gazetelerde temsil edilen kadın figürlerin başörtüsü/türban tartışmaları çerçevesinde aktif olduğuna dikkat çekmiştir. Bu çalışma özelinde ise herhangi bir tartışma içinde olmadan örtülü figürün ‘hayat kurtarma eyleminin’ öznesi olması alışılmışın dışında bir tavır olarak medyada normalleşme adımı sayıla-bilir.


(Figür 10: Yeni Şafak, s.14)

Gösteren: Siyasi aktör, başörtülü kadın muhabir, erkek muhabir, mikrofon-lar, bayraklar.

Gösterilen: Siyasi aktörün konuşması fotoğraflanmaktadır.

Yorum: Böyle bir fotoğraf da örtülü kadın üzerinden düşünüldüğünde “beklenilen”, “alışılmış kalıp yargıları kıracak” bir görünüm sergilemektedir. Başörtülü muhabir etken, eyleyici olarak görüntülenmektedir. Bu durumda ga-zete başlığı veya haberinin “türbanlı muhabir” gibi bir mottoyla verilmemesi “normalleşme” sürecinin göstergelerindendir. Fakat gazetenin temayülü göz önüne alındığında yine normalleşmenin mütedeyyin bir gazete aracılığıyla ol-duğu görünmektedir.

Değerlendirme ve SonuçFotoğraf, sosyal reformların, yasaların yapılmasına neden olabilecek, insan-insan diyalogunda gelişme kaydedecek, kalıp yargıların kırılmasına zemin hazırlayabilecek bir potansiyele sahiptir. Bu sebeple, toplumsal cinsiyetçiliği, özelde başörtülü figürlere yönelik etiketlenmeleri ve blokajları kaldırabilecek steril medya yapılanması için fotoğraf karelerini okuyabilmek gerekir. Benjamin (2002, s.36) fotoğraf okuyamama eyleminin cehaletten sayılacağını söylemek-te, fotoğraf gerekçelerinin çözümlenmesine vurgu yapmaktadır:

“…“Geleceğin cahilleri”, deniyor, “alfabeyi sökemeyenler değil, fotoğraf çekemeyenler olacak”. Ama kendi fotoğraflarını okuyamayan fotoğrafçıyı da cahil saymak gerekmez mi? Gerekçe, çekilen resmin en önemli unsuru olama-yacak mı?”

Gerekçelerinin çözümlenmesi gereken fotoğraf karelerinden biri de Barthes’ın (2011, s.97) “sentetik besin” olarak kurguladığı basın fotoğrafları, bir diğer ifadeyle “studiumlar”dır. “Studiumları” anlamaya çalışmak ise bir ba-kıma “toplumsal alışkanlıklar belleğini” (Connerton, 1999) okuma girişimidir. Bu çalışma da toplumsal alışkanlıklar belleğinin bir günlük izdüşümünü göster-


mek amacıyla 24 gazeteyi mercek altına almıştır. Alışkanlıkların en doğal seyri-ni yakalayabilmek adına başörtüsü tartışmalarının görece olmadığı bir zaman dilimi seçilmiş ve örtülü figürasyonların temsil şekilleri gösterilmeye çalışılmış-tır. Gazetelerdeki örtü reklamlarının, modellerin, portre görünümlerin aksine objektiflere yansıyan diğer fotoğraf kareleri dikkate alınmış; karelerin hangi açılardan, gazetelere nasıl yansıtıldığı sosyolojik ve göstergebilimsel olarak çö-zümlenmeye çalışılmıştır.

Yapılan bu araştırma neticesinde de günlük gazete fotoğraflarındaki ba-şörtülü figürlerin genellikle fakir, muhtaç, edilgen, yaşlı, köylü, geleneksel çiz-gide olduğu görülmektedir. Seçilen on kareden, birinci fotoğraftaki figür, fakir ve muhtaç bir görüntüde yer alırken, ikinci fotoğraf sefaletin dünya ölçeğindeki resmidir. Üçüncü, altıncı ve yedinci fotoğraflardaki figürlerin örtüleri “yemeni” olarak da isimlendirilebilecek gelenekselliği veya köylülüğü temsil etmektedir. Beşinci resimdeki edilgen ve yaşlı figürün yüz ifadesi birinci karedeki figür ka-dar muhtaç görünmektedir. Dördüncü fotoğraftaki orta yaşlı figür ise dar gelirli ama şehirli bir görünüm sergilemektedir. Sekizinci, dokuzuncu ve onuncu re-simlerdeki şehirli, genç ve etken figürlerin varlığı ise medyanın klasik sınıflan-dırma biçimini sarsıntıya uğratmaktadır. Özellikle, dokuzuncu ve onuncu resim-lerin mütedeyyin gazetelere ait olması MEDİZ grubunun 2008 yılında yaptığı çalışma ile paralel bir veri sunmaktadır.

Genel bir analiz yapıldığında, toplumsal alışkanlıklar belleğinde çözümle-me birimi olarak dini bir nesne olan başörtüsünün seçildiği söylenebilir. Başör-tüsünün antropolojik manada simgesel koordinatı dine gönderme yapmakta, kadınlar tarafından dini bir nesne olarak kullanılmaktadır. Diğer birim sınıflan-dırma koordinatı ise başörtüsünün geçmişinden bugüne kadar taşıdığı mana-lar bütününden oluşmaktadır. Bu çalışma, iki koordinatın birleştiği yerde “top-lumsal alışkanlıklar belleğinin” (Connerton, 1999) oluştuğunu ve bu oluşumun medya enstrümanları ile pekiştiğini ileri sürmektedir. Türk toplumu özelinde, basının gerek söylemleri gerekse studiumları genellikle örtülüleri “edilgen” “mazlum” “muhtaç” kategorisinde resmetmekte; başörtülü kadınlarla eşleşti-rilen “yaşlılık,” “fakirlik”, “köylülük”, “cahillik” gibi etiketler devam etmektedir. Diğer bir ifadeyle, kullanım nesnesi olarak başörtüsünün sınıflandırma koordi-natı bu tipolojiler başlığında öne çıkartılmaktadır. Bu durum, toplumsal alışkan-lıklar belleğinde sınıflandırma koordinatının baskın olduğunu göstermekte, bu koordinatlar dışında kalan “zengin”, “özne”, “etken”, “genç” vs örtülüler konu başlıklarına göre ötekileştirilmektedir.

Siyasal konjonktür göz önüne alınarak bir okuma yapıldığında, muhafaza-kar iktidar politikalarının kamusal alanda başörtülülerin dolaşımını yaygınlaş-tırdığı; “zengin”, “özne”, “etken” veya “genç” örtülülerin toplumsal alana katı-lımını daha fazla gerçekleştirdiği görülmektedir. Bu katılım toplumsal bellekte yeni kodların oluşumunu sağlayacak doneler sunmaktadır. Özellikle, iktidar sa-


hiplerinin eşlerinin başörtüsünün prestij sağlayıcı ve zenginleştirme aracı oldu-ğu şeklindeki söylemler veya hararetli tartışmalar yeni simgeselliğe ve sınıflan-dırmaya yönelik bir koordinat çizimi olarak görülebilir. 2007 Cumhurbaşkanlığı seçimden sonra Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün eşinin başörtüsü prestij gibi görülmüş; “türbanın yükselişi” (Sazak, 2007) veya “türbanın iktidarı” (Dündar, 2007) olarak isimlendirilmiştir. Diğer yandan, başörtüsünün klasik sınıflandı-rılma algısı devam ettirilmeye çalışılmaktadır. “Başörtüsünün” Türk kadınını temsil etmediği söylemi CHP milletvekili Canan Arıtman tarafından da belirtil-miş, örtülü eşlerin “çağdaş Türk kadını görünümünden çok uzak” olduğu iddia edilerek Cumhuriyet savcılığına suç duyurusunda bulunulmuştur13. 2014 Cum-hurbaşkanlığı seçimlerine gelindiğinde de Cumhurbaşkanı adayı Ekmeleddin İhsanoğu’nun eşinin başörtüsüzlüğü üzerinden vurgulamalar14 yapılmış, ‘Türk kadınını’ başörtüsüz eşin temsil edebileceği algısı yaratılmaya çalışılmıştır.

Sonuç olarak, başörtüsünün klasik sınıflandırılma algısının elimine edildiği, toplumsal bellek kodlarının yeniden koyulduğu bir medya yapılanmasına ihtiyaç vardır. Geçmişteki siyasal veya ideolojik yönlendirmeler neticesinde başörtü-lüleri kamusal alandan çıkartan, modern Türkiye’nin yüzünü döndüğü tarafta, “alımlayanları” örtülülerin görünmemesi gerektiğine inandıran algı politikası, değişime ve dönüşüme uğramalıdır. Toplumsal bellekte farklılıkların çeşitlilik ve zenginlik olarak algılandığı, yaş, cinsiyet, din, dil ayrımı gözetmeden birey-lerin insanlık paydasında birleştiği kaleydoskop benzeri bir medyanın, gerek söylem gerek fotoğraf düzeyinde hafızalara kod biçimler sunması beklenmek-tedir. Medyadaki kadını edilgen, başörtülü kadını ise iki defa edilgen gösteren göstergeler bütününden temizlenmiş bir örüntüde figürler ancak gerçek temsil değerlerini bulacaktır.

Notlar(*) Yrd. Doç. Dr., Istanbul Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi. 1

2


3 Başörtülü 40 kadınla yapılan araştırmada (Okutan, 2012) katılımcılara neden örtündükleri sorulmuş, “dini sebeplerden ötürü başörtüsü kullandıkları” şeklinde yanıt alınmıştır. Basında çıkan “siyasal simge olarak türban” genellemesinin aksine katılımcılardan 39’u kullandığı dini sembole “başörtüsü” demiş ve örtünün siyasallaştırılmasına tepki göstermiştir.

4 Kaynanalar, Bizimkiler, Yol Arkadaşım, Selena, Yasemince, Asmalı Konak, Sihirli Annem, Beyaz Gelincik, Sıla, Avrupa Yakası, Adını Feriha Koydum, O Hayat Benim gibi birçok dizide bu tipolojide örtülüleri görmek mümkündür.

5 Türk sinemasının Analar Ölmez, Köyden İndim Şehre, Kınalı Yapıncak gibi birçok film-inde köyden şehre gelen kadın figürler güzelleşmek ve şehir hayatına adapte olmak için başlarındaki örtüyü çıkartmaktadır. Örtünün güzellikle aynı anda var olamayacağını düşünen Oktay Ekşi de şöyle söylemektedir: “Türkiye’deki kızlarımız kafasını ister öyle örtmüş ister böyle örtmüş. Kimsenin derdi olacak bir şey değil. Ben bu güzel kız kafasını niye örtmüş diye ben üzülüyorum gördüğüm zaman onları. Hepsi güzel de, çok güzellerini görünce üzülüyorum itiraf edeyim ki. Bu güzelliği saklamaya yazık değil mi diye, şahsen düşünüyorum. Bu benim kendi bakışım”. Bknz: http://www.yenisafak.com.tr/gundem/bu-guzel-kiz-kafasini-niye-ortmus-uzuluyorum-300083 (27 Ocak 2011).

6 İlgili haber örneği için bknz Akşam (18 Mart 2013).Türbanlı öğretmenler derse girdi. http://www.aksam.com.tr/guncel/turbanli-ogretmenler-derse-girdi/haber-178383 (26 Ağustos 2014).

7 Bknz Vatan Yaşam, (26 Şubat 2004). Beyaz Türkleri Kalesinde Bir Türbanlı. http://www.gazetevatan.com/beyaz-turklerin-kalesinde-bir-turbanli-23237-yasam/ (20 Temmuz 2011).

8 Bknz http://www.huqqa.com/; http://www.sazelicafe.com/; http://www.messt.com.tr/ 9 Örnek haber metinleri için bknz http://haberand.com/turkiye-nin-ilk-turbanli-avukati-h-

136465.html; http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=8648876&tarih=2008-04-09; http://www.habervitrini.com/magazin/turbanli-modaci-bu-dekolte-giysilerle-hollywoodu-zorluyor-250571/ ; http://www.ulusalkanal.com.tr/gundem/thy-turbanli-hostes-aldi-h5433.html

10 Bknz http://haber.gazetevatan.com/mecliste-turban-kavgasi/520216/9/siyaset (7 Mart 2013).

11 Gezi olayları ve başörtülü protestocuların söylem örneği için bknz http://www.milliyet.com.tr/turbanli-gezi-eylemcisi-dini/gundem/detay/1720833/default.htm

12 Araştırma, türban/başörtüsü tartışmalarının en önemli olduğu zaman diliminde bile kadınların eylemci olarak gazetelerdeki temsilinin %1 oranında olduğunu belirtmekte (MEDİZ, 2008, s.125); fakat Vakit gibi mütedeyyin bir gazetenin diğer gazetelere göre kadının bu eyleyici rolüne daha çok yer vermekte olduğuna işaret etmektedir (MEDİZ, 2008, s.123).

13 Bknz Milliyet. (28 Ekim 2009). Baş Bayanlara Suç Duyurusu. http://www.milliyet.com.tr/Siyaset/SonDakika.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=1155636&Date=&Kategori=siyaset&b=Bas%20bayanlara%20suc%20duyurusu (28 Ekim 2011).

14 Bknz Yurt. (17 Haziran 2014).Türbansız First Lady. s.1; Sözcü. (17 Haziran 2014). Eşinin Başı Açık. s.1.


KaynaklarAkit. (21 Şubat 2014), s.12.

Akşam. 18 Mart 2013. Türbanlı Öğretmenler Derse Girdi. http://www.aksam.com.tr/guncel/turbanli-ogretmenler-derse-girdi/haber-178383 (26 Ağustos 2014).

Aydınlık. (21 Şubat 2014), s.3.

Barthes, R. (2011). Çağdaş Söylenler. T.Yücel (çev.). İstanbul:Metis.

Barthes, R. (2011a). Camera Lucida, Fotoğraf Üzerine Düşünceler. İstanbul:Altıkırkbeş Yayın.

Barthes, R. (2012). Göstergebilimsel Serüven. Çev. M. Rifat ve S. Rifat, İstanbul:Kaf Yayıncılık.

Benjamin, W. (2002). Fotoğrafın Kısa Tarihçesi. A. Cengizkan (çev.). Istanbul:YGS yayınları.

Billig, M. (1995). Banal Nationalism. London:Sage.

Bugün. (21 Şubat 2014), s.3.

Bugün. (21 Şubat 2014), s.17.

Bugün. (21 Şubat 2014), s.25.

Connerton, P. (1999). Toplumlar Nasıl Anımsar. İstanbul: Ayrıntı.

Cumhuriyet. (21 Şubat 2014), s.10.

Curtis, J. (2003). Making Sense of Documentary Photography http://historymatters.gmu.edu/mse/Photos (01 Mart 2014).

Dora, S. (2003). Büyüyen Fotoğraf Küçülen Sosyoloji. İstanbul: Babil yayınları.

Dündar, C. (4 Aralık 2007). Türbanın İktidarı. Milliyet. http://www.milliyet.com.tr/2007/12/04/yazar/dundar.html (20 Eylül 2011).

Güneş. (21 Şubat 2014), s.10.

Habertürk. (21 Şubat 2014), s.4.



http://haber.gazetevatan.com/mecliste-turban-kavgasi/520216/9/siyaset (7 Mart 2013).

http://haberand.com/turkiye-nin-ilk-turbanli-avukati-h-136465.html (26 Ağustos 2014).

http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=8648876&tarih=2008-04-09 (24 Ağus-tos 2014).

http://www.habervitrini.com/magazin/turbanli-modaci-bu-dekolte-giysilerle-hollywoodu-zorluyor-250571/ (20 Ağustos 2014).

http://www.huqqa.com/ (20 Ağustos 2014).

http://www.messt.com.tr/ (20 Ağustos 2014).

http://www.milliyet.com.tr/2007/12/04/yazar/sazak.html (20 Eylül 2011).

http://www.sazelicafe.com/ (20 Ağustos 2014).

http://www.ulusalkanal.com.tr/gundem/thy-turbanli-hostes-aldi-h5433.html (20Ağustos 2014).

Hürriyet. (21 Şubat 2014), s.20.

Karşı. (21 Şubat 2014), s.20.

MEDİZ. (2008). Medyada Cinsiyetçiliğe Son. İstanbul: Çağın Matbaacılık.

Milliyet. (21 Şubat 2014), s.14.

Milliyet. (28 Ekim 2009). Baş Bayanlara Suç Duyurusu. http://www.milliyet.com.tr/Siyaset/SonDakika.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=1155636 (28 Ekim 2011).


Okutan, B.B. (2012). Türkiye’de Popüler Kültür ve Din İlişkisi: Kadın Üzerine Bir Araştırma (İs-tanbul Örneği). Doktora Tezi. İstanbul:Marmara Üniversitesi SBE.

Okutan, B.B. (2013). Karikatürlerdeki Başörtülü Figürlerin Göstergebilimsel Analizi: Penguen Dergisi Örneği, İstanbul İlahiyat Fakültesi Dergisi. 29, 9-38.

Posta. (21 Şubat 2014), s.18.

Posta. (21 Şubat 2014), s.13.

Posta. (21 Şubat 2014), s.23.

Radikal. (21 Şubat 2014), s.5.

Sabah. (21 Şubat 2014), s.1.

Sazak, D. (4 Aralık 2007). Türbanın yükselişi. Milliyet. http://www.milliyet.com.tr/2007/12/04/yazar/sazak.html (20 Eylül 2011).

Schultheis, F. (2001). Pictures from Algeria: An Interview with Pierre Bourdieu. Columbia Uni-versity. http://www.cup.columbia.edu/media/7671/bourdieu-excerpt-picturing (2 Ni-san 2014).

Sol. (21 Şubat 2014), s.1.

Sol. (21 Şubat 2014), s.12.

Sol. (21 Şubat 2014), s.15.

Sontag, S. (2008). Fotoğraf Üzerine. R. Akçakaya (çev.). İstanbul: Altıkırkbeş.

Sözcü. (21 Şubat 2014), s.11.

Sözcü. (17 Haziran 2014). Eşinin Başı Açık. s.1.

Star. (21 Şubat 2014), s.4.

Takvim. (21 Şubat 2014), s.3.

Takvim. (21 Şubat 2014), s.9.

Vatan Yaşam. (26 Şubat 2004). Beyaz Türkleri Kalesinde Bir Türbanlı. http://www.gazetevatan.com/beyaz-turklerin-kalesinde-bir-turbanli-23237-yasam/ (20 Temmuz 2011).

Vatan. (21 Şubat 2014), s.20.

Yeni Şafak. (27 Ocak 2011). http://www.yenisafak.com.tr/gundem/bu-guzel-kiz-kafasini-niye-ortmus-uzuluyorum-300083 (20 Ağustos 2014).

Yeni Şafak. (21 Şubat 2014), s.11.



Yeni Şafak. (27 Ocak 2011). http://www.yenisafak.com.tr/gundem/bu-guzel-kiz-kafasini-niye-ortmus-uzuluyorum-300083 (26 Ağustos 2014).

Yumul A. ve U. Özkırımlı. (2000). Reproducing the Nation: Banal Nationalism in the Turkish Press. Media, Culture & Society. 22, 787–804.

Yurt. (21 Şubat 2014), s.5.

Yurt. (17 Haziran 2014).Türbansız First Lady, s.1.

Zaman. (21 Şubat 2014), s.2.

Documents

MEDYANIN FOTOĞRAF GÖNDERGELERİ ÜZERİNDEN …toplumbilimleri.com/files/68b10f07-22f9-4950-bb74-d9e3c160703e2.pdf · ne kadar bir olayın fotografik ya da başka türlü bir kanıtının