Memmed Arif

8/7/2019 Memmed Arif

1/5


2/5

Ba l ca eserleri: Cefer Cabbarl n n Ya-rad c l . Bak , 1961; Semed Vurgunun Dra-maturgiyas . Bak , 1964; Seilmi Eserleri ( cild-de), Bak , 1967-1970;Sovet Edebiyat . Bak , 1970. Kaynaka:

1. Azerbaycan Sovet Edebiyat Tarixi. I-II. ciltler. Bak , 1966-1967.

2. Azerbaycan Sovet Edebiyat Tarixi. Bak ,1988.

3. Aayev E. Senetkarl g meseleleri. Bak ,1962.

4. Sovet Edebiyat nasl n n Aktual Problemleri (Makaleler mecmuas ). Akademik Mem-med Arif Dadazadenin anadan olmas n n 70. il-liine hesr olunur. Baki, 1974.

5. Memmed Arif Dada zade. Bibliyo rafiya.Bak , 1965.

"FERHAD VE R N" S.Vurgun ve Nizami. "Xosrov veirin" yoxi, "Ferhad veirin". Ferhad suretinin2

ziddiyyetleri.irin sureti. Dramatik mehebbet efsanesi ve ya vetenperverlik dram ? Me-hebbete iki cr3 mnasibet. Meryem veiruye suretleri. "Ferhad veirin" Azerbaycanve rus sehnelerinde. Azer baba. Veten, xalq ve qehreman.

(M.Arif. Semed Vurgunun Dramaturgiyas

, Bak

, 1964, s. 112-131.) I 1939-cu ilden Azerbaycan xalq Nizami Gen-

cevinin anadan olmas n n! 800 illiyine ox ciddihaz rla rd . 1941-ci ilde keirilecek yubileyes ha-z rl q geni bir ekil alm d . Grkemli rusair vealimlerinin itiraki ile dahi Azerbaycanairinin bir ox dillere tercme edilmesine, eserlerinin elmi-tenqidi metninin haz rlanmas na balanm d .Azerbaycanairleri Nizaminin eserlerini ana dilinetercme etmekle beraber, "Xemse" mvzusundabedii eserler de yazm d lar. A.aiqin "Nabe" ve"Fitne" pyesleri Nizami eserleri esasmda6 ya-ranm d 7. Nizami mvzusunda bir s ra musiqieserleri de yarad lm d ("Xosrov veirin" operas ,"Yeddi gzel" baleti ve s.).

Nizami yubileyine haz rl q iinde feal itirak eden S.Vur un "Leyli ve Mecnun" poemas s esa-s nda orijinal "Ferhad veirin" dram n yazm d .

Nizami yarad c l , bu dahi airin ro-mantikas , felsefi mumiledirmeleri S.Vurgunuderinden maraqland r rd .9 Bir s ra meqalelerindeo, Nizaminin senetkarl mdan dan m , o sovetyaz c lar n bu byk senet xezinesinden ba-car qlal istifade etmeye a rm d .

Sovet yaz c lar n n kinci mumittifaq qu-rultaymdak elave me'ruzesindei2 S.Vur un sovetedebiyyat nda msbet qehremaru necel3 yaratmaqmeselesine toxunaraql4 Nizaminin Ferhad suretinimisal getirmi ve sbut etmeyelS al m d ki,sovet edebiyyat nda esas diqqet msbet qeh-remanm daxili ziddiyyetlerine, zeif cehetlerineyox, mehzl6 msbet keyfiyyetlerine verilmelidir;zeiflik ve ziddiyyet qehremanm esas msbet key-fiyyetlerini klgede buraxmamal d r, eksine, biz

dvrmzn msbet cehetlerini ilhamla, qwetletesvir etmeliyik, msbet qehreman n zeiflikleri dezne mexsus olmal , onun msbet tebietinin te-zahr olmal d r. S.Vur un demidi: "Elbette, eletenqidi de tap larl7 ki, desin Ferhadm sa-delvhlylS, deyilen sze asanl qlal9 inanmas onun zeifliyidir, hetta, belke de nqsan d r. Lakinonun bu zeifliyi de xarakterin msbet key-fiyyetidir. Ferhad mehebbetsiz yaay b, yarada bil-mir. Mehebbet onun n idealdir, btn he-yatm n me'nas d r. Bundan baqa, Ferhad znamuslu bir adam olduu n, hetta al na da ge-tire bilmir ki, bele alaq yalan syleyen adam olabiler. Ferhadm inanan adam olmas onun dz-lynden20 ve xarakterinin btvlynden2lemele gelir" .22 (Bax: Sovet yazarlar n n ikinci mu-mittifaq qurultay . Stenoqrafik hesabat. Moskva,1954, s. 63. (Rus dilinde)).

"Azerbaycan sovet edebiyyat ve Nizami"me'ruzesinde S.Vur un Nizaminin yarad c l nda23he bir vaxt khnelmeyen24 ve sovet edebiyyah nde faydah olan meselelerden, Nizaminin xalq he~yat na, xsusen zehmetke25 adamlar n heyat nayax n ohnasmdan, onun eserlerindeki mu-miledirme qwetinden, felsefi derinlikden, ro-mantikadan, byk hmanizmden sohbet ac r. Bume'ruzede S.Vur un Nizaminin "Xosrov veirin" po-emas n tehlil ederek deyir: "Mene ele gelir ki, bu po-eman n esas sureti Xosrov yox,irin veirin de yox,mehebbetdir. Ele bir saf insan mehebbeti ki, btn yer znn qaba qweleri, qanun ve adetleri, duygu vednceleri, her eyi, her eyi ona tabedir... MehebbetNizamide mumbeeri seadet ve insanperverlik de-mekdir" (Bax: "Edebiyyat qezeti", 12 iyun 1947-ci il.).

1. deil 2. tipinin, kahraman n n 3. eit, tr 4. doumunun 5. anma gnne 6. temel alarak, faydalanarak 7. meydana gel-miti 8. manzum hikayesini, mesnevisini 9. ilgilendirirdi 10. bahsetmi, konumu 11. bilgiyle, tecrbeyle 12. tebliinde, bil-dirisinde 13. nas l 14. temas ederek, deinerek 15. ispat etmeye 16. as l- mnhas ran, yaln z 17. bulunur- bulunabilir 18.temiz gnll oluu, saf kalplilii 19. kolayl kla 20. doruluundan, drstlnden 21. btnlnden, taml ndan, ol-gunluundan 22. ortaya kar, meydana gelir 23. sanat nda 24. eskimeyen 25. emeki, ii


3/5

Btn bunlardan grnr ki, Nizami ya-rad c l S.Vurgunu derinden maraqland rm d r.Bu mara n ehemiyyetli ceheti ondan ibaretdir ki,S.Vurgunun yarad c l q prinsipleri be'zi nqtelerdeNizami yarad c l ile temas edir. Xsusen msbetqehremanlar byk bir mehebbetle ro-mantikledirmeye ve felsefi mumiledirmeyemeyi eden S.Vurgun Nizamide de, her eydenevvel, bu ceheti beyenirdi. O bilirdi ki, yaln z Ni-zami deyil, Homer, Firdovsi,ekspir, Tolstoy kimicahanmul senetkarlar tesvir etdikleri hadiseler ve qehremanlar vasitesi ile eyni zamanda z dvr-lerinin hdudlar n aan, gelecekle sesleenl byk mumbeeri meseleler qoymular, felsefi mu-miledirmeler vermiler. Bununla bele,2 Nizamininyarad c l q tefekkrndeki vs'et, hu-manizmindeki derinlik, insan n necib qvvelerineinammdak 3 mhkemlik, msbet me'nevi key-fiyyetleri tecessm etdiren suretleri4 ro-mantikledirme sulu onu ox dndrrd.

Bir dramaturq5 kimi S.Vurgun Nizaminineserlerindeki geni epik tesvir ile beraber keskindramatik veziyyetleri, ehtiraslarmiddetli toq-qumas ni6 ox beyenirdi. O deyirdi ki, Nizamidramaturq olmasa da, "onun poemalar nda7 bizekspir dramatizmini xat rladan gergin sehnelereve veziyyetlere rast gelirik.airin yarad c l mdak bu cehet, qvvetli dramatik konfliktler,8 gzel dra-matik9 dialoq ve monoloqlar yaratmaqda bizekmek ede biler" (Semed Vurgun. Nizami Gen-cevi. "Kommunist", 15 dekabr 1953-c il.) De-meli,10 S.Vur unun Nizami mvzusuna mracietetmesi tesadfi olmad kimi, "Xosrov veirin"poemas zerinde dayanmas n da tesadfi deyildi.nki ister msbet qehreman ve isterse de ro-mantika meselesi ve hetta qvvetli dramatik konf-liktler mehzi2 bu eserde daha ciddi bir ekilde ztezahrn tapm d .13

Onu da qeyd edek ki, S.Vur unu Xosrov yox,Ferhad daha ox maraqland r r.l4 Nizamide Fer-had epizodikl5 bir qehremand r, esas ehvalat iseXosrov ile irin aras nda cereyan edir. S.Vurgunzehmet adamlar na daha yaxm ve me'nevi key-fiyyetleri e'tibarileahdn ox-ox qwetli olan

Ferhad

gelecek dramas

n esas qehreman se-erken he de sehv etmemidi.16 Ferhad n msbetkeyfiyyetleri sovet tamaa s n n me'nevi te-leblerine uygun geldiyi kimi,airin de msbet qeh-reman prinsiplerine tamamile mvafiq idi. Va-qifden ve Xanlardan sonra S.Vur unun Ferhad zne qehreman semesi tebii ve qanuni idi. Ferqoras nda idi ki, burada, evvelen, S.Vur un Nizamikimi dahi bir senetkarla "yar rd ", ikinci, bu qeh-reman evvelkilerden ferqli olaraq s rf tarixi yox, ef-

sanevi-tarixi, belke de sadece efsanevi bir plandaverilmidi. Aa da greceyimiz kimi, bu iki cehetS.Vur unun dram nda az rol oynamam d .

S.Vur un z eserini Azerbaycan xalqmm ke-mi tarixi ile elaqelendirerek, Nizami mvzusunakonkreti7 tarixi bir zemine semi ve onun ideyamezmununu aktuallad rm d .18 Bu baredel9 oyazm d : "... dram Azerbaycan xalqmmran des-potuna20 - ah Xosrova qar , milli ve itimaizulme qar mbarizesinden2i behs edir. Menbyk Nizaminin gzel rolmantikasm ve fan-taziyasm z pyesimde saxlayaraq,22 bunu byk zemanemizin romantikas ile elaqelendirmeye a-l ram". (S.Vur un. Heyat yarad c l ma ilhamverir. "Kommunist", 17 mart 1941-ci il.)

"Ferhad veirin" piyesinde mellif z xalq veveteni ile mhkem bal olan bir qehreman sureti ya-ratmaq meqsedini qar ya qoymudu. S.Vur ununFerhad xalq n oludur, onun medeni inkiaf nda ya-xmdan itirak eden ve buna gre de xalq n yan ndahrmeti olan bir adamd r. O z bacar ,23 biliyi, re-adeti ve vetenperverliyi ile ferqlenir, xalq onabyk midler besleyir. Bununla beraber, S.Vur unbu qehreman birterefli ve "mbahisesiz" vermek is-tememidir. O, Ferhad heyatm etinlikleri, f rt nalanierisinden keirmek, ondaki msbet keyfiyyetleridvrn ictimai-exlaqi ziddiyyetleri mengenesindenkeirmek, smaqdan24 xarmaq istemidir.

Ferhad a r bir zamanda yaay r, Azerbaycanxarici basqmlara me'ruz qal r, xalq yene de znbu igid oluna evirib ondan imdad gzleyir.25 Be-lelikle, Ferhad n qar smda geni bir fealiyyet mey-dana a l r, o, qara qvvelerle mbarizeye balay r.S.Vur un burada da yng26 mqavimet yolu ilegetmir; z qehreman nm msbet me'nevi key-fiyyetlerini ox qorxunc qvvelerle z-ze getirir.Ferhad n xalq menafeyinden27 doan, xalqm veelece de beeriyyetin seadetine xidmet eden m-tereqqi meylleri, onun insanperverlik ruhunda ter-biyelenmi gzel, necib exlaqi keyfiyyetleri qesb-karl q,28 menfeetgirlik esas nda yaranan,29 xalqave beeriyyete zidd exlaqi keyfiyyetlere, xud-pesendliye,30 riyakarl a, yalanc l a rast gelir.Dehetli mbarizede Ferhal melub olur. S.Vur un

eserini baqa cr3l de bitire bilerdi, lakin o z qeh-remanm yaatmaq istemir. Ona gre yox ki, btndnya edebiyyat nda Ferhad en'enevi olaraq xe-yanet neticesinde z klng ile zn ldrr;ona gre ki, bele romantik bir lm qehreman her hansi32 bir heyatdan daha ox yaad r, onu z dv-rnn fvqne33 qald r r.

"Ferhad veirin" piyesi ilk defe 1941-ci il no-yabr n34 6-da Azerbaycan Dvlet Dram Teatrmda

1. haberleen, uygun den 2. bununla birlikte 3. inanandaki, gvenindeki 4. tipleri, kahramanlar 5. oyun ve tiyatro yazar 6.arp mas n , mcadelesini 7. manzum hikayelerinde, mesnevilerinde 8. at malar, anlamazl klar 9. yard m 10. demek ki, ohalde 11. durmas 12. as l 13. bulmutu 14. ilgilendirirdi 15. olaylara, vakaya dayal 16. yan lmam t 17. mahhas, somut18. aktelletirmiti, gncelletirmiti 19. konuda, hususta 20. kimseye sz hakk vermeyen hkmdar na, ahma 21. m-

cadelesinden 22. al

koyarak, muhafaza ederek 23. bilgisi, tecrbesi 24. imtihandan, tecrbeden 25. bekler 26. hafif, kolay 27.menfaatinden, faydas ndan 28. h rs zl k, soygunculuk 29. meydana gelen, ortaya kan 30. kendini beenmilie 31. eit, ekil32. herhangi 33. stne, tesine 34. Kas m ay n n


4/5

tamaaya qoyulmui ve byk mveffeqiyyet qa-zanm d .

Quruluu rejissor A.skenderov melliflebirge2 ileyerek eseri romantik-efsanevi bir s-lubda tamaaya qoymudu. lk tamaada Ferhadrolunda E.Elekberov.irin rolunda M.Davudova,Azer baba rolunda E.Qurbanov, Xosrov rolundaA.Geraybeyli, Meryem rolunda F.Qedri x et-midi.

"Ferhad ve irin" 1946-c ilde MoskvadaK.S.Stanislavski ad na Opera-Dram Teatrmda ta-maaya qoyulmudu. Q.Mdivani "Pravda" qe-zetinde ner etdirdiyi meqalesinde RSFSR xalq ar-tisti M.Kedrovun bedii rehberliyi ile Stanislavskiteatrmm yax , heyecanl bir tamaa gsterdiyini,gene rejissor Y.Malkovskinin eserin lirik-qehremanl q ruhunu dz tutduunu, mumiyyetletamaan teatr n bir mveffeqiyyet kimi qeydetmidi. (Q.Mdivani. Odlar yurdu. "Pravda", 17aprel 1946-c il, rus dilinde)

* * *irin ve Ferhada olan bele soyuq mnasibetini

facie, onun qar l qs z mhebbetini z n "son-suz bir gnah" hesab edir. Amma bu "gnah "irin Ferhada a q deye bilmir. Ona olan byk hrmeti bu heqiqeti amas na mane olur. irininFerhada mnasibeti belece anla lmaz qal r.

Bes3 Xosrovu nece,4irin Xosrovu sevirmi?irin xeyalperver q zd r, o z knl hemdemini5yerde yox,6 harada7 ise gylerde axtar r.8 Hele Xos-rov meydanda yox iken,irin onun xeyal ile ya-ay r. Fitne Ferhad onun yad na salanda irin xe-yala dalaraq deyir:

Neyleyim, ixtiyar mendedir meer?!Kimse derk elemez can mhnetini,Bilmez qabaqcadan9 z qismetini.Nece semte esir bir gnde klek,10Grek, taleyimiz ne gsterecek?..

Grnr ki, hele Xosrov ortaya xmam danirin z ixtiyar n "gnde nece semte esen" kleyineline vererek, taleyinin ne gstereceyini gz-leyirmi. l Ele bil, irinin reyine damm d rl2 ki,onu seven adam uzaqda deyildir, onun qismetineyaz lan Xosrov yaxmdad r, indice gelecekdir.Mehzi3 buna gre de Xosrovunekli onu birden-bire celb edir ve asanl qli4 z dalmcais apar r:l6

Demek ki, qismetim odur cahanda?..O menim qelbimi ald bir anda.

Demeli,l7 irin Xosrovu sevir, onun saray nabir nvl8 z xoui9 ile gelir. Bundan sonra ise baadr20 ki, ahenah Xosrov leyaqetde Ferhada be-raber21 ola bilmez.irin baa dr ki, zvq-sefadgn olan Xosrov ona eylence kimi bax r, onunvasitesi ile Azerbaycan ele keirmek isteyir. Ancaqmesele orasmdad r ki, bunu baa ddkden sonrada irin mentiqsiz hereket edir, Ferhad soyuq qar- lay r. Halbuki, Xosrovdan midi kesilenirin anas Banu terefinden gnderilen Ferhaddan iki elli ya-p mal , onu sevmese bele, baqa torpaa yamaq22olmas n istemediyi bir lkenin vlad kimi,23 onuXosrovun ve apurun mekirli24 tedbirlerinden xe-berdar edib z vetenine qay tma25 idi.

Deye bilerler ki, biz yaz c ya yol gsteririk veonun bedii suretlere26 verdiyi xarakterleri de-yidirmek isteyirik. Biz bele niyyetden ox uza q.Lakin xarakterlerin inkiaf mentiqi bunu teleb edir.S.Vurgun be'zen romantik plana keerek z qeh-remanlarm mentiqi zeruretden bir qeder azad etsede, irini qeyri-mentiqi ve na lvari27 hereketemecbur etmekle suretin daxili mezmununu28 xeyliynglledirir.29

S.Vur un "Ferhad ve irin" dram n n baqayerlerinde de efsanevi motivlerden istifade et-midir. apurun cildden-cilde girmesi, hkmdar Xosrovun irin sora 30 ile paltarm 3l deyierek Azerbaycana gelmesi,ekil vasitesi ileirinin qel-binde mehebbet odu yand rmas ve nehayet, i-rinin bihu32 halda Iran ah n n saray na ge-

tirilmesi, elbette, na

lvaridir. Btn bunlarabaxmayaraq, eserin esas konflikti33 hadise ve su-retlerin inkiaf real plandad r. Xsusen, dramdakivetenperverlik ideyas ile bal 34 olan hadise ve da-n qlar35 ox real ve heyatidir. Buna gre de ta-maa eserin esas qehremanlar n realist plandaderk ve izah etmekde haql d r.

Meseleye bu mvqeden yanad qda grrk ki,irinin Xosrov saray ndaki hereketleri ideya-psixolojicehetden esasland r lmam d r. Ferhad geldikdensonra da o, Xosrova mnasibetini ayd nlad ra bilmir.Btn veziyyet gsterir ki,irin Ferhad sevmir. O, el-lerini gye qald raraq dua edende deyir:

Ulu Hrmz36... Sen yaratd n Ferhad adl igidi.Necin onu derde sald n, de, gnah ne idi? Onuneqi bir denizdir, ne olar ki, ondan sen z elinlebir damlac q reyime sepesen...

Hetta Xosrovun dikbal ma, q l ncdan, qv-vetden behs etmesine qar hirslenen irinin Fer-had te'riflemesi, Xosrovun tehqir ve tehdidinecavab olaraq:

1. sahneye konmu, gsterime sunulmu 2. birlikte 3. peki 4. nas l 5. dostunu, arkada m 6. deil 7. nerede 8. arar 9. n-ceden, evvelden 10. rzgar, yel 11. bekliyormu 12. damlam t r, akm t r 13. as l, zellikle 14. kolayl kla 15. peinden, ar-kas ndan 16. gtrr 17. demek ki, o halde 18. eit, tr, ekil 19. istei, akl , arzusu 20. anlar, kavrar 21. denk, eit 22. yamak,

hizmeti 23. olarak 24. hileli 25. dnmeli 26. tiplere 27. masal

ms

28. konusunu 29. hafifletirir, kolaylat

r

r 30. haberi 31.elbisesini, k yafetini 32. akl ba ndan gitmi 33. at malar , anlamazl 34. ilgili 35. sohbetler 36. zerdtlerin hay r tanr s


5/5

Tehqirle, tehdidle sevilen bir q zQelbini tap rmaz Allaha bele... - demesi ve nehayet,Bugnden sevirem, sevirem onu,z ana yurdumun igid olunu! - deye qet'i hkm vermesi deirinin Ferhada

mehebbetine delalet etmir. aresizlikden olan belemehebbet Ferhada layiq deyildir. Onu da xa-t rladaq ki, Fitnenin konkret2 sual na cavab tap-mayan3irin demidi:

Xosrov hkmdard r, Ferhad qehreman,Onlar z-ze qoymudur zaman.Kimin sinesinde bykse rek,Onun mehebbeti qalib gelecek!

"z ana yurdunun igid olu" ile yad lkeninbedxah hkmdar na ferq qoymayan, onlar n me-

hebbetlerinin gcn ve reyinin byklyn s -nayan irinin hereketlerine ne ile beraet qa-zand rmaq olar?4

Ferhad lm grdkde, irin de onun ce-nazesi stnde intihar edir. Bu intihar n byk me-hebbetden ireli geldiyine inanmaq etindir,5 nkibele mehebbetin varl na bizi irinin btn pyesboyu ne hereketi inand r r, ne de szleri. Ni-zaminin irini zn Xosrovun qebri stnde l-drende biz ona inan nq, nki bu intihar evvelkihadiselerle haz rlanm d r, nki o, irinin byk mehebbetinin mentiqi neticesidir. S.Vurgunun ese-rinde ise veziyyet baqad r. Burada irinin znldrmesi Ferhada mehebbetin yox, yol verdiyi fa-cieli veziyyetin aqibetidir. Bu intihan ancaq a r

peman

q hissinin tyan

,6 he eyle yuyula bil-meyen sehvin7 ve gnah n cezas kimi qiy-metlendirmek8 daha doru olard .

1. havale etmez, emanet etmez 2. mahhas, somut 3. bulamayan 4. aklamak olur mu 5. zordur, gtr 6. tak nl 7. hatan n 8.deerlendirmek

Documents

Memmed Arif