Embed Size (px)
Citation preview
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 1 |
| BL
AD
SY 2
| M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
INHOUDSOPGAWE
Afkortings ______________________________________ bl. 3
Voorwoord ______________________________________ bl. 4
Bestuursopsomming___________________________________ bl. 5
Inleiding ______________________________________ bl. 8
Doel van die Ondersoek .................................................................................. 9
Opdrag vir die Ondersoek ............................................................................ 10
Die Drie Fases van die Ondersoek ............................................................... 10
Metodologie en Prosesreëls .......................................................................... 10
Struktuur van die Verslag ............................................................................. 11
Menseregte betrokke _________________________________ bl. 11
Die Suid-Afrikaanse Grondwet .................................................................... 11
Internasionale Instrumente ........................................................................... 12
Aangeleenthede deur die Ondersoek Hanteer .............................................. 13
Grondeis en Hervestiging .................................................................. 13
Die Regering en Lewering van Dienste ............................................ 20
Polisiëring .......................................................................................... 23
Onderwys ........................................................................................... 25
Maatskaplike Welsyn ......................................................................... 27
Gemeenskapsverdeeldheid ................................................................ 27
Verhoudings ....................................................................................... 28
Bevindings en Aanbevelings ___________________________ bl. 29
Grondeis en Hervestiging ............................................................................. 29
Die Regering en Lewering van Dienste ....................................................... 30
Polisiëring ................................................................................................ 31
Onderwys ................................................................................................ 32
Maatskaplike Welsyn .................................................................................... 33
Gemeenskapsverdeeldheid ............................................................................ 33
Verhoudings ................................................................................................ 34
Slotwoord _____________________________________ bl. 35
Erkennings _____________________________________ bl. 35
Voorblad fotos: (links - bo na onder) 1 - Jan van der Westhuizen, 2 - Dawid Kruiper, 3 - Petrus Vaalbooi;(regs - bo na onder) 1 - Dawid Kruiper, 2 - SAMRK Voorsitter (regs) SAMRK Kommissaris T Manthata en (links)Voorsitter van die Kommissie vir die Bevordering en Beskerming van die Regte vir Kultuur, Taal enGodsdiensgemeenskappe, Dr M Guma, 3 - Tradisionele dans, 4 - Gemeenskap tydens verhoreFotos deur Steve Lawrence, The Star (083 305 0026)
ISBN: 0-620-33515-7
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 3 |
AFRKORTINGS
Afrikahandves Afrikahandves oor Mense- en Volkeregte
VGE Vereniging vir Gemeenskaplike Eiendom
VGEBK Bestuurskomitee van die Vereniging vir Gemeenskaplike Eiendom
DOST Departement van Omgewingsake en Toerisme
DG Direkteur-generaal
DGS Departement van Grondsake
DPPR Departement van Provinsiale en Plaaslike Regering
DOV Direkteur van Openbare Vervolgings, Noord-Kaap
IVBR Internasionale Verdrag oor Burgerlike en Politieke Regte
OKD Onafhanklike Klagtedirektoraat
KOP Kgalagadi-Oorgrenspark(voorheen die Nasionale Kalaharigemsbokpark)
NRO Nie-regeringsorganisasie
NKR Nasionale Khoi-San-raad
SAMRK Suid-Afrikaanse Menseregtekommissie(ook in hierdie Verslag die Kommissie genoem)
SANP Suid-Afrikaanse Nasionale Parke
SAPD Suid-Afrikaanse Polisiediens
SASI Suid-Afrikaanse San-Instituut
WGIM Werkgroep vir Inheemse Minderhede
| BL
AD
SY 4
| M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
VOORWOORD
Aan die einde van ons tien jaar van demokrasie isons trots, soos ons tereg behoort te wees, op diegebeure wat tot die vreedsame oorgang van onsgemeenskap gelei het – van een gegrond oprassisme, ongeregtigheid en onderdrukking na ‘ngemeenskap wat die gelykwaardigheid enmenswaardigheid van elke persoon erken. Dit isegter duidelik dat die visie van die Grondwet endie waarborge van menseregte wat daarin vervatis, vir baie van ons mense nog ‘n werklikheid moetword. Hoewel daar groot vordering gemaak isom die belofte van die Grondwet in die werklikheidte omskep, is daar nog baie mense engemeenskappe wat daagliks in ‘n stryd gewikkelis om met waardigheid te leef en tot hul vollepotensiaal te ontwikkel. Een van hierdiegemeenskappe is die Khomani San wat, ten spytedaarvan dat hulle die begunstigdes is van ‘nhistoriese grondeis wat met die belofte van ‘n beterlewe gepaard gegaan het, hulle steeds in groot mateop die buiterand van die gemeenskap bevind.
Ooreenkomstig die Suid-Afrikaanse Menseregte-kommissie se mandaat om menseregte te beskermen te bevorder en die nakoming daarvan temoniteer, is daar besluit, na ontvangs van klagtesvan lede van die Khomani San-gemeenskap, om‘n Ondersoek na die menseregsituasie van hierdiegroep te doen. Die Ondersoek was uniek daarindat dit daarna gestreef het om ‘n omvattende enholistiese siening te verkry van al dieaangeleenthede wat ‘n impak op die gemeenskaphet. Dit is binne die gemeenskap gehou, in ‘nbasiese saaltjie in Andriesvale, en dit was, soos diegemeenskapslede dit self uitgedruk het, die eerstewerklike geleentheid wat hulle gehad het omuitdrukking te gee aan die dinge wat hulle raak,wat hulle oorlewing, hulle kultuur, hulle taal, hulleekonomiese vooruitgang en hulle toekoms as ‘nvolk bedreig.
Die Ondersoek is gedoen in die gees vansamewerking en die Kommissie waardeer diebereidwilligheid van die kant van die gemeenskap,die verskillende regeringsagentskappe enstaatsdepartemente, onafhanklike statutêre liggameen die burgerlike gemeenskap om na vore te komen openlik, eerlik en konstruktief met dieKommissie in gesprek te tree en die aangeleenthedewat die Kommissie ondersoek het te bespreek.
Hierdie Verslag sit die Bevindings van dieKommissie en ons aanbevelings vir die wegvorentoe omvattend uiteen. Ons het ‘n gemeenskapaangetref wat vinnig besig is om hoop te verloor,wat dikwels nie oor die middele en die vermoëbeskik het om te funksioneer en te oorleef in ‘nwêreld wat so verskillend is van dit waaraan hullegewoond was nie. Ons het ook op verskeie vlakke‘n hartseer verhaal van verwaarlosing en vanonverskilligheid teëgekom.
Aan die positiewe kant is daar baie inisiatiewe wat,indien dit behoorlik geïmplementeer word, ‘npositiewe impak op die gemeenskap sal hê en hulsin van vertroue en geloof in en verbintenis metdiegene wat daarvoor verantwoordelik is omdienste aan hulle te lewer sal herstel.
Hierdie Ondersoek, wat al die betrokke rolspelersvir drie dae bymekaargebring het, in dieversengende en onvergeeflike hitte van dieKalahari, demonstreer hoe ‘n nasionale instellingsoos die Suid-Afrikaanse Menseregtekommissie instaat is om hul mandaat op ‘n konstruktiewe wysete gebruik om ondersoek te doen na en oplossingste vind vir die menseregte-uitdagings van ons tyd.
Ons vertrou dat hierdie Verslag, en in die besonderdie aanbevelings wat ons maak, sal dien as ‘ngrondslag vir die gemeenskap, die staat en dieburgerlike gemeenskap om met mekaar in gesprekte tree oor die verskillende aangeleenthede watgeopper word, om die ingrepe te oorweeg watvoorgestel word en uiteindelik hierdie Verslag tegebruik as ‘n middel om die oorlewing van diemense van die Khomani San in die hand te werk.
Ek maak graag van hierdie geleentheid gebruik omalmal te bedank wat tot die Ondersoek bygedrahet, in die besonder die gemeenskap van dieKhomani San, wat ons in hulle lewens toegelaathet en, met nederigheid, hul visie en hul sorge metons gedeel het. ‘n Spesiale woord van dan ookaan my kollega, kommissaris Leon Wessels, wiese leierskap in hierdie projek met groot passie,sensitiwiteit en respek vir die mense saam met wieons gewerk het, verseker het dat ons die Ondersoekkon uitvoer op ‘n wyse wat werklik die gees vanmenseregte verwesenlik het – respek, begrip eneerlikheid.
Jody KollapenVoorsitter
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 5 |
BESTUURSOPSOMMING
In 1999 het die Khomani San-gemeenskapsuksesvol groot dele in die Andriesvale-Askham-gebied van die Kalahari teruggeëis, ingevolge dienasionale Grondhervormingsprogram waarvoordaar deur die Wet op Herstel van Grondregte 22van 1994 voorsiening gemaak word. Dit het gelykas of ‘n nuwe tydperk vir die gemeenskapaangebreek het, na ‘n lang geskiedenis vanvervolging, onteiening en marginalisering.
Dit het egter onder die aandag van die Suid-Afrikaanse Menseregtekommissie gekom, deurmediaverslae en klagtes vanaf die gemeenskap, datvyf jaar na die suksesvolle grondeis, die KhomaniSan steeds in haglike omstandighede leef, sondervolle genieting van hul menseregte. Die Kommissiehet klagtes ontvang van die gemeenskap oor diemoord op ‘n lid van die gemeenskap, mnr. OptelRooi, deur die polisie, sowel as van viktimiseringen teistering deur die polisie asook vandiskriminasie en seksuele misbruik van KhomaniSan-kinders in die plaaslike skool. Daar was sprakevan gemeenskapsverdeling, en die betrokkenheidvan te veel eksterne konsultante, NRO's en anderpartye. Hierbenewens het dit gelyk asof dieregering nie sy plig nakom om dienste te verskafaan die gemeenskap en hulle in diehervestigingsproses te ondersteun nie. Dit was dusdwingend noodsaaklik vir die Kommissie om in tegryp en ‘n Ondersoek na Menseregteskendings indie Khomani San-gemeenskap te doen.
Die Ondersoek is vroeg in 2004 van stapel gestuuren het uit drie fases bestaan: navorsing,oorlegpleging (vergaderings en informele same-sprekings met die Khomani San-gemeenskap endie verskillende betrokke belanghebbendes) en ‘nopenbare verhoor. Die opdrag vir die Ondersoekwas soos volg: om die nakoming van menseregtete ondersoek, met inbegrip van die voorvalle vanviktimisering, teistering, verwaarlosing en misbruikvan die Khomani San, in die besonder die gedragvan die polisie en die bewerings van seksuelemisbruik van kinders by die plaaslike skool; en omvas te stel of die bevordering en beskerming vanmenseregte deur openbare en private rolspelers indie hand gewerk is. Die Ondersoek het gepoogom die omvang van menseregteskendings in dieKhomani San-gemeenskap te bepaal, om
ontwikkelingstoestande in die Andriesvale-Askham-gebied openbaar bekend te maak, dielewensomstandighede van die gemeenskap teverbeter en respek vir menseregte in diegemeenskap en die gebied te bevorder.
Die Ondersoek het gepoog om sleutelaan-geleenthede en die onderliggende oorsake vanmenseregteskendings in die gemeenskap teidentifiseer, eerder as om skuld toe te wys.Dienooreenkomstig word die individuele name vanbeweerde oortreders nie in hierdie Verslag genoemnie. Die doel van die Ondersoek was om te handelmet die behoeftes van ‘n gemeenskap wat voel datdie voordele van die Suid-Afrikaanse Grondwethulle nog nie bereik het nie. As ‘n nasionaleinstelling wat demokrasie ondersteun, is dieKommissie daarop gerig om by te dra tot dieverligting van die Khomani San se omstandighededeur die menseregte-uitdagings in die gemeenskapte identifiseer en ‘n weg vorentoe uit te stippel.
Die Verslag is gebaseer op agtergrondnavorsingen op die getuienis en inligting wat tydens dieOndersoek voorgelê is. Daar word verwag datdie Verslag insig sal gee in die sleutelkwessies watbetref menseregte in die Khomani San-gemeenskap, en dat die Bevindings en aanbevelingswat dit bevat, sal help om regstelling tebewerkstellig. Die hoofdeel van die Verslagbestaan uit ‘n kort verwysing na die regte watbetrokke is, voordat daar uitgebrei word oorsleutelaangeleenthede wat deur die Ondersoek aandie lig gekom het, ten einde agtergrond en konteksvoorsien vir die Bevindings en aanbevelings vandie Paneel, wat in die finale afdeling vervat is.
DIE ONDERSOEK
Die Ondersoek het met ‘n komplekse en verweefdestel uitdagings betreffende verhoudings, same-werkende regering, regverdige administratiewehandeling, kapasiteitsbou en volhoubareontwikkeling gehandel. In die loop van dieOndersoek het verskeie sleutelaangeleenthede navore getree: die proses van die grondeis enhervestiging, die regering se rol en die verskaffingvan dienste, polisiëring, onderwys, maatskaplikewelsyn, interne konflik binne die gemeenskap enversteurde verhoudings binne die gemeenskapasook met ander rolspelers.
| BL
AD
SY 6
| M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
Grondeis en Hervestiging
‘n Besonderse eienskap van die Khomani San-grondeis was dat die aanvanklike eisers, dieKruiper-familie, besluit het om ander San-afstammelinge toe te laat om deel te word van diegrondeis. Die proses van die eis het die herskeppingvan ‘n gemeenskap van verspreide San-afstammelinge behels, sonder ‘n verenigende stelselvan leierskap. Gevolglik het gemeenskaps-verdelings bygedra tot probleme vir sover dit diefunksionering van die Vereniging vir Gemeen-skaplike Eiendom en ooreenstemming oor diebestuur en benutting van grond betref.
Ander probleme met die grondeis en hervestigingsluit in die gebrek aan kapasiteit binne dieBestuurskomitee van die Vereniging virGemeenskaplike Eiendom, konflik tussen diegemeenskap en Suid-Afrikaanse Nasionale Parkevir sover dit die implementering van die KhomaniSan-grondeis in die Kalahari-Oorgrenspark betref,en gebrek aan steun vir die Departement vanGrondsake, Kommissie vir Herstel van Grondregteen ander partye betrokke by die grondhervestiging-en bestuursproses. Hierbenewens het diebetrokkenheid van talle eksterne partye, sooskonsultante, NRO's en die media, na bewering totverdelings binne die gemeenskap bygedra.
Die Regering en Lewering van Dienste
Die plaaslike regering het versuim om water,sanitasie, afvalbestuur of ontwikkeling oor diealgemeen op die Khomani San-grond te voorsien,ten spyte daarvan dat befondsing vir hierdie doelontvang is. ‘n Plaaslike-ontwikkelingsplan, watdie verskaffing van basiese dienste sou lei, en watwaarskynlik voor die hervestigingsproses in plekmoes gewees het, is op 17 September 2004 virgoedkeuring aan die Kommissie vir die Herstel vanGrondregte voorgelê (getitel die Khomani San-Vestiging- en Ontwikkelingstrategie). Hierbene-wens is daar ‘n behoefte aan die uitklaring van dierolle van verskillende regeringsvlakke enstaatsdepartemente, en ook vir alle regeringsfereom hul verantwoordelikhede op ‘n gekoördineerdewyse na te kom. ‘n Kabinetsmemorandum waarin'n strategie vir samewerkende regering vir Khoi-San-gemeenskappe uiteengesit word, is in Oktober2004 deur die Departement van Provinsiale enPlaaslike Regering aan die Parlement voorgelê.
Polisiëring
Die Ondersoek het die vervolging bewerkstelligvan die twee polisiemanne wat betrokke was bydie noodlottige skietery op mnr. Optel Rooi. DieKhomani San-gemeenskap is blootgestel aanviktimisering, teistering en mishandeling deur ledevan die Suid-Afrikaanse Polisiediens. Die polisiein die gebied het histories veral op Witdraai geboer,‘n plaas wat in hul grondeis aan die Khomani Sanoorgedra is, en die polisie bedryf steedskommersiële ondernemings op Khomani San-grond. Dit het bygedra tot ‘n versteurde ver-houding tussen die gemeenskap en die polisie.Hierbenewens verstaan die gemeenskap niepolisiërings- en vervolgingsprosesse nie, en wordtoegang tot howe in die wiele gery deurdat dienaaste hof in Upington geleë is, ongeveer 200kilometer daarvandaan.
Onderwys
Die vlakke van formele onderwys in diegemeenskap is laag. Toegang tot skoling word indie wiele gery deur die feit dat skole ‘n afstandweg van die gemeenskap geleë is en daar geenvervoer beskikbaar is nie. Hierbenewens istoereikende maatreëls nie getref om die uniekebehoeftes en kulturele agtergrond van die KhomaniSan maatskaplik en struktureel sowel as binne diekurrikulum te inkorporeer nie. Bewerings vanseksuele misbruik en teistering van Khomani San-kinders by die plaaslike skool het nie toereikendeaandag ontvang nie.
Maatskaplike Welsyn
Daar is wesenlike alkohol- en dwelmmisbruik binnedie gemeenskap, wat aanduidend is van en bydratot ernstige maatskaplike probleme. Die gemeen-skap se armoede is die gevolg van wanvoeding ensiekte, en die verskaffing van primêre gesond-heidsdienste is onbevredigend, met slegs eenverpleegsuster by die kliniek etlike kilometer wegvan die gemeenskap. Die plaaslike maatskaplikewerker beskik nie oor die vermoë of infrastruktuurom toereikend vir die gemeenskap voorsiening temaak nie.
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 7 |
Gemeenskapsverdeeldheid
Daar heers ernstige verdeeldheid binne diegemeenskap, in die besonder tussen dieoorspronklike eisers en hul tradisionele leierskap,en diegene wat by die grondeis aangesluit het enwat ‘n meer ‘moderne’ siening handhaaf. Daarbestaan die bedreiging van 'n formele verdelingtussen die gemeenskapsfaksies.
Verhoudings
Dit wil voorkom of talle van die aangeleenthedewat betrokke is, vererger word deur en bydra totverwronge en versteurde verhoudings, binne diegemeenskap sowel as tussen die gemeenskap enander belanghebbendes. Swak kommunikasietussen partye dra by tot die verswakking vanverhoudings.
BEVINDINGS EN AANBEVELINGS
Hierdie Verslag bevat bevindings wat deursommige as krities oor hul optrede beskou kanword. Die bedoeling is nie bloot om krities te weesnie, maar om uit die voorleggings en bewyse byaanbevelings uit te kom wat tot vorderingbetreffende die aangeleenthede sal lei.
Die sleutelaanbevelings, na die Bevindings van diePaneel, is:
• Dat die amptenare van die Suid-AfrikaansePolisiediens wat betrokke was by dienoodlottige skietery op mnr. Optel Rooivervolg moet word en so vinnig moontlikvoor die hof moet verskyn;
• Dat die Kabinetsmemorandum van dieDepartement van Provinsiale en PlaaslikeRegering wat aan die Parlement voorgelêis en wat met aangeleenthede soostradisionele leierskap en verteenwoordigingin regeringstrukture handel so vinnigmoontlik geprioritiseer en finaliseer moetword.
• Dat die Plaaslike Raad van Mier moettoesien dat die Khomani San-Vestiging- en-Ontwikkelingstrategie sonder versuimgeïmplementeer word;
• Dat twee eksterne bestuurders (‘nplaasbestuurder en algemene uitvoerende
bestuurder), met die Departement vanGrondsake as toesighouer, aangestel moetword om die Khomani San-gemeenskap byte staan in die bestuur en bewerking vangrond, en om tot ‘n begrip te kom van dieregte en bates wat deur die grondeis aandie gemeenskap toegestaan is;
• Dat alle ooreenkomste wat met diegrondeisproses gepaard gaan, oorweegmoet word ten einde al die hangende enuitstaande verpligtinge en verantwoordelik-hede van die verskillende betrokkebelanghebbendes te identifiseer;
• Dat die verskillende staatsdepartementewat betrokke is die Khomani San as ‘nbuitengewone groep met ‘n uniekesamestelling en status moet erken, envoortdurend daarna moet streef om na diebehoeftes van die gemeenskap om te sien,as deel van gestruktureerde ontwikkelings-planne;
• Dat toegang tot die howe vir die KhomaniSan-gemeenskap in die hand gewerk moetword deur die instelling van ‘n rondgaandeof periodieke hof in die Andriesvale-Askham-gebied;
• Dat die Distrikskantoor van dieOnderwysdepartement en OpvoedkundigeOndersteuningsdienste onderwys- enmoniteringsprogramme van stapel moetstuur om te handel met kindermishandelingen om te verseker dat sodanige programmedie behoeftes en belange van die kindersvan die Khomani San in aanmerking neem;
• Dat die plaaslike skole moet omsien na diepraktiese integrering van kinders uitverskillende historiese en kultureleagtergronde, sowel as na die bestuur vanhul unieke behoeftes (byvoorbeeld dat hulleaan ruimtelike vryheid gewoond is);
• Dat die maatskaplike welsyn van dieKhomani San-gemeenskap en diegene watby die gemeenskap betrokke is, bevordermoet word deur die implementering vanprogramme wat handel met die spesifiekemaatskaplike probleme wat ondervindword. Bykomende werkers moet aangestelen van die nodige infrastruktuur voorsienword om hierdie taak uit te voer. Wat betrefmaatskaplikewelsyn-aangeleenthede, dieverwante behoeftes van die Suid-Afrikaanse
| BL
AD
SY 8
| M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
Polisiediens- en ander amptenare wat ondermoeilike omstandighede in die Andriesvale-Askham-gebied werk, moet dit ook aandaggeniet;
• Dat met die bystand van die aangesteldealgemene uitvoerende bestuurder die rolleen funksies van die tradisionele leierskapen die Vereniging vir GemeenskaplikeEiendom se Bestuurskomitee in ondubbel-sinnige terme uitgeklaar en gedokumenteermoet word; en
• Dat die Khomani San-gemeenskap en allebetrokke staatsdepartemente en burgerlikegemeenskapstrukture betrokke moet teraak by ‘n proses ter verbetering vanverhoudings en om te verseker dat diebeginsels van deursigtigheid, aanspreeklik-heid en oorlegpleging die grondslag vansodanige verhoudings sal uitmaak. Kontaktussen partye behoort genormaliseer teword, en dit vereis ‘n begrip van dieKhomani San-gemeenskap.
Die Verslag bevat verder meer gedetailleerde enspesifieke aanbevelings aan verskeie rolspelers.
Die vernedering en lyding van baie van die mensewat hul ervaringe met die Paneel gedeel het, isonrusbarend en lig die behoefte uit vir allerolspelers om op samewerkende wyse diegeïdentifiseerde aangeleenthede te hanteer, binne‘n raamwerk van menseregte gegrond opwaardigheid en die bereiking van gelykheid. Dieafgeleë ligging van die Khomani San-gemeenskapen die aard van die benarde situasie waarin hullehulle bevind, moet nie veroorsaak dat dieverwesenliking van menseregte onbereikbaar lyknie. Dit moet eerder beskou word as ‘n uitdagingin hierdie tiende jaar van Suid-Afrikaansedemokrasie om grondwetlike regte virgemarginaliseerde mense te verseker.
INLEIDING
Die Suid-Afrikaanse Menseregtekommissie(SAMRK) is een van die onafhanklikegrondwetlike liggame wat demokrasie ondersteunen wat ingevolge Hoofstuk 9 van die Grondwetvan Suid-Afrika tot stand gebring is. DieKommissie verkry hul mandaat uit die Grondweten uit die Wet op die Menseregtekommissie 54 van
1994. Die SAMRK het ooreenkomstig Artikel 184van die Grondwet die mandaat om:
• Respek vir menseregte en ‘n kultuur vanmenseregte te bevorder;
• Die beskerming, ontwikkeling enverwesenliking van menseregte te bevorder;en
• Die handhawing van menseregte in Suid-Afrika te monitor en die stand daarvan tebepaal.
Ten einde hul mandaat te vervul, is die SAMRKdeur Artikel 184(2) van die Grondwet gemagtig:
• Om ondersoek te doen na en verslag te doenoor die handhawing van menseregte;
• Om stappe te doen ten einde gepaste herstelte verseker waar menseregte geskend is;
• Om navorsing te doen; en• Om op te voed.
Die SAMRK was nog altyd in die besonderbetrokke daarby om te verseker dat die Handvesvan Regte ‘n tasbare verskil vir kwesbare mensein die gemeenskap maak.
In 1999 het die Khomani San ‘n historieseoorwinning behaal deur ‘n skikking te bewerkstelligvir ‘n grondeis van R15 miljoen wat grond aanhierdie ‘eerste mense’ van Suid-Afrika teruggegeehet. Sedert 2003 het die SAMRK egter verskeieklagtes met betrekking menseregteskendings in dieKhomani San-gemeenskap van die Askham-Andriesvale-gebied ontvang. In Januarie 2004 is‘n lid van die gemeenskap, mnr. Optel Rooi,gedood. Lede van die plaaslike polisie wasbetrokke by hierdie sterfgeval, en diedaaropvolgende ondersoek het nie gemeenskaptevrede gestel nie. Verder het bewerings vanseksuele misbruik en teistering van Khomani San-kinders in die Askham-skool na vore gekom. Daaris die behoefte geïdentifiseer om ‘n ondersoek tedoen na die optrede van die Suid-AfrikaansPolisiediens (SAPD) en die Onderwysdepartement.
Klagtes is ook ontvang oor die algemenelewensomstandighede van die Khomani San-gemeenskap. Die voorsiening van regerings-dienste, die wanbestuur van gemeenskaplikefondse, maatskaplikewelsyn-probleme en gemeen-skapsverdeeldheid het as van die uitdagings na vore
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 9 |
gekom. Aanvanklike ondersoeke deur die SAMRKhet aan die lig gebring dat die bevordering enbeskerming van menseregte deur openbare sowelas private rolspelers ondersoek geverg het.Gevolglik het die SAMRK besluit om ‘nOndersoek te belê ten einde die skending vanmenseregte in die Khomani San-gemeenskap teondersoek, ter vervulling van die Kommissie semandaat en verpligting om die mees kwesbaremense in die gemeenskap te beskerm.
Met hierdie doel voor oë het die SAMRK hulleberoep op die magte waarmee hulle ingevolge dieWet op die Menseregtekommissie beklee word om:
• ‘n ondersoek te doen na enige beweerdeskending van menseregte;
• enige persoon te roep om voor hulle teverskyn en aan hulle alle artikels ofdokumente in sy of haar besit of onder syof haar beheer is en wat in verband metsodanige ondersoek nodig kan wees, voorte lê; en
• enige persoon wat voor hulle verskyn teversoek om getuienis onder eed ofbevestiging af te lê.
DOEL VAN DIE ONDERSOEK
Die doel van die Ondersoek was om die mate tebepaal waarin menseregte in die Khomani San-gemeenskap verwesenlik is, om die voorkoms vanviktimisasie, teistering, verwaarlosing en misbruikvan hierdie gemeenskap te ondersoek, en om tebepaal of die menseregte van die Khomani San deuropenbare en private rolspelers bevorder is. DieOndersoek was daarop gerig om die onderliggendeoorsake en die impak van moontlike skendings vanmenseregte in die Khomani- San-gemeenskap vaste stel.
Die Ondersoek was daarop gerig om:
• Die omvang van skendings van menseregtein die Khomani San-gemeenskap te bepaal;
• Ontwikkelingstoestande in die Andriesvale-Askham-gebied in die Kalahari openbaar temaak;
• Die lewensomstandighede van diegemeenskap te bevorder; en
• Respek vir menseregte in die Khomani San-gemeenskap en in die Andriesvale-Askham-gebied te bevorder.
Die doel van die Ondersoek was nie om enigiemandstrafbaar te bevind in ‘n sin van skuldig of onskuldignie, en dit was ook nie die doel om iemand in dieverleentheid te stel nie. Die doel was eerder om ‘nbegrip te verkry van hoe menseregte bevorder is,indien dit wel bevorder is, en wat die uitdagings isvir die bevordering van sodanige menseregte inhierdie gemeenskap. As ‘n nasionale instelling terondersteuning van demokrasie het die SAMRK dieverhoor gehou om te ondersoek hoe dieKommissie, in samewerking met die gemeenskapen ander rolspelers, kan verseker dat die KhomaniSan-gemeenskap tot die punt kan kom waar hullehul grondwetlike regte ten volle kan uitleef.
Die Paneel het besluit dat die individuele name vanbeweerde oortreders by die verhoor genoem kanword. Die verslag sluit egter nie die name in nie,aangesien die doel van die ondersoek was om breëtendense en die onderliggende oorsake vanskendings van menseregte te identifiseer eerder asom skuld te bepaal, en aangesien geregtelikevervolgingsprosedures hangende is.
Die Ondersoek het gepoog om dielewensomstandighede van die gemeenskap tebeskryf, asook die wyse waarop die Khomani San-gemeenskap die omstandighede sien waaronderhulle leef. Daar is gepoog om ‘n platform te skepvir die verskillende rolspelers om mekaar teverstaan. Die ondersoek het probeer om dieverhoudings wat daar binne die gemeenskap tussendie ‘moderne’ en die ‘tradisionele’ Khomani San-mense bestaan, te ontleed, asook die gemeenskapse interaksie met staatsamptenare, verteen-woordigers van NRO’s en ander eksterne partye.Die getuienis van gemeenskapslede het van grootpyn en lyding getuig. Die realiteit van diegemeenskap moet genoem word, na geluister worden deur alle rolspelers aanvaar word, ten eindepersepsies en gedrag te verander en vorderingonderweg na menseregte en volhoubareontwikkeling te bewerkstellig.
| BL
AD
SY 1
0 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
OPDRAG VAN DIE ONDERSOEK
Die opdrag van die Ondersoek word soos volg indie Staatskoerant1 uiteengesit:
1. Om die nakoming van Menseregte teondersoek, insluitende die voorkoms vanviktimisasie, teistering, verwaarlosing enmisbruik van die Khomani San-mense, soosdit betrekking het op:
Die gedrag van die Suid-AfrikaansePolisiediens oor die algemeen teenoor dieKhomani San en in die besonder –
• Die ondersoek na die doodskiet van mnr.Optel Rooi sowel as daaropvolgendestappe/maatreëls wat daarna deur dieOnafhanklike Klagtedirektoraat en dieDirektoraat van Openbare Vervolgingsgedoen/getref is, en
• Bewerings van seksuele misbruik enteistering van kinders in Askham-skoolsowel as daaropvolgende stappe/maatreëlswat daarna deur die Suid-AfrikaansePolisiediens, Onderwysdepartement enander belanghebbendes gedoen/getref is.
2. Om verder vas te stel of –
Die bevordering en beskerming van menseregtedeur openbare en private rolspelers soos dieDepartemente van Landbou en Grondsake,Behuising, Provinsiale en Plaaslike Regering,Gesondheid, Welsyn en Maatskaplike diensteen Bevolkingsontwikkeling, Onderwys, Justisieen Grondwetlike Ontwikkeling, die Verenigingvir Gemeenskaplike Eiendom, konsultante enNRO’s wat binne die Khomani San-gemeenskap werksaam is, plaasgevind het.
DIE DRIE FASES VAN DIE ONDERSOEK
Eerste Fase: NavorsingDie eerste fase van die Ondersoek het navorsingdeur personeel van die SAMRK enopdragnavorsing deur onafhanklike kundigesbehels. Die navorsing het ingegaan op diegeskiedenis van die Khomani San, hul suksesvollegrondeis en aangeleenthede wat relevant is vir ‘nbeter begrip van die kompleksiteit van die
uitdagings wat deur die gemeenskap ondervindword. Die navorsing is gegrond op primêre bronneen verskeie navorsingsverslae deur antropoloë, dieKhomani San-grondeisprokureur, joernaliste,NRO’s en konsultante wat by die gemeenskapbetrokke is.
Tweede fase: OorlegplegingAs die tweede fase het lede van die SAMRK dieAndriesvale-Askham-gebied besoek om dieOndersoek openbaar bekend te maak enverskillende partye aan te moedig om by dieOndersoek betrokke te raak deur voorleggings temaak. ‘n Belangrike aspek van hierdie fase wasom mense van die gemeenskap te laat met ‘n sindat hulle gemaklik is met en vertroue het in dieOndersoek en verbandhoudende prosesse.
Derde Fase: Openbare VerhoorDie derde fase het ‘n openbare verhoor van driedae in Andriesvale behels. Die SAMRK het verkiesom die verhoor binne die Khomani San-gemeenskap te hou ten einde mense aan te moedigom dit by te woon en deel te neem. In die loopvan die verhoor het Kommissie getuienis ingewinvanaf ‘n verskeidenheid rolspelers enbelanghebbendes, insluitende gemeenskaps-verteenwoordigers, die Vereniging vir Gemeen-skaplike Eiendom se Bestuurskomitee (VGEBK),NRO’s, SAPD, die Onafhanklike Klagtedirektoraat(OKD), die Direktoraat van Openbare Vervolging,Noord-Kaap (DOV), verteenwoordigers van Suid-Afrikaanse Nasionale Parke (SANP) van dieKgalagadi-Oorgrenspark (KOP), plaaslike enprovinsiale regeringsdepartemente. Die Departe-mente van Grondsake (DGS), Onderwys enMaatskaplike Dienste en Bevolkings-ontwikkelinghet die verhoor bygewoon.
METODOLOGIE EN PROSESREËLS
Die Reëls en Prosedures vir die Ondersoek is diéwat in Artikel 9(6) van die Wet op dieMenseregtekommissie uiteengesit word.Ingevolge hierdie prosedurereëls het die SAMRKgevra vir voorleggings aan die Ondersoek oor enigeaangeleentheid, met inbegrip van die Opdrag.Voorleggings is aangevra vanaf allebelanghebbende partye, ongeag of hulle ‘n groepmense verteenwoordig of as individue optree.
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 11 |
Die sperdatum vir hierdie voorleggings was 27September 2004. Die SAMRK het daarnaindividue, instansies, organisasies en staats-departemente genooi om die openbare verhoor van26–28 Oktober 2004 by te woon om mondelingevoorleggings te maak. Die openbare verhoor hetplaasgevind onder leiding van ‘n paneel wat bestaanhet uit twee kommissarisse van die SAMRK,voorsitter NJ Kollapen en kommissaris TManthatha, asook die voorsitter van die Kommissievir die Bevordering en Beskerming van die Regtevan Kulturele, Godsdienstige en Taalgemeen-skappe, dr. M. Guma.
Na die verhoor het die SAMRK-voorsitter en ledevan die Paneel hierdie Finale Verslag oor dieOndersoek opgestel. Die Finale Verslag neem allevoorleggings, bewerings, antwoorde en regspuntesowel as feite in aanmerking. Na ontleding vandie getuienis wat gelewer is, het die PaneelBevindings en aanbevelings gemaak. Die FinaleVerslag van die Ondersoek en die Bevindings enaanbevelings sal aan die Parlement voorgelê worden openbaar gemaak word op vergaderings watdeur die SAMRK belê sal word.
STRUKTUUR VAN DIE VERSLAG
Die Verslag poog om die inligting te weerspieëlwat aan die Ondersoek voorsien is en wat diegrondslag uitmaak van die Bevindings enaanbevelings van die Paneel. Die Verslag beginmet ‘n kort uiteensetting van die sentralemenseregte wat op die spel is, soos verskans in dieSuid-Afrikaanse Grondwet, en bespreek dieinternasionale instrumente wat spesifiek op diebeskerming en verwesenliking van die regte vaninheemse volke gerig is. Die hoofdeel van dieverslag bied in besonderhede die sentraleaangeleenthede wat in die loop van die Ondersoekna vore gekom het, by name:
• Die grondeis en hervestiging;• Regering en die lewering van dienste;• Polisiëring• Onderwys• Maatskaplike welsyn• Gemeenskapsverdeeldheid• Verhoudings binne en met die Khomani
San-gemeenskap.
Hierdie afdeling is saamgestel uit navorsing, uitdie skriftelike voorleggings wat ontvang is en uitdie mondelinge getuienis wat aangehoor is. Dit isso georden dat dit die Bevindings en aanbevelingsvan die Paneel volg, en is bedoel om die konteksen agtergrond van die Bevindings en aanbevelingste voorsien. Die Verslag sluit af met die Paneel seBevindings en aanbevelings.
MENSEREGTE BETROKKE
Die Khomani San-gemeenskap word in die gesiggestaar deur komplekse en verweefde menseregte-uitdagings. Hierdie afdeling sit die regte ennasionale sowel as internasionale menseregte-instrumente uiteen wat in plek is om diegemeenskap te beskerm, en wat eis dat diegemeenskap se omstandighede reggestel word.
DIE SUID-AFRIKAANSE GRONDWET
Dit wat die Grondwet van Suid-Afrika Wet 108van 1996 ten grondslag lê, is die waardes vanmenswaardigheid, die bereiking van gelykheid endie bevordering van menseregte en -vryhede.Hoofstuk 2 bevat die Handves van Regte, wat diemenseregte van al die mense van Suid-Afrikaomskryf. Wat betref die benarde omstandighedevan die Khomani San-gemeenskap is verskeieartikels van die Handves van Regte besondertoepaslik. Dit sluit in:
• erkenning van menswaardigheid en die regvan die Khomani San-mense dat hulwaardigheid gerespekteer en beskerm moetword;2
• die reg op lewe;3
• die reg op vryheid en sekerheid van diepersoon, waarby die reg inbegrepe is omvry te wees van alle vorme van geweld vanhetsy openbare of private oorsprong en omnie op ‘n wrede, onmenslike ofvernederende wyse behandel of gestraf teword nie;4
• die reg op privaatheid, waarby die reginbegrepe is van mense dat hul woning ofeiendom nie deursoek of daar nie op hulbesittings beslag gelê mag word nie;5
• die reg op die beskerming van dieomgewing, ter wille van huidige en
| BL
AD
SY 1
2 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
toekomstige geslagte, deur redelikewetgewende en ander maatreëls watekologies volhoubare ontwikkeling enaanwending van natuurlike hulpbronneverseker terwyl dit regverdigbareekonomiese en maatskaplike ontwikkelingbevorder;6
• dat die staat redelike wetgewende en andermaatreëls binne sy beskikbare middele moettref om toestande te skep wat burgers instaat stel om op ‘n billike grondslag toegangtot grond te verkry;7
• die reg op toegang tot gesondheids-orgdienste, voldoende voedsel, water enmaatskaplike sekerheid en bystand wordook beskerm;8
• die reg op basiese onderwys;9
• die reg op die gebruik van die taal van hulkeuse en om deel te neem aan die kulturelelewe van hul keuse;10
• die reg op administratiewe optrede(insluitende polisiegedrag) wat regmatig,redelik en prosedureel billik is; 11 en
• die reg op ‘n beslissing oor enige geskil watdeur die toepassing van die reg besleg kanword in ‘n billike openbare verhoor voor‘n hof of, waar toepaslik, ‘n anderonafhanklike en onpartydige tribunaal offorum.12
INTERNASIONALE INSTRUMENTE
Baie inheemse groepe van die wêreld ervaarsoortgelyke menseregteverwante uitdagings as dieKhomani San-gemeenskap.13 Die internasionalediskoers van die regte van inheemse volkeresentreer om ‘n sentrale paradoks: enersyds is daar‘n begeerte om tradisionele inheemse kulture enlewenswyses te bewaar; andersyds is daarerkenning van die gedemoraliseerde toestand vanso baie inheemse volkere en van hul desperatebehoefte aan ontwikkeling en modernisering. Ophul beste gee die bepalings vir inheemse mense ininternasionale menseregte-instrumente uitdrukkingaan ‘n visie van fasilitering van die herbou en sosio-ekonomiese vooruitgang van inheemse volkere,sonder om ander sleutelbeginsels soos ‘n respekvir inheemse kultuur en selfbeskikking te misken.14
Internasionale menseregte-instrumente verklaarduidelik inheemse volkere se inherente reg op
ontwikkeling, asook dat die staat ‘n verpligting hetom die ontwikkelingsproses te fasiliteer en daartoeby te dra. Sodanige instrumente verleen aaninheemse volkere verhoogde mag om te eis datstappe deur die staat gedoen word, selfs stappewat as te ekstreem, progressief of duur vir diebevolking in die geheel geklassifiseer kan word.Hierdie paradigma is van toepassing op inheemseregte wat strek vanaf nie-diskriminasie totontwikkeling.15 ‘n Deurlopende tema is dat stateopregte respek vir inheemse volkere en hul kulturemoet demonstreer en dienooreenkomstig optree.
Die konsep van die Verenigde Volke seInternasionale Verklaring oor die Regte vanInheemse Volkere16 bepaal dat inheemse volkeredie reg het om hul kulturele tradisies en gewoonteste beoefen en nuwe lewe daaraan te gee, metinbegrip van die reg om die manifestasies van hulkulture van die verlede die hede en die toekoms tehandhaaf, te beskerm en te ontwikkel. Dit verklaarook dat inheemse volkere die reg het daarop datdie waardigheid en verskeidenheid van hul kulture,tradisies, geskiedenisse en aspirasies op toepaslikewyse in alle vorme van onderwys en openbareinligting weerspieël word. Daar word uitdruklikbepaal dat inheemse volkere die reg het op toegangtot toereikende finansiële en tegniese bystand, vanstate en internasionale samewerking, om hulpolitieke, ekonomiese, maatskaplike, kulturele engeestelike ontwikkeling na te streef. Ingevolgehierdie instrument het inheemse volkere die regop spesiale maatreëls vir die onmiddellike,doeltreffende en voortgesette verbetering van hulekonomiese en maatskaplike toestande, metinbegrip van die gebiede van indiensneming,beroepsopleiding en heropleiding, behuising,sanitasie, gesondheid en maatskaplike veiligheid.Dit bepaal ook dat state doeltreffende maatreëlsmoet tref ten einde inheemse volkere in staat testel om administratiewe, regs- en politieke reëlsen prosedures te begryp en om in verhouding tothierdie aangeleenthede begryp te word.17
Suid-Afrika word verbind ooreenkomstig dieInternasionale Handves oor Burgerlike enPolitieke Regte (IVBPR) en die OpsioneleProtokol, wat die Verenigde Volke seMenseregtekomitee magtig om klagtes ooreen-komstig die Handves te ontvang. Artikel 27 vandie IVBPR handel oor die regte van minderhedeen was waarskynlik oor die jare heen die mees
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 13 |
benutte internasionale instrument vir diebeskerming van inheemse regte.18 Suid-Afrikaword ook verbind deur die Afrikahandves oorMense- en Volkeregte (Afrikahandves) en dieProtokol waardeur die Afrikahof van Mense- enVolkeregte tot stand gebring is. Die Afrikahandvesbepaal dat alle mense die reg op ekonomiese,maatskaplike en kulturele ontwikkeling het, metdie nodige inagneming van hul vryheid en identiteit,en dit verleen ook beskerming van menseregte oordie algemeen.
AANGELEENTHEDE DEUR DIE ONDERSOEK
HANTEER
GRONDEIS EN HERVESTIGING
Inleiding
Die San-mense (die algemeen gebruikte term virdie inheemse jagter-en-versamelaars-volkere vanSuider-Afrika) wat vandag as die Khomani Sanbekend staan (‘n kollektiewe term vir die groepSan wat sedert die 1920’s as die dominante San-groep in die suidelike Kalahari geïdentifiseer is) isdeel van ‘n groep duidelik onderskeibare San-stamme wat die suidelike deel van die uitgestrekteKalahari-ekosisteem bewoon. Gedurende 1970 ishierdie mense uit die destydse NasionaleKalaharigemsbokpark (nou die KOP) onteien, wathul tradisionele grond in die Kalahari was, en ishulle regdeur Suid-Afrika versprei, waar hulle inklein groep of ‘sibbes’ as ‘n de facto-onderklas leef.Soos ander ontwortelde inheemse volkere het dieSan in ‘n groot mate geassimileer geraak in, ofgedomineer geraak deur, plaaslike gemeenskappe.Die antieke San-kultuurpraktyke, hoofsaaklik van‘n nomadiese aard, is sporadies in geïsoleerdegroepe gehandhaaf.19
Die oorgang na demokrasie in Suid-Afrika en dieformele beskerming van menseregte in die land hettot die Wet op die Herstel van Grondregte 22 van1994 gelei.20 Hierdie veranderinge het sommigedele van die San-gemeenskap saamgebring in ‘npoging om hul grond in die suidelike Kalahari terugte eis, in wat beskou is as deel van hul reisonderweg na die herstel van nie net hul grondregtenie, maar ook hul verlore waardigheid en hul sindat hulle iewers tuishoort.
In 1991 het die kerngroep van die oorlewendeHanaseb San met mnr. Regopstaan Kruiper as hultradisionele leier hulle in die toeriste-oord vanKagga Kamma, ‘n wildsplaas naby Ceres in dieProvinsie Wes-Kaap gevestig. In 1992 het hierdieKagga Kamma San-groep (‘n gemengde groep,insluitende die Khomani, Auni en Namani San-mense) ‘n proses begin om meer omtrent hulgrondwetlike en menseregte te leer. Diegemeenskap het in kontak gekom met diemenseregteprokureur, mnr. R. Chennels, wat dienuwe wetgewing van Suid-Afrika oor grond in dielig van die Grondwet aan hulle verduidelik het.21
Hierdie wette verleen aan die gemeenskap die regtot herstel van verliese wat hulle tot sover geledeas 1913 gely het. Antropologie-gebaseerdenavorsing het daarop gedui dat die Kagga KammaSan duidelik grondregte kon bepaal op grond vanhul oorsprong in die Nasionale Kalahari-gemsbokpark. Die Kagga Kamma San het ‘ngrondeis van stapel gestuur met die hulp van tweeNRO’s, die Suid-Afrikaanse San-Instituut (SASI)en die Werkgroep vir Inheemse Minderhede(WIMSA). Teen hierdie tyd het mnr. Kruiper endie Kagga Kamma San hulle volledig met ‘n‘herskepte’ Khomani San etniese identiteitgeassosieer.22
Die eisergroep, wat in hierdie stadium hoofsaaklikuit die Kruiper-familie bestaan het, het diebelangrike besluit geneem om ‘andere op die buste neem’.23 Die metafoor om ‘andere op die bus teneem’ verwys na mnr. Dawid Kruiper (die huidigetradisionele Khomani San-leier en seun van wylemnr. Regopstaan Kruiper) se besluit dat dieoorspronklike eisers hul eie grondeis kan versterken soveel San-mense as moontlik tot voordeel kanstrek deur addisionele San-families toe te laat omhulle as grondeisbegunstigdes te registreer, selfsal het hulle nie oorspronklik van die grond gekomwat teruggeëis is nie. Hierdie mense was afkomstiguit gebiede soos Rietfontein, Loubos, Olifantst-hoek, Keimoes en Upington en was aan ‘n meer‘moderne’ siening blootgestel. Nadat die grondsuksesvol teruggeëis is, het mnr. Dawid KruiperSASI versoek om behulpsaam te wees met diehervestiging van ontwortelde begunstigdes enenige San-mense wat nog die voorvaderlike taalgeken het.
In 1999 is die eerste fase van die grondeis geskik.Die uitgebreide eisergroep het ses plase wat
| BL
AD
SY 1
4 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
altesaam 40 000 hektaar grond beslaan het, naamlikWitdraai, Scottiesford, Andriesvale, Erin,Miershooppan en Uitkoms ontvang. Die ses plasemoes tot die voordeel en ontwikkeling van alleKhomani San-mense benut word wat deeluitgemaak het van die nuut gestigte trust van dieVereniging vir Gemeenskaplike Eiendom (VGE)24
en wat as mede-eienaars van die teruggeëiste grondgeïdentifiseer is.25 Op 21 Maart 1999 het diedestydse adjunkpresident mnr. Thabo Mbeki ‘nGrondeis-skikkingsooreenkoms onderteken watdie transportaktes van die ses Kalahariplase aandie VGE oorgedra het. Ten tyde van dieondertekening was 297 San-mense in die KhomaniSan-VGE geregistreer. Die eerste VGE-grondweten die grondwette wat daarop gevolg het, het diebestaan en belangrikheid van die ‘tradisionele leier’van die Khomani San bekragtig. Ingevolge dieVGE-grondwet verkies die lede van die VGE dietradisionele leier. Mnr. Dawid Kruiper is sedertdie implementering van die VGE-grondwet inhierdie amp verkies.
Benewens die ses plase het die Khomani San-VGEook regte op ‘n deel van die KOP ontvang, om as‘n ‘kontrakpark’ bestuur te word, tesame met 25000 hektaar grond wat aan die Mier-gemeenskaptoegeken is, behoudens verdere onderhandelings.Die res van die toegewese kapitaalwaarde van dieeis was beskikbaar vir die aankoop van bykomendegrond of die ontwikkeling van die grond wat nuutin besit gekom het. Die bedoeling was dat dieteruggeëiste grond (met die potensieel om op ‘nkommersiële grondslag bestuur te word) virwildboerdery, ekotoerisme en ander verband-houdende aktiwiteite gebruik sou word. Die heleeis is op R15 miljoen gewaardeer.
Die aanvanklike ooreenkoms het ‘n verdere bedraggeld aan die oorspronklike Khomani San-eiserstoegeken, wat gebruik moes word omgemeenskaplike grond rondom Welkom aan tekoop, met dien verstande dat die Staat residuelebewaarderskap oor hierdie reg sou behou.26 Vroegin 1999, nadat dit bekend geraak het dat dieoorspronklike grondeisers, die Kruiper-familie, ingetalle verreweg oorskry sou word deur die anderKhomani San wat ‘op die bus geneem is’, het dieMinister van die DGS spesiale voorsienings vir mnr.Dawid Kruiper en sy onmiddellike familie vanafWelkom gemaak. Die Minister het aangekondigdat geld beskikbaar gestel sou word om grond
aanliggend aan Welkom vir die oorspronklike San-mense van Welkom en hul afstammelinge aan tekoop. Die Minister het hierdie besluit geneem as‘n aanduiding van die DGS se waardering vir diebereidwilligheid van die Kruiper-familie om ‘andereop die bus te neem’.
Die Wet op Verenigings vir GemeenskaplikeEiendom spesifiseer die beginsels wat in VGE-grondwette geakkommodeer moet word. Dit sluitdie volgende in:
• Billike en insluitende besluitnemings-prosesse in die sin dat alle lede byvoorbeeld‘n regverdige geleentheid gegun word omaan die besluitnemingsprosesse van dievereniging deel te neem.
Daar is ooreengekom dat vir ‘n tydperk van tweejaar, die tweede fase van die grondeis, dieooreenkoms wat die regte en verpligtinge van dieKhomani San-gemeenskap ten opsigte van dieverkrygde deel van die KOP agterweë te hou teneinde genoeg tyd toe te laat vir die nuutgestigteKhomani San-gemeenskap om hul eie selfregeringte organiseer, en om te begin met die ongewoneproses van die bestuur van hul eie hervestiging opplase in gemeenskaplike besit.
Die finalisering van die !Ae!Hai Kalahari-erfenisparkooreenkoms is vergesel vanonafwendbare konfrontasies en punte van verskiltussen die betrokke partye. Die ooreenkoms isegter deur die nasionale regering, die SANP endie Khomani San- en die Mier-gemeenskapgoedgekeur. Hierdie goedkeuring is gevier tydens‘n formele funksie by Twee Rivieren op 31Augustus 2002, gedurende die Wêreldspitsberaadoor Volhoubare Ontwikkeling in Johannesburg. Bynabaat beweer sommige van die partye wat by dieeis betrokke was dat die finalisering van dieKalahari-erfenisparkooreenkoms deurgedruk issodat dit binne die Wêreldspitsberaad-vierings souval.
Ingevolge hierdie ooreenkoms is eienaarskap van25 000 hektaar grond aan die suidelike grens vandie KOP aan die Khomani San-gemeenskapoorgedra. In hierdie deel van die KOP staan ditdie gemeenskap vry om binne die perke van die‘kontrakparkooreenkoms’ hul kultuurpraktyke tebeoefen, te jag, voedsel uit die veld in te samel en
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 15 |
ekotoerisme-ondernemings te bedryf, metspesifieke gebiede vir kommersiële, simboliese enkulturele gebruik. Die ontwikkeling van ‘ngemeenskapsnatuurpark, in samewerking met dieMier-gemeenskap, en ‘n aansoek om lysting as ‘nInternasionale Erfenisterrein is ook beplan.
Baie belanghebbendes en belanghebbende partyehet groot pogings aangewend om die sukses vaneen van die eerste en mees omvattende grondeiseingevolge die Wet op die Herstel van Grondregtete verseker. Die Khomani San-belanghebbendesby die grondeis het tot ‘n goed beplande en nie tevinnige grondeisproses nie ingestem, ten einde teverseker dat die uitkoms suksesvol, wesenlik envolhoubaar sou wees. Daar is besluit om diegrondeis op ‘n ferm grondslag van praktiesenavorsing te baseer wat nie net die regte van diegemeenskap op die betrokke grond sou bevestignie, maar wat ook die geskiedenis en kultuur vandie gemeenskap sou vervat, tot voordeel van dieontwikkelingsproses wat voorgelê het. Vyf jaarhet sedert die afhandeling van die eerste fase vandie Khomani San-grondeis verloop. Die KhomaniSan se lewens- en maatskaplike omstandighede hetegter nie wesenlik verbeter nie. Dit wil voorkomof daar te veel belegging in die strategieë en plannevir die aanvanklike grondeisproses was, terwyl diemense wat daarby betrokke was en hul basiesemenseregte agterweë gelaat is.
Die grondeis en die hervestigingsproses was uniekuitdagend in die sin dat die Khomani San-gemeenskap verspreid was tot die punt waar daargeen sentrale samehang oorgebly het nie. Verkoseverteenwoordigers, tesame met ‘n verkosetradisionele leier, moes hierdie hersaamgestelde en‘virtuele’ gemeenskap lei sonder die voordeel vanvorige beleid of praktyke. Baie van dieonderliggende beginsels van demokrasie moesgeleer word en, in die afwesigheid van ‘nfunksionerende ‘stamraad’ of ander inheemsegesagsliggaam, het wetgewing van die verkoseverteenwoordigers en die tradisionele leier vereisom in ooreenstemming met Westerse denke oor‘verteenwoordigende demokrasie’ te funksioneer.Hierbenewens bestaan die Khomani San-groepering as ‘n hersaamgestelde gemeenskap, enmet Dawid Kruiper se besluit om ‘andere op diebus te neem’, uit ‘n mengsel van ‘tradisionele’mense en diegene met ‘n meer ‘moderne’ siening,en is daar nie altyd eenstemmigheid tussen hierdie
groepe nie. (Hoewel hierdie onderskeid tussentradisionaliste en moderniste deur sommige by dieverhoor as kunsmatig en verdelend verwerp is.)
Uitdagings
VGE-bestuurskomitee
Een maal elke twee jaar word ‘n VGEBK verkiesom die gemeenskaplike grond van Khomani Sante bestuur. Hierdie komitee het baie verant-woordelike en pligte, wat wissel van die algemenebestuur van die Khomani San-plase tot finansiëlebeplanning en die bestuur van alle gemeenskaplikebates. Die VGE word op ‘n demokratiesegrondslag en ingevolge hul grondwet verkies. Opgrond van die skriftelike voorleggings enmondelinge getuienis hou verskeie aangeleenthedewat aan die kern van die Ondersoek lê verbandmet die stigting en funksionering van die VGEBK.
Die lidmaatskap van die eerste VGEBK wasgelykop verdeel tussen die ‘oorspronklikeeisergroep’ en diegene wat beskou is as sou hulle‘n ‘moderne’ agtergrond hê. Die termyn van dieeerste VGEBK het April 2001 met bitterheid teneinde geloop toe daar deur ‘n amptelike oudit watdeur die DGS aangevra is, bevind is dat lede virgrowwe wanbestuur van fondse verantwoordelikwas. Hierdie oudit het bevind dat daar nieverantwoording gedoen kon word nie vir fondsevan meer as R150 000, en het strafregtelikevervolging teen senior ampsdraers aanbeveel.Geen vervolging het voortgespruit nie, aangesiendie Direkteur-generaal (DG) van die DGS verklaarhet dat dit hoofsaaklik ‘n gebrek aan kapasiteit enkennis was wat tot die verswakking van die VGEse finansiële sake bygedra het. Die VGE sefinansiële beampte op daardie tydstip hetbyvoorbeeld slegs tot standerd vier skoolgegaan.Na die resultate van die oudit het die DG van dieDGS verklaar dat geeneen van die komiteeledetoegelaat sou word om weer vir ‘n amp in die VGEte staan nie. Die presiese implikasies en omvangvan hierdie bevinding is nooit gedokumenteer nie.
‘n Nuwe VGEBK is in Julie 2001 verkies, met dieuitsondering van die meeste van die vorigekomiteelede, en het hul nuwe termyn begin metbeloftes van gesonde prestasie en strukturelehernuwing. As deel van die tweede fase van diegrondeis is daar van die VGEBK vereis om onder
| BL
AD
SY 1
6 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
die toesig van ‘n taakspan te werk wat uitverteenwoordigers van ‘n wye verskeidenheidstaatsdepartemente bestaan het. Die Departementevan Onderwys, Behuising, Landbou, Bewaring enPlaaslike Regering is in die taakspanverteenwoordig. Hierbenewens is ‘n reekswerkswinkels gehou om oor toepaslike vestiging,ontwikkelings- en administratiewe aangeleenthedete besluit. Daar is formeel deur die VGEBK besluitdat bestuursplanne vir die verkrygde grondopgestel sou word, terwyl riglyne en beleid in plekgestel sou word ten einde te verseker dat inkomstevolhoubaar tot die voordeel van grondeis-begunstigdes gegenereer sou word, en dat sodanigeinkomste toepaslik bestuur en regverdig verdeelsou word. Die VGE het die tipe aktiwiteitebespreek wat moontlik tot die voortgesettegenerering van inkomste kon bydra. Hulle het ookdie behoefte uitgespreek aan die aanstelling van ‘nplaasbestuurder om met die aanvanklike bestuurvan die hele teruggeëiste grondgebied behulpsaamte wees. Sover deur die ondersoek vasgestel konword, is die toesighoudende taakspan ontbind enhet geeneen van die bestuursplanne, riglyne ofbeleid of die aanstelling van ‘n plaasbestuurder ooit‘n werklikheid geword nie.
Hierdie VGEBK het ook onder die druk vanverwagtinge en ‘n gebrek aan uitvoerende vermoëgeswig. Hulle het hul ampstermyn in relatiewewanorde geëindig, met herhalende regskrisisse metbetrekking tot die verkoop van wild, die gepoogdeverkoop in eksekusie van die plaas Erin inSeptember 2002 om VGE-skulde te dek en dieerkende mislukking van feitlik alle pogings om dieVGE-grond te bestuur. Die DGS het ‘n aansoekby die Hoë Hof gebring om op grond vanwanbestuur die administrasie van die VGE onderdie DG van die DGS te plaas. Die aansoek is nieteëgestaan nie en is in November 2002 toegestaan.Getuienis wat aan die Ondersoek voorgelê is, hetgetoon dat daar geen effektiewe implementeringvan hierdie hofbevel plaasgevind het nie, wat dusnie tot ‘n verbetering in die algemene bestuur vandie Khomani San-grond aanleiding gegee het nie.
Die huidige VGEBK is in Julie 2003 verkies metbeduidende staatsbetrokkenheid (soos wat dit diepraktyk geword het) en in ooreenstemming metdie nuwe en uiters omvattende VGE-grondwet,wat met die bystand van die Regshulpbronsentrumopgestel is. Hierdie grondwet bepaal nuwe
kiesersgroepe en verteenwoordiging en maakvoorsiening vir ‘n ‘raad van oudstes’ en ‘n vormvan ‘tradisionele leierskap’. In teorie is die VGEegter steeds onder die administrasie van die DGS,na die November 2002-hofbevel, endienooreenkomstig sonder hul normale magte watingevolge die VGE-wet toegestaan word.
Gedurende die openbare verhoor het die VGEBKtwee van hul nuusbriewe voorgelê, gedateer Mei–November 2003 en Januarie–Junie 2004. Dit hetaan die lig gebring dat teen Junie 2004 die VGE‘nou uit slegs 11 lede bestaan wat aktief betrokkeen op vergaderings teenwoordig is’, terwyl dieVGE-grondwet voorsiening maak vir 23verskillende ampte; dat die veebank ‘waarskynlik‘n banksaldo van R60 000 het’, en dat SASI dieVGEBK bystaan wat steeds sonder ‘n sentraleadministratiewe kantoor met administratiewehulpbronne soos die gebruik van ‘n telefoon,faksmasjien en internet-fasiliteite funksioneer. Ditis duidelik dat die VGEBK ‘n tekort aan vermoë,infrastruktuur en ondersteuning het. Hulle ervaarprobleme om hul lede bymekaar te hou en dieteruggeëiste grond doeltreffend te bestuur. Soostydens die verhoor verklaar is, ‘Ons is nie volledigtoegerus of opgelei nie. Toe ons opgelei is, hetons nie verstaan nie. Die Staat was veronderstelom ons te help maar hulle het hulle daarvanweerhou om dit te doen. Hulle lyne is altyd besig’.
Die Ondersoek ag nie die huidige VGE gering nie.Hulle erken die pogings van die huidige VGEBKom die situasie van die VGE en die Khomani San-gemeenskap te beredder. Hierdie pogings sluit indie organisering van ‘n finansiële opleidingsessieen ‘n inligtingverspreidingsessie oor die VGE-grondwet in samewerking met Farm Africa. DieOndersoek neem ook kennis van die VGE sebewerings dat ‘n ‘grondgebruiksplan’ en‘wildsbestuursplan’ opgestel is, met die bystand vanFarm Afrika. ‘n Skema vir die leen van vee (‘nveebank), tot die voordeel van beide die VGEBKen gemeenskapslede, is ook geïnisieer. Daar wordbeweer dat die huidige VGE ly aan lae moraal nadie voortgesette mislukking om te presteer en datprestasie deur ‘n gebrek aan vermoë, hulpbronne,bestuur, leiding en ‘n begroting sowel as deurskeurings binne hul kiesersgemeenskap aan bandegelê word. Daar is ook uitgelig dat die lede vandie VGEBK nie ander werk het nie endienooreenkomstig nie as ‘vrywilligers’ beskou
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 17 |
moet word om die gemeenskap op te hef nie. Hullemoet eerder as werknemers van die VGE beskouword en ‘n bietjie meer as die nominale tarief betaalword vir wat werklik gedoen word.
Gedurende die Ondersoek is oproepe gedoen virdie aanstelling van bestuurders wat die VGEBKop verskillende bedryfsvlakke kan bystaan.Sommige mense het die mening uitgespreek datuitvoerende funksies aan ‘n bevoegde eksternebestuurder gedelegeer behoort te word, ‘naanspreeklike gesaghebbende agent wat geengevestigde belange in die uitkoms van diegemeenskapsinisiatiewe behoort te hê nie. Eerderas om as ‘n ‘uitvoerende span’ te funksioneer,behoort die VGEBK vir oorlegpleging en dieformulering van beleid oor alle aangeleenthederakende grondgebruik, behuising, weiding, dieKOP, kommersiële ondernemings, lisensies enprojekte gebruik te word. Tot dusver was alleVGE’s traag om ‘n pos vir ‘n algemene uitvoerendebestuurder te skep.
Hierdie stap sou bewerings besweer wat deursommige lede van die Khomani San-gemeenskapgemaak word dat die VGEBK versuim om diebasiese regte te verseker van die mense wat hulleverteenwoordig. Sulke bewerings vloeibyvoorbeeld voort uit bewerings dat die KhomaniSan-lede wat in Andriesvale woonagtig is se waterby talle geleenthede afgesny is omdat die VGEBKversuim het om die tariewe te betaal. Die VGEwas veronderstel om die tariewe uit VGE-fondsete betaal, maar die Andriesvale-inwoners wat bereidom uit hul persoonlike inkomste by te dra,aangesien die VGE nie genoegsame beskikbarefondse gehad het nie. Die mense wat op die plaasWitdraai woonagtig is, het toegang tot ‘n boorgaten pomp, maar hulle is daarna die gebruik van diepomp ontsê en die pype is afgesny – dis nie duidelikdeur wie nie. Die VGE-bestuurskomitee het nieregstellende stappe in hierdie verband gedoen nie.
Gebrek aan Grondbestuursvermoë enOndersteuning na Vestiging
Die suksesvolle grondeis het die Khomani San-gemeenskap se besit herstel van ‘n beduidendegedeelte van die Kalahari-grond waar hulle huloorsprong gehad het. Die plase en bykomendegrond wat ontvang is, word op so ‘n wyse bestuurdat dit volhoubare ontwikkeling verseker wat
inkomste sal genereer en die gebied vir lateregeslagte sal bewaar. Daar is egter ‘n totale ensigbare gebrek aan bestuur van die plase, behuisingen weivelde, beide deur die VGE in sybestuurshoedanigheid en deur individuele KhomaniSan-lede wat op die grond woon. Sedert dieafhandeling van die grondeisprosedures was daargeen liggaam of persoon wat van vermoë voorsienis om ‘goeie praktyk’ met betrekking totgrondbestuur af te dwing nie. Die indruk wat indie proses van die Ondersoek gewek is, was datdit altyd algemeen erken is dat die Khomani San-gemeenskap ‘praktiese bystand’ nodig sou hê omdie verantwoordelikhede te bestuur wat met diesuksesvolle grondeis gepaard gegaan het.Sodanige bystand was egter nie toereikend nie.
Grondgebruiksgeskille
Die skriftelike en mondelinge voorleggings hetkonflik binne die gemeenskap aan die lig gebringmet betrekking die benutting van die ses plase indie besonder. Dele van die gemeenskap wil diegrond vir tradisionele doeleindes enselfonderhoudingsaktiwiteite benut (sooskleinskaalse landbou), terwyl dele van diegemeenskap visualiseer dat die grond virekonomiese doeleindes gebruik word, sooskommersiële jag, lewendehawe-boerdery entoerisme. Wat tot die geskil bydra, is die feit datdie VGE-grondwet spesifiseer dat 50% van grondslegs vir tradisionele doeleindes toegewys moetword.
Daar is bewerings dat individuele gemeenskapsledeweerstand kry van die VGEBK wanneer hulle poogom projekte van stapel te stuur soos groentetuine,inisiatiewe met spoorsnyers of die ontwikkelingvan ‘n ‘tentepark’ op die plaas Witdraai. Sommigevoorleggings het kommer uitgespreek dat dieVGEBK en hul ondergeskikte komitees arbitrêroor kwessies van grondadministrasie en toedelingen toepaslike grondgebruiksregte besluit. Besluitewat implikasies van ‘n wye omvang het en wat ‘nimpak op die gemeenskaplike grond, eiendom enbates van die VGE het, behoort strengooreenkomstig die VGE-grondwet en op ‘ndemokratiese grondslag geneem te word.27
| BL
AD
SY 1
8 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
Implementering van die !Ae!Hai Kalahari-erfenisparkooreenkoms
Die Ondersoek het ontevredenheid onder dieKhomani San-gemeenskap gevind met betrekkingtot die implementering van die !Ae!Hai-Kalahari-erfenisparkooreenkoms.28 Ten spyte van die SANPse verklaarde voorneme om wyses te vind om dieKhomani San-erfenis aan die identiteit van KOPte koppel, is daar bewerings dat die Khomani Sanvrye toegang tot die KOP ontsê word.Voorleggings dui aan dat die Khomani San-gemeenskap nie gemaklik met die bestaandeprosedure is waarvolgens hulle ‘n register metteken en deur ‘n KOP-bewaarder vergesel moetword wanneer hulle die park binnegaan nie.
Daar is ook bewerings gemaak dat die SANP, asdie senior vennoot wat oor kapasiteit beskik in dieGesamentlike Parkbestuursraad, tot nou toe nognie enige inisiatiewe gefasiliteer het om diebepalings van die ooreengekome Kontrakpark-bestuursplan te implementeer nie. Dit hou verbandmet kapasiteitsbou, kleinsake-ontwikkeling entoereikend in stand gehoude infrastruktuur (sooswatertoevoer) op die KOP-grond wat aan dieKhomani San-gemeenskap behoort. Diegemeenskap dui aan dat hulle ‘n gebrek aan begripvan of beheer het oor belangrike KOP-regte en -prosesse, wat twee kommersiële besoekerskampeinsluit waarin die Khomani San ‘n beduidendeaandeel kan hê. Daar word ook beweer dat diegemeenskap nog nie al die grond ontvang het watdeur die KOP ingevolge die grondherstelreëlingsoorgedra moet word nie.
Daar was oproepe nie net vir die KOP nie, maarook vir die oorspronklike Khomani San-eisers (inhul persoonlike hoedanigheid) om in diebestuursforums van die KOP verteenwoordig tewees. Die oorspronklike Khomani San-eisers isalmal in die KOP gebore, en die KOP-gebied,insluitende die benutting van die grond en enigeander ontwikkelings, is dus vir hulle van die uiterstebelang. Aangesien baie van die lede van die VGEuit ander gebiede in die land afkomstig is, vreesdie oorspronklike Khomani San-eisers ‘n gebrekaan belangstelling of ‘n verminderde behoefte aanaktiewe deelname in KOP-aangeleenthede van diebreër Khomani San-gemeenskap soos deur dieVGE verteenwoordig.
Die Welkom Meentgrondfonds en die Welkom-verklaring
Ingevolge die 1999-grondeisskikking het dieMinister van die DGS geld aan die Kruiper-familiebeskikbaar gestel om grond in die Welkom-gebiedvir die oorspronklike San-mense van Welkom enhul afstammelinge te koop. ‘n Bedrag van R517000 is oorbetaal aan die Kruipers en die Welkom-San ten opsigte van die waarde van twee plase wathulle voornemens was om vir hierdie doel te koop.Die plase wat die Kruiper-familie egter in gedagtegehad het, was nog nie te koop nie. Die geld is indie Welkom Meentgrondfonds onder bestuur vandie Khomani San-grondeisprokureur belê, waar dittans nog belê is.29
In September 2002 is ‘n bedrag van R226 829,61aan die DGS uit die trustfonds betaal ten einde dieverkoop in eksekusie van die plaas Erin teverhinder, en hierdie bedrag is nie deur die DGSterugbetaal nie, ten spyte van voortgesetteversoeke. Na hierdie Ondersoek is die kapitaal enrente terugbetaal. Die trustfonds beloop in hierdiestadium ‘n totaal van ongeveer R790 000.
Lede van die Khomani San-gemeenskap en dieVGEBK het aangedui dat hulle nie oor toereikendekennis oor die stand van die fonds beskik nie enformele dokumentasie oor die bestuur enbeskerming van hierdie belegging vereis. Nie alhierdie gemeenskapslede is egter primêrebegunstigdes van die fonds nie, waarvan die geldenie deur die VGE vir algemene doeleindes ofmaandelikse onkoste gebruik mag word nie, maarslegs vir die doeleindes van verkryging van grondvir die Kruiper-familie en die Khomani San vanWelkom.
Op 6 Februarie 2004 is ‘n dokument getitel die‘Welkom-verklaring’ aan die regering voorgelêwaarin die kwessies en bekommernisse van dieoorspronklike Khomani San van Welkomuiteengesit word.30 Die Verklaring het versoek datdie regering toelaat dat hierdie deel van dieKhomani San-gemeenskap besit neem van die plaseErin, Witdraai en Miershooppan, en omonafhanklike bestuur en ontwikkeling van hierdiegrond te onderneem. In wese was die Welkom-verklaring ‘n pleidooi vir ‘n verdeling tussen dieVGE en die Khomani San-mense wat van Welkomafkomstig is
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 19 |
Betrokkenheid van die Departement vanGrondsake en die Kommissie vir Herstel vanGrondregte
Die DGS is die belangrikste staatsdepartement watvir die bestuur en administrasie van grondherstel-prosesse verantwoordelik is.31 Daar word gesêdat hierdie departement in ‘n groot mate tot diesukses van die Khomani San-grondeis bygedra het.Ingevolge die tweede fase van die grondeis-ooreenkoms in 2002 was die bedoeling ook datdie staat vir ‘n tydperk van minstens drie jaarbystand aan die Khomani San sou lewer, deur diekantoor van die Kommissaris vir Grondeise in dieDGS, ten einde die Khomani San in staat te stelom hul hulpbronne te bestuur en selfbeskikkend teraak. Die DGS is gekritiseer omdat daar nie hierbyen by ander verpligtinge ingevolge die Wet opVerenigings vir Gemeenskaplike Eiendom32 gehouis nie, omdat hulle hul daarvan weerhou het omuitvoering aan die November 2004-bevel van dieHoë Hof te gee, omdat hulle versuim het om tebegroot vir en toe te sien dat ervare individue metbestuursvermoë aangestel word en vir die feit dathulle nie die nodige belangrikheid aan die opstelvan ‘n ontwikkelingsplan geheg het nie, waarvoordaar in die grondeisooreenkoms voorsieninggemaak is.
Hierbenewens is daar ‘n beroep op die DGS gedoenom koördinering en samewerking tussenverskillende regeringsfere en ander partye betrokkeby die gemeenskap, soos NRO’s en konsultante,te verseker. Die Kommissie vir Herstel vanGrondregte het beperkte ingrypingsmagte in diebestuur van die Khomani San-grond. Die onusrus dus op die kantoor van Streekskommissaris virGrondeise, en in wese op die DGS, om dieaanstelling van bestuurders (‘n uitvoerendebestuurder en ‘n plaasbestuurder) te fasiliteer omas die sentrale ‘toegangspunte’ op te tree waardeureksterne belanghebbendes en ander staats-departemente met die gemeenskap moet skakel enmet die VGEBK moet saamwerk.
In die reaksie op die ontevredenheid met hulprestasie het die Departement beweer dat die pligvan die DGS en die Streekskommissaris virGrondeise primêr is om na die oordrag van diegrond om te sien. Die Departement erken egterdat die ‘regering ‘n verantwoordelikheid het omprioriteitsaandag aan die ontwikkeling van
grondeisbegunstigdes te skenk’ en beweer dat ‘daarverwag word/aanvaar word dat die plaaslikeowerheid, as ‘n lynfunksiedepartement, na hierdieontwikkeling moet omsien’. Gedurende dieopenbare verhoor is daar deur die DGS erken datmonitering van die uitvoering van hierdie plig inwese hul verantwoordelikheid bly. Die DGSbeweer dat die mandaat van die Departement omna die na-vestigingsondersteuning van die KhomaniSan-gemeenskap om te sien slegs as deel van die2002-grondeisooreenkoms ontstaan het, maar talleprobleme van hierdie gemeenskap het reeds lankvoor hierdie ooreenkoms ontstaan. Terwyl dieDGS beweer dat hulle strukture opgestel het, totdie ontwikkeling van die VGE-grondwet bygedraen komitees tot stand gebring het, insluitende dieKOP-komitee, wil dit voorkom of die Departementdie basiese behoeftes van die gemeenskap wat hullehelp hervestig het, agterweë gelaat het.
Tydens die openbare verhoor het die Siyanda-distriksmunisipaliteit erken dat hulle van die DGvan die DGS opdrag ontvang het om die KhomaniSan-gebied te bestuur en te koördineer. DieDistriksmunisipaliteit se spesifieke pligte was omom te sien na die koördinering van verant-woordelikhede en dienste van alle rolspelers en ommet kapasiteitsbou van die VGE te help. ‘nTaakspan is tot stand gebring na die finaliseringvan die oordrag van grond aan die Khomani San-gemeenskap in 2002, wat in 2003 ontbind is sonderdat veel bereik is, en hul funksies is na beweringaan die Streekskommissaris vir Grondeise en diePremier van die Provinsie oorgedra.
Te veel hande in die spel?
Die San-mense van Suid-Afrika en ander dele vanAfrika het oor die algemeen die aandag vannavorsers en menseregtegroepe getrek. DieKhomani San-gemeenskap en hul pogings om hulgrond terug te eis en hulle daarop te vestig het ‘ngroot hoeveelheid belangstelling van verskeieeksterne partye ontlok, insluitende NRO’s,nasionale en internasionale media, gespesialiseerdekundiges, toeriste en navorsers. Gegewe diehistoriese onteiening en gevolglike verarming vandie San-gemeenskap is die insette, deelname enondersteuning van mense wat waarde aan hullebelange heg belangrik. Hierdie eksternebetrokkenheid het tot die realisering van sommigeentrepreneursprojekte bygedra. Daar word egter
| BL
AD
SY 2
0 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
beweer dat die ongekoördineerde betrokkenheidvan te veel eksterne mense en organisasies ditmoeilik maak vir die Khomani San-gemeenskapom ‘n gemeenskaplike identiteit te ontwikkel engroepsdinamiek te bestuur, en dit belemmer diegemeenskap se vermoë om hulle eie toekoms tebepaal.
Daar word gesê dat hoewel die bedoelings van baieeksterne partye en diensverskaffers edel mag wees,hulle ondersteuning nie die gemeenskap in diegeheel bevoordeel nie, en dit nie sal doen totdatdie Khomani San toegelaat word om onafhanklikas ‘n samehorige gemeenskap te funksioneer nie,met die interne vermoë om op ‘n gestruktureerdewyse by eksterne partye betrokke te raak.Staatsdepartemente sien die betrokkenheid van teveel eksterne partye as ondermyning van dieregering se pogings om die gemeenskap met huleie ontwikkeling te help. Daar is bewerings gemaakdat sommige individue of organisasies moontlikook vir persoonlike gewin betrokke kan wees.Oproepe is dienooreenkomstig gemaak vir ‘nsentrale liggaam om die betrokkenheid vaneksterne partye te koördineer.
DIE REGERING EN LEWERING VAN DIENSTE
Inleiding
Dit wil voorkom of die regering wat betref dievestigings- en ontwikkelingsproses na diesuksesvolle grondeis in versuim was. ‘n Aantalvan die onmiddellike behoeftes van die KhomaniSan-gemeenskap het betrekking op die verskaffingvan basiese regeringsdienste, wat in die besonderdie verantwoordelikheid van plaaslike regering is.Daar is ontevredenheid met die plaaslike raad vanMier omdat water, sanitasie, afvalbestuur enontwikkeling nie vir die Khomani San-gemeenskapgerealiseer het nie. Hierbenewens is die prosesvan die opstel van die nodige planne vir dievestiging op en die ontwikkeling van die KhomaniSan-grond slegs teen die einde van 2004 voltooi,en moet die planne nog goedgekeur word, terwyldie verantwoordelikhede van verskillende vlakkevan regering en van staatsdepartemente nogopgeklaar moet word, en daar dan ten volledaarvolgens opgetree moet word.
Uitdagings
Munisipale dienste
Die Khomani San-mense was histories nomadies,en die natuur het in hul basiese behoeftes voorsien.Die gemeenskap betrokke by hierdie Ondersoeken woonagtig binne die munisipale grense van diePlaaslike Raad van Mier het die behoefteuitgespreek aan toereikende infrastruktuur virwater, sanitasie, elektrisiteit en afvalbestuur. Dieeis om hierdie dienste spruit nie voort uit dieaanvaarding van ‘moderne’ praktyke nie, maar ookuit die vereistes van doeltreffende bestuur van diegrond wat verkry is.
Die Plaaslike Raad van Mier het in versuim geblyom water, sanitasie of afvalverwyderingsdiensteaan die Khomani San-gemeenskap te voorsien, tenspyte daarvan dat dit ‘n jaarlikse begroting van R18miljoen het. Die primêre verskoning in die plaaslikeraad se skriftelike voorlegging aan hierdieOndersoek is dat formele dorpstigting ingevolgedie Ontwikkelingsplan nog deur die Kommissie virdie Herstel van Grondregte (sien hieronder)goedgekeur moet word. Die plaaslike owerheidhet suksesvol by die regering aansoek gedoen om‘n bedrag van R2,6 miljoen vir die verskaffing vangrootmaat-waterdienste aan die Khomani San-grond. Die implementering van hierdie programis egter uitgestel, ook hangende die goedkeuringvan die Ontwikkelingsplan.
Met betrekking tot die verskaffing van gratisbasiese dienste aan kwalifiserende gesinne het diePlaaslike Raad van Mier weer eens die goedkeuringvan die Ontwikkelingsplan as die rede vir hulversuim van lewering aangevoer. ‘n Bedrag vanR2,5 miljoen is van die Ontwikkelingsbank vanSuider-Afrika verkry om waterinfrastruktuur opplase tot stand te bring en die bestaande jag- entoerisme-infrastruktuur in die gebied te verbeter.Van hierdie bedrag moet R1,5 miljoen spesifiekbenut word om die genoemde oogmerke opKhomani San-grond te verwesenlik. Sovervasgestel kon word, is hierdie projek nog niegeïnisieer nie.
Verder het die Plaaslike Raad van Mier fondse vandie Departement Omgewingsake en Toerisme(DOST) vir die ontwikkeling van twee kuns- enkultuursentrums verkry. Een sentrum moet op die
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 21 |
plaas Erin vir die gebruik en tot voordeel van dieKhomani San-gemeenskap ontwikkel word, en dieander op die plaas Rietfontein vir diegemeenskappe wat daar woonagtig is. Dit isonduidelik wanneer die proses van die oprigtingvan hierdie sentrums ‘n aanvang sal neem. Dieontwikkeling van ‘n gemeenskaplike besoekers-kamp in die Kontrakpark in die KOP tot dievoordeel van die Khomani San-gemeenskap sowelas die Plaaslike Raad van Mier is tans in diebeplanningsfase. Sover vasgestel kon word, isvordering met die projek stadig en is die KhomaniSan-gemeenskap nie toereikend ingelig of betrokkenie.
Met betrekking tot die ontwikkeling van dieinstitusionele vermoë van die VGE het die PlaaslikeRaad van Mier gedurende die loop van dieopenbare verhoor hul voorneme verklaar om dieVGEBK-lede in te sluit by ‘n opleidingsprogramwat deel van die ‘munisipale ondersteunings-program’ uitmaak. Hulle het ook aangebied omby te staan met die bestuur van hul finansiële stateen uitstaande finansiële ouditprosesse
Die plaaslike owerheid het die mening uitgespreekdat wedersydse respek vir en kommunikasie tussendie plaaslike regering en die Khomani San-VGEtot die suksesvolle implementering van diegenoemde projekte en programme sal bydra. Daaris verklaar dat die Khomani San-gemeenskapklaarblyklik nie ten volle begryp dat, hoewel hulledie wettige grondeienaars geword het, die grondsteeds binne die geregtelike grense van die plaaslikeregeringsowerheid val nie, wat sekere magte enpligte het om te vervul. Gemeenskapslede voelop sekere tye dat die uitvoering van die magte enpligte deur die Munisipaliteit van Mier ‘inmenging’op Khomani San-grond uitmaak. Die munisipaliteitse vervulling van hul pligte behoort tot die voordeelvan die Khomani San-gemeenskap te strek, en verghul samewerking.
‘n Plan vir Plaaslike Ontwikkeling
Die teenwoordigheid van ‘n unieke kieserskorpsvan mense binne die regering se munisipale gebiedvereis waarskynlik van die regering om spesifiekevoorsiening vir hierdie gemeenskap te maak.Sodanige voorsiening behoort gemaak te worddeur die opstel, goedkeuring, implementering enmonitering van ontwikkelingsplanne, strategieë en
beleid waarvoor daar deur nasionale wetgewingmet betrekking tot plaaslike regering voorsieninggemaak word. Sodanige dokumente kan ingesluitword in ‘n Geïntegreerde Ontwikkelingsplan, ‘nRuimtelike Ontwikkelingsraamwerk en ‘nOmgewingstruktuurplan. ‘n Ontwikkelingsplansou handel met baie van die aangeleenthede watnou sleutelkwessies vir hierdie Ondersoek is, metinbegrip van realistiese beplanning binne gesteldetydsraamwerke, en die uitklaring van rolle enverpligtinge en die dienste wat deur die verskillendedepartemente en sfere van die regering gelewermoet word.
In September 1999 het die VGEBK begin om diebehoefte aan die opstel van ‘n ‘ontwikkelingsplan’uit te spreek. Die VGEBK het egter nie oor dievermoë beskik om hierdie onderneming aan te paksonder die bystand van plaaslike regering of dieDGS nie. Slegs in Februarie 2004 het dieKommissie vir die Herstel van Grondregte ‘nplaaslike kontrakteur, Stabilis Development,genader om te begin met die proses om ‘nontwikkelingsplan op te stel – wat waarskynlik in1999 voor die oordrag van die grond in plek moesgewees het.
Stabilis Development het ‘n ‘Khomani San-Vestiging- en Ontwikkelingstrategie’ (ook genoemdie ‘Meesterplan’) opgestel. ‘n Sosio-ekonomieseopname en ‘n ‘Konsep-bestekbepalingsverslag virdie Ontwikkeling van Behuising op geselekteerdeterreine in die Mier Munisipale Gebied’, insluitende‘n omgewingsimpakevaluering, is by die‘Meesterplan’ aangeheg. Dit is op 17 September2004 vir goedkeuring aan die Kommissie vir dieHerstel van Grondregte voorgelê.
Die Khomani San-Vestiging- en Ontwikkeling-strategie is primêr daarop gerig om ‘’n ordelikeproses vestiging te verseker en die sosio-ekonomiese ontwikkeling van die Khomani San-gemeenskap te bevorder’ Kortliks streef dit om:
• ‘n Stewige grondslag vir uitvoerbare enrealistiese ontwikkelingsbeplanning binnedie gegewe tydsraamwerke te lê;
• ‘n Duidelike raamwerk te lewer om ingedetailleerde beplanningsbedrywighede teslaag (soos die ontwikkeling van ‘nKhomani San-dorp op hul eie teruggeëistegrond);
| BL
AD
SY 2
2 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
• Verantwoordelike regeringsliggame tot dieuitvoering van hul rolle, die verskaffing vandienste en deelname aan die Khomani San-beplannings- en implementeringsprosesse teverbind; en
• As grondslag vir moniterings- enevalueringsdoeleindes te dien.
Hoewel die Khomani San-gemeenskap nie in dieVerhoor op die ‘Meesterplan’ kommentaar gelewerhet nie, is die bestaan van ‘n ontwikkelingstrategiesekerlik vordering, en handel dit met sulkedringende aangeleenthede soos die stigting van ‘ndorp (met inbegrip van ‘n kliniek en ‘n skool) waardie Khomani San-gemeenskap hulle kan vestig. Ditwil voorkom of daar gemeenskapsdeelname aandie ontwikkeling van die strategie was. Diedokument verklaar: ‘Stabilis Development hetgebruik gemaak van ‘n proses genaamd OpenbareLandelike Evaluering (OLE) om aan elkeindividuele lid van die Khomani San die geleentheidte gee om insette te lewer in die ontwikkelings-oogmerke en aktiwiteite wat vir hul plase en andergrond beplan word. Hierdie proses is ontwerp virsituasies waar mense nie funksioneel geletterd isnie of oor lae vlakke van skoling beskik, soos indie Khomani San-gemeenskap.’
Die Vestiging- en Ontwikkelingstrategie bepaal dat,hoewel die Kommissie vir die Herstel vanGrondregte die proses geïnisieer het, dieimplementering daarvan en gepaardgaandeontwikkeling ‘beheer sal word deur die leidendePlaaslike Owerheid, die Mier-munisipaliteit, insamewerking met die bestuurskomitee van dieKhomani San-VGE’. Die disseminasie van diebeleid en die implementering daarvan word noudie verantwoordelikheid van die plaaslike regering.
Gekoördineerde en Samewerkende Bestuur
Die verwesenliking van menseregte vir dieKhomani San vereis gekoördineerde ensamewerkende bestuur van alle vlakke van dieregering en toepaslike departemente. DieOndersoek het in besonder die bydraes enverantwoordelikhede van die Departement vanProvinsiale en Plaaslike Regering (DPPR)bevraagteken. Die Khomani San-Vestiging- enOntwikkelingstrategie verklaar dat ‘steun vanPlaaslike en Provinsiale Regering... dwingendnoodsaaklike is vir die kort- en langtermynsukses
van die hervestiging en ontwikkeling van dieKhomani San-gemeenskap’.
Na aanleiding van vrae en versoeke van die kantvan die SAMRK en die Paneel het die DPPR aandie Ondersoek hul Organisatoriese Oorsigverslagvir die tydperk 1994–2004 voorgelê.33 Die DPPR-verslag bespreek die Nasionale Khoi-San-Raad(NKSR), wat op 27 Mei 1999 tot stand gebring is.Die NKSR bestaan uit 21 lede watverteenwoordigend is van die hoofgroepe wathulself as Khoi-San identifiseer. Die San-gemeenskap, wat een van die 21 groepe is en dieKhomani San insluit, is verteenwoordig. DieNKSR is tot stand gebring as ‘n tussentydseliggaam om:
• As ‘n skakelingsmeganisme tussen dieregering en die breër Khoi-San-gemeenskappe te dien;
• Navorsingsprosesse met betrekking tot dieKhoi-San-gemeenskappe by te staan en teondersteun; en
• Voorstelle met betrekking tot hulgrondwetlike status, hul regte en hulbestuur te maak.
Gedurende 1999–2000 het die DPPR en die NKSRnavorsing uitgevoer en ‘n omvattende verslagopgestel oor aspekte soos die erkenning vantradisionele Khoi-San-leierskapstrukture ensodanige leiers se verteenwoordiging in plaaslike,provinsiale en nasionale regeringstrukture,grondeis-herstelprosesse en die beskerming van dieKhoi-San-erfenis. In Oktober 2002 het dieMinister van die DPPR die NKSR ontmoet om dieverslag te bespreek. Op hierdie vergadering is ‘ntaakspan saamgestel om ‘n Kabinetsmemorandumop te stel om te handel met sake soos die realiseringvan die Khoi-San se grondwetlike regte, bestuur,ontwikkeling en dienslewering. Die Memorandumhet die staatsdepartemente geïdentifiseer watdaarvoor verantwoordelik is om met die volgendesleutelaangeleenthede te handel:
• Tradisionele leierskap en verteen-woordiging in regeringstrukture: DPPR;
• ‘Eerste nasie’ en/of ‘inheemse volk’-statusvan Khoi-San-gemeenskappe en bekrag-tiging van internasionale instrumente:Departement van Justisie en GrondwetlikeOntwikkeling;
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 23 |
• Taal en erfenis: Departement van Kuns,Kultuur, Wetenskap en Tegnologie; en
• Historiese grondeise en herstel: DGS
Aanvanklik is daar gedink dat die Wetsontwerpop Tradisionele Leierskap en Bestuursraamwerktradisionele Khoi-San-leierskap en verteen-woordiging in regeringstrukture sou insluit. Daaris vervolgens ooreengekom dat ‘n afsonderlikewetgewende proses nodig was ten einde na diespesifieke tradisionele leierskapsbehoeftes van dieKhoi-San-gemeenskappe om te sien. Dienoor-eenkomstig het die DPPR in September 2003 metdie NKSR vergader om die aanvanklikeMemorandum te wysig, wat in daardie stadium nognie aan die DG van DPPR voorgelê is nie, en omooreen te kom oor die besonderhede van ‘nafsonderlike beleids- en wetmakingsproses vir dieerkenning van tradisionele Khoi-San-leierskap. ‘nTaakspan is tot stand gebring om teen April 2004‘n plan van aksie vir die opdatering van diebestaande Memorandum te finaliseer, asook dieopstel van ‘n Besprekingsdokument en ‘n Beleids-voorsteldokument.
Gedurende die openbare verhoor het die DPPRaangekondig dat die Memorandum aan dieParlement voorgelê is. Hierdie Memorandum kandie rolle van die betrokke staatsdepartementeuitklaar ten einde samewerkende bestuur teverseker. Daar word gehoop dat dit ook ‘nmeganisme in plek sal stel om regeringsprestasiete moniteer. Die DPPR en SAMRK wag op ‘nantwoord.
POLISIËRING
Inleiding
Die noodlottige skietery in Januarie 2004 waarvanmnr. Optel Rooi die slagoffer was, het openbareaandag gevestig op die behoefte aan ondersoekvan die polisie se gedrag in die Andriesvale-Askham-gebied. Hierdie skietery was nie dieenigste voorval van beweerde onwettigepolisiegedrag in die gebied nie. Daar word gesêdat die polisie sigbaar traag is om ‘n konstruktiewerol in die Khomani San-gemeenskap te speel. DiePaneel het verskeie voorleggings ontvang watspesifieke bewerings teen die polisie oor diealgemeen en sekere SAPD-lede in die besonder
bevat het. Hierdie bewerings is onder die aandagvan Onafhanklike Klagtedirektoraat (OKD) en dieDirekteur van Openbare Vervolgings (DOV) vandie Noord-Kaap gebring.34
Algemeen gesproke is die wese van hierdiebewerings soos volg:
• SAPD-lede intimideer lede van dieKhomani San-gemeenskap (spesifiek in dieWitdraai-gebied), beide deur die gebruikvan afstootlike en vernederende taal en deurop ‘n aggressiewe wyse op te tree, in diemeeste gevalle om geen duidelike rede nie;
• SAPD-lede was na bewering verant-woordelik vir die verwydering van diewaterpomp op die plaas Witdraai wat (metdie nodige toestemming) benut is vir ‘nekonomies lewensvatbare tuin vaninheemse plante, ‘n kleinskaalse kwekeryen vir drinkwater vir die gemeenskap sowelas vir wild;
• Khomani San-lede se persoon worddeursoek en hulle word ondervra en beslagop hul eiendom gelê sonder dat die betrokkeSAPD-lede prosedures verduidelik of redesvir sodanige gedrag verstrek;
• Na ondersoeke deur die OKD van klagteswat teen die polisie gelê is, weier die DOVom te vervolg, of neem hulle andersins ‘nonredelike lang tyd om ‘n besluit ten opsigtevan vervolging te neem. Sonder omspesifieke bewerings teen hierdie tweeowerhede te maak, is die Khomani San-gemeenskap oor die algemeen ontstig oordie tydrowende vervolgingsprosesse,terwyl die onuithoudbare situasie in dieWitdraai-gebied voortduur;
• Die Khomani San-gemeenskap voel traagom sake te rapporteer waarby SAPD-ledebetrokke is. Hierdie sake bly onge-rapporteer en daar word ook nie daarmeegehandel nie, en dit veroorsaak toenemendespanning tussen die polisie en diegemeenskap; en
• Sommige van die lede van die SAPD is bykommersiële aktiwiteite op Khomani San-grond betrokke.
Hierbenewens dui die voorleggings op die behoefteaan ‘n rondgaande, periodieke of spesiale hof inAskham of Rietfontein, aangesien toegang tot
| BL
AD
SY 2
4 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
howe bemoeilik word omdat die hof wat die naasteaan die Khomani San-grond is, in Upington geleëis, ongeveer 200 kilometer daarvandaan. DieOndersoek het nie net die Khomani San-gemeenskap se gebrek aan bewustheid van dieonderskeie rolle van die SAPD, die OKD en dieDOV nie, maar ook van die prosesse wat deurslagoffers gevolg moet word wanneer sake virondersoek aangemeld word, aan die lig gebring.
Ten spyte van die bewerings wat gemaak is, wildit voorkom of die gemeenskap respek het vir dierol wat die SAPD in die gebied behoort te speel.Een van die klaers het sy getuienis afgesluit metdie volgende kommentaar: ‘Maar ek is steeds ‘nvriend van die polisie omdat, sonder die beheeren geregtelike ingryping van die polisie, daar geenorde in die land of onder sy mense sou wees nie.
Bewerings teen die SAPD word weerlê deur diebewering dat die polisie in die uitvoering van hullepligte te staan kom voor die uitdaging van die lasom in ‘n afgeleë gebied te funksioneer.
Uitdagings
Die noodlottige skietery op mnr. Optel Rooi
Die Khomani San-gemeenskap se ontevredenheidmet die ondersoek na die doodskiet van mnr. OptelRooi deur die polisie, die stadige vordering en diebeperkte terugvoer was een van die sleutelredesvir die Ondersoek.
Op 3 Januarie 2004 het mnr. Silikat van Wyk enmnr. Johannes ‘Optel’ Rooi by die Molopo Lodge-drankwinkel aangegaan om water te kry om huistoe te neem. Twee SAPD-lede het met ‘n bakkieopgedaag – hulle beweer hulle het opgetreeooreenkomstig ‘n klag van huisbraak en diefstalof poging daartoe. Geen getuienis of besonderhedevan sodanige klag is voor die Paneel gebring nie.Toe die polisie aankom, het mnr. Van Wyk en mnr.Rooi geskrik en weggehardloop. ‘n Skietery hetgevolg, klaarblyklik met geen getuienis nie. Op 4Januarie 2004 het dit bekend geword dat mnr.Optel Rooi doodgeskiet is. Die polisie het nooitdie naasbestaandes van mnr. Rooi omtrent dievoorval verwittig nie, maar het oor die algemeenbystand verleen met die begrafnisreëlings, wat dievervoer van die liggaam en die verskaffing van houten groente ingesluit het.
Hierdie aangeleentheid is deur die OKD ondersoek.Die DOV het die dossier op 7 April 2004 ontvangen die aangeleentheid is na twee senior advokateverwys. Die DOV verklaar dat daar onmiddellikaandag aan die aangeleentheid gegee is, en ‘nbesluit is geneem om nie te vervolg nie en dieondersoekbeampte te versoek om ‘sekere anderaspekte’ te ondersoek. Hierdie besluit is op 22April 2004 aan die OKD oorgedra. Die SAMRKis ook van hierdie besluit in kennis gestel. Diebetrokke dossiere is na die DOV teruggestuur en‘n verklaring deur die ondersoekbeampte het dieaangewese advokate ingelig dat een van diebetrokke SAPD-lede nie bereid was om ‘nverklaring af te lê nie, hoewel hy wetlik daartoeverplig was. In die lig van hierdie ontwikkeling,en ook as gevolg van sekere bewerings wat op ‘naktualiteitsprogram op nasionale televisie op 25Mei 2004 gemaak is, is ‘n vergadering met dieondersoekbeampte gereël. Gedurende hierdievergadering het die advokate versoek dat allebewerings volledig ondersoek moet word en hethulle sekere opdragte vir die ondersoek gegee.
Die ondersoekbeampte het op 15 Julie 2004terugrapporteer en aangedui dat geen beëdigdeverklarings verkry kon word om die bewerings testaaf wat tydens die televisie-uitsending gemaakis nie. Die SAPD-lid was steeds nie bereid om ‘nverklaring af te lê nie en die aangewese advokatehet met die DOV oorleg gepleeg oor die padvorentoe. Die SAMRK is hieromtrent ingelig.
By die verhoor het die DOV aangedui datvertragings tot op daardie punt veroorsaak is deurdie behoefte aan verdere ondersoek en om ‘nverklaring van een van die betrokke SAPD-lede teverkry. Op 28 Oktober 2004 het die DOV by dieverhoor aangekondig dat die besluit geneem is ombeide die betrokke SAPD-lede in die Hoë Hof vanmoord aan te kla. ‘n Datum vir die verhoor salbepaal word na oorleg met die regsverteen-woordigers van die aangeklaagdes. Die presiesefeite van hierdie saak sal deeglik ondersoek wordas deel van die vervolgingsprosedures wat sal volg.
Voorvalle van aanranding
Gedurende die Ondersoek het verskeie lede vandie Khomani San-gemeenskap aangedui dat hullebetrokke was by ongerapporteerde voorvalle van
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 25 |
aanranding deur lede van die SAPD wat in dieWitdraai-gebied werksaam was. Hoewel dit ‘nbron van groot kommer is omdat die lede van dieKhomani San-gemeenskap sowel as die lede vandie SAPD beskerm moet word, sal daar nie op diebesonderhede van hierdie voorvalle ingegaan wordnie
Tydens die verhoor het die DOV alle prosesseaangedui wat op die OKD-ondersoeke gevolg hetmet betrekking tot spesifieke voorleggings vangemeenskapslede wat deur die SAMRK ontvangis. In een van die gevalle sal vervolging plaasvind.In hierdie geval is een van die SAPD-lede wat bydie moordsaak van mnr. Optel Rooi betrokke was,betrokke. As gevolg van ‘n gebrek aan getuienissal geen ander vervolging plaasvind nie.
Private Ekonomiese Betrokkenheid
Voor 1999 is een van die ses plase wat aan dieKhomani San oorgedra is, naamlik Witdraai,effektief deur die SAPD besit. Oor die dekadesheen het lede van die SAPD ‘n kultuur vanboerdery op Witdraai ontwikkel, wat hulle as ‘hulleplaas’ ter vergoeding vir die afgeleënheid van diepolisiestasie beskou het. Die oordrag vaneienaarskap het na bewering bygedra tot dieversteurde verhoudings tussen die Khomani San-begunstigdes en lede van die SAPD in die gebied.
Sedert die Khomani San-gemeenskap dieeienaarskap van hul aangewese grond oorgeneemhet, het die polisie nie opgehou om in die gebiedte boer nie, spesifiek op die plaas Witdraai.Bewerings is gemaak dat lede van die SAPD steedsperde en skape in hul private besit gehad het watop Witdraai en ander Khomani San-grond geweihet. Dit het plaasgevind op die grondslag vaninformele of private ‘ooreenkomste’ wat intwyfelagtige omstandighede met die VGE,Khomani San-leiers of individuele gemeen-skapslede gesluit is. Hoewel hulle in besit wasvan jaglisensies, toestemmingsbriewe wat van dieKhomani San-VGEBK verkry is en anderdokumentasie, is die private ekonomiesebetrokkenheid van lede van die SAPD op KhomaniSan-grond deur die Khomani San-gemeenskap endie OKD gekritiseer.
Werksomstandighede van die Polisie
Tydens die Ondersoek is daar beweer dat die polisieonder moeilike werksomstandighede moetfunksioneer en dat dit bydra tot die mislukking vandie SAPD om die Khomani San aktief te dien. Diegebied is geïsoleer en min geleenthede of fasiliteitebestaan vir ontspanning. Lede van die polisie sluithulle aan by plaaslike boere, wat hul persoonlikevriende is, in jag- en boerderyondernemings. Diepolisie word beskuldig dat hulle ‘kop in een mus’met hierdie boere is, en dat hulle met hullesaamsweer om die Khomani San te teister.
In baie gevalle moet polisielede wat in dieWitdraaigebied werksaam is sake ondersoekwaarby dronkenskap, die onwettige gebruik enbesit van dagga en klagtes van ergernis ofwangedrag betrokke is. Daar is beweer dat hierdietake moeisaam kan wees en tot vooroordeel enpartydige gedrag teenoor die Khomani San kan
aanleiding gee.
ONDERWYS
Inleiding
Die SAMRK het klagtes omtrent seksuele misbruikvan kinders, teistering en negatiewe gedrag teenoorsommige van die Khomani San-kinders en hulouers in Askham-skool ontvang. Kommer is ookuitgespreek oor die versuim van die skool om dieintegrasie van kinders van verskillende agtergrondeen met tradisionele lewenswyses – maatskaplik enbinne die onderrigkurrikulum – te bestuur. DieKhomani San is nie heeltemal aan formeleonderwys gewoond nie, en pogings behoortaangewend te word deur staatsdepartemente enander belanghebbendes om te verseker dat lede vandie gemeenskap toegang tot formele onderrig kanverkry op ‘n wyse wat tot hul ontwikkeling en diévan die gemeenskap kan bydra.
Uitdagings
Seksuele Misbruik, Teistering en DiskriminasieIn Mei 2002 het ‘n vader van die Khomani San-gemeenskap ‘n skriftelike klagte by dieGebiedsbestuurder in die Siyanda-distrikskantoorvan die Onderwysdepartement ingedien en beweerdat daar seksuele misbruik en molestering van
| BL
AD
SY 2
6 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
kinders by die JJ Adams Gekombineerde Skool inAskham plaasvind. Die Distrikskantoor het dieklagte in die hande van die skoolhoof gelaat, watslegs vier maande later aan die Distrikskantoorterugrapporteer het. Vir sover vasgestel kon word,kon die skoolhoof nie bewys van molestering ofander vorme van seksuele misbruik of teisteringvind nie. Geen stappe is teen enige van dieonderwysers of ander skoolpersoneel gedoen nie,maar die Distrikskantoor het in hul antwoord aandie besorgde vader aangedui dat hulle ‘n formeleondersoek na die saak sou doen. Skriftelikevoorleggings sowel as mondelinge getuienis duidaarop dat geen sodanige ondersoek plaasgevindhet nie aangesien daar gevind is dat die ‘lug by dieskool gesuiwer is’. ‘n Algemene gevoel vanontevredenheid met die wyse waarop die plaaslikeskoolhoof en die Siyanda-distrikskantoor van dieOnderwysdepartement die bewerings hanteer het,heers in die gemeenskap. Die verwysing van dieaangeleentheid na die plaaslike maatskaplikewerker het op niks uitgeloop nie as gevolg van ‘ngebrek aan kapasiteit en omdat sy geenvervoermiddel tot haar beskikking het nie.
In Mei 2003 was daar algemene bewerings omtrentdie diskriminerende gedrag van nie-Khomani San-kinders en ouers teenoor Khomani San-kinders en-ouers. Hoewel geen formele klagtes gelê is nie,is ‘n vergadering om hierdie en verwanteaangeleenthede te bespreek in Mei 2003 met diewaarnemende Distriksdirekteur, die Mensehulp-bronbeampte, die Onderwys-administrasie-beampte en die beampte van OpvoedkundigeSteundienste sowel as verskeie ouers gehou. Ditis onduidelik in watter mate die Khomani San-ouersverteenwoordig was. Die aangeleenthede watbespreek is, het dissipline by die skool,ontoereikende toesighouding, die diskriminerendegedrag van kinders, seksuele teistering onderkinders en ‘n gebrek aan ondersteuningsdiensteingesluit. Na hierdie vergadering het Opvoed-kundige Steundienste aangebied omgetraumatiseerde kinders by te staan enonderhoude met hulle te voer indien nodig, en dieskoolhoof het die aangeleenthede met sy personeelbespreek, wat hulle tot die algemene verbeteringvan toestande by die skool verbind het.
In Junie 2004 het die Kringbestuurder van dieOnderwysdepartement Askham GekombineerdeSkool besoek en gevind dat die algemene toestand
van die skool en hul geboue onaanvaarbaar was.Die skoolhoof het opdrag ontvang om onmiddellikmet opknappings te begin, in samewerking met dieskoolraad. ‘n Maand later is geen verbeteringsnog gemaak nie, en het die skoolhoof ‘n finaleskriftelike dissiplinêre kennisgewing in hierdieverband ontvang. Daar is sedertdien berig datopknappings daarna begin het.
Vervoer
Die meerderheid van die Khomani San-kinders isop die plase Andriesvale en Witdraai woonagtig,maar die naaste laerskool is 16 kilometerdaarvandaan. Gesinne beskik nie oor privatevervoer nie, en geen busdiens of ander vorm vanopenbare vervoer bestaan tussen die skool enAndriesvale-Askham-gebied nie. Aangesien baieKhomani San-huishoudings nie koshuisgelde kanbekostig nie, woon kinders skool op ‘n sporadiesegrondslag by, of glad nie. Die naaste sekondêreskool, Rietfontein Senior Sekondêr, is ongeveer140 kilometer vanaf die KOP en die Welkom-gebied geleë, en weer eens is daar geen vervoervir die Khomani San-kinders beskikbaar nie.
Tradisionele Khomani San-kinders en Toeriste-uitbuiting
Een van die uitdagings wat die onderwysers enbestuur van die skole in die gesig staar, is om dieKhomani San-kinders binne die klaskamers op dieskoolperseel en binne die koshuis te wou. DieKhomani San-kinders ervaar probleme om in ‘nbeperkte of ingeslote omgewing te funksioneeromdat hulle gewoond is om vrylik rond te beweeg.Hierbenewens word hulle uit die skool gelok deurdie geld wat hulle kan verdien deur toeriste bystalletjies te vermaak wat ‘tradisionele’ KhomaniSan-kunsprodukte verkoop. Die stalletjies is nienoodwendig in die Andriesvale-Askham-gebiedgeleë nie en kinders word blootgestel aan gevare,aangesien hulle lang afstande vanaf die huis reisom geld van toeriste verdien. Toeriste betaal omdie kinders te sien wat dikwels in ‘n verwaarloosdetoestand is.
Na die persdekking in Julie 2004 oor jong KhomaniSan-kinders wat toeriste in Brits vermaak, het dieSiyanda-distrikskantoor van die Onderwys-departement in samewerking met die Adjunkhoof
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 27 |
van Askham stappe gedoen en die kinders naAskham teruggebring, waar hulle weer skool toeis. Daar bestaan egter kommer dat hierdie kinderssal terugkeer na ‘n lewenswyse waar hulle tot R200per dag kan verdien deur toeriste te vermaak. ‘nVerslag van die Gemeenskaps-ontwikkelings-beampte van die Onderwysdepartement dui aan datslegs ‘n maand later drie van die vyf kinders watteruggebring is, uit die skool afwesig was. Soostydens die Verhoor beweer is, ‘bots toerisme enonderwys’ in die Andriesvale-Askham-gebied.
Onderrigkurrikulum
Die mening is uitgespreek dat die plaaslike skolein die Andriesvale-Askham-gebied kinders behoorttoe te rus met ‘n breër opvoeding as wat in dietradisionele kurrikula vervat is. Die onderrig-kurrikulum behoort onderrigbehoeftes metbetrekking tot die onmiddellike omgewing en dieunieke kulturele samestelling van die Khomani San-gemeenskap te kombineer met dié van die formelekurrikulum en die realiteite van die breër Suid-Afrikaanse en wêreldwye konteks.
MAATSKAPLIKE WELSYN
Inleiding
Die herverkryging van hul grond het klaarblykliknie die maatskaplike welsyn van die Khomani Sanwesenlik verbeter nie. Die gemeenskap se huidigearmoede lei tot wanvoeding en siekte, terwyl diemisbruik van alkohol en dagga aanduidend is vanen aanleiding gee tot ernstige maatskaplike enander probleme. Daar is klagtes uitgespreek datdie maatskaplike euwels in die gemeenskap nietoereikende aandag van die betrokke maatskaplikewerkers ontvang nie
Uitdagings
Misbruik van Alkohol en Dagga
Die plaaslike drankwinkel in die Andriesvale-gebied doen goeie besigheid deur sogenaamde‘killing me softly’ te verkoop, die troetelnaam vandie Khomani San-gemeenskap vir hul gunsteling-dranksoort. Alkohol en dagga word onder ledevan die Khomani San-gemeenskap misbruik,insluitende kinders, dit veroorsaak konflik met
ander lede van die gemeenskap en die SAPD, enprobleme by die plaaslike skole. Geen bewyse vaningrypingstrategieë om hierdie aangeleenthede tehanteer vanaf die kant van die Departement vanMaatskaplike Aangeleenthede of ander liggamewat by die gemeenskap betrokke is, is aan dieOndersoek voorgelê nie.
Gesondheidsdienste
Die verskaffing van basiese gesondheidsdienste indie Andriesvale-Askham-gebied is onbevredigend.Daar is slegs een verpleegsuster by die Askham-kliniek, verskeie kilometer weg van waar dieKhomani San-gemeenskap woonagtig is.Wydverspreide tuberkulose, aangevuur deurwanvoeding en armoede, is maar een van diesiektetoestande wat mediese ingryping verg. Daaris beweer dat dit primêr die verantwoordelikheidvan die provinsiale regeringsfere is om na diebehoorlike verskaffing van gesondheidsdienste omte sien.
Kapasiteit
Die voorleggings wat ontvang is en mondelingegetuienis deur die plaaslike maatskaplike werkerdui op ‘n gebrek aan kapasiteit om haarverantwoordelikhede na te kom. Sy moet ‘n wyduitgestrekte gebied dek en die Khomani San-gemeenskap is nie die enigste gemeenskapwaarvoor sy verantwoordelik is nie. Dit iskommerwekkend dat in ‘n gebied wat honderdehektaar beslaan, sy nie toegang tot vervoer het nie.
GEMEENSKAPSVERDEELDHEID
Inleiding
Die metafoor van ‘op die bus neem’, die dieperbetekenis daarvan en veral die gevolge van die oopgrondeis moet nie onderskat word nie. Dit wilvoorkom asof die Khomani San oor die algemeen‘n gedeelde visie het van ‘n ontwikkelde,vreedsame en volhoubare gemeenskap op diegrond wat hulle regmatig teruggeëis het. Hierdiegedeelde visie het verwronge geraak as gevolg vandie verskillende benaderings tot die benutting enbestuur van die grond deur die meer tradisioneleKhomani San-lede (die oorspronklike eisers) endiegene wat aan moderne praktyke en idees
| BL
AD
SY 2
8 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
blootgestel was (diegene wat ‘op die bus’ geneemis). Dit het ook duidelik geword dat dele van diegemeenskap die betrokkenheid van eksterne partyeverwelkom, terwyl andere van mening is dat hierdiepartye die oorsaak van gemeenskapsverdeeldheidis. Die rol van die VGE en die tradisioneleKhomani San-leiers se betrokkenheid by bestuurs-en besluitnemingsprosesse veroorsaak verdereverdeling en onenigheid.
Uitdagings
Die tradisionele leier en die VGE
Spanning tussen die twee dele van dienuutgevormde Khomani San-gemeenskap wasreeds in 2000 duidelik toe ‘n werkwinkel byKalahari Trails die moontlikheid geopper het van‘n ‘egskeiding’ tussen die oorspronklike/tradisionele eisers vanaf Welkom en die ander.Daarna, benewens die Welkom-verklaring watvroeër genoem is, het mnr. Dawid Kruiperaangedui dat hy nie meer aan VGE-vergaderingssal deelneem nie, hoewel die VGE-grondwet homverplig om dit te doen. Hy is van mening dat hyslegs in die spel gebring is om dokumente teonderteken wat nie aan hom verduidelik is nie, teneinde toegang tot Khomani San-fondse te verkry.Hy het ook sy ongemak uitgespreek met die wysewaarop die VGE-grondwet voorsiening maak virdie verkiesing van ‘n opvolger vir die tradisioneleKhomani San-leier, terwyl die San-kultuur opoorgeërfde leierskap gegrond is.
Dit is onduidelik wat die komplikasies van Artikel6.1.3 van die grondwet van die VGE kan wees,wat soos volg lui dat indien die tradisionele leiergrondwetlik as lid van die VGEBK onthef word,hy ook sy amp as tradisionele leier sal verloor.Artikel 6.1.7 maak egter voorsiening dat dieVGEBK na insette van die tradisionele leier as lidvan die VGEBK met verloop van tyd staande reëlsoor die werkswyse van die tradisionele leier en oorsamewerking tussen die tradisionele leier en dieVGEBK kan ontwikkel.
Die verligting wat deur die tradisionele leier vandie Khomani San verlang word, is ‘n verdeling vandie gemeenskap. Mnr. Dawid Kruiper geeuitdrukking aan sy visie van ‘’n voortgaande padna waar dit groen is. Die pad verdeel egter sodatin sommige gevalle selfs vriende van mekaar
afskeid moet neem’. Die VGEBK beweer dat hulletradisionele leier nie toereikend bybesluitnemingsprosesse en die aanpak vangemeenskapsprobleme betrokke raak nie, en te veelaandag daaraan skenk om eksterne partye soos diemedia en NRO’s te hanteer
VERHOUDINGS
Inleiding
Skriftelike voorleggings en verskeie emosioneletoesprake by die verhoor het dit duidelik gemaakdat baie van die probleme wat deur Khomani San-gemeenskap ervaar word, die gevolg is vanverwronge en versteurde verhoudings. Hierdieversteurde verhoudings spruit voort uit en vuurdie aangeleenthede aan wat hierbo geopper is. Watop die spel is, is verhoudings tussen
• die SAPD en lede van die Khomani San-gemeenskap;
• eksterne partye en die gemeenskap;• die verskillende sfere van die regering wat
betrokke is;• wit boere en die Khomani San-gemeenskap;• die ‘tradisionele’ Khomani San en diegene
wat ‘n meer ‘moderne’ siening handhaaf;en
• die VGEBK en die res van die begunstigdesvan die grondeis.
Uitdagings
Kommunikasie
Verhoudings tussen interne en eksterne partyeword deur swak kommunikasie ondermyn.Kommunikasie word in die wiele gery nie net deurdie gebrek aan infrastruktuur nie, maar ook deurdie afwesigheid van pogings om vooroordele,wanpersepsies en misverstande te besweer. Swakkommunikasie tussen die breër Khomani San-gemeenskap en die VGEBK, asook tussen dieVGEBK en die plaaslike regering is in die loopvan die Ondersoek uitgelig. Hierbenewens beweerlede van die Khomani San-gemeenskap datvoortgesette pogings om met die Minister en DGvan die DGS en met die Minister en DG van dieDOST te kommunikeer, misluk het. Hulle beweerdat hulle deur hierdie staatsdepartementegeïgnoreer word en dat dit neerkom op inbreuk
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 29 |
op hul reg om deur staatsamptenare gehoor teword, op hul reg op regverdige administratiewehandeling en op hul reg om oor die algemeen uitsamewerkende bestuur voordeel te put.
Uitklaring van rolle
Hierdie Ondersoek bring die dwingende behoefteom vir die Khomani San die rolle, funksies enverantwoordelikhede van verskillende staats-departement, eksterne partye en ander liggamebetrokke by die proses van hervestiging enontwikkeling duidelik te maak. Die Khomani Sanhet die behoefte uitgespreek om te weet wanneerom wie om te nader met spesifieke uitdagings enprobleme wat ervaar word. Een lid het inmondelinge getuienis die volgende gesê: ‘Ons weernie presies watter staatsdepartement ons moet helpom inligting te verkry oor byvoorbeeld wattergrond by ons grond ingesluit is, en watter grondnie. Ons word na wette verwys, maar ons weet nievan of verstaan nie die wette nie’. Hierbenewensbestaan daar die behoefte om die presiese rol vandie VGEBK en die tradisionele leier in die leidingvan die Khomani San-gemeenskap te identifiseer.
BEVINDINGS EN AANBEVELINGS
GRONDEIS EN HERVESTIGING
Bevindings
• As gevolg van ‘n verskeidenheid redesbestaan daar tans ‘n situasie van wanordeonder die Khomani San-mense watvoordeel geput het uit die grondeisprosesen ‘n situasie van onsamehangende bestuurvan die Kalaharigrond (die ses plase en diegrond in die KOP).
• Sekere agterstande wat betref die KhomaniSan-gemeenskap se ontwikkeling bestaanas gevolg van:o Die versuim/in gebreke bly deur die
DGS wat betref die November 2002-bevel van die Hoë Hof om die KhomaniSan-VGE effektief onder dieDepartement se bestuur te plaas;
o Verwant aan die voorgenoemde, dieversuim/in gebreke bly deur die DGSom ‘n uitvoerende bestuurder en/of
plaasbestuurder aan te stel vir dieKhomani San-gemeenskap en die grondwaarop hulle nou woonagtig is;
o ‘n Algemene onbegrip vir sover dit diebepalings van die omvattende maarhoogs tegniese VGE-grondwet betref;
o Die onvermoë van alle bestuurs-komitees van die VGE tot dusver omdoeltreffende bestuur van dieteruggeëiste grond oor te neem, en diedreigende verdeling tussen dietradisionele Khomani San-mense endiegene wat ‘op die bus geneem is’; en
o Die vertraging in die opstel van dieKhomani San-ontwikkelingstrategiedeur die Kommissie vir Herstel vanGrondregte en die gevolglike vertragingin die verskaffing van basiese dienstedeur die plaaslike regering.
• Dit is die algemene gevoel van hierdieOndersoek dat ‘n groot klomp inspanningin die beplanning en bereiking van ‘nsuksesvolle grondeis ingesit is. Dieimplementeringsfase het egter in gebrekegebly om ‘n proses van volhoubareontwikkeling op verskillende vlakke teinisieer, om basiese mense- en ander regtevan die grondeisbegunstigdes te beskermasook om die lank benadeelde KhomaniSan-mense van kapasiteit te voorsien.
• Die omvang en betekenis van talle van dieverkrygde grondregte en bates, soos dieregte met betrekking tot die KOP en diebestuur van die Welkom Meentgrondtrust,is steeds vir die breër gemeenskaponduidelik.
• Te veel eksterne partye is by die KhomaniSan betrokke sonder dat hierdiebetrokkenheid gereguleer of gekoördineerword.
• Die Ondersoek is geadviseer dat dieprobleme wat ondervind word met en deurdie VGE nie uniek aan die Khomani San isnie, maar dat dit probleme is wat ervaarword deur VGE’s wat in Suid-Afrikageregistreer is.
| BL
AD
SY 3
0 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
Aanbevelings
• Die DGS moet, onmiddellik en totdat diebestuurskapasiteit van VGEBK verbeter,prakties uitvoering gee aan hul verpligtingeingevolge die 2002-bevel van die Hoë Hof.
• Daar word aanbeveel dat voorgenoemdebewerkstellig word deur die aanstelling van‘n plaasbestuurder en ‘n uitvoerendebestuurder om binne die Khomani San-gemeenskap en saam met die VGE sowelas die tradisionele leier te werk
• Die VGE-grondwet moet hersien worddeur middel van ‘n proses van openbaredeelname ten einde ‘n Khomani San-vriendelike dokument te skep, wat met diekernkwessies ten opsigte van die bestuuren funksionering van die VGE sal handel.Die sinergie tussen die bestuurs- enadministratiewe rol van die VGE en dieleierskapsrol van tradisionele leiers moetsorgvuldig in hierdie dokument verduidelikword.
• Die Khomani San-ontwikkelingstrategiemoet sonder versuim deur die plaaslike raadvan Mier geïmplementeer word, in nouesamewerking met die DGS-aangesteldebestuurders.
• Die Raad van die KOP moet voorsieningmaak vir verteenwoordiging nie net van dieVGE nie, maar ook van die tradisionele leiervan die Khomani San-gemeenskap.
• Die redes vir die beheerde toegang tot dieKOP moet duidelik vir al die lede van dieKhomani San-gemeenskap uiteengesitword. Dit moet duidelik gemaak word datdit nie die bedoeling is om ‘oor die KhomaniSan-mense se skouers te loer’ of om hulleuit die park te hou nie, maar datadministratiewe beheer eenvoudig omveiligheidsredes is.
• Die tradisionele leierskap moet onmiddellikaan boord gebring te word van dieontwikkelings- en besluitnemingsprosesseten opsigte van die gesamentlikebesoekerskamp in die KOP, en by voltooiingvan die kamp in die KOP moet KhomaniSan-mense voordeel put uit werks-geleenthede wat geskep word. HuidigeKhomani San-indiensneming in die KOPmoet ook ondersoek word.
• Die DGS, deur middel van die bestuurderswat aangestel sal word, moet omsien na diekoördinering, gestruktureerde betrokken-heid en beginselvaste deelname van alleeksterne belanghebbende partye.
DIE REGERING EN LEWERING VAN DIENSTE
Bevindings
• Baie van die dwingende behoeftes enmenseregteverwante uitdagings van dieKhomani San-mense hou regstreeksverband met basiese dienste wat deur dieplaaslike regering gelewer moet word.
• Die plaaslike owerheid van Mier het hulledaarvan weerhou om baie van hierdiedienste te lewer, en het die opstel enaanvaarding van die Khomani San-ontwikkelingstrategie en formele dorp-stigting ingevolge daarvan as reg-verdigingvoorgehou.
• In gevalle waar daar goeie redes bestaanom nie basiese munisipale dienste te lewernie, het die plaaslike regering versuim omdit aan die Khomani San-gemeenskap tekommunikeer ten einde te probeer om ‘nwerkbare oplossing te vind of goeieverhoudings met gemeenskapslede tebehou.
• Lede van die Khomani San-gemeenskap hetaanvanklik toe hulle hul grond verkry hetprobleme ondervind om die omvangdaarvan te besef en te begryp om deel van‘n munisipale struktuur uit te maak.
• Die Khomani San-Vestiging- en -Ont-wikkelingstrategie is die verantwoorde-likheid van die Plaaslike Raad van Mier.Hierdie dokument dien as riglyn en isinderdaad die ‘meesterplan’ vir die prosessewat met vestiging gepaard gaan –byvoorbeeld die verskaffing van elek-trisiteit, sanitasie en die sosio-ekonomieseontwikkeling van die gemeenskap. ‘nBelangrike aspek van die plan is dieverskaffing van formele dorpstigting enresidensiële ontwikkeling op minstens tweevan die plase waarby ongeveer 250 gesinnebaat sal vind.
• Die finalisering van die Khomani San-grondeis het ‘n groot hoeveelheid aandag
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 31 |
gedurende die Wêreldspitsberaad oorVolhoubare Ontwikkeling in 2002 getrek.Die suidelike deel van die Kalahari watbetrokke was by die Khomani San-grondskikking is ‘n ekologies sensitiewe enomgewingsbelangrike gebied. Ongeaghiervan is daar nog nie veel gedoen watbetref volhoubare omgewingsbestuur nie,hetsy deur belanghebbende eksterne partye,die gemeenskap self of die verskillendestaatsdepartement wat betrokke is nie. Ditis kommerwekkend om te sien dat dieBestekbepalingsverslag wat by dieVestiging- en Ontwikkelingstrategieaangeheg is, nie die Wet op die NasionaleOmgewing Wet 46 van 2003 in aanmerkingneem nie, wat uiteindelik daarop gerig isom ‘n gemeenskap se grondwetlike reg op‘n nie-skadelike en beskermde omgewingte beskerm.
Aanbevelings
• Daar word aanbeveel dat die onlangsgoedgekeurde Khomani San-ontwikkeling-strategie met onmiddellike inwerkingtrededeur die Plaaslike Raad van Miergeïmplementeer word.
• Die Plaaslike Raad van Mier moet gehouword by hul amptelike onderneming om metingang van Januarie 2005 munisipaledienste op die Khomani San-plase te verskaf
• Die Plaaslike Raad van Mier moet stelselsimplementeer om toe te sien dat basiesedienste soos water sonder versuim verskafword.
• Fondse wat van die MunisipaleOndersteuningsprogram verkry word, moetsonder versuim tot die voordeel van dieKhomani San-gemeenskap benut word.
• Voorsiening moet gemaak word vir ‘nKhomani San-verteenwoordiger om in diePlaaslike Raad van Mier te dien en ‘nprogram moet geïnisieer word om aan dieKhomani San-mense te kommunikeer hoedie munisipale struktuur werk en wat diegemeenskap se verantwoordelikhede is.
POLISIËRING
Bevindings
• Die polisie in die Witdraaigebied het ‘nbehoefte aan fundamentele verandering inhouding, gepaard, indien moontlik, met ‘nverandering in personeel, ten eindeverhoudings met die gemeenskap te herstelen in staat te wees om die uiteindelikeaspirasies en doelstellings van die SAPD tebereik.
• Verskeie ernstige bewerings is teen diepolisie gemaak wat werksaam is in diegebied waar die Khomani San-gemeenskapwoon. Die meeste van hierdie beweringsis hetsy waar bewys of het die gemeenskapten minste met ‘n gevoel gelaat dat hullesonder plaaslike beveiliging en beskermingis.
• Die meeste van die lede van die KhomaniSan-gemeenskap verstaan nie polisiërings-prosesse, metodes wat vir misdaad-bekamping gevolg word of die verloop vanSAPD-verwante OKD- en DOV-prosedures nie.
• Daar bestaan ‘n dwingende behoefte aan‘n rondgaande of spesiale hof in dieAndriesvale-Askham-gebied.
• Lede van die SAPD moet nie klagtes ofbewerings teen lede van die SAPD sommernet afmaak nie, selfs as is slegs ‘n kleingedeelte van die gemeenskap wat deur hullebedien word, betrokke. Elke Suid-Afrikaanse burger het die reg om ‘gedienen beskerm’ te word, ongeag of hulle deelvan ‘n minderheidsgroep is al dan nie.
• Die private ekonomiese betrokkenheid vanSAPD-lede op die grond van die KhomaniSan-gemeenskap skep baie gebiede vankonflik met die gemeenskap en moet dusnie toegelaat word om voort te duur nie.
• Daar bestaan ‘n behoefte aan verstewigingvan die bestaande Gemeenskaps-polisiëringsforum deur insluiting van ledevan die Khomani San-gemeenskap in diegeledere daarvan en deur verhoudings metdie gemeenskap te herbou.
| BL
AD
SY 3
2 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
Aanbevelings
• Daar word aanbeveel dat dievervolgingsprosedures met betrekking totdie dood van mnr. Optel Rooi die hoogstemoontlike prioriteit ontvang
• Daar moet sterk oorweging geskenk wordaan ‘n bestuursverandering binne die SAPDwat in die Khomani San-gemeenskapwerksaam is, ten einde versteurdeverhoudings te herstel.
• Polisiëringsprosedures en -prosesse behoortop ‘n toeganklike wyse aan elke lid van diegemeenskap gekommunikeer te word,insluitende kinders.
• Die Departement van Justisie moet ditoorweeg om ‘n rondgaande of spesiale hofin die Andriesvale-Askham-gebied tot standte bring.
• Die private ekonomiese betrokkenheid vanSAPD-lede op Khomani San-grond moetonmiddellik tot ‘n amptelike einde gebringword.
ONDERWYS
Bevindings
• Die ernstige bewerings van seksuelemisbruik van kinders en teistering het niebevredigende aandag geniet nie.Voorleggings oor die aangeleentheid watvan die skoolbestuur en verteenwoordigersvan die Onderwysdepartement ontvang is,is vaag, terwyl die inhoud daarvan neig omte verskil van mondelinge voorleggings envoorleggings deur die Departement vanMaatskaplike Sake.
• Die Departement van Maatskaplike Sakeis geneig om die basiese behoeftes van dieKhomani San-kinders oor die hoof te sien,en noem gemeenskapsverdeeldheid en die‘vreemde kulturele agtergrond’ van diekinders as struikelblokke. Blote erkenningvan bestaande maatskaplike probleme soosalkohol- en dwelmmisbruik is nie ‘ntoereikende bydrae tot die verbetering vandie algemene lewensomstandighede van dieKhomani San-gemeenskap nie.
• Dit is hoofsaaklik die skoolhoof enskoolraad se verantwoordelik om toe te sien
dat enige aanklagte met betrekking totseksuele misbruik, teistering ofdiskriminasie deur enige deel van diegemeenskap wat deur skool bedien word,doeltreffend en spoedig hanteer word.
• Die huidige kurrikulum van die AskhamGekombineerde Skool neem nie die uniekesamestelling van die skoolgemeenskap enhul spesiale behoeftes met betrekking totkultuur en taal toereikend in aanmerkingnie.
• Pogings om verandering by AskhamGekombineerde Skool te bring, omalgemene omstandighede te verbeter of ommet die belangrike aangeleenthede enprobleme van kinders en ouers by die skoolte handel, vind nie teen toereikende spoedplaas nie
• ‘n Gebrek aan daaglikse vervoer vir dieKhomani San-kinders, wat ‘n taamlikeafstand vanaf die skole woonagtig is,beteken dat baie kinders nie skool opgereelde grondslag bywoon nie.
• ‘n Blote 3,6 persent van die Khomani San-gemeenskap het gematrikuleer en slegs 1,1persent van die gemeenskap het tersiêreonderrig of ander naskoolse opleidingontvang.
Aanbevelings
• Daar word aanbeveel dat toekomstigebewerings van seksuele misbruik ofteistering van kinders onmiddellik deur diebestuur van die betrokke skool, die SAPDsowel as die Departement van MaatskaplikeDienste en Bevolkingsontwikkeling hanteerword.
• Bestuurskomponente van die skole watdeur Khomani San-kinders bygewoonword, moet nuwe en innoverende wysesontwikkel om die opvoedingsverwanteprobleme wat deur die Khomani San-gemeenskap ondervind word, te hanteer.
• Oorweging moet geskenk word aan dietotstandbrenging van ‘n vervoerstelsel virkinders van die Khomani San-gemeenskap.So ‘n stelsel kan skoolbywoning verbeter,en kan die probleme teëwerk wat ondervindword wanneer Khomani San-kindersgedwing word om in koshuise by die skoolin te woon, insluitende die probleme van
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 33 |
kinders wat wegloop en die voorkoms vanteistering.
• Die bestuurskomponent van die betrokkeskole, in vennootskap met die Departementvan Maatskaplike Dienste en Bevolkings-ontwikkeling, moet soek na metodes omdie probleme van alkohol- endwelmmisbruik te hanteer.
• Die Onderwysdepartement moet prioriteitgee aan die bevordering van die taalprojekwat daarop gerig is om die gebruik vaninheemse taal onder Khomani San-kindersaan te moedig.
MAATSKAPLIKE WELSYN
Bevindings
• Die Sosio-ekonomiese opname wat dieKhomani San-Vestiging- en Ontwikkeling-strategie vergesel dui aan dat die meestevan die gemeenskap se gesinne ‘n inkomstevan minder as die nasionale minimuminkomstestandaard het. Armoede is ‘nernstige probleem.
• Baie maatskaplike probleme kom binne dieKhomani San-gemeenskap voor, waarvandie misbruik van alkohol en dagga enmishandeling binne gesinne beduidend is.
• Geen bewys is voorsien van enige spesifiekeprogram wat in plek is en daarop gerig isom die spesifieke maatskaplike problemevan die Khomani San-kinders te hanteer ofte bestuur nie.
• Die Departement van Maatskaplike Diensteen Bevolkingsontwikkeling se visie om diegemeenskap te dien is nie vir die KhomaniSan-gemeenskap in ‘n werklikheid omskepnie. Die redes hiervoor kan soos volg wees:o Vooropgesette idees omtrent die
Khomani San-gemeenskap; eno ‘n Gebrek aan kapasiteit en
infrastruktuur soos vervoer vir dieplaaslike maatskaplike werker.
• Die Paneel stem nie saam met diemaatskaplike werker se bewering dat‘maatskaplike dienste niks omtrentkwessies soos beweerde seksuele misbruikonder kinders kan doen tensy ‘n klagte bydie polisie ingedien is nie’, en is oor diealgemeen nie tevrede met die werk van die
Departement van Maatskaplike Dienste enBevolkingsontwikkeling in die streek nie.
Aanbevelings
• Daar word aanbeveel dat nasionale,provinsiale en plaaslike sfere van dieDepartement van Maatskaplike Dienste enBevolkingsontwikkeling ‘n strategieontwikkel om die swak maatskaplikeomstandighede van die Khomani San-gemeenskap te hanteer. Besondere aandagmoet geskenk word aan alkohol- endwelmafhanklikheid en aan die behoeftesvan die Khomani San-kinders.
• Daar moet onmiddellik aandag geskenkword aan die infrastruktuur en kapasiteitvan Departement van Maatskaplike Diensteen Bevolkingsontwikkeling in soverre ditwerksaamhede in die Andriesvale-Askham-gebied betref, insluitende personeel-voorsiening en ander hulpbronne.
• Aangeleenthede van ‘n prosedurele aardbehoort nie die verligting van die dwingendnoodsaaklike maatskaplike behoeftes vandie Khomani San-gemeenskap aan bandete lê nie.
GEMEENSKAPSVERDEELDHEID
Bevindings
• Die Welkom-verklaring bring diewerklikheid van ‘n moontlike verdelingbinne die Khomani San-gemeenskap aan dielig.
• Dit wil voorkom asof die uitdagings enverswakking wat die gemeenskap oor dieafgelope vyf jaar ondervind het, veroorsaakhet dat ‘tradisionele’ Khomani San-menseen diegene wat ‘op die bus geneem is’, wataan meer ‘moderne’ praktyke gewoond is,selfs skerper verdelings ondervind.
• Die wens is uitgespreek dat dieoorspronklike eisers van Welkom (primêrdie Kruiper-familie) op grond wil woon watspesifiek vir hulle gereserveer is. Hulle wilook hierdie grond onafhanklik van die VGEbestuur en ontwikkel.
| BL
AD
SY 3
4 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
Aanbevelings
• Hoewel ‘n sterk oproep gemaak is vir ‘nverdeling tussen die oorspronklike eisers enandere, hou ‘n verdeling aansienlikekomplikasies in. Ons beveel aan dat hierdieversoek oorstaan hangende die aanstelling van‘n uitvoerende bestuurder en ‘nplaasbestuurder en minstens die gedeeltelikeimplementering van die Vestiging- enOntwikkelingstrategie.
• Die geld van die Welkom Meentgrondtrustbehoort benut te word om grond vir uitsluitlikegebruik van die tradisionele Khomani San-mense en hul kinders te verkry, wat sodoendegrondeienaars buite en onafhanklik van dieVGE sal word. Indien die grond deel van diemunisipale gebied van Mier sou wees, moetdie voorsiening van basiese dienste eninfrastruktuur uitgebrei word om dienuutverkrygde grond in te sluit.
VERHOUDINGS
Bevindings
• Baie van die aangeleenthede wat geopperis en die voorvalle wat plaasgevind hetsedert die hervestiging van die KhomaniSan kan aan swak verhoudings enkommunikasie op verskeie vlakketoegeskryf word.
• Die verhoudings tussen die Khomani San-mense en die Plaaslike Raad van Mier, dieDGS en die DPPR moet onmiddellikeaandag en drastiese ingryping geniet.
• Die verhoudings en rolle van verskillenderegeringsfere en staatsdepartementebehoort ontleed en indien nodig verbeterte word ten einde administratiewe optredeen samewerkende bestuur te verseker.
• Dit is die bevinding van die OKD,ondersteun deur die Paneel, dat ‘daar nie‘n goeie verhouding tussen die polisie endie gemeenskapslede bestaan nie’. Dit isnie die verantwoordelikheid vangemeenskappe om regeringstrukture of -liggame te verstaan nie; dit is belangrik virinstellings soos die SAPD om hierdiestelsels aan die gemeenskap tekommunikeer –veral aan gemarginaliseerdegemeenskappe soos die Khomani San.
• Dit is die verantwoordelikheid van elke lidvan die polisie om ‘n toegewyde diens aandie gemeenskap te lewer. Baie van dieprobleme wat in die Khomani San-gemeenskap ervaar word, kan hanteer worddeur suksesvolle polisiëring gebaseer opwedersydse vertroue.
• Die verhouding tussen die tradisioneleKhomani San en die VGE en tussen dieVGEBK en die lede daarvan moet hanteeren in orde gebring word ten einde dieontwikkeling van die kollektiewe groepKhomani San-mense te verseker.
Aanbevelings
• Die verwesenliking van baie van dieaanbevelings wat tot op hierdie puntgemaak is, sal die verbetering van sommigevan die bestaande versteurde verhoudingstot gevolg hê.
• Alle Khomani San-mense, betrokkestaatsdepartemente, NRO’s en andereksterne belanghebbende partye behoorthul aktiwiteite in die gees van die uniekeaard van die Khomani San-grondeis uit tevoer, wat ‘n samewerkende poging was watkompromis en naasbestaan geverg het.
• Vir sover dit die versteurde verhoudingtussen die VGE en die tradisionele leierbetref, moet daar van meet af aan ‘nonderskeid tussen ‘leierskap’ en ‘bestuur’getref word. Hierdie konsepte moet deurdie VGEBK sowel as die tradisioneleKhomani San-leiers bespreek en begrypword.
• ‘n Fasiliteerder met die nodige vermoë moetbenut word om die tradisionele KhomaniSan-mense en ander faksies van die VGEte help om die grondliggende oorsake vanhul verskillende perspektiewe te begryp enwerkbare oplossings vir die gevolglikespanningsveroorsakende aangeleenthede tevind.
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 35 |
SLOTWOORD
Die mandaat van die SAMRK is om die kultuurvan menseregte aan alle Suid-Afrikaners uit te dra,veral die mees gemarginaliseerde en afgeleëgemeenskappe. Die Khomani San van dieAndriesvale-Askham-gebied is een sodanigegemeenskap. Na ‘n geskiedenis van vervolgingen onteiening het die Khomani San eienaarskapvan hul grond in die suidelike Kalahari teruggekry,maar hulle leef steeds in armoede en verwaarlosing.Dit is moeilik vir ‘n buitestander om die hartseeren teleurstelling van die gemeenskap te begryp.Die SAMRK en die Paneel hoop om deur hierdieOndersoek ‘n verskil in die lewens van die KhomaniSan te maak. Daar bestaan geen twyfel dat diesituasie in die Andriesvale-Askham-gebied ernstigeaandag van alle sfere van die regering en allebelanghebbendes vereis nie. Ons hoop dat hierdieOndersoek die begin sal wees van ‘n reis onderwegna die verwesenliking van menseregte envolhoubare ontwikkeling in die Khomani San-gemeenskap.
Gedurende die openbare verhoor het mnr. PetrusVaalbooi die volgende pleidooi gerig: ‘Maak onsmense slim’, terwyl ‘n ander gemeenskapslid symondelinge getuienis soos volg afgesluit het: ‘Onsvoel of ons voor ‘n Babelse verwarring te staangekom het’. Mnr. Dawid Kruiper het soos volgoor die Khomani San se suksesvolle grondeisgepraat: ‘Ek sien ‘n gebied wat vir jare en jare envir al my kinders en hulle kinders sal bestaan.’Hierdie stellings behoort alle betrokkenes totnadenke en optrede te stem.
Die Ondersoek het, in die woorde van die voorsittervan die SAMRK, ‘n ‘hartseerverhaal vanverwaarlosing’ aan die lig gebring. Daar wordgehoop dat die volgende hoofstuk van die verhaaldie verwesenliking van die visie van die KhomaniSan se suksesvolle ontwikkeling van hul grond ‘virjare en vir jare en vir hulle kinders en hulle kinders’sal wees. Die verwagtinge van die gemeenskap endiegene wat betrokke is, is hoog. Hierdieverwagtinge moet nie teleurgestel word nie.
ERKENNINGS
Die SAMRK en die Paneel bedank graag dié partye enmense wat tot die Ondersoek bygedra het.
Skriftelike voorleggings
IndividueMnr. Roger ChennelsMnr. David GrossmanMev. Elna HirschfieldMev. Grace HumphriesMnr. Kobus PienaarMnr. Berno VenterMnr. Aron Page
StaatsdepartementeDepartement van GrondsakeOnderwysdepartementDepartement van Maatskaplike Dienste enBevolkingsontwikkelingOnafhanklike KlagtedirektoraatPlaaslike Raad van Mier
Khomani San-gemeenskapsledePiet Patrick FaroaAnna FestusPatrick KaffersDawid KarisebFeitjie KleinmanMaria Kruiper
VerklaringsDawid KruiperBen NoubitsteynJan TietiesSilikat van WykJan van der Westhuizen
Mondelinge getuienis
Staatsdepartemente• SAPD
(Mnr. Matthys)(Sup. Nel)(Kaptein de Beer)
• Departement van Grondsake –Streeksgrondeisekommissie vir die Vrystaat enNoord-Kaap(Mnr. P Mokomela)
• Siyanda Distriksmunisipaliteit(Mnr. JP Mpanka)
• Departement van Provinsiale en PlaaslikeRegering(Mnr. J Meiring)
• OKD
| BL
AD
SY 3
6 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
(Dr. J Snyman, Dr. T Tshabala en mev.McKenzie)
• DOV(Adv. Cloete)(Mnr. Swartz)
• Onderwysdepartement(Mnr. Barends, mnr. Manjora en mnr. Nel)
• Departement van Maatskaplike Dienste enBevolkingsontwikkeling(Mev. Jooste)
• Mier Plaaslike Munisipaliteit(Me SC Coetzee)
• Kgalagadi-Oorgrenspark(Mnr. N van der Walt)
Khomani San-gemeenskapslede• Mnr. Dawid Kruiper• Me A Festus• Mnr. P Vaalbooi• Mnr. J van der Westhuizen• Mnr. G Bok• Mnr. J Tieties• Mnr. D Noubitsteyn• Mnr. A van Wyk
Navorsing en AgtergrondMnr. Roger ChennelsMe Anél du Plessis
AlgemeenAl diegene wat die voorafbesoeke en die openbareverhoor in Andriesvale moontlik gemaak het, insluitendedie VGE en mnr. Tieties.Alle Khomani San-lede, vir hul betrokkenheid en geduldgedurende die verloop van hierdie VerhoorAlle PaneelledeDr Leon Wessels en al die betrokke lede van dieSAMRKDie tolke wat by die openbare verhoor behulpsaam was
Bibliografie
Let asseblief daarop dat die feitelike inhoud van hierdieVerslag uit die volgende skriftelike bronne opgekombineerde wyse en in onderlinge samehangopgestel is.
BoekeJacobs, Y, Kassie, M en Sauls, G (eds) I’E A Q!URUKEEnter the Light Khomani San Culture Yesterday andToday [I’E A Q!URUKE Betree die Lig Khomani San-kultuur Gister en Vandag] Mei 2004 Suid-AfrikaanseSan-Instituut.
Dokumente en VerslaeChennels, R
• Conflict Prevention and Peace Building CaseStudy: The Land Claim of the Khomani Sanof South Africa [Gevallestudie inKonflikvoorkoming en Vredebou: Die grondeisvan die Khomani San van Suid-Afrika]
• Indigenous Peoples and Conservation:Workshop Presentation by the Khomani Sanof South Africa [Inheemse Volke en Bewaring:Werkswinkel-aanbieding deur die Khomani Sanvan Suid-Afrika]
• The Khomani San Constitutional Crisis IssuesAround the Traditional Leader [Die KhomaniSan Grondwetlike Krisis, Kwessies wat Betrefdie Tradisionele Leier]
• The Khomani San Land Claim [Die KhomaniSan-grondeis] (Referaat gelewer tydens ‘nvergadering van die Projek Afrika-streekskundiges oor Regte in die Gemenebes,Kaapstad, 68-18 Oktober 2002)
• Departement van Grondsake• Mier and Khomani San Findings by
Monitoring and Evaluation Directorate [Mieren Khomani San Bevindings deur dieDirektoraat en Evaluering], April 2002
•· Departement van Provinsiale en PlaaslikeRegering
•· Organisational Review Report 1994-2004[Organisatoriese Oorsigverslag 1994–2004]
Draft Khomani San Community Scoping Report forthe development of housing at selected sites in the MierMunicipal Area [Konsep-bestekbepalingsverslag oordie Khomani San-gemeenskap vir die ontwikkeling vanbehuising op geselekteerde terreine in die MierMunisipale Gebied], Augustus 2004
Du Plessis, AA Inquiry into Human Rights Violationsof Khomani San People, Andriesvale-Askham area,Kalahari, South Africa Background InformationDocument [Ondersoek na Menseregteskendings van dieKhomani San-mense, Andriesvale-Askham-gebied,Kalahari, Suid-Afrika, Agtergrondsinligting-dokument]September 2004
Grossman, D and Holden, P Kalahari Land Claims:Towards Settlement [Kalahari-grondeise: Onderweg naVestiging ], Augustus 2002
Kalahari Heritage Park Agreement [Kalahari-erfenisparkooreenkoms]
Khomani San Settlement and Development Strategy(as prepared by Stabilis Development (Pty) Ltd)[Khomani San-Vestiging- en -Ontwikkelingstrategie(soos opgestel deur Stabilis Development (Pty) Ltd)]September 2004
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 37 |
Khomani San Settlement and Development StrategySocio-Economic Survey (as prepared by StabilisDevelopment (Pty) Ltd) [Khomani San-Vestiging- en -Ontwikkelingstrategie, Sosio-ekonomiese Opname](soos opgestel deur Stabilis Development (Pty) Ltd)],September 2004
Page, AM International Law Respecting IndigenousPeoples’ Rights [Internasionale Reg ten opsigte vandie Regte van Inheemse Volkere] Oktober 2004 (soosvoorgelê aan die SAMRK in verband met die Ondersoekna Menseregteskendings van die Khomani San-mense)
SAMRK• Research Project: Indigenous People’s Rights
[Navorsingsprojek: Die Regte van InheemseVolkere]
Suid-Afrikaanse San-Instituut (SASI)• A history of San Peoples of South Africa [‘n
Geskiedenis van die San-volkere van Suid-Afrika] http://www.sanculture.org/sw582.asp
• The San Community of South Africa Who arethe San of South Africa? [Die San-gemeenskapvan Suid-Afrika Wie is die San van Suid-A f r i k a ? ] h t t p : / / w w. s a n . o rg . z a / s a s i /community.htm
• The Khomani San Land Claim [Die KhomaniSan-grondeis] http://www.san.org.za/sasi/ann_rep_2002.htm
Tweede Grondwet van die Khomani San Verenigingvir Gemeenskaplike Eiendom, 4 Mei 2002
Die Welkom-verklaring, Februarie 2004
Wetgewing en Internasionale Reg• Afrika-handves oor Mense- en Volkeregte
[Afrika-handves] (op 9 Julie 1996 bekragtig)• Wet op Verenigings vir Gemeenskaplike
Eiendom 28 van 1996• Grondwet van Suid-Afrika Wet 108 van 1996• Internasionale Handves oor Burgerlike en
Politieke Regte [IHBPR] (op 10 Maart 1999bekragtig)
• Wet op Herstel van Grondregte 22 van 1994• VN-konsepverklaring oor die Regte van
Inheemse Volkere [VN-konsep] 1994 http://www1.umn.edu/humanrts/instree/declra.htm
(Endnotes)1 Staatskoerantkennisgewing 1958/2004, SK No 26775, 10 September 20042 Artikel 103 Artikel 114 Artikel 125 Artikel 146 Artikel 247 Artikel 258 Artikel 279 Artikel 2910 Artikel 3011 Artikel 3312 Artikel 3413 Page, AM International Law Respecting IndigenousPeoples’ Rights [Internasionale Reg ten opsigte van dieRegte van Inheemse Volkere]14 Page, AM International Law Respecting IndigenousPeoples’ Rights [Internasionale Reg ten opsigte van dieRegte van Inheemse Volkere]15 Page, AM International Law Respecting IndigenousPeoples’ Rights [Internasionale Reg ten opsigte van dieRegte van Inheemse Volkere]16 Die Verenigde Volke se Werkgroep oor InheemseBevolkings het hierdie verklaring in 1993 aan dieVerenigde Volke voorgelê, maar dit is nie aanvaar nie.17 VN-konsepverklaring oor die Regte van InheemseVolkere18 Page, AM International Law Respecting IndigenousPeople’s Rights [Internasionale Reg ten opsigte van dieRegte van Inheemse Volkere]19 Du Plessis, AA Background Information Document[Agtergrondsinligting-dokument]20 Die Wet is primêr afgekondig om voorsiening te maakvir die Herstel van Grondregte in die geval van mense ofgemeenskappe wat onder die rassediskriminerendeapartheidsregime in Suid-Afrika onteien is.21 Chennels, R Conflict Prevention and Peace BuildingCase Study [Gevallestudie in Konflikvoorkoming enVredebou]22 Du Plessis, AA Background Information Document[Agtergrondsinligting-dokument]23 Die Welkom-verklaring24 Die prosedure vir die herstel van gemeenskaplikegrondregte in Suid-Afrika behels voldoening aan dieWet op Verenigings vir Gemeenskaplike Eiendom Wet 28van 1996. Hierdie Wet stel gemeenskappe in staat omregspersone tot stand te bring, wat as Verenigings virGemeenskaplike Eiendom of VGE’s bekend staan, teneinde eiendom op ‘n grondslag waaroor lede van ‘ngemeenskap ooreengekom het ingevolge ‘n skriftelikegrondwet te verkry, te hou en te bestuur. As ‘n voorvereistevir die verkryging van die grond wat geëis word, het dieKhomani San ‘n VGE tot stand gebring.25 Chennels, R Conflict Prevention and Peace BuildingCase Study [Gevallestudie in Konflikvoorkoming enVredebou]26 Residuele bewaarderskap beteken dat terwyl eienaarskapaan die Kruiper-familie oorgedra word, die regering ‘n rolas bewaarder moet speel, dus moet probleme met die gronden die bestuur daarvan deur die staat hanteer word.
| BL
AD
SY 3
8 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
• Gelykheid van lidmaatskap;• Demokratiese prosesse, in die sin dat alle lede die
reg het om, byvoorbeeld, toereikendekennisgewing van alle algemene vergaderings vandie vereniging te ontvang, om die finansiële stateen rekords van die vereniging te ondersoek enafskrifte daarvan te maak, en om toegang tot ‘nafskrif van die grondwet te hê;
• Redelike toegang tot die eiendom van dievereniging in die sin dat die verenigingbyvoorbeeld eiendom wat deur hulle besit, beheerof gehou word tot die voordeel van die lede op ‘ndeelnemende en nie-diskriminerende wyse moetbestuur; en
• Aanspreeklikheid en deursigtigheid in die sin datdaar, onder andere, doeltreffende finansiëlebestuur en boekstawing van die transaksies vandie vereniging moet wees.
27 Die Wet op Verenigings vir Gemeenskaplike Eiendom stel dit dat ‘n VGEBK nie sonder die instemming van diemeerderheid van lede teenwoordig op ‘n algemenevergadering van lede die geheel of enige deel van dieonroerende eiendom van die vereniging mag vervreem ofbeswaar of enige voorgeskrewe transaksie ten opsigtedaarvan mag aangaan nie28 Kalahari-erfenisparkooreenkoms29 Chennels, R The Khomani San Land Claim[Die Khomani San-grondeis]30 Die Welkom-verklaring31 Wet op Herstel van Grondregte32 Die Wet op Verenigings vir Gemeenskaplike Eiendom stel dit dat die DG van die DGS ‘n bemiddelaar kan aanstelom behulpsaam te wees met die oplos van enige geskiltussen ‘n VGE en die lede daarvan of tussen lede enkomiteelede. ‘n Sleutelbepaling word aangetref in Artikel10(8) van die Wet, wat bepaal dat die Minister van dieDGS, in oorleg met die Minister van Finansies, anderprogramme vir die voorsiening van bystand aangemeenskappe of VGE’s vir die doeleindes van die Wetkan instel. Dit maak voorsiening vir moniterings- eninspeksieprosedures en verp lig die DG van die DGS omjaarliks ‘n verslag aan die Minister voor te lê betreffendebestaande VGE’s en die mate waarin die doelstellings vandie Wet verwesenlik word, vir tertafellegging in dieParlement. Dit is belangrik om daarop te let dat Wet virdie delegering van magte en die opdra van pligte deur dieDG van die DGS voorsiening maak.33 Departement van Provinsiale en Plaaslike Regering seOrganisatoriese Oorsigverslag.34 In die hantering van aangeleenthede met betrekking totpolisiëring in die Andriesvale-Askham-gebied moet dierolle van die OKD en die DOV uiteengesit word. Diebasiese funksie van die OKD is om te verseker dat klagtesoor wangedrag of oortredings wat na bewering deur ledevan die SAPD gepleeg word, op ‘n doeltreffende eneffektiewe wyse ondersoek word. Die OKD het ook diemandaat om sterfgevalle as gevolg van polisie-optrede enbeweerde wangedrag en kriminele dade deur SAPD-ledete ondersoek. Slegs na afhandeling van sodanigeondersoeke word die betrokke dossiere na die DOV verwysvir ‘n besluit of vervolging sal plaasvind. Die DOVontvang hierdie dossiere sonder uitsondering maande nadat
die klag oorspronklik gelê is. Die DOV het geen kennisvan klagtes teen die polisie totdat hulle sodanige dossiereontvang nie. By ontvangs van ‘n besondere dossier worddit aan twee staatsadvokate toegeken en indien daar genoegbewyse in die dossier is en albei advokate saamstem, worddie dossier met die opdrag aan die toepaslike owerhedeteruggestuur. Soms sal ‘n dossier aan die ondersoek-beamptes teruggestuur word met ‘n versoek vir meerinligting en/of verdere ondersoek. Dit word gedoen teneinde die advokate wat aangewys is, in staat te stel om ‘ningeligte besluit te neem.
| Menseregteskendings in die K
homani San-gem
eenskap | BL
AD
SY 39 |
| BL
AD
SY 4
0 | M
ense
regt
eske
ndin
gs in
die
Kho
man
i San
-gem
eens
kap
|
