51

ALTERNATIVA Revist pr kultur dhe shkenc ISSN 0353-7110 LUBLAN 2014 Viti XXIII. Nr. 4 Fq.51-69

Federalizmi dhe regjionalizmi drejt prmirsimit t pozits s

shqiptarve jasht Shqipris dhe Kosovs

Mentor Tahiri

Bota sht diverse dhe identiteti etnik sht pjes e pandashme e identitetit t nj individi. Lirit dhe

t drejtat e njeriut nuk mund t kuptohen si t tilla pa prfshir brenda tyre lirin dhe t drejtn e do

individi pr t shprehur identitetin e tij. Liria etnike i jep kuptimin liris dhe do mohim i prkatsis

etnike e bn individin q t ndihet i huaj n shtet ose ta ndjej shtetin si t huaj.

Por far ndodh nse i huaj n nj shtet, ndjehet nj grup i tr etnik? Sigurisht q shteti duhet t ket

ndrmarr masat adekuate t cilat do t bnin gjendjen e till q shtrimi i nj pyetje si kjo t mos ket

vend. N demokracit moderne trajtimi i menaxhimit te diversitetit etnik nuk bhet me luft, por ai

bhet n mnyr institucionale konform me nevojat e qytetarve e q n fakt stabilizoi shtetin. N

rrethanat e sotme kur bota prqendrohet gjithnj e m shum n nj treg universal global, stabilizimi

politik ngrthen n veti edhe stabilizim ekonomik dhe si i till sht faktori ky pr t siguruar

jetgjatsin e nj shteti.

Pozita t ciln gjendet sot populli shqiptar, i ndar n disa shtete, imponon q edhe n kushtet e

pamundsis s realizimit t aspiratave si duhet, shtjet t tentohet t adresohen n drejtim t

krijimit t nj stabiliteti politik q mundson zhvillim normal jo vetm n kuptimin politik por edhe

n kuptimin e prgjithshm. Sot shqiptart n vende ku trajtohen si pakic kombtare jo vetm q

nuk kan t garantuar status t lir por e kan edhe diskutabile prdorimin e gjuhs n fardo

relacioni me shtetin.

Shqiptart n Maqedoni ska dyshim jan larg t qenit t barabart, krkesat shqiptare duhet t

plotsohen me ide t rikonceptuara drejt zgjidhjes e cila jetson barazin e qndrueshme, shembull

sht Belgjika dhe modalitetet e saj pr barazi mes valonve dhe flamanve. Kurse shqiptart n

Lugin dhe Mal t zi, duhet rikonceptuara regjionalizmin si mjet pr prmirsimin e pozits s tyre.

Tiroli jugor, sht nj rast i suksesshm i cili tregon se aty ku ka vullnet politik mund t gjinden

52

zgjidhje t pranueshme dhe t qndrueshme pr t dyja palt. N Tirolin jugor, nj gjerman etnik,

gzon t gjitha t drejtat si nj gjerman etnik n Gjermani apo Austri. Ata kan siguruar t gjitha t

drejtat dhe strukturn ligjore q garanton mbrojtjen e identitetit dhe lirive t tjera q ndrlidhen me

kt.

Nj Maqedoni Federale me shqiptart si popull konstituiv

Avancimi i pamjaftueshm dhe Shkupi si simbol i pabarazis

Pushteti maqedonas si n kohen e Jugosllavis ashtu edhe pas pavarsimit t vendit m 1992, ka

luftuar aspiratat shqiptare, duke i diskriminuar ata vazhdueshm dhe diskriminimi ka qen i vetmi

komunikim i shtetit me shqiptart. Veton Surroi n parathnien e librit Arbn Xhaferri rrfen, e

pasqyron mir kt gjendje kur shkruan:

Shqiptart, t dbuar nga shteti maqedonas, jetonin n shtetin e tyre paralel t tregjeve, t zejeve ...

(Robelli, 2011, f. 8)

Gjendja e t drejtave t shqiptarve m s miri ka mundur t krahasohet me pozitn zyrtare t gjuhs

shqipe n Maqedoni. Sot, pas shum ndryshimeve kushtetuese dhe ligjore dhe sidomos t mos

harrohet edhe pas nj konflikti t armatosur dhe t prgjakshm sht arritur nj avancim gradual i

gjuhs shqipe n Maqedoni, por aspak i knaqshm dhe larg t qenit gjuh n prdorim zyrtar n

praktikn e prditshme. Gjithashtu, srish mbetet diskutabile nse vet dispozitat e sotme ligjore ia

prcaktojn asaj nj status zyrtar n nivel vendi apo jo.

Republika e Maqedonis sot sht nj nga shtetet etnikisht m heterogjene jo vetm n Gadishullin

Ballkanik, por edhe n prgjithsi n Evrop. Pavarsisht ktij heterogjeniteti, shteti vazhdon t ket

organizim unitar, i cili si i till nxjerr n pah shpeshher, pabarazin e angazhimeve t shtetit kundrejt

komuniteteve etnike. Populli shqiptar n Maqedoni, zyrtarisht prbn sipas regjistrimit t vitit 2002,

25.2% t popullsis, shifr kjo mjaft diskutabile nga prfaqsuesit e popullit shqiptar, por q bazohet

n mosprputhje t ktij numri me shum t dhna statistikore nga fushat e ndryshme, e q m s

shumti vrehet me numrin e prqindjes s nxnsve shqiptar prkatsisht n shkollimin fillor n nivel

vendi.

N baz t analizs q i bhet strukturs s nxnsve, shihet q shqiptar jan s paku 1/3 e tyre, por

duhet t kemi parasysh se n disa vise t Maqedonis nuk ka shkolla n gjuhn shqipe, andaj nxnsit

53

detyrohen t vijojn shkolln n gjuh t tjera, kryesisht n gjuhn maqedonase (Koha, Shkup, 2012).

N fakt edhe pr t ardhur tek t dhnat e regjistrimit t popullsis, sht dashur t zhvillohet nj

regjistrim i popullsis, pr organizimin e t cilit jan nevojitur shum krkesa. Regjistrimi i

popullsis, respektivisht organizimi i tij, prbn nj kompromis n veti dhe si i till sht zhvilluar

vetm pas konfliktit t armatosur t vitit 2001.

Konflikti i armatosur i vitit 2001, i zhvilluar n mes t trupave t Ushtris lirimtare Kombtare dhe

trupave shtetrore maqedonase, shprtheu si rezultat i paknaqsis s popullit shqiptar me statusin e

tij dhe diskriminimin e vazhdueshm jo vetm n sferat politike por edhe n vet sferat ekonomike.

Sidomos kjo e fundit kishte detyruar vazhdimisht shqiptart q shptimin dhe rrugn pr mbijetesn e

tyre ta gjejn tradicionalisht duke u punsuar n vende t Evrops.

N ann tjetr kjo vazhdimisht ka zbrazur vendbanimet shqiptare dhe posarisht ka ndikuar n viset

ku shumica etnike shqiptare nuk ishte shum e thell. Madje edhe sot si pasoj e faktit se shum

qytetar detyrohen t punojn jasht vendit, kjo vazhdon t reflektohet n komunn e Krovs, e cila

ka shumic etnike shqiptare, por ku shqiptart mund t ngadhnjejn n nivel lokal vetm me koston

e organizimeve t kushtueshme financiare q sigurojn votimin n vend edhe t mrgimtarve t

shumt, duke sjell ata nn organizim krejtsisht privat.

Konflikti i armatosur i vitit 2001, respektivisht Marrveshja e Ohrit q solli fundin e konfliktit, ka

obliguar palt q brenda nj kornize kohore t rregullojn nj gam shtjesh t cilat jan konsideruar

se deri ather ishin t rregulluara n mnyr t till q t diskriminojn popullin shqiptar. Obligim

nga marrveshja e Ohrit, ishte edhe gjetja e nj modaliteti pr t krijuar nj organizim t pushtetit

lokal dhe kufij komunal t till q t mundsojn prfaqsim t barabart t popullit shqiptar.

Deri n vitin 1994, n Maqedoni ishte n fuqi ndarja territoriale e komunave e njjt far ishte q

nga vitet 70-ta dhe e cila prcaktonte gjithsejt 34 komuna. Sipas ksaj ndarje shqiptart ishin

shumic n t gjitha qendrat urbane perndimore, kurse n Shkup dhe Kumanov orientimisht

prbnin rreth 1/3 e popullsis. Por m pas pushteti maqedonas riorganizoj ndarjen territoriale t

vendit, n mnyr t till q shqiptart ti grupoj npr fshatra, kurse maqedonasit ti bj shumic

etnike edhe n qytetet si Struga dhe Krova. Prcaktimi i kufijve lokal ka shkuar deri n

diskriminime t tilla sa t margjinalizoj plotsisht shqiptart dhe ti grupoj ata n komuna rurale t

cilat n esenc nuk kishin asnj pushtet real t nj komune. Pr t kryer shum shrbime publike, apo

54

edhe pr t komunikuar me degt rajonale t ministrive prkatse, shqiptart detyroheshin t

drejtohen n komuna urbane t cilat ishin t vetmet bartse t shrbimeve t caktuara, kurse n

realitet si pasoj e ndarjes territoriale t till, ata duke mos qen qytetar t nj komune urbane nuk

mund t gzonin t drejtat e barabarta as t votonin pr organet e asaj komune.

Kompromisi pr riorganizim n kt drejtim erdhi si obligim nga marrveshja e Ohrit, andaj n vitin

2004, partit politike n pushtet SDSM si fituese n mesin e maqedonasve dhe BDI si fituese n

mesin e shqiptarve, u dakorduan pr nj koncept t ri t organizimit territorial t komunave. U

vendos q komuns Strug ti kthehen edhe vendbanimet me shumic shqiptare, kurse pr Krovn u

vendos e njjta por me kusht q organizimi territorial n Krov t hyn n fuqi n vitin 2008. Rasti i

Krovs, tregon se far kompromise duhet br nga ana e shqiptarve, pr arritjen e nj emancipimi

dhe integrimi t prgjithshm politik dhe ekonomik. Kompromiset e vazhdueshme n Krov do ta

shtyjn m pas procesin e parapar pr tu kryer n vitin 2008, gjer n vitin 2013, kur partia shqiptare

BDI do ti fitoj zgjedhjet n nivel komune, q si rezultat do t ken fatin q pr her t par pas mese

68 viteve, shqiptari t emrohet kryetar komune.

Krova mbase pas pozits s gjuhs shqipe sht treguesi m i qart i pozits s vshtir t

shqiptarve n Maqedoni dhe nevojs pr kompromise t vazhdueshme pr qoft edhe t drejtat m

bazike q n shtetet demokratike nuk do t duhej fare t viheshin n pikpyetje.

Prndryshe pas reformimit t organizimit territorial t pushtetit lokal, jan krijuar rrethana m t

favorshme pr prfaqsimin e popullit shqiptar n Maqedoni, kt e konfirmojn edhe rezultatet e

zgjedhjeve lokale, prfshir edhe ato t fundit t mbajtura n vitin 2014, ku partit politike shqiptare

kan shnuar fitore n gjashtmbdhjet komuna. Kto komuna nj shtrirje territoriale e cila fillon

nga Likova n veri t Maqedonis, pastaj airi si komun urbane e Shkupit, pr t prshkruar gati t

gjith Maqedonin perndimore me prjashtime t vogla deri n komunn m jugore e q n kt rast

sht Struga.

Kjo sht, pra nj nga ato rezultatet pozitive t cilat jan efekt i njrit prej obligimeve q vjen nga

Marrveshja e Ohrit, i cili ishte pikrisht rishikimi i organizimit t komunave. Srish kjo nuk largon

plotsisht diskriminimin n kt aspekt, ngase vrehet se pushteti qendror ka influencuar formimin e

shum komunave maqedonase, jo vetm me numr fare t vogl t banorve, por q gjithashtu nuk

kan asnj baz gjeografike pr t qen komuna.

55

Pavarsisht faktit se riorganizimi ka sjell sado kudo nj territor kompakt shqiptar, artificialisht jan

mbajtur komuna me shumic maqedonase t pozicionuara q t shrbejn si barrier ndrprerse pr

shqiptart n prgjithsi. N kufi me Republikn e Kosovs ekziston nj komun e till me qendr n

Jegunovc, e cila brenda saj ka nj pjes t rrugs, e cila Prishtinn e lidh me Tetovn, ngjashm sht

edhe me rastin e komuns yqer, t krijuar artificialisht, pr t mbuluar rrugn magjistrale Prishtin-

Shkup, pra deri n hyrje t Shkupit. Nj komun e till territorialisht shum m e madhe sht krijuar

n kufijt me Shqiprin, dhe mbulon gati n tersi aksin rrugor Gostivar- Dibr.

Shihet pra se pushteti qendror maqedonas, strategjikisht e ka konceptuar formimin e komunave t tilla

me shumic jo shqiptare, pr t penguar sa m shum q sht e mundshme, nj organizim shqiptar i

cili n t ardhmen mund t jet ndryshe dhe n shkall m t lart se vet pushteti lokal ashtu si sht

i konceptuar sot. Pra, pr formimin e nj komune shqiptare, jan t nevojshm s paku 50 mij banor

si sht n rastin e airit, kurse formohen komuna maqedonase qoft me 2000 banor, si sht ajo

e Vevqanit n periferi t Strugs n kufi t Republiks s Shqipris.

Si obligim nga Marrveshja e Ohrit vjen edhe ndryshimi i cili ka shkaktuar krijimin e procedurave t

reja, t nevojshme pr miratimin apo edhe amandamentimin n Parlamentin e Maqedonis t ligjeve

t caktuara. sht ky i ashtuquajturi Parim i Badinterit, i cili nnkupton shumicn e dyfisht t

nevojshme pr nj kategori ligjesh t cilat ndrlidhen me t drejtat e njeriut, t drejtat etnike,

rregullimin e gjuhve zyrtare, pushtetin lokal apo edhe do ligj tjetr me interes vital pr komunitetet

etnike n Maqedoni. Mbase sht e qart se kjo sht aplikuar pr m shum ndikim institucional t

prfaqsuesve shqiptar n parlamentin maqedonas.

Ndonse kan kaluar trembdhjet vite n ndrkoh q shum aspekte t Marrveshjes s Ohrit nuk

jan implementuar fare, rrethanat e reja n nj pozit m ndryshe t popullit shqiptar tani, flasin se

Marrveshja e Ohrit ishte nj kompromis i astit , me an t s cils u ndal konflikti i armatosur, por

q nuk e v popullin shqiptar n pozit t barabart.

N traditn politike t Maqedonis, pas rivendosjes s sistemit shum partiak, sht nj rregull i

pashkruar q e qeveria t formohet nga partia shumic maqedonase dhe partia me m s shumti

ndikim n mesin shqiptar. Vihet re se n legjislaturat e fundit t Parlamentit t Maqedonis, partia

maqedonase VMRO arrin t siguroj gjysmn e ulseve n parlament e q n praktik e bn t

panevojshm partnerin shqiptar n koalicion, aq m tepr q ligjet pr t cilat ka nevoj t dyfisht

56

sipas parimit t Badinterit, kryesisht jan aprovuar dhe m nuk do t votohen n nj t ardhme t

afrt. Kjo i v shqiptart srish n pozit t pabarabart, dhe si e till kjo pozit, mund t ndryshoj

duke ardhur n shprehje me mjete t tjera institucionale e q mund t nnkuptojn nevojn pr nj

riorganizim t trsishm t shtetit.

N kt drejtim ideja e federalizmit, ndonse sot paraqitet, mese e nevojshme, ka nj historik t gjat

dhe si e till ishte lansuar nga Kryeministri i dikurshm maqedonas Lupe Georgevski, i cili madje ka

shkuar prtej saj, duke ofruar ndarjen e plote t Maqedonis, ku shqiptart do t kishin nj territor

shum t kufizuar n veri t vendit.

M hert faktori politik shqiptar kishte konceptuar nj ide e cila mund te shpinte vendin drejt

federalizmit, t mos harrohet se qysh n fillim t viteve 90-ta ishte organizuar nj referendum, ku

shqiptaret e Maqedonis, jan prcaktuar pr autonomi territoriale. Bazuar n kt referendum, sht

konceptuar edhe krijimi i Republiks s Ilirids, i cili nuk sht jetsuar tutje si rezultat i

kompromiseve t vazhdueshme t faktorit politik shqiptar.

Ideja e Ilirids, nuk ka qen qllim publik, madje as gjat konfliktit t armatosur t vitit 2001, ngase

faktori tani m politiko ushtarak shqiptar, ishte jashtzakonisht i kujdesshm n krkesat e tij n

mnyr q t gjej sa m shum mbshtetje ndrkombtare.

Por, a do t mund t mbijetoj Maqedonia me nj karakter unitar far ka sot, kurse koha po dshmon

se faktori politik maqedonas, nuk sht i gatshm t ndaj n kuptimin e plot t fjals, pushtetin me

shqiptart. Koalicionet e deritanishme qeveritare, ku prfshihet edhe partneri shqiptar, jan treguesi

m i mir mbi shkalln e ult t gatishmris t faktorit maqedonas, pr ti njohur shqiptarve pushtet

real. sht br gati tradit q partneri shqiptar n qeveri t drejtoj vetm dikastere m pak t

rndsishme por jo edhe dikastere q kan vlern e pushtetit real. Kur bhet fjal pr ministri t

fuqishme, zakonisht ato mbesin t rezervuara pr faktorin maqedonas.

Bazuar n kt pabarazi sht gati e parashikueshme q federalizmi i shtetit, sht i vetmi instrument

i cili do t vendos barazin e popullats shqiptare n Maqedoni. Kjo nnkupton q Maqedonia t

ndahet s paku n dy njsi territoriale, federale ku s paku njra do t kishte shumic shqiptare. N

kt kontekst nuk duhet harruar pozitn e Shkupit, si qytet historik shqiptar, pavarsisht realiteteve

artificialisht t krijuara.

57

Gjithsesi tema e federalizmit dhe veanrisht aspekti territorial i ksaj teme ngrthen pas tij, shum

dilema t cilat duhet zgjidhur pr t krijuar nj ambient t qndrueshm politik. Kur ish kryeministri

Georgevski, kishte dhn propozime pr ndarje territoriale, ai kishte qen i kujdesshm pr shkalln

e cila vetm pjesrisht do t trazonte opinionin maqedonas, oferta e tij parashihte njsi shqiptare n

segmentit Tetov-Gostivar-Dibr. Ndoshta me nj kufizim t till territorial, faktori maqedonas do t

ishte q sot i gatshm t realizoj ndarjen.

Por federalizmi, pavarsisht ofertave t m pashme maqedonase sigurisht q nuk mund t krijohet

mbi baza t tilla t kufizuara, por do t ishte i qndrueshm, vetm me respektimin e realiteteve

etnike n Maqedoni. sht vrtet shtje pr t diskutuar fati i disa territoreve, apo edhe i qyteteve t

cilat sot kan nj popullsi t przier si n rastin e Shkupit, Kumanovs apo edhe t disa viseve n

segmentin Veles-Krushev.

N shembullin e Belgjiks, n ndarjen n mes valonve dhe flamanve, kryeqyteti Bruksel, nuk i

takon efektivisht asnjrit komunitet, apo i takon njjt t dy komuniteteve. Sidoqoft n organizimin

federal belg, Brukseli sht nj njsi territoriale e veant dhe mbase veantin e tij mund ta ruaj edhe

n kushte ku nj Belgjik federale m nuk do t ekzistonte.

Sa aludon kjo q u cek m lart, respektivisht fati i Brukselit n Belgjik, n nj vizion pr t

ardhmen e Shkupit. N organizimin e ri territorial, i cili ka prjashtuar nga kufijt e Shkupit, shum

vendbanime shqiptare, shqiptart prbjn vetm di m shum se 20% t numrit t prgjithshm t

banorve qytetit. Por ky numr n rastin e Shkupit nuk mundet asnjher t venit lidhjen e

shqiptarve me Shkupin. Deri n rrethana fare t vonshme, shqiptart ishin shumic n Shkup. Shkupi

ishte qendr e kryengritjes shqiptare kundr taksave t larta me 1844 (Vickers, 2001, f. 144). Deri m

1912, Shkupi ishte kryeqytet i Vilajetit t Kosovs. N gusht 1912 ai ishte nn kontrollin ushtarak t

kryengritsve shqiptar t prbr nga 15 mij trupa t armatosura (Bechev, 2009, f. xxvi). N Shkup

ishte planifikuar t shpallej edhe vet pavarsia e Shtetit t ri Shqiptar.

Pas trmetit t tmerrshm q qyteti prjetoj n vitet 1960-ta, nn petkun e rindrtimit t qytetit, n

bregun e djatht t Vardarit, u ndrtua faktikisht nj qytet thuajse krejtsisht i ri n t ciln u

vendosen ekskluzivisht maqedonas nga Maqedonia lindore, pr ta ndryshuar prfundimisht strukturn

etnike t qytetit.

58

Shqiptart, popull shumic n Shkupin e vjetr, papritmas, e gjeten veten si pakic etnike n Shkupin

e ri. N situata si kjo me nj t kaluar t bujshme t lidhjeve t banorve me qytetin, respektivisht t

shqiptarve me Shkupin, realitetet demografike t krijuara artificialisht, edhe nse pranohen nuk jan

t qndrueshme. Andaj sht q tani fare leht q t konstatohet se n nj Maqedoni t federalizuar,

shqiptart nuk mund t jen t huaj n Shkup. N kt aspekt, Shkupi dhe Brukseli, ngjajn shum,

porse edhe e kaluara e persekutimit t shqiptarve, sidomos n aspektin gjuhsor, ngjan shum me vet

Belgjikn e dikurshme, kurse dallimi sht n t sotmen ku diskriminimi i shqiptarve n Maqedoni

ekziston ende.

N lidhje me kt q u tha pr fatin e Shkupit n nj Maqedoni t federalizuar, vet faktori politik

shqiptar nj koh t gjat vazhdon t mos veproj n prputhje me interesat e popullit shqiptar. Pr

arsye praktike t funksionimit partiak, gjat gjith kohs s sistemit shum partiak n Maqedoni,

partit politike shqiptare, vazhdojn t ken seli t tyren Tetovn dhe jo Shkupin. Sigurisht q Tetova

me nj pushtet lokal shqiptar, ofron mundsi m t mira politike pr funksionimin e partive politike,

por duhet seriozisht t mendohet nj veprim institucional n Shkup. Kjo tradit vazhdon q nga vet

themelimi i partis s par shqiptare n Maqedoni, partis s Prosperitetit Demokratik e cila fillimisht

udhhiqej nga Nevzat Halili, pr tu vazhduar njjt nga Partia Demokratike Shqiptare e Arbr

Xhaferit, apo edhe BDI n krye me Ali Ahmetin. Gjithashtu, faktori politik shqiptar dhe n

prgjithsi elita shqiptare n Maqedoni, duhet seriozisht t mendoj se ku do t jet qendra shqiptare

n Maqedoni , jo vetm n aspektin politik por edhe n t gjitha fushat e tjera t jets prfshir

segmentet kulturore dhe arsimore.

Nevoja pr reformimin e sistemit shtetror

Prkundr obligimit q rrjedh nga Marrveshja e Ohrit dhe si rezultat i t cilit n shum ligje me

interes vital, t cilat votohen n Kuvendin e Maqedonis, aplikohet parimi i shumics s dyfisht, i

njjti parim nuk garanton pozitn e barabart t popullit shqiptar n Maqedoni. Parimi i shumics s

dyfisht nuk nnkupton shumicn maqedonase dhe shumicn shqiptare, por at maqedonase dhe

shumicn e t tjerve q nuk deklarohen si maqedonas.

Gati t gjitha ligjet q hyjn n kt kategori, jan votuar sipas Marrveshjes s Ohrit apo pas brjes

s kompromisit me vet prcaktimin fillestar sipas Marrveshjes, por n asnj mnyr deri tani kto

ligje nuk kan tejkaluar kufizimet nga Marrveshja. Kto ligje, respektivisht prmbajtja e tyre,

vshtir se do t mund t ndryshoj n drejtim t avancimit t pozits s popullit shqiptar. Edhe vet

59

forma e deritanishme e miratimit t ktyre ligjeve, nuk sht rezultat i demokracis n vend, si dhe as

rezultat i gatishmris s bllokut politik maqedonas, por sht form e arritur me kompromis dhe at

vetm pasi t drejtat u krkuan me an t kryengritjes s armatosur dhe ne pamundsi t nj dialogu

ndretnik.

Edhe pse vet dispozitat ligjore, q burojn nga aktet e Kuvendit t Maqedonis, nuk jan as t

mjaftueshme pr t siguruar barazi t plot, si dhe nuk jan as n prputhje me standardet

ndrkombtare si dhe me ato n vendet prreth, kto dispozita ligjore nuk respektohen as si t tilla.

Kjo krijon nj diskrepanc t madhe mes kushtetuts dhe ligjeve t shkruara n nj an, dhe realitetit

n ann tjetr.

Pabarazia nuk ka t bj vetm me t drejta politike dhe ato t prdorimit t gjuhs, vet qasja e

pushtetit n Maqedoni pamundson q problemet s paku t kufizohen brenda ktyre fushave.

Pabarazia politike reflekton n t gjitha fushat e jets dhe shfaqet edhe n planin social, kulturor,

ekonomik si dhe n fushn e t drejtave dhe lirive themelore t njeriut.

Sistemi i tanishm shtetror, thellsisht unitar n kuptimin e organizimit administrativ-politik, si dhe

struktura aktuale e organeve t pushtetit nuk garantojn barazi t popullit shqiptar dhe as q kt e

kan si qllim. Populli shqiptar nuk mund t varet nga dshira politike elektorale e votuesit

joshqiptar, pr t kuptuar se n far mase do t respektohen t drejtat e tij etnike dhe vet ato

themelore.

N kt drejtim, sht e nevojshme t ndryshohet sistemi shtetror, e q nnkupton formn e

rregullimit kushtetues t shtetit, formn e zgjedhjes, ndarjen dhe funksionimin e pushteteve

legjislative dhe ekzekutive n nivel vendi, si dhe funksionimin e institucioneve, administrats publike

dhe t gjitha aseteve shtetrore dhe publike, mbshtetur n parimin e barazis etnike, me dispozita

ligjore t shkruara, dhe me procedura t qart q saktsojn dhe garantojn zbatimin e tyre. Shqiptart

nuk mund ta pranojn si barazi gjendjen konstante q pamundson q ata t udhheqin

proporcionalisht me pozitat kye udhheqse ne vend si organet m t larta t shtetit, pabarazi kjo q

tutje reflekton gjith sistemin shtetror.

Edhe pse n frymn e Marrveshjes s Ohrit, pushteti do t duhej t krijonte rrethana q t gjith t

ndjehen t barabart, sht evidente dhe faktike se deri ather ky shtet nuk ka pasur asnjher

60

shqiptar t zgjedhur n ndonjrn nga kto funksione shtetrore: President, Kryeministr, Kryetar

Kuvendi, Ministr i Brendshm.

Prvojat e deritanishme tregojn s nj ministr me prkatsi etnike shqiptare, sht lejuar vetm

njher t drejtoj nj resor ministror t rndsishm (Ministrin e Mbrojtjes) si kompromis politik,

por q mbet thellsisht si fakt i papranueshm tek shoqria maqedonase-etnike q u manifestua edhe

me dhun.

Populli shqiptar n Maqedoni, nuk mund t konsiderohet n nivelin e nj pakice kombtare, jo vetm

pse kundr ksaj flet vet numri i shqiptarve n Maqedoni, por edhe pr shkak t faktit se ai sht

nj popull autokton dhe si i till u prfshi brenda kufijve t ktij shteti si rezultat i rrethanave

historike n t cilat hapsira etnike e banuar m shqiptar u coptua n disa njsi shtetrore.

Rrjedhimisht me kt, Maqedonia duhet t ket nj struktur federale t organizimit q mundson

barazi mes maqedonasve dhe shqiptarve. Entiteti shqiptar do t mundsonte q shqiptart t jen

vet garanti i t drejtave t tyre dhe barazis.

Populli shqiptar ka jetuar n kto troje para se t formohet shteti i cili sot quhet Republika e

Maqedonis. Gjithashtu, mbshtetur edhe n vet procesin shtetformues t shtetit, shqiptart q n

prpjekjet e para, u cilsuan si popullsi e barabart me maqedonasit, kurse q n organet e krijuara t

Republiks s Krushevs, popujt kishin prfaqsim numerikisht t barabart.

Federalizmi belg si shembull

Mbretria e Belgjiks, sht nj shtet me rregullim federal disa nivelesh. N Belgjik kufizohen bota

gjermanike dhe ajo romane, ngase n veri t vendit banon komuniteti flaman i cili flet nj gjuh t

afrt me holandishten, kurse n jug jetojn valont frankofon, gjithashtu njohje zyrtare kushtetuese ka

edhe komuniteti i vogl gjerman. Rrjedhimisht me kt n hartn gjuhsor evropiane, Belgjika

bashkon dhe i przien dy sprachrumet kryesore gjuhsore evropiane gj e cila e karakterizon gjith

historin politike t vendit, por edhe rrethanat e sotme politike.

Kompetencat e qeveris federale shtrihen n fushn e mbrojts, sistemit doganor, policis federale,

shtje q rregullojn tregun ekonomik-financiar dhe ato t migracionit. N nj sistem mjaft

kompleks, gj q federalizmin belg e bn unik dhe e dallon nga tipat tjer t federalizmit apo

regjionalizmit n bot, prfshir edhe rastet gjithashtu me heterogjenitet etnik dhe gjuhsor, sot

nivelin e pushtetit territorial i cili prfaqson komunitetet etnike dhe gjuhsore n Belgjik e dallojm

61

n dy shtylla. Ky sistem hyri n fuqi me 1977 pas Marrveshjes s Egmontit (Berishaj, 2004, f.

33). Pikrisht pr shkak t sistemit mjaft t ndrlikuar dhe jokonvencional n krahasim me raste t

tjera federalizmit etnik, federalizmi belg konsiderohet si i komunitetzuar (Erk, 2008, f. 31).

Kto pushtete jan t barabarta sa i prket hierarkis mes tyre, por q secila prej shtyllave ka t ndara

shtjet t cilat rregullohen nga ana e institucioneve t tyre legjislative dhe ekzekutive. Dy shtyllat e

pushteteve jan: 1. Komunitetet gjuhsore; 2. Regjionet

Gjithashtu, neni 4 i kushtetuts belge, status t komunitetit gjuhsor precizon edhe pr Brukselin si

qytet zyrtarisht bilingual. Por, institucionet e Brukselit jan nj dhe titullar i tyre sht regjioni kurse

brenda vet territorit t ktij regjioni, kompetenca ushtrohen edhe nga dy komunitet gjuhsore

kryesore n vend.

Struktura e ndarjes s pushteteve n regjione dhe komunitete gjuhsore e bn federalizmin belg nj

shembull brenda t cilit funksionojn dy dimensione paralele. Ky kombinim ngrthen brenda tij

segmente t federalizmit territorial (regjionet) dhe federalizmit jo-territorial (komunitetet gjuhsore.

N aspektin praktik, ln anash komplikimet shtes brenda Brukselit, si valonit ashtu edhe flamant

jan pjestar t nj vetqeverisjeje brenda nj territori t caktuar (regjionit), kurse me faktin se i

prkasin komunitetit gjuhsor respektiv, ata jan barts t vetqeverisjes si individ.

Tek kjo struktur e organizimit t disa niveleve t pushtetit, ka ardhur si rezultat i nj procesi t

vazhdueshm t reformave, i cili sht zhvilluar gati tridhjet vite me radh deri me hyrjen n fuqi t

kushtetuts s vitit 1994. Belgjika me kt ka tentuar t siguroj prfaqsim t vrtet dhe efektiv t

komuniteteve dhe regjioneve n prputhje me pjesmarrjen e tyre n numrin e prgjithshm t

popullsis s vendit. shtja e kompetencave t komuniteteve dhe regjioneve si dhe t institucioneve

t tyre, rregullohet me kushtetutn federale dhe t njjta precizohen n kapitullin e katrt t saj.

(Belgian House of Representatives, 2012, f. 35)

N nivel federal, Belgjika ka nj parlament dydhomsh t prbr nga Dhoma e prfaqsuesve dhe

Dhoma e Lart respektivisht Senati. Mbi kt parlament dhe ekzekutivin, qndron mbreti i cili

ndonse ka kompetenca t kufizuara, megjithat formalisht dominon qeverin. Belgjika ka nj sistem

proporcional rajonal t votimit, kjo mnyr e zgjedhjes s sistemit elektoral, tenton q vendit ti jep

nj prfaqsim sa m prfshirs.

62

Prbrja demografike e shtetit belg, imponon nj sistem kompleks t institucioneve ku prezantimi

proporcional i komuniteteve sht parsor. Prve institucioneve qendrore ekzistojn edhe

institucionet q prfaqsojn komunitetet etnike-gjuhsore, si dhe institucione t cilat prfaqsojn

regjionet. Kushtetuta prcakton sipas regjionit se cila gjuh ku do t ket statusin e gjuhs zyrtare.

Vetqeverisja regjionale si zgjidhje pr shqiptart n Lugin t

Preshevs dhe Mal t zi

Lugina e Preshevs

Sot shqiptart n Luginn e Preshevs, kan nj shumic stabile etnike n komunn e Preshevs

(89%), gjithashtu nj shumic absolute n komunn e Bujanovcit (54.6%), por si rezultat i migrimit t

vazhdueshm drejt Kosovs t popullsis s atjeshme, shqiptart prbjn m pak se 26% t

popullsis s komuns s Medvegjs. N nivel t Republiks se Serbis, sipas regjistrimit t

popullsis me 2002, kan jetuar 61647 shqiptar, apo 0.82% e numrit t prgjithshm t popullsis n

nivel t shtetit. Pasi q shqiptart e Lugins s Preshevs kan bojkotuar regjistrimin e vitit 2011,

dihet pjesrisht vetm numri i shqiptarve q jetojn n pjes tjera (joetnike) n kuadr t Republiks

t Serbis, e i cili sht 5800. ( 2011)

N konfliktin e armatosur t vitit 2000, ndrmjet trupave lokale shqiptare t UPMB-s dhe forcave

qeveritare serbe, n zon luftimi u prfshi nj pjes e konsiderueshme e fshatrave t ktyre

komunave. Por, t drejtat q shqiptart i nxorn nga ky konflikt, sot nuk prkojn as me minimumin e

standardeve t t drejtave q iu garantohen pakicave kombtare. Efektivisht, ndonse Marrveshja e

Konulit, e cila i kishte dhn fund luftimeve, parashihte krijimin e nj force multietnike policore, n

realitet nuk sht realizuar n frymn e marrveshjes dhe as prafrsisht shqiptaret nuk jan prfshi

n forca policore n proporcion me strukturn e popullsis t komunave ku jetojn. Kjo n t shumtn

sht rezultat i keqkuptimit t termit polici multietnike, e q si pasoj e keqinterpretimit serb nuk

aplikohet jasht strukturave komunale t policis n komunat e banuara me shqiptar, kurse n ann

tjetr ka prezenc t strukturave tjera policore njetnike si dhe t xhandarmris, po ashtu njetnike,

gj q zhduk balancn etnike n prbrjen e strukturave policore n trsi.

63

Sot ekziston nj mekanizm q quhet Kshilli Kombtar Shqiptar n Serbi. Nj trup i ligjshm n

Republikn e Serbis, e drejt kjo q e gzojn t gjitha pakicat e tjera kombtare n kuadr t ktij

shteti. Por, ky kshill n fakt nuk ka asnj juridiksion aq m tepr ndonj kompetenc me karakter

territorial.

Shqiptart n Luginn e Preshevs, n referendumin pr autonomi me t drejt bashkimi me

Kosovn, ishin prgjigjur pozitivisht, q rezulton se referendumi ishte i suksesshm. Pyetja e

referendumit ishte platform politike shqiptare e cila sht ndrydhur nga shteti i Serbis, dhe nuk

guxon t lansohet pr shkak t represalieve politike. N rrethana n t ardhmen t cilat mund t jen

politikisht shum m liberale dhe ku shteti nuk mund t persekutoj pr shkak t krkesave politike,

sigurisht q kjo platform mund t vij n shprehje.

Megjithat, n rrethanat e krijuara politike, t cilat shpijn n drejtimin se komuniteti ndrkombtar

nuk ka vullnet dhe as komoditet t lejoj ndryshimin e kufijve ndrshtetror aktual, shqiptart e

Lugins s Preshevs, respektivisht partit politike dhe shoqria civile duket se jan vonuar n

konceptimin apo m mir t themi rikonceptimin e nj platforme pr autonomi territoriale-politike n

trojet e tyre.

Deri tani, n prgjithsi angazhimi i qart n kt drejtim ka munguar edhe si rezultat i pritjes pr nj

zhvillim ndryshe t rrethanave n Kosov, respektivisht n pritje t insistimit eventual t

institucioneve t Kosovs pr reciprocitet n trajtimit e popullsis serbe n Kosov dhe trajtimin e

popullsis shqiptare n Serbi. Kjo n njfar mnyre prshkruan edhe paqartsin politike t partive

shqiptare n Lugin, t cilat si duket nga Marrveshja e Konullit e kndej, e kan t paralizuar

konceptimin e hapave tutje, ndrsa edhe kur duket se ka tendenc pr veprime konkrete politike, ato

jan m shum ad-hoc dhe vijn vetm si reagim ndaj rrethanave t porsakrijuara varsisht nga

momenti. Faktikisht i vetmi akt politik, q kshilltart e tre kuvendeve komunale kan br, sht

Deklarata Politike me t ciln krkohet formimi i nj regjioni t veant, e votuar n mbledhjen e

mbajtur n Preshev me 2009. Por duhet pranuar, se ajo nuk u prcoll me veprime adekuate

strategjike q t influencoj komunitetin ndrkombtar.

Deri tani, zrat pr konceptimin apo hartimin e strategjis se si t veprohet, jan m shum t

konkretizuara n propozimet e shprehura n domenin individual, si n rastin e veprimtarit Refik

Hasani, i cili me 2011 me rastin e 19 vjetorit t Referendumit pr Autonomi Politike-Territoriale,

64

shpalos krkesn konkrete drejtuar kshilltarve t Kuvendeve Komunale (Preshev, Medvegj,

Bujanoc). Ai krkon q t merret nj vendim pr organizimin e nj referendumi i cili do t

rikonfirmonte vullnetin e popullit me 1992 dhe t marrin hapa konkret drejt organizimit t

autonomis shqiptare. (Hasani, 2011)

Shqiptart n Mal t zi

Sipas t dhnave q sjell Enti Statistikor i Malit t zi, e i cili mbshtetet n regjistrimin e popullsis

me 2011, n Mal t zi jetojn 30.439 shqiptar., respektivisht 4.91% t strukturs s prgjithshme t

popullsis. (Census, 2011)

Ndarja territoriale administrative e Malit t zi, n asnj rast nuk ka pasur n konsiderat rajonet e

banuara me shqiptar, kurse prpjekjet aktuale pr nj vetqeverisje n Komunn Urbane t Tuzit e

cila sht n kuadr t Podgorics, tregojn se sa i ndjeshm sht pushteti malazias n kt drejtim.

N aspektin praktik kjo ndarje, pamundson q shqiptart t vetqeverisen qoft edhe me ato pak

kompetenca t pushtetit lokal, gj qe shkakton zvoglimin e numrit t banorve, braktisjen e

fshatrave, ngase pushtetet aktuale komunale sikurse edhe vet pushteti qendror me qasjen e tij e

drejton nj rrjedh t till t rrethanave me politikat e tij politike, ekonomike, sociale dhe

demografike.

Gjuha shqipe ka prdorim zyrtar n dy njsit e pushteti lokal ku shqiptart prbjn shumicn (Ulqin

dhe KU Tuz), kurse prdorimi i gjuhs n njsi tjera t pushtetit lokal sht plotsisht i

deinstitucionalizuar duke dhn rezultate konkrete n procesin e asimilimit gjuhsor si n rastin e

Plav-Gucis dhe Rozhajs.

Ky asimilim gjuhsor e drejton njkohsisht procesin drejt asimilimit etnik, gj qe pasqyrohet n

strukturn e popullsis n komuna, t cilat kan qen tradicionalisht shqiptare. Pushteti aktual n

pamundsi pr t zhvilluar nj politik t hapur t malazezizimit t shqiptarve, po inkurajon nj

politik perfide t boshnjakizimit duke qen ky nj proces m i leht dhe i cili nuk krkon

ndryshimin e aspekteve sociale dhe religjioze t jets s individit dhe kolektivit. Shqiptart n Mal t

zi jetojn n trojet e tyre, vazhdimsi e hapsirs etnike t banuar me shqiptar e cila kufizohet me

Republikn e Shqipris dhe Republikn e Kosovs duke filluar nga Ulqini deri n Rozhajs. Brenda

vet kufijve politik t Malit t zi, ndonse komponent prbrse e truallit autokton shqiptar, trojet

shqiptare n Mal t zi jan t ndara fizikisht n katr rajone gjeografike, t cilat jan t shkputura

65

dhe pa vazhdimsi territoriale brenda Malit t zi, si rezultat i tkurrjes s hapsirs etnike me shqiptar

n procese historike duke filluar nga Kongresi i Berlinit me 1878 kur Malit t zi i dhurohen

Podgorica, Shpuza, Virpazari, Tivari, etj.

Kto rajone t sotme jan: 1. Ulqini, Ana e malit, Kraja; 2. Malsia e madhe; 3. Plava dhe Gucia; 4.

Vendbanimet shqiptare n Komunn e Rozhajs.

T dhna numerike zyrtare flasin pr rnien e prqindjes s popullsis e cila deklarohet etnikisht si

shqiptare dhe veanrisht bie n sy zvoglimi i popullsis shqiptare n Tivar (Kraj) si pasoj e

emigrimit dhe n Plav-Guci ku krahas emigrimit vazhdon edhe procesi i asimilimit etnik dhe

gjuhsor. Sipas t dhnave t regjistrimit t popullsis t vitit 2011, shqiptart kan pjesmarrje n

strukturn e popullsis n komuna, si vijon:

Ulqin 70.66%

Plav 18.88%

Tivar 5.98%

Podgoric 5.13%

Rozhaj 5.04%

Partit politike shqiptare n Mal t zi, me prjashtim t iniciativave fillestare n vitet e hershme t 90-

ta, nuk kan nj qndrim n lidhje me avancimin e pozits s shqiptarve si dhe t gjuhs shqipe

jasht kornizave aktuale institucionale. N vet Kushtetutn e Malit t zi, i vetmi rast kur ndonj nen i

referohet shqiptarve, sht ai 13 i cili saktson se n prdorim zyrtar n Mal t zi, sht edhe gjuha

shqipe.

Deri tani sht shpalosur nj Platform politike pr definimin e statusit t shqiptarve n Mal t zi.

Ajo parashikon krijimin e nj rajoni me nivel t vetqeverisjes n prputhje me Kartn Evropiane t

vetqeverisje. Ky rajoni do t ishte n nivelin hierarkik t organizimit t pushteteve, i vendosur

ndrmjet pushtetit qendror dhe atij lokal (Berishaj, 2004, f. 169). Gjithashtu parashihet q ai t

veproj si nj mekanizm i vetm, n cilsin e Kshillit Nacional Shqiptar n raport me organet

shtetrore.

66

N Platformn e botuar n vitin 2004 nga autori Dr.Martin Berishaj, parashihet nj vetqeverisje

rajonale e ngjashme me at n Tirolin e jugut. N kt relacion diferencat kryesore me Tirolin e jugut

si model qndrojn tek organet e rajonit vetqeveriss, m saktsisht te terminologjia me t ciln jan

emruar organet e rajonit. Si organe t rajonit, n nenin 29 t propozim-statutit prmenden: Kuvendi i

Rajonit si legjislativ, Pleqsia e Rajonit si ekzekutivi rajonal, si dhe Prefekti. (Berishaj, 2004, f. 181)

Tiroli i jugut si nj model i suksesshm

Kushtetuta Italiane saktson se n gjith territorin e shtetit, jan pes regjione autonome ku niveli i

vetqeverisjes dallon nga njsit tjera. Kto territore kan specifika t caktuara historike, gjeografike

dhe etnike. N nenin 116 t kushtetues thuhet se kto regjione kan forma dhe kushte t caktuara t

autonomis, n prputhje me statutet speciale t aprovuara nga ligji kushtetuts. (The Constitution of

the Italian Republic, 2003)

Nj nga regjionet autonome sht edhe Trentino-Tiroli i jugut, i cili sikur edhe sugjeron vet emri,

prbhet nga dy provinca autonome, t cila jan Trentino dhe Tiroli i jugut. Trentino banohet

kryesisht nga popullsi etnike italiane, kurse n Tirolin e jugut dominon popullsi etnike gjermane e

cila flet dialektin austro-bavarez dhe prbn rreth 70% t popullsis. Tiroli i jugut ka mbi gjysm

milion banor t cilt jetojn n nj territor prej mbi 7 mij km2.

N kontekstin historik, rrethanat e turbullta rreth Tirolit t jugut, fillojn prej vitit 1915, kur fuqit e

antants, me synim pr ta joshur at q t shkputet nga koalicioni i vendeve t mbledhura rreth

boshtit qendror, si dhe t njjtave ti shpall luft, prmes Marrveshjes s Londrs i ofrojn

Italis territore t caktuara dhe favore tjera politike. Prve Tirolit t jugut, pjes e oferts ishin

edhe aneksimi italian i portit t Vlors si dhe vendosja e Protektoratit italian mbi Shtetin Shqiptar.

Italia e cila ishte akorduar, m pas i shpall luft Austro-Hungaris dhe Gjermanis.

Mbshtetur me akordimet e vitit 1915, Italia pushton Tirolin e jugut me 1918, kurse zyrtarisht e

anekson me 1919. Italia q nga vnia e kontrollit mbi Tirolin e jugut, zhvilloi nj politik t

italianizmit dhe sjelljes s italianve etnik nga vise tjera kurse prdorimi i gjuhs ishte i ndaluar n

fardo relacioni zyrtar. N dokumentin shtetror q njihet si Masat pr Alto-Adigje, parashihen 32

masa t ndryshme me qllim t italianizmit t plot, ndrsa administrativisht Tiroli bhet pjes e

Regjionit me seli n Trentino, t banuar me italian, n mnyr q t absorbohet shumica etnike

gjermane. (Staininger, 2003, fv. 21-23)

67

Me 1948, kur hyn n fuqi kushtetuta, autonomia e cila i garantohej Tirolit t jugut ishte inekzistente

n kuptimin efektiv. Prfshirja brenda nj regjioni me shumic italiane, pamundsonte q

institucionet t udhhiqen nga gjermant etnik. Kjo ndikoi q shtja t eskaloj vazhdimisht. Austria

e paraqiti problemin para OKB-s me 1960, kurse n mesin e popullsis gjermane etnike ishin

paraqitur edhe elemente radikale t cilat sulmonin n mnyr t armatosur forcat policore italiane.

(Staininger, 2003, f. 2)

Efektivisht, statusi vetqeveriss u aplikua me statutin e ri t vitit 1972, kurr u kthye n prdorim

legal edhe vet emri Tirol u jugut. Kurse q nga viti 1992, Austria konsideron se pas kompletimit t

vetqeverisjes m nuk ka shtje kontestuese n lidhje me Tirolin e jugut.

Tiroli i jugut ka nj nivel t vetqeverisjes si dhe nj regjim t posam fiskal i cili mundson q ai t

mbaj 90% t tatimeve. Kjo ka ndikuar q GDP pr kok banori t jet afro 38.000 euro n vit

(Eurostat, 2014). Kjo e bn Tirolin e jugut, nj nga pjest ekonomikisht m t zhvilluara n gjith

Italin, por edhe n kontekstin m t gjer t Unionit Evropian. Me vet Unionin Evropian, Tiroli i

jugut sht i lidhur prmes Euro-regjionit ndrshtetror Tirol-Tirol i jugut-Trentino t formuar me

1996. Gjithashtu bashkpunimi ndr-regjional sht n shkall shum t lart edhe para formimit t

euro-regjionit, q nga vitet e 70-ta komisioni i prbashkt ndr-parlamentar i Tirolit dhe Tirolit t

jugut takohet rregullisht. (Danspeckgruber, 2002, f. 193)

Vetqeverisja dhe konceptimi i saj sa i prket sidomos legjislacionit t taksave ka krijuar nga Tiroli i

jugut nj mini-gjigant ekonomik. Kurse sa i prket punsimit t popullsis s provincs, ka rregulla

shum strikte pr t mbajtur balancn etnike n mesin e t punsuarve, andaj n do 20 t punsuar,

14 prej tyre duhet t jen gjerman, 5 italian, si dhe 1 Ladin. (South Tyrol in figures, 2013).

Literatura e trajtuar

Alcock, A. (2001). The South Tyrol Autonomy. Bozen/Bolzano.

Bechev, D. (2009). Historical Dictionary of the Republic of Macedonia. Lanham: The Scarecrow Press Inc.

Belgian House of Representatives. (2012). The Belgian Constitution. Brussels. Gjetur n

http://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/publications/constitution/grondwetEN.pdf

68

Belgian Senate. (a.d.). The composition of the Senate. Gjetur n

http://www.senate.be/english/SenateCompoEN.html

Berishaj, M. (2010). Identiteti dhe Shtetesia. Prishtine: Kolegji Victory.

Berishaj, M. (2004). Nga hapesira e trojeve ne hapesire te rrjedhave. Ljubljana: Albanica.

Constitution of the Trentino-Alto Adige. Bolzan/Bolzano.

Election Resources. (a.d.). Federal Elections in Belgium - Chamber of Representatives Results Lookup.

electionresources.org. Gjetur n http://www.electionresources.org/be/chamber.php?election=2010

Euroactiv. (2007). The status of Brussels in the hypothesis of confederalism. Euroactiv. Gjetur n

http://www.euractiv.com/priorities/status-brussels-hypothesis-confederalism/article-167686

Hasani, R. (2011). Referendumi i Krahins Shqiptare pr Autonomi Territorialo-Politike. Agjencia Informative

Kombtare Presheva jon. Gjetur n http://www.preshevajone.com/referendumi-i-krahines-shqiptare-per-

autonomi-territorialo-politike/

Ligji per organizimin territorial. (2004). Shkup: Gazeta Zyrtare e RM.

Ligji per qytetin e Shkupit. (2001). Shkup: Gazeta zyrtare e RM.

Marreveshja e Ohrit. (2001). Oher.

Peterlini, O. (2005). The South Tyrol Autonomy in Italy: Historical, Political and Legal Aspects. Hong Kong:

University of Hong Kong.

Pfostl, E. (2008). Tolerance Established by Law: The Autonomy of South Tyrol in Italy. Roma: Libera Universita

S.Pio.

Reuchamps, M. (2009). The Future of Belgian Federalism through the Eyes of the Political Actors. Potsdam.

Gjetur n http://dev.ulb.ac.be/sciencespo/dossiers_membres/dandoy-regis/fichiers/dandoy-regis-

publication72.pdf

Robelli, E. (2011). Arbn Xhaferri rrfen: N Tetov n krkim t kuptimit (bot. i 2). Prishtin: Koha.

Sonderstatut Fr Trentino-Sdtirol. (1978).

69

South Tyrol in figures. (2013). Bolzan: Autonomous Province of South Tyrol Provincial Statistics Institute -

ASTAT.

Staininger, R. (2003). South Tyrol: A Minority Conflict of the Twentieth Century. New Brunswick: Transaction

Publishers .

Surroi, V. (2011). Libri i fluturave. Prishtin: Koha.

The Constitution of the Italian Republic. (2003). Roma.

World Population Riview. (a.d.). Belgium Population 2014. Gjetur n

http://worldpopulationreview.com/countries/belgium-population/

, . (2013). 2011. Beograd:

Print-shop.