NGA BIPOLARITETI NE MBIPOLARITET

Mentor Tahiri

2

NGA BIPOLARITETI N MBIPOLARITET

Mentor Tahiri

Prishtin

2013

3

Prmbajtja

Hyrje ...................................................................................................................................... 4

Bipolariteti, lufta e ftoht dhe vatrat e krizs ......................................................................... 8

Prfundimi i lufts s dyt botrore si prelud i krjimit t bipolaritetit ..................................................... 8

Dy blloqet politiko-ushtarake .................................................................................................................... 9

Lufta n gadishullin korean dhe ndikimi i saj n marrdhniet ndrkombtare .................................... 12

Berlini dhe kriza raketore kubane ........................................................................................................... 14

Ndrhyrjet npr bot ............................................................................................................................ 16

Kina dhe t painkuadruarit ...................................................................................................................... 18

Shprbrja e Bashkimit Sovjetik dhe fundi i sistemit bipolar ................................................. 21

Stagnimi ekonomik dshtimi i reformave ............................................................................................... 21

Prbrja heterogjene e shtetit si pik e lndueshme dhe shprbrja .................................................... 23

SHBA-t si superfuqi e vetme botrore ................................................................................. 26

SHBA-t pas lufts s ftoht .................................................................................................................... 27

SHBA-t pas 11 Shtatorit ......................................................................................................................... 28

Drejt mbipolarizimit ............................................................................................................. 30

Organizatat supranacionale .................................................................................................................... 30

BE si akter global dhe Integrimet Evro-Atlantike .................................................................................... 32

Sfidat evropiane t zgjerimit dhe kufijt e poleve politike ..................................................................... 34

Rusia pas ardhjes s Putinit ..................................................................................................................... 36

Fuqit Aziatike (Kina, Japonia, India) ...................................................................................................... 39

Rreziku nuklear dhe Boshti i s keqes .................................................................................................. 44

Rezyme ................................................................................................................................ 47

Bibliografia .......................................................................................................................... 51

4

Hyrje

N marrdhniet politike ndrkombtare, polarizimi reflekton mnyrat e shumfishta t

shprndarjes s fuqis (t nj apo m shum shteteve) brenda nj rendi botror apo edhe

t nj rendi n kontekst m t kufizuar gjeografik, qoft kontinental apo rajonal. Nga

kndvshtrimi i sotm q mund ti bjm t kaluars, dallojm disa shembuj t

supremacive shtetrore (apo edhe aleancave) kundrejt nj grupi tjetr t shteteve.

Perandoria Romake, me eprsin e krijuar dhe nivelin e zhvillimit politiko-ushtarak,

kishte krijuar Unipolaritet n nivel botror, kurse m von ndarja e saj (Rom

Konstantinopoj) do t imponoj bipolaritet i cili n planin religjioz-kulturor (mbase edhe

civilizues) reflekton gjer m sot.

N Evrop, Franca do t shfaq haptazi hegjemonin gjat kohs s Napoleonit, t ciln m

von deri diku do ta ket Perandoria Britanike n shekullin 19, pr shkak t shtrirjes s saj

koloniale tej-oqeanike, por n rrethana krejtsisht tjera dhe jasht Evrops. N Evropn

Juglindore, nj koh t gjat ishte aktual bipolariteti Austriako-Otoman n nivel t gjer

rajonal. q sot l gjurmt n prcaktimin e disa kufijve ndrshtetror aktual e deri tek

vazhdimsia e specifikave t veanta t nj rajoni brenda vet shtetit (Vojvodina).

Lufta e dyt botrore, respektivisht fundi i saj, do t shprfaq dy superfuqi, SHBA-t dhe

ish-BRSS-n, shtete q do t jen pr gati gjysm shekulli rival njri me tjetrin, jo vetm n

planin politik e ushtarak, por edhe at teknologjik-shkencor. Secila nga kto superfuqi do

t ket edhe sferat e saj t influencs, t krijuara pas nj ser rrethanash q la si pasoj

lufta e dyt botrore, rrjedhimisht me kt m pas do ti referohemi blloqeve politike-

ushtarake. Duke mos harruar nj pjes t madhe t bots s painkuadruar apo neutrale, e

cila karakterizohej nga rilindja apo krijimi krejtsisht i ri i identiteteve shtetrore, mund t

flasim pr nj bipolaritet t prbr nga nj perndim pro-amerikan dhe nj lindje pro-

sovjetike, bipolaritet ky q do t dominoj apo edhe dirigjoj marrdhniet

ndrkombtare, dhe i cili gjithashtu kishte edhe variacionet e tij dhe nnsistemet e

5

krijuara rajonale, si n rastin e acarimeve mes dy shteteve m t mdha komuniste (BRSS-

s dhe Kins), varsisht nga konotacionet politike npr koh.

Si do t dshmohet edhe nga nj varg shembujsh n kt studim, kontinenti evropian

ishte aren e par dhe politikisht kryesore e rivaliteteve t dy superfuqive (lufta e ftoht).

Dy polet, kishin ve tjerash edhe organizmat e tyre ushtarake, NATO i cili sot jo vetm q i

ka mbijetuar kohs por sht zgjeruar edhe m tutje; dhe Pakti i Varshavs i cili formalisht

do t pushoj s ekzistuari me 1991. Megjithat, ndikimet e ktij rendi botror do t ln

gjurm kudo n glob, n konflikte t ndryshme politike mes komunistve dhe kryesisht

anti-komunistve e deri tek luftrat shkatrrimtare me humbje n njerz si n Kore,

Vietnam, Afganistan, por edhe kudo n Azi, Afrik e deri tek prmbysjet e dhunshme t

qeverive n Amerikn Latine.

Ngecja ekonomike e njrs nga superfuqit, do ti jap fund bipolaritetit politiko-ushtarak

n bot. BRSS do t gjunjzohet pr shkak t nivelit ekonomik ku kishte ngecur si pasoj e

financimit joproporcional t sistemeve ushtarake n shrbim t rivalitetit me SHBA-t,

kurse dobsimi i pushtetit absolut komunist do t mundsoj afirmimin e iniciativave t

reja politike dhe do ta bj m t leht shprbrjen e nj shteti t krijuar nga nj prbrje

e brisht heterogjene shumetnike dhe shumkonfesionale. Nga BRSS do t krijohen 14

shtete t reja, ndrsa Rusia t cils komuniteti ndrkombtar pa zhurm i njohu me

automatizm t drejtn q t jet trashgimtare e BRSS-s, po prpiqet edhe sot t kthej

ndikimin e dikurshm ndrkombtar, sidomos pas mijvjearit t ri.

Prderisa duke filluar sidomos nga vitet 90-t, mund t flitet pr vetm nj shtet (SHBA-

t) i cili n kuptimin e plot t fjals meriton epitetin superfuqi pr shkak t potencialit

politik, ekonomik, teknologjik-shkencor e deri te ushtarak; duhet pranuar q rreshtimet e

sotme gjeopolitike n bot jan m shumngjyrshe pr shkak t rritjes s numrit t

shteteve me ndikim (vemas n Azi) , respektivisht t involvimit m t madh

ndrkombtar t fuqive t ndryshme rajonale dhe organizmave multi-nacionale.

6

N prgjithsi, tani sht e nevojshme dallimi i hollsive pr t prshkruar polaritetet n

glob n nj bot diverse. Me gjith problemet sociale dhe politike t shkaktuara nga

sistemi njpartiak komunist, po zgjohet nj fuqi e re ekonomike. Republika Popullore e

Kins. Shteti i madh aziatik tani pr tani nuk shfaqet si ndonj akter i madh politik dhe

ushtarak, por n kt studim do t trajtohen treguesit q mund t na shpijn tek faktet

nse dhjetvjeart n vijim munden apo jo t dshmojn se ngritja ekonomike dhe bumi

industrial kan qndrueshmri dhe si t till mund t evoluojn edhe pozitn kineze n

marrdhniet ndrkombtare politike.

Sot jan 193 shtete jan antare t OKB-s. Prej 15 antarve q ka Kshilli i Sigurimit si

trup i OKB-s, jan pes shtete antare permanente q kan edhe t drejt vetoje n

fardo vendimi, kto jan SHBA-t, Rusia, Kina, Mbretria e Bashkuar dhe Franca. Pak a

shum, kto jan edhe shtetet q pas vitit 1945 e s paku deri tani tradicionalisht

njiheshin si t vetmit faktor ndrkombtar me ndikim substancial. Por, zhvillimi i

vazhdueshm dhe stabil i Japonis e cila pr nga shkalla e bruto prodhimit vendor gjendet

n vendin e tret, si dhe Gjermanis n vendin e pest, do t bj aspiratat e ktyre dy

shteteve doher m konkrete dhe m t arsyeshme. Kancelaria gjermane Merkel disa

her haptazi ka krkuar q t rishqyrtohet lista e shteteve antare permanente n

Kshillin e Sigurimit. Nj pretendim t till, por q kryekput bazohet n popullsi dhe

faktorin territor e ka edhe Brazili, i cili me rreth 200 milion banor mton rolin e liderit

(prfaqsuesit) Amerikano-Latin.

Vihet re se pas prfundimit t lufts s ftoht, si pasoj e prmbysjes s sistemeve

moniste, ka ardhur ndjeshm edhe tek rritja e aspiratave independintiste (separatiste)

kudo n bot. Ky proces mund t zgjerohet edhe m tutje pas paknaqsive mbi

jostabilitetin ekonomik, posarisht n Evrop. N bot ka mbi 200 shtete prfshir ato t

pranuara pjesrisht nga komuniteti ndrkombtar apo dhe shtetet e shpallura q

ushtrojn pushtetin por nuk kan asnj njohje ndrkombtare (shembull Somalilandi apo

Alzavadi).

7

Domosdoshmrisht ky realitet ka inponuar edhe qndrim t caktuar t qeverive m t

forta n bot. Kur Rusia njohu Abhazin dhe Osetin Jugore pr t pavarura, ajo jo vetm

qe shkeli sovranitetin e nj antari t OKB-s (Gjeorgjis) me t cilin gjithashtu jan s

bashku antar t disa nismave multinacionale, por i shtyu q t njjtn ta bjn edhe disa

shtete tjera t cilat me qndrimin e tyre haptazi treguan se shprfillin kriteret

ndrkombtare. N k rast Venezuela dhe Nikaragua, prtej dshmis q n tabllon e

madhe gjeopolitike jan aleat t Rusis, konfirmuan se jan enklava t mbijetuara neo-

komuniste, fakt q konfirmon realitetin se me prfundimin e lufts s ftoht nuk kan

prfunduar edhe pasojat e saj.

Kapitujt n vazhdim prve q do t trajtojn ngjarjet q solln n krijim, ekzistimin e m

von edhe prfundimin e bipolaritetit si dhe pasojat e tij, gjithashtu do t flasin me

argumente politike, ushtarake, ekonomike dhe socio-kulturore pr SHBA-t si superfuqi e

vetme dhe rrugn drejt mbipolaritetit t krijuar nga rritja e numrit t shteteve me ndikim,

duke mos ln anash edhe problemet specifike globale q imponohen sot nga shum

faktor (terrorizmi fetar dhe ideologjik, racizmi, nacionalizmat n rritje). Gjithsesi,

konteksti i tems, imponon vetvetiu edhe trajtimin e shteteve q posedojn armatim

(nuklear) pr shkatrrim masiv, pavarsisht pozits s tyre gjeopolitike, gjithnj duke

pasur parasysh rrezikshmrin q paraqesin pr njerzimin dhe kapacitetet pr t

ndrmarr aktivitete luftarake n kontekste rajonale apo dhe m t gjra.

8

Bipolariteti, lufta e ftoht dhe vatrat e krizs

Prfundimi i lufts s dyt botrore si prelud i krjimit t bipolaritetit

Kontinenti Evropian duke qen vatr kryesore e lufts s dyt botrore, psoi dmet m t

mdha, kurse fuqia e dikurshme e shum shteteve kolonialiste u dorzua prball

makineris ushtarake t Rajhut Hitlerian. Vet lufta e dyt botrore n vitet e saj t para, i

ngjante m shum nj lufte qytetare evropiane. Patjetr q kjo ka ndikimet e saj deri n

ditt e sotme e q pasqyrohet ndoshta m s miri n rolin e zbehur q shtetet dikur fuqi,

do t ken m pas n politikn botrore. Shtuar ksaj edhe rrethanat e paslufts, do t

shkaktohet q disa kombe t Evrops Qendrore, Lindore dhe Juglindore nuk do t mund t

konsolidojn identitetin shtetror deri n fund t shekullit XX.

Zbarkimi amerikan n Normandin franceze dhe kundrofensiva e madhe dimrore e

ushtris s kuqe kundr trupave gjermane, do t nxisin fillimin e nj etape t re botrore

dhe ndarjen perndim-lindje t Evrops. Nga kndvshtrimi i sotm sht hipotetike dhe e

diskutueshme se si do t kishin rrjedhur gjrat nse SHBA-t do t ishin m t shpejta n

deprtimin e tyre ushtarak npr kontinent, por rezistenca e ashpr e trupave t Rajhut n

Franc, Belgjik e Holand, m von do t paracaktoj edhe vet ndarjen e Gjermanis n

dy shtete. Sigurisht q disa ngjarje n fushbetejn e madhe evropiane kan mundur t

ndikojn q ngjarjet t jen m ndryshe, por pushtimi sovjetik i Berlinit me 1945,

prfundimisht e la Evropn lindore nn patronatin e komunizmit pr gjysm shekulli,

respektivisht me kt edhe nj pjes t vet Gjermanis.

Ende edhe sot mbett kontroverse nse gjith kto zhvillime n mnyr t detajuar jan

vendosur n Konferencn e Jalts (Krime) qysh n Shkurt t vitit 1945, ku Rouswelt,

Churchil dhe Stalini kishin br ujdin se si ti qasen rrjedhs s lufts e cila ishte n

prfundim e sipr dhe ngjarjeve q do t pasonin pas prfundimit t saj, m saktsisht pas

kapitullimit gjerman q ishte afr, si dhe mposhtjes s parashikuar t Perandoris

Japoneze e cila ende po dominonte n lindjen e largt dhe paqsor. Tre lidert e

prmendur kishin mbajtur konferenc t ngjashme m hert me 1943 n Teheran t

9

Iranit, koh kur harta e fronteve npr bot ishte ndryshe. Gjithsesi n Jalt, tani kur po

shtrngohej rripi rreth Gjermanis, ishte vendosur ndarja e sferave t dominimit, kurse

sa i prket vet ndarjes s Gjermanis nuk kishte ndonj propozim t ngjashm me at

far do t krijohet m von kur Gjermania do t ndahet fillimisht n katr zona e m pas

dy shtete. Ajo q ishte e sigurt n Jalt, dhe Stalini tashm e kishte siguruar, ishte zgjerimi i

mtutjeshm sovjetik n Baltik prmes qytetit prusian t Konigsbergut1 (sot enklava ruse

e Kaliningradit).

N parim udhheqsit amerikan, britanik dhe sovjetik ishin akorduar q popullit t viseve

nga ku u dbua Gjermania, ti garantohet e drejta pr vot t lir dhe nnshkruan edhe

Deklaratn mbi Evropn e liruar.2 N thelb kjo marrveshje nuk u respektua dhe n

shtetet e gjysms lindore t Evrops diku me zgjedhje formale, diku edhe pa to fare, u

instalua sistemi njpartiak komunist duke i br shumicn e ktyre shteteve t varura

drejtprsdrejti nga Moska prve Jugosllavis, m von pas vdekjes s Stalinit edhe

Shqipris, vende qe gjithsesi mbetn akoma komuniste. Kurse vendet baltike t cilat

kishin qen para lufts t pavarura u inkorporuan krejtsisht n shtetin sovjetik si

republika t sovjetizuara, ndonse historikisht me Moskn nuk i lidhte asgj n asnj

aspekt.

Dy blloqet politiko-ushtarake

Pas prfundimit t Lufts s dyt botrore, kishte vlersime reale se shum vende

evropiane edhe pas rivendosjes s liris, nuk do t ishin n gjendje t mbronin

sovranitetin e tyre. Shumica e shteteve kishin demobilizuar trupat e tyre, por n ann

tjetr Bashkimi Sovjetik jo q nuk kishte zvogluar numrin e trupave, por as nuk ishte

trhequr nga shtetet q i kishte marr ushtarakisht gjat dbimit t Rajhut. Gjithashtu,

ishte dukuri mjaft aktive edhe inkurajimi nga ana e Bashkimit Sovjetik i organizatave t

ndryshme komuniste q t prmbysin pushtetin si n rastin e lufts qytetare greke, ku

1 SMYSER, W. R. From Yalta to Berlin - The Cold War Struggle over Germany. New York: Palgrave Macmilian, 1999.(fq.9)

2 Po aty.(fq.17)

10

forcat komuniste u prpiqen me luft t armatosur t marrin pushtetin, shto ksaj edhe

influencn solide t partive komuniste si n Itali dhe Franc, ka krijoi frikn nga nj pan-

komunizm evropian. P

rkundr faktit q BRSS nuk u bashkua me nj varg nismash ndrkombtare si n rastin e

FMN-s, duhet cekur pr vet OKB-n nuk pat asnj cenim legjitimiteti gjat gjith

periudhs s bipolaritetit. Sikur edhe u dshmua q nga krizat rreth Berlinit, brenda

Evrops lufta e ftoht nuk arriti asnjher nivelin e nj lufte t vrtet ku ushtrit do t

prballeshin n beteja, prkundrazi n shkall t gjer u krijua nj gjendje afatgjate e

patrazuar dhe nj baraspeshim i kontrolluar nga t dyja ant. Padyshim, Evropa ishte

arena kryesore ku dy superfuqit do t matnin njra tjetrn, veanrisht ishte e brisht

situata n Berlinin e ndar. Simbolikisht vet Berlini shnon fillimin e lufts s ftoht, dhe

rrzimi i Murrit t Berlinit fillimin e fundit t saj.

Bazuar n tensionimet e msiprme n Evrop, lindi nevoja pr nj siguri m t madhe

dhe formimin e nj organizmi t prbashkt mbrojts. NATO u themelua n vitin 1949 nga

dymbdhjet antare themeluese t bllokut politik perndimor. M von me 1952 n

NATO u antarsuan edhe Greqia dhe Turqia, me 1955 Gjermania Perndimore, kurse

Mbretria e Spanjs u antarsua vetm pas vitit 1982, dhe at pas largimit nga pushteti t

regjimit t diktatorit Franko. Q nga fillimi, qllimi ishte dhe mbetet, nj sistem i

prbashkt mbrojts i vendeve antare, ku secili antar ka edhe prgjegjsit n vnien n

dispozicion t forcave t armatosura, q sot kryesisht reflektohet prmes pjesmarrjes n

me trupa n misione paqsore.

Bashkimi Sovjetik i udhhequr nga Stalini, e shihte si t domosdoshm ndikim sovjetik n

pjesn e kontinentit nga ku ushtria e kuqe kishte dbuar Rajhun. Gjysma lindore e Evrops

e ku prfshihen Bullgaria, Rumania, Hungaria, ekosllovakia, Republika Demokratike

Gjermane dhe Polonia, vetm n letr ishin t pavarura. Rasti m eklatant ishte gjithsesi i

Polonis e cila ndonse u lejua t ekzistoj si shtet satelit i Mosks, asaj iu morr dhe nuk iu

kthye m asnjher 52% t territorit t paralufts me rreth 13 milion banor, territor ky

q iu dha Bjellorusis dhe Ukrains si subjekte federale t Bashkimit Sovjetik. Si

11

kompensim, Polonis i takuan pjes t Prusis q para vitit 1939 ishin brenda kufijve

gjerman.

N rrafshin e politiks ekonomike sovjetike karshi shteteve satelite, vet Polonia dhe

trajtimi i saj nga sovjetikt, flet edhe pr masat sistematike t sovjetikve pr t shtypur

popullin e shteteve lindore edhe ekonomikisht. Me nj vendim t vetm t autoriteteve

sovjetike, do t hiqet nga prdorimi valuta polake pa ln asnj mundsi pr qytetart q

t kmbejn at pr rubln sovjetike, me rast miliona polak q kishin arritur t rruajn

kursimet dhe pasurin, e humbn at brenda nj dite.3

N Gjermanin lindore, nga rreth 1 mij fabrika q mund t vheshin n funksion,

sovjetikt i montuan 250 sosh n vitin 1945 dhe 200 t tjera gjat vitit 1946. Praktikisht

vetm nj vit pas ardhjes s tyre, sovjetikt montuan dhe drguan pr n BRSS gati

gjysmn e kapaciteteve industriale t pjess gjermane qe po e administronin.4 Veprime t

ngjashme sovjetikt ndrmorn edhe n Rumani dhe Hungari. Shtetet tjera t bllokut t ri

socialist, detyroheshin q t eksportonin prodhime t tyre n BRSS me mime shumfish

m t ulta se ato n treg.5

Me 14 Maj 1955 n Varshav me iniciativn e Bashkimit Sovjetik, u themelua Pakti i

miqsis, bashkpunimit dhe i ndihms s prbashkt, i njohur si Pakti i Varshavs, si nj

Pakt ushtarak i prbashkt ndrmjet tet shteteve komuniste. N mesin e antarve t

Paktit mungonte vetm nj shtet komunist i Evrops Jugosllavia, kurse m von trhiqet

edhe Shqipria. Pakti i Varshavs ishte reaksion kundr integrimit t Republiks Federale

Gjermane n NATO.

Si organizim, Pakti i Varshavs kishte dy fush t veprimtaris, njra ishte politike prmes

Komitetit Konsultativ Politik, kurse tjetra ishte ushtarake dhe drejtohej nga Komanda e

3 LANCKORONSKA, Karolina. War Memoirs. Krakow: Znak Publishing, 2001. (fq.364)

4 SMYSER, W. R. From Yalta to Berlin - The Cold War Struggle over Germany. New York: Palgrave Macmilian, 1999.(fq.35)

5 LAQUEUR, Walter. Europe in Our Time - A History 1945-1992. New York: Penguin Books, 1992. (fq.75)

12

kombinuar e Forcave t armatosura t Paktit. N realitet, do gj udhhiqej nga Bashkimi

Sovjetik, kreu i Forcave t armatosura t prbashkta ishte gjithmon zvendsministri i

par i Ministris Sovjetike t Mbrojtjes.

Intervenimi i par ushtarak i br n emr t Paktit t Varshavs, ishte hyrja e trupave

sovjetike n Budapest dhe largimi i qeveris s reformatorit Imre Nagy n vitin 1956, dhe

at pas deklarimit t liderit hungarez se vendi i tij po trhiqet nga Pakti i Varshavs. Por n

realitet intervenimi i vetm ushtarak i prbashkt (me prjashtim t trupave rumune dhe

shqiptare), ishte invadimi ushtarak i vitit 1968 n ekosllovaki, kur me tanke u shtyp e

ashtuquajtura Pranver e Prags.

Lufta n gadishullin korean dhe ndikimi i saj n marrdhniet ndrkombtare

Fituesit e lufts s dyt botrore (SHBA-t dhe BRSS) n marrveshjet mes tyre, ishin

dakorduar pr nj zgjidhje t prkohshme n Kore, e cila e ndante vendin n veriun

komunist dhe jugun pro-amerikan, gjeografikisht sipas paraleles 38. Paralelja 38 ishte

zgjedhur pr arsye praktike gjeografike pa pasur asnj rndsi pr kulturn koreane,

paralelja si kufi kishte qllim t caktuar karshi Japonis e cila humbi luftn e dyt

botrore, m saktsisht robrit japonez t lufts n veri t paraleles i dorzoheshin

trupave sovjetike, kurse ata n jug t paraleles i dorzoheshin trupave amerikane.

Qysh me 1947 OKB krkon mbajtjen e zgjedhjeve t lira, t cilat do t kundrshtohen nga

Bashkimi Sovjetik. Duke u konsoliduar pushtetet n Pjong Jang dhe Seul, de fakto edhe

krikojen dy shtete t ndara koreane, sikur edhe sot. Me 25 qershor 1950, pas nj vlersimi

mbi eprsin ushtarake, trupat koreano-veriore nisin luftn dhe pushtojn pjes t shtetit

jugor.

Acarimet ndrkombtare rreth gadishullit korean, kishin kushtzuar nj ser veprimesh t

komunitetit ndrkombtar. Gati paralelisht, n Kin kishte prfunduar lufta civile, ku

trupat komuniste kishin ngadhnjyer mbi Kuomintangun. Ishte pikrisht krkesa

sovjetike, q OKB t njeh qeverin komuniste n Peking si legjitime, ajo q i shtyu ata t

bojkotojn mbledhjen e Kshillit t Sigurimit. Duke shfrytzuar abstinencn sovjetike,

13

prfshir edhe t drejtn e BRSS-s pr veto, nn trysnin e SHBA-ve, Kshilli i Sigurimit

autorizon intervenimin ushtarak n Kore.6

SHBA-t prbnin rreth 30% t trupave t autorizuara nga OKB-ja, 60% ishin trupa

koreano-jugore. Kundr-ofensiva ushtarake aleate, dhe gati mposhtja e koreano-veriorve,

detyron Kinn q n mnyr t drejtprdrejt t involvohet n luft. SHBA-t ishin fare

pran prdorimit t armatimit nuklear n Kore, pr kt qllim ata edhe realizuan

testimet n janar 1953. Armatimi nuklear nuk u prdor ngase nuk pati koncenzus n

politikn amerikane, kurse ushtarakt planifikonin ta hedhnin n Manqurin kineze, e cila

trupave komuniste u shrbente si prapavij logjistike.7

Vet lufta do t prfundoj n vitin 1953 ku baz e marrveshjes ishte parimi uti

possidetis, pra faktikisht vija e demarkacionit mes dy forcave ushtarake, u b kufi i njohur

ndrkombtarisht mes dy shteteve koreane. Pavarsisht epilogut ushtarak, n rrafshin e

marrdhnieve ndrkombtare, humbsi m i madh do t jet qeveria komuniste n

Peking, ngase angazhimi i saj kundr OKB-s edhe ushtarakisht, do t ndikoj ndjeshm n

vonimin e pranimit t saj si qeveri legjitime. Qeveria e Republiks Kineze e cila sot qeveris

me Tajvanin, vazhdoi t njihej nga OKB si prfaqsues legjitim i gjith Kins deri n vitin

1971. Gjithashtu, mosgatishmria e sovjetikve pr tu inkuadruar drejtprsdrejti n luft,

prve angazhimeve minimale, do t rndoj ndjeshm raportet mes dy shteteve m t

mdha komuniste, deri n eskalimin e tyre prfundimtar n vitet e 60-ta. Por n planin

momental, kinezt e trajtuan si fitore t tyre, faktin q angazhimi i tyre ushtarak detyroi

amerikant t njohin qeverin komuniste n Peking si partner n brjen e kompromisit q

ndali luftn me 1953.8

6 HANNAY, David. New World Disorder - The UN after the Cold War. London, New York: I.B.Tauris, 2008. (fq.13)

7 STUECK, William. The Korean War - An International History. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1995. (fq.239-240)

8 Po aty. (fq.362)

14

Sa i prket bllokut perndimor, Lufta e Kores do t prshpejtoj edhe m shum

zgjerimin e NATO-s, pasi q me 1952 inkuadrohen Turqia dhe Greqia.9 N planin ushtarak

do t legjitimoj nevojn pr prezenc ushtarake amerikane n pjes t ndryshme t

globit. Gjithashtu, lufta koreane do t prafroj nj ser shtetesh n rreshtimin e tyre

gjeopolitik pro-amerikan me ka do t krijohet nj pasqyr m e qart e rreshtimit t

shteteve, jo vetm t atyre nga kontinenti evropian. N ann e trupave q ndihmuan

ushtrin amerikane, ishin edhe ajo britanike me 15 mij ushtar, ushtria turke dhe ajo

kanadeze me nga rreth 6 mij ushtar, gjithashtu ishin t pranishme edhe trupat e 17

shteteve tjera.

Berlini dhe kriza raketore kubane

E njohur si Kriza e Berlinit ishte nj nga rastet e para konfliktuoze t hapura mes dy

superfuqive. Bllokada e plot fizike e Berlinit Perndimor, e madje edhe deri tek ndalimi i

furnizimit me ushqim pr banort n periudhn ndrmjet 24 qershorit 1948 dhe 12 majit

1949, nga ana e sovjetikve, kishte detyruar aviacionin amerikan dhe britanik q t

realizojn rreth 200 mij fluturime, ku vlersohet se gjat ktyre ditve jan zbritur rreth

4.700 ton ushqime dhe gjera tjera t nevojshme pr jetn e prditshme. Fundi i krizs n

Berlin, shnon edhe formimin e dy shteteve t veanta gjermane, Republiks Federale dhe

Republiks Demokratike. Nj kriz e ngjashme, por me rrezikshmri m t lart do t

prsritet nj dekad m von, mu ultimatumin e liderit sovjetik Hrushqov, q trupat e

aleatve perndimor (amerikane, britanike dhe franceze) t trhiqen nga Berlini

Perndimor. Megjithat pas refuzimit perndimor, ultimatumi i dhn n Nntor 1958 do

t trhiqet n Maj 1959. Kriza t ngjashme do t shkaktohen edhe n vitet n vijim.

Prkrahja amerikane pr banort e Berlinit, do t dshmohet edhe me vet prezencn e

presidentit amerikan John F. Kenedy, dhe deklaratn e tij t famshme t thn me 26

Qershor 1963, Ich bien ein Berliner, 22 muaj pas ngritjes s murrit t Berlinit, barriers

fizike q i kishte dhn fund liris s qarkullimit mes dy pjesve t qytetit.

9 Po aty. (fq.200)

15

N prgjithsi, ajo q sot e njohim si Lufta e ftoht, ishte nj gjendje lufte e papashpallur,

por konstante si e till edhe prtej vet domenit ushtarak. Gara pr m t fortin e bots u

shtri n t gjitha sferat e jets dhe kudo q dy superfuqit mund t sfidonin njra tjetrn.

Gjithsesi administratat n Shtpin e bardh dhe ajo n Kremlin, secila me metodat e saj

diplomatike do t krijojn ambiente dhe predispozita q kur ishte e nevojshme gjakrat t

ftohn dhe t uln tensionet, si ishte rasti me Krizn e Kubs, ku ka mundur fare leht t

shprthej nj luft e re botrore por tani me elemente t konfliktit nuklear.

Pas nj invadimi ushtarak amerikan n Gjirin e Derrave n Kub, ndonse pas sukses,

luftanijet ruse q me vete bartnin edhe raketa me diametr t mjaftueshm pr t sulmuar

territorin e SHBA-ve ishin nisur pr n ishullin kubanez. N shenj prgjigje pr invadimin

amerikan me qllim t rrnimit t regjimit komunist t Fidel Kastros, si dhe bllokadn q

kta i kishin vn Kubs, sovjetikt kishin planifikuar vendosjen e raketave t tyre n

Kub. Ishte marrveshja mes dy presidentve amerikan dhe sovjetik, si dhe angazhimi i

kreut t athershm t OKB-s, diplomatit birman U Thant, q bri q sovjetikt t

ndryshojn mendjen dhe luftanijet t kthehen mbrapsht, duke i dhn fund konfliktit 13-

ditor t vitit 1962. Por paraprakisht amerikant ishin zotur q m nuk do t provojn

asnj invadim ushtarak n Kub.

Dikur me zhvillimin teknologjik dhe zbulimet e reja shkencore, gara pr m t fuqishmin

me involvim t drejtprdrejt apo jo t drejtprdrejt t dy superfuqive, do t shtrihet n

vise t ndryshme t planetit, por edhe jasht tij, i rndsishm u b edhe pushtimi i

hapsirs ajrore kozmike. Gara n kt drejtim q nisi n vitin 1957, megjithat doli t jet

e dobishme pr njerzimin ngase e prshpejtonte angazhimin e dy superfuqive botrore

rreth zbulimeve kozmike. Prderisa sovjetikt mund t mburreshin me faktin q realizuan

fluturim e par me fluturaken kozmike Sputnjik 2 me 3 Nntor 1957, brenda s cils ishte

nj krijes e gjall qeni Lajka, por pa ekuipazh njerzor, megjithat me lansimin e

misionit Apollo 11, ekuipazhi i astronautve amerikan i prbr nga tre antar edhe

fizikisht zbarkoi i pari n planetin hn me 21 Qershor 1969.

16

Ndrhyrjet npr bot

Gjat gjith lufts s ftoht, n raport me shtetet tjera, politika e jashtme amerikane dhe

ajo sovjetike kishin pr objekt komunizmin. Prderisa, Washingtoni bnte prpjekje t

ndalte zgjerimin e tij, Moska prpiqet q s paku ti ofronte logjistikn e duhur shtrirjes s

tij. Me qllim t prmbysjes s regjimeve, qeveria amerikane haptazi ka intervenuar n

Guatemala, Panama, Nikaragua. Gjithashtu, ndikimit amerikan i mvesht nj mori

veprimesh ku hipotetikisht mendohet se ka ekziston nj rol n prmbysjen e qeverive t

majta, si n rastin e prmbysjes s qeveris s majt kiliane t Presidentit Sallvador

Allende, dhe ardhjes n pushtet t regjimit ushtarak t gjeneralit Pinochet. M tej n

kontinentin afrikan, nj ndr konfliktet m kontraverze, me rolin jo t drejtprdrejt t dy

superfuqive, sht konflikti mbi 25 vjear n Angola. Ndonse SHBA-t dhe BRSS, nuk u

involvuan, dy blloqet u prfaqsuan aty nga Republika Jugafrikane, respektivisht Kuba.

Mirpo, involvimi ushtarak amerikan n Vietnam dhe ai sovjetik n Afganistan, nuk ka

dyshim paraqesin nj nga ngjarjet m t palavdishme dhe m t diskutueshme mbi

lndushmrin e superfuqive. Jan praktikisht t vetmet lufta q u humbn nga ana e

superfuqive, ndonse retorika politike ende i kamuflon nn petkun e trheqjeve taktike.

Sa i prket Vietnamit, opinioni amerikan asnjher nuk ka pasur nj z unik nj lidhje me

intervenimin, kurse motivimin e lart n rradht e Vitnamezo-veriorve dhe Vietkongut, si

dhe prkrahjen q patn nga shumica e popullit Vietnamez, vlersues t ngjarjeve ia

atribuojn aspirats t popullit vietnamez pr bashkim kombtar dhe ku komunizmi ishte

vetm nj mjet i realizimit t ktij synimi.

Por gjithashtu n planin politik t brendshm n SHBA, lufta e Vietnamit shnoi mandatet

presidenciale t Kenedyt (vritet n atentat), Xhonsonit (fillimisht ishte zv.president) dhe

Niksonit. Prderisa dy presidentt e par nuk nguronin q t drgonin trupat amerikane

pr t luftuar agresionin komunist mbi Vietnamin Jugor, ishte pikrisht Presidenti Nikson,

i cili edhe platformn e tij fituese elektorale e bazoi mbi premtimin se do t trhiqte trupat

nga Vietnami, pavarsisht gjendjes n terren.

17

N vitin 1973, trupat amerikane lshojn Vietnamin, duke e ln t vetmuar aleatin e tyre

Vietnamin Jugor, i cili kapitullon dy vite m von. Vietnami padyshim prbn involvimin

ushtarak m t pakoordinuar dhe ka ngjallur jo vetm debate por edhe trazira n SHBA,

por Vietnami sht gjithashtu edhe nj tregues i qart se SHBA-t se pas vrasjes s

Presidentit Kenedy, dhe sidomos gjat viteve t 70-ta, nuk kishin nj qasje t

qndrueshme n politikn e jashtme, kurse m von do t pasoj edhe afera Watergate e

cila do t detyroj Presidentin Nikson t jap dorheqje nga posti i tij, q sht rast unik n

historin e deritanishme t Presidentev t SHBA-ve.

N planin gjeostrategjik, trheqja nga Vietnami dhe fitorja komuniste gati plotsisht

shprbeu prezencn amerikane n at pjes t globit. N Kamboxhn fqinje, pushtetin do

ta marrin ekstremistt e Kmerve t kuq. Trheqja amerikane ishte komplete, ajo nuk

prfshinte vetm ushtrin, por edhe ambasadat dhe misionet ekonomike e madje edhe ato

pr ndihma humanitare.10

Ngjashm me vitet e fundit t angazhimit amerikan n Vietnam, angazhim rus n

Afganistan ishte gjithashtu n kohezion jo t plot brenda sovjetik n relacionin politik e

jashtme ushtri. Afganistani edhe n t kaluarn ishte shfaqur si vend me rndsi

strategjike pr fuqit botrore. Prfshir edhe vendet prreth, ai paraqiste rrugn e

deprtimit t mtutjeshm pr n nn-kontinentin indian dhe ishte aren e t

ashtuquajturs Gar e madhe".11 Me ardhjen n pushtet t komunistve, t cilt

ballafaqoheshin me grupe t ndryshme kryengritse, komunistt i bjn ftes t hapur

Bashkimit Sovjetik q t intervenoj ushtarakisht.

Leonid Brezhnjev, lideri i athershm sovjetik, fillimisht nuk ka pranuar q sovjett t

hyjn n luft t hapur, por i ballafaquar me mundsin e mposhtjes s komunistve atje,

politika sovjetike ndryshon mendjen. N dhjetor t vitit 1979, trupat sovjetike tani m

ishin aktive n fushbeteja dhe kishin vn nn kontroll t gjitha qytetet strategjike dhe

10 TOPPING, Seymour. On the Front Lines of the Cold War. Louisiana State University Press, 2010. (fq.381)

11 FROMKIN, David. A Peace to end All Peace. New York: Henry Holt and Company, LLC, 1989. (fq.16)

18

nyjet e komunikacionit. Invazioni sovjetik, mobilizoi n prgjithsi popullsin afgane, e

cila kundrvnien sovjetikve e shihte si luft pr lirim kombtar. Rrjedhimisht me kt

do t humb edhe gati krejtsisht zhduket prkrahja pr regjimin komunist t vendit.

Numri i Muxhahedinve ka qen rreth 200 mij, ata ndihmoheshin financiarisht nga

Arabia Saudite por edhe shrbimet sekrete amerikane. Me an t ksaj ndihme, dhe

furnizimit me raketat anti-ajrore amerikane Stinger, muxhahedint filluan t zvoglojn

eprsin e sovjetikve n ajr dhe ngadal t marrin iniciativn n terren.

Me ardhjen n pushtet t Gorbaqovit, pas pamundsis pr t mposhtur kryengritjen

afgane kundr invazionit sovjetik, si dhe konkretisht me Marrveshjen e Gjenevs t vitit

1988, filloi trheqja e trupave sovjetike, e cila prfundon me 15 shkurt 1989.

Invazioni ushtarak n Afganistan q zgjati pr nj dhjetvjear dhe pamundsia pr t

fituar, nxori n pah limitet e ushtris s goditur nga vitet e rnda ekonomike t vendit. Pas

trheqjes sovjetike, regjimi komunist i Presidentit Naxhibullah, mbijeton deri n vitin

1992, kur Kabuli merret nga fraksionet kryengritse. Njkohsisht, ky ishte fundi i

komunizmit n nj territor strategjik q n perndim ka Iranin, kurse n lindje Pakistanin.

Invazioni n Afganistan ndikoi q vet raportet mes SHBA-ve dhe BRSS-s t keqsohen,

SHBA-t nn Presidentin Jimmy Carter, bojkotuan edhe Lojrat Olimpike t vitit 1980 q u

zhvilluan n Mosk.12 Kurse simpatia amerikane pr kryengritsit, ishte e hapur edhe

pasqyrohej edhe n vet deklaratat e Presidentit Ronald Reagan.

Kina dhe t painkuadruarit

N prgjithsi ndarja sino-sovjetike, konsiderohet si lkundje e madhe e sistemit bipolar

q karakterizonte marrdhniet politike, pr shkak t ngritjes s Kins si fuqi komuniste,

rivale me Bashkimin Sovjetik. Kina kishte shfaqur shenja t tilla menjher pas lufts

koreane, ku ishte ln e vetmuar nga sovjett.

12 HANES, Sharon M, and Richard C HANES. Cold War Biographies. Farmington Hills: Thomson Gale, 2004.(fq.105)

19

Vitet e 60-ta krijuan nj arje t madhe n botn n raportet mes dy shteteve dhe m nuk

mund t konsiderohej se kishin raporte bilaterale. Pr komunistt kinez, mosangazhimi

adekuat sovjetik n Kore, tregonte josinqeritet ideologjik, kurseaventura sovjetike n

lidhje me Kubn, nga ana e Pekingut zyrtar, konsiderohej e panevojshme dhe tejet e

rrezikshme pr njerzimin. M von, n Gusht t vitit 1964 vet lideri i athershm kinez

Mao, do t deklaroj q regjimi sovjetik ishte imperialist dhe se kishte aneksuar pjes t

Rumanis, Polonis dhe Gjermanis lindore duke dbuar popullsit lokale. Mao i referohej

ndryshimit t kufijve pas lufts s dyt botrore.13 Kursi i ashpr kinez ndaj politiks

sovjetike, do t imponoj nj diplomaci m t relaksuar me SHBA-t, m von do t pasoj

edhe vizita e Presidentit Nikson me 1972, m pas edhe vendosja e marrdhnieve

diplomatike.

Kina kishte dhn shum m hert shenja kundrejt rreshtimit bipolar t shteteve, edhe

pse pr shkak t komunizmit qeveria ishte ideologjikisht e afrt me qeverin sovjetike. Me

1955 Kina ishte nj nga organizatort kryesor t Konferencs Regjionale t krerve t

shteteve dhe qeverive t 29 vendeve aziatike dhe afrikane, q u mbajt n Bandung,

Indonezi. Konferenca po mblidhte shumicn e shteteve t posa liruara nga procesi i gjat i

kolonizimit. Kryeministri i athershm kinez Xhou Enlaj, s bashku me liderin Indian

Nehrun dhe at Indonezian Suharto, ishin projektuesit kryesor t ksaj konference.

Konferenca dnoi ashpr t gjitha format e kolonizimit, prfshir edhe politikn sovjetike

n Evropn lindore dhe Azin qendrore.

N prgjithsi, Konferenca Regjionale e Bandungut, mund t konsiderohet si nj organizim

q do ti paraprij nj organizmi shum m t madh dhe m prfshirs, Ligs s shteteve t

painkuadruara.

Liga e shteteve t painkuadruara mbajti konferencn (takimin) e saj t par n Beograd

(ather kryeqytet i RSFJ-s) n shtator t vitit 1961. Ku prveq shteteve aziatike dhe

afrikane, t painkuadruarit evropian mtohej ti prfaqsonte RSFJ dhe Qipro, kurse nga

13 LAQUEUR, Walter. Europe in Our Time - A History 1945-1992. New York: Penguin Books, 1992. (fq.333,334)

20

Amerika Latine n cilsin e vzhguesit ishin Brazili, Bolivia dhe Ekuadori. Pr dallim nga

blloqet e superfuqive, Liga e t painkuadruarve nuk aspironte asnj aleanc ideologjike

dhe ushtarake. Si e till, ajo nuk u pengua nga Washingtoni dhe Moska. Pr shkak t

numrit t shteteve q kan aderuar n t, Lvizja e t painkuadruarve ka luajtur nj rol

t rndsishm n OKB n nj proces mjaft t ndjeshm t prfundimit t dekolonizimit t

bots.

Duhet cekur gjithashtu q vet Liga nuk pretendonte skajshmrit t kontrolloj apo

dirigjoj qeverit e vendeve antare. Konferencat mbaheshin n distanca kronologjike t

mdha, shembull pas konferencs s Beogradit me 1961, konferenca e dyt do t mbahet

n Kajro me 1964, kurse ajo e treta n Lusaka me 1970.

Shprbrja e rendit bipolar do t humb edhe rndsin q kishte Liga e shteteve t

painkuadruara. Ka mendime se Liga kishte prmbushur misionin e saj qysh me

dekolonizimin e bots, kurse dominojn edhe mendimet se ajo tani sht nj organizm i

diskredituar nga pamundsia q t veproj pr shkak t humbjes s hapsirs pr

manovrim politik por edhe pr shkak t veprimeve kontroverse anti-amerikane si njohja e

statusit t vzhguesit t Ligs pr Lvizjen nacionaliste majtiste Hostosiane, e cila

politikisht lufton pr ndarjen e Porto-Rikos nga SHBA-t.

Sot Liga ka 120 antar t rregullt, ndrkaq 17 shtete kan statusin e vzhguesit (prfshir

edhe Kinn). I vetmi shtet antar nga Evropa sht Bjellorusia.

N raport me njohjen ndrkombtare t Republiks s Kosovs, Serbia vazhdon t prdor

ndikim e dikurshm t RSFJ-s dhe t dezorientoj pikpamjet e shum shteteve antare.

Ndonse asnj shtet q ka dal nga procesi i shprbrjes s RSFJ-s nuk ka br as krkes

formale pr antarsim, vet Serbia vazhdon t mbaj lidhje t fuqishme diplomatike q

pasqyrohet edhe me pritjen e organizuar n Beograd me 2009, ku ishin t pranishm

ambasador t shteteve antare.14

14

SIMIC, Predrag. Izazov treceg sveta. Beograd: Feljton Vecernje Novosti, 2011

21

Shprbrja e Bashkimit Sovjetik dhe fundi i sistemit bipolar

Stagnimi ekonomik dshtimi i reformave

Komunizmi duke mos pranuar pranin e rrymave tjera politike, krijoi nga vetvetja nj

diktatur politike e cila mund t mbijetonte si e till vetm duke shtypur deri n fund do

dshir dhe lvizje pr reformim politik. Duke prdorur kursin e fort dhe jo tolerant, ku

ndryshonin preferencat varsisht nga lideri (shembull dallimi Stalin Krushqov), pushteti

njpartiak mund t prqendrohej n orientimet e tij si dhe t dizajnonte nj politik t

brendshme dhe t jashtme pa frikn e ndonj kundrshtimi. Komunizmi si pushtet absolut

n Bashkimin Sovjetik, njkohsisht pamundsonte fardo dezintegrimi t shtetit

federativ, ngase do prfaqsues i popullit n cilindo nivel vertikal t pushtetit, zgjidhej n

mnyr t filtruar nga Partia Komuniste.

Ngecja e prgjithshme ekonomike, politike, sociale dhe vet reflektimi i mtutjeshm n

politikn e jashtme sovjetike, nga teoricien t marrdhnieve ndrkombtare do t

prshkruhet si nj Osmanizim, term me t cilin n rastin e BRSS-s prpiqet t tregohet

niveli i paplanifikuar dhe emancipimi i ngecur si i prbrsve t federats dhe vet

qendrs s Imperis, ashtu edhe vet shoqris prbrenda.15

N vitin 1985 gjrat do t ndryshojn drastikisht dhe sidomos prshpejtohet evoluimi i

rrethanave. Pas propozimit t br nga Andrei Gromyko, i cili pr nj erek shekulli ishte

shef i diplomacis sovjetike, n pushtet vjen Mihail Gorbaqov, pasi q merr detyrn e

Sekretarit t Partis Komuniste t BRSS-s, si posti m i lart n shtetin ku partia ishte

vet shteti.16

Menjher pas ardhjes s tij n pushtet, lideri sovjetik morri masa pr m shum

transparenc dhe hapje t pushtetit n raport me qytetart, ai inkurajoi lirin e mediave,

15 LEBOW, Richard Ned, and Thomas RISSE-KAPPEN. International Relations Theory and the End of the Cold War. New York: Columbia University Press, 1996. (fq.108)

16 HANES, Sharon M, and Richard C HANES. Cold War Biographies. Farmington Hills: Thomson Gale, 2004. (fq.166)

22

por edhe n prgjithsi lirin e shprehjes t mendimit tek qytetart. Qllimi i Gorbaqovit

nxitej nga dshira pr t ngjallur debate publike mbi idet pr ringjalljen e ekonomis

sovjetike t goditur rnd nga kriza e mosreformimit t aspekteve politike n shtet. Kursi

politik i Gorbaqovit u b i njohur me emrin Glasnost. Kursi i ri shtetror, bri qe

qytetart sovjetik t kuptojn realitetin e vrtet q i rrethonte, pasi q mundsoi q

qytetart t informohen mbi situatn politike-ekonomike pa informacione t deformuara

apo t cunguara, q deri ather ishte praktik e zakonshme e pushtetit me qllim t

fshehjes s fakteve mbi dshtimin e sistemit.

M tej n vitin 1987, u lansua edhe programi konkret pr reformn politike dhe

ekonomike t BRSS-s, i njohur si Perestrojka q n gjuhn ruse ka kuptimin e

rindrtimit. Perestrojka mundsoi funksionimin e tregut t lir ndonse t limituar dhe

larg atij t Evrops perndimore. Gjithashtu n aspektin politik, programi i ri shtetror

filloi t lejonte edhe forma t konkurrimit zgjedhor (elektoral), dhe ajo q do t jet shum

prcaktuese n drejtim t shprbrjes s mvonshme t Bashkimit Sovjetik, Perestrojka

lejoi m shum decentralizim t pushteteve n nivel t republikave sovjetike, duke larguar

monopolin e Mosks n vendimmarrje, deri ather t pakontestueshm.

Mirpo duke mos pasur mundsi pr t realizuar ndryshimin e vet mnyrs s

funksionimit t sistemit shtetror, Perestrojka e shtrir jo deri n masn q krkonte

Gorbaqov, krijoi nj situat paradoksale t bashkjetess s lirive t lejuara pr

qytetart dhe pushtetit absolut njpartiak t partis komuniste. Segmente t kursit t

reformave u sabotuan nga mijra individ, postet e t cilve rrezikoheshin. Kurse vuln e

shkatrrimit t ekonomis s dobsuar sovjetike, do ta stampojn ndryshimi i mimit t

vajit n bot, tragjedia e ernobilit me 1986 dhe trmeti shkatrrimtar i vitit 1988 n

Armeni.17

Turbullira e krijuar nga ndryshimet politike dhe ekonomike, duke lkundur pushtetin e

Partis Komuniste Sovjetike, ngadal do t krijoj rrethana inkurajuese pr shpallje t

17 CALVOCORESSI, Peter. World Politics Since 1945. ed.9. Essex: Pearson Education Limited, 2009. (fq.66)

23

pavarsive kombtare t subjekteve federative nga ana e parlamenteve t tyre. Ishte kjo

nj koh e nj situate kaotike financiare pr qytetart. Paga minimale ishte n vler prej

70 rubla, paga mesatare rreth 200 rubla, kurse mimi i nj buke n Mosk ishte 3,60

rubla.18

Prbrja heterogjene e shtetit si pik e lndueshme dhe shprbrja

Bashkimi Sovjetik, gjithsesi etnikisht dhe politikisht i dominuar nga rust etnik, pr nga

prbrja ishte nj shtet heterogjen, ku republikat sllave Rusia Federative, Ukraina dhe

Bjellorusia, po prbnin thelbin e shtetit, por megjithat vetm nj pjes t tij. Sikurse ka

vrejtur politologu kroat Branko Horvat, n letr, kushtetuta e shtetit dhe kushtetutat e

republikave, kur bhej fjal pr vetvendosje shkonin aq larg sa q garantonin edhe t

drejtn pr shkputje nga shteti. Por n realitet, praktika sovjetike tregon t vrtet

krejtsisht tjetr, kurse e ashtuquajtura Doktrin e Brezhnjevit nuk u njihte sovranitetin

as shteteve t pavarura t taborit socialist n Evropn lindore. Dallime t tilla n letr

dhe n praktik gjenim edhe n Kushtetutn e ish-RSFJ-s.19

Politika e kombsive, ishte q nga fillimi pjes prbrse e masave t komunizmit

sovjetik, ajo trajtohej varsisht nga rrethanat. Sipas njohsit amerikan t marrdhnieve

ndrkombtare, Zbigniew Brzezinski, Rusia nn petkun e Bashkimit Sovjetik, nuk ishte

vrtet nj shtet, por m shum ishte nj Perandori e cila po udhhiqej nga Moska, dhe q

barte pas vets nj ekspansion territorial t vazhdueshm katr shekullor.20

N nj siprfaqe kaq t madhe si BRSS, duket se kolonizimi dhe programimi i strukturs

etnike, ishte nj mjet pr t stabilizuar dhe pr ta br m t leht sundimin nga Moska.

Shembull sht krijimi i t ashtuquajturit Regjion Autonom Hebre n lindjen e largt, i cili

mund vrtet t merret si themelimi i atdheut t par hebre n kohra moderne, por n

18 Milosevic, Djordje. Dve Decenije bez Sovjetskog Saveza. NSPM, Janar 16, 2011.

19 HORVAT, Branko. Kosovsko pitanje. Zagreb: Globus, 1988. (f1.107)

20 BRZEZINSKI, Zbigniew. America and the World. New York: Basic Books, 2008. (fq.160)

24

realitet, kishte shrbyer si arsye pr t deprtuar atje hebrenjt nga pjesa tjera t vendit sa

her pr kt kishte nevoj aparati shtetror.

Paradoksalisht me rusifikimin, individ t caktuar me origjin jo-sllave, dinin t arrinin

majat e pushtetit, madje edhe vet majn. Stalini, nj gjeorgjian etnik, me pikpamjet e tij

personale mbi sundimin dhe agresivitetin e spikatur shpirtror, jo vetm q do t devijon

krejtsisht nga paraardhsi i tij politik Lenini, por me metodat e tij brutale ka shkuar aq

larg sa edhe nuk ka nguruar q komunitete t tra, prfshir een21, ingush, tatar t

Krimes, e madje edhe vet rust dhe t gjith individ e shtresa popullsie q edhe pr

arsyet ndr m banalet konsideroheshin armiq t shtetit, ti internoj dhe madje edhe ti

asgjsoj fizikisht n mas n kampe prqendrimi. Vlersohet se gjat pushtetit t Stalinit,

rreth 2 milion njerz gjetn vdekjen npr kampe kryesisht t Siberis si pasoj e ktyre

masave represive.

Gjat gjith gjysmshekullit pas lufts s dyt botrore, ndonse asnjher nuk ishte

proklamuar haptazi, kishte vazhduar rusifikimi i rajoneve t tra, duke kolonizuar pjes

dikur t pabanuara nga rust. Brenda vet Rusis, gati n t gjitha zonat autonome, rust

etnik dhe sllavt e tjer kishin kaluar n eprsi numerike karshi popullsive autoktone, me

prjashtim t Tatarstanit dhe Kaukazit verior, kurse n Republikat tjera sovjetike, tani

ishte zvogluar eprsia e t tjerve e madje edhe ishte shuar. Qysh n vitin 1959, n

Kazakistan, autoktont po prbnin vetm 30% t popullsis kundrejt shumics t

kolonve prej 52 % (rus, ukrainas, bjellorus).

N prgjithsi, kolonizimi ishte gjetur si rrug pr t shuar aspiratat potencialisht t

mundshme pr pavarsi kombtare, ky projekt dshtoi vetm fal mangsive pr ta

prkrahur at edhe ekonomikisht, gj qe nxiste kolont sllav t largoheshin

(riktheheshin) n qendra tjera ku perspektiva ekonomike ofronte m shum mundsi, por

n disa mjedise llogarit e politiks kolonizuese u rrzuan edhe pr shkak t shkalls s

lart t shtimit natyral te popullsit autoktone gjetiu n Kaukaz, Azi qendrore dhe lindjen

21 LIEVEN, Anatol. Chechnya Tombstone of Russian Power. London: Yale University Press, 1998. (fq.24)

25

e largt. Nj tendenc e till tanim ka ndryshuar balancn etnike n Republikn Sakha

(Jakutia), nj republik e Federats ruse, e pasur me resurse natyrore strategjike,

prfshir gazin. Jakutt tani prbjn shumicn dhe zgjedhin nj pjestar t komunitetit

t tyre pr president t republiks, kurse n vitin 1989 sipas t dhnave zyrtare

statistikore ruse, ata prbnin vetm 33,4% t popullsis s republiks.

Epoka e gulagve mund t jet nj realitet i kaluar por i memoruar prgjithmon tek

popuj t ndryshm brenda shtetit sovjetik. Nikita Hrushqov i cili merr pushtetin pas

Stalinit, u mundua t prmirsoj padrejtsit dhe q t bmat e Stalinit edhe ti denoncoj

publikisht, por n esenc kur nuk do t arrin t shuaj urrejtjen q komunitetet e shtypura

kishin karshi sistemit shtetror.

Me reformat politike dhe ekonomike (Glasnost dhe Perestrojka), u liruan disidentt politik

dhe u inkurajuan rilindjet kombtare n republika. Duke filluar nga viti 1990, t

friksuara edhe m shum nga nj prpjekje pr grushtet dhe rrzim t Gorbaqovit, n

shumicn e republikave sovjetike u miratuan ligje q kufizuan dhe zbehn ndikimin e

autoriteteve federative.

N momentin e par q imperia sovjetike filloi t dridhej, dhe sidomos pas dshtimit t

Perestrojks, republikat sovjetike nj nga nj filluan t shpallin pavarsin shtetrore

dhe t rindrtojn shtetet nacionale, ksaj valleje i prin shtetet baltike Lituania, Letonia

(Latvia) dhe Estonia. Me 8 Dhjetor, n Bjellovesh t Bjellorusis, n nj rezidenc t

dikurshme t Hrushqovit, takohen presidentt e Rusis, Ukrains dhe Bjellorusis ku

marrin vendimin q t shprbhet Bashkimi Sovjetik dhe ai t zvendsohet me nj lidhje

konfederale t quajtur Bashkimi i Shteteve t pavarura. Vet Gorbaqov do t jap

dorheqje me 25 Dhjetor 1991, q merret edhe si dat e shprbrjes s BRSS-s. Nga gjiri i

shtetit t dikurshm, sot n bot ekzistojn 16 shtete antare t OKB-s.

N Evropn lindore deri tani ishin prmbysur t gjitha regjimet moniste, me an t vots

apo edhe dhunshm (Rumani), vet Pakti i Varshavs, zyrtarisht ishte deklaruar i

26

shprbr me 25 Shkurt 1991 pas 36 viteve t ekzistimit t tij, q edhe formalisht shnon

fundin e sistemit bipolar.

Pakti ushtarak komunist, u shprb. Kurse pas nj procesi gradual q filloi me 12 Mars

1999 dhe prfundoi me 1 Prill 2009 (me antarsimin e Republiks s Shqipris), me

prjashtim t Federats Ruse si trashgimtare e pranuar e Bashkimit Sovjetik, t gjitha

shtetet ish-antare t Paktit t Varshavs, jan antare t NATO-s.

SHBA-t si superfuqi e vetme botrore

Debati nse SHBA-t jan nj perandori apo jo, nuk sht i ri. N marrdhniet

ndrkombtare politike, kjo pyetje shtrohet q nga viti 1904, kur n luftn detare

amerikano-spanjolle, SHBA-t morn n posedim vende si Kubn, Porto-Rikon dhe ishujt

Filipine. Por si vren Daniel Lak edhe ti trajtojm SHBA-t t tilla si nj perandori, nj gj

mund leht t konstatohet, se duke qen e qeverisur nga demokracia, sht superfuqi

liberale, e para superfuqi e till q bota ka njohur deri m tani.22

elsi i zhvillimit t prgjithshm, si tregojn edhe shembujt nga e kaluara qndron n

zhvillimin e drejt ekonomik. N mesin e shekullit t 19-t, Britania e Madhe ishte

praktikisht e vetmja fuqi botrore, deri diku e ndjekur nga Franca e cila kt pozicion e

kishte pasur m par. Britanikt kishin nj prodhim bruto q arrinte 30% t nivelit t

prgjithshm botror, kurse konsumimi i energjis n Britani ishte pesfish m i madh se

n Shtetet e Bashkuara. Kjo do t ndryshoj pas vitit 1870, kur zhvillimi i hovshm

ekonomik n SHBA do ta bj at t barabart ekonomikisht me Perandorin Britanike. 23

Rrjedhimisht me kt, politika e jashtme amerikane fillon gradualisht t marr rolin e saj

dhe t jet akter i fuqishm vendimtar sidomos pas prfundimit t lufts s par

botrore. Kjo ndodhi gjat dy mandateve presidenciale (1913 1921) t Presidentit t 28-

t t SHBA-ve, Woodrow Wilson. Por, politika e jashtme amerikane, do t filloj angazhimin

22 LAK, Daniel. India Express - The Future of A New Superpower. Ontario: Viking Kanada, 2008.(fq.265)

23 ZAKARIA, Fareed. The Post American World. London: Norton, 2008.(fq.174)

27

e saj t plot n marrdhniet ndrkombtare politike, vetm pas inkuadrimit t SHBA-ve

n luftn e dyt botrore.

Gjat gjith periudhs s lufts s ftoht, SHBA-t ishin t angazhuara n mbrojtjen e

Evrops perndimore nga rreziku sovjetik, dhe prpiqeshin t parandalonin shtrirjen e

komunizmit n bot, diku me sukses e diku jo. N shum pik neuralgjike apo strategjike

t globit, aplikimi i politiks s jashtme u shoqrua edhe me masa konkrete ushtarake, si

n Kore apo Vietnam. N kohn e Presidentit Reagan, SHBA-t ishin aktive n prkrahjen e

dhn kryengritsve anti-sovjetik n Angol, Afganistan dhe Nikaragua.24 Pas prfundimit

t bipolaritetit (SHBA BRSS), n prgjithsi involvimin e SHBA-ve n bot mund ta

ndajm n dy periudha, ku kufiri ndrmjet tyre sht 11 shtatori dhe implikimet q ka sjell

veanrisht n raport me botn arabo-myslimane.

SHBA-t pas lufts s ftoht

SHBA-t jan inkurajuesi kryesor i ringjalljes se demokracive n Evropn lindore. Gati e

vetmja tem debati e politiks s jashtme amerikane gjat fushats presidenciale t vitit

1992 kur Bil Klinton erdhi n krye t SHBA-ve, ishte zgjerimi i demokratizimit.25

Prfundimi i lufts s ftoht, dhe konfliktet e reja t viteve t 90-ta, kushtzuan involvimin

e diplomacis dhe ushtris amerikane veanrisht n luftn pr Kuvajtin, pastaj n Bosnje,

ku pa SHBA-t dhe diplomatin Richard Hollbrook, vshtir se palt do t uleshin n

tavolin n Konferencn e Dejtonit (fundi i vitit 1995), si dhe veanrisht involvimin n

luftn pr lirin e Kosovs (1999), dhe vendosjen fizike t trupave amerikane n vend.

Sot, SHBA-t jan padyshim superfuqia e vetme botrore. Sipas njohsit t mir t

gjeopolitiks botrore gjat lufts s ftoht, burrshtetasit sovjetik Andrei Gromyko,

epitetin superfuqis e ka shteti, zri i t cilit vendos pr do gj n do qosh t bots dhe

24 HANES, Sharon M, and Richard C HANES. Cold War Biographies. Farmington Hills: Thomson Gale, 2004. (fq.397)

25 HUNTINGTON, P Samuel. Prplasja e qytetrimeve dhe ribrja e rendit botror. Logos-A: Shkup, 2004. (fq.310)

28

pa aprovimin e t cilit asgj vrtet substanciale nuk mund t arrihet n asnj qosh t

bots. Bazuar n zhvillimet e sotme n bot, i vetmi shtet i till jan SHBA-t.

Ekonomia amerikane sot arrin deri n 15 trilion dollar, qe sht rreth 25% e bruto

prodhimit t trsishm n nivel botror, apo gati pr tre her m shum se vet bruto

prodhimi amerikan n fund t viteve t 80-ta, koh kurr qysh ather ishte dyfish m i

madh se ai i Bashkimit Sovjetik, ndonse vendet pak a shum kishin numr t njjt t

banorve.

Mbshtetur n prkrahjen e madhe t ekonomis gjigante amerikane, pr vet ushtrin

amerikane ndahen rreth 711 bilion dollar n baza vjetore, apo rreth 43% t buxhetit t

prgjithshm botror q ndahet pr ushtrit dhe sistemet tjera t siguris. Konsideruar

kto shifra n raport me superfuqin e dikurshme botrore e cila arrinte t sfidonte SHBA-

t, Rusin (trashgimtare e BRSS-s), investimi amerikan n ushtri sht pr dhjet her

m i madh se investimet q gjat ktyre viteve bhen n ushtrin ruse nga ana e Mosks

zyrtare.

Numri i trupave aktive ushtarake sht rreth 1,4 milion, pa prfshir trupat rezerv dhe

agjencit tjera t mbrojtjes dhe siguris. Vetm n Evrop jan t vendosura mbi 80 mij

trupa amerikane. Qysh n vitin 2004, SHBA-t kishin mbi 700 baza ushtarake n 130

vende t ndryshme t bots.

N Kosov, pas vitit 1999, trupat amerikane jan vendosur n bazat ushtarake n

Bondsteel, kampin Monteith (i mbyllur n ndrkoh) dhe n bazn kryesore t KFOR-it n

Film City n Prishtin. Kampi ushtarak Bondsteel ka kapacitete pr akomodimin e mbi 7

mij trupave, duke e br q t jet kampi m i madh ushtarak amerikan n Evropn

Juglindore.

SHBA-t pas 11 Shtatorit

Sulmet terroriste t 11 shtatorit 2001, n New York dhe Pentagon, do t fusin politikn e

jashtme amerikane dhe forcat e armatosura n dimensione t reja dhe n forma

krejtsisht tjera t intervenimit, tanim jo vetm ballafaqim me ushtri t armatosura, por

29

edhe me rrjete terroriste, si dhe me metoda t ndryshme t sulmeve n caqe ushtarake,

shtetrore apo edhe krejtsisht caqe civile q imponon terrorizmi. Pas ksaj, trupat

ushtarake amerikane invadojn Afganistanin dhe Irakun, ku do t prmbysen regjimi

taliban, prkatsish ai i Sadam Huseinit.

SHBA-t ndihmojn financiarisht ushtrit e shum vendeve partnere, me theks t veant

vendet e lindjes s afrt dhe t mesme. N kt drejtim, n vitin 2010 nga buxheti

amerikan i shtetit, gjithnj duke folur n bilion dollar, pr Irakun dedikoheshin 6,5;

Afganistanin 5,6; Izraelin 2,7; Egjiptin 1,7; Pakistanin 1,6. Gjithashtu aktivisht ndihmohen

edhe kapacitetet ushtarake dhe t siguris t Jordanis, Autoriteteve Palestineze dhe

Jemenit si nj nga aleatt m t rndsishm amerikan n botn arabe. Jemeni aktivisht n

territorin e tij ballafaqohet me militant t armatosur, t cilt shpesh edhe arrijn t marrin

nn kontroll pjes t vendit.

Vet bota arabe, sht aren e ndryshimeve politike. N aspektin strategjik dhe jo vetm

pr SHBA-t nuk ka shtet arab t parndsishm. T gjitha prej 25 shteteve q pr arsye

gjenetike, gjuhsore apo kulturore njihen si vende arabe kan qasje n ujra (dete apo

oqeane). Pranvera arabe, ndonse nuk mund t shikohet si nj organizim unik, ka

lkundur, apo s paku ka treguar tendenca t lkundjeve t mdha politike n raportet e

brendshme politike t shteteve arabe. Ndryshimet n Egjipt, n shtetin m t populluar

arab, ku jetojn gati 25% t numrit t prgjithshm t arabve n bot, kan treguar

evolucion politik dhe qasjen qytetare e cila m nuk mund t duroj diktatura. Megjithat,

mbetet t shihet pozicionimi i Presidentit t ri Mohamed Morsi. Nj gj sht e qart,

qeverit n Tunizi dhe Egjipt tani i cakton vota e popullit.

Prderisa n Egjipt sikurse edhe n Tunizi, pushteti sht tani n duart e partive islamike,

natyra e konfliktit libian gati me automatizm paracakton orientimin pro-amerikan t

qeveris s re n Tripoli. Sa i prket shteteve n gadishullin arabik, dhe n prgjithsi

shtetet e gjirit, t gjitha qeverit bashkpunojn ngusht politikisht e madje edhe

ushtarakisht me SHBA-t.

30

Pik polarizuese ndrmjet SHBA-ve dhe bots arabe (apo edhe islamike), mbetet shtja e

Shtetit Palestinez dhe sidomos prbrja e tij e ardhshme territoriale. Vazhdimi i ngritjes s

vendbanimeve pr kolon hebre nga ana e Shtetit Izraelit kudo npr Bregun Perndimor

e veanrisht n Jerusalemin Lindor, si dhe bllokada e hekurt (prfshir edhe at

ekonomike) q i bhet Rripit t Gazs, vazhdon t rrit tensionet dhe pengon n mnyr

substanciale raportet e mira.

Drejt mbipolarizimit

Organizatat supranacionale

Jan shum t rralla shtetet t cilat nuk i prkasin me antarsimin e tyre ndonjrs nga

organizatat e shumta supranacionale apo nnsistemet e ngjashme. Kto nisma n disa

raste mund t jen edhe formale si mund t jet sot Lvizja e t painkuadruarve, ndikimi

i t cils sht zbehur, por n rastin e BE-s apo NATO-s, vrehet qart ndikimi

mbishtetror dhe ndrshtetror prmes bartjes s segmenteve t sovranitetit shtetror

apo edhe prgjegjsive si ato n domenin e mbrojtjes dhe siguris. Shpeshher organizatat

supranacionale munden edhe t bashkveprojn njra me tjetrn, apo edhe t

ngatrrojn autoritetet, prandaj mund t themi se organizatat e tilla supranacionale jan

n faz e stabilizimit-konsolidimit.

Shtetet evropiane (shumica) jan pjes e BE-s, NATO-s, Kshillit t Evrops, OSBE-s,

antarsimi n t cilat nuk kushtzohet nga njri-tjetri por edhe bazat kontraktuale mund

t jen asimetrike. Madje ajo q sot tradicionalisht njihet si bot perndimore ka tejkaluar

edhe kufijt e saj gjeografik dhe n aranzhimet e sotme ndrkombtare prfshin nga

shum kndvshtrime edhe shtete si Japonia, Korea Jugore apo Australia. Veti t

prbashkta t ktyre shteteve jan vlerat t cilat synohen, qeverisja demokratike dhe

rregulli ligjor q mundson respektimin e t drejta dhe lirive. N rastin e integrimeve

evropiane, shum prej nismave n fazat e tyre t hershme ishin nisma n kontekste m t

vogla regjionale, shembull Unioni Doganor i Beneluksit ka shrbyer si praktik e mir pr

nj implementim t ngjashm n t gjith BE-n, apo BEE dhe kryesisht iniciativat

31

ekonomike-industriale franko-gjermane pr BE-n. N rastin e BE-s, shtetet evropiane

jan n mnyr jo t drejtprdrejt t pranishme n nisma tjera, si psh. n cilsin e

antarit vzhgues n nismat aziatike si ASEAN-i.

Nj ndr nismat m t fuqishme veanrisht me ndikimin e tyre ekonomik mund t

konsiderohet G8. Shtetet antare t ktij grupi po t llogariteshin si trsi kan rreth

gjysmn e GDP-s botrore. Fillimisht me prbrjen e saj G8 mund t konsiderohej si

mekanizm i bots perndimore, por kjo ka ndryshuar pas antarsimit t Rusis. Shtetet

antare takohen n baza t rregullta (vjetore) pr t diskutuar interesat e tyre, q mund t

afektoj shpesh edhe me qndrime unike n forume tjera, e madje edhe n OKB.

Organizatat suprancionale n formimin e tyre ndikohen nga faktor dhe synime t

ndryshme q mund t jen edhe t nxitura nga identitete t prbashkta si Liga Arabe e

cila prfshin sfern etno-kulturore arabe, apo Frankofonia, ktu prandaj edhe nuk mund

t caktohen kufij fiks t shtrirjes dhe prbrjes ngase kriteret mund t jen relative dhe si

t tilla t jen n shrbim t funksionit t organizats.

N rastin e Unionit Afrikan, nisma q nga fillimi ka pr qllim afirmimin ndrshtetror

brenda nj konteksti t paracaktuar gjeografik, kurse n rastin e Organizats s

Konferencs Islamike, nisma ka synuar afirmimin n baza religjiozo-kulturore, si e till ka

filluar t prshij edhe shtete ku myslimant nuk jan shumic si India apo Federata Ruse,

por prtej prkatsis fetare, shpesh qndrojn edhe motivet politike prfshir edhe

segmente t politiks s brendshme apo mundsit e shtrirjes s bashkpunimit

ekonomik. Pra n rrafshin praktik, ta zm nj shtet i veriut afrikan, mund t jet

njkohsisht antar i Unionit Afrikan, Ligs Arabe, Organizats s Konferencs Islamike,

Lvizjes s painkuadruarve, Politiks Evropiane t Fqinjsis (ENP), pa llogaritur ktu

edhe nisma tjera rajonale t karakterit ekonomik apo pr qllime specifike t rajonit

varsisht nga nevojat e shteteve.

Organizatat supranacionale varsisht nga struktura dhe objektivet, kan ndikuar n

prafrimin e qndrimeve t qeverive n rrafsh ndrkombtar, por paradoksalisht edhe

32

kan prshpejtuar polarizimet n bot, ngase ato ndikojn edhe n shtrirjen e fuqis s

shteteve t caktuara dhe t supremacis regjionale si n rastin e Indis e cila ka rol

dominues n Asoasocionin Aziatiko-Jugor pr Bashkpunim Regjional, respektivisht tek

numri m i madh i shteteve antare (prjashtuar Pakistanin).

BE si akter global dhe Integrimet Evro-Atlantike

Sot shumica e shteteve evropiane jan antar t Bashkimit Evropian, apo edhe t NATO-s.

Po t konsiderohej BE si nj akter unik global, do t ishte fuqia m e madhe botrore sipas

GDP-s. Por duke qen nj Union shtetesh, BE si organizm supranacional dhe shtetet

brenda tij, jan duke interferuar njri-tjetrin shpesh edhe duke shkaktuar paqartsi n

marrdhniet ndrkombtare politike, dhe t gjitha fushat tjera ku kto marrdhnie kan

implikime. Po t shikojm listn botrore t GDP-s, n mesin e top 10 shteteve, jan katr

shtete t BE-s, Gjermania (5), Mbretria e Bashkuar (8), Franca (9) dhe Italia (10). N

ann tjetr prkundr probleme ekonomike globale, Gjermania ka ngritur nivelin e jets

s qytetarve t saj, prmes nj zhvillimi konstant industrial, rrjedhimisht me kt gjat

vitit 2011 mesatarja e t ardhurave vjetore pr kok banori ka qen 38.300 dollar

amerikan. N kt aspekt, Gjermania ka tejkaluar edhe fuqin tradicionale industriale-

teknologjike, Japonin ku pr kok banori fitohen 3.500 dollar m pak.

Ajo q sot n prgjithsi trajtohet si pik e dobt e ktij unioni sht mungesa e nj

politike t jashtme me nj z, ndonse dika e till ekziston n letr. Kjo m s miri

pasqyrohet me rastin e njohs s Republiks s Kosovs si shtet i pavarur, ku aktualisht

pes vende antare nuk e njohin Deklarat e Pavarsis t Prishtins zyrtare. Ky

mosunitet padyshim q edhe prtej problemit t Kosovs, do t reflektoj n

politikbrjen konfuze t BE-s dhe veanrisht n pretendimin e saj pr nj rol n

politikn ndrkombtare.

Me prjashtim t Evrops Juglindore, BE ka marr n gjirin e saj t gjitha shtetet post-

komuniste (jasht ish-BRSS-s) por nj nga debatet kye mbetet prcaktimi i kufijve t

zgjerimit. Kjo ka ngjallur nj ser argumentesh dhe kundrargumentesh sidomos mbi

pranimin ose jo t Turqis si antare e BE-s. Argumenti i hapur q ka dhn vet

33

presidenti francez Sarkozy ishte se Turqia n pjesn e saj m t madhe shtrihet jasht

kontinentit, dhe se me pranimin e saj si antare, ideja mbi nj Evrop t Bashkuar do t

humbte kuptimin e saj, ngase kufijt e saj do t shkonin tepr larg, si dhe do t dilte nga

identiteti i saj26. Por, n shum aspekte, prfshir edhe at t siguris, duhet t rishikohet

nse nj Evrop e organizuar politikisht dhe ekonomikisht si nj faktor, duhet patjetr t

prcjell kufijt e saj gjeografik, shembull sht pranimi i Qipros.

Gjithashtu, Evropa si aleat i SHBA-ve, duhet t rikonsideroj n t ardhmen nj ser

qndrimesh, veanrisht n lidhje me republikat e BRSS-s. Tani m Evropa ka dshmuar

se kur kt e prcakton si t nevojshme gjeopolitika botrore, mund t bj prjashtime

strategjike, si n rastin e Rumanis dhe Bullgaris. N rastin e invazionit rus n Gjeorgji, u

dshmuar se shfaqja e rivaliteteve t vjetra q la bota trashgimi bota bipolare, nuk sht

e pamundur.

N rrafshin e siguris, shumica e shteteve evropiane jan edhe antare t Organizats pr

bashkpunim t Atlantikut verior, e njohur pr nga inicialet e saj n gjuhn angleze, NATO.

NATO sht padyshim organizata m e fuqishme e bashkpunimit ushtarak jo vetm gjat

lufts s ftoht, por n prgjithsi q ka ekzistuar ndonjher. Organizata sikurse q nga

fillimi, ka selin n Bruksel dhe udhhiqet nga Kshilli i NATO-s. Vlen t theksohet se gjat

kohs s President De Gaulle, pr shkak t mosgatishmris pr vnien e trupave dhe

armatimit nn nj komand t prbashkt, Franca u trhoq nga komanda e prbashkt

ushtarake, por mbeti n Kshillin e NATO-s. Nj veprim i till u prmirsua gati katr

dhjetvjear m von nga Presidenti Sarkozy.

Shtetet antar t NATO-s kan zhvilluar disa intervenime ushtarake t prbashkta, si n

rastin e Kores pr t mbrojtur vendin nga invadimi korean-verior dhe kinez (1950-

1952), Vietnamit (1955 1975) apo operacionit pr lirimin e Kuvajtit nga trupat

pushtuese t Sadam Huseinit (1990). Mirpo, intervenimi i par ushtarak nn emrin dhe

26 GARCIA, Luis Bouza. "European Political Elites Discourses on the Accession of Turkey to the EU: Discussing Europe through Turkish Spectacles?" European Perspectives Journal on European Perspectives of the Western Balkans, 2011: 53-73.(fq.59)

34

udhheqjen e NATO-s, ishte lirimi i Kosovs, ndrsa fillimisht NATO me an t aviacionit

ushtarak dhe raketave nga Adriatiku, pr gati tre muaj me radh kishte bombarduar caqe

ushtarake dhe infrastrukturore t Ushtris s Jugosllavis (t dominuar nga Serbia) dhe

forcave policore e paramilitare npr Serbi dhe Kosov.

Sot, NATO ka 28 shtete antare, prfshir edhe Shtetin Shqiptar, i cila u pranua n vitin

2009. Ndrkaq edhe dhjetra shtete t tjera kan forma t bashkpunimit t ndryshm

institucional, si p.sh n programin Partneritet pr paqe edhe pse nuk kan statusin e

shtetit antar. Investimet n ushtri dhe n prgjithsi pr kapacitete mbrojtse, t bra

nga vendet antare t NATO-s, prbjn rreth 70% t investimeve n gjith botn n kt

drejtim.

Sfidat evropiane t zgjerimit dhe kufijt e poleve politike

Sipas Samuel Huntingon, prfundimi i lufts s ftoht solli nj eufori momentale, bota u b

m ndryshe por jo domosdoshmrish m paqsore.27 Lufta e ftoht sikur edhe t gjitha

konfliktet e strzgjatura, len trashgimi ambiente t cilat t tilla mbesin edhe pasi t

prfundoj vet konflikti.

Shembull i vlerave t lna trashgimi nga e kaluara sht Ukraina. Varsisht se kush fiton

shumicn e ulseve n Kiev, perndimi unit apo lindja ortodokses-ruse, merr edhe

orientimin politika e jashtme e shtetit. Qysh n tendencat e para pr shkputje nga sfera

ruse, Ukraina u ballafaqua me tensione etnike-gjuhsore t shkaktuara nga Moska, me

krcnimin se pjesa lindore e vendit do t ndahet nga Ukraina.28

N rastin e Ukrains n prgjithsi, perndimi dshtoi q revolucionit t portokallt ti

ofroj mbshtetjen e merituar, n mnyr q lvizja politike properndimore e prir nga

Jushqenko dhe Timoshqenko t mund t mbijetoj. Qeveria properndimore n vitin 2010

27

HUNTINGTON, P Samuel. Prplasja e qytetrimeve dhe ribrja e rendit botror. Prkthyer nga Xhevat Lloshi. Logos-A: Shkup,

2004. (fq.35)

28 FORBRIG, Joerg, and Robin SHEPHERD. Ukraine after the Orange Revolution. Washington D.C: The German Marshall Fund of the United States, 2005.(fq.11)

35

kishte miratuar edhe nj ligj me t cilin e kishte trhequr antarsin n Organizatn e

traktatit mbi Sigurin kolektive, organizm ky i iniciuar dhe udhhequr nga Moska dhe

haptazi kishte aspiruar antarsimin e vendit n NATO.

Tani, me fitoren e Partis s Rajoneve dhe me presidentin pro-rus Janukoviq n krye,

Ukraina iu rikthye Mosks, kushtimisht me kt, vet kufiri i sfers ruse u rikthye prsri

n kufijt e Evrops kontinentale. Politika e jashtme amerikane dhe ajo e shteteve t BE-

s, mund t ket prjetuar nj goditje t astit, tani pr tani, kurse aduti kryesor i

perndimit, ish kryeministresha Julia Timoshqenko, sht privuar nga liria dhe mbahet e

burgosur pr akuza t natyrs financiare. Simbolikisht, s paku tani, bashk me

Timoshqenkon, sht mbyllur edhe shpresa pr nj Ukrain properndimore jasht

kthetrave t Rusis. Me Ukrainn nn sfern e saj, Rusia ka zgjedhur edhe nj problem t

madh strategjik ushtarak q ka t bj me flotn e saj detare t Detit t zi, e cila sht e

stacionuar dhe ka gjith infrastrukturn e saj n gadishullin e Krimes (Ukrain).

Nj pik tjetr ku prcaktohet nj kufi i mundshm i ndarjes s sferave sht raporti

evropian me Turqin. Me ardhjen n pushtet t Partis pr Drejtsi dhe Zhvillim, dhe

kryeministrit Erdogan, Turqia prve q ka stabilizuar trendt pozitiv t rritjes

ekonomike, njkohsisht ka filluar edhe nj politik t jashtme m aktive. Zhvillimet e

fundit ekonomike dhe demografike kan ndryshuar krejtsisht situatn n kt pjes t

bots. Sot numri i banorve n Turqi i afrohet numrit 80 milion, ku papunsia sht n

vlera t ulta. Pr krahasim, n vitin 1914, e gjith Perandoria Osmane, prfshir edhe

gadishullin arabik, kishte 25 milion banor, prej t cilve vetm 17 mij ishin t punsuar

n Industri. 29

Turqia ka aplikuar pr antarsim n BE qysh me 1987. Tani me BE-n e lidh unioni

doganor, kurse statusi formal si vend kandidat iu njoh n Samitin e Helsinkit me 1999. Me

BE-n kan mbetur shum shtje t diskutueshme, kurse problem shtes paraqet debati

historik mbi t ardhmen e Qipros. Qndrimet kontradiktore t Gjermanis dhe Francs n

29 FROMKIN, David. A Peace to end All Peace. New York: Henry Holt and Company, LLC, 1989. (fq.123)

36

lidhje me nj Turqi Evropiane, nuk parashohin m shum se nj status t partnerit t

privilegjuar. N vet Turqin kjo ka shkaktuar ulje t interesimit pr proceset evropiane jo

vetm n qarqet politike por edhe tek vet qytetart. Prkrahja e publikut turk pr

antarsim n BE, n vitin 2010 kishte zbritur n shifrn 41%.30

Nj Turqi larg integrimeve evropiane, mund ta shtyj at n drejtim t aspiratave pr rritje

t influencs kah lindja e afrt dhe Azia qndrore. Ajo q do t jet interesante pr tu

dshmuar n vitet n vijim, do t jet aftsia e Turqis pr tu prplasur me ndrrn

euro-aziatike ruse. Bazuar n lidhjet e saj etno-kulturore dhe gjuhsore, shtrirja e

influencs turke n drejtim t nj ser shtetesh, duke nisur nga Azerbajxhani e deri n

Kazakistan nuk duket dika e pamundur.

Turqia ka konfirmuar rolin e saj pro-amerikan, edhe me rastin e ndrhyrjeve n Irak, ku

baza ajrore Incirlik, ishte nj nga pikat m t rndsishme t logjistiks amerikane. Duke

qen nj antare e NATO-s dhe aleat tradicional amerikan, Turqia paraqitet sot n

prgjithsi si nj prcaktues stabiliteti politik n lindjen e afrt.

Me qndrimet e kryeministrit Erdogan, karshi bots arabe, dhe veanrisht me qndrimet

pro-Palestins dhe kundrshtimin e tij t famshm n Davos (Zvicr)31, sht thyer n

mas t madhe murri i cili e ndante Turqin nga involvimi n kriza t ndryshme t bots

arabe dhe n mas t madhe sht hapur dera e politiks s saj t jashtme drejt lindjes.

Rusia pas ardhjes s Putinit

T trashguarit e nj kombinimi t fuqis dhe dobsis q la shteti i dikurshm sovjetik,

tani e bjn Rusin e sotme edhe m komplekse se q ishte pas prfundimit t lufts s

ftoht. Si vren njohsi i rrethanave Stephen Kotkin, Rusia ka trashguar t gjitha

30 ECFR. The Spectre of Multipolar Europe. London: ECFR, 2010.(fq.17)

31 BENNHOLD, Katrin. The New York Times. Janar 29, 2009

37

elementet q m par solln tek kolapsi sovjetik, prfshir edhe vet kolapsin, pa harruar

q ka trashguar edhe pozitn e fuqis s dyt nukleare n bot.32

Pas ardhjes n pushtet t Vladimir Putin, tendencat pr t treguar fuqin e dikurshme jan

rritur dhe krahas me t edhe aspiratat pr mbretruar segmente t caktuara t politiks

ndrkombtare. Rusia me agresionin e hapur ushtarak n Gjeorgji, tregoi tendencat e saj

por edhe mati pulsin e gatishmris s bots perndimore pr t intervenuar n sfern e

paracaktuar nga Rusia si sfer e saj e influencs. Brenda vet Rusis sht duke u zhvilluar

dhe po merr formn nj nacionalizm agresiv i cili gati n mnyr t paparashikueshme

mund t shprthej konflikte ndretnike posarisht n subjektet federale ku njkohsisht

por rilindin edhe vetdijet pr identitet t komuniteteve etno-kulturore autoktone.

Rusia ka veq tjerash edhe nj prbrje asimetrike federale, e cila mund t shprthej me

gjith specifikat e saj, sa her q pushteti qendror dobsohet. Zhvillimet n eeni pas

ardhjes n pushtet t Vladimir Putin dhe mposhtja e Independentistve Ikerian pas vitit

1999, i ngjajn nj fitoreje t Piros, ku Moska tregoi se sht n gjendje q n raste t tilla

t v pushtetin e saj vetm pas vrasjeve dhe shkatrrimeve masive me prmasa

gjenocidale, njkohsisht duke e humbur besimin tek jo-rust se Rusia sht atdhe i tyre i

sinqert.

Me shembullin e brutalitetit n eeni, Moska i br me dije zonave tjera autonome se si

do t trajtohen lvizje t ngjashme potenciale q cenojn trsin territoriale t Federats

Ruse dhe n prgjithsi kursin e ri politik. Qeveria e Presidentit Aslan Maskhadov, u largua

nga Grozni dhe praktikisht nga t gjitha zonat e banuara, por vetm pasi ushtria ruse e

ndihmuar nga aviacioni dhe tanket, rrafshonte me tok do objektiv q kishte para saj

duke mos br asnjher dallim mes caqeve ushtarake dhe civile.

Gjithsesi, kjo flet mbi kursin e ri t ashpr t Kremlinit. Vladimir Putin dallohet pr

shumka nga paraardhsi i tij politk Boris Jelcin. Putin dshmoi q pr t nuk ka mim

dhe nuk ka masa t cilat nuk sht n gjendje ti ndrmarr pr t realizuar dhe mbrojtur 32

ECFR. The Spectre of Multipolar Europe. London: ECFR, 2010.(fq.37)

38

qllimet. Dora e fort nga Moska riktheu respektin e detyrueshm dhe frikn tek t gjith

armiqt e brendshm, prfshir ktu opozitn politike gati t paprfillshme, ashtu edhe

tek ithtart e aspiratave etnike pr m shum pavarsi nga qendra. Gjithashtu, politika e

re ruse, zgjodhi q mjet pr ngjalljen e lojalitetit t sforcuar, t prdor edhe nacionalizmin

rus t inkurajuar nga shteti, q n t njjtn koh ka ngjallur edhe dhun me motive racore

npr rrugt e shum qyteteve t Rusis, ku kaukaziant dhe pjestart e popujve siberik

sulmohen nga grupe t dhunshme.

N rrafshin e politiks s jashtme, Federata Ruse ka sponsorizuar krijimin e disa

organizatave multilaterale q prfshijn disa prej ish-republikave sovjetike. N t njjtn

koh ekzistojn por edhe interferojn njra tjetrn: Bashkimi i shteteve t pavarura;

Bashkimi ekonomik euro-aziatik; apo edhe Bashkimi i Rusis dhe Bjellorusis.

N planin e mbrojtjes (ushtarak), sht themeluar Organizata e traktatit mbi Sigurin

kolektive, e formuar me 15 Maj 1992 dhe t cils i jan bashkngjitur Armenia, Ukraina,

Bjellorusia, Kazakistani, Kirgizia, Taxhikistani dhe Uzbekistani. M von u bashkuan edhe

Azerbajxhani dhe Gjeorgjia. Deri tani nga kjo aleanc ushtarake jan trhequr n vitin

1999 Azerbajxhani dhe Gjeorgjia pr shkak t aspirats s saj q t bhet antare e

NATO-s, dhe Uzbekistani n vitin 2012.

N vitin 2010, gjat kohs kur n Ukrain ende kishte pushtetin presidenti

properndimor Jushqenko, Ukraina u trhoq pr shkak t ndryshimit t kursit politik q

synonte antarsimin ne NATO. Administrata ruse, duke qen se ka gjetur gati krejtsisht

t lir terrenin npr gati gjith Azin qendrore ish-sovjetike (prve Uzbekistanit), nuk

ka nguruar q edhe haptazi t interferoj n shtjet e shteteve. Taxhikistani sht

shembulli m eklatant. N kt t fundit prezenca e ushtris ruse me 25 mij trupa t

dislokuara gati krejtsisht ka v nn hije vet ushtrin e vendit.33

N nj takim t OSBE-s, tendenca ruse pr t rikthyer nn sfern e plot t ndikimit nj

ser vendesh t ish Bashkimit Sovjetik, nga sekretarja amerikane e shtetit Hillary Klinton u 33 HUNTINGTON, P Samuel. Prplasja e qytetrimeve dhe ribrja e rendit botror. Logos-A: Shkup, 2004.(fq.458)

39

quajt prpjekje pr risovjetizim t rajonit, duke br t qart kndvshtrimin

mospajtues t Washingtonit zyrtar, n lidhje me agresivitetin n politikn e jashtme ruse.

Pas ksaj prgjigja ruse ishte e nj retorike t ashpr, sekretarja amerikane e shtetit e

fajsua pr mosnjohje t si u tha realitetit post-sovjetik.34

Kur bhet fjal pr konfliktet me karakter ndr-etnik, Moska aktivisht dhe haptazi, madje

edhe me prezencn e saj ushtarake, prkrah separatistt pro-rus n Transdjestri

(Moldavi), Abhazi dhe Oseti Jugore (Gjeorgji). Rusia edhe n praktik po mban t

okupuara territore brenda shteteve t njohura nga OKB.

Me pranin e saj n vendimmarrjet brenda qeverive shtetrore, Moska dikton krejtsisht

politikat e deri tek caktimi i pushtetmbajtsve, kudo n ish republikat sovjetike por

gjithsesi me prjashtime. Megjithat, kto prjashtime jan substanciale, shtetet baltike

tani jan antare t BE-s, kurse n Gjeorgji q nga koha e ish presidentit antikomunist,

dikur disidentit politik, Zviad Khamsakurdia dhe sidomos me ish presidentin

Shalikhasvhilli, u tregua orientimi properndimor i politiks gjeorgjiane, pavarsisht se si

reagoi vet perndimi n kt. Gjeorgjia u ballafaqua edhe ushtarakisht me trupat ruse.

Vet konflikti i vitit 2007 i cili u shkaktua fillimisht pr shkak t Osetis Jugore, duhet t

shrbej si nj leksion pr perndimin dhe si nj scenario i prsritshm por ku nuk duhet

prsritur gabimin q pr Gjeorgjin ka mundur t jet fatal. Perndimi reagoi vetm pasi

trupat ruse u drejtuan drejt kryeqytetit gjeorgjian Tbilisi. Zhvillimi i ngjarjeve me 2007

sht nj msim se si duhet reaguar m ndjeshm dhe m shpejt pr t ruajtur ekzistimin

e qeverive properndimore.

Fuqit Aziatike (Kina, Japonia, India)

N top listn botrore sipas GDP-s, jan 3 shtete aziatike, Kina n vendin e dyt e

pozicionuar menjher pas SHBA-ve, Japonia n vendin e tret dhe India n vendin e

katrt. Secili nga kto vende ka karakteristikat e veta, prfshir edhe elementet t cilat

mund t stagnojn zhvillimin e mtutjeshm. Nisma m shum-prfshirse regjionale n

34 The Voice of Russia. Putins spokesman bashes Hillary Clinton over Re-Sovietisation rhetoric. Moske, Dhjetor 19, 2012.

40

Azi , por tani edhe me prmasa ndrkontinental sht ASEAN i cili fillimisht ka mtuar t

rris nivelin e bashkpunimit me shteteve t Azis Juglindore. Gradualisht me vite ka

ardhur deri tek evoluimi i ASEAN, s pari me ASEAN +3 ku bjn pjes gjithashtu Kina,

Japonia dhe Korea e Veriut. M pas jan kyur India, Australia dhe Zelanda e re, ndrsa rol

t vzhguesit ka edhe Rusia. Gjithashtu edhe nj nism tjetr rajonale ka arritur t trheq

vmendjen e ku sht Asoasocioni Aziatiko-Jugor pr Bashkpunim Regjional (SAARC) ku

bjn pjes India, Pakistani, Bangladeshi, Afganistani, Nepali, Butani, Shri Lanka, dhe

Maldivet. Por ajo sht karakteristike tek SAARC sht grupi i shteteve vzhguese ku

bjn pjes ve tjerash SHBA-t, BE, Kina dhe Japonia.

Duke filluar nga viti 1962 kur Kina dhe India patn konfliktin n lidhje me kufijt n

Himalaje, Kina nuk ka qen e implikuar n ndonj konflikt t madh botror. M hert

qeveria komuniste ishte e implikuar n Luftn e Kores si dhe n sulmin ndaj Tajvanit n

vitin 1958 pr t eliminuar trupat e Chiang Kai-Shekut35. Por ndikimi i saj mund t

ndryshoj fare leht nse merren parasysh lvizjet ekonomike edhe industrializimi, si dhe

evoluimi i prgjithshm i shoqris kineze. N raport me SHBA-t, n prgjithsi q nga

themelimi i marrdhnieve diplomatike mes dy vendeve deri tani ka pasur nj ulje

tensionesh.36

Ndaj fryms s ndryshimeve n Evropn Lindore, nuk qndruan imune as rrethanat e

krijuara n Kin. I trembur nga druajta se autoriteti i tij do t dobsohet nse lejon m

tutje zhvillimin e protestave studentore, lideri komunist kinez Deng Xiapoing urdhron

shuarjen e tyre me dhun.37 Pushteti komunist arriti t shuaj me datn 3 dhe 4 qershor

1989 protestat studentore n sheshin Tienanmen n Pekin vetm pas intervenimit me

tanke, duke vrar mbi 1 mij student pro-demokratik.38 Por me gjith faktorin

35

HARRISON, Paul. How did it happen ? - The Cold War. London & Sydney: Franklin Watts, 2005.(fq.39)

36 HANES, Sharon M, and Richard C HANES. Cold War Biographies. Farmington Hills: Thomson Gale, 2004.(fq.105)

37 VOGEL, Ezra F. Deng Xiaoping and the Transformation of China. Cambridge (Massachusetts) & London: The Belknap Press of Harvard University Press, 2011. (fq.625)

38 HARRISON, Paul. How did it happen ? - The Cold War. London & Sydney: Franklin Watts, 2005. (fq. 43)

41

Tienanmen, Kina s bashku me Vietnamin dhe Koren Veriore jan t vetmet shtete

aziatike ku ende ka sistem njpartiak.

Kina sot ka numrin m t madh t popullsis n bot, me 1.3 banor, ajo me potencialet

demografike patjetr q imponon rolin e saj m t fuqishm n marrdhniet

ndrkombtare. Pr nga bruto prodhimit vendor, Kina sot sht ekonomia e dyt n bot

pas SHBA-ve. Por duhet cekur se me gjith shifrn impresive prej 7 trilion dollar t GDP-

s nacionale, megjithat kur bhet fjal pr bruto prodhimin vendor pr kok banori, Kina

mbetet larg shum vendeve, me vetm di m shum se 5.413 dollar, bazuar n t dhnat

nga FMN-ja. N planin ushtarak, me afro 2,3 milion trupa aktive, ushtria kineze, sht

ushtria botrore m e madhe pr nga numri i personelit aktiv. Nga buxheti shtetror pr

nevoja t ushtris ndahen mbi 120 bilion dollar, duke ngelur vetm pas SHBA-ve.

Lideri kinez Deng Xiaoping n strategjin e tij t modernizimit socialist, kishte parapar q

dekada e tanishme (2011-2020) t jet m e rndsishmja n drejtim t prmbushjes s

qllimit kinez pr nj Kin 2050 cila do t arrij shkallt e zhvillimit t vendeve m t

prparuara, dhe sipas tij edhe synimin kryesor modernizimin.39 Industrializimi i

hovshm i shoqruar edhe nga urbanizimi i shpejt dhe ngritja e qyteteve t reja

mundsohet nga zhvillimi i prgjithshm ekonomik i cili arrin edhe deri n 12% n vit.

GDP-ja kineze e vitit 2009 sht pr m shum se 18 her m e madhe se ajo e vitit 1978.40

Sipas parashikimeve kineze, n mesin e 500 korporatave m t fuqishme botrore do t

jen s paku 120 korporata kineze, q sht dallim i madh me gjendjen e vitit 2006, kur n

500 top korporatat botrore, kineze ishin vetm 19.41

N planin e politiks s jashtme, ka nj fokus t shtuar kah multilaterizmi si pjesmarrja

n mekanizmat e ASEAN-it. Pas shprbrjes s BRSS- s, Kina ka afirmuar edhe politiken e

39 ANGANG, Hu. China in 2020 - A New type of superpower. Washington D.C.: Brookings Institution Press, 2011. (fq.140)

40 Po aty. (fq.1)

41 Po aty (fq.150)

42

saj n drejtim t Azis Qendrore me an t Traktatit t Shangait pr Bashkpunim.42

Nse prjashtohen raportet e dikurshme me Shqiprin komuniste, Kina pr her t par

po shtrin politikn e saj t jashtme jasht kontinentin aziatik. Sipas Presidentit Kinez Hu

Jintao, forcimi i bashkimit dhe bashkpunimit me Afrikn sht ndr prioritetet kye t

politiks s jashtme kineze.43 N kt drejtim Kina tani ka ndikimi t fuqishm politik,

rrjedhimisht edhe prezenc ekonomike n disa nga shtetet m t mdha afrikane si n

Sudan apo RD.Kongo.

Sa i prket Japonis, pothuajse gjat gjith lufts s ftoht, sa her q flitej pr politikn e

jashtme japoneze, mendohej n aleancn e afrt Japoneze-Amerikane. Mirpo, pas

prfundimit t lufts s ftoht, n sfidn e par t madhe q pasoi, e q ishte pus