Upload
others
View
6
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Metafoor Machinemens – welke betekenissen?
Hovo Achterhoek Liemers 15 december 2015
Dr Nel van den Haak
Reflexen&
Metafoor machinemens - in de medische geschiedenis
Inleiding: machines en mechanismen — voordelen
• transparante werking van het lichaam • bevordering van medische wetenschap en
wetenschappe lijke efficiëntie
aandachtspunten
• machinemetafoor bij Descartes • tijdsbeeld 17e eeuw • machinemetafoor bij Boerhaave • machinemetafoor bij La Mettrie • hart/bloedsomloop als pomp • machinemetafoor bij Freud, stoommachine/puffer • tijdsbeeld 19e eeuw en begin 20e eeuw • machinemetafoor bij Plessner • mechanismen bij EBM • keerzijden
• machinemetafoor in historische geneeskunde – van 13e tot 17e eeuw:
• tegen antieke geneeskundige benaderingen • om de werking van het lichaam te kunnen
begrijpen
• machinemetafoor in historische geneeskunde • welke machinemetaforen?
– uurwerk, bewegend en ordenend – hart als pomp – stoommachine – electriciteitsnetwerk, telegrafie – menselijke cel als machine – biologische machines en mechanismen – hersenen als complex van biologische
mechanismen
Het levend menselijk lichaam als uurwerk bij Descartes (begin 17de eeuw)
• Verhandeling over de mens • het mechanistische wereldbeeld toegepast op de
mens • Beschrijving van het menselijk lichaam • Principes van de Filosofie
Het levend menselijk lichaam als uurwerk bij Descartes (begin 17de eeuw)
• een rekenende en metende machine, als een klok • machine slaat op menselijke lichaam, natuurlijke
automatische reacties • menselijk lichaam als machine = onderdeel van de
natuur van de wereld • mechanisch principes ofwel atoomleer • autonome werking van het lichaam • orgelmetafoor
Descartes — levensgeesten als orgel 1
Descartes — levensgeesten als orgel 2
• de levensgeesten werken als orgel
• de organist — zijn zorgvuldige vinger werk
• de luchtwerking in de buizen en blaas balgen
17e eeuw: mechanisering van het wereldbeeld 1
• een nieuwe verhouding tot de natuur • weerstand tegen gezag • nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen • geneeskunde als praktijk en als wetenschap nogal chaotisch • anatomie en fysiologie legden de grondslagen voor een nieuwe
geneeskunde • de relatie tussen christelijke theologie en filosofie, tussen geloof
en wetenschap • veranderend wereldbeeld — Nicolaas Copernicus en Galileo
Galileï
17e eeuw: mechanisering van het wereldbeeld 2
• Newton, Leibniz en Boyle — machine belangrijk, ook voor nieuwe fysica
• verklaren en verantwoorden van natuurlijke fenomenen d.m.v. mechanistische processen
• anatomie — Andreas Vesalius • bloedsomloop en hart — William Harvey
Boerhaave (1668–1738): De mens als complexe mechaniek 1
• autonomie: het lichaam was afhankelijk van de mechanistische interne werking van de organen
• heelheid of samenhang van het lichaam • lichaam = een machine samengesteld uit een groot
aantal verschillende instrumenten • rede De Usu Ratiocinii Mechanici in Medicina
(Het nut der mechanistische methode in de geneeskunde)
Boerhaave : De mens als complexe mechaniek 2
• ziekten waren storingen in de complexe mechaniek
• menselijke machine = een samenspel van vaste en vloeibare delen
• vaste delen: zuilen, balken, hefbomen, katrollen, zeven, kanalen, troggen, reservoirs, enzovoort
• vloeibare delen: gezeefd, gescheiden, gemengd en veranderd
De mens als complexe mechaniek 3
Boerhaave : hersenen als machine
• hersenen — machine • sensorium commune = centraal of overkoepelend
zintuig • machina nervosa
• geest, denken — mechanistisch, gebonden aan wetmatigheden
Boerhaave : geleerde medicus
• Institutiones Medicae of Medische Instituties (1708)
• Aphorismi de cognoscendi et curandi morbis of Aforismen (1709)
• onderwijs-aan-het-bed • Europese invloed
Le Mettrie: De mens als complex uurwerk 1
• ‘Het menselijk lichaam is een machine die haar eigen veer opwindt, perpetuum mobile’
• complexiteit van de klok, van de machine
• Histoire Naturelle de l’Ame (1745) • L’Homme Machine (1747/1748)
Le Mettrie: De mens als complex uurwerk 2
• de klassieke temperamentenleer van Galenus • levensbeginsel komt niet van buitenaf, ook niet
van de ziel • bewegingskracht = intrinsieke kracht van de
substantie van de lichamen • nadruk op het geheel • de kracht van automatismen
Le Mettrie: hersenen als viool
• het brein de ‘baarmoeder van de geest’ !• de metafoor van de vioolsnaar:
– ‘zoals de snaar van een viool of een clave-cimbel trilt en geluid geeft, zo worden ook de snaren van de hersenen getroffen door geluids-golven en er toe geprikkeld de woorden waar-door ze geraakt werden terug te kaatsen of te herhalen’
Le Mettrie: hersenen als machine
• sensitieve en intellectuele vermogens konden in de materie ontstaan
• bewustzijn en redelijkheid idem • vrijheid van denken en handelen • dwangmatig handelend, onvrij, geheel
gedetermineerd wezen • gereduceerd tot een automaat • de machinemetafoor van Descartes en Boerhaave
geradicaliseerd
Hart/bloedsomloop als pomp bij Harvey 1
• Aristoteles • Galenus — de beweging van het bloed — eb-en-
vloed beweging • Harvey — Exercitatio anatomica de motu cordis
et sanguinis in animalibus (kortweg: De motu cordis) (De beweging van het hart, 1628)
• kritiek op de fysiologie van Galenus
Hart/bloedsomloop als pomp bij Harvey 2
• Harvey, drie argumenten tegen Galenus: – Het bloed in het hart was te dik om door kleine
openingen te kunnen gaan. – Galenus had slechts een vage notie van
samenwerking van hart en longen. – De bloedstroom was niet eenrichtingsverkeer,
maar circulair.
Hart/bloedsomloop als pomp bij Harvey 3
• Harvey heeft in De motu cordis nergens het hart met een pomp vergeleken. De vergelijking tussen hart en pomp kon alleen gevonden worden in latere werken van Harvey.
• Het bloedcirculatiesysteem werd door Harvey wel degelijk besproken als een hydraulisch mechanisme.
Hart/bloedsomloop als pomp bij Harvey 4
Hart/bloedsomloop als pomp bij Descartes 1
• Descartes volgde Harvey. Wat Harvey had ontdekt, de bloedcirculatie en de pompfunctie van het hart, wil Descartes verder verbreiden
• Maar Descartes was het op belangrijke punten ook met Harvey oneens.
• Harvey — samentrekking van het hart en dus door verkleining van het orgaan; hart is hydraulische pompinstallatie
• Descartes — de warmte van het bloed; hart is expansiemotor
Hart/bloedsomloop als pomp bij Descartes 2
Hart/bloedsomloop als pomp bij Boerhaave
Hart/bloedsomloop als pomp
Stoommachine, puffer
De mens als stoommachine, puffer — Freud 1
• de werking van een stoommachine – de zuiger – in gang gezet en gehouden door twee krachten – enerzijds de overdruk – anderzijds de onderdruk – oplopende druk, ontploffingsgevaar – veiligheidsklep, stoomafblazen, puffen
• stoom afblazen, vergelijk psychisch functioneren van de mens
De mens als stoommachine, puffer — Freud 2
• Freud — bewustwording
• onbewuste, ketel vol geborrel, niet logisch • werkzame psychische mechanismen
– neuronenmachine – neurotische mechanismen – het mechanisme van neurosevorming – het mechanisme van dwangneurose – en vele andere
Andere mechanismen — Freud 3
• niet zozeer werking van stoomketel, maar verwante mechanische werkingen: – agressie (spuien), – (driften) kanaliseren, – ‘het uitmesten van de ziel’ als metafoor voor ontlading
van spanningen
• grote verspreiding over wetenschappelijke publi-caties, kranten en tijdschriften en in alledaagse gesprekken
Tijdsbeeld 19e eeuw en begin 20e eeuw 1
• eind 18e en begin 19e eeuw — romantiek en de verwante idealistische filosofie – uurwerk – het symbool van starre en dode
wetmatigheid
• ± 1835 — het mechanistische denken keerde weer terug – een overgang van antropomorfe en organische
modellen naar mechanistische modellen
Tijdsbeeld 19e eeuw en begin 20e eeuw 2
• 19e eeuw — de overheersing van het darwinisme – biologische en materiële oorzaken van
menselijk gedrag en menselijke functies • 19e eeuw — industriële revolutie, de opkomst van
de stoommachine – transformering van dagelijkse gewoonten, en de
onderliggende, psychologische, spirituele en culturele oriëntatie
Tijdsbeeld 19e eeuw en begin 20e eeuw 3
• 20e eeuw – de machine begon bezit te nemen van individuen en van maatschappijen. Dat werd als dramatisch en traumatische ervaren. – vervreemding, gezichtsverlies en
identiteitsverlies – onveilig en onzeker
Machinemetafoor bij Plessner
• ‘Die Utopie in der Maschine’ (1924) • de arbeid werd gemechaniseerd en daardoor
monotoon • machine versus organisme • Plessner en Buytendijk: De mens drukt zich uit. • natuurlijke eenheid
– eenheid van lichaam en geest – eenheid van mens en omgeving
19e eeuw
mechanismen bij EBM 1
• mechanismen van ziektes – bijvoorbeeld mechanismen van hartfalen – van cardiovasculaire ziekten – van migraine – van obesitas – van diabetes – van posttraumatische stress stoornis – verouderingsmechanismen
• mechanismen die de genezing bewerkstelligen
mechanismen bij EBM 2
• betekenissen van mechanisme – mechanismen geassocieerd met causaliteit en
determinisme — machines • mechanismen waarvan de complexiteit en
samengesteldheid benadrukt wordt. Oorzaak en gevolg hangen op complexe wijze samen.
• nog lang niet eens is over de juiste en geschikte betekenis voor goede geneeskunde
Keerzijden
• sterke deling tussen object en subject • onderscheid in de mens tussen lichaam en
geest • verdingelijking van de mens: de mens wordt
als object of ding gezien
Keerzijden
• geen oog voor intentionaliteit van de patiënt • diagnose en behandeling richten zich op
observaties en gekwantificeerde metingen maar niet op een patiënt met pijn
• de eigen ervaring van de patiënt – nauwelijks van belang
• er wordt ook voorbijgegaan aan de beleving van het eigen lichaam
Keerzijden/kritiek • meer openheid voor de complexiteit van het fysische, biologische
lichaam • vraag naar een meer menselijke of geesteswetenschappelijke
benadering • een lichaam hebben en een lichaam zijn;
– Het lichaam dat men heeft mag een machine zijn; – het lichaam dat men is kan dat niet zijn
• Mensen willen niet als machine behandeld worden. • En artsen willen niet bevraagd worden als reparateur en zij willen geen
last hebben van de medische wetenschap versnipperd in specialismen. • therapieontrouw van patiënten
Het menselijk lichaam is een machine.
Is de menselijke ziel een machine?
thema’s/overzicht
• Het menselijk lichaam is een machine bij Descartes, Boerhaave, La Mettrie
• Plessner: De mens, geen machine maar uitdrukking van motivatie en intentie
• De winst van de machine • Hoe dient de ziel zich toch aan?
– Knooppunten lichaam — ziel – Raakvlakken lichaam — geest
• De ziel een machine? – Freud – La Mettrie, Boerhaave
• Hersenen en ziel/neurologie • Machine en materialisme • Mens en dier
het menselijk lichaam is een machine
• kortweg Descartes — Verhandeling over de mens – geen eigen wetten voor levende wezens – levende lichamen hebben geen ziel nodig om te leven – functies van het menselijk lichaam niet anders dan die
van dieren – lichaam ontzield – gaat niet om bezielde lichamelijkheid, maar om
fysische principes – is de mens een machine? ja en nee
reflexen
reflexen
Reflexen
het menselijk lichaam is een machine
• Boerhaave – overeenkomsten met de mechanica van Descartes, maar ook
verschillen – menselijk lichaam, inclusief de zenuwen — mechanistisch – levenloos, onbezield, natuurkundig model
• kortweg La Mettrie — Histoire Naturelle de l’Ame (1745) als in L’Homme Machine (1747/1748) – de machinemetafoor voor lichaam én geest – lichaam en ziel vallen samen
het menselijk lichaam — uitdrukking
• Plessner, Buytendijk — Mimische Ausdruck (1925) • Buytendijk — Algemene theorie van menselijke houding en
beweging (1948) – kritiek op mechanistische benaderingen van de mens – menselijk lichaam zo min mogelijk losmaken van de menselijke
geest – menselijk lichaam geen machine – symbolische uitdrukkingstheorie versus mechanistische benadering – betekenis of zin wordt uitgedrukt in het symbool of beeld – de menselijke lichaamsverschijning heeft een specifiek expressiviteits-
karakter of uitdrukkingskarakter
– de mens drukte zich uit in de beweging, lichaamstaal
de winst van de machine
• geneeskunde als empirische wetenschap – nadruk op de lichaam-machine en een mechanistische benadering
van het menselijk lichaam – heel adequaat en vruchtbaar
• Descartes – de armoede van de toenmalige geneeskunde – richting geven aan een nieuwe manier van wetenschap bedrijven – ontdekkingen – begrip van het fysisch-chemische karakter van vitale processen
• Boerhaave – niet belangrijk of geest lichaam beheerst of andersom
Descartes res cogitans en res extensa 1
• samengesteld organisme, lichaam en geest/ziel • complexe verhouding, te ontrafelen door geometrie, fysica
en geneeskunde
• zesde meditatie van de Meditaties
• ziel — de denkende instantie (res cogitans) • lichaam — uitgebreidheid, neemt ruimte in (res extensa) • ziel is niet uitgebreid, het lichaam denkt niet
Descartes res cogitans en res extensa 2
• res cogitans versus res extensa • de psyche tegenover het fysische lichaam • innerlijk en uiterlijk • geest en materie
Descartes res cogitans en res extensa 3
• Verhandeling over de mens • correspondentie met Elisabeth van Palts, vanaf 1643 • Passies van de ziel (1645-1646)
• onderscheid tussen filosofie en leven • in dagelijks leven — altijd verband tussen ziel en lichaam • een passie activeert ons lichaam en onze geest • psychosomatische samenhangen • tegenstrijdige oorzaken voor ziekten
Descartes res cogitans en res extensa 4
• harmonie of een tegenstelling? • de mens kan zelf zijn lichaam niet kennen • twijfel aan de zintuiglijke waarneming en
ervaring van ons lichaam • geen twijfel aan de activiteit van het denken • ik twijfel dus ik denk, dus ik ben, cogito ergo
sum – zekerheid via de twijfel, twijfelexperiment
Descartes res cogitans en res extensa 5
• zekerheid slechts mogelijk door een scheiding van lichaam en geest
• Hoe konden die samen een levend menselijk wezen vormen? Ze kónden niet samengaan.
• onbegrijpelijk dualisme
Descartes res cogitans en res extensa 6
• De machinemetafoor betreft vooral het menselijk lichaam.
• Alle lichamen bestaan uit dezelfde materie. • Is er iets menselijks aan het lichaam als het gelijk is
aan alle andere dingen? – Of is de mens ook nog iets anders dan machine?
• Wat moet de geneeskunde met dit onderscheid of deze dualiteit?
Boerhaave eenheid van lichaam en geest 1
• Institutiones Medicae • de mens is samengesteld uit Lichaam en Geest,
samengevoegd tot een eenheid • vraagstukken omtrent de ziel of de geest — niet
op natuurwetenschappelijke wijze oplosbaar • twee verschillende, onherleidbare substanties:
– het stoffelijke uitgebreide lichaam en – de niet-uitgebreide, onstoffelijke en onsterfelijke geest
Boerhaave eenheid van lichaam en geest 2
• een onoplosbaar raadsel • wederkerigheid niet te begrijpen als we ze
afzonderlijk benaderen • observatie van wederzijdse effecten noodzakelijk • vindt Descartes’ dualisme van ziel en lichaam —
te scherp en te absoluut
Boerhaave eenheid van lichaam en geest 3
• ging wel uit van werking van de geest op en in het lichaam, maar de effecten daarvan waren puur lichamelijk en volgden bovendien de wetten der mechanica
• pragmatisch • psychopathologie – hij behandelde die ook
– invloed van Aristoteles, Galenus en Hippocratus – stoornis van de sensorium commune, die veroorzaakt is elders in
het lichaam
• link met de huidige neurologie
La Mettrie geen onderscheid lichaam - ziel
• lichaam en geest — beide materieel • de geest moet tot het lichaam herleid worden • geen onderscheid tussen lichaam en geest • het mechanistische begrip van het menselijk lichaam radicaal
doorgetrokken naar de ziel
• L’Homme Machine — de ziel (slechts) bewustzijn • Histoire Naturelle de l’Ame — de ziel was nog meer dan
bewustzijn • kritiek op de onoplosbaarheid en onbegrijpelijkheid van de
dualiteit
de verhouding tussen lichaam en geest — 4 benaderingen
• 1. dichotome benadering – zowel een lichaam als een ziel, geest of psyche — tegenstelling,
wel nadruk op eenheid, ze werken samen – voorbeeld: Boerhaave
• 2. een dualistische benadering – zowel een lichaam als een ziel, geest of psyche — tegenstelling – voorbeeld: Descartes
verhouding lichaam — geest in de geschiedenis
• Descartes – dualistische opvatting van de verhouding lichaam – ziel, geen
oplossing • Boerhaave
– dichotome opvatting, geen oplossing, wel nadruk op eenheid van lichaam en ziel
– de werking van de hersenen (als machine) wat verder ontwikkeld
de verhouding tussen lichaam en geest — 4 benaderingen
• 3. materiëel, biologisch lichaam centraal, stoffelijk monisme – geen aandacht voor de ziel, geest of psyche; deze wordt tot het
lichaam herleid – voorbeeld — darwinistisch denken, La Mettrie
• 4. de psyche, geest of ziel van de mens centraal; psychisch monisme – het lichaam daaraan ondergeschikt – voorbeelden — spiritisme en de meeste religieuze benaderingen
verhouding lichaam – geest in de geschiedenis
• natuurwetenschappen, geneeskunde, 3e benadering • alledaagse denken, 1e benadering • allerlei varianten op de notie ’een gezonde geest
woont in een gezond lichaam’, zoals – de noodzaak de lichaamsdelen te onderhouden
tot bevordering van de geestelijke gezondheid
verhouding lichaam – geest in de geschiedenis
• Hoe kwam de menselijke ziel naar voren? – Descartes – dualiteit, kon beide niet goed bij
elkaar brengen – Boerhaave – dichotomie, wel tweedeling, maar
ze werken samen. – La Mettrie – het materiële, biologische lichaam
staat centraal – bij Freud? Freud stelde juist wel de psyche
centraal, maar .....
Ziel een machine?
• Boerhaave’s theorie en neurofysiologie — denken is mechanistisch
• Descartes — de levensgeesten als kleine stofjes, materiëel
• Boerhaave — Praelectiones publice habitae de morbis nervorum (1730-1735)
Ziel een machine?
• La Mettrie – de ziel heeft geen spirituele natuur, maar product
van de organisatie van het centrale zenuwstelsel – verwijzing naar Boerhaave — sensorium
commune, mechanistisch – La Mettrie maakte Boerhaave ten onrechte tot
materialist
Freud — de menselijke geest als machine 1
• psychische stoornissen — verstoringen in de psychische energiehuishouding
• trauma’s — energie komt op de verkeerde plek terecht • het onbewuste is verblijfplaats van het verdrongene • het onbewuste in het algemeen een bedreiging van de rede,
van het denken en van het bewuste • het onbewuste — een benadering van de psyche in
fysiologische termen – geen fysiologische onderbouwing
Freud — de menselijke geest als machine 2
• motivatie voor fysiologische mechanistische bena-dering van de psyche was tweeledig:
• enerzijds de geest van de tijd die vol was van mechanismen • anderzijds de toenmalige wetenschappelijke waardering voor
een mechanistische benadering
• mechanica en fysiologie wetenschappelijk zeer gewaardeerde reacties op de romantiek
• bewustwordingsarbeid via intentioneel handelen
knooppunt lichaam – ziel 1
• Descartes — pijnappelklier of hypofyse – midden in de hersenen – zetel van de ziel – hypofyse was verbonden met de geesten
• en kon deze daardoor beïnvloeden • en omgekeerd konden de geesten de hypofyse beïnvloeden
– Door bewegingen van de hypofyse werd de machine van het lichaam bewogen door de ziel.
knooppunt lichaam – ziel 2
• Boerhaave – de sensorium commune
• het punt waar alle sensorische indrukken samen-komen
– een spiritualis animalis, een levensgeest, die niet mechanistisch was
knooppunt lichaam – ziel 3
• La Mettrie — monistische benadering van lichaam en ziel, geen knooppunt
• de ziel verspreid over het gehele lichaam • ofwel over alle werkingen van het lichaam of de
machine • zetel van de ziel — niet beperkt tot een
‘sensorium’ (Boerhaave) of tot een enkele klier (Descartes)
raakvlakken lichaam - geest
• Freud – vatte de geest energetisch op – onderworpen aan allerlei psychische energiestromen,
driften • levensdrift (Eros) • doodsdrift (Thanatos) • seksuele driften, libido
– driften — raakvlakken van lichaam en geest
raakvlakken lichaam - geest bij Plessner 1
• Plessner Leib – Körper • kritiek op cartesiaanse scheiding tussen ziel
en lichaam • Stufen des Organischen hfdst. II • doorbreking van Descartes’ scheiding
tussen ziel en lichaam
raakvlakken lichaam - geest bij Plessner 2
• res cogitans en res extensa — P kritiseert methodische uitwerking
• uitgebreidheid viel samen met Körperlichkeit en meetbaarheid
• het lichaam (Körper) werd mechanisch benaderd ofwel de uitgebreidheid was niet levendig
• alternatief — de onlosmakelijke verwevenheid van innerlijk en uiterlijk
raakvlakken lichaam - geest bij Plessner 3
• lichaam vanuit een dubbelheid of bi-aspectiviteit – enerzijds een lichaam zijn, het levendige of beleefde Leib – anderzijds een lichaam hebben, het anatomisch-fysiologische
Körper
• Ze vallen niet samen, maar het zijn ook niet twee lichamen.
• meer verhoudingen tussen beide denkbaar
deling lichaam - geest problemen voor geneeskunde
• positie van de patiënt en de kennis van de patiënt? – een patiënt heeft zintuiglijke ervaringen, lichaamsgewaarwor-
dingen, waar is pijn? e.d. — maar die zijn onbetrouwbaar, volgens Descartes
– een patiënt is eerder object dan subject, dus ook geen denkend subject, volgens Descartes
• geen probleem voor veel hedendaagse medische wetenschappers • maar hoe kan aan behandelend artsen informatie worden verschaft? • hoe moet het res cogitans verbonden worden met het menselijk
lichaam, met de machine? • of anders gezegd: hoe komen artsen in contact met dat van mensen wat
aan de machine ontsnapt?
deling lichaam - geest problemen voor geneeskunde
• psychische invloeden op lichamelijke aandoe-ningen worden over het hoofd gezien
• psychische stoornissen kunnen lichamelijke aan-doeningen veroorzaken, maar onder welke om-standigheden en in welke mate? — niet onder-zocht
Hersenen en ziel/neurologie
• lichaam-geest verhouding onderverdeeld in deelproblemen: • 1. de vraag naar het bewustzijn
– externe prikkels? – rijk innerlijk leven
• 2. de vraag naar het zelf – echt van mij? illusie?
• 3. de vraag naar mentale causaliteit: kan het mentale het fysische beïnvloeden?
• 4. de vraag naar de vrije wil
• deze deelproblemen zijn ook van belang voor de geneeskunde
samenvattend 1
• de metafoor van het menselijk lichaam als machine – heeft de vraag naar de verhouding bij de mens
tussen lichaam en geest opgeroepen – ook van belang bij de overdenking ervan
samenvattend 2
• Descartes – dichotome opvatting van de verhouding lichaam – ziel, geen
oplossing • Boerhaave
– idem, geen oplossing, wel nadruk op eenheid – de werking van de hersenen (als machine) wat verder ontwikkeld
• La Mettrie – radicalisering van de machinemetafoor – ziel nadrukkelijk als machine – een materialistische benadering van lichaam en ziel – geen sprake meer van een vrije wil
samenvattend 3
• Freud — de geest is mechanistisch, als een machine – de onbewuste werkingen van de geest verklaren – fysiologische onderbouwing voor psychoanalytische
leer — niet gelukt – onhelder over de verhouding tussen lichaam en geest
• Plessner, medisch antropologen — weinig waardering voor de metafoor van de mens als machine – lichaam en geest nauw verweven – onderscheid tussen Leib en Körper
samenvattend 4
• ruimte voor subjectiviteit of voor de ervaring van het zelf of het ik
• Als de mens alleen maar machine is, dus alleen maar ding, is er geen ruimte voor de ervaring daarvan.
• “Ik ervaar mijzelf als machine.” • De ervaring ontsnapt aan de machine.
samenvattend 5
• Plessner — goede combinatie – met La Mettrie — nadruk op het materiële of
dingmatige lichaam ofwel het Körper – maar ook het Leib, het levendige en ervarende lijf, ook
zelf of subjectiviteit – dubbelheid, een dubbel perspectief van Leib en Körper
samenvattend 6
• hersenonderzoek • psychische processen als hersenmechanismen of hersen-
machine • La Mettrie en Boerhaave — voorlopers van de huidige
neurowetenschappers • kan al het mentale zo gekend worden? • een bepaalde dualiteit van lichaam en geest belangrijk
– ten behoeve van menselijke eigenheid en waardigheid
Mens, techniek, maakbaarheid
Natuur/mens tegenover machine in de geschiedenis?
• van een blinde mechaniek aan natuurkrachten, die bedwon-gen moet worden, tot het benadrukken van de doelmatig-heid van de natuur en de menselijke natuur
• machines en techniek ingezet om de natuur te bedwingen of te vervolmaken
Mens, techniek, maakbaarheid
• Freuds begrip van natuur – komen tot een ‘andere waardering van menselijke
natuur komen’ – goedheid van de menselijke natuur is een illusie
• denk aan de agressiedrift en de destructiedrift
– onbedwingbaarheid van menselijke natuur
Mens, techniek, maakbaarheid
• Freud – hoofdtaak van de cultuur — de mens beschermen tegen
de natuur – Ook de menselijke natuur was bij Freud zelf bedrei-
gend, bedreigender dan zijn mechanismen.
Mens, techniek, maakbaarheid
• Freud – gericht op de duistere kanten van de menselijke natuur – de machine dreigde de mens en de geleerden de baas te
worden – Machine en mechanica zijn gaandeweg in een minder goed
daglicht komen te staan.
Mens, techniek, maakbaarheid
• Begin twintigste eeuw, verdingelijking • Met mechanistische metaforieken wordt het eigen
lijf verdingelijkt. • het verlies aan ervaring — Hanna Arendt • gereduceerd tot Körpermachine; het ervarende
Leib wordt genegeerd • de taal van zelfbeschrijving verarmd; zelfverdin-
gelijking als een desensibilisering
Mens, techniek, maakbaarheid
• Natuur, cultuur, kunstmatigheid bij Plessner
• het culturele of kunstmatige als natuur van de mens • de paradox van het natuurlijke en het kunstmatige opgeheven • natuurlijke en het onnatuurlijke mengen zich • een analyse van de bestaanswijzen van verschillende soorten
organische wezens, inclusief de mens • een grensafbakening tussen zichzelf en hun omgeving, ofwel hun
‘grensrealisering’
Mens, techniek, maakbaarheid
• een grensafbakening tussen zichzelf en hun omgeving, ofwel hun ‘grensrealisering’ – Dingen hebben geen binnen, alleen een buiten. – Levende wezens hebben een binnen en een buiten, grens,
‘positionaliteit’, ofwel een relatie tot hun grens. • wel of niet bewust van die relatie, planten niet, dieren wel
– mensen hebben ook een verhouding hebben tot hun centrum • bewust van centrum • handelen niet alleen centrisch maar ook excentrisch
Mens, techniek, maakbaarheid
• Natuur, cultuur, kunstmatigheid bij Plessner
• menselijke cultuur = menselijke ‘excentriciteit’ • openheid van de mens naar de wereld • De mens is van nature kunstmatig en heeft de kunstmatigheid
van een tweede natuur nodig, een culturele context. • Alleen in deze kunstmatigheid kan hij zichzelf realiseren.
Mens, techniek, maakbaarheid
• Natuur, cultuur, kunstmatigheid bij Plessner
• synchronisatie met nieuwe technologieën • Het uitgangspunt van de kunstmatigheid maakt
aansluiting mogelijk op de vereisten van de modernisering.
Mens, techniek, maakbaarheid
• Natuur, cultuur, kunstmatigheid bij Plessner
• De mens bestaat uit organische en technologische ele-menten ofwel is een cyborg.
• techniek — gericht op grenzen overschrijden • cultuur — de tweede natuur van de mens, in de mens
verankerd • antwoord op de geest- en cultuurvijandige theorieën in de
jaren twintig en dertig van de vorige eeuw in Duitsland !
Mens, techniek, maakbaarheid • Verdingelijking, kunstmatigheid, vreemd ding
• Het kan goed zijn het lichaam als ding te zien, als een Körper, als vreemd.
• de kwestie van vreemd en eigen — bij transplantaties van organen of bij het inbrengen van kunstmatige lichaams-delen, zoals kunstheupen
• afstand nemen van het eigene, van eigen lichaamsdelen en organen, die ziek zijn
• met vreemde organen moeten we het vreemde ook accep-teren
Mens, techniek, maakbaarheid
• Fritz Kahn • kunstheupen, kunstknieën enz. • tijdelijke, vervangende machines • lichaam als maakbaar
Mens, techniek, maakbaarheid
• maakbaarheid — overwinning op de natuur, die de mens ook bedreigt, bijvoorbeeld bij ziekten en gebreken
• artsen goede klokkenmakers, machinereparateurs of instrumentenreparateurs, geneeskunde als een wisselstukkenfabriek
• het skelet — kunstskelet
Natuur – cultuur; mens – techniek
• de verhouding van natuur en cultuur, en van mens en techniek als polen tegenover elkaar
• niet altijd zo in de geschiedenis • de techniek kent een eigen dynamiek • daarin meebewegen, niet een houding van
beoordelen en zonodig afkeuren • maar hoe leven we op een goede en verantwoorde
manier met de medische techniek?
Mens, techniek, maakbaarheid • Maakbaarheid
• ‘maakbare mens’ — breed en gevarieerd palet aan hedendaagse vraagstukken en praktijken – bijv. klonen, gentherapie en andere toepassingen van
genetica en genomica, genetische selectie, cosmetische chirurgie, levensverlenging, topsport, maakbaar gedrag, neurochirurgie
• positieve als negatieve aspecten • fascinatie en angst
Machine, mens, natuur – cultuur • Maakbaarheid, Lüthy
• ‘maakbaar’ = iets kan gemaakt worden • onderscheid tussen maken en scheppen
– ‘iets maken’ (uit materiaal dat al bestaat) en – ‘iets scheppen’ (uit het niets, ex nihilo)
• spelen de genetici ‘voor God’? • alleen ingrijpen in bestaand materiaal en dat modificeren
Machine, mens, natuur – cultuur • Maakbaarheid, Lüthy
• kritiek gericht op het modificeren van de essentie van de men-selijke aard zoals die door God bedoeld is.
• Mogen essenties niet veranderd worden? • het geloof in onveranderlijke ‘essenties’ is niet joods-christelijk
maar aristotelisch; Christenen zijn daar niet aan gebonden. • De associatie van ‘maakbaarheid’ met ‘voor God spelen’ is
theologisch gezien niet overtuigend. • maken ≠ een kind maken • geen hard onderscheid tussen ‘natuurlijk’ en ‘kunstmatig’
Machine, mens, natuur – cultuur • Maakbaarheid, Lüthy • wat is een 'kunstmatige mens'?
– iemand die in vitro bevrucht is; – iemand met ander ('beter') DNA dan dat van de eigen ouders; – iemand die gekloond is uit het celmateriaal van iemand anders; – iemand die op verschillende manieren 'verbeterd' is, genetisch en met
technologische implantaten, om uiterlijk en capaciteiten te perfectioneren; – iemand die is samengesteld uit levend materiaal en een neurocomputer die
de hersenfuncties reguleert; – iemand die helemaal geen organisch materiaal heeft maar een machine is
die menselijk gedrag voortreffelijk imiteert.
• voorbeeld (1) tot (5) zien we toenemende gradaties van modificaties; voorbeeld (6) kunstmatige kopie
Machine, mens, natuur – cultuur • Maakbaarheid, Lüthy
• predicaat 'kunstmatig' — koepelterm voor elke soort van 'ingrijpen' in natuurlijke groei- en ontwikkelingspatronen
• altijd zonder aarzeling geaccepteerd dat mensen gevormd, geconditioneerd en verbeterd werden – hetzij door biologische selectie – hetzij door educatie of indoctrinatie
• zijn de hedendaagse pogingen om 'mensen te verbeteren' anders dan vroeger?
Machine, mens, natuur – cultuur • Maakbaarheid, Lüthy • de 'kweekbare mens' in het verleden • Plato
– Plato's Republiek – de heersende klasse produceren volgens dezelfde criteria die boeren gebruiken bij
het verbeteren van hun veestapel, foktechnieken – Mannen en vrouwen met de beste fysieke en mentale eigenschappen – verder dan alleen kruisen, ook intellectueel, atletisch en psychologisch programma
na de geboorte
• Darwin – De oorsprong der soorten (1859) – de lange-termijn-effecten van doelgerichte selectie in het domesticatieproces – mensen fokken – de voortplanting sturen volgens de goedgekeurde richtlijnen – vermeerdering en biologische voortplanting van erfelijke ondeugden voorkomen
Machine, mens, natuur – cultuur • Maakbaarheid, Lüthy • de ‘kweekbare mens’ in het verleden
• vroege decennia van de twintigste eeuw • de eugeneticabeweging
– een door de overheid geïmplementeerd beleid dat de voortplanting van burgers met gewenste eigenschappen vergemakkelijkte (positieve eugenetica),
– en de voortplanting van burgers met ongewenste eigenschappen belemmerde (negatieve eugenetica).
• nazi-Duitsland — 'rassenhygiëne', uitroeien van zogenaamd inferieure rassen
• sterilisatieprogramma's voor geestelijk gehandicapte individuen, communistische landen, ook Zweden
Machine, mens, natuur – cultuur • Maakbaarheid, Lüthy • de ‘kweekbare mens’ • een ‘maakbare maatschappij’ ontwikkelen via voortplantingskeuzes
die door de overheid worden gestuurd – resultaten ‘kunstmatig’? – of slechts een verdere doorvoering van de neiging tot selectie, die altijd al
actief was geweest? • Het afwijzen van sociaal-darwinistische redeneringen — op basis van
ethische redenen. • Ethische regels
– geen regels over hoe we ons natuurlijk en gewoonlijk gedragen, maar over hoe we ons zouden moeten gedragen
Machine, mens, natuur – cultuur • Maakbaarheid, Lüthy • conditionering
– zuigelingen laten opgroeien, dankzij de opvoeding – Wittgenstein vergelijking van het leren van een taal en het af-
richten van een hond – in veel culturen: onderwijs = onderdrukken van ‘natuurlijke nei-
gingen’ – ideologieën — via collectief onderwijs, de gewenste homo
sovieticus voortbrengen, door educatieve middelen. – collectieve educatieve conditionering — ook in democratische
samenlevingen, vgl. Nederland, via wetten, economie en onderwijs – bijzonder moeilijk of zelfs onmogelijk om de grenzen zijn tussen
natuurlijkheid en kunstmatigheid te bepalen
Machine, mens, natuur – cultuur • Maakbaarheid, Lüthy • ‘maakbare mensen’ uit het verleden, in ieder geval als fictie.
– de kunstmatige mens die tot leven werd gebracht door magie, bijv. golems, kleifiguren
– mechanische homme machine van Descartes (Boerhaave, La Mettrie)
– de homunculus van de alchemist – kabbalistische magie, alchemie, scheikunde, mechanica en
eugenetica brachten allemaal literaire fantasieën voort over het ontstaan van 'kunstmatige mensen'
– tegenwoordig in romans en films: androïden, 'trans-humans' en andere vervreemdende aange-paste mensen die door techniek worden aangedreven
Machine, mens, natuur – cultuur • maakbaarheid, Lüthy • grenzen tussen mensen en niet-mensen
– verdwijnen van de grens tussen mens en machine — moeilijk voorstelbaar — historische voorgangers
• de grens tussen mens en dier • de grens tussen mens/lichaam en machine
– verwarringen die er ontstonden toen westerlingen de rest van de wereld ontdekten in voorgaande eeuwen
• andere mensen of een kruising tussen dieren en mensen
Machine, mens, natuur – cultuur • maakbaarheid, Lüthy • veranderlijkheid van grenzen onderzocht in de
hedendaagse robotica – bewustzijn — als maatstaf voor afbakening – veranderlijker dan de aanwezigheid van een onsterfelijke ziel – enerzijds consensus dat sommige dieren gedrag vertonen dat
wijst op bewustzijn – anderzijds discussie: is bewustzijn een noodzakelijke eigen-
schap van neurale netwerken met een bepaalde complexiteit – bewustzijn als een unieke, afbakenende eigenschap van
mensen? onmogelijk
Machine, mens, natuur – cultuur • maakbaarheid, Lüthy • grens tussen mensen en robots of 'transhumane' androïden
– onvermogen van de transhumans om zichzelf te reproduceren, in de verbeterde vorm
– grens op basis van voortplanting is • nuttig om mensen te onderscheiden van machines of
robots • minder nuttig bij genetisch gemodificeerde mensen, bij
wie een ononderbroken nakomelingschap in stand kan worden gehouden ondanks een immense modificatie van eigenschappen, capaciteiten en gedrag
Machine, mens, natuur – cultuur • maakbaarheid, Lüthy • nieuw in onze historische situatie • niet nieuw:
– manieren om doelbewust te kruisen – gedragsverbetering of -bepaling door opvoeding – het maken van mensen in laboratoria
• wel nieuw: – bestaande mensen perfectioneren door middel van technologie – koppeling van kunstmatige intelligentie aan het brein — raakt aan
de menselijke identiteit
Machine, mens, natuur – cultuur • maakbaarheid, Lüthy • transhumanisten
– zijn enthousiast over de mogelijke consequenties van technologische verbeteringen van het menselijk bestaan
– niet bijzonder zorgwekkend – de menselijke soort — geen onveranderlijke soort is – de menselijke natuur = ‘werk in uitvoering’ – huidige mensheid — niet het eindpunt van de evolutie
• daartegenover — het respecteren van het vermogen van natuurlijke processen om zichzelf te organiseren
Machine, mens, natuur – cultuur • maakbaarheid, Lüthy • verschil tussen de technieken uit de negentiende en vroege
twintigste eeuw en die van nu – evolutie vroeger werd alleen ‘geholpen’ door de sturing van
voortplantingskeuzes – nu kunnen de methoden van de transhumanisten de genetische
opbouw van mensen veranderen • we moeten voorbereid zijn op absurde dingen • vaststellen waar grenzen liggen tot waar we bereid zijn te gaan • Moeten er ook dingen verboden worden? • ethische opgave om systematisch de grenzen van de menselijke
natuur te bepalen
Machine, mens, natuur – cultuur
• Hedendaagse Maakbaarheid
• behoud of herstel van de gezondheid van de mens • indeling in soorten van maakbaarheid
– verbetering van bestaande functies – bijsturings- en selectiemethoden in de voortplanting van
menselijke individuen – de vervanging of uitbreiding van natuurlijke door
kunstmatige lichamelijke onderdelen – methoden om gedrag bij te sturen.
• waar ligt de grens?
Machine, mens, natuur – cultuur
• Hedendaagse Maakbaarheid
• Mensen beter maken, de medische interventie gericht op genezing, kan overgaan in betere mensen maken, het verbeteren van de mens of enhancement.
• Het compenseren van functiebeperkingen kan overgaan in verbetering of uitbreiding van goedlopende functies.
Machine, mens, natuur – cultuur • Hedendaagse Maakbaarheid
• angst — wetenschap en techniek stellen ons voor feiten, terwijl de maatschappij, wetgevers en wetenschappers de consequenties nog niet overdacht hebben
• noodzaak om onszelf voortdurend bij te spijkeren • snelheid van ontwikkelingen • veranderende verantwoordelijkheid • voorbeeld: opsporing van syndroom van Down, inentingen
Machine, mens, natuur – cultuur
• mechanistische metaforen, machinemetaforen • allerlei machine-metaforen voor het menselijk lichaam
aan: eiwitten als fabrieken, nanofabriekjes in de cel, hersenen als computers, het menselijk DNA als besturingssysteem zoals Windows. Wat betekent dit voor ons mensbeeld?
• www.machinemensgeneeskunde.nl