Uluslararası Mevlana Sen1pozyun1ıı Bildiril ı

• ·· . 'I'ürldye Diyımet Vakfı . : $slam Araştımıalan Merkezi . KUtUphanesi

! Dem. No~ ' tıC\1.., : .LvT· i

i~No: uuJ.M ..

Birleşmiş Milletler 2007 E!}itim, emm ve Kültiir Mevlana Cel.iileddin ROmi

Kurumu SOO. DC>Qum Yıl Dönümü United Nations

Educational, Scientific and SOO~ Anniversary of Cultural Organization the Birttı of Rumi

Sempozyum tertip heyeti Prof. Dr. Mahmut Erol Kılıç (Bşk.) Celil Güngör Ekrem Işın Nuri Şimşekler Tuğrul İnançer

·.

Bu kitap, 8-12 Mayıs 2007 tarihinde Kültür ve Turizm Bakanlığı himayesinde ve Başbakanlık Tanıtma Fonu'nun katkılanyla İstanbul ve Konya'da düzenlenen Uluslararası Mevlana Sempozyumu bildirilerini içermektedir.

Yazılann bilimsel sorumluluğu yazarianna aittir.

Uluslararası JIIevllınlı Sempozyumu Bildirileri

Cilt: 2

Motto Project yayını

İstanbul, Haziran 2010

ISBN 978-605-61104-0-5

Editörler Mahmut Erol Kılıç Celil Güngör Mustafa Çiçekler

Katkıda bulunanlar Bülent Katkak Muttalip Görgülü Berrin Öztürk Nazan Özer Ayla İlker Mustafa İsmet Saraç Asude Alkaylı Turgut Nadir Aksu Gülay Öztürk Kipmen YusufKat Furkan Katkak Berat Yıldız Yücel Dağlı

Kitap tasanmı Ersu Pekin

Baskıya hazırlayan

Kemal Kara

Yayıniayan Motto Project, 2007 Mit İletişim ve Reklam Hizmetleri Şehit Muhtar Cad. Tan Apt. No: 13 1 13 Taksim 1 İstanbul Tel: (212) 250 12 02 Fax: (212) 250 i2 64 www.mottoproject.com yayinlar@mottoproject.com

Baskı Mas Matbaac:ılık A.Ş. Hamidiye Mahallesi, Soğuksu Caddesi, No. 3 Kağıthane - İstanbul Tel. 0212 294 10 oo

Ortak kader: Osmanlının son yılları ve Mevlevilik

Sezai Küçük 1 Türkiye

MEVLEvlLiK, tarih sahnesine çıktığı XIII. asırdan itibaren Mevlana,

Sultan Veled, Çelebiler ve başta İstanbul olmak üzere diğer Mevlevi şeyhleri vasıta­

sıyla sürekli yöneticiler ve toplumun üst tabakasıyla yakın ilişkiler içinde olmuştur.

Anadolu Beylikleri dönemi ve daha sonra Osmanlının Anadolu topraklarına

hakim olmaya başlamasıyla birlikte, Mevlevilerin Beylerle ve Osmanlı yöneticileriy­

le yakın irtibatlan bir çok şehirde mevlevihanelerin hızlı bir şekilde tesisini kolay­

laştırmış, hatta bir çok Mevlevihane bizzat zamanın devlet ricali tarafindan inşa et­

tirilmiştir. Bu mevlevihanelerden Mevleviliğin merkez dergahı olan Mevlana Derga­

hı, Mevlana'nın vefatından sonra halifesi Çelebi Hüsameddin (ö.684/1285) zama­

nında Sultan Veled (ö. 712/1312)'in teşvikiyle, Konya yöneticilerinden Alameddin

Kayser (ö. 683/1284), Muineddin Süleyman Pervaneve ~ansı Gürci Hatun'nun da

maddi desteği ile Mevlana'nın kabri üzerine bir türbe yaptınlmasıyla, 1 Mevlana'yı

sevenler için bir merkez halini almış ve türbeye bir çok vakıf ( Celaliye Vakıflan) ge­

liri tahsis edilmesiyle birlikte Mevlana Dergahı teşekkül etmeye başlamıştır.2

Mevlana Dergahı'ndan sonra, Kütahya Mevlevihanesi'ni Sultan Veled mün­

tesiplerinden "Kütahya Fatihi" diye bilinen Emir İmadüddin Hezar Dina.rV Af-

1 Ahmet Eflaki, Menıiktbü'J-Ji.rifin (Ariflerin Menktbeleri}, (tre. Tahsin Yazıcı), MEB. Yayınları, istanbul1989, 1, 440,441, ll, 203-204; Abdülbaki Gölpınarlı, Mevlıinıi'dan Sonra Mevlevilik, (ikinci Baskı), istanbul 1983, 24-25, 36; Bediuzzaman Furuzanfer, Mevlıinıi Celıileddin, (tre. F. N. Uzluk), istanbul 1990, s. 156; Mehmet Önder, Yüz Ytllar Boyunca Mevlevilik, Ankara 1992, s. 204-208. 2 A. Göl pınarlı, Mevlıinıi'dan Sonra Mevlevilik, s. 24-25. Ayrıca Mevlana Dergahı'nın vakıfları ile ilgili geniş bilgi için bk. ibrahim Ateş, "Hz Mevlanıi Dergahı ile ilgili Vakıf ve Vakfıyel er", IX Vaktf Haftast Ki ta bt, Ankara 1992, s. 29-31. 3 Konya Mevlıinıi Müzesi Arşivi (KMMA), Zarf No: 51/29; Sultan Veled, Divan-t Sultan Ve/ed, (yay. F. Nafız Uzluk), istanbul1941, 86-87; Sakıb Dede, Sefine-i Nefise-i Mevleviyyıin (Sefine-i Mevleviyye], Mısır 1283, 1, 45; i. Hakkı Uzunçarşı lı, Kütahya Şehri, istanbul 1932, s. 23-24.

716 yonkarahisar Mevlevilifuıesi'ni illu Arif Çelebi'yi AfYon'da misafir eden Sahiboğ­

lu Ahmed Bey,4 Saraybosna Mevlevilianesi'ni Bosna Sancakbeyi İsa Bey (1440-

1463) 865/1462 yılında,5 Galata Mevlevilianesi'ni II. Bayezici dönemi devlet

adamlanndan İskender Paşa (1481-1512) inşa ettinniştir.6

Yine Yenikapı Mevlevilianesi'ni Yeniçeri Katibi Malkoç Mehmed Efendi (ö.

1056/ 1646f, Beşiktaş Mevlevihanesi'ni Ohrili Hüseyin Paşa (ö. Mayıs

1031/1622)8, Kilis Mevlevilianesi'ni 931/1525'da eşraftan Ali Ağa,9 Selanik ve

Üsküb Mevlevilianelerini Ekmekçizade Ahmed Paşa (1026/1617), 10 Macaristan

Peçoy (Peçu, Peç) Mevlevilianesi'ni Gazi Hasan Paşa 11 , Kayseri Mevlevilianesi'ni ' '•

de 1086/1675'te Bayram Paşa tesis ettirmiştirY

Osmanlı Devletinin gelişip güçlendiği ve sınırlannı genişlettiği dönemlerde

Mevleviler sürekli devletin yanında bulunmuş ve fethedilen şehirlere kısa sürede

bir Mevleviliane'nin faaliyete geçmesini temin etmişlerdir.

Bir çok araştinnacının ortak kanaati bu özelliği ile Mevlevllik, XVII. asırdan

sonra bir devlet tarikatı görünümü verdiği yönünde olmuştur. 13 Doğudan batıya

güneyden kuzeye Osmanlı devletin güçlü olduğu dönemlerde, Mevlevi dergahlan

gerek vakıf gelirleri gerekse müntesiplerinin yetkinliği bakımından en verinıli za­

manlarını yaşamış, tasavvufta, musikide ve sanatta zirve Mevlevller yetiştirmiştir.

4 Eflaki, A.g.e .• ıı, 288. 5 Jasna Sam iç, "Le Tekke M evievi De Bembasa A Sarajevo", Osman/I Araştirma/an, sy. XIV, 162-163. 6 Eviya Çelebi, Seyahatnfıme, Dersaadet ikdam Matbaası, istanbul 1314, 1, 442; Sakıb Dede, Setine-i Mevleviyye, 1, 39; Hüseyin bin ismail Ayvansarayi, Hadikatü'/­Cevfımi, istanbul-1281, 11;-42; Ahmet Rıfat, Lügat-i Tarihiyye ve Coğrafya, istanbul 1300, VII, 41; Can Kerameti i, Galata Mevlevihfınesi Divan Edebiyati Müzesi, istan­bul1977s. 18-19. 7 Mehmed Ziya, Yenikapi Mevlevihfınesi (hzl. Yavuz Senem), Tercüman 1001 Temel Eser, ty. , s. 35. 8 A. Süheyl Ünver, "Beşiktaş-Çırağan M evievihan esi Hakkında", Mevlana ve Yaşama Sevinci (hzl. Fevzi Ha lıcı), Ankara 1978, s. 166. 9 O. C ez mi Tuncer, "Kilis Mevlevihanesi", SÜTürkiyat Araştirmalan Dergisi, sy. 2, Konya 1996, 259-260. 10 Seyyid Sahih Ahmed Dede, Mecmüatü't-Tevfırihi'I-Mevleviyye, , Mevlana Müzesi Kütüphanesi, Kayıt no: 5446, s. 162; M. Ali Uz, "Saraybosna'da isa Bey Mevlevihanesi", SÜ Türkiyat Araştirmalan Dergisi, sy. 2, Konya 1996, s. 102. 11 Mehmet Ziya, A.g.e., s. 149-152; A. Göl pınarlı, Mevlana'dan Sonra M evlevi/i k, s. 335; Gabar Agoston, "Macaristan'da Mevlevilik ve islam Kültürü", /. Milletlerarasi Mevlana Kongresi, (3-5 Mayıs 1987) Tebliğler, Konya 1988, 5-9. 12 Evliya Çelebi, Seyahatname, IX, s. 70 13 A. Göl pınarlı, Mevlana'dan Sonra Mevlevilik, s. 248.

Sezai Küçük Ortak kader: Osmaıılıııııı son yıllan ve Mevlevilik

Osmanlının zayıflamaya başlamasıyla birlikte devletin içine düştüğü siya­

sal, sosyal ve mali sıkıntılar, gelenek olarak devlete yakın duran Mevlevilere ve

mevlevihanelere de yansımış, dergahlann vakıf gelirleri azalmış, devletten aldık­

lan yardıınlar k.ısıtlanmış (İstanbul dergaıııan müstesna), buna paralel olarak

Mevlevihanelerdeki faaliyetler kesintiye uğramış hatta bir çok Mevlevihane ön­

celikle bu sebepler ve diğer ilave sebeplerle kapannııştır.

Osmanlı İmparatorluğu sınırlan içinde var oları Mevlevi zaviyeleri, impara­

torluk küçüldükçe Belgrad, Bosna, Filibe, Peçoy, Vodine, Yenişehir gibi devlet sı­

nırlan dışında kaları yerlerdeki mevlevihanelerin mühim bir kısmı kapanıp tarihe

gömülmüş, Mevleviliğin yüksek zümreye mal olması ve köylerden kasabalardan

şehirlere çekilmesiyle ve buna bağlı olarak vakıflannın azalmasıyla da, Demirci,

Marmaris, Niğde, Tavşanlı gibi küçük yerlerdeki mevlevihanelerden geriye bir za­

viye, bir şeyh ve birkaç dervişten başka bir şey kalmamıştır. Öyle ki, muhibsizlik­

ten, neyzensiziikten zaviyelerde icra edilen mukabeleler yapılamaz olmuştur. 14

Son dönemler diyebileceğimiz XIX. asırda ise, şeyhlik bir miras malı gibi

henüz çocuk yaşta dahi olsa babadan oğula geçmiş, kardeşler ve diğer Mevlevi

şeyh namzetleri arasında çekişmelere sebep olmuş, güç, ha tır ve yakınlık gelene­

ğe üstün tutulur hale gelmiştir. 15

XIX. yüzyılın sonlan ve XX. asrın başlanndan itibaren ise bu sıkıntılar had

safhaya ulaşmış, Mevleviharıe şeyhlerinin yetkinlik probleınleri ile birlikte, Ana­

dolu ve diğer Osmanlı beldelerinde, mevlevihanelerin çoğu müştemilat olarak

acilen tamir edilmesi gereken dergahlar haline gelmiş, vakıf gelirleri az veya hiç

kalmadığı için de mütevelliler tarafından tamir edilememiş, dergah şeyhleri baş­

ta merkez dergah olan Konya'dan ve İstarıbul hükümetinden kendilerine yardım

talep etmişlerdir. 16

Ortaya çıkarı bu manzara Mevlevilerin tasavvufi hayatını da etkilemiş, der­

gahlann çoğunda post çekişmeleri kendini iyiden iyiye gösterir olmuş, bazen sırf

14 A Göl pınarlı, Mevlana'dan San ra Mevlevilik, s. 335. 15 Muhiddin Celal Duru, Tarihi Simalardan Mevlevi, istanbul1952, s. 158. 16 Bu hususa dair Konya Mevlana müzesi Arşivi'nde bir çok belge bulunmaktadır. Bkz. KMMA, Dosya No: 50/21; KMMA, Dosya No: 87/12,87/19,87/22,87/37, 87/40, 87/47; KMMA, Dosya No: 55/28; KMMA, Dosya No: 69/2, 70/36; KMMA, Dosya No: 70/3, 70/14, 70/41, 70/52, 70/55; KMMA, Dosya No: 69/26; KMMA, Dosya No: 65/7; KMMA, Dosya No: 74/1; KMMA, Dosya No: 95/1-5; KMMA, Dosya No: 68/13; KMMA, Dosya No: 50/3; KMMA, Dosya No: 68/44, 68/45; KMMA, Dosya No: 68/1-7; KMMA, Zarf No: 47/20, 47/22.

718 var olan kısıtlı vakıf imkanlan da ellerinden gitmesin diye çocuklar babalannın

vefatından sonra şeyh olarak posta geçirilmiş, dirayetsiz ve erkan adab bilmeyen­

ler şeyhlik makamına talip olmuş, tekkelerin çoğu sadece barınma mekanları ha­

lini almıştır. Konya Mevlana Müzesi Arşivi Arşivi'nde bu hususlada ilgili yazış­

malar, Ahmet Remzi Dede ve Tahiru'l-Mevlevi gibi zamanın örnek mevlevi zeva­

tı da bu durumu tespit ederek sezlenişlerini kaleme almak zorunda kalmışlardır.

Özellikle A. Remzi Dede'nin bir çok mevlevihaneyi kapsayan teftiş geı;isi ve

bu gezi sonucunda Çelebi Efendi'ye sunduğu rapor bu hususta ilginç tespitleri

içennektedir. 17

Biz öncelikle Mevlana Müzesi Arşivi'nde bulunan vesikalan ve bazı Mevle­

vilerin hatıratlarını da ele. alarak, Mevleviliğin yaklaşık son elli yılını ihtiva eden

süre zarfında içinde bulunmuş olduğu durumu, Osmanlı devletinin de bu dönem­

deki görünrusünü göz önünde bulundurarak "ortak kader" diye tespit ettiğimiz

noktalanndan arzetmeye çalışacağız.

Yukarıda da bir nebze değindiğimiz gibi; merkeziyetçi bir tarikat yapılan­

masına sahip olan Mevlevilik, Sultan Veled'in Konya Mevlana Asitanesi postuna

geçmesinden sonra, XIII. asır sonlarında tarikatın yönetimini üstlenen çelebilik

makamı kurulmuş ve bunun neticesinde her türlü idari yetki bu makamı temsil

eden Mevlana soyuna mensup erkek üyelerin, babadan oğula ya da büyük kar­

deşe devrettikleri bir aile tipi yönetim kastı tarafından kullanılmıştır. Mevlevili­

ğe merkeziyetçi bir karakter veren bu örgütlenme yapısı içinde Çelebi ailesi, ge­

rek mensubu bulunduğu Mevlana Celaleddin Rı1ml'nin manevi kişiliği, gerekse o

dönemin tarih salınesine yeni çıkan Osmanlı hanedanına oranla daha köklü bir

geçmişe sahip alınaları nedeniyle, sarayın gözünde her zaman itibarlı bir konum­

da yer almışlardır. Saray nezdindeki bu itibann, devlet tarafından Mevleviliğe

yansıtılmış şekli ise, çelebilik makamının siyasi yönden güçlendirilmesi şeklinde

gerçekleşmiştir. Nitekim Fatih Sultan Mehmet dönemi hariç tutulursa, kuruluşun­

dan modernleşme hareketinin ilk başlangıç tarihi olan XVIIT. asra kadar, Osman­

lı idaresinin taşra yönetiminde, merkeziyetçi tarikat temsilcileri sayılan şeyh ai­

leleri ve bu arada Çelebiler ile yakın siyasi ilişkilere girdiği, söz konusu yerel güç

odaklannın devletin vilayetlerdeki resmi kadroları olarak değerlendirildiği görül­

mektedir. Bu çerçevede devlet tarafından bahsi geçen ailelere ve çelebilere tahsis

17 KMMA, Zarf No: 47/21.

Sezai Küçük Ortak kader: Osmaıılıııııı soıı yıllan ve Mevlevilik

edilen büyük ölçekli vakıf gelirleri ile vergi muafiyetleri, hem merkeziyetçi tari­

katlan ve bu arada Mevleviligi iktisadi yönden güçlendirmiş, hem de manevi

otorite ve siyasi otorite arasındaki bütünleşmeyi saglamıştır. 18

Fuad Köprülü'nürı liadesiyle; "Osmanlı Devleti'nin kurulmasından sonra da top­

lumda ve siyasi çevrelerde etkinligini sürdüren Mevlevilik, mı1siki, sema ve şiir gibi üç

vasıtaya isnat ettigi tarikat anlayışıyla, Osmanlı şehirlerinde ve yüksek mahfillerde da­

ima taraftar bulmuş, birer sanat merkezi olan tekkcleri her zaman ragbet görmüş,

Mevlevi şeyhleri de mevcut sosyal ve siyasi nizann muhafaza ve saraya karşı her za­

man itaatkar davranarak siyasi ve dini kıyamdan daima uzak durnıuşlardır." Osman­

lı'nın fetlıettigi her bölgeye Türk kültürünü taşıyan birer elçi görevi gören Mevleviler,

böylece Osmanlı sınırları içinde Mısır, Suriye, Irak ve Azerbaycan'dan Avrupa içlerin­

de Peçu'ya kadar her tarafta Mevlevi zaviyeleri açmışlar ve malıdut bazı zamanlar is­

tisna edilirse Mevlevilik hükümet tarafından asla takibata alınmamıştır. 19

XV. ve XVI. asırlarda Anadolu'da ve Rı1meli'deki Şii-Batıni cereyanlara

karşı Osmanlılar mevlevilere itibar etmişlerdir. XVIII. asnn sonlan ve XIX. asnn

başlannda ise bu politikanın yerini kendisi Mevlevi olan llL Selim'in de gayret­

leriyle, Yeniçeri ocagında Bektaşllerin yerine Mevlevileri ikame etme düşüncesi

alnıış20 ve yeniçeriligin kaldırılmasıyla birlikte de bu gerçekleştirilmiştir.

Özellikle İstanbul'daki mevlevihanelere zaman zaman padişah ve vezirlerin

ziyarete gelmeleri ve teveccühleri, eşrafında Mevlevilige karşı ilgisini artırmıştır.

Vezirler, beyler, paşalar veya zengin eşraf tarafından inşa edilen Mevlevi dergah­

lannın, tamirlerini de yine ya bu zevat üslenmiş veya pa dişalı emriyle tamir mas­

raflan hazineden karşılannııştır.21

Örnek olarak Yenikapı Mevlevihanesi'nin tariliine bir göz atılırsa, bu der­

gahın diger İstanbul dergahlan gibi tarihi boyunca devlet erkanının sürekli mad­

di ve manevi desteklerine mahzar oldugu müşahade edilir.

18 Ekrem Işın, "Mevleylliğin Osmanlı Modernleşmesindeki Yeri ve Şeyh Galib", Şeyh Gcilib Kitabt, istanbul 1995, s. 52-53. 19 Franz Babinger-M. Fuat Köprülü, Anadolu'da islcimiyet, (tre. Ragıb Hulusi), istanbul 2000, s. 54-55; Ayrıca bk. A. Göl pınarlı, Mevlcinci'dan San ra Mevlevilik, s. 245-248; N. Göyünç, "Osmanlı Devletinde Mevleviler", TTK Be/leten, c. 55, sy. 213, Ağustos 1991, s. 351-358; H. Özönder, "Mevlevilik Tarikatinın Türk-Sosyo Ekonomik Tarihindeki Yeri ve Önemi", Türkische Wirtschafts-und Sozialgeschichte (1071-1290}, Akten Des/V.Internationalen Kongresses, München 1986, Weisbaden 1995, s. 241-246. 20 A. Göl pınarlı, Mevlcinci'dan Sonra Mevlevilik, s. 269. 21 A. Göl pınarlı, Mevlcinci'dan Sonra Mev/evi/ik, s. 248.

720 Bunun müşalıhas örneği Yenikapı Mevlevihanesidir. Sultan IV. Murad der-

gahın ikinci postnişini Doğani Ahmed Dede'ye teveccühlerinden dolayı Yenika­

pı Mevlevihanesi'ne çeşitli yardımlarda bulunmuştur.22 IV. Murad'dan başka, Ye­

nikapı Mevlevihanesi'ne gerek nakden gerekse vakıflar tahsisi veya dergahın ba­

zı kısımlarını tamir suretiyle yardım edenler olmuştur ki, bunlann çoğunluğunu

Padişahlar başta olmak üzere devlet adamları veya onların hanımları ve kızları

teşkil etmektedir. Vezirazam Hekimoğlu Ali Paşa (ö. 1689-175gf3 1731/32 yılın­

da semahaneyi biraz genişletmek süretiyle ananlmasını sağlamış/4 1754-55'te

haralı olan hücreler Sadrazam Nam Abdullah Paşa, (ö. 1698-17 58)25 tarafından ' '•

yeniden yaptınlmış, yine Vezirazam Safranbolulu İzzet Mehmet Paşa (ö. 1745-

1812) bazı Mevlevi büyüklerinin türbelerini yenileıniş, 26 XVIII. yüzyıldaki ona­

nınlar meyanında, Şeyhulislam Mekki Efendi (ö. 1714-1797) çöken dergah şadır­

vanını 1785 yılında yeniletmiş,27 m. Selim'in annesi Mihrişah Valide Sultan (ö.

1220/1805) Yenikapı Mevlevihanesine fodla, yağ, pirinç vesair malzeme tahsis

etmek suretiyle yardımda bulurımuştur.28

Aynca XIX. yüzyılda dergaha yapılan yardımlar sadedinde Sultan II. Mah­

mud, Sultan Abdülmecid mevlevihaneye erzak bağışında bulurımuş, Maliye Nazı­

n Abdurralıman Nafiz Paşa dergaha kütüphane ve sebil yaptırdıktan sonra, Mali­

ye Nezaretine işletilip artırılması ve dergah giderlerine harcanması için yüklüce

para bırakmış, Halet Efendi ve Kasalıbaşı Bakir Efendi çeşitli bağışlarda bulun­

muşlar, Sabık Konya-Valisi Mustafa Hıfzi Dede Paşa bir miktar para vakfetmiş,

Mehmed Arif Paşa'nın hanımı yanan mutfağı yenileıniş, Sultan Malımud'un kızı

Adile Sultan (1826-1899), eşi Kaptan-ı Derya Mehmed Ali Paşa (ö. 1813-1868)29

mevlevihanedeki-sarnıcı yaptırmış, Sadrazam Yusuf Kamil Paşa (ö. 1808-1886)30

Kalender Çeşmesi'nden mevlevihaneye kadar olan yolu kaldının döşetıniş, Keçe-

22 M. Ziya, A.g.e .• s. 61, 114-115. 23 Defter-i DervTşcın ll, s. 46. 24 Defter-i Dervişan ll, s. 46, 53; M. Ziya, A.g.e., s. 53. 25 Defter-i Dervişan ll, s. 53. 26 M. Ziya, A.g.e .• s. 84 27 Defter-i Dervişan ll, s. 46, 53; M. Ziya, A.g.e., s. 87-88. 28 M. Ziya, A.g.e., s. 62-63. 29 B k. ibnülemin Mahmud Kemal i nal, Son Sadrazam/ar, istanbul 1982 (Üçüncü Baskı), 1, 59-73. 30 Bk. ibnülemin, A.g.e. ,1, 196-258.

Seıai Küçük Ortak kader: Osmaıılıııııı son yıllan ve Mevlevilik

cizade Fuad Paşa (ö. 1814-1868)'nın31 eşi Behiye Hanım dergalıa 1000 lira bağış­

lamış, Sadrazam Midhat Paşa'nın (ö. 1822-1884)32 kızı Memduha Hanım da mev­

levilıfuıenin harem dairesine bitişik olan bostam satın alıp dergalıa bağışlamıştır.33

Yine XIX. asır içinde tarikatın Osmanlı yüksek zümresine mal olduğunu

göstermesi açısından,34 Yenikapı şeyhi Abdilibaki Nasır Dede'nin Defter-i Dervi­

şan I ve II'ye kaydettikleri arakiye giyenler listesi önemlidir.35 Defterdeki kayıt­

lara göre, Mevleviliğe muhib olanlar ve intisab edenler, kadılar, divan katipleri,

resmi memurlar, valiler ve yüksek kişilerden beyler ve beyzadeledir.36

Bu hususta Ziya Bey'in Yenikapı Mevlevihtinesi eserinde, yine bu asırda Ye­

nikapı Mevlevilıanesi'nde şeyhlik yapan Osman Selahaddin Dede zamanında,

şeyhe müntesip olanların ve muhibbanın hemen hemen hepsinin yüksek zümre­

den olması da dikkat çekicidir.37

31 Bk. ibnülemin, A.g.e., 1, 149-195. 32 Bk. ibnülemin, A.g.e., 1, 315-414. 33 M. Ziya, A.g.e., s. 61-64. 34 A. Gölpınari ı, Mevlanci'dan San ra Mevlevi/ik, s. 254 35 Bu kayıtlar arasında, toplumun her kademesinden; devlet erkanından esnafiara kadar bir çok kimsenin isimleri bulunmaktadır. Bk. Ali Nutki Dede, Defter-i Dervişcin /,Süleymaniye Kütüphanesi, Nafız Paşa No: 1194, vr. 15b-16a; Abdülbaki Nasır Dede, Defter-i Dervişcin ll, Türkiye Diyanet Vakfı islam Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi (ISAM), nr. 18112 (Fotokopi), s. 7-23. 36 Defter-i Dervişcin /, vr. 15b; Mehmed Ziya, A.g.e., s. 71-72; A. Gölpınarlı, Mevlanci'dan Sonra Mevlevi/ik, s. 249-254. 37 "Başta Veliahtlık döneminde Sultan Reşad olmak üzere, Sabık Sadrazam Keçecizade Fuad Paşa, Eşi Emine Behiye Hanım, oğulları Nazım ve Kazım Beyler, torunları Hikmet ve Reşad Beyler, Sadrazarnın gelini ve merhum Nazım Bey'in haremi Nimet Hanım, Silbık Sadrazam Ali Paşa, Şeyhulislam olup vefat eden Sahib Molla Bey, Konya Dergilhında şeyh iken vefat eden Abdülvahid Çelebi Efendi, Büyük islam alimlerinden Hoca ishak Efendi, Harem-i Şerif Şeyh i Ziver Paşa, Ali Paşazade Selahaddin Bey ve haremi Saadet Hanım, son asırda yetişen faziletli Mevlevi şeyhlerinden Yenişehir Mevlevihilnesi postnişini şeyhim Hasan Hüsni Dede, Meclis-i Viiiii Başkatibi Kenan Bey, Divan Muhasebilt Reisi Zühtü Bey'in babası Ali Şefik Bey, Zühtü Bey'in anne annesinin babası Arif Paşa, Şeyhin oğlu Celaleddin ve Kemal Efendiler, Kudümzenbaşı Ahmed ve Neyzenbaşı Cemal, Konya Şems Dede Dergilhı şeyhi Ahmed Dede, Ateşbazveli türbedarı Yakub Dede, Yenikapı Dergilhı Semazenbaşı Mustafa Dede, istanbul Meclis-i Meşayıh Reisi, Sütlüce Sadi Dergilhı şeyh i Elif Efendi, Yenikapı Dergilhı eski hizmetiilerinden Hüsam Dede Efendi, Beylikçi Divan-ı Hümayun Müdür muavini Mevlevi şairlerinden ismet Bey, Evkaf Nazırı, Sadaret Müsteşarı Mehmet Ali Paşa, Defter-i Hakani Nazırı Rıza Paşa ve babası Mümtaz Efendi, Müsiki Üstadı Hoca Zekai Efendi, Bursa Şer'iyye Mahkemesinden Asım Molla Bey, Mesnevihan Selanikli Mehmet Efendi, Maliye Nezaretinden Şevki Efendi, Evkaf Nezareti Kapı çuhadarlarından Konyalı Hacı Ömer Efendi, Manastır Valisi Mevlevi Ariflerinden Hıfzı Paşa, Jandarma Dairesi Reisi Hakkı Paşa, Midhat Paşanın kızı Memduhe Hanım, Dahiliye Nazıriarından Said Efendi, Dahiliye Nazırı Mektupçusu Giritli Sildık Efendi, işkodralı Rıza Bey, Edirne Mevlevihanesi Postnişini

722 m. Selim ve II. Mahmud dönemleri başta olmak üzere, XIX. asır içindeki bü-

tün padişahlar Mevleviliğe yakın ilgi göstermişler ve padişahlann bu yakın ilgi ve

alakalan devletin tüm kademesindeki memurlan tarafından da desteklenmiştir. Bu

destek sayesinde Osmanlı topraklan içinde bulunan bütün mevlevilifuıeler, başta ta­

mir ve iaşe olmak üzere bir çok ihtiyaçlanm karşılamakta pek zorlanmanıışlardır.38

m. Selim'in Şeyh Galib'e hayranlığı, Hacı Mehmet Çelebi'nin Nizam-ı Ce­

did'e karşı Konya isyamm adeta tertip ve idare etmesine rağmen, Mevleviliğe

bağlılığında bir değişme olmayıp, döneminde Mevlevilik, münevver zümre için­

de en yüksek mevkiyi almış, mevlevilianeler tamir_edilmiş, vakıflan çoğaltılmış, ' -.

bir çok kişi Mevleviliğe intisab ederek teveccüh kazanma yolunu denemeye baş-

lamıştır. Sık sık mevleviliap.elere giden padişahın bu tutumu ve Mevleviliğe bağ­

lılığı, diğer devlet büyüklerini de mevlevihanelere çekmiştir.39

ill. Selim'in Mevleviliğe ilgisinden başta Konya Mevlana Dergahı olmak

üzere tüm Mevlevilianeler faydalannııştır.40

II. Mahmud, Yeniçeri Ocağı'ın ortadan kaldırnıış, Bektaşi tekkeleri kapatıl­

mış, Bektaşiliğin ordu üzerindeki tüm yetki, inıkan ve moral faaliyetleri, o gün­

den itibaren Mevlevilik tarikatine aktarılnııs ve tarikatın ordudaki temsilcisi olan '

şeyhe "mareşallik" unvam verilmiştir.41 Özellikle bu dönemin Mevlevi devlet

adamlarından Mehmed Said Halet Efendi (ö.1238/1822)42 Mevleviliğin devlet

neznindeki yerinin sağlamlaştırmıştır.

Aydın lı Eşref efendi, Tavşanlı dergahı Şeyhi Hasan Dede, Marmarisli Hüsameddin Dede, Çorum Mevlevihilnesi şeyhi izzet Dede, aynı dergahın eski mensublarından Akif Dede, Semazenbaşı Berber Mustafa Dede, Hakka k Nazif Efendi, Fuad Paşa Kethudası Şevki Bey, Bağdat Kapı Kethudası Hafız ö:mer Efendi, Mutafzade Ahmed Efendi, Maliye Başl<atiöi'Rıza ve Mahmud Cem il Beyler, AhmediDivan Muavini Tahsin Paşazade Cemi! Bey, Haleb Merkez Mutasarrıfı izzet Bey, Müneccim Başı Osman Efendi kerimesi Şaire Nakiye Hanım, Alyanak Mustafa Paşazade Ferik Mehmet Paşa, Şevket Bey Hanımı Pürkemal Hanım, Arif Paşa'nın bütün akrabaları, Pertev Paşa'nın tarunu Tevki-i Mahmud Bey ve Annesi, Yenikapı Semazenbaşı Hal it Dede ve Kütahya Erguniye Dergahı Şeyhvekili Kazancı Hasan Dede, izmir Mevlevi Şeyh i Hafız Dede, Aydın Şeyh i Nuri Dede ile isimlerini öğrenemediğim diğer bir çok­ları. " Bk. M. Ziya, Yenikapi Mevlevihônesi, s. 193-194. Ayrıca Osman Selahaddin Dede'nin Defter-i DeNişôn'a kaydettiği liste için bk. Defter-i DeNişôn ll, s. 3-6, 9-14. 38 Sezai Küçük, Mev/eviliğin Son Yüzyii;, Vefa Yayınları, istanbul 2007, s. 330. 39 Gölpınari ı, Mevlônô'dan San ra Mevlevilik, s 249. 41 S. Küçük, A.g.e., s. 334-340. 41 Frederich W. Hasluck, Bektaşi Tedkikleri, (çev. Ö. Demirel), istanbul i 995, s. 1}3; M. Kara, Din Hayat Sanat AÇismdan Tekkeler ve Zaviyeler, Dergah Yayınları, (Uçüncü Baskı) Aralık 1990, s. 21 O. 42 Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, Matbaa-yı Osmaniye, istanbul 1284, XII, 54-60; Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, istanbul 1323 s. 27-38; M. Ziya, A.g.e. , s. 99-105; A. Göl pınarlı, Mev/ônôdan Sonra Mevlevilik, 174, 248-254, 414.

Sezai Küçük Ortak kader: Osmaıılıııııı soıı yılları ve Mevlevilik

Gerek Abdülmecid gerekse Abdiliaziz dönemleri de Mevleviliğin devletin

üst kademeleriyle ilişkilerinin üst düzeyde seyrettiği, Mevleviliğe yakın devlet ri­

calinin dergahlara destek olduğu bir dönem olmuştur.

Bu asnn ortalannda Yenikapı Mevlevibanesi, Osman Salahaddin Efendi'nin

gençlik zamanında devrin ileri gelen devlet adamlannın, alimierin ve ariflerin

toplantı yeri haline gelmiştir. Bu toplantılara katılanlar arasında kendisine inti­

salı eden Sadrazam Keçecizade Fuad Paşa, Ali Paşalar, Mısırlı Kamil Paşa, Prens

Mustafa Paşa, Adile Sultanın eşi Mehmed Ali Paşa, Sadrazam Midhat Paşa ve

Şeyhulislam Sadeddin ve Refik Efendi bulunınaktadır.43

II. Abdülhamid'in sık görüşüp fikir alış verişinde bulunduğu şeyhlerden bi­

ri de yine Yenikapı Mevlevihanesi şeyhi Osman Salahaddin Dede'dir.44 II. Abdül­

hamid'in Mevleviliğe muhabbeti şehzadeliği günlerinden başlamış ve V. Mu­

rad'ın tahtdan indirilip yerine kendisinin geçirilmesi döneminde, önemli bir rol

oynayan Yenikapı Mevlevihanesi şeyhi Osman Salahaddin Dede ile olan müna­

sebeti esnasında daha da artınıştır.

Mevlevilerle padişah arasındaki irtibat, II. Abdülhamid döneminin son on bir

yılında postuişin olan Abdülvahid Çelebi'nin zaman zaman n. Abdülhamid aley­

hinde konuşması ve II. Abdülhamid'in Yıldız Sarayı'na karşılık Konya Meram bağ­

larında "Yıldız Köşkü" adıyla süslü bir köşk yaptırması ve şehir içinde saray fay­

tonlanna benzer faytonlarla gezinnıesi ve her haliyle padişahı kuşkulandım dav­

ranışlarda bulunması sebebiyle kesintiye uğramış ve Çelebi saray tarafindan sürek­

li takibat altında tutulmuştur. Şehzade V. Reşad'ın Mevlevi olması ve Çelebi'nin

Bektaşi meşrep tavırlan da bu takibatın bir başka sebeblni teşkil etınektedir.45

Mevleviliği herkes tarafindan bilinen Sultan Reşad dönemi ile birlikte II.

Abdülhamid döneminin son yıllannda Mevleviler üzerinde oluşan baskı ortadan

kalkmış, siyaseten rahatlayan Mevleviler, Osmanlının her alanda içine düştüğü

sıkıntılarla Mevlevi olan padişaha rağmen karşı karşıya kalmışlardır.

Osmanlının içine düştüğü siyasi-maddi kriz Mevlevileri de yakından etkile­

miş, dergahlann çoğu gerek vakıf varidatlannın azaJ.ması ve eskiden olduğu gi-

43 M. Ziya, a. e., s. 180; i. Mahmud Kemal inan, San Sadrazam/ar, 1, 436. 44 irfan Gündüz, Osmanlllarda Devlet Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat, istanbul 1983, s. 21 8; Mustafa Kara, "ll. Abdülhamid Dönemine TasawufTarihi Açısından Genel Bir Bakış", /1. Abdu/hamid ve Dönemi Sempozyumu Bildiri/eri, (2 Mayıs 1 992], istanbul 1992, s. 69-70. 45 M. Önder, Yüz Y1/lar Boyuneo Mevlevilik, s. 67.

724 bi devletten ve devlet ricalinden yardım görememeleri ve gerekse ülkenin içinde

bulunduğu sosyal sıkıntılar neticesinde kapanmaya yüz tutmuştur.

Bütün olumsuzluklara rağmen Osmanlı ile veya devlet yönetimi ile uyumu

devam eden Mevlevilerin I. Dünya savaşında Filistin cephesine "Mevlevi Alayı"

adı altında dervişlerini göndermesi bu tarikatın devletin kaderine ortak olmaları

bakımından önemlidir diye düşünüyoruz.

Yükselişi ve zayıflayışı Osmanlı devletiyle paralellik arzeden Mevleviliğin,

bu açıdan bakıldığında Osmanlı ile bir ortak kaderi yaşadığı ifade edilebilir.

Osmanlının içinde bulunduğu mali ve sosya! sıkıntıların Mevlevilere nasıl --.

yansıdığım göstermesi açısından bazı Mevlevihanelerle ilgili aktaracağımız man-

zaralar da "ortak kader"i _daha net bir şekilde ortaya koyacaktır.

1313/1897 Bursa'ya giden Tahiru'l-Mevlevi, Alımed Remzi Dede'ye yazdığı

mektubunda Bursa Mevlevihanesi'ni şöyle anlatır:

"Gittiğim mukabele günü olan, Cuma idi. Lakin Şeyh Efendi alınadığından

eda-yı salatı müteakib ism-i Celal okundu. Fakat Yenikapı Dergahındaki ahenk ne­

rede? Ne ise Hak kabul etsin, okundu bitti. O akşam dergahta kaldım. Matbalı-ı şe­

rifi ziyaret ettim. Dört can vardı. Yatsı namazından soma mekteb-i idadi-i mülki

müdürü olup muhibbandan bulunan Ziya Bey, Mesnevi-i Şerif taktirine başladı.

Cenab-ı Mesnevi'nin ulviyetine hürmeten dinledik Bahis, ruhun uyku halinde ale­

mine i'tilası ve uyku ölümün kardeşi olduğunu mübeyyen idi. Sabahleyin Gelibo­

lu çilekeşlerinden Kayserili Arap Bekir Dede ile konuşuyorduk. Akşam bulunmadı­

ğı ellietle dersin neden bahsolunduğunu sordu. Fakir söyleyince, "Allah Allah bi­

risi tı1ti hikayesini bıraktı da billbill hikayesini mi söylüyordu" dedi. Gillüştük."46

1309/1891- y:ılırıda .. Halep Mevlevihqnesi'nde Vacid Dede'nin azli üzerine

dergaha postuişin olarak atanan Amil Çelebi, uzun bir süre postuişinlik maka­

mında bulunmuş, dönemin hükümetiyle olan bağlantısı ve çelebi olması hasebiy­

le Halep'te hükümetin ileri gelenlerini, memur ve vazifeiiierini şöhretinden fay­

dalanarak kendi nufuzu altına almış ve Halep Mevlevihfuıesi'nde de istediği gibi

rahat tasarruf etme imkamın bulmuşturY

46 Tahirui'I-Mevlevl (Olgun). Çifchfine Mektup/an, (hzl: Cemal Kurnaz-Gülgün Erişen), Akçağ Yayınları, Ankara 1995, s. 120-121. 47 "U/Omu fethi'J-mevôhibi'J-JôhDtiyye fi keşfi esrôri meôrifi'l-berzahiyye" isimli eserinin sonuna iliştirilmiş olan ve Konya Mevlana Müzesi Arşivi'nde bulunan benzer bir şikayetnamenin de sahibi olan Abdülgani Dede'nin ahfadından Galib b. Saib? tarafından yazılan mektup. Bk. Abdülgani Dede, U/Omu Fethi'/-Mevôhibi'l­LcihOtiyye fi Keşfi Esrciri Me'cirifi'I-Berzahiyye, Şam Esed Kütüphanesi, Mahtütat Bölümü (ŞEK, MB), Kayıt No: 18017; KMMA, Dosya No:65/3.

Sezai Küçük Ortak kader: Osmaızlzmıı son yıllan ve Mev/evilik

Mevlevihfme vakfına ait olan bazı akaratı satarak "devr-i meş'üm-ı istibda­

dın ricai-i ma'h1mesine" sarf etıniş, vakf arazilerini yedi-sekiz seneliğine kiraya

vermiş, on bin liralık vakıf arazisini de satarak bedelini kendisi almıştır.48

Döneminde mevlevihanenin vakıflan azalmış, varolanlannda bakımsızlığı

sebebiyle değerleri düşmüştür. Bu gibi davranışlan sebebiyle tekkede bulunan

dervişlerle ve eski şeyh ailelerinin muhalefetiyle karşılaşan Amil Çelebi'yi, der­

vişler şikayetlerini ve hak taleplerini içeren birer mektupla, Abdilihalim Çelebi

Efendiye, Meşihat-i İslamiyye'ye ve Nezaret-i Evkaf-ı Osmaniyye'ye şikayet et­

mişlerdir. Bu şikayete Halep eşrafından ve ulemasından imza koyanlarda olun­

ca Amil Çelebi 1323/1905 yılında görevinden azledilmiştir,49 Daha sonra Kütah­

ya Mevlevihanesi'ne tayin edilen Amil Çelebi burada da aynı uygulamalanna

devam etıniştir.

Karaman Mevlevihanesi de diğer Mevlevi dergahlarında da örneklerine

rastlanan, vakıflann kötü yönetimi ve tekkedeki bir takım idari aksaklıklar neti­

cesinde, sosyal hayattaki etkirıliğini kaybetıneye başlamıştır. 50 XIX. asnn ikinci

yansından itibaren gelir getiren vakıflann savsaklanması neticesinde, gelirleri

azalmış ve bütün müştemilatıyla yeniden tamiı·e ihtiyaç duyar hale gelmiştir.51

1330/1912 tarihli Salname'de derga.Iıın alıvali şöyle tasvir ediliyor:

"Zaviyenin sekiz kadar derviş hücreleri ile bir şeyh dairesi vardır. ZaYiye­

nin avlusuna bakan yan kubbelerin saçaklan müheddim olmuş, asıl kubbenin

kurşunlan çürümüş, tamire şiddetle muhtaç ise de maalesef evkaf-ı merbut ol­

madığından bakılmıyor. "52

Aynca XX. asnn ilk çeyreğinde, mevlevihane eski yaşantısını tamamen

kaybetıniş, matbalı yok olmuş, gerektiğinde şeyh efendinin dairesinde bulunan

matbahta yemekler pişirilmiştir. Yine bu yıllarda, dergahta mutrib heyeti teşkil

48KMMA, Dosya No:65/3; Ayrıca, Amil Çelebi'nin aziedildiği Halep Mevlevihanesi postnişinliği görevine tekrar atanma ihtimalinin belirmesi üzerine Sadarate yazılan 5 Tişrin-i Sarii 1329/1913 tarihli elimizde fotokopisi bulunan numarasız belge. 49 Mektup, ŞEK, MB, Kayıt no: 18017; KMMA, Dosya No:65/3; Bizde fotokopisi bulunan belge. 51 Hasan Özönder "Karaman [Iii rendel Mevlevihanesi, Osman/1 Araştirma/an, sy. XIV, istanbul 1994, s. 150. 51 D. Ali Gülcan, Karaman Mev/evihônesi, Mevlevilik ve Karamanil Mevleviler. Karaman 1975, s. 31. 52 Salnameye konan bir resim de dergahın harab vaziyetini göstermektedir. Konya Salnamesi, 1330/1912, s. 614.

726 edilemediği için mukabele yapılamamış, derg:lli camiinde ezan okuyacak müez­

zin görevinden aziedildiği ve yerine maddi sıkıntılar sebebiyle müezzin tayin

edilemediği için cami bir aya yakın tatil edilmiş, ezan okunamamış, beş vakit na­

maz ifa edilememiştir. 53

Konya Mevlana Müzesi Arşivi'nde bulunan 1917 yılına ait bir belgede; Si­

vas Mevlevihanesi'nin harab durumdu bulunduğudan, kapı ve duvarlanmn yıkıl­

maya yüz tuttuğundan, tamiri için vilayetçe 1500 liralık bir keşf bedeli tespit

edildiğinden54 bahsedilmektedir. Bu tarihten sonra Mevlevihane Sivas'ta bulunan

Ali Baba Zaviyesi'ne55 taşınmış ve tekkeler kapı;ı,tılıncaya kadar burası Kadiri-Mevlevi derg:lliı olarak görev yapmıştır. 56 · . ·

Samsun Mevleviha_nesi de Osmanlının son yıllannda sıkıntılar içindedir.

Yirmi yedi sene Samsun Mevlevihanesi postnişini olarak görev yapan Cemilled­

din Dede, 1311/1893 senesinde vefat edince, yerine yedi yaşında bulunan oğlu

Ali Enver Efendi geçmiş,57 Aynı yıl çıkan bir yangında dergahın bütün müşte­

milatı ahşap yapı olduğu için yanmış, derg:lliın hiç bir geliri de olmadığından,

Ali Enver Dede'nin annesi Züleyha Hamm, derg:lliı kendi varidatıyla tekrar yap­

tırmak istemiştir. 58

Züleyha Harnın yanarak yok olan derg:lliın hücreleri yerine ailesi için bir

ev ve geçimini temin için de dükkan ve mağazalar yaptınmştır. Ev dışındaki yer­

leri de kiraya vermiştir. Bu esnada oğlu Ali Enver Dede'nin meşihati devam et­

mekte fakat derg:lli ınüştemilatından geri kalan semahane geçirdiği yangın sebe­

biyle terkedilmiş harab durumdadır. 59

1327/1909 yılında Ali Enver Dede Konya'da Çelebilik makamında bulunan

Veled Çelebi tarafından .. mevlevihaneyi ha,rab ve muattal bıraktığı ve "şer'i şerife

53 Bk. KMMA, Dosya No: 68/22. 54 KMMA, Dosya No: 50/11 55 Bu zaviye ile ilgili Sa im Savaş bir doktora çalışması yapmış ve bu çalışma yayınlanmıştır. Geniş bilgi için bakın ı?. Sa im Savaş, Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi, istanbul 1992. 56 Nejat Göyünç, "Sivas Mevlevihanesi", IX Vak1fHaftas1 Kitab1, Ankara 1992, s. 83-92. , s. 85. Ayrıca bu zaviye ile ilgili fotoğraflar için bk. N. Göyünç, a. g. m. , s. 88-92. 57 KMMA, Dosya No: 87/11, 87/35. Ali Enver Dede'nin tayinine dair meşihatname için bk. KMMA, Dosya No: 50/20. 58 KMMA, Dosya No: 87/35. 59 KMMA, Dosya No: 87/5.

Sezai Küçük Ortak kader: Osnıaıılıııııı soıı yıllan ve Mevlevilik

ve tarikat-ı aliyye mugayir alıvalinden dolayı" görevinden alınmış, yerine 20 Re­

biulahir 1327/ı90960 tarihinde Hüseyin Hasib Dede tayin edilmiştir.61

Yenikapı Mevlevilianesi şey bi Mehmed Celaleddin Dede, Arnasya Dergalıı ile il­

gili de Konya'ya yazdığı bir 13271 ı9 ı ı tarihli bir yazıda şu ma'hlmatı vermektedir.

"Amasya Mevlevilianesi asitane olmayıp zaviye olduğu cilıetle, sertabbah, müstah­

dem bulunmadığı ve dergalıın geçen ı311/ı893 senesinde vukua gelen harik-i ke­

birde kanıilen muhterik olarak vandat-ı cüz'iyyesi ile tarz-ı atikini muhafazaten an­

cak bir tevlıidhane, iki hücre, divanhane ve ittisalirıde medfıln meşayıh-ı sillenin

türbeleri irışa ettirilip, semahane henüz yaptınlamadığı cilıetle, zabitan-ı saire de ol­

madığı, yalnız Kasımpaşa Mevlevilianesi çilekeşlerinden Tokatlı Hacı Veli Dede na­

mında ve on dört seneden beri hücrenişin, türbedarlıkla, dergalıın umururıu rü'yete

me'mfu bir dede müstahdem ve şehri istihkakının yüz yirmi kuruştan ibaret bulun­

duğu, mamafih muhibban, neyzen ve ayinhan mevcud olmadığı ma'n1zadır."62

Tahirü'l-Mevlevi de, Arnasya Mevlevihanesi son şeylıi Cemaleddin Dede ile

ilgili şu anekdotu aktam:

"Cemaleddin Efendi, babasının vefatı üzerine çocuk kalmış, dergalıın umfu-ı

idaresi kendisine tevarüs etıniş ise de, meşilıatnamesi verilmediğinden, hem vukua

gelen Ermeni vak'asmda yanan dergalıını tamire vesile bulmak, hem de meşilıatna­

mesini derdest etmek fikriyle ı313/ı898 yılında İstanbul'a gelmiştir. Yenikapı Mev­

levilianesi semazenbaşılarmdan Halid Dede'den sema meşk etıniş, sadece destan sa­

rılan Cemaleddin Efendi, daha sonra kendi tekkesine dönmüştür. Dergalıını tamir et­

tirdi mi bilmiyorum ama Cemal Efendi, yirmi-otuz arası yaşlarda, orta boylu, esmer

zayıfyapılı bir zattır. Yazı yazmayı bilmez, sadece birai okunıası vardır".63

Tokat Mevlevihanesi şeyhi Mehmed Hadi Dede, ı329/ı913 tarihli Konya'ya

yazdığı bir yazı da, dergabın tek geliri olan ekmekçi fınnınm tamamen harab ol­

duğunu, bu sebeble Konya'ya mutad olarak gönderilen aylık otuz kuruşun aksa­

tıldığını belirtmektedir. 64

60 Hasib Dede, bu belgede tayin tarihini 1329/1911 senesi olarak gösterse de diğer belgelerde Samsun Mevlevihanesi şeyhi olarak verdiği tarihler 1327/1909 senesidir. Bu da 1329 senesinin sehven yazıldığını ortaya koymaktadır. KMMA, Dosya No: 87/11, 87/16, 87/12. 61 KMMA, Dosya No: 87/11, 87/16. 62 KMMA, Dosya No: 55/28. 63 Tahirü'I-Mevlevi, Çi/ehône Mektup/art, s. 143. 64 KMMA, Dosya No: 68/34.

728 Aynca bir başka yazıda da dergiliın 1324/1909 senesinde bir yangın geçir-

diğini ve dergah içindeki demirbaş eşyaların telef olduğunu, daha sonra kendisi­

nin tedarik ettiği demirbaş eşyalan ise bu yazıda zikrettiğini belirtnıektedir.65

Ankara mevlevibanesi son şeyhi Mustafa Nureddin Dede de Konya'ya yaz­

dığı mektuplarda; mevlevihanesinin içinde çile çıkarmış sertabbah, türbedar,

neyzen, nat ve ayinhan gibi dedelerin bulunmadığı, bu hizmetlerin bazı muhib­

ban tarafından fahri olarak yerine getirildiği, muntazam bir varidatının da olma­

dığını belirtmektedir.66

Çankın Mevlevibanesi şeyhi Hasib Dede ise ~<fergahı ile ilgili 1912 senesin-' '•

de Konya'ya yazdığı bir mektupta dergahla ilgili malumatlar verir. Göreve baş-

ladığında dergahta şeyht~n ve bir türbedardan başka kimse bulunmadığını ifade

ettiği mektubunda, bu duruma şaşırdığını belirten Hasib Dede, sabık şeyh Nuri

Dede'yi kasdederek Konya'ya şunları yazmıştır: "Yinni beş senedir meşihatte bu­

lunduğu halde, her sene bir muhib yetiştinniş olsa, bu zaman zarfında yinni beş

semazeıı, ayinhan ve neyzen bulunması lazım gelirken dergalıta bir topa! sema­

zeıı dahi bulunmaması doğrusu tessü.fümü mucib olmuştur. "67

Hasib Dede ilk olarak Mevlevi muhibbanından semazen yetiştirmeye başla­

mış68 ve m ev levihanenin tanıir edilecek kısımlada ilgili yirmi beş maddelik de bir

liste çıkanimıştır ki, bu liste dergiliın XIX. asnn sonlanyla XX. asnn başların_:

daki halini tavsife yeterli gözükmektedir. Bu listeye göre; dergiliın tanıire muh­

taç kısmılan şuralardır: Semahanenin duvarlarının sıvanması, döşemesinin tami­

ri, züvvar (ziyaretçi) odaların tanıiri, türbe kubbesinin kiremitlerinin değiştirilme­

si, matbalı'ın kaba yontma taşla tamir ve teşrifi, dam mahalline bir adet fınn in­

şası, su oluğu inşası ve dergaha yeniden qir adet şadırvan yapılması. 69

Konya Mevlana Müzesi Arşivi'nde bulunan Antep(Ayıntab) Mevlevibanesi

ile ilgili 1327/1911 tarihli bir belge de, mevlevihaneyi teftişe gönderilen Kasta-

65 KMMA, Dosya No: 68/35. Dergahta. bulunan demirbaşlar şunlardır: on iki takım tennureve hırka, iki çift kudüm, iki ney, üç küçük büyük kilim, bir seccade, üç sandalye, yirmi dört yastık, bir bakır manga i, iki bakır şamdan, iki sarı şamdan, bir saç soba, bir saç manga i, bir büyük gaz lambası, sekiz küçük lamba, bir kahve ocağı, on sandalye. KMMA, Dosya No: 68/35. 66 KMMA, Dosya No: 68/1-7. 67 Bk. KMMA, Dosya No: 69/26. 68 KMMA, Dosya No: 69/26. 69 KMMA, Dosya No: 69/2.

Sezai Küçük Ortak kader: Osmanimm soıı yıllan ve Mevlevilik

monu Mevlevihanesi şeyhi A. Remzi Dede ile Ziya Çelebi'nin Konya'ya sunduk­

lan raporu ihtiva etmektedir. Bu rapora göre; dergah vakfiyesinde haftada iki de­

fa ayin-i şerif icrası şart koşulduğu halde, uzun zamandan beri ayin yapılmadı­

ğı, semahanenin mescide çevrildiği, yine vakfiyede değişik görevliler için ayrı

ayrı şahıs ve ücret tanzim edildiği halde, birkaç görevin bir tek kişi tarafından

yürütüldüğü, hata bazı görevlerin icra edilmediği halde ücretinin alındığı belir­

tilmiştir. Ayrıca dervişlerden bazılannın evli olup, dergah dışında kaldıklan der­

gahta sadece üç dervişin bulunduğu ve bunlardan birinin Derviş Hamza, ikinci­

sinin tekkede ferraş, ibrikçi, sumatçı ve pazarcı görevlerini beraberce ifa eden bir

hizmetçi, üçüncü şahsın ise dergah içinde böyle bir vazife olmadığı halde şeyhill

arabacısı olduğu da bu raporda belirtilmiştir.70

Tahirü'l-Mevlevi de A. Remzi Dede'ye yazdığı bir mektupta 1898 yılında

Çorum Mevlevihanesi'nin şeyhi olan İzzet Dede ile ilgili şunlan aktarır:

"Osman Selahaddin Dede zamanında çile çıkarmış ve uzun yıllar şeyhine

hizmet etmiş, sonra da vatanı olan Çorum'da harab durumda bulunan Mevlevi

tekkesine şeyh tayin olup gitmiştir. Orasını oldukça imar ederek evlenmiş, çoluk,

çocuk sahibi olup Çorum'da kalmıştır. Uzun boylu, sakallı, kaba saba, altınış yaş­

larında bir adamdır. Her ne kadar okuması yazması Hak vere ise de, cerbezesi ol­

dukça lafzeni, susturmaya muktedirdir."71

Konya Mevlana Müzesi Arşivi'nde Kastamonu Mevlevihanesi şeyhi Said Efen­

di ile ilgili de, altında başta Reisü'l-Meşayıh Ahmed Ziyaüddin Efendi olmak üzere,

şehirde mevcut bütün tarikat şeyhlerin ve idarecilerin mühürleri olan bir şikayet

mektubu bulunmaktadır. Bu belgede; Kastamonu Mevlevihanesinin Said Efendi ile

birlikte içine düştüğü valıim durumdan bahsedilmekte ve Said Efendi ile ilgili; "iidiib

ve namus-ı tarikattan uzak ve hiçbir diyarda eşine rast/anamayacak çeşitlifisk u fu­

cı2r ve sefahat içinde, binlercefuhşiyyiit ve cinayet-i cilvegiih olmuş, neticede nefret­

i ilm ve sıl-i hareketi eseri olarak tevkif edilip habs olunmuş" diye bahsedilmekte ve

bu durumu devam ettiği halde hala meşihatte gözü olduğu ve şeyh A. Rernzi De­

de'yi rahatsız ettiği beİirtilmekte ve bu hususta Çelebi Efendi uyanlmaktadır.72

7° KMMA, Dosya No: 65/7. 71 Tahirü'I-Mevlevi, Çilehane Mektup/an, s. 142-143. 72 KMMA, Dosya No: 74/1. Ayrıca 74 na'lu dosyada, Remzi Dede ile Said Efendi arasında vukua gelen tartışmalar ve çekişmelerle ilgili evraklar da bulunmaktadır. bk. KMMA, Dosya No: 74/2-22.

730 Konya Mevlana Müzesi Arşivi'nde bulunan belgelere göre 1327/1911 yılın-

da Ataullah Dede'nin meşihatinin son yıllannda Kayseri Mevlevihanesinin de di­

ğer Mevlevi zaYiyelerinin çoğunda olduğu gibi harab bir hale geldiğinden tamir

ettirilmesi için girişimlerde bulunulduğundan, plan hazırlandığından ve keşf ya­

pıldığından bahsedilmetedir.73 Fakat bu tarihte dergahın tamir ettirilip ettirilme­

diği meçhuldür. Kanaatimize göre tamir edilmemiş ki, mevlevihane tekkelerin

kapatılmasıyla atıl bir hale düşmüş, harap olmuş ve yıkılmış, yeri bir arsa halini

almış ve daha sonra bu arsa üzerine Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından Bay­

rampaşa İşhanı yaptırılmıştır.74 ' ',

Urfa Mevlevihanesi'nin durumu da aynıdır. XVIII. asırda bir tamir geçiren

mevlevihane, 75 Ahmed D ed e döneminde 1327 f 1911 yılında semahane, harem da­

iresi ve hücreleriyle yıkılınaya yüz tutınuş, mevlevihanenin tamiri için 78914 ku­

ruş gerektiği, yapılan keşf neticesinde anlaşılmış binanın krokisi ve tamir edile­

cek mekanlar ve masraflan tek tek çıkarılmıştır.76 Fakat dergahın bu tamiratının

gerçekleştirilemediği 1925 tarihinde tekkelerin kapatılmasıyla harab olduğu an­

laşılmaktadır. Bu tarihten itibaren mevlevihaneden geriye sadece semahanesi

kalmış ve burası da 1973'te restore edilmiştir.77

Ahmed Dede mevlevihanenin faaliyetleri ile de ilgili Konya'ya şu bilgileri

sunmuştur:

"Meşihat, sertabbah, türbedar, neyzen, mesnevihanlık ve bil umum müsiki

aşina mulıibbanımızdan Hacı Said Ağazade Müslim Sıdki Efendi var ise de hiçbir

hizmet talibi olmayıp, ancak intisab ve mulıibbanlıkla iktifa etınektedir. Emr-i ili­

lerinin vurodundan önce de dergahta padişalıımız ve selamet-i vatan ve ehli iman

için dua lunmaktadır. M.evlevihanede görevli olarak, 1268/1852 tarihinde derga­

ha giren Osman Dede, 1264/1848 de dergaha intisab eden biradetim Hacı Mus­

tafa Dede, 1279/1862 de dergaha intisab eden nathan Hacı Abdullah Dede,

1285/1868 tarihinde intisablı Mesnevihan Müslim Dede olup bunlardan hiç biri

bir asitanede çile çıkarmamışlardır. illum-u lazıme ve hizmet-e adab-ı meşihati

73 KMMA. Dosya No: 95/1-5. 74 Mehmet Çayırdağ, "Kayseri Mevlevihanesi", SÜTürkiyat Araştirmalan Dergisi, sy. 2, Konya 1996, a. g. m. , s. 92. 75 Başbakan/tk Osman/i Arşivi, irade Dahiliye, 20350, (2 R 1278/1861). 76 KMMA, Dosya No: 68/44, 68/45. 77 Restore edilen semahanenin mimari ayrıntısı için b k. A Cihat Kürkçüoğlu, "Urfa Mevlevihanesi", SÜTürkiyat Araşttrma/an Dergisi, sy. 2, Konya 1996, s. 303-304.

Sezai Küçük Ortak kader: Osmaıılıııın soıı yıllan ve Mevlevilik

öğrenmek için Hüseyin dallerini asitane-i aliyyeye gönderilmesi düşünülürken,

daha önce de arzettiğim gibi hizmet-i aciziyi diğer Hasan dilileri icraya mukad­

der ise de mümaileyh Hasan dallerinin hizmet-i askeriyyeye dühı1l eylerliğinden

asitane-i aliyyeye gelmesi emr-i aliyye-i mün'imanelerine vabestedir"78

Bu yıllarda Antalya Mevlevihanesi de bazı kanşıklar içindedir. Aziedilen

Hüsameddin Dede ile yerine tayin edilen Hemdem Dede arasında vukua gelen

olaylar ve tartışmalarla ilgili bir çok belge bulunmaktadır.79

Osmanlı Devletinin son yıllannda, şeyinin kifayetsizliği ve dergahın harab

bir hal alması Muğla Mevlevihanesi'nin de kaderi olmuştur. Konya Mevlana Mü­

zesi Arşivi'nde 96 numaralı zarftabulunan belgeler içerisinde 1328/1912 sene­

sinde Muğla Mevlevihanesi şeyhi olan Cemaleddin Dede'nin kifayetsizliği ve der­

gahı kötü idaresi neticesinde, mevlevihanenin harabe haline geldiğini belirten

Konya'ya yazılmış mektuplar, daha sonra dergaha şeyh vekili tayin edilen Mu­

hammed Hilmi inızalı yazışmalar ve bu dönemde dergahının tamiri için yapılan

keşf evrakı ve krckiler bulunmaktadır.80

Yukanda arzettiğimiz sıkıntılar Osmanlının son yıllannda sadece Anadolu

topraklarındaki mevlevihanelerde değil Anadolu dışındaki diğer mevlevihaneler­

de de ortaya çıkrnışhr.

1327/1909 yılında Arap topraklarındaki mevlevihaneleri teftişe gönderilen Ah­

med Renızi Dede, bu görevi gereği Kudüs Mevlevihanesini de teftiş etmiş ve Konya

Mevlana dergahı Postuişini Çelebi Efendi'ye bir rapor sunmuş ve Kudüs Mevleviha­

nesi ile ilgili ayrınhlı bilgi vermiştir. Ahmed Renızi Ded~'nin verdiği bilgilere göre;

mevlevihanenin müştemilahnın çoğu tanıire muhtaçhr. Arifnede'nin 1323/1905 se­

nesinde vefat etmesiyle de, Hilmi Efendi dergaha şeyh tayin edilmiştir.81

A. Remzi Dede mevcut şeyhle ilgili de, "Yinni dört yirmi beş yaşlannda olan

şeyh bekardır. Başındaki sikkesinden başka dervişliğine delalet eden bir hali ol­

mayıp daha çok nefsine ve heva ve hevesine tabi bir kişidir." diyerek, ilginç tes­

pitlerini nakleder ve kendisine siretiyle sılretinin mütenasip olmasına gayreti için

nasihatte bulunulduğunu belirtir. 82

7B KMMA, Dosya No: 50/3.

79 Bk. KMMA, Dosya No: 50/1-2, 5-16, 38-42.

Bo KMMA, Dosya No: 96/1-17.

Bı KMMA, Dosya No: 47/21, 47/18.

Bı KMMA, Zarf No: 47/21.

732 Sonuç olarak; Osmanlının güçlü olduğu yıllarda her biri bir kültür merkezi

mahiyetinde vazife yapan, toplumun her kesiminden ve özellikle üst tabakadan

zevatı kendine cezbeden, içinden bir çok tasavvuf büyüğünün yetiştiği Mevlevi­

haneler, devletten ve devlet ricalinden aldıklan destekierin azalması, vakıflarının

çeşitle sebeplerle yok olması, bunlann neticesinde zaman zaman ortaya çıkan

post çekişmeleri sebebiyle yukanda arzetıneye çalıştığımız sıkıntılar yaşanmıştır.

Bu durum Osmanlının son yıllarında içine düştüğü sosyal-siyasi ve mali prob­

lemlerle bağlantılı olduğu kadar "ortak kader" diye niteleyeceğimiz bir şekilde

paralellik arzetınektedir.

Bu çizdiğimiz tablo içinde, İstanbul mevlevfu~nelerini Osmanlı Devletinin

yönetim merkezinde ve dçvlet ricaline yakın olmalannın getirdiği avantajlan se­

bebiyle aynca değerlendirmek gerekmektedir.

Sezai Küçük Ortak kader: Osmanlıııııı son yıllan ve Mevlevilik