M OLIEREEFENDIBulgakov

O T

Trkesi Z D E M R N C E

M O LIREEFEN D Bulgakov

S3

zgn ad

Zizrt Gospodi na de Moliera

KNC BASKI N BR NSZ DENEMES

ZDEMR NCE

Mikhail Afanasevi BULGAKOV (1891 Kiev - 1940 Moskova) bir profesrn oludur. Tp okudu, 191.9a kadar tara doktorluu yapt. Daha sonra 1922-1926 yllar arasnda "Gudok" adl bir yergi dergisinde alt. Bulgakov zellikle 1920 yllarnn, yeni siyasal ekonomi evresine gei dneminin yergi yazardr. Kkburjuva dnyas ile hesaplamas Zoykina Kvartira (1926, "Soykann Evi") adl gldrsnde grld gibi, edilgen gzlemci tutumu yznden etkisini yitirir. Belaya Gvardiya (1925, "Beyaz Muhafzlar") adl roman ile bu romandaki motiflere dayanan Dili Turbinych (1926, "Trbin Kzkardclerin Gnleri) adl baarl oyunu ile yeni bir felsefi-sanatsal nitelik tayan Beg (1928, "Ka") adl oyunu, Bulgakovun karmak dnyagrsel geliimine tanklk ederler. Bulgakov, bu yaptlarnda, isava srasnda kar-devrimci glerin yenilgiye uratl evresinde, birey ile toplum, znel istek ile toplumsal zorunluluk arasndaki atmay ortaya koyar. Kabala Svyalo (1932, "Sahte Ermiin Hilesi") adl oyunu Molierein yazgs evresinde, sanat ideali ile feodal mutlak karlar arasndaki kartl iler. Molicrei oyunlarna dayanan Polomny Zrden (1932, "Deli Jourdain") ile Zizn gospodi na de Moliera (1933, "Moliere Efendi") adl zyaamyksel yapl da Bulgakovun Moli-

erele uzun yllar derinlemesine uramas sonunda ortaya km yaptlardr. Yazar, Posled Nie Dni (1935, "Son Gnler") adl oyununda Pukinie ve Pukinin yaptlaryla hesaplar. Bulgakovun Moskova Sanat Tiyatrosunda dramaturg almalarnn bir sonucu olduu kadar, kendi slubunun dogmatiklemesi tehlikesine kar taknd eletirel konumu gsteren Tealralny Roman. Zapiskl Pokoynika (1936/1937, "Bir lnn Defteri") ise bir parodi anlayyla yazlm olup, paralar halinde kalmtr. Bulgakov, 1928den yaamnn sonuna kadar Master i Margaita (1966/67, "Usta ile Margari- la") adl romanna uzun yllar almtr; ok ynl tarihsel felsefi bir roman olan bu byk alma, mitoloji ve tarihe dnerek gnn sorunlarm bir mesel biimi iinde genellendirir, bu arada, benzersiz bir ustalkla, ok eitli ve ayr yapdan anlatm biimlerini ve aralarn kullanr. Gereki gelenekten gelen bir yazar olarak Bulgakov, Gogol ile Dosto- yevkiye balanmtr.

Edebiyat ve yazar szlkleri, sanat tarihi kitaplar nasl da korkun ve acmasz oluyorlar, nasl da gerekleri gizleme aralarna dnyorlar. Bu gzlem, lam olarak, yukarya aktarlan satrlarla ilgili deil. Genel. Szlklerde, bir yazarn yaam, doum yeri ve tarihi, lm yeri ve tarihi ile zetleniveren bir haksz yavanla dnveriyor. Nerede o uykusuz geceler, yaratma srecinin diarlar, nerede ynelim ve otoritenin aklalmaz basklar, ala ve onursuzlua mahkm etme giriimleri; nerede o kyalayc editrler ve lektrler; nerede o yazarlk ve yarat onurundan yoksun, "bana dokunmayan ylan bin yaasm"c szde meslektalar; nerede o ynetimin gznden dm, polisle ba derde girmi yazar dostlaryla karlanca kaldrm deitiren iyign dostu

6

yazarcklar, gazetecicikler... Bir yazarlar szl bunlarn hepsini gizler. stedii kadar iyi niyetli olsun "tarz" olarak gizler.

Bir de Bulgakovun yaamyla ilgili olarak yaptmz alntda olduu gibi, "...edilgen gzlemci tutumu yznden etkisini yitirir", "Bulgakovun karmak dnyagrsel geliimine tanklk ederler.", "...kendi slubunun dogmatiklemesi tehlikesine kar..." ve "...gereki gelenee bal bir yazar olarak Bulgakov" trnden gizli saptrmalar, eletiriler ve knamalar da unutulmamaldr.

Yukardaki alntnn yazmad yaam ayrntlarn bjz anmsamaya alalm:

Doum yeri Kiev kenti. Demek ki Ukrayna. Doum tarihi 1891. Devrime daha 26 yl var, ama toplumsal, kltrel ve siyasal bir evrim vc devrim sreci yaanyor. Profesr bir baba. "Profesr bir baba" ne artrr? Bir aydn ortam, mzik, sanat ve edebiyat, politika, kkl ve sekin bir burjuva yaants onun beeni dnyas. (Bunun bedeli ilerde denecektir.)

1916 ylnda Kiev niversitcsinde tp renimini bitirir bitirmez Smolensk ili Nikolskoie kyndeki grevine gitti. Burada zemstvo (yerel ynetim) doktoru olarak ancak bir buuk yl kadar alt. Bir Gen Doktorun Notlar adl yk dizisi bu dnem izlenimlerine dayanr.

Mesleini ok ciddiye alyordu; btn mr boyunca tbba ve doktora kar saygsn korudu. Ama o sralar 25-26 yandayd, yani genti, kan kaynyordu, serserilik etmek ve "diinya"y grmek istiyordu. Bu nedenle zemstvo hekimliini brakp yollara dt. Ya otuza yaklayordu, bir meslei vard, yaamn kuruyordu neredeyse... Ama her eyi brakt. 1920 ylnda ve 29 yanda Kafkaslardayd. Tiflis'te, o sralar yoksulluk iinde yaayan Ossip MandelstamIa tant. Daha sonra Mandelstamn bana gelenler dnlecek olursa,

7

Bulgakovun gelecei iin de tehlike anlar almaya balayabilir demektir. Bulgakov o zamana kadar Mandelstamn iirlerini bilmiyordu, ne Karnen (1913, "Ta"), ne de Tristia (1922) adl yaptlarn okumutu. Bunlar duyar duymaz vurulmua dnd. Vladikavkaz ve Batumda yerel gazetelerde alt, ama buralara kk salmay dnmyordu. 1.920 ylnda Moskovaya geldi ve Gdok adl dergide almaya balad. Bu ii ona Valentin Katayev, lph ve Pelrov ve Yuri Olcc- ha gibi yazarlarla yaknlk kurmasn salad.

Bu yazda kendisinden byk lde yararlandmz ve zaman zaman alntlar yaptmz Serguci Ermolinskiye gre Bulgakov yaplnda yaamn yol gstericiliini semiti. Yaama tutkuyla bakyordu. Yalnzca yaptlarnda deil, yaamda ve bakalaryla ilikisinde de neeli bir mystificate- u/d (yutturmay seven, aldatmacadan holanan; matrak). ykler uydurup anlatmakta byk bir yetenei vard, ama anlatt her akada kendisini daha dolaysz ve firesiz ifade etme istei hissediliyordu. Herzcnin "Kahrolsun gerei pc- elemeler, kahrolsun eretilemeler (istiare), zgr insanlarz bizler, Xanthos kleleri deiliz; geree mitos giysisi giydirmeye gereksinimimiz yoktur!" cmlesi, sanki Bulgakov iin sylenmi gibidir.

Yazlar itendi, katkszd, ama bakalar bunun tersine inanyordu. Hastalklarn, sefil ynlerini duyumsayarak devrimden sz ediyor ve mizah araclyla, altst olan yaamn korkun yanlarn, bu yaamn gln ve rktc yanlarn dile getiriyordu. lkenin gerek evlad olarak, trajik elikilerini, lke dna kmak zorunda kalanlarn onursuz sonlarn anlamaya alarak isavatan ve Rus intcllijanlsiyasndan sz ediyordu. Ama bakalar onun srgnleri, gmenleri savunduunu sanyordu. kiyzllkle savamak /.orunda kalan yazarlarn yazgsndan sz ediyordu, ama bakalar onun Sovyet yaznna kara aldn ileri sryorlard. Sovyet yaznnn

8

akl evvel memurlar Bulgakovdan uzaklamakla kalmadlar, stelik evresinde dayanlmaz bir hava yarattlar.

Tiyatro Bulgakov iin her zaman bir kurtulu kaps oldu. Yaam boyunca bu kurtarcyla ilikisini hibir zaman kesmedi. Oyunlarnn oynanmad dnemlerde bile baka yazarlarn oyunlarn gzden geirdi, sahnelenmesine katkda bulundu; edebiyat danman olarak, ynetmen yardmcs olarak, hatta oyuncu olarak tiyatronun iinde kald.

Scrguci Ermolinski onunla tant dnemi yle anlatyor:

"O srada Bolchaia Pirogovska sokanda kiralk bir dairede oturuyordu. Eve pek az k giriyordu, kaldrma bakan pencereler ok alakt. Mutfaktan basamakla alma odasna geiliyordu... Kpei evin iinde geziniyor ve gelenleri kuyruunu sallayarak selamlyordu. Bir yn insan tartmak iin buraya geliyordu. Sk sk bir Tflisli genkzla karlayordum. Etraf dankt, ama bir itenlik, bazan yorucu olan bohemlik havas vard.

Bu durumlarda Bulgakov odasna ekilip robdambrn giyiyor, kitap kartrmaya ya da yazmaya balyordu. Kaln perdelerin arkasndan, yaknlardan geen tramvayn grlts duyuluyordu. Bu arada yemek odasndan sesler gelirdi... Bu sralar Moliere' (roman ve ovun) almaya balamt. Gene bu sralar, daha sonra Usta ile Margarita adn alacak olan romannn ilk blmlerini yazmt."

Evine gelenlerin hepsi dostu deildi, ou da sradan insanlard. Ama dnemin yazn yaam byleydi ve Bulgakov "moda"yd. Basnda Bulgakova yneltilen eletiriler yazar daha da yaygnlatryordu. Turbinlerin Gnleri byk bir baar kazanmt. Bu oyun, kiilerinin itenlikleri, insanlklar, duygularnn derinlikleriyle seyircileri etkiliyordu. Fakat bu zellikleriyle dnemin allm oyunlarndan ok deiikti. Ama hepsi bu kadar deil. Tpk devrim ncesinde olduu gi

9

bi, Moskova entellijentsiyas Sanat Tiyatrosunu kendi tiyatrosu sayyordu. Oyun ayrta anlar da tazeliyordu.

Sanat Tiyatrosunun Turbinlerin Gibileriruhen sonra Ka f sahnelemeye niyetli olduunun renilmesi zerine basnda Bulgakova kar iddetli saldrlar balad. Saldrlardan biri yleydi: "nmzdeki saylarmzdan birinde, Bulgakov adl tam anlamyla kk burjuva ve gerici (ilan yazarn izledii yolu gsteren bir makale yaynlayacaz." Gorki nin "Mkemmel bir komedi, ben kez okudum" demesine, beyaz, generallerin sevimlilelirildii savna katlmadn belirtmesine karn, oyun sahnelenmesinden ksa bir sre sonra eyll 1928de kesinlikle yasakland. Bir daha ancak yazarn lmnden 17 yl sonra (1957) Volgogradda Gorki Tiyatrosunda sahnelendi.

1927 ylnda, Vartangov Tiyatrosunun sahneledii Zo- ikann Dairesi gene iddetli saldrlara hedef oldu. Bir yl sonra Karmeny Tiyatrosunun sahneledii Erguvan Ada ise yazarn frtnal meslek yaamn noktalad. Taa 1932 ylma kadar. Bulgakov, P.S.Popova gnderdii mektupta bu konuyla ilgili olarak unlar yazmaktadr: "1932 ylnn ocak aynn ikinci yarsnda, SSCB hkmeti bilmediim ve asln renmeye de niyetlenmediim nedenlerden tr, Sanat Tiyatrosuna Trbinlerim Gnleri'm yeniden sahnelemesini buyurdu. Bu oyunun yazar iin, yaamnn yarsnn kendisine iade edilmesi anlamna geliyor."

Daha sonra, Stalinin 1949da yaynlanan Toplu Yaptlar nn ikinci cildinden rendiimize gre, bu sanatsever (!) adam Turbinlerin Gnleri'm zararl deil yararl grmektedir. Hkmetin karar yalnzca Trhinler kurtard, yazarn teki oyunlarnn yazgsn deitirmedi.

Bulgakov bu srada Molire zerine alyordu. Ama oyunun ynetmeni ile metnin yorumu konusunda derin bir anlamazla girmiti. Bulgakov, yaratc ile iktidar arasnda

10

ki ilikileri ele alan bir oyun yazmt. Molirein zyaamy- ks Bulgakov iin dncelerini gelitirdii bir kanava idi. Ama tiyatro Molirei byk bir oyun yazar ve dhi bir yaratc olarak sunmak istiyordu. Slanislavski yle konuuyordu: Molire'da dehasnn parldad sahneler grmek isteriz. Oysa sizin oyununuzda, deyimi mazur grn, dalap duruyor. Bu sahnelerin yamsra onu yaratrken de grmemiz gerek..." Ve bunun gibi eyler... Kim bekler byle bir eyi Sta- nislavskiden?

Bulgakov tiyatroyla be yl sren boumalardan sonra: "Dzeltmeler be yl srd, arlk dayanamyorum" diyecek ve eline kalemi alp oyunun ynetmeni N.M.Gorakova u satrlar yazacaktr: "Molireimi deitirip dzeltmeyi kesinlikle reddediyorum, nk anladma gre temel dncem tamamen yok edilmek ve bana baka bir oyun yazdrlmak isteniyor." Serguei Ermolinskiye gre, o dnemde byle bir ey kaleme almak iin mangal gibi yrek gerekirmi...

Bu srada Leningrad Byk Tiyatrosu Molirei sahnelemek iin szleme imzalad Bulgakovla. Tiyatro oyunun provalarna daha yeni balamt ki dncesini deitirdiini ve oyununu geri evirdiini bildirdi yazara. Bu Molire e indirilen ilk darbeydi. Bu reddin hibir resmi dayana yoklu. Repertuar Kurulunun onay oyunun her yerde oynanabilecei anlamna geliyordu, tiyatro bir szleme imzalam ve avans demiti. "Yukar'dan hibir bask olmam, basnda da olumsuz bir yank yaynlanmamt.

Ama lkenin, toplumun ve dncenin iinde bulunduu atmosfer ylesine salkszd ki isteyen istedii zaman isledii ie rufaileri karlrabiliyor ve iin asln renmek olanakszlayordu. in iinde hi kukusuz Slanislavski ile (ior- akovun parmaklar vard.

Oyunun prmiyeri 15 ubat 1936da yapld.Oyun ancak yedi kez oynad. Pvvda nn 9 mart 1936 ta

rihli saysnda yaynlanan olumsuz bir yaz zerine oyun kaldrld. Okur Bulgakovun oyunlarn okuyabilmek iin 1962 ylna kadar bekleyecekti.

Molierein romanna daha sonra deineceiz. imdi iimiz "insan" Bulgakovla: Otuzlu yllarn ortalarna doru, daha dorusu oyunun yasaklanmasndan sonra yazarn evresine bir sessizlik dendi. Ad ancak Trbinlerle ilgili olarak anlyordu. Bunun dnda hibir yerde: Ne tiyatroyla ilgili yazlarda, ne prospeklslerdc, ne brorlerde, ne de rportajlarda. Tam bir sessizlik ve suskunluk komplosu. Sanki Bulgakov diye biri, bir yazar, bir insan yaamamt, varolmamt. Unutuldu, silindi.

Ama ya dostlar?Evinden kmayan insanlar yava yava uzaklatlar, evi

boald. Dost geinenler ve hayranlar gelmez oldular. Telefonu artk neredeyse hi almyordu. Korkun bir yalnzlk. Bulgakov rpnp duruyordu. Mesleki felket zel yaamnn getii bunalmla bulumutu. Ama bu kukulara, umutsuzlua ve bunalma gmlm insan, uzlamaya yanamayan bir insan kiiliinin rneini veriyordu. Bunu insan olarak, yazar olarak kantlad.

Yoksulluk iinde yayordu. P.S.Popova yle yazyordu: "Peki aziz dostum, azmza ne koymal diye soruyorsun? Jambon. Ama bu da yetmez. Gne balarken yapmal bunu, eski bir kanepenin zerinde, eski ve sadk eyalarn ortasnda. Kpek sandalyenin yanna yatmal ve tramvaylarn grlts duyulmamak. u anda sabahn daha alts ve hangardan grltyle ktklar duyuluyor. Benim virane de lirlir titriyor."

Yalnzlk vard. Ama yazarlkla ilgili sorunlarn da zmlemesi gerekiyordu. Yaptlar aka reddedilmemi ama isizlikten de kurtulamayan bir yazar durumundayd Bulgakov. Son areye bavurdu: Hkmete bir mektup yazd.

12

ten ve onurlu bir mektuptu bu. Yazar haklarndan, dnme ve olaylar kendince grebilme hakkndan sz ediyordu: Bu yoksa yapt i sama olurdu. Bir gn telefonu ald. Telefonu eviren Stalindi. Arlk sadan soldan telefonlar gelmeye balad. Tiyatrodan ar ald. Sanat Tiyatrosu ynetmen yardmcs ve yaznsal danman olarak i verdi.

Mide bulandrc bir durum. imdi herkes Staline veryansn ediyor. Sanki kendileri de birer kk Stalin deillermi, Slalinin Stalinlemcsine sanki hi katkda bulunmamlar gibi. Tiyatrolarda yazar kim engelledi, Pravda ve teki basn organlarndaki saldrgan yazlar kimler yazd, konferanslarda kimler meslektalarn sulayp ele verdi, kim kimi kk burjuvalkla, kar devrimcilikle sulad, kimler parti ideologlarnn reetelerine gre yazd, kimler deha sahibi gerek sanal yaptlarn p tenekelerine att ya da ekmeceye mahkum etli? Dnn: Hibir nedeni yokken, salt gzden dt diye bir dostunuzla ilikinizi kesiyorsunuz, ama "patron" arad diye tabu kalkyor ve siz de telefona el atyorsunuz. Telefon ettiiniz, ihanet ettiiniz dost "alo?" dedii zaman, ne diyeceksiniz, aznzdan kacak olan kendi sesiniz mi? Hi aynaya bakyor musunuz?

Ama kiisel sorunlar zmlendi. Evini deitirdi, Le- na ile yaamaya balad. Yazn danman olarak Boloya geli ayn yl. Ama Sanat Tiyatrosyla ilikisini kesmedi. Tiyatro ve bu tiyatro onun anayurduydu. Her eye karn yaznsal durumu "normal" deildi. Resmi yazn yaamndan srgn edilmi gibiydi. rnein 1934 Yazarlar Kongresine yazar olarak deil basil bir konuk olarak davetliydi. Tek bir bilin ve iradenin, bir tek beeninin yaraty boduunu, btn yaznsal giriimleri idi ettiini biliyor ve buna inanyordu. Birok yazarn bu koullarda kavrulduunu grmt. Artk sokakta tek bana dolaamaz olmutu. Her iiyle Lcna ilgileniyordu artk: Tiyatro, para, vb. Usla ite Margaitay da Le-

13

na daktiloya ekiyordu. Yaamnn son on ylna el koyan bu bayapta lnceye kadar alacaktr.

Bulgakov yazarlk adna nem verip ciddiye alyordu. Ama sadece dmanlar ve aleyhine yazlan yazlar vard.

1939 gznde Lena ile birlikte Leningrada gitti. inde yaad ortam deitirmek, bir otelde aylak bir turist gibi yaamak istiyordu. Belirtileri oktan balam olan hastalnn ilk krizi Bulgakovu Leningradda yakalad. Hzla gelien ve kolayca remiye dnebilecek sinirsel bir hipertansiyonun btn belirtileri vard hastalnda. O bunu biliyordu. Doktorlar hemen Moskovaya dnmesini salk verdiler. O da Moskovaya dnd, yatana yatt ve bir daha kalkmad.

lmnden on gn nce, Yazarlar Birlii Bakan Fadc- yev grmeye geldi Bulgakovu. O zamana kadar adm atmamt ve tanmyordu yazar ve hastay. Sadece dedikodular biliyordu. Btn geceyi hastann yannda geirdi ve ok etkilendi. Evden ayrlrken Serguci Ermolinskiye, "Byk bir yanllk var, ama hibir ey yaplamaz. -Hangi yanllk?- Benim iin yanllk onu tanmam olmaktr. Onu tanmam olmaya hakkm yok."

nce kr oldu, sonra 10 mart 1940 gn ld.lmn renen ok insan geldi dairesine. Ama arala

rnda pek az yazar vard. Bulgakov ne yapmt yazarlara? Tabulu Sanat Tiyalrosunun nnden geirildi, btn sanatlar ve alanlar kapnn nndeydi. Sonra Boloyun nnden geirildi.

Yaam boyunca "baarsz" olduuna inanmt. Ama Serguei Ermolinski onun gibi dnmyor: "Ama yanlyordu. Yaamnda baarlyd. En kt dnemlerde bile bunun byle olduunu dnmmdr. Ama bunun byle olduunu sylediim zaman hi honut olmazd, en byk hakaret buydu ona. Evet yaamm baarmt. Her eye karn yazm ve bunu zgrce yapmt. Ve yazar, sanat, yurtta ola

14

rak sesi bozulmamt. Ama bunu pahal dedi."Pek az yazarn cenazesine gelmesinin kkeninde gizli

bir kskanlk yatyor. Bu yalnzca yaznsal bir kskanlk olamaz, ayn zamanda, bedeli pahal denmi bir hayat da kskanyorlard. nk bu hayal onlar suluyordu. Uzlaanlar, deienleri, kalemini ipotee verenleri ve satlanlar suluyordu bu hayat. En kt, en dk yazar bile yazarn yaamnn yarna demir attn, atmas gerektiini bilir. Onlar bugne demir atanlard. Elbette Bulgakova kin duyarlar.

"Geni bir okur kitlesi tarafndan okunuyor; ama eletirmenler saldrgan, kstah bir sessizlikle bakyorlard ona... abucak nlenen sfatlar takyorlard boynuna: spiritiz.mac, meczup ve nihayet deli. Ama son derece aydnlk ve pratik bir kafas vard ve gelecekteki eletirmenlerin kendisi iin neler syleyeceklerini tahmin ediyordu... En bata yazm yntemi son derece elikili grnyordu, imgeleri rktl grotesk ile gereki genellemeler arasnda gidip geliyordu. eytan Berlin sokaklarnda gezdiriyordu... Sanat, yerginin, gereklikte rk ne varsa ldrd sava oyununa dntr- yor..."

Bu yaz kendisiyle ilgili deildi. Edebiyat ncelemeleri adl bir dergide (Say: 5, 1938) yaynlanan bu yaznn ad Hoff- nannn Toplumsal Fantastik Evreni idi. Bu yazy byk bir cokuyla Serguci Ermolinskiyc okumas onun yaznn ieriiyle nasl zdeletiini gstermektedir.

Gerekliin boyutlarn Usta ile Margarita'da grld gibi, kaba gereklikle snrlandrmyor, "irrationnef'i gerein mayas olarak kullanyordu. "Mistik" olduu, "metafizik- sel" olduu iin sulanan eler de vard yaptlarnda. Tarihe ve gemie insancl adan bakyordu. Yaratc ruhunu ve zihnini yapay nlemlerle snrlandrmyordu. Yaratda uzlama tanmad gibi yaznsal ilikilerinde de uzlama tanmyordu; klielerden, bayalklardan ve genellemelerden nefret

15

ediyordu.Bu kadar erdem, parti, hkmet, otorite ve yazn bezir

ganlar tarafndan afaroz edilmek iin yeler de arlar bile ve yle de olmutur.

imdi akla bir soru geliyor: Bata Ossip Mandeltam olmak zere birok yazar ve sanatnn ortadan kaldrldklar bir dnemde Bulgakov nasl ayakla kalabilmitir? Ama An- na Ahmadovann, Boris Pasternakn, lya Ehrenburgun ve bcnz.crlerinin de ayakla kaldklar ve hangi koullarda yaadklar dnlecek olursa, "bedel" dikkate alnrsa, "usturann keskin az" ya da "pamuk iplii" ve "ans ve rastlant" esini anlamakta glk ekmeyiz. stelik Stalinin Trbin- leri Gnleri ile ilgili olumlu dnceleri de var. Bir de u var: Bulgakovun irelilemeli, rtl ve gndermeli yazma tarz da kukularn kesin sulamalara dnmesine izin vermiyordu. rnein Usta ile Margarila&A say yarglamak iin Jeralime gelen Pilatusun serveni, Golgotha tepesine k ve sann armha gerilii ile yirmili yllarn Mosko- vas arasnda balar kurmak hem kolay hem de zordur.

Peki niin Moliere? Bulgakov, Molicrein yaamnda ve yaptlarnda neyi aramtr, neyi imlemek istemitir? Bunun yantn Molierein yaamnda kolayca buluruz: zgrlk ve bamszlk tutkusu, dinsel ve dnsel banazlklarla kavga, insansal erdemsizliklerin yerilmesi, devlet ve yazar ilikisi, yarat zgrl ve otoritenin elikisi. Bata Tartuffe ve Gln Kibarlar olmak zere birok oyunu yasaklanm, bu oyunlar deitirmek, yeniden yazmak ve baka adlar altnda oynamak zorunda kalm; oyunlar kimi zaman kilisenin, kimi zaman devletin, kimi zaman soylu snfn, kimi zaman da burjuvazinin nian tahtas olmu bir Molierele Bulgakovun

16

kendini zdeletirmesinden daha aklc ne olabilir? Molire Efencnin son blmne ald, Molircin gmlmesiyle ilgili bapiskoposluk yazsyla kendisi arasnda bir iliki kurmam olabilir mi?

"Mezkur arzuhal tetkik edilmi olup, emir zerine yaplan tahkikatn neticelerine muhalif bir husus hibir vehile mevcut bulunmadndan gndz saatlerinin haricinde ve ancak iki rahibin itiraki ve hibir cenaze alaynn tertip olunmamas kayl ve art ile mteveffa Molircin naana dini mezar tahsis olunmas hususunda Saint-Eustache kilise mntkas rahibi efendiye lzumlu izni verdik; ne mezkur Saint-E- uslache kilise mntkasnda ne de baka bir dini mntkada mezkur ahsa hibir cenaze merasimi icra olunmayacaktr."

evirinin bu blmnde zel olarak kullandmz dil (eviride zaman zaman bavuruluyor bu ynteme) durum ve konumun glnln ve dehetini belirginletiriyor. "Otorite" balasa bile din balamyor.

Engebeli ve ksa oyun yazarl dneminde Moiirele ilgili bir roman yazd Bulgakov. Yazar elinizdeki roman Jur- gaz yaynevinin istei zerine kaleme ald, "nl nsanlarn Yaamlar" adl bir dizi iin. Bulgakov'un yazd metin dizinin "izgisinc uymad iin geri evrildi. Yaynevinin "iek- tr" baz blmleri karm, yazara "anlatcsndan kurtulmasn salk veriyordu. nk, kralc eilimleri olan, yatak yklerinden holanan ve kukulu kaynaklardan yararlanan rezil bir genti bu "anlatc". "Lektr" bu anlatcnn yerine "ciddi bir Sovyet tarihisi"ni neriyordu yazara. Bulgakov kendisinin tarihi olmadn belirterek kitab yeniden yazmay reddetti.

Molire Efendi roman da Bulgakovun btn oyunlar gibi 1962 ylnda yaynland, hem de, bu arada "Molodaya Guardiya (Gen Muhafz) yaynevine gemi olan "nl nsanlarn Yaamlar" dizisinde. Bulgakovun kitab arlk diz.i-

Molicrc Efendi 17/2

nin izgisine aykr saylmyordu, ama yazar grmemiti bunu.

Elinizdeki kitap Sovyetler Birlii yaznnn ve yaynclnn yaad korkun kskacn anlalmas bakmndan ok yararl. nsan byle bir kitaba nasl katlanamaz? nanlr gibi deil. Molire Efendi, geree uygun, gereki bir yntemle anlatlm, yaln yapl bir roman. ylesine diri, ylesine yaln ve ylesine gerek ki, belki her trl yaras olanlar gocunduruyor; akla baka gerekleri getiriyor, baka sorunlarla rlyor, gndermeler yapyor. Byk sanal yaptlarnn yazgsdr bu: Yasak dnce hemen kukulanr bu tr yaptlardan, nk gerek bir sanat yapt olduklar iin tehlikelidirler. Byk sanat yaptlarnn tarihsel ve toplumsal yaamn her evresiyle ilgili, kendileri istemeseler de, bir gizli bildirileri vardr. Bu yanlar ikinci bir yarat sayabileceimiz okuma evresinde ortaya kar.

Molire Efendi bize hi de yabanc deil. Tpk u Lalin- celcen Trke gibi:

Asladis ilaio kd/annakus Ancaklum haslaius mortire Kiillio ilaus pahalire Kullanmakus miklario mebzule Hastaio cartalm ekmekire Yaanun allahium istenekire.

Ailen (iinsbergin, yaamakta olduumuz kyamet gnlerinin bir benzeri iin Howl adl uzun iire yazd ksa ama youn nszde yle der William Carlos Williams: "Hold back the edges of your gowns, Ladies, we are going through hell" (Cehennemden geiyoruz, eteklerinizi kaldrnz Hanmefendiler!"

Molire Efendi, anmsatt, savunduu ve sevgiyle sarl

18

d insansal erdemlerle, erdemleriyle, gerek bir (varsa eer) Cehennem Geme Klavuzu!

Yolunuz ak olsun...zdemir nce

stanbul, 28 Haziran 1990

Not: Bu yazda, Serguei Ermolinskinin Usta ile Ma-garita- nn Franszca basks iin yazd nszden byk lde yararlanlmtr.

19

EBEYLE KONUUYORUM

"Gerei glerek sylememe ne engel olabilir?"

Horatius

"Moliev, XIV. L o is nin sallanan dneminde nl bir Fransz komedi yazaryd."

Antioche Kantemir

Mesleini Paris Hastanesi doumevinde, nl Louise Bourgeoisnn yannda renmi olan bir ebe, gen kzlk soyad Cresse olan ok sevimli bayan Poqu- eline 13 Ocak 1622 gn ilk doumunu yaptrd, ocuk erkekti ve erken domutu.

Hi ekinmeden ve kesinlikle syleyebilirim ki bu sayg deer ebanma dnyaya getirdii ocuun kimliini aklayabilseydim, hem yeni doan yavruya, hem de Fransaya zarar dokunacak kadar telalanp heyecanlanabilirdi.

te byle: Cepleri kocaman bir ceket giymiim ve elimde elikten deil kaz tynden bir kalem var.

nmde balmumu mumlar eriyerek yanyor ve beynim alev alev.

20

- Madam, diyorum, ltfen dikkat ediniz bebee, vaktinden nce doduunu unutmaynz. Bu bebein lm lkeniz iin byk bir kayp olur!

- Aman Yarrabbi! Bayan Poquelin bir baka daha dourur!

- Bayan Poquelin bir eini daha hibir zaman do- uramayacak ve ayrca hibir kadn yzyllar boyunca bir benzerini dnyaya getiremeyecek.

- Beni artyorsunuz baym!- Ben kendim de hayretler iindeyim. Dnn

ki, yzyl sonra, uzak bir lkede, bay Poquelinin olunu ellerinizde tuttuunuz iin anmsayacam sizi.

- Daha nl ocuklar ellerime aldm ben.- "nl" szcyle ne demek istiyorsunuz? Bu

ocuk, saltanat sren kralnz XIII. Louisden de, ondan sonraki kraldan da, hani u Yce Louis ya da G- ne-Kral ad taklacak olan kraldan da daha nl olacak adam! Aziz madam uzak bir lke var, bilmezsiniz siz, Moskova prenslii. Burann insanlar sizin kulanza yabanc bir dil konuurlar. imdi dnyaya getirdiiniz ocuun szckleri daha sonra bu lkenin derinliklerine ileyecek. ar I. Pedronun soytars olan bir Polonyal bu lkenin diline evirecek onun szlerini, sizin dilinizden deil Almancadan evirecek bir barbar dile.

Samoyedler Kral lakapl soytar teleini gcrdatarak bozuk cmleler rptracak:

21

Rus arnn evirmeni, sizin bebein Gln Kibarlar komedisinde yazacaklarn u garip szcklerle aktarmak isteyecek:

"GORBBUS: Suratnz semirtmek iin epeyce ne- sarif etmek lzumu hasl olacak, hakkatten. Dar ktklarn grdm bu sevimsiz efendilere ne yapm olduunuzu biraz syleyin..."

1709 yl mays aynda Sefaretler Bakanlnda bulunan komediler defterinde birok oyun arasnda un- larn adlar dikkati ekiyor: Yenik Doktor zerine gldr (ya da Gnlsz Doktor) ve Herkl soyu, barolde Jpiter. Biliyoruz bu oyunlar. Birincisi Zoraki Ta- bib, sizin bebenin komedisi. kincisi de Amphitryon, gene onun. 1668 ylnda, Pariste, ar alexis Mikhailo- viin elisi Piotr vanovi Potemkinin huzurunda Sayn Bay Molire ve oyuncular tarafndan oynanacak olan bildiimiz Amphitryon.

Demek oluyor ki, siz de gryorsunuz, bu yzyln sonundan nce dnyaya getirdiiniz insan tanyacak Ruslar.Ey zaman zincirin halkalar! Ey kltr akmlar! ocuun szleri Almancaya evrilecek, ngilizceye evrilecek, talyancaya, spanyolcaya evrilecek ve HollandalIlarn diline. Danimarkacaya, Portekizce, Lehe, Trke, Rusa'ya...

- Sahi mi, baym?

22

- Szm kesmeyin, bayan!Yunancaya! Modern Yunancaya demek istiyorum. Eski Yunancaya tabii. Macarca, Ro'mence, eke, svee, Ermenice, Arapa!

- Beni artyorsunuz, baym!- Ah, ne artcs bu deil. Kendi dillerinde ba

slmaya layk grlmedikleri halde yabanc dillere ev-- rilen onlarca yazar ad sayabilirim size. Ama sizinki sz konusu olunca, sadece evirmekle yetinmeyecekler. Onun hakknda oyunlar yazlacak, sadece sizin yurttalarnz onlarca oyun yazacaklar. talyanlar da yazacaklar, tabii ilham perilerinin vgleriyle yaratlm olduu sylenen Carlo Goldoni. Ve Ruslar da yazacaklar.

Bata sizinki olmak zere birok lkede onunkilere benzer oyunlar kaleme alacaklar ve bu oyunlar yknecekler. eitli uluslardan bilginler, yaptlarnn ayrntl incelemelerini yapacaklar ve yaamnn gizini adm adm izlemeye alacaklar. u anda, ellerinizin arasnda pek az yaam belirtisi gsteren bu insann gelecek alarda birok yazar etkileyeceini size kantlayacaklar; hele zellikle -sizin tanmadnz ama benim bildiim- Griboiedov, Pukin ve Gogol gibi benim yurttalarm.

Haklsnz: Atelen el dememi gibi kacak Sizinle birlikte bir gitnii yaayacak insan. Sizinle ayn havay iine ekecek Ve akln yitinneyecek bundan dolay.Elveda Moskova! Gidiyonn ben.

23

Bulmak iin bir yurt, bir toprakOnuru krlm bir duyguyu gizleyecek olan.

Bu satrlar, yurttam Griboicdovun Akl Olmann Felketi adl oyunun sonundan alnmtr.

Gnlnz olur da ister misiniz gerekten,Byle duygular hissetmek isler misiniz birbirinize.' hanete uram ve hakszlklarn ortasnda. kacam ktlklerin saltanat siirdiii uunun dan. Ve arayacan yeryznde sapa bir ke,Onurlu insan olmann zir old bir lke.

I

Bu satrlar da ayn Poqe\mmAdamdankaan adl oyununun sonundan alnm, eviriyi Rus yazar Fi- odor Kokokin 1816 ylnda yapm.

Bu iki son arasnda bir benzerlik var m? Ah Tanrm! Uzman deilim ben, bu ilerle uzmanlklar olan bilginler urasnlar! Onlar, Griboiedovun "atski"si- nin, "Adamdankaan-Alceste"e ne denli benzediini, Carlo Goldoninin u sizin Poquelinin niin ra sayldn, delikanl Pukinin sizin bebeyi nasl ykndn ve daha bir yn ilgin ve usa yatkn eyler syleyeceklerdir size. Bu tr ilere aklm ermez benim, beceremem.

Ben baka bir eyle ilgiliyim: Benim kahramann oyunlar yzyl boyunca dnyann btn sahnelerinde oynayacak, benim ilgilendiim bu ve hi kimse bunun ne zaman sona ereceini bilemeyecek. te benim ilgimi eken bu! te sizin bebenin olaca insan!

Evet, oyunlardan sz etmek istiyordum. ok say

24

g deer bir hanmefendi olan ve daha ok George Sand adyla tannan Bayan Aurore Dudevant, benim kahraman zerine oyun yazanlarn arasna katlacak.

Oyunun sonunda, Molire ayaa kalkacak ve yle diyecek:

- Evet, evimde lmek istiyorum... Kzm kutsamak istiyorum.

Kadn ksmndan daha dokunakl kim yazabilir? Baz erkekler, hi kukusuz; Rus yazar Vladimir Ra- failovi Zatovun dktrecei son, duygusallk bakmndan hi de geri kalmaz onlardan: 4

Ve Prens de Conde yaklaacak ve ona yant verecek:

- Bana yaslann, Molire!Ve, sz arasnda unu da syleyelim ki Molire l

d srada oktan tahtal ky boylam olan aktr Du Pars hkrklar iinde haykracak:

- Ah! mrmce sevmi olduum biricik insan yitirmek byle!

Kadn ksm byle dokunakl eyler yazyor ite, Allah selamet versin, bizim stmze vazife deil! Ama sen, kanlara bulanm zavall ustam! ster kendi evinde olsun, ister evinden darda, hibir zaman lmek istemedin sen! Ve, boazndan oluk gibi kanlar akarken, kimseyle ilgilenmeyen kzn Madeleinei kutsamak istediini sylemi olacan da inanmyorum ben!

- Kral geliyor, Molirei grmek istiyor. Molire! Nesi var?

- ld.

25

Ve prens haykrarak Louisyi karlamaya gider:- Efendimiz! Molire ld!Ve XI V. Louis apkasn kartarak konuacaktr:- Molire lmszdr!Buna nasl yant verilebilir? Evet, gerekten de

yzyldr yaayan bir insan hi kukusuz lmszdr. Ama soru u: Kral biliyor muydu bunu?

Bay Camprann besteledii Arethuse operasnda yle bir cmle var:

' - Tanrlar gkyzn ynetirler ve Louis yeryzn!

Hanmefendilerin nnde bile olsa, yeryzn yneten insan kimsenin nnde asla apkasn karamazd ve lm deinde yatan Molirein baucuna gitmezdi. Gerekten de kral gitmdi oraya, hatta hibir prens de gitmedi. Yeryzn yneten insan, kendisinin lmsz olduunu sanyordu, ama bence bu konuda yanlyordu. lmlyd herkes gibi ve yleyse krd. Kr olmam olsayd eer, can ekien insan grmeye giderdi belki: Gelecekte ilgin eyler grrd ve gerek lmszle ortak olmak istediini aa vururdu.

Bugnk Pariste Richelieu, Thrse ve Molire sokaklarnn birletii keskin kede, stunlarn arasnda hareketsiz oturan insan grrd. Bu adamn alt yannda ellerinde kt tomarlar bulunan parlak mermerden iki kadn. Daha aada, aslan balan ve aada emenin susuz havuzu.

te kurnaz ve byleyici Galyal, esiz komedyen, esiz oyun yazar! Orada, banda bronz bir peru

26

ka ve ayakkablarnda bronz kurdeleler! te orada, Fransz tiyatrosunun kral!

te byle hanmefendiciim! Kucanza aldnz nl bebeler hakknda ne diyeceksiniz bana imdi! Biliniz ki, Poquelinlerin evinde bugn dnyaya getirdiiniz bu ocuk Bay Molireden bakas deildir. Ah, ah! Anladnz m size sylediklerimi! yleyse dikkat ediniz ltfen, rica ederim! Syleyin, bard m? Souk alyor mu? Yayor!

27

I. MAYMUNLU EVDE

Demek ki, Pariste 13 Ocak 1622ye doru, bay Jean-Baptiste Poquelin ile ei Marie Poquelin-Cres- snin evlerinde, erken doan bir ocuk dnyaya gzlerini at. 15 Ocak gn, Saint-Eustache kilisesinde vaftiz edildi ve ocua babasnn onuruna Jean-Baptiste ad verildi. Komular Bay Poquelini kutladlar ve halclar loncas, yeni bir halcnn ve mobilya tccarnn dnyaya geldiini rendi.

Her mimarn bir lgn yan, bir tutkusu vardr. Saint-Honor ile Vieilles-tuves sokaklarnn birletii yerde bulunan, ats ift kanatl, iki katl, gzel bir evin kelerine, XV. yzyl mimar, dallar btn ayrntlaryla ilenmi portakal aal tahta oymalar yerletirmiti. Aalarn zerinde, kk maymunlar srs meyve deviriyordu. Bu nedenle ve doal olarak, "maymunfu ev" adn takmt bu eve Parisliler. Ve sonu olarak, bu maymunlar oyuncu Moliree pahalya oturdular! Sayn Poquelinin byk olunun hayatnn artc bir yan bulunmadn syleyecek bir sr iyi niyetli insan vard. Bir palyao olmutu bu oul: Srtkan maymunlar kumpanyasnda byyen bir insandan daha baka ne beklenebilirdi? Ama oyuncu, maymun

28

larn yadsmad ve hayatnn sonuna doru, neden gereksinim duyduu pek bilinmeyen bir arma yaptrmay tasarlaynca, baba evinde nbet tutan kuyruklu dostlarn izdirdi.

Pont-Neufe iki adm uzaklkta ve Parisin gbeinde bulunan, ok grltl tccar mahallesindeydi bu ev. Saray demecisi ve uhacs baba Jean-Baptis- tein mlkyd: Burada yayor ve alyordu.

Halc zamanla bir baka unvan kazand: Hametli Fransa Krahnn oda hizmetisi. Baba Jean-Baptiste bu unvan onurla tad ve byk olu Jean-Baptiste'e miras olarak brakt.

Baba Jean-Baptiste'in demecilik ve mobilyaclk mesleinin dnda faizcilik iine bulat sylentileri de dolat. Ticaretle uraan bir insan iin knanacak bir yan gremiyorum ben bu ite. Ama baz om azllar, baba Poquelinin faizleri epeyce yksek tutma eiliminde olduunu ve oyun yazar Molirein korkun cimri Harpagonu yaratrken sevgili babasn sahneye kartmaktan baka bir ey yapmadn ileri srerler. Aralarnda, Harpagonun fikrine gre, tavana ss olarak pekl alabilecek, ii saman dolu bir timsah da bulunan eski eyalar ynn mterilerinden birine ate pahasna sokuturmaya kalkan Har- pangondur bu Harpagon. Bu kocakar dedikodularna inanmak istemiyorum ben. Babasnn ansna yazar Molire dil uzatmad, byle bir ey yapmak bana dmez.

Baba Poquelin gerek bir tccard, onurlu mesleinin sayg deer ve saygn bir temsilcisiydi. Ticaretiy

29

le urayordu ve maymunlu dkknn kapsnda sz konusu maymunlar bulunan marur bir tabela aslyd.

Giri katnn, yani dkknn alacakaranlnda, yn ve boya kokusu dalga dalga yaylyordu; kasada madeni paralar ngrdyor ve gn boyu demelik ve hal satn almaya gelen insanlarn arkas kesilmiyordu. Burjuvalar ve soylular, baba Poquelinin dkknnda buluuyorlard. Pencereleri avluya bakan atlyede yap yap toz stunlar ykseliyordu, ierde stste sandalyeler ylyd, drt bir yana aa paralan, deri ve kuma artklar yaylmt: ve bu karmaann ortasnda eki vurarak, makas kullanarak Poquelinin kalfa ve raklar almaktayd.

Tabelann stndeki birinci katn odalarnda evin annesi hkm sryordu. Srekli ksr ve Napoli ipeklisi eteklerinin hrts duyulurdu bu kattan. Marie Poquelin, borcunu deyebilir denen trden bir kadnd. Pahal giysiler, deerli kumalar, en ince dokumalarla tkabasa doluydu dolaplar; konsollarnda kolyeler, prlanta ilemeli bilezikler, inciler, zmrk kakmal kolyeler, altn saatler ve pahal gm ileri vard. Dua ederken sedef tespih ekerdi. ncil ve hatta, benim aklm pek kestirmiyor ama, zet evirilerden grek yazar Plutarkhosu okurdu. Yumuak bal, sevimli ve bilgiliydi. Atalarnn ounluu halcyd, ama aralarndan mzisyen ve avukat gibi teki mesleklerin temsilcileri de eksik deildi.

Yukar kat odalarnda dolgun dudakl sarn bir ocuk dolard. Byk oul Jean-Baptisteti bu o

30

cuk. Kimi zaman dkkna iniyor, atlyeye geip bir yn soru sorarak raklarn almalarna engel oluyordu. Kalfalar kekemeliiyle dalga geiyorlar ama ok seviyorlard onu. Baka zamanlar pencereye kuruluyor, yumruklarn yanaklarna dayayp amurlu sokaktan gelip geenleri seyrediyordu.

Bir gn yanndan geerken annesi srtn hafife bir aplak indirdi.

- Seni gidi seyirci, seni!., dedi.Ve gnlerden bir gn bu seyirci mahalle okuluna

balad. Okullarda neler renilirse onlar rendi: Aritmetikte drt ilem yapmay, hi taklmadan okumay, latincenin ilk bilgilerini kavramay ve Azizlerin Hayatlarndan bir yn ilgin yky ezberlemeyi...

Gnler byle, rahat ve mutlu bir ekilde akp gidiyordu. Baba Poquelin durmadan zenginleiyordu, ocuk daha domutu... maymunlu eve birdenbire felket indii zaman.

1632 yl ilkbaharnda, tatl anne hastaland. Gzleri parldamaya, tasayla dolmaya balad. Bir ay gibi bir sre iinde tannmayacak kadar zayflad, solgun yanaklar irkin lekelerle kapland. Sonra kan tkrmeye balad ve balarnda uursuz balklaryla katrlarna binip doktorlar gelmeye baladlar eve. 15 Mays gn, kirli elleriyle krmz gzlerini ovuturarak gzya selleri dkt tombul gzlemci ve btn ev de onunla birlikte alad. Tatl Marie Poquelin elleri gsnn zerinde kavumu, hareketsiz yatyordu.

Onu gmdkten sonra, srekli bir dknlk egemen oldu eve. Baba byk bir zntye gmld, iyi-

ce dalgnlat. lk ocuk, birka kez karanlkta alarken yakalad onu. Bu grnt karsnda aran gzlemci ne yapacan bilemeden evin iinde dolap duruyordu. Ama babann alamalar kesildi ve Fleuret- teler diye bir aileyle srekli olarak grmeye balad. O srada on bir yanda olan Jean-Baptiste yeni bir annesi olacan rendi: Ve bir sre sonra yeni anne, Catherine Fleurette, maymunlu eve arz endam eyledi. Baba yeni bir ev satn ald iin aile bir sre sonra bu evden ayrld.

32

2. K TYATRO SEVDALISININ YKS

Yeni ev de nl Saint-Germain panayrnn kurulduu Paris mahallesinde ve ayn arnn bulunduu yerdeydi. Giriken ve hovarda Poquelin bu yeni yerde, dkknnn btn tuzak yemlerini oalan bir gsterile sergiledi. Eski evde, ev ileriyle Marie Cress urayor ve ocuk douruyordu: Bu yeni evde onun yerini Catherine Fleurette ald. Bu kadn hakknda ne sylenebilir? ster iyi, ister kt olsun, sanrm, hibir ey sylenemez. Ancak eve vey ana sfatyla girdii iin, benim kahramann yaamna yakndan karm olan birok insan, ocuk Jean-Baptistein yaamnn Catherine Fleurette dneminde pek neeli gemediini dorulamlardr: Kt bir vey anayd galiba, Moli- rein bu nedenle H a s ta l k H a s ta s komedisinde, vefasz ve hain ei Belinein kiiliinde onu canlandrd ileri srlr.

Bence bunlarn hepsi de yanltr. Catherinein Je- an-Baptjstee kar kt davrandn ve gene Belinee modellik ettiini kantlamak olanaksz. Dnyevi grevlerini kinsiz-garezsiz yerine getiren ikinci bir anneydi Catherine: Dnlerini izleyen yl Poquelinin kucana bir kz ocuu sundu ve bu kzcaza da Catherine

Molire [Erendi 33/3

ad verildi, aradan iki yl geince bir bakas Marguerite diye adlandrld.

Jean-Baptiste mahalle okulundaki renimini sonuna kadar srdrd ve bitirdi. lk olunun ufuklarn yeterince genilettiine karar veren baba Poquelin ona kendini dkknn ilerine adamasn buyurdu. Jean-Baptiste kuma lmeye, ivi akmaya ve raklarla ene almaya balad, bo zamanlarnda Marie Cressden miras kalan kir-pas iindeki Plutarkhosu okuyordu.

Ve ite, mumlarmn nda, alan kapda burjuva snfndan bir beyefendi beliriyor: Basit ama salam giyinmi, banda bir peruk, elinde baston, gzleri canl, iyi grnl ve yana gre ok din. Ad Louis, soyad Cress, merhuma Marienin babas ve demek oluyor ki gen Jeann da dedesi.

Bay Cressnin de meslei damad gibi halclkt. Ama damadndan ayr olarak bykbaba kendi hesabna alyor ve Saint-Germain panayrnda ticaret yapyordu. Cress, Paris yaknlarnda Saint-Ouende oturuyordu, bu gzel ev btnyle onun malyd. Poquelin ailesi pazar gnleri Saint-Ouene gitmeyi gelenek haline getirmiti, ocuklarn bu ziyaretlerinden ok ho anlar vard.

Cress dede, ocuk Jean-Baptistele artc bir dostluk kurdu. Yal adam ocua bylesine yaklatran ey neydi acaba? eytan m dersiniz? Evet, evet, mutlaka oydu! Ama dede ile torunun paylatklar tutkudan uzun sre habersiz kalmad Poquelin baba ve aknlkla homurdand: Dede ve torunun tiyatro deli

34

si olduklarn kefetmiti.Tatil akamlarnda, dede Parise indii zaman, iki

halc-yal ve gen-gizemli gizemli bakp anlatktan sonra evden kyorlard. zlerini srmek pek g deildi. Her zaman olduu gibi Mauconseil sokayla Franaise sokann kesitii keye, krallk kumpanyasnn oyun sergiledii Burgonya Konann (Hotel de Bourgogne) bask ve karanlk salonuna gidiyorlard. Pek sayn dede Cress, dinsel-ayn zamanda tecim- sel-amal bir topluluu biraraya getiren bir dernein yneticileriyle ok salam ilikiler kurmutu. "ile Dernei"ydi dernein ad, Pariste sann yaamndan sahneleri konu alan dinsel oyunlar oynamak gibi bir ayrcal vard. Burgonya Konan bu dernek yaptrmt, ama Jean-Baptistein ocukluk yllarnda artk dinsel oyun oynanmad iin Konak baka topluluklara kiraya veriliyordu.

Anlalaca zere, dede Cress, Dernekin yneticisini gryor; sayn halc ve torunu bo localardan birine bedava kuruluyorlard.

Burgonya Kona tiyatrosunda, ki ok nl oyuncu Bellerose burann yldzyd, trajediler, trajikomediler, pastoraller, farslar temsil ediliyordu, spanyolti- yatrosunun byk hayranlarndan olan Jean de Rot- rou zamann en gzde oyun yazaryd. Belleroseun oyunu dede Cressyi kendinden geiriyor ve torun da onunla birlikte alk tutuyordu oyuncuya. Ama Jean- Baptiste, Belleroseun oynad trajedilerle pek ilgilenmiyordu. Burgonya Konanda oynanan farslara tutkundu o: ou kaba-saba ve hafif olan bu farslarn o

u talyanlardan aktarmayd ve Parisin ok yetenekli oyuncular komik rollerinde, gncel metinden yararlanarak diledikleri gibi hokkabazlk yapabiliyorlard.

Evet, Cress dede, baba Poqelinin zararna olarak oul Poqueline Burgonya Konann yolunu gstermiti! Ve orada - ilkin ocukken dedesiyle birlikte, daha sonra delikanllnda arkadalaryla birlikte Jean-Baptiste olaanst gsteriler izledi.

Farslarda oynayan Koca-Guillaume, krmz bal ve devsel karnl beyaz ceketiyle Jean-Baptistein gzlerini kamatryordu. Bir baka nl de Palyao Gaultier-Garguille idi, krmz kollu bir kara gmlek giyer, kocaman bir gzlk takar, elinde de bir baston tutard, Konakn mterilerini coturmakta Koca-Gu- illaumedan aa kalmazd. Jean-Baptiste ayrca yaratc esini bitmez tkenmez Turlupin ile gln yal kadn rollerine kan Alisona da vurgundu.

Birka yl boyunca Jean-Baptistein bir atlkarnca benzeri dnp duran gzlerinin nnde, una bulanm, i renklerle boyanm ya da maskeli yzler, bilgi hekimler, cimri ihtiyarlar, palavrac ve korkak subaylar geit yaptlar. Glmekten katlan seyircinin nnde, hoppa kadnlar drdrc beceriksiz kocalarn maskaraya eviriyor ve farslarn patan kocakarlar saksaan gibi anan ediyorlard. Kurnaz ve bir ty gibi uar uaklar ve hizmeti kzlar, yal Gorgibusle- ri parmaklarnda oynatyor, pinti moruklar iyice patakladktan sonra uvaln iine tkyorlard. Ve Burgonya Konann duvarlar Franszlarn kahkahalaryla sarslyordu. Burgonya Konanda grlebilecek

36/

her eyi grnce, bizim tiyatro delisi halclar putlarn bir baka tiyatroya, Marais Tiyatrosuna tadlar. nl oyunca Mbndroynin aheserler yaratt trajedi ve yksek dzeyde gldrnn sz geiyordu burada: Tiyatroya en iyi oyunlar, dnemin nl yazar Pi- erre Corneille veriyordu.

Louis Cressenin torunu bir baka leme dalmt sanki! Burgonya Konamn bir hindi gibi ssl Beile- roseu pek ekerim ve pek tatlyd: Gzlerini iyice bir yuvarladktan sonra esrarl uzaklklara dikiyor, apkasn byk bir incelikle sallayp alamakl bir sesle monologlar ekiyordu, yle ki konuuyor mu yoksa ark m sylyor anlamak olanakszd. Marais Tiyatrosuna gelince, Mondory gkgrltsn andran sesiyle salona zngr zngr titretiyor ve trajedide hrldayarak can veriyordu.

ocuk, baba evine gzlerinde ateli yansmalarla dnyor ve btn gece Alison, Jacquemin-Jadot, Phil- lipin gibi soytarlar ve nl Ak Surat Jodeletyi dlyordu.

Ne yazk! Burgonya Kona ile Maraismin tiyatro iflah olmaz bir tutkuyla bal insanlarn btn isteklerini tek balarna karlamalar olanak dyd.

Pont-Neuf ve Hal mahallesi o sralar bir ticaret sultanlyd. Paris burada semirip gzelleiyor ve drt bir yana yaylyordu. Dkknlarn iinde, dkknlarn nnde yaam ylesine fokurduyordu ki insann kulaklar nlyor, gzleri puslanyordu; hele Saint- Germain panayr adrlarnn kurulduu yer tam anlamyla bir curcunayd. Bir hayhuy! Bir grlt patrt!

37

ki deme gitsin. Ve amur ve pislik! Ve gene amur ve pislik!

"Tanrm! Ey Tanrm!" diye haykryordu sakat ozan Scarron bu panayrla ilgili olarak: "DonsCz gtlerin ortala sat bunca boka bak!"

nsanlar gn boyu gidip geliyor, kouturuyor ve itiip kakyordu. Kk kentsoylular ve onlarn sevimli karcklar! Berber dkkanlarnda sa, sakal tra ediliyor ve di ekiliyordu. Bu insan bulamaca- nn iinde yayalarn arasnda atllar da grnyordu. Katrlarnn zerine tnemi, karga klkl, saygn hekimler geiyordu. Kraln silahrleri de srmal niformalarnn iinde kabara kabara alm satyorlard.

Ye, i, al ve sat, ey dnyann bakenti, boy at ve geli! ve ey siz, mr boyu don yz grmemi muhterem klar, buraya gelin, Pont-Neufe gelin! Kurulan cambaz tiyatrolarna, adrlar evreleyen peykelere bakn. Peki zurna gibi zrlavan kim orada? Tivatro- nun rtkan yahu! Dikilip durmayalm soylu beyler, gsteri az sonra balayacak! Elinize geen bu tek frsat karmayn sakn! Bay Briochnin kuklalarn burada ve ancak imdi grebilirsiniz! Kukla dansna gelin! Olaanst maymun, Bilgin Fagotini grn!

Pont-Neufn salalarnda, gezginci hekimler, di skcler, btn hastalklar p diye iyi eden her derde devalar satan frk eczaclar mteriler hizmet sunuyorlard. Kendi dkknlarna dikkat ekmek iin sokak soytarlaryla, kimi zaman da tiyatro sahnelerine daha nce ayak basm gerek oyuncularla ibirlii yapyorlard ve bylece tbb mucizelerin anna ger

ek temsiller seyrediliyordu. Ata binmi, yz boyal, ssl, kiralk sahte mcevherler taktrm, sloganlar atan ve insanlar kendilerini seyre aran oyuncularn yer ald grkemli geitler de oluyordu. Onlarn ard sra, barp aran, slk alan, bacak aralarna dalan veletler srs de geliyor ve amatann zerine ty dikiyordu.

Grlde, Pont-Neuf (*)! Bir arlatan babadan ve bir oyuncu anadan Fransz komedisinin doduunu duyuyorum. Kulak paralayan bir lk atyor ve yeni yeni biimlenen yz una bulanm!

Btn Paris olaanst olduu kadar esrarengiz olan bir adamdan sz ediyor: Christophe Contugi. Btn bir kumpanyay kiralad, bir peykenin zerinde soytar gsterileri sunuyor ve bu sayede "Tiryak" adn takt ve btn dertlere deva urup satyor,

E/ benzeri yoktur dnyada Gez istersen ke-bcak Ad Tiryak, Tiyak ki ne Tiyak Ey Ademolu gel sen de tadna bak

Maskeli soyratlar o evlere enlik grltnn ortasnda Tiryakn iyi edemeyecei dert bulunmadn yemin billah ederek grtlak paralyorlard! Vereme, vebaya, uyuza Tiryak!

Ata binmi bir silahor geiyor salan nnden. Safkan at kan oturmu gzleriyle evreyi szyor, ge

(*) Yeni kpr. Paris. Yapmna 157j$dc baland. 1604'tc bitti. (ev.)

39

minden kpk tayor. Don yz grmemi klar yolunu kesip eyer kuburluuna doru ylyorlar. Salatan Contuginin sesi grlyor:

Ey kumandan, kumandanSatn al bizim ilalan

- Veba cannz alsn! Yol an! diye haykryor muhafz subay.

Sganarallein (*) biri kendi ayacaklaryla kazklanmaya kouyor:

- Bana ltfen bir ie Tiryak veriniz. Ka para?- Baym, diye yantlyor frk, fiyat yoktur

Tiryakn! Paranz alrsam balayamam kendimi.- Ah, baym, diye atlyor Sganaralle, anlyorum

ki bu kk kutuyu satn almak iin Parisin btn altn bile yetmez, ama bedavaya almak istemem. Aln size otuz metelik, stn verin bana.

Parisin zerinde bir deniz mavisi. Iklar yanyor. Salalarda ha biimli amdanlar ttyor, iya kandilleri eriyor, meale alevleri titreiyor.

Sganaralle, Saint-Denis sokandaki evine gitmek iin admlarn hzlandryor. Giysi eteinden yakalyorlar adam, yeryznde mevcut btn zehirlere kar etkili bir panzehir satn almaya aryorlar.

Grlde, Kpr!te imdi iki insan, insan kalabalnda kendileri

ne vol acvor: Muhterem bir bvk baba ve vanndaj j s j j

(*) Molicre'jn ynrath gldr tiplerinden biri. (ev.)

40

beyaz yakal torunu ve ayn zamanda arkada. Ve hi kimse bilmiyor, sahnedeki oyuncular hi kukulanmyorlar... frknn salann yannda, kalabaln arasna skm olan kim? Burgonva Kona'nda Jo- delet bir gn bu veledin tiyatro kumpanyasnda oynayacan bilmiyor. mrnn sonbaharnda, bu yumurcan sahneye koymak zere bir oyununu alp, gittike voksul dsen kendisine para devince memnun ka- lacan bilmiyor henz Pierre Corneille.

- Bir sonraki oyunu da grebilecek miyiz acaba? dive soruvor torun sevimli ve nazik.

j j

Dede duraksyor - vakit ge. Ama kendine engel olamyor.

- Peki, hadi gidelim.Yandaki peykede, bir oyuncu apkasn eviriyor:

apkay dndryor, bkyor, buruturuyor ve havaya atyor...

Kpr artk-klar iinde, kentte insanlar ellerinde fenerle dolayorlar ve kulaklarda keskin bir haykr yanklanyor: Tiryak!

Belki de u anda, Saint-Denis sokanda, Moli- erein ilerde yazaca gldrlerden birinin finali oynamaktadr. u Sganarelleya da bu Gorgibus, kz Lu- cindei Clitandre ya da Cleonte iin duyduu karasevdadan kurtaracak Tiryak almaya giderken, Lucinde pek doal olarak Clitandre ile kam ve evlenmektedir!

Kyameti kopartyor Gorgibus. lettiler onu! Bir kaz gibi yoldular! Deerli Tiryak hizmetinin azna sokuturuyor! Gzda veriyor!

41

Ama neeli kemanlar giri yapacaklar, hizmeti Champagne dans etmeye balayacak, Sganarelle boyun eecek. Ve Molire bu akam fenerli bir mutlu sonla bitirecek.

Grlde, Kpr!

42

3. DEDE N TRYAK

Byle bir akam sonunda, Cresse ile torunu eve coku iinde dndler, her zamanki gibi gizemli bir davranlar vard. Baba Poquelin koltuuna oturmu

'gnn yorgunluunu kartyordu. Dedesinin gzde olunu nereye gtrdn renmeye alt. Hi kukusuz, Burgonya Konana oyun seyretmeye gitmilerdi.

Poquelin bilmek istiyor:- Ne diye hep tiyatroya gtryorsunuz onu?

Onu oyuncu yapmak istiyor olmayasnz sakn?Dede apkasn karp koydu, bastonunu bir ke

ye brakt, bir sre sustu ve sonra konutu:- nallah bir gn Bellerose gibi bir oyuncu olur.Halcnn az ak kald. Sustu. Sonra dedeye cid

di konuup konumadm sordu. Ama Cresse sorusunu yantlamad iin, konuyu amaya svand, ama alayl bir biimde.

Mademki Louis Cresseye gre Bellerose gibi bir oyuncu olacakt, daha ileri niin gidilmesindi? Ali- sonun izinden gidip kalabal ve gln satc kadnlar elendirmek iin sahnede soytarlk yapabilirdi. Niin yzne beyaz boya svamasn, Jodelet gibi bur

43

nunun altna prasa byklar demesindi?Sonu olarak, mademki nsanlar grmek iin on-

be metelik dyorlar, insan kendi mesleiyle uraacana pekl soytar olabilirdi!

Atlye sahibi ve Allaha kr btn Parisin tand bir halcnn byk olu iin grkemli bir meslek! Kraln ua olmak hakkna sahip olan kk Baptiste, Bay Poquelin, bir gn kendini sahnede bulacak olursa komular alay edecekti! Halclar locasnda herkes glecekti!..

- zr dilerim, dedi Cress usulca. Size gre tiyatro olmamal yeryznde, yle mi?

Ama Poquelin byle bir ey sylemek istememiti. Tiyatro olmalyd. Bunu hametli kral hazretleri de -A llah uzun mr versin- kabul ediyordu. Burgonya Konana "Kraln Kumpanyas" ad balanmt. Bunlarn hepsi pek iyiydi. Pazar gnleri Poquelin de bizzat tiyatroya gidiyordu. Ama sonu olarak, kendisine sorulacak olsayd dncesi u olurdu: Tiyatro Jean-Baptiste Poquelin iin vardr, ama tersi mmkn deildir.

Poquelin kzarm ekmek ineyip stne bir yudum arap iiyor ve dedeyi alaylaryla bunaltyordu.

Daha da ileri gidilebilirdi. Hametlinin kumpanyasna girmek mmkn olmazsa -nk sadece kostm olarak yirmi bin altn olduu ileri srlen bir Bel- lerose olmak herkesin harc deildir baylar- gidip panayrda oynanabilirdi, yle deil mi? En densiz akalar, samasapan hareketler yaplabilir, yle deil mi, ha, yle deil mi? Btn sokak parmakla gsterir sizi!

44

- zr dilerim, aka yapyorum, dedi Poquelin, ama sanrm siz de aka yapyordunuz, yle deil mi?

Dedenin aka yapp yapmad hibir zaman renilemedi, ayn zamanda kk Jean-Baptistein ne dnd de.

"Garip insanlar u Cresseler!" diye dnyordu halc, yatann alacakaranlnda bir o yana, bir bu yana dnp dururken. "Byle bir eyi ocuun yannda nasl syleyebilir bir insan! Tehlikeli bir ey ama byk babaya bunlarn gln akalar olduunu sylemek gerekiyordu."

Uyuyamyor. Kraln uhae-oda ua karanlkta gzlerini dikmi bekliyor. u Cresselerin hepsi ayn bokun soyu! Zavall ilk karsnn da lgnlklar vard, o da tiyatroyu ok severdi. Ama u yetmi yandaki yal moruk! Vallahi, gerekten komik! Tiryak imeli bu adam, hemen ocuklar.

Tasa. Dkkn. Uykusuzluk...

45

4. HERKES HALICI OLAMAZ

Ama ben acyorum u zavall Poqueline. Hay Allah! Bir de bu eksikti sanki! 1636 ylnn kasm aynda evlendii ikinci kadn da ld. Baba gene karanlkta oturmu, kederli kederli dnyordu. imdi artk iyice yalnzd. Ve alt ocuu vard. altrlacak dkkn ve yetitirilecek u velet takm'. Yalnz, yapayalnz. nc kez evlenmeyecek...

Ve sanki bile bile yapyormu gibi, Catherine Fle- urette lnce ilk ocuk Jean-Bapti'stee bireyler oldu. Dkknda almay srdryordu, ikyetiik bir durumu yoktu: Tembellik yapmyordu. Ama tpk bir kukla gibi -Tanr balasn beni- Pont-Neufn evresinde dnp duruyordu! Zayflyor, pencerenin nne geip, ilgin ve yeni bir ey olmamasna karn darya bakyor, yemeklerini itahsz yiyordu...

Sonunda, konumak zaman geldi.- Syle bana neyin var, diye sordu baba, sonra

da bouk bir sesle ekledi: Hasta msn yoksa?Jean-Baptiste kare burunlu ayakkablarna dald

ve bir ey sylemedi.Zavall dul adam tekrar konumaya balad:- Sizler iin zlyorum. Sizleri ne yapacam

46

ben? Eziyet etme bana... syle.Jean-Baptiste gzlerini babasna kaldrd, sonra

pencereye evirdi ve konutu:- Halc olmak istemiyorum.Bir sre dndkten sonra yaray iyice demeye

kararl olarak ekledi:- reniyorum bu meslekten.Biraz daha dnd ve ekledi:- Dkkndan nefret ediyorum.Ve babasnn canna iyice okumak iin:- Btn varlmla, btn ruhumla, dedi.Bundan sonra sustu.Son szckleri sylemek iin dediim dedik bir

havaya girmiti. Bundan sonra ne olacan doru drst bilmiyordu. Hi kukusuz esasl bir baba tokad inebilirdi. Ama yemedi bu tokad.

Uzun bir sessizlik oldu. Byle olaanst bir durumda ne yapabilir? Bir tokat? Hayr, byle bir durumda tokat ie yaramaz. Ne diyecek oluna? Budala m bu ocuk? Evet, orada yle kazk gibi aklm duruyor, yz bombo, anlamsz. Ama gzleri bo deil, parltl, Marie Cressnin gzleri gibi tpk.

Dkkndan hoslanmvor mu? Belki de sadece biro J

izlenimdir? Alt taraf henz bir ocuk daha: nsan onun yanda neyi sevdiini, neyi sevmediini bilemez. Belki de sadece yorgun? Ama o, baba, daha da yorgun; hibir yardm umudu yok kesinlikle, kolu kanad krk.

- Ne istiyorsun? diye sordu baba.- Okumak, diye yantlad Baptiste.

47

Bu srada, birisi bastonunu usulca kapya vurdu, Louis Cress alacakaranla girdi.

- te byle, dedi baba beyaz yakay gstererek. Beyimiz bana dkknda yardm etmek istemiyormu, okumak istiyor.

Sakin ve etkili bir sesle konumaya balad dede. Her eyin yoluna gireceini syledi. Delikanl zgnse eer, hi kukusuz baz nlemler almak gerekir.

- Nasl nlemler? diye sordu baba.- in dorusu brakalm okusun! diye haykrd

dokunakl bir sesle.- Ama mahalle okulunda okudu ya!- Mahalle okulundan sz eden kim? dedi byk

baba. Kk ok yetenekli...- Jean-Baptiste, biraz dar k, dedenle konua

cam.Jean-Baptiste dar kt. Ve Cress ile Poquelin

ciddi bir konumaya giritiler.Ne konutuklarn aktarmaya kalkacak deilim.

Sadece bir nara atacam: Yaasn Louis Cress!

48

5. AD MAJOREM DEI GLORIAM (*)

Daha sonra Louis-le-Grand lisesi olacak olan nl Clermont kolejinin mahalle okuluyla en kk bir benzerlii yoktu. Gl Cizvit Tarikat yeleri tarafndan ynetiliyordu ve Cizvit Papazlar saygn bir dzen kurmulard okulda. "Tanrnn en yce an iin." Ve unu da itiraf etmek gerekir ki yaptklarn kusursuz yapyorlard.

Peder Jacques Dinet adl bir mdrn ynettii kolejde yaklak olarak iki bin ocuk ve delikanl okuyordu; bunlarn yz yatlyd, geri kalan yatsz okuyordu. Cizvit Tarikat, Fransann sekinlerine eitim yaptryordu.

Papaz retmenler, Clermont rencilerine tarih, eski edebiyat, hukuk, fizik, kimya, dinbilim, felsefe dersleri veriyorlar ve Yunanca retiyorlard. Latince- ye gelince, bunun szn bile etmek yersiz: Latin yazarlarn okumak ve yorumlamann dnda Clermont rencileri bu dili ders aralarndaki konumalarnda kullanmak zorundaydlar. Siz de kabul edersiniz ki bylesine koullar altnda bir dili ok iyi renebilir

(* ) 'Tanmn en yce an i in : Cizvit tarikatnn arma simgesi (cv.)

.Moliere I-fendi 49/4

insan.Baz saatler dans derslerine ayrlmt. Kimi za

manlar kl akrtlar duyuluyordu: Fransz delikanllar krallarnn onurunu sava alanlarnda ve kendileri- ninkini bireysel karlamalarda savunabilmek iin silah kullanmasn reniyorlard. Clermontun yatl rencileri frsat ktka, bata Publius Trentius ve Seneca olmak zere eski Roma yazarlarndan oyunlar oynuyorlard.

Louis Cressenin torununu verdii okul bylesine bir kurulutu ite. Baba Poquelin, kraln gelecekteki oda ua olunun kt ellere dtnden kesinlikle yakalamazd. Kolejin rencileri arasnda byk bir ounluk tannm ailelerden geliyordu: Soylu snfn en iyi aileleri ocuklarn Clermonta yolluyorlard. Po- quelinin yatsz renci olduu dnemde renciler arasnda prens vard, bunlardan biri Conti Prensi Armand de Bourbon'dan bakas deildi -b ir baka Bourbonun daha sonra "Byk Conde" adyla anlacak olan Enghien dk Louis de Condenin ana-baba bir kardeiydi. Baka bir deyimle, Jean-Baptistein okul arkadalar arasnda kral kan tayanlar bile vard: Bu da Clermont kolejinde yaplan eitimin dzeyini kantlamaya yeter.

Mavi kanl soylu delikanllarn, aralarnda Jean- Baptistein de bulunduu zengin burjuva ocuklaryla pek ili dl olmadklarn belirtmekte yarar var. Yatl prens ve markilerin kendi uaklar, retmenleri, zel ders saatleri ve zel salonlar vard.

Daha sonra kahramanmzn hareketli yaamnda

50

nemli bir yer tutacak olan kendisinden yedi ya kk Prens de Conti koleje ok kk yata girmiti, bu nedenle Jean-Baptistele doal olarak karlamayacak.

Bylecegen Poquelin, Platon, Trentiusve Lucretius renimine dald. Ynetmelie uygun olarak salarm omuzlarna kadar uzatt ve kafasn latinceyle doldururken snf sralarnda geni pantolonlar giydi. Halc dkkn sisler arasnda yitip gitti. Baka bir dnyaya girmiti kahramanmz.

Baba Poquelin homurdanyordu:- Kader byle olsun istedi. Eh artk elimizden ne

gelir, ben de ileri ikinci oula devrederim. Bu ya avukat olacak, ya noter, ya da Allah bilir baka bir ey...

re n c i Baptistein tiyatroya olan tutkusunun tavsadn m sanyorsunuz? Ne yazk ki byle bir ey olmad. Bir bo zaman olur olmaz kendini latinceden kurtarp eskiden olduu gibi ya Pont-Neuf e ya da tiyatrolara kouyordu; sadece dedesinin yerini imdi okul arkadalar almt. Ve kolej yllar srasnda, Bur- gonya Konamn ve Maraisnin repertuvaryla daha rahat bir iliki kurdu Jean-Baptiste: D u l K a d n , L a P la c e R o y a le , L a G a le n e d u P a la is ve yazarna byk bir n ve kalem arkadalarnn kskanln getirecek olan nl C id .

Ama hepsi bu kadar deil. Lise reniminin sonuna doru, Jean-Baptiste tiyatro salon ve localarn ap kulislere girmeyi rendi, bu da ona yaamnn en nemli tanmalarndan birini salad: Bir kadnla karlat. Kadnn ad Madeleine Bejartd ve bir

51

oyuncuydu. Bir sre Marais Tiyatrosunda almt. Kzl salyd Madeleine, almlyd, genel kanya gre de ok yetenekliydi. Oyun yazar Routrounun ateli bir hayranyd, zekiydi ve salam bir beenisi vard, edebiyat kltryle dikkatleri ekiyordu ve doal olarak da iir yazyordu. Parisli byleyici oyuncunun kendinden drt ya kk Clermontlu gen renciyi tepeden trnaa etkilemi olmasnda artc bir ey olmamas gn gibi ortada. lgin olan u ki Madeleine de Jean - Baptistee aynen karlk verdi.

Kolej renimi be yl srd ve felsefe renimiyle -b ir tr dl bu- tamamland. Bu be yl boyunca, zenli bir renci oldu Jean-Baptiste ve tiyatrolara gidecek vakit buldu.

Bilgili bir insan oldu mu bu okulda kahramanmz? Hibir renim kuruluunun bilgili bir insan yetitirebileceini sanmyorum. Ama ne var ki iyi dzenlenmi bir renim insana disiplini olmay, ilerde kendi kendini yetitirecei zamanlar iin yararl alkanlk edinmesini salar.

Evet, Clermont kolejinde, disiplini rendi Jean-Baptiste, kendine yol gsterecek olan bilime saygl olmay rendi. Liseyi bitirdii zaman mahalle okulunun karmakarklnn izi bile yoktu zerinde. Mephistophelesin dedii gibi, spanyol ayaklna (*) gerilmi gibiydi zeks.

Clermont rencilii dneminde, Luillier adl ok zengin bir iadamnn evlilik d olu Chappellele

(*) kence arac. (ev.)

52

dostluk kurmutu Poquelin, evlerine gidip geliyordu. Clermontlularn okuldaki son yllarnda, Luillierin evine ok ilgin bir adam geldi ve ayrcalkl konuk sfatyla yerleti. Pierre Gassendiyi ad.

Bir Provencel olan profesr Gassendinin ok derin bir kltr vard; bilgileri on insann bilgilerine bedeldi. Gassendi ilmi belagat ve ilmi beyan profesryd, esiz bir tarihiydi, felsefe, fizik ve matematik konularnda da bilgisi vard. Sadece matematik alannda ylesine geni bilgisi vard ki, rnek olsun diye sylyorum, kendisine Krallk Kolejinde bir krs nerilmiti.

Ama Pierre Gassendinin bilgi daarcnn matematikle snrl olmadn tekrarlamamz gerek.

Tedirgin ve uyank kafal bir insand, mesleine Eski Yunann gezimci Filozofu Aristoyu okuyarak balamt; bu filozofu derinlemesine incelemi, bunu yaptktan sonra da ondan ayn oranda nefret etmiti. Sonra, dnyann evrenin devinimsiz merkezi olduunu ileri sren eskilerin yanlm olduklarn btn dnyaya ilan eden Polonyal byk sapkn Nicolas Coper- nicle tanr tanmaz ona btn ruhuyla baland Pierre Gassendi.

Gassendi, evrenin sonsuz olduunu ve birok dnyalar kapsadm ileri srd iin 1600 ylnda yaklan byk dnr Giordano Brunoya da hayrand.

Elini ncilin zerine koyup dnyann dndne ilikin inancn vadsmak zorunda kalan dahi fiziki Galileye de yrekten balyd Gassendi.

Aristonun retisine ya da onu izleyen skolastik

53

filozoflara kar kmak cesaretini bulan herkes Gas- sendinin kimliinde en gvenilir su ortan buluyordu. Aristoya kar kan ve Saint-Barthelemy gecesi can veren Fransz Pierre de la Rameenin tezlerini bilmiyordu. Skolastik filozoflar yerle bir eden spanyol Juan Luis Vivesi ve n s t ta r a t io m c g n a 's ile Aristoya kar kan Verulam baronu ngiliz Francs Ba-, con ok iyi biliyordu. Ama her eyi bir bir saymann olana yok ki!

Anasndan devrimci domu biriydi profesr Gas- sendi. Dnce aydnlna ve yalnlna byk bir deer veriyordu, deneye sonsuz bir inanc vard ve deneyime byk bir sayg duyuyordu.

Ve btn bunlar kiisel felsefe eitiminin granit temeline dayanyordu: Milattan yz yl nce yaam olan Eski Yunan filozofu Epikurostan salamt bu eitimini.

Epikurosa sorulacak olsayd:- retiniz nasl zetlenebilir?Filozofun yle yantlayacan tasarlayabiliriz!- Btn canl yaratklar neye yneliyorlar? B

tn canl yaratklar hazlara yneliyorlar. Niin? nk haz en byk erintir. yleyse usa yatkn bir ekilde yaaynz - srekli hazza erimeye alnz.

Epikurosun forml, bir sre sonra kendi retisini gelitirecek olan Pirre Gassendiyi olaanst etkilemiti.

- nsanda yaradlta var olan tek ey, diyordu rencilerine bilgin sakaln ekitirerek, kendi zne olan sevgidir. Ve mutluluk her insann yaam amac

54

dr! Peki mutluluun eleri nelerdir? (Filozofun gzleri parldyordu.) ki tane, baylar, sadece iki tane: Huzur iinde bir ruh ve salkl bir vcut. Vcudun salyla ilgili olarak herhangi bir hekim size yararl olan eyleri salk verebilir. Ama ruhun huzuru iin, bunu ben syleyeceim size: Kt i ilemeyiniz ocuklarm, o zaman ne znt, ne de pimanlk duyarsnz, bu iki ey insanlar mutsuz eder.

Epikuroscu Gassendi bilginlik mesleine, Aristocu astronomi ve fiziin samaln kantlad ve size daha nce szn ettiim Copernicin kuramlarn savunduu devsel bir yaptla balamt. Ama bu ilgin yapt tamamlanamad. Bunun nedeni profesre sorulacak olsayd, yle sanyorum ki Molierein gelecekte yazaca gldrlerden birinin kahraman olan Chry- salein ok bilgili bayan Philamintee verdii yantla karlk verirdi:

Evet, vcudum kendi z varlmdr. O halde ona zen gstermek isterim.

Fani, gelip-geici diyelim isterseniz: fan i vcudum benim iin deerlidir.

-A risto iin zindana gitmeyeceim, baylar! diyebilirdi Gassendi. Gerekten de, fani vcudunuz zindana atld zaman ne ie yarar o felsef zeknz?

Ksacas Gassendi zamannda durdu. Aristo zerine yazd yaptn bitirmekten vazgeti ve baka giriimlere verdi kendini. Epikuroscu, yaam ok seviyordu ve 1624 Paris meclisinin kararnamesi henz btn belleklerde dipdiri duruyordu: Dnemin btn bilgin scleri Aristovu ermiler katna karmt ve mecli

sin kararnamesi, antik filozof ve artlarn eletirmeyi gze alanlara lm cezas mutuluyordu, hem de en kk kukuya yer brakmayacak ekilde.

Gassendi ok ciddi zc olaylar bylece savuturdu; Belika ve Hollandaya yolculuklar yapt, bir dizi nemli inceleme yapt kaleme ald ve kendini Pariste eski dostu Luillierin evinde buldu sonunda.

Kafas ileyen iadam, profesrden olu Chapel- lee zel bilim dersleri vermesini istedi. Ve ak fikirli bir insan olduu iin de, Gassendinin derslerini izlemek zere bir topluluk oluturmasna izin verdi olunun.

Topluluk unlardan oluuyordu: Chapelle, bizim Jean-Baptiste, doabilimlerine kar byk bir ilgi duyan ve daha sonra Douya bir ok yolculuklar yapan -k i Koca Mool lakab bundan dolaydr- Bernier adnda bir delikanl ve nihayet byle bir topluluk iin beklenmedik bir insan: tekilerden yalyd ve Clermont kolejini bitirmemiti, ama bir sre nce savata yaralanm bir muhafz subayyd, ayyat, dello meraklsyd, palavracyd, zamparayd ve mptedi bir oyun yazaryd ve yetenekli saylabilirdi: Beauvais kolejinde ilmi belagat ve ilmi beyan derslerini izlerken, mdr Jean Grangier'yi hicvettii U k a la D m b e le i adl ilgin bir oyun kaleme almt. Cyrano de Berge- ract ad.

Btn topluluk Luilliernin grkemli konutunda toplanp Gassendinin ateli sylevlerini kana kana iiyordu! Bizim kahraman raklm ite byle gelitirdi! Yz derin tutkularla oyulmu bu Provenceunun

56

rahle-i tedrisinden geerek! Jean-Baptiste ondan Epi- kurosun mutlu felsefesini ve doa bilimlerine ilikin salam bilgileri kalt olarak ald. Byleyici mum nda, ak ve aydnlk dnce dzenine sevgiyi, sko- lastike kar kini, deneye saygy, sahte ve yaldzl olan kmsemeyi retti ona Gassendi.

Sonunda Clermont koleji ve Gassendimn dersleri sona erdi ve bizim kahraman ergin bir insan oldu.

- Orlansa git, dedi baba Poquelin, Clermont koleji mezununa ve hukuk fakltesi snavna gir. Ama sakn baararnamazlk etme, nk etek dolusu para harcadm senin uruna.

Ve Jean-Baptiste bir hukuk diplomas elde etmek zere Orlansa gitti. Bu kentte ne kadar kald ve ne zamand, tam olarak bilmiyorum. Ama 1641 yl balarnda olmas gerekir.

Bizim kahramann saysz muhaliflerinden biri, Orlansda herhangi bir budalann da diploma alabileceini ileri srmtr yllar sonra, yeter ki bu budalann mangr olsun. Ama doru deil bu: Bir budala diploma kazanamaz ve bizim kahramann budalalkla ilgisi yoktu.

Doru, snav iin Orlansa giden bir eli yada, bir eli balda kimi mutlu delikanllar, niversiteye akamleyin vardklarn, profesrleri uyandrdklarn, onlarn da yal gece takkelerinin zerine grkemli klahlarm esneye esneye balarna geirdikten sonra kendilerini hemen snava alp diploma verdiklerini anlatmlardr, doru. Ama bu delikanllarn yalan sylemi olmalar olasl ok yksek.

57

Orleansda ne olursa olsun, Jean-Baptistein hukuk diplomas ald kesinlikle biliniyor.

yleyse, beyaz yakal bir yumurcak deildir artk, uzun sal bir renci deildir artk. Karmda yetikin bir erkek var. Banda ak renkli bir peruka! Yapay salar kvr kvr.

Karmdaki adama iyice dikkatli bakyorum.Orta boylu, biraz kambur, gs gk. kk el

mack kemikli esmer yznde, birbirinden uzak iki gz, sivri ene, geni ve bask bir burun. Ksacas pek yakkl saylmaz. Ama gzleri parlak. Bu gzlerde, garip ve srekli bir alay ve ayn zamanda; kendisini evreleyen dnya karsnda sonsuz bir aknlk okuyorum. Bu gzlerde hemen hemen dii ve ksniil bir ey ve en dibinde de gizli bir ktlk var. Bir kurt var, inann bana bir kurt var, bu yirmi yandaki adamda. Daha imdiden kendini kemirmeye balam bir kurt.

Bu adam kekeliyor ve konuurken yerli yersiz soluk alyor.

Gryorum, sinirli bir adam. Sa, solu belli deil. Cokun mutluluklardan en ar bunalmlara kolayca geiyor bu gen adam. nsanlarn gln yanlarn kefediyor ve onlar alaya almaktan holanyor.

Kimi zaman kendini de kefediyor. Ama hemen kurnazca gizleniyor. Bazan lgnca cesur, ama hemen kararszlap korkaklaabilir. Ah, inann bana, bu koullar altnda, g bir yaam olacak ve ok dman kazanacak!

Ama imdi sz yaamn!

6. NANILMAZ SERVENLER

izdiimiz a Fransa iin frtnal bir dnemdir. Yaam Clermont kolejinden ya da baba dkknndan grnd kadar rahat deildir.

Fransa d savalar ve i karklklar yznden sarslmt ve bu durum uzun yllar srd. 1642 yl banda, kral XIII. Louis ve Fransz krallnn ast astk kestii kestik naibi kardinal-dk Armand de Richelieu, Roussillon eyaletini spanyollardan geri almak iin Gney birliklerine katlmak zere yola ktlar.

Krallk halclar (saylar epeyce vard) krala srayla hizmet ediyorlard ve baba Poquelinin sras ilkbahar avlarndavd: Nisan, mavis ve haziran. Ticaret ileri dolaysyla 1642 ylnda Pariste kalmak zorunda olan baba kendi verine bvtik olunu gndermeye ka- rar verdi. Poquelin, hi kukusuz, bylece Jean-Baptis- tei saray yaamna altrmay da tasarlyordu.

Oul, baba kararna uydu, ilkbahar banda G- neve doru vola kt. Ve ardndan, bizim kahrama- nn varln gizemli bir karanlk bastrd; Gneyde ne olduunu tam olarak hi kimse bilmiyor. Ama Je- an-Baptistein pek sradan olmayan bir servene girdii sylentileri dolat.

59

Zayf ve yeteneksiz kral XIII. Louisyi avucunun iinde tutan kardinal Richelieuden Fransz soylularnn ounluu nefret ediyordu.

1642 ylnda kardinale kar gizli bir komplo dzenlendi ve bu komplonun banda gen marki Cinq- Mars bulunuyordu. Yal politika tilkisi Richelieu komplonun kokusunu ald ve kral tarafndan korunmasna karn Cinq-Marsi vatana ihanet suuyla - spanyol casusluu - tutuklamaya karar verdi.

Sylendiine gre, 12-13 haziran gecesi, bir Gney kentinde, kimlii bilinmeyen bir gen Cinq- Marsn yanna yaklat ve valyenin cebine bir pusula brakt. Cinq-Mars teki sarayllarn yanndan biraz uzaklap bir amdan nda bu ksack mektubu okudu ve selameti kamakta buldu. Pusulada unlar yazlyd: "Hayatnz tehlikededir." Pusula imzaszd. ,

yle grnyor ki gen saray ua Poquelin, ruh ycelii gerei, Cinq-Marsi kesin bir lmden kurtarmak amacyla bu pusulay yazm ve ilgiliye ulatrmtr. Ama bu pusula gen markinin lmn geciktirmekten baka bir ie yaramad. Gen marki bo yere bir snak arad. Kapatmas Madame de Siousacn yatana gizlenmek de bir yarar salamad: Hemen ertesi gn yakaland ve derhal boynu vuruldu. Ans yz- seksen drt yl sonra yazar Alfred de Vigny tarafndan bir romanda canlandrld ve Vignyden elli bir yl sonra - bir operada - nl F a u s t yazar ile besteci Gounod tarafndan tekrar ele alnd.

Ama bazlar, byle bir pusula olaynn kesinlikle olmadm, Jean-Baptistein Cinq-Mars olayyla kesin

60

likle bir ilikisi bulunmadn ve karmay aklndan geirmedii olaylara karmakszn uaklk grevini sessiz sedasz ve byk bir titizlikle yerine getirdiini ileri srmektedirler. Ama ne var ki, kimin, niin, bu pusula olayn uydurduu pek anlalmyor.

Kral, haziran sonunda, Nimese birka fersah uzaklktaki Montfrinde bir sre kald ve burada, okurlarn grecekleri gibi, bizim kahramann yaamnda Cinq-Marsin mutsuz yksnden daha nemli bir yer tutacak olan ikinci serven yaand. Bu ylki grevi sona eren ya da sona ermi olan kraln oda ua, bir sre ayr kalm olduu Madeleine Bjartla Montf- rinde, kaplcalarda, tekrar karlat. Oyuncu dolayor ve bir gezginci tiyatro topluluuyla temsiller veriyordu. Oda uann kraln maiyetinden ne zaman ayrld bilinmiyor. Ama hi olmazsa, grevi sona erdikten sonra, yani 1642 yl temmuz aynda Parise dnmedii ama Gneyde ve kendisiyle ilgilenenlerin aktardklarna baklrsa, bayan Bjartla kuku uyandran bir beraberlik iinde bir sre dolam olduu sylenebilir. Ne olursa olsun, Poquelin 1642 ylnn gznde bakente dnd ve babasna grevini yerine getirdiini bildirdi.

Baba byk olunun gelecee ilikin tasarlarm renmek istedi. Jean-Baptiste hukuk bilimi alannda yetkinlemeyi amaladn bildirdi. Bundan sonra, bildiim kadaryla, Jean-Baptiste baba evinden ayrlp baka bir eve yerleti ve kentte Poquelinin byk olunun avukat olduu ya da avukat olmaya hazrland sylenmeye balad.

61

Jean-Baptistein avukatlk mesleine hazrlan biimini yakndan grmek isteyen kim olursa olsun hi kukusuz kk dilini yutard. Pont-Neuf rtkanlarnn avukatlk mesleine fidelik ettiini, kavnaklk etti-

o w j

ini duyan varsa beri gelsin! Jean-Baptiste hukuk kitaplarn evinde brakm, babasndan habersiz olarak bu arlatanlar kumpanyalarndan birinde oyunculuk ediyor, salalarn nnde adam deviren rtkanlk da aralarnda olmak zere hibir ii geri evirmiyordu. Hukuk bilimine ite byle hazrlanyordu!

Daha sonra, Jean-Baptistein dmanlar - ki sayca oktular- zehir gibi glerek bizim kahramann Hal mahallesinde palyaoluk ettiini ve serseri gruhunu elendirmek iin ylan yuttuunu sylemilerdir. Yutuyordu ya da yutmuyordu, bu konuda kesin bir ey syleyemem, bildiim kadaryla o sralar trajedileri oburcasna inceliyordu ve urada-burada amatr temsillerinde oynamaya balamt.

Bizim kahramann beynini geceleri alevlendiren Corneille okumalar, sokak gsterilerinde duyulan benzersiz duygular, bir kez giyince kurtulmas olanaksz maskenin ar kokusu hukuku adayn iyice zehirledi ve bir sabah, okuduu CicV aydnlatan mumlar sndrrken dnyay artmann zamannn geldiine karar verdi.

Gerekten de artt dnyay ve bu armann ilk kurban bedbaht ve acl baba Poquelin oldu.

62

t7. NL TOPLULUK

Saysz olaylaryla dikkati eken 1643 yl ocak aynn ilk gnlerinde, Jean-Baptiste babasnn karsna geip, avukat loncasna girme tasarlarnn tmnn tam bir lgnlk olduunu, mr boyunca noterlik yapmayacan, bilgin olmak niyetinde olmadn, hele zellikle hal ticaretinden sz almasn duymak bile istemediini bildirdi. ocukluundan bu yana gnl yaknl duyduu ii yapacakt, yani oyuncu olacakt.

Evde ne olup bittiini anlatmay kalemim reddediyor.

Baba biraz akln bana toplaynca, olunu yine de dncesinden caydrmaya abalad ve bir babann sylemek zorunda olduu her eyi syledi ona. Oyunculuk meslei mesleklerin en hor griilenivdi. Kutsal Kilise oyuncular kabul etmiyordu. Ancak bir dilenci ya da bir serseri bu dzeye inebilirdi.

Baba gzda verdi, baba yalvard.- Haydi, git dn biraz, rica ederim, sonra gel

beni gr!Ama oul ne olursa olsun dnmeye kesinlikle

kar kt. Bunun zerine baba rahibe kotu ve gelip Jean-Baptistei tasarlarndan vazgeirmesini rica etti.

63

Tanr hizmetkr bu saygdeer din kardeinin ricasn krmad ve oluyla konumaya geldi; ama abalarnn sonucu ylesine artc oldu ki pek sz edilmez bundan. Azgn Jean-Baptistele konumasnn zerinden iki saat geer gemez, din adamnn kara cbbesini kard ve onunla birlikte ayn kumpanyaya katld sylentileri dolamaya balad Pariste.

Bu sylentilerin gerekle ilikisi bulunmadn kesinlikle belirtmem gerek. Bildiim kadaryla o dnemde hibir rahip oyunculua balamad, ama Georges Pinel adnda biri baba Poqueline gerekten esasl bir kazk att.

Bu Georges Pinel denen adam, babann istei zerine, bir sre ticaret muhasebesi dersi vermiti Je- an-Baptistee. Zaten Pinelin Poquelinle mali dzeyde ilikileri vard, daha dorusu ondan zaman zaman dn para alyordu.

Umutsuzlua kaplp ne yapacan bilemeyen Poquelin, eski rencisini tasarlarndan caydrmas iin Pinele sarld. Uysal Pinel, Jean-Baptistele gerekten bir konuma yapt, sonra grmesinin sonularn baba Poqueline aktarmaya gitti; sylediine gre, Jean-Baptiste tamamen inandrmt onu, yle ki dnek oulla birlikte sahneye kmak iin muhasebecilii kesinlikle brakyordu Pinel.

- Allah belasn versin uv Pinel rezilinin, stelik yz krk lira bor ald benden! dedi zavall baba Pi- nelin arkasndan ve olunu ard.

6 Ocakt gnlerden, babann yaamnda nemli bir gn.

64

- Dnceni deitirmedin mi? diye sordu Poquelin.

- Hayr, kararm deimez, diye yantlad onu, damarlarnda Poquelin kam deil, Cress kan dolaan olu.

- O zaman, dedi baba, kraln oda ua unvann senden geri almam gerek. Bana iade etmelisin. Dedenin szn dinlediim ve seni okula gnderdiim iin pimanm.

Bilincini yitirmi ve yola gelmez Jean-Baptiste bu unvandan seve seve vazgetiini, babasnn bu unvan cannn istedii oluna verebileceini ve bu konuda bir itiraz bulunmadn bildirdi.

Baba yazl bir feragat iin diretti, bunun zerine Jean-Baptiste, daha sonra hibir deeri bulunmadn, hibir ie yaramadm grd yazl belgeyi hemen imzalad.

Sonra mallarn blnmesi balad. Jean-Baptis- tee annesinden be bin liralk miras kalmt. Baba panayrdaymasna pazarlk etti. Altnlarn serseri oyuncu takmnn delik ceplerinde ziyan olmasn kabul etmek istemiyordu. Bu konuda da yerden ge kadar haklyd. Szn ksas, oluna alt yz otuz lira verdi, olu bu paray cebine koyup baba evinden ayrld.

Hemen Place Royalee seirtti Jean-Baptiste, kendisi iin son derece nemli olan bir ailenin evine gitti: yani Bjart ailesine.

"Sular ve Ormanlar daresi"nde kk bir memur olan Joseph Bjart, Sayn Bay Belleville, kzlk ad Marie Herv olan kars ve drt ocuuyla Pariste ya-

Molicre Elendi 65 /5

yordu.Bu ailede herkes, bata Sayn Bay Belleville ol

mak zere herkes, tiyatro tutkunuydu. Kendisiyle daha nce tanm olduumuz kz Madeleine yetenekli bir profesyonel oyuncuydu. Byk olu Joseph ve Ma- deleinein k on dokuz yandaki kz Genevive amatr temsillerde sahneye kmaktan honut olmadklar iin bir tiyatro kurmay hayal ediyorlard.

En kk olu Louis de byklerinin izinden gidiyordu doal olarak, ama bugna kadar sahneye kmam olmasnn tek nedeniyse daha henz yann kk olmasyd - ya on e geliyordu. Bjart-Bellevil- le ocuklarn almalarnda yrekten destekliyordu, - o kadar ki kendisi de oyunculuk yapmaya kalkmt - sevgi dolu anneninse ocuklarnn eilimine kar bir diyecei yoktu.

Jean-Baptiste iin biilmi kaftan bir kumpanya.Ama Poquelinie Bjartlar arasndaki tek ba ti

yatro tutkusu deildi. Hi kukusuz Poquelin ile Madeleine epeydir tanyorlar ve birbirlerini seviyorlard.

Bjart ailesi 1641 yl sonundan bu yana Paris dnda gezideydi ve bakente yaklak olarak bizim kahramann dnd tarihte geri dnmt, yani 1643 yl balarnda. Bunu belirtmemizde yarar var.

te byle, 1643 ylnn ocak aynda bir gn, Poquelin anasndan kendisine miras kalan parayla Bjart- larn evine girdi ve Place Royaledaki ev allmadk bir alkantnn merkezi oldu. Bjartlarin evinde teatral anlamda ne id belirsiz delikanllar boy gster-

66

di, ardndan yal ve tecrbeli profesyoneller skn etti.

Pin elin keyfine diyecek yoktu, bohem takmnn ortasnda drt bir yana k sayordu. Yemin ederim ki onun becerdii eyi yeryznde hi kimse beceremezdi: Baba Poqueline gidip bir yn zrva eyler anlatarak olu iin iki yz lira szdrd. Saray halcsna, Molierein gldrsndeki Scapinin Gerontea davrand gibi davrand sylenir. Hepsi olabilir!

1643 yl yaznda olgunlat. 30 Haziran gn, dul bayan Marie Hervenin (Sieur (*) de Belleville o yln mart aynda vefat etmiti) konutunda, Paris mahkemesi avukatlarndan bay Marechalin huzurunda grkemli bir szleme yapld. Szlemeye gre on kii yeni bir tiyatro kuruyordu.

Alt yz otuz lira ve daha sonra gelen iki yz lira ite buraya gitmiti! Oyunculuu srasnda epeyce para biriktirmi olan Madeleine, bu tutumlu kadn da para koymutu. ocuklarn ok seven Marie Herve de eski knlar kartrp biraraya getirdii sermayeyi pay olarak yatrmt. tekiler, grne baklrsa, meteliksizdiler, ortak davaya ancak emekleri ve yetenekleriyle katkda bulunabiliyorlard. Pinele gelince, o yaamnn deneyimlerini yatryordu.

Topluluk, ar alakgnllle kaplmakszn, tiyatrolarna "nl-Tiyatro" adn vermiti ve alanlarn hepsi "ailenin ocuu" saylyordu, bu da, Aristoya gre btn evreni yneten uyumun, ilham perilerinin

(*) Bey. elendi (adliye yazmalarnda).

67

yeni hizmetkrlar arasnda egemen olduunu gsteriyor. "Ailenin ocuklar" Bjartlardan - Joseph, Madeleine ve Genevive - iki gen kz - Malingre ve Urlis - Germain Clerin adnda biri, gen yazc Bonnenfant, deneyimli profesyonel oyuncu Denis Bey, Georges Pinel ve nihayet kumpanyann ateli nderi bizim Jean-Baptiste Poquelinden oluuyordu.

stelik, "nl-Tiyatro" kurulur kurulmaz, Jean- Baptiste Poquelin gitmi, yerine Jean-Baptiste Molire gelmiti. Nereden geliyordu bu ad? Bilinmiyor. Kimileri, Poquelinin tiyatro ve mzik evrelerinde pek sakz olan bir takma addan yararlandn, bakalar da Jean-Baptistein Molire adn silik, bilinmez bir

yerde aldn ileri srerler... Kimileri de 1623 ylnda lm olan bir yazarn ad olduunu sylerler...

Eh artk ne olursa olsun, Poquelinimiz Molire oldu.

Baba bu durumu renince kaderci bir ekilde elini sallamakla yetindi, te yandan Georges Pinel de ateli arkada karsnda eksikli duruma dmemek iin Georges Couture adn ald.

Pariste yeni bir tiyatronun kurulmu olmas byk yanklar yapt ve Burgonya Konann oyuncular Ailenin ocuklarn hemen "Berdular etesi" lakabyla takdis etti.

Takm bu pek de sevimli olmayan sfattan kurtulmak iin hibir ey yapmad, umursamad ve Molire ile Beyin, mali bakmdan da Madeleinein ynetimi altnda canla bala almaya koyuldu. lkin, Gallois du Mestayer diye birini grmeye gittiler; bu adamn

68

Fosses e Nesle yaknlarnda ar lde bakmsz bir "paume oyunu" (tenisin atas) salonu vard. Buray kiraladlar. Ve Galloisyla vardklar anlamaya gre, mlk sahibi marangozlarla birlikte salonu onarmay ve bir sahne kurmay stleniyordu.

Godart, Tisse, Lefebvre ve Gaburet adnda drt mzisyen bulup gnl yirmier metelie anlatlar ve hemen provalara baladlar. Daha nce birka oyun hazrlam olan "Ailenin ocuklar" vakit yitirmek istemediler ve salonun onarlmasn beklerken, bir arabaya doluup, trajedi oynamak zere Rouen panayrna gittiler.

Salonun onarm almalarn hzlandrmas iin Galloisya buradan birok mektup yazdlar. Panayrn hogrl seyircisi karsnda orta halli bir baar kazanan birka temsilden sonra Parise dndler ve Leonard Aubry adl son derece ho ve meslekten kaldrm demecisi biriyle bir anlama yaptlar, adam tiyatronun nne grkemli bir kaldrm demeye giriti.

- Anlyorsunuz ya bay Aubry, arabalar gelecek buraya, diyordu bay Molire ellerini heyecanl heyecanl srttrerek.

Kaygsn bay Aubryye bildirdi, o da iini parlak bir ekilde yerine getirdi: Kaldrm salam ve gzel oldu.

Ve sonunda, 1644 ylnn bir akam, tiyatro bir trajediyle ald.

Daha sonrasn anlatmaya ne dilim, ne elim varyor. Dnyada bylesine bir baarszla uram ba

69

ka bir tiyatro var m? Sanmyorum.lk temsillerden sonra, teki tiyatrolarn oyuncula

r, Tour de Nesle ukurundaki "nl-Tiyatro"da, oyuncularn davetiyle girmi olan akrabalarnn dnda tek bir Allahn kulu bulunmadn anlatrken etekleri zil alyordu. Ve, ne yazk ki, anlatlanlar pek gerek d deildi. Bay Aubrynin emekleri boa gitmiti: Dedii parkenin zerinden tek araba tekerlei bile gemedi.

Her ey yle balamt: Komu Saint-Sulpice mahallesinde bir vaiz tremi ve tivatro temsillerine

-> j

kout olarak yapt ateli konumalarda sadece lanetli oyuncularn deil onlar seyretmeye gidenlerin de eytann penesine deceini sylyordu.

Geceleyin, Jean-Baptiste u vaizin boynunu koparsa nasl keyifleneceini dnyordu!..

Vaizin yaylm ateinin belki de bouna olduunu sylemem gerek burada. Diyelim ki Joseph Bejartan kekemeliini hekimler dzeltemediler, ama k rollerine kmas kendi kabahati deil miydi? Ya da bizzat Molierein trajedi oynarken kekelemesi? Nemli ve lo salonda, irkin teneke avizelere verlestirilmi szntl iya amdanlar yanyordu. Ve drt kemann gygy byk bir orkestrann gmbrtsnn yerini kesinlikle tutmuyordu. nl yazarlar ltfedip gz ucuyla bile bakmyorlard Tour de Neslee ve haydi diyelim ki baktlar, onlarn tumturakl monologlarn tek bana yazc Bonnenfant nasl aktaracakt?

Ve durum her gn daha bir ktye gidiyordu. Seyirciler olmadk rezalet kartp korkun akalar yap

70

yorlar, temsilin ortasnda yksek sesle kfr yadryorlard...

Toplulukta stn bir oyuncu olan Madeleine,vard var olmasna, ama trajedideki btn rolleri tek bana oynayamazd ki! Jean-Baptiste Molirein gzeller gzeli sevgilisi! "nl-Tiyatro"yu kurtarmak iin elinden geleni yapt. Eski kont de Modene bir srgn cezas ve yrekler hoplatan servenlerden sonra Parise dnnce, onu grmeye gitti Madeleine ve eski k Tour de Neslein kara bahtllar iin "Kraliyet Altesi Prens Gaston dOrlansin Kumpanyas" unvann elde etmeyi baard.

Cin gibi zeki Molire kendinde hemen gerek bir tiyatro ynetmeni yetenekleri kefetti, danslar tutup prensin valyeleri iin bir dizi bale sahneye koydu. Ama baleler valyeleri hi etkilemedi.

Bunun zerine, bir akam, inat Jean-Baptiste, Madeleinee btn tersliin tiyatronun repertuvarn- dan ileri geldiini bildirdi ve oyuncu-yazar Nicolas Desfontainesi artt.

- Bize gz kamatrc bir repertuvar lazm, dedi oyuncu ve yazara. Muhteem!

Desfontaines, Moliree kendisini ok iyi anladn syledi ve imrenilecek bir kavrayla, kendi oyunlarn sundu. Oyunlarndan birinin ad P ersid e , y a d a M u h te e m B a ssa 'n n S o n u y d u , kincisi M u h te e m O ly m p ia , y a d a A z i z A le x is , ncs M u h te e m O y u n c u , y a d a A z i z C e n e s t n in K u r b a n . Ama vaiz tarafndan aka bylenmi olan ParisTi halk ne M u h te e m O ly m p ia , ne de M u h te e m B a ssa iin yerinden kmldad.

71

Madeleinein Epicharis roln grkemli bir ekilde oynad, Tristan Lhermitein B y k C o n s ta n t in ' bir para teselli kayna oldu. Ama bu da uzun srmedi.

Madeleinein biriktirmi olduu paralar suyunu ekince, "Ailenin ocuklar" Marie Hervye bavurdular, ocuklarnn ilk kez aladn gren kadncaz elinde kalan son paray da onlara verdi.

Bundan sonra topluluk gzn Hal mahallesine ve baba Jean-Baptistee evirdi. Dkknda dayanlmaz bir sahne oynand. Kendisinden para istenince Poquelin ilkin azn amad. Ve... inanmayacaksnz, verdi paray. zerine PinePin salnm olduundan adm gibi eminim.

Derken Gallois ortaya kt, kesin bir yant vermeleri ricasyla, oyunculara, kiray deyip demeyeceklerini sordu.

Kesin bir yant alamad. Kendisine yemin-billah ve vait dolu kaamak bir yant verildi.

- yleyse defolun, diye haykrd Gallois. Siz, kemanlarnz ve kzl sal ovuncu kzlarnz!

o J '

Sonuncu sz yersiz kamt, nk toplulukta Madeleineden baka kzl sal oyuncu kz yoktu.

- Bu iren ukuru kesinlikle brakmak niyetindeyim! diye bard Molire.

Ve ortaklar, geirmi olduklar korkun yla srtlarn dnp, komutanlarn Saint-Paul rhtmna, bay Galloisnnkinin hh demi burnundan dm bir salona kadar izlediler. Salonun ad "Kara-Ha"t ve adn kesinlikle yalanc karmad. nl topluluk Mag-

72

nonun Artaxerceini temsil ettikten sonra, Pariste pek hakl olarak kumpanyann reisi olarak tannan bay Molire kendini hapishanenin demir parmaklklar arasnda buldu. Antoine Fausser adl, faizcilik yapan bir amarc ve mum tccar tarafndan dava edilmiti. Bay Molirein "nl-Tiyatro"sunu onun amdanlar aydnlatyordu.

Pinel, Baba Poquelin' seirtti.- Nasl?.. Siz ha?., dedi Jean-Baptiste Poquelin

aknlk iinde. Gene mi siz?.. Ne hakla geliyorsunuz bana?.. Bunun anlam ne?..

- Hapisanede, diye yantlad Pinel, size baka bir ey sylemiyorum bay Poquelin. Hapishanede!

Ve baba Poquelin... paray verdi.Ama alacakllarn ard-arkas kesilmiyordu ve

eer Molire ilk tiyatrosunun nn o hibir ie yaramayan grkemli kaldrmla demi olan adam, o Leonard Aubry ortaya kp "nl-Tiyatro"nun borlarna kefil olmasayd, Jean-Baptiste Molire mrnn sonuna kadar zindanda kalrd.

Georges Pinelin Leonard Aubryye nasl bir iksir iirdiini bilmiyorum, ama bu adamn ad gelecek kuaklara kalacaktr!

Reis demir parmaklklarn arkasndan knca, "nl-Tiyatro" kumpanyas hep birlikte sz verdi bay Aubryye: Kefil olduu borlar gnn birinde mutlaka denecektir.

Reisin geri dnmesiyle topluluk temsillerine yeniden balad. Molire allem etti, kallem etti ve atafatl gardrobunu toplulua soylu bir ekilde armaan eden

73

Lorraine dk Henri de Guise'n himayesini salad. Topluluk gz kamatrc giysileri giydi ve tefecilerden rehin karl alnan altn ilemeli kurdeleler takt. Ama kurdeleler de yetmedi! Topluluk tkezledi. Bozgun belirtileri grlmeye baland. Saint-Paul rhtmn, uursuz "Kara-Ha" terketmek ve yeni bir salona tanmak gerekiyordu. Yeni salonun ok parlak bir ad vard: "Beyaz-Ha".

Fakat heyhat! O da "Kara-Ha"tan daha fazla yararl olamad kumpanyaya.

ine dtkleri skntya dayanamayanlar kopmaya balad: nce Pinel ve Bonnenfant, sonra Bey. "n- l-Tiyatro"nun yrek paralayan ykl bir sre daha devam etti. Satlabilecek ne varsa satld: Giysiler, dekorlar...

1645 gznde, "nl-Tiyatro" kesinlikle yok oldu.Gzd. Jardins Saint-Paul sokanda kk bir

apartman dairesi, mum nda oturmu bir kadn. Kadnn nnde, bir adam, ayakta duruyor. yl iinde borlar, tefeciler, hapishane ve aalama korkun, deitirmi onu. Dudaklarnn kysnda deneyimin ac alayl krklklar var. ama hibir tersliin onu durduramayacan anlamak iin yzne dikkatlice bakmak yeter. Bu adam ne noter, ne avukat, ne de mobilya satcs olabilirdi. Madeleinein karsnda duran yirmi drt yandaki gen adam, bana gelmedik bela kalmam, kaarlanm bir profesyonel oyuncuydu. Omuzlarnda bir dk ceketinin kalntlar sallanyor, odada yrdke cebinde kalan son meteliklerin sn-

J O J

grts duyuluyordu.

74

"nl-Tiyatro"nun dk reisi pencereye yrd ve Parise, btn mahallelerine, "Kara-Ha"a, "Be- yaz-Ha"a ve Fosse de Nesleeye kfrler savurdu.

Sonra sanattan anlamayan Paris halkna svp sayd ve Pariste insan adna layk tek bir insann bulunduunu ve bu insann kraln kaldrmcs Leonard Aubry olduunu ekledi.

Bir yant almakszn sylevini uzun sre srdrd ve sonunda umutsuzluk iinde sordu:

- Artk, sanrm sen de beni terkedersin? Bur- gonya Konanda ansn deneyebilirsin.

Ve Konak kumpanyasnn bir dzenbazlar gruhu olduunu ekledi.

Kzl sal Madeleine bu budalalklar sesini karmadan sonuna kadar dinledi. Sonra klar fsltyla konumaya baladlar ve halvetleri sabaha kadar srd. Ama neler tasarladklarn bilmiyoruz.

75

8. GEZGNC OYUNCU

Ne yazk ki, bundan sonra kahramanmzn ne olduu kesinlikle bilinmiyor. Sanki yer yarlm da iine girmiti. Pariste hi kimse grmedi artk onu. Bir yl boyunca yaam belirtisi gstermedi, ama szlerine gvenilir tanklar, talyada, Romann bir sokanda, 1647 y