Upload
donhi
View
217
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
1
Katarzyna Andrejuk
Instytut Filozofii i Socjologii PAN
MOBILNI EUROPEJCZYCY CZY POWRACAJĄCY PATRIOCI? DYSKURSY
O MIGRANTACH POWROTNYCH W INTERNETOWYCH SERWISACH
INFORMACYJNYCH
W literaturze socjologicznej dotyczącej czynników skłaniających migrantów do
powrotu pisze się zarówno o uwarunkowaniach indywidualnych, jak i instytucjonalnych.
Uważa się, że do powrotu skłania imigrantów pozostawienie rodziny i dzieci w kraju
wysyłającym, brak realizacji wyznaczonych celów migracji, dobre perspektywy
wykorzystania zdobytego kapitału po powrocie, wysoki poziom wykształcenia, ale też
tęsknota za stylem życia kraju wysyłającego oraz pozytywnie oceniane zmiany
ekonomiczne i polityczne w państwie wysyłającym (Duszczyk 2007). Poniższy tekst ma na
celu odpowiedź na pytanie, jak wyglądają te uwarunkowania reemigracji i okoliczności
powrotu w publicznie dostępnych narracjach medialnych (internetowych serwisach
informacyjnych). Z drugiej strony, istnieje również konkurencyjny dyskurs, promowany
głównie w dokumentach Unii Europejskiej i dotyczący jedynie migracji
wewnątrzunijnych. Odchodzi on od perspektywy „ojczyzny” i „życia na emigracji”
(kojarzonej w badaniach społecznych z metodologicznym nacjonalizmem) oraz
koncentruje się na swobodnej mobilności pracowników na rynku Unii Europejskiej.
Zakładam, że niektóre z powyższych narracji funkcjonują w przekazach medialnych jako
kluczowe, a inne jako marginalne.
UJĘCIA TEORETYCZNE KRYTYCZNEJ ANALIZY DYSKURSU
W badaniu wykorzystano podejście krytycznej analizy dyskursu, której założenia
były rozwijane pod wpływem prac filozofów, m.in. Michela Foucault, Mikhaila Bakhtina.
W ich pracach, postrzeganie rzeczywistości zależy od interakcji jednostki z innymi i jest
zapośredniczone językiem oraz innymi systemami semiotycznymi (Huckin 1997: 79).
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
2
W latach osiemdziesiątych Norman Fairclough opublikował założenia krytycznej
analizy lingwistycznej (critical linguistic analysis, CLA), zorientowanej na konwersację.
Według Fairclougha konwencje dyskursywne są rezultatem relacji władzy i walki
o władzę. Zgodnie z koncepcją Fairclougha, dyskurs ma wpływ na struktury społeczne, ale
z drugiej strony jest również determinowany przez te struktury, tym samym umacniając
porządek społeczny lub przyczyniając się do zmiany społecznej. Sposób w jaki ludzie
konwersują, komunikują się, a także piszą, są kształtowane społecznie i mają rezultaty
w sferze społecznej. Badając dyskurs, należy zatem uwzględniać zarówno społeczne
uwarunkowania wytwórcy treści, jak i społeczny kontekst odbioru i interpretacji przekazu.
Dyskurs obejmuje wszystkie te aspekty, a treść przekazu to jedynie ułamek dyskursu, który
ma trzy wymiary: tekst, interakcję oraz kontekst. Analogicznie jak w przypadku
porządków społecznych, można wyróżnić wiele różnych porządków dyskursu, które
istnieją równolegle (1989: 17 - 30). Terminu CLA używano wymiennie z KDA, jednak
z dwojga pokrewnych pojęć przyjęło się bardziej określenie „krytyczna analiza dyskursu”.
W 1990 r. Teun van Dijk założył pismo Discourse and Society, a rok później
w Amsterdamie odbyło się sympozjum uczonych którzy rozwijali założenia krytycznej
analizy lingwistycznej, czy też krytycznej analizy dyskursu – byli to m.in. Fairclough, van
Dijk, Theo van Leeuwen, Gunther Kress (Wodak 2004: 185). W ujęciu van Dijka,
krytyczna analiza dyskursu polega na badaniu w jaki sposób relacje władzy, społecznie
sankcjonowana przemoc oraz nierówności są wdrażane, powielane i umacnianie za
pośrednictwem pisemnych oraz mówionych przekazów w konkretnym kontekście
politycznym. KAD przyjmuje, ze żaden dyskurs nie jest wolny od wartościowań. Dostęp
oraz kontrola nad publicznym dyskursem stanowią istotny zasób symboliczny,
pozwalający kontrolować przekonania, postawy i praktyki społeczne innych ludzi (van
Dijk 2001).
Do podstawowych cech KAD Ruth Wodak zaliczyła interdyscyplinarność,
zorientowanie na konkretny obszar tematyczny (stąd analizuje się np. „dyskurs
rasistowski”, czy „dyskurs genderowy”), eklektyczność metodologiczną, zaangażowanie
elementów metod etnograficznych. Krytyczna analiza dyskursu wymaga ciągłych przejść
od ujęć teoretycznych do badań empirycznych. KAD uwzględnia kontekst historyczny
badanych przekazów. Za cel KAD badacze uznają praktyczne zastosowanie wyników
badań, czyli zmianę – poprawę, usprawnienie – krytykowanych praktyk dyskursywnych
(Wodak 2004: 187-188).
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
3
Thomas Huckin opisując strategie wydobywania milczących założeń oraz ukrytych
znaczeń tekstu, wyróżnił kilka etapów „rozbioru” analizowanego tekstu: po pierwsze,
odbiór z pozycji zwykłego czytelnika, następnie – powrót do początku i lektura krytyczna
z pozycji analityka. W kontekście analizy poszczególnych zdań, sformułowań i wyrazów
konieczne jest również badanie specyficznych środków retorycznych, zwłaszcza konotacji,
metafor, modalności, stopnia sformalizowania języka (Huckin 1997: 82-84).
BADANIA DOTYCZĄCE POLSKIEGO DYSKURSU MEDIALNEGO NA
TEMAT IMIGRANTÓW – PRZEGLĄD PERSPEKTYW BADAWCZYCH
Badacze społeczni kilkakrotnie podejmowali analizy dyskursu dotyczącego
imigrantów, opisując konwencjonalne motywów i schematy retoryczne w polskich
mediach. Analizy te dotyczyły zarówno migrantów polskich, jak też cudzoziemców
przybywających do Polski. A. Grzymała Kazłowska badała typowe przedstawienia
tematyki cudzoziemców („toposy”) i wyróżniła następujące motywy dotyczące tematyki
imigrantów w Polsce w prasie z lat 1993-2003: topos korzyści ekonomicznej i rozwoju
gospodarczego; solidarności i spłacania długu moralnego; różnorodności jako wartości;
polskiej tolerancji (lub nietolerancji); europeizacji i modernizacji kraju; obrony Polski
i Europy przed ludnością odmienną kulturowo; topos terroryzmu i ochrony bezpieczeństwa
narodowego; przestępczości imigrantów; podważania porządku i nielegalności; kosztów
ekonomicznych i powiększania bezrobocia; kolonizacji Polski lub Polski jako przystanku;
topos Polski dla Polaków.
Częstotliwość materiałów dziennikarskich poświęconych migracjom do państw
Unii Europejskiej zaowocowała kilkoma analizami badaczy społecznych poświęconych
przekazom medialnym. O. Richter (2012) analizowała medialny obraz migracji Polaków
do krajów Unii Europejskiej po 2004 roku. Analizą objęte były tygodniki opinii. Badanie
dowiodło, że klimat debaty wokół migracji na łamach analizowanych tygodników
ewoluował od optymistycznego, akcentującego korzyści bezpośrednio po przystąpieniu
Polski do Unii Europejskiej do bardziej realistycznego i chłodnego, skupiającego się
zarówno na pozytywnych jak i negatywnych aspektach zjawiska.
Z kolei A. Łada (2012) dokonała analizy treści przekazów prasowych w pismach
polskich i niemieckich dotyczących imigracji polskiej do Republiki Federalnej Niemiec po
otwarciu rynku pracy w 2011 r. Po dużej intensyfikacji materiałów dotyczących tego
tematu na przełomie kwietnia i maja 2011 (okres otwarcia rynku pracy), zainteresowanie
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
4
polską migracją stopniowo zmalało. Mimo zróżnicowania sytuacji Polaków jako
pracowników w różnych momentach przynależności Polski do Unii Europejskiej, obraz
polskiego pracownika w prasie niemieckiej okazał się dość stabilny. Porównanie doniesień
dziennikarskich z prasy polskiej i niemieckiej doprowadziło do wniosku, że dyskurs
medialny w obu krajach – przyjmującym i wysyłającym – jest podobny, liberalizacja rynku
pracy opisywana była jako zjawisko pozytywne, a polscy migranci jako ceniony nabytek
dla niemieckich pracodawców. Artykuły analizowały migracje głównie w kontekście
korzyści i strat ekonomicznych, natomiast wymiar społeczny (zagadnienia
wielokulturowości i integracji) miał znaczenie marginalne. Wątkiem podejmowanym
specyficznie w mediach niemieckich była ewentualność zmiany regulacji dotyczących
płacy minimalnej w związku z wyrażaną tam obawą narzucenia przez Polaków płac
dumpingowych.
Perspektywa ekonomiczna była wyraźnie obecna w przekazach dotyczących
migracji w całym badanym okresie, jednakże nie była dominująca. Konsekwencje
ekonomiczne emigracji dla Polski były ujmowane w sposób ambiwalentny, jako
przynoszące zarówno zyski, jak i straty (Łada 2012).
METODOLOGIA BADANIA WŁASNEGO
W odróżnieniu od wcześniejszych analiz, poniższe badanie dyskursów medialnych
dotyczących reemigracji polegało na analizie treści internetowych serwisów
informacyjnych. Wybór tego medium pozwolił na uwzględnienie materiałów prasowych ze
zróżnicowanych źródeł, w szczególności przedruków z pism kierowanych do bardzo
odmiennych grup odbiorców (w portalach internetowych, poza materiałami własnymi,
umieszczane są też materiały publikowane wcześniej w różnych czasopismach
i dziennikach). To umożliwia zbadanie bardziej różnorodnych dyskursów, docierających
do szerszego grona czytelników niż w przypadku materiałów zamieszczanych tylko
w czasopismach.
Skupiłam się na dwóch najpopularniejszych serwisach, które mają największą
liczbę odbiorców: wiadomości onet.pl oraz wiadomości wp.pl. Zgodnie z rankingiem
serwisów internetowych z kwietnia 2013, liczba rzeczywistych użytkowników portalu
onet.pl wynosi 14 343 666, miesięczna liczba odsłon 2 443 047 663, średni miesięczny
czas na użytkownika 5 godzin 15 minut 42 sekundy, a zasięg serwisu wśród internautów
sięga 70,23%. W przypadku wp.pl, liczba rzeczywistych użytkowników wynosi 12 953
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
5
589, miesięczna liczba odsłon 2 327 016 637, średni miesięczny czas na użytkownika
5 godzin 48 minuty 26 sekund, a zasięg wśród internautów 63,43 % (dane Megapanel
PBI/ Gemius).
Wyszukiwanie tekstów związanych z tematyką migracji zostało przeprowadzone
we wrześniu 2013 roku, za pomocą trzech filtrów, jednakowych dla obu serwisów
informacyjnych: 1) „reemigracja” 2) „migracja” 3) „emigracja”. W tak wybranych
artykułach szukane były te, które zawierały treści dotyczące migracji powrotnych.
Znaleziono 50 artykułów w portalu onet.pl oraz 38 artykułów w portalu wp.pl, które
dotyczyły – w całości lub w części – tematyki reemigrantów. Brak danych o czytelnictwie
(odsłonach) poszczególnych artykułów, ale warto wspomnieć że większość z nich miała po
kilkaset komentarzy, a najpopularniejsze – ponad 2000 komentarzy. Część materiałów
prasowych się powtarza (ponieważ na obu portalach dominują przedruki). Uwzględniany
był wówczas tylko 1 materiał (tj. onet.pl).
Wśród tekstów były zróżnicowane formy dziennikarskie: krótkie notatki prasowe
(często skupione na danych statystycznych z komentarzem eksperta), wywiady, reportaże,
felietony, artykuły o charakterze analitycznym. Oba portale internetowe, oprócz
materiałów własnych oraz agencji prasowych, publikują materiały współpracujących gazet.
W przypadku wp.pl część tekstów o migracjach powrotnych pochodziła z Rzeczpospolitej,
Daily Mail, agencji prasowych (PAP, IAR), a także czasopism i portali brytyjskiej Polonii:
Dziennika Polskiego (UK), serwisu Mojawyspa.co.uk, serwisu Emito.net. W przypadku
onet.pl, wśród analizowanych treści znalazły się materiały własne onet.pl, materiały
agencji informacyjnych (PAP, IAR), artykuły (czasem skrócone i redagowane) z „Metra”,
„Gazety Wyborczej” „Newsweeka”, „Przeglądu”, „Więzi”, „Rzeczpospolitej”, „Dziennika
Zachodniego”, „Dziennika Polskiego”, pism i serwisów internetowych Polonii (Goniec
Polski, Polish Express, Londynek.net).
Większość artykułów dotyczyła imigrantów polskich powracających z Wielkiej
Brytanii. Reemigranci z Wielkiej Brytanii byli tematem 16 artykułów w serwisie onet.pl
oraz 14 tekstów w serwisie wp.pl. Drugim popularnym tematem była reemigracja
z Irlandii. W znacznej części tekstów migracje powrotne zostały opisane na przykładach
różnych krajów (19 artykułów na onet.pl, 11 artykułów w wp.pl). Zbiorowym tematem
artykułu były zwykle migracje powrotne z państw Unii Europejskiej albo z państw
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
6
Ameryki Północnej. Pojedyncze teksty dotyczyły reemigrantów z Holandii, Norwegii,
Francji, Stanów Zjednoczonych, Islandii, Hiszpanii1.
WYNIKI BADANIA
Pojawiające się w tekstach określenia migrantów, kraju wysyłającego
i przyjmującego ilustrują, jak autorzy artykułów wartościują zjawiska migracji oraz
reemigracji. Określenia „reemigrant”, „powrotnik” i „powracający z emigracji”
zastępowane były też bardziej niejednoznacznymi lub emocjonalnymi nazwami.
W materiałach występowały liczne ekspresywizmy („rodacy”, „ojczyzna”, „obczyzna”).
Charakterystyczne było też używanie, zamiennie z rzeczownikiem „migranci”, określeń
zawężających grupę desygnatów – np. przez ich ograniczenie do migracji zarobkowych lub
migracji ludzi młodych. W rezultacie, teksty deklarujące przedstawianie całościowego
oglądu kwestii migracji lub reemigracji, skupiały się na jednym wybranym elemencie
zjawiska.
W ośmiu analizowanych tekstach prasowych pisze się „rodacy” (lub „nasi rodacy”)
określając Polaków migrujących za granicę. Stanowi to symboliczne podkreślenie więzi
łączących wspólnotę etniczną, szczególnie częste w sytuacji gdy artykuł skupia się na
podkreślaniu znaczenia migracji powrotnych. Podobny wydźwięk mają również
pojawiające się przeciwstawne określenie „ojczyzna” (użyte 24 razy) i „obczyzna”
(6 razy). Specyficzne postrzeganie migranta i migracji osadzone jest w długiej tradycji
dyskursu migracji z Polski jako wygnania. Taka retoryka wywodzi się i nawiązuje
zarówno do historycznych opisów migrantów po powstaniach niepodległościowych XIX
wieku, jak i opisów migracji politycznych z państwa komunistycznego.
Hiponim powszechnie używany wymiennie z określeniem „migranci” to „polscy
pracownicy w [Wielkiej Brytanii]”. Często używa się też, w zastępstwie słowa „migrant”,
określenia „młodzi”. Oba określenia zamienne mają charakter zawężający. Migranci
poakcesyjni wywodzą się z różnych pokoleń i grup wiekowych, a oprócz pracowników są
wśród nich studenci, uczniowie, z drugiej strony – osoby bezrobotne lub bezdomne.
Artykuły sygnalizują wyraźnie skupienie na pewnych segmentach w ramach społeczności
migracyjnej, od których oczekuje się powrotu. Wynika to z ujmowania reemigracji jako
1 Wszystkie cytaty z materiałów prasowych zamieszczone są w oryginalnym zapisie, ale bez zachowania
podziały na akapity.
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
7
antidotum na kryzys demograficzny, któremu mają zaradzić młodzi i najbardziej
produktywni zawodowo migranci.
W części materiałów prasowych pojawia się przeciwstawienie „my-oni”:
desygnatem „my” są Polacy mieszkający Polsce, wobec których używa się trybu
rozkazującego w pierwszej osobie liczby mnogiej („powinniśmy”, „musimy” [skłonić do
migracji powrotnych]). W innych tekstach dychotomia my-oni oznacza migrantów
polskich – innych mieszkańców kraju przyjmującego (zwłaszcza w tekstach będących
przedrukami pism polonijnych w Wielkiej Brytanii). W obu wydaniach służy
kształtowaniu i wzmacnianiu tożsamości grupowej opartej na kryterium narodowym.
Materiały zamieszczane w serwisach informacyjnych często odwołują się do
wiedzy eksperckiej i danych z instytucji badawczych. Najczęściej cytowani są eksperci
i raporty Centrum Stosunków Międzynarodowych (5 razy w serwisie onet.pl, 3 razy
w serwisie wp.pl), Ośrodka Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego (po 2
razy w serwisach wp.pl i onet.pl), Instytutu Spraw Publicznych (4 razy, tylko w serwisie
onet.pl). Artykuły powołują się ponadto (pojedyncze przypadki) m.in. na badania
Migration Policy Institute w Nowym Jorku, Instytutu Polityki Społecznej UW, Instytutu
Stosowanych nauk Społecznych UW, Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,
Instytutu Studiów Migracyjnych, Instytutu Badań Społecznych i Rozwojowych w Berlinie.
Kolejne części artykułu prezentują typowe przedstawienia tematyki reemigracji:
ujęcie migracji powrotnych jako postulatu politycznego, a także jako mitu i niespełnionego
oczekiwania. Opiszę też indywidualne podejścia do powrotów, spopularyzowane
w przekazach medialnych.
REEMIGRACJA JAKO POSTULAT POLITYCZNY
Opisywanie migracji powrotnych jako postulatu politycznego bądź elementu
programów partii politycznych charakteryzuje pewna dwoistość. Z jednej strony,
reemigracja jawi się jako stan pożądany przez państwo polskie, które – według autorów
tekstów – powinno zabiegać o to, aby wyjeżdżający Polacy wrócili do kraju. Po drugie
jednak, reemigracja jest opisywana jako polityczny cel państw przyjmujących (np.
Wielkiej Brytanii, Holandii). Jest wówczas traktowana krytycznie, artykuły takie mają
wydźwięk pejoratywny. Podkreślane są negatywne oceny takiej polityki państw
przyjmujących z perspektywy Polski (w obu tekstach poniżej kilkakrotnie zaznacza się, że
zjawisko to „budzi niepokój”):
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
8
Niepokój Polski budzą holenderskie propozycje uregulowań prawnych dotyczących
traktowania migrantów zarobkowych z unijnych krajów Europy Środkowo-Wschodniej.
(…) Uzależniają one prawo do pomocy społecznej od znajomości lub chęci nauczenia się
języka holenderskiego. Zawierają także zapisy o zachęcaniu do powrotu do kraju osób,
które straciły pracę i nie mają środków do życia, ani perspektyw na znalezienie
zatrudnienia2
Bezrobotni imigranci z Europy Środkowo-Wschodniej w Holandii powinni być za-
chęcani do powrotu do kraju lub deportowani, jeśli odmówią - powiedział w wywiadzie mi-
nister Henk Kamp, powracając do agresywnej retoryki sprzed roku. Ambasada RP domaga
się wyjaśnień. (…) Dodatkowo niepokój polskich dyplomatów wywołał tytuł wtorkowej
audycji w pierwszym programie publicznego radia: "Wyrzucić z kraju Polaków bez
pracy!", podczas której padały głosy słuchaczy domagających się pozbycia się Polaków i
innych imigrantów zarobkowych z Holandii. (…) Rzecznik prasowy ambasady zaznaczył,
że placówka będzie zdecydowanie reagować na ewentualne plany holenderskiego rządu
obejmujące deportacje bezrobotnych imigrantów, ponieważ są one sprzeczne z unijnym
prawem 3.
Zupełnie inne podejście do migracji powrotnych pojawia się w tekstach, gdzie są
one opisywane jako interes i zadanie państwa polskiego. Motyw ten pojawia się
w kontekście informacji o kryzysie demograficznym; celem powrotów ma być
„ustabilizowanie sytuacji demograficznej” oraz „przeciwdziałanie wyludnianiu się
regionu” (w takich tekstach wątkowi migracji powrotnych często towarzyszy kwestia
polityki prorodzinnej, a także wątek ograniczenia emigracji).
Exodus Polaków jest tym bardziej niebezpieczny, że nastąpił w czasie kryzysu de-
mograficznego. (…) Mamy jeszcze szansę na choćby częściowe naprawienie sytuacji. Mło-
dzi emigranci deklarują chęć powrotu, ale tutaj musi zmienić się polityka społeczna4.
Reemigracja jawi się jako możliwość obwarowana warunkami (w licznych tekstach
warunki te są stawiane przez bohaterów reportażu czy innego artykułu – imigrantów
zastanawiających się nad powrotem, dotyczą one np. wysokości płac minimalnych).
Często stosowany środek retoryczny to hiperbola. W artykule cytowanym wyżej –
migrację opisuje się jako ucieczkę, „exodus”. Kolejny tekst opisuje migracje Polaków
2 Polska zaniepokojona holenderską propozycją ,18 maja 2011 http://wiadomosci.onet.pl/kraj/polska-
zaniepokojona-holenderska-propozycja/6x015 3 Holenderski minister popiera deportacje bezrobotnych imigrantów, 18 sty 2012
http://wiadomosci.onet.pl/swiat/holenderski-minister-popiera-deportacje-bezrobotnych-imigrantow/1gjnq 4 "Rzeczpospolita": wielka ucieczka młodych Polaków , 10 VI http://wiadomosci.onet.pl/kraj/rzeczpospolita-
wielka-ucieczka-mlodych-polakow/8t976
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
9
posługując się symboliką religijną: Podczas mszy bp Czaja porównał emigrantów do Świę-
tej Rodziny, która musiała uciekać przed Herodem na obczyznę - do Egiptu. "W przypadku
Świętej Rodziny była to ucieczka polityczna, wy wyjeżdżacie za chlebem" - powiedział 5.
Inne artykuły, posługując się pesymistyczną metaforyką, informują o emigracji jako
„katastrofie”, ogłaszają „zatrważające dane – krwawimy ludźmi” i ostrzegają, że „skutki
[emigracji] mogą być opłakane”:
(…) rząd zauważył, że odpływ najlepszych pracowników i osiedlanie się polskich
rodzin w Anglii czy Holandii, może prowadzić do katastrofy. Postanowiono więc działać.
Już w 2007 roku Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej zapowiadało program "Powrót",
który miał pomóc Polakom, chcącym wrócić do kraju poprzez sieć doradców na terenie
całej Europy i stronę internetową, skupiającą oferty z wszystkich polskich urzędów pracy. -
Przeciętny Polak, który pracuje za granicą, ma 26 lat i najbliższe 2-3 lata będą rozstrzygać
o tym, czy wróci, czy pozostanie - dodawał wtedy zatroskany minister pracy. Radosław Si-
korski głosił publicznie, że wolałby, by jego rodacy pracowali na polskie PKB, niż na ho-
lenderskie. Wśród rządowych działań można wymienić program "Zostań w Polsce swoim
szefem". Dzięki niemu to, w liczącym ok. 5 milionów mieszkańców województwie mazo-
wieckim, w roku 2011 powracający Polacy założyli dzięki dotacji "aż" 23 firmy. Od tamte-
go czasu nie uruchomiono nowego projektu tego typu6.
W niektórych analizowanych tekstach pojawiają się wątki patriotyzmu, powinności
wobec kraju wysyłającego, a nawet stawiania dobra Polski ponad dobro jednostki
(migranta). Charakterystyczny dla tego ujęcia jest poniższy cytat, gdzie reemigracja jawi
się jako patriotyczny obowiązek:
Entuzjaści powrotów do krajów twierdzą, że jest to sprawa obowiązku wobec pań-
stwa, bo to tu powinniśmy wypracowywać PKB, a nie "u obcych"7.
Imigrantów przedstawia się jako grupę najbardziej przedsiębiorczych, zaradnych
życiowo Polaków. Dokonywana idealizacja staje się podstawą budowania kontrastu
pomiędzy Polakami przebywającymi za granicą („z inicjatywą, pracowici, niebojący się
wyzwań”) oraz pozostałymi w Polsce (oczekujący pomocy i wsparcia finansowego,
przytłoczeni kryzysem gospodarczym):
5 Biskup Czaja spotkał się z emigrantami zarobkowymi , 28 XII 2012
http://wiadomosci.onet.pl/opole/biskup-czaja-spotkal-sie-z-emigrantami-zarobkowymi/d628k 6 “Żeby wracać do Polski, trzeba mieć do czego”, 24 III 2013 http://wiadomosci.onet.pl/wielka-brytania-i-
irlandia/zeby-wracac-do-polski-trzeba-miec-do-czego/66bpm 7 J.w.
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
10
Jeśli Polacy zaczną wracać z emigracji zarobkowej, to oczywiście strumień
pieniędzy z zagranicy także będzie mniejszy. Ale ci, którzy dziś przebywają na obczyźnie, to
na ogół ludzie z inicjatywą, pracowici, niebojący się wyzwań. Ich powrót, z pomysłami na
życie i pieniędzmi, byłby więc bardziej pomocny niż pozostanie na emigracji i zasilanie
kraju kroplówką finansową. Na razie jednak rodacy nie wracają i przysyłają do kraju
mniej pieniędzy. A to z pewnością nie pomoże w bezbolesnym pokonaniu kryzysu8.
Podsumowując, można wyodrębnić dwa definitywnie odmienne podejścia do
tematu reemigracji jako postulatu politycznego. Wątek antyimigracyjnych haseł
pojawiających się w państwach przyjmujących traktowany jest krytycznie, z rezerwą.
Wątek działań polskiego rządu w celu skłonienia migrantów do powrotów przedstawiany
jest przychylnie. Wynika to z faktu, że grupy imigrantów będące głównymi adresatami
antyimigracyjnych postulatów w państwach przyjmujących (bezrobotni, korzystający
z opieki społecznej) są różne niż adresaci polityki powrotów deklarowanej przez polskich
urzędników (młodzi, imigranci zarobkowi).
REEMIGRACJA JAKO MIT
Drugą grupa materiałów dziennikarskich są teksty, w których reemigracja
przedstawiona jest jako mit i niespełnione oczekiwanie państwa wysyłającego. W takich
materiałach reemigracja jawi się jako coś co miało nastąpić, ale nie nastąpiło. W tekście
cytowanym poniżej dobór środków stylistycznych sugeruje, że przewidywania nt.
reemigracji („wróżenie”) nie mieszczą się w racjonalnej wizji świata. Wspomina się
o „nieszczęsnych powrotach” – epitet, który wskazuje że temat jest niefortunny, godny
pożałowania, przynosi same przykrości lub straty:
Kiedy w 2008 r. rozpoczął się światowy kryzys ekonomiczny, wielu obserwatorów
rynku wróżyło emigrantom rychły powrót do kraju. Tak się jednak nie stało (…)
Wprawdzie zgodnie z tym, co podało przed rokiem brytyjskie Ministerstwo Pracy
i Emerytur, blisko 14 tys. polskich imigrantów pobiera zasiłek dla niepracujących, ale
stawia to nas dopiero na siódmym miejscu wśród obcokrajowców9.
8 Żyjemy z emigrantów , 5 IX 2011 http://wiadomosci.onet.pl/kraj/zyjemy-z-emigrantow/h69z4, za: A.
Dryszel, Przegląd 9 Polacy podbijają Wyspy , 8 I 2013 http://wiadomosci.onet.pl/prasa/polacy-podbijaja-wyspy/cnc0g za:
tygodnik „Przegląd”
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
11
- Tak na chłodno: faktycznie można ich gremialnie skłonić do powrotu? - Polacy,
którzy wyjechali, nie chcą wracać, więc nie ma co mówić cały czas o tych nieszczęsnych
powrotach. Jest już za późno, a mijają kolejne lata. Państwa, do których wyjechali, są bo-
gatsze - bezpieczniej, lepiej i normalniej się w nich żyje. Nawet pracując na zmywaku imi-
grant z Polski może wyjechać sobie na wakacje na Majorkę. A w Polsce? Gdzie na wczasy
wyjedzie robotnik? Różnice w płacach wciąż są zbyt wielkie10.
Reemigracja opisywana jest jako mrzonka, a nawet nieurzeczywistniona fantazja
polskich polityków. Podkreśla się rozbieżność między tym, czego chcą migrujący Polacy,
a czego oczekuje polski rząd. W artykule zatytułowanym Rząd marzy, Polacy zostają autor
pisze:
rząd nie ma pojęcia o realiach brytyjskich, a Polacy wcale nie chcą wracać. An-
gielskie firmy biją się o polskich klientów i pracowników. Nawet tamtejsi politycy walczą
już o względy naszych rodaków (…) W krajowych mediach szumiało ostatnio na temat
nadchodzącej emigracyjnej fali powrotów. Powodem miałaby być coraz lepsza sytuacja
gospodarcza w Polsce i umacnianie się złotówki względem funta. Ale Polacy wcale nie
mają zamiaru wracać do domu 11.
Częstość materiałów określających migracje powrotne jako mit i mrzonkę sugeruje,
że skala powrotów jest znacznie mniejsza niż oczekiwano. Jednocześnie pojawiający się
w materiałach motyw kryzysu gospodarczego jako czynnika mającego zmusić do
powrotów – ilustruje rozpowszechnione przekonanie, że motywacje migracji są głównie
ekonomiczne, a przyczyny inne niż finansowe nie powinny skłaniać migrantów do
pozostania poza Polską.
REEMIGRACJA JAKO REALIZACJA PLANU, PRZEJAW MOBILNOŚCI
WAHADŁOWEJ ORAZ JAKO OPCJA KATEGORYCZNIE ODRZUCANA
Analizowany przekaz medialny przedstawia trzy indywidualne podejścia do
reemigracji. Po pierwsze, opisuje się migracje powrotne jako stan przejściowy;
w materiałach podkreślany jest wahadłowy charakter migracji i gotowość ponownego
wyjazdu (do tego samego lub innego kraju przyjmującego) deklarowaną przez
10 Dla polskich emigrantów win, dla Polski straszliwa strata. Z prof. Krystyną Iglicką-Okólską - rektorką
warszawskiej Uczelni Łazarskiego, demograf - rozmawia Jacek Gądek, 19 VI 2013
http://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/prof-iglicka-okolska-dla-polskich-emigrantow-win-dla-polski-
straszliwa-strata/t9d0t 11 15 IX 2008 http://wiadomosci.onet.pl/prasa/rzad-marzy-polacy-zostaja/gcb9g, za: „Marketing and more”
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
12
reemigrantów. Po drugie, pojawia się motyw migracji powrotnych traktowanych jako
realizacja z góry założonego planu. Taka reemigracja często opisywana jest jako „powrót
patrioty”, dotyczący osób które potrafią się w pełni zaaklimatyzować jedynie w Polsce
i każdy pobyt za granica traktuje jako przejściowy (Miejsce na ziemi. (…) na północy
Norwegii spędziła dwa lata, zimą wraca z mężem do Polski. Przed przyjazdem znała
świetnie angielski, szybko nauczyła się norweskiego. Miała dobrą pracę. Wraca, mówi, że
Norwegia to nie dla niej. Nie zaaklimatyzowała się, nie lubi tutejszej pogody, tęskni za
przyjaciółmi, więc nie widzi powodu, by się męczyć. Nie ma poczucia porażki, twierdzi, że
wyjazd pozwolił jej zrozumieć, gdzie jest naprawdę jej miejsce12). Po trzecie, opisywane są
losy migrantów decydujących się na stały pobyt za granicą. W tym ostatnim wypadku,
częste są emocjonalne narracje, w których bohaterowie reportaży lub innych form
dziennikarskich kategorycznie odrzucają opcję powrotu.
Reemigrację, nawet ujmowaną jako ostateczny zamiar migranta, przedstawia się
jako odległy projekt, rzecz odkładaną w czasie. W cytowanym reportażu rozdźwięk
między życiem w kraju przyjmującym a wysyłającym jest podkreślony kontrastem
sformułowań: „tu” – „w Polsce”:
Dla Bernarda to Londyn jest dziś domem. Tu wziął ślub (z Polką poznaną jeszcze
w czasie studiów w kraju) i kupił mieszkanie, tu w marcu przyjdzie na świat jego pierwsze
dziecko. Powrót do Polski odkłada na bliżej nieokreśloną przyszłość. - Na pewno nie
wcześniej niż za pięć-siedem lat - przewiduje13.
W niektórych materiałach reemigracja ujęta jest jako możliwość odsuwana
w przyszłość, obwarowana licznymi warunkami, dotyczącymi jakości życia w Polsce:
Dorota i Łukasz Biały, którzy w piątek wzięli udział w mszy w Jemielnicy, od ponad
siedmiu lat są razem w Holandii w Eindhoven. Wyjechali z Opolszczyzny tuż po skończeniu
szkół, by zarobić na ślub. Zostali, bo w rodzinnych stronach nie znaleźli pracy. Trzy tygo-
dnie temu urodził się ich syn. - Mamy dom w Wierzchlesiu, żyją tu nasi rodzice. Chcieliby-
śmy wrócić; planujemy to, odkąd wyjechaliśmy. Ale co zjedziemy do Polski, to znajomi
mówią, że nie ma tu czego szukać. Więc znów jedziemy do Holandii - powiedzieli. Monika
Grabiec z Gąsiorowic wyjechała do Holandii cztery lata temu, tuż po skończeniu techni-
kum handlowego. Jest tam razem z chłopakiem. Z trójki jej rodzeństwa tylko młodszy brat
jest w Polsce - starszy pracuje i mieszka w Niemczech, a siostra, tak jak ona, trafiła do Ho-
12 Ratunku, jestem w Norwegii! 2010 X 14 http://wiadomosci.wp.pl/page,2,title,Ratunku-jestem-w-
Norwegii,wid,12758455,wiadomosc.html 13 Polacy podbijają Wyspy , 8 I 2013 http://wiadomosci.onet.pl/prasa/polacy-podbijaja-wyspy/cnc0g
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
13
landii. - Na pewno wrócę do Polski. Żeby tylko była tu jakaś praca i możliwości do życia -
powiedziała14.
Motyw reemigracji postrzeganej jako realizacja planu lub powrót tymczasowy
pojawia się zarówno w materiałach reporterskich, przedstawiających punkt widzenia
bohaterów, jak również w streszczeniach raportów badawczych i wywiadach z ekspertami.
Wątek kategorycznego odrzucenia opcji powrotu obecny jest nie tylko w analizowanych
tekstach, ale też zaznacza się wyraźnie w komentarzach czytelników, zamieszczanych pod
artykułami, cechujących się dużą dozą emocjonalności i gwałtowną, afektowaną, skrajną
krytyką kraju wysyłającego.
POWRÓT SUKCESU CZY POWRÓT PORAŻKI?
Dominującą narracją jest powrót porażki, wynikający z niepowodzeń zaznanych
w kraju przyjmującym: niemożności aklimatyzacji, trudności na rynku pracy. Powodem
reemigracji jest niedostatek i niespełnione oczekiwania w państwie przyjmującym:
Brytyjski resort ds. samorządu lokalnego i społeczności lokalnych sfinansował
i opublikował trzyminutowe nagranie wideo zatytułowane "Zanim przyjedziesz",
skierowane do Polaków i ostrzegające ich przed przyjazdami do Wielkiej Brytanii bez
przygotowania (…) Inny przypadek Jacka, robotnika budowlanego pracującego na czarno,
bez ubezpieczenia, który po wypadku przy pracy znalazł się na ulicy, został pobity, popadł
w alkoholizm, a pewnego dnia został ciężko poparzony, gdy chuligani podpalili śpiwór,
w którym leżał. Jacek zdecydował się wrócić do Polski15.
W tekstach przedstawiających „powrotników”, migracja bywa opisywana jako
doświadczenie traumatyczne, wywołujące wręcz psychiczny uraz. Nie zawsze jednak
przekreśla to opcję kolejnego wyjazdu, motywowanego wyłącznie finansowo.
W przedstawianym poniżej artykule cytowany jest ekspert z zakresu psychiatrii, opisujący
przypadki powrotu z emigracji zarobkowej w stanie ciężkiej depresji (podtytuł „złamane
życiorysy”):
– Nie miałam się nawet komu poskarżyć – wspomina Zofia. – Ich córka zakazała mi
korzystania z telefonu. Powiedziała, że mam pracować, a nie obrabiać im tyłek. Po
14 Biskup Czaja spotkał się z emigrantami zarobkowymi , 28 XII 2012
http://wiadomosci.onet.pl/opole/biskup-czaja-spotkal-sie-z-emigrantami-zarobkowymi/d628k 15 Brytyjski rząd ostrzega polskich imigrantów przed przyjazdami bez przygotowania, 15 VI 2013
http://wiadomosci.wp.pl/kat,8311,title,Brytyjski-rzad-ostrzega-polskich-imigrantow-przed-przyjazdami-bez-
przygotowania,wid,15735883,wiadomosc.html, za: PAP
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
14
powrocie do Polski spała prawie bez przerwy przez dwie doby. Przysięgła sobie, że już
nigdy nie wróci do Niemiec. Wróciła po kilku miesiącach. Córka wychodziła za mąż,
trzeba było jakoś zarobić na wesele16.
Osoby powracające będące bohaterami tekstów prasowych to często bezrobotni lub
niewykwalifikowani robotnicy, wykonujący za granica ciężkie prace fizyczne:
Przez tydzień żywiliśmy się tym co przywiozłam z Polski, a potem trzeba było
znaleźć jakąś pracę, bo nie byłoby co jeść. Na szczęście znalazłam pracę na budowie -
opowiada. - Na budowie ? Co kobieta może robić na budowie? - pytam. - Czyściłam fugi
w basenie, 50 stopni w słońcu, ja w kostiumie kąpielowym ze szczoteczką czyściłam
połączenia między płytkami. To nie był dobry okres i skończył się tym, że synowie przysłali
mi pieniądze na powrót do Polski. Potem była już Anglia, gdzie ściągnęła mnie koleżanka.
Tu też były wzloty i upadki, był królewicz na białym koniu Po 3 miesiącach życia razem
stwierdziłam, że to jednak nie jest osoba z którą chciałabym spędzić resztę życia
i wróciłam na północny wschód, gdzie teraz mieszkam i pracuję. Pytana o plany na
przyszłość odpowiada, że chce tu zostać i pracować tak długo jak tylko się da - jeżeli tylko
zdrowie na to pozwoli17.
Zgodnie z retoryką materiałów prasowych, poczucie klęski towarzyszy nie tylko
opuszczaniu państwa przyjmującego, ale również ponownej aklimatyzacji w Polsce.
Reemigracja przedstawiana jest jako powrót do obcego kraju, o niezrozumiałych, trudnych
do przyjęcia obyczajach:
Autorka "Absolutnej amnezji" zaznaczała na spotkaniu w LSE, że czuje się w Pol-
sce, gdzie mieszka na stałe od 2010 r., obca niejako podwójnie. Jest emigrantką drugiego
stopnia. Jako młoda osoba wyjechała z komunistycznego kraju na Zachód. Wróciła do Pol-
ski, do kraju już kapitalistycznego, jak do miejsca niemalże obcego, którego uczy się ciągle
od nowa. "Czasami, oddzielam się psychicznie od niektórych wydarzeń i zachowań ludzi
w Polsce - acha, myślę - to tak to robią Polacy, i wcale nie czuję się z nim związana, jedno-
cześnie wiedząc, że przecież jestem Polką"18.
Reemigracja wywołuje rozczarowanie, frustrację, rozgoryczenie. Czasem, jak
w poniższym artykule, jest ona opisywana jako efekt uświadomienia sobie, że życie na
emigracji zasadniczo różni się od tego w Polsce. Podejście kładące nacisk na ekonomiczne
16 Niewolnica starszej pani 7 VIII 2013 http://wiadomosci.onet.pl/prasa/niewolnica-starszej-pani/tdsse za:
Newsweek 17 Dojrzały Polak emigruje na Wyspy , 13 VII 2012 http://wiadomosci.onet.pl/wielka-brytania-i-
irlandia/dojrzaly-polak-emigruje-na-wyspy/0mjz5 18 Cudzoziemki , 1 III 2011 http://wiadomosci.onet.pl/prasa/cudzoziemki/yvzsv , za: Dziennik Polski
(Londyn)
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
15
podłoże migracji, będące cichym założeniem w wielu materiałach dziennikarskich, zostaje
przeciwstawione przekonaniom cytowanych bohaterów, którzy wyraźnie starają się
przekazać znaczenie pozaekonomicznego kontekstu pobytu za granicą:
Jestem w stanie permanentnej depresji, więc tak naprawdę w moim przypadku
zaistniała tylko różnica jakościowa. To prawda, o czym mówisz - kiedy wracasz wszystko
uderza cię ze zdwojoną siłą. Polska kasjerka, która zabija cię wzrokiem, zabijała cię tak
samo przed wyjazdem, ale wtedy nie miałaś pełnej świadomości, że przecież może być
zupełnie inaczej19
W kontekście niezadowolenia i rozczarowania zaznanego przez migrantów
w Polsce pojawia się również wątek migracji wahadłowych. Jest to koncepcja stosunkowo
najbardziej zbliżona do unijnej idei nieustannej mobilności wewnątrz Unii. Jednak
w analizowanych przekazach (np. poniżej) jest ukazywana jako decyzja emocjonalna
i efekt rozczarowania życiem w kraju, a nie konsekwentne rozwijanie kariery zawodowej.
Materiały prasowe podkreślają, że rzeczywistość po powrocie ma skłaniać do ponownego
wyjazdu osoby, które skłaniały się już do osiedlenia w Polsce:
Według opublikowanego niedawno raportu rzecznika praw obywatelskich, połowa
osób, które wróciły do Polski zza granicy, nie pracuje. 17 proc. żyje przy tym biednie lub
skromnie. Z danych pozarządowego Instytutu Spraw Publicznych wynika, że 33 proc. osób,
które wróciły do kraju nad Wisłą, już planuje swój kolejny wyjazd20.
(…) Są jednak i tacy, którzy zdecydowali się na wyjazd do USA lub Kanady. Często
ponowny. Powód? W Polsce nie poszło im, tak jak sobie wyobrażali. - Polska jest piękna,
gdy przyjeżdża się tam na kilka tygodni, w odwiedziny do znajomych bądź rodziny. Gdy
zaczyna się tam żyć, z zakamarków zaczynają wyłazić czarne płazy kombinatorstwa - mówi
obrazowo, Marek Matkowski, który po latach spędzonych w Kanadzie dwa lata temu
zdecydował się na powrót do ojczyzny. Zachęciły go m.in. namowy, które słyszał w polskiej
telewizji odbieranej za oceanem21.
Podobnie jak w przypadku wątku „reemigracji jako mitu”, w części tekstów
kontestowane jest inne przekonanie, dotyczące reemigracji jako powrotu sukcesu, czyli
sytuacji, kiedy reemigranci wracają z kapitałem do zainwestowania, nowymi
19 Twarde lądowanie emigranta na łono ojczyzny, 7 IX 2010,
http://wiadomosci.wp.pl/kat,1010223,title,Twarde-ladowanie-emigranta-na-lono-
ojczyzny,wid,12641917,wiadomosc.html 20 Żeby wracać do Polski, trzeba mieć do czego, 24 III 2013 http://wiadomosci.onet.pl/wielka-brytania-i-
irlandia/zeby-wracac-do-polski-trzeba-miec-do-czego/66bpm 21 USA: Rozczarowani polską wracają za ocean,7 VII 2012 http://wiadomosci.wp.pl/kat,1010223,title,USA-
rozczarowani-Polska-wracaja-za-ocean,wid,14985027,wiadomosc.html
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
16
umiejętnościami i cennym doświadczeniem zawodowym. Takie przekonanie obnażane jest
jako nieprawdziwe (w poniższym tekście – na przykładzie kobiet – reemigrantek):
Padł mit o tym, że emigracja otwiera kobietom drogę do kariery w Polsce. Wśród
wracających Polek jest trzy razy więcej bezrobotnych niż wśród tych, które pilnowały swo-
ich miejsc pracy w kraju - informuje "Metro". (…) Emigrantki wpadają w podwójną pułap-
kę - polskiego i zachodniego rynku pracy. Z Polski do m.in. Wielkiej Brytanii, Niemiec
i Holandii, uciekały na ogół bezrobotne kobiety, w dużej mierze absolwentki. Zwykle mu-
siały decydować się na pracę poniżej kwalifikacji - opiekunki, sprzątaczki, kelnerki. Nie
uczą się nowego zawodu i po powrocie trafiają więc na bezrobocie22.
Pojawia się ponadto motyw namawiania do powrotu migrantów, którzy nie odnieśli
sukcesu lub nie radzą sobie za granicą. Jest to wątek znacznie rzadszy niż kwestia
nakłaniania do powrotu zarabiających za granicą imigrantów ekonomicznych.
(…) ludzie, którzy nie radzą sobie w Wielkiej Brytanii, często nie mają do czego
wracać - nie mają w Polsce pracy, nie mają gdzie mieszkać. - Coraz więcej osób decyduje
się wrócić do Polski, ale czy Polska jest gotowa na ich powrót? - zastanawiała się Vine.
W powrotach pomaga Fundacja Pomocy Wzajemnej Barka UK. Reprezentująca tę
organizację Ewa Sadowska poinformowała, że dzięki pomocy fundacji przez ostatnie pięć
lat do kraju wróciło już ok. 3 tys. osób z ulic Londynu. 40 proc. z nich stanowiły osoby
głęboko uzależnione, które spędziły ponad rok na ulicy. - Staramy się pokazać, że mądrą
decyzją, często ratującą życie, będzie decyzja o powrocie. W kraju nasza fundacja
przejmuje opiekę nad taką osobą, pomagając jej w reintegracji - powiedziała. Podkreśliła,
że decyzja o powrocie dla osób, którym się nie powiodło, jest bardzo trudna, bo często
zawiodły one nadzieje swoich bliskich, wstydzą się porażki. Tymczasem często nie była to
ich wina, część z nich padła np. ofiarą nieuczciwych pośredników pracy23.
PODSUMOWANIE
Perspektywa narodowa w dyskursie medialnym jest bardzo wyraźna.
W analizowanych przekazach medialnych dominuje retoryka migracji jako opuszczenia
ojczyzny i migranta jako osoby, od której oczekuje się powrotu lub dla której powrót
22 Niepokojące dane ws. Polek na emigracji , 30 IX 2011 http://wiadomosci.onet.pl/wielka-brytania-i-
irlandia/niepokojace-dane-ws-polek-na-emigracji/fsd5r , za: „ Metro” 23 Organizacje pomagające Polakom w Wlk. Brytanii: największym problemem bezdomność 25 VII 2013
http://wiadomosci.onet.pl/wielka-brytania-i-irlandia/organizacje-pomagajace-polakom-w-wlk-brytanii-
najwiekszym-problemem-bezdomnosc/3kjyn
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
17
powinien być patriotycznym obowiązkiem. Dyskurs o migracji jako mobilności
wewnątrzunijnej, tak charakterystyczny dla dokumentów i innych przekazów instytucji
Unii Europejskiej, nie jest obecny w materiałach polskich serwisów informacyjnych. Jest
to godne odnotowania w szczególności w świetle faktu, że duża część materiałów
poświęconych reemigracjom dotyczy właśnie powrotów z państw Unii Europejskiej
(zwłaszcza z Wielkiej Brytanii). Marginalizacja dyskursu o „mobilności
wewnątrzeuropejskiej” wynika prawdopodobnie z faktu, że media w Unii zachowują
charakter narodowy i reprezentują głównie narodowe interesy, a proces europeizacji
w niewielkim stopniu przekształcił ten segment życia społecznego (Baisne 2011).
Reemigracja bywa przedstawiana jako postulat polityczny (państwa przyjmującego
lub wysyłającego). Opisywane są trzy jednostkowe podejścia do reemigracji: powrót do
kraju jako realizacja przyjętego wcześniej zamiaru, reemigracja jako etap przejściowy
w mobilności wahadłowej oraz reemigracja jako opcja kategorycznie odrzucana przez
osoby osiedlające się na stałe. Istotnym wątkiem jest przedstawienie migracji powrotnych
jako mitu funkcjonującego w państwie przyjmującym, który – mimo nadziei z nim
wiązanych – ma niewiele wspólnego z prawdą.
Medialne dyskursy o migrantach i reemigrantach są zróżnicowane. Migranci są
przedstawiani z jednej strony jako budujący swoją karierę, cenieni pracownicy
(„zagraniczni pracodawcy biją się o polskich klientów i pracowników”), jednak z drugiej
strony odmalowuje się obrazy polskiej biedy i niechęci społeczeństw przyjmujących
wobec migrantów („chcą wyrzucić Polaków bez pracy”). Odzwierciedla to wewnętrzne
zróżnicowanie społeczności imigrantów polskich. Analizowane materiały dotyczące
powrotów do Polski koncentrują się zwłaszcza na tej pierwszej, odnoszącej sukcesy grupie
migrantów oraz na konieczności skłonienia ich do powrotu.
BIBLIOGRAFIA
Baisne O. (2011), A sociology of the European media and EU journalism, [w:] A. Favell,
V. Guiraudon, Sociology of the European Union, Palgrave MacMillan.
van Dijk T. (2001), Critical Discourse Analysis, w: D. Tannen, D. Schiffrin & H. Hamilton (red.),
Handbook of Discourse Analysis, (pp. 352-371). Oxford: Blackwell.
Duszczyk M. (2007), Doświadczenia wybranych państw członkowskich Unii Europejskiej
w zakresie migracji powrotnych, CMR Working Papers 21/79, Warszawa.
Młoda polska emigracja w UE jako przedmiot badań psychologicznych, socjologicznych i kulturowych
EuroEmigranci.PL, Kraków 23-24.IX.2013 r.
18
Fairclough N (1999)., Global capitalism and critical awareness of language, w: Language
Awareness, Vol. 8, No. 2, p. 71-83.
Fairclough N. (1989), Language and power, London, Longman.
Grzymała Kazłowska A. (2007), Konstruowanie innego. Wizerunki imigrantów w Polsce,
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Huckin T.N. (1997), Critical Discourse Analysis, w: Tom Miller (red.), Functional Approaches to
Written Text: Classroom Applications, Washington.
Łada A. (2012), Obraz polskiej migracji zarobkowej do Niemiec w prasie polskiej i niemieckiej rok
po całkowitym otwarciu rynku pracy, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
Richter O. (2012), Medialny obraz migracji Polaków do krajów Unii Europejskiej po 1 maja 2004
roku na podstawie analizy treści tygodników opinii, Ośrodek Badań nad Migracjami,
Working Paper.
Wodak R. (2004), Critical discourse analysis, w: Clive Seale, David Silverman, Jaber
F. Gubrium,Giampietro Gobo(red.), Qualitative Research Practice: Concise Paperback
Edition, London: Sage.