KaradenizAraştırmaları•Bahar2012•Sayı33•59‐95

MODERNLEŞMEDÖNEMİOSMANLITAŞRAMEDRESELERİ:KASTAMONUMEDRESELERİVETAŞRADAMEDRESEHAYATI

AbdullahBay*

ÖzetOsmanlı Devleti’nin önemli eğitim kurumlarından biri medrese‐

lerdir.Devletinkuruluşundanitibarenmerkezvetaşradaönemliveet‐kingörevlerüstlenenmedresemensuplarıadalet,eğitimvebürokrasifaaliyetlerinitekellerinealmışlar;zamanlailmiyesınıfıdenilenayrıbirzümreyideoluşturmuşlardır.Merkezvetaşradaönemligörevlerüstle‐nen ilmiye mensupları ve eğitim kurumları olan medreselerin çeşitliaçılardanincelenmeleriönemarzetmektedir.Ancak,Osmanlıİmpara‐torluğu’nda medrese ve müderrisler genellikle İstanbul ve başkenteyakınBursaveEdirneşehirleriesasalınarak incelenmiştir.Taşradakimedreselerin işleyişikonusundaiseazsayıdaincelememevcuttur.Buçalışmada, önemli eğitim merkezlerinden biri olan Kastamonu’dakimedreseler,XIX.yüzyılınilkçeyreğindenXX.Yüzyılakadar,dersprog‐ramları, öğretimmetotları veokudukları eserler ilemüderris ve tale‐belerin sosyo‐ekonomik kökenleri yanında tarihsel süreç içinde gide‐rekdeğişenvebaşkalaşantaşra‐merkezilişkileriincelenmiştir.

AnahtarKelimeler:Kastamonu,Medrese,Müderris,Talebe,Taş‐ra,İlmiye.

AbstractMadrassas are one of themost important eduacation centers in

Ottoman Empire. Since the establishment of the state, madrasa mis‐sion‐importantandeffectivemembersofthecentralandprovincialjus‐tice,educationandactivitiesofthebureaucracyhavemonopolizedthecourse of time, changed rapidly and formed a separate class calledIlmiye.Membersof the central andprovincial Ilmiye andeducationalinstitutions have an important function. it is important that they re‐view various aspects of the madrasas. However, the madrasas andteachers are usually analyzed on the basis of the cities of Bursa andEdirnebecausethesecentersareveryclosetothecapital.Inthisstudy,ıt ıs analyzed that one of the important educational centers of themadrassas inKastamonu, fromthe firstquarterofXIX.century toXX.

*Yrd.Doç.Dr.RizeÜniversitesiFen‐EdebiyatFakültesiTarihBölümü.abdullahbay1973@gmail.com

AbdullahBay

60

century, thecourseprograms, teachingmethodsandeducationbookswith themüderris andhis students in thehistoricalprocessof socio‐economic origins of the provincial‐central relations were graduallychangedandtransformed.

KeyWords:Kastamonu,Madrasa,Müderris,Talebe,Province, Il‐miye.

Osmanlı Devleti’nin en önemli eğitim kurumları olan medreseler çeşitliaçılardanincelenmelerinerağmen,konuhalabirçokcihetlerdenetraflıcavederinlemesine incelemelere muhtaçtır. İlmiye teşkilatının merkez yapısı,medrese sistemi, müderrislerin tayinleri ve terfileri ile İstanbul ve Bursagibimerkezişehirlerdekimedreselervedevlet idaresindeönemligörevlerüstlenen ulema hakkında biyografik eserlere dayalı incelemeler yapılma‐sına rağmen, taşramedreseleri hakkındayeterince araştırmayapılmamış‐tır.M. İpşirli’nindedikkat çektiği gibi enbüyükeksiğimiz taşradakimed‐resesisteminitakipedemememizvehakkındaçokazşeybiliyoroluşumuz‐dur(TürkiyeAraştırmalarıLiteratürDergisi2008:451‐470).Taşramedre‐selerihakkındabilgiverenkaynaklarınazlığı,temelkaynaklardanbiriolankadısicillerininiseuzunveyorucuemekgerektirmesitaşraincelemelerinizorlaştırmaktadır.Buzorluklararağmenmerkezvetaşraulemasınınsosyo‐ekonomikkökenlerikonusundatemelkabuledilebileceksınırlısayıdabazıincelemeleryapılmıştır.

Medrese ve ulema incelemelerinde sık başvurulan kaynaklarmüder‐rislerin hayatlarına yer verdiği için Şakâik,Mecdî, Atâi, Sicill‐i Osmanî veOsmanlıMüelliflerigibibiyografikniteliklieserlerdir.Butürkaynaklarıilkdefa kullananlardan birisi olan S.Faroqhi, Taşköprülüzâde’nin eserindenderlediği bazı bilgileri yüksek tabaka ulemanın sosyal yapısının tahlilindekullanmış; ancak elde ettiği sonuçların sebepleri üzerinde durmamıştır(Faroqhi1973:204‐218).Bir incelemesindeulemaailelerininaileyapılarıhakkındaönemlibilgilerverenİ.Ortaylı,yinekonuyuelealdığımakalesindeönemlibirtespitolarak,XVIII.yüzyıldaulemasınıfınamensupbelirliailele‐rinHocazadelerkanunuileoluşturulanresmi iltimasve intisapsistemininyardımıylayüksekmevkilerikontrolaltınaalarakbirkastsistemioluştur‐duğunubelirtir (Ortaylı 1981: 155‐159;Ortaylı 2009: 51‐74;Gürer 1996:29‐37). Bir diğer incelemesinde ise, ulema zümresinin aile yapıları hak‐kındaönemlibilgilervermektedir.Zilfi,benzerkaynakvemetotları,klasikdönemsonrasıiçinuygulamışveulemanınsosyaldurumunuelealanmüs‐takil bir inceleme hazırlamıştır. İncelemede, özellikle 1660‐1880 tarihleriarasındailmiyesınıfınınmerkezyapısıüzerindedurarak,ulemaaristokra‐sisinin kökenleri, ilmiye sınıfı arasındaki çatışmalar ve ulemanın sosyalilişkilerini ele almış; sonuçta daha önceki araştırmacıların ulaştığı benzertespitlereulaşmıştır(Zilfi2008:25‐71).FatihKülliyesiileilgilikapsamlıbirincelemeyapanF.Unan,FatihKülliyesi’nibirbütünolarakelealmaklabe‐raber,eserinbirbölümündeulema’nınsosyaltabanıvegünlükhayatkonu‐

KastamonuMedreseleri

61

sunda aydınlatıcı bilgiler verir. Bu inceleme de, önceki incelemelerde ol‐duğugibiAtâiveMecdî’ninulemabiyografileri ilekısmenarşivkaynakla‐rına dayanmaktadır. Yazar, İstanbul’daki ulemanın sosyo‐ekonomik kö‐kenleri konusunda kantitatif yöntemlere başvurarak aydınlatıcı analitikincelemeler yapmıştır (Unan2003:209‐210;Nev’izadeAtayi 1989;MecdiMehmedEfendi1989).Yineaynıtarihçininhazırladığıbirbildiride,Osmanlıulemasınınsosyaltabanınatemasedilmişvebununmedreselerinilmiper‐formansınanasıletkiettiğiüzerindesorgulayıcıvedikkatçekicideğerlen‐dirmeleryapılarakkonununönemiüzerindedurulmuştur(Unan2000:669‐676;Kütükoğlu2000).Ö.Ergenç,şehirtarihiaraştırmasıolarakhazırladığıeserindeAnkarakadısicillerinedayalıolaraktaşradakimedresevemüder‐risler hakkında önemli bilgiler verir. Araştırmada, ulemanın ünvanları vemevkilerinekısacadeğinildiktensonra,sosyalzümrelerarasındakiyerleri,diğer gruplarla ilişkileri ve ekonomik durumlarına dair kısa bilgiler veril‐miştir(Ergenç1995:133‐137).

Sonzamanlarda,Osmanlıilmiyericalinisürekliliğigözönündetutarakilmiye sülalesi biçiminde ele alan araştırmalarda da bir artış gözlemlen‐mekte; sonuçta incelemeler ilmiye ricalinin sosyo‐ekonomikkökenleri ko‐nusunda değerli bilgiler vermektedir. Ancak, bu incelemeler kayda değerbaşarılar gösteren veya devletin çeşitli kademelerinde görev alan ulemahakkında yapılabildiğinden bir ölçüde taşradaki ilmiye sınıfının tabanınıoluşturanmedreselerdekitalebelerhakkındaçokfazlaşeysöylenememek‐tedir(Sarıkaya2008;Altuntaş2008:92‐112;Güldöşüren2007:58‐76).

Daha çok başkentteki sistemin işleyişi ve merkezi ulemanın sosyo‐ekonomik durumu hakkında mevcut incelemeler, aydınlatılması gerekenbirçoksorubırakmaktadır.Başkenttekimedresesisteminebirölçüdeinsankaynağıoluşturanvebazı işleyiş farklılıklarınınmümküngöründüğütaşramedreseleri,müderrisleri ve talebeleri ele alındığında birçok sorunun ce‐vaplandırılması gerekmektedir. Ana hatlarıyla vurgulayacak olursak taşramedreselerinde günlükhayat, talebelere yüklenen görev,müfredat, talebevemüderrislerinsosyo‐ekonomikkökenleri,aldıklarıgörevler,sosyalhare‐ketlilikleri,merkez‐taşrailişkileriveyerel‐merkezidarecilerileolanilişki‐leriayrıntılışekildeincelenmekdurumundadır.

İştebu incelemede,Kastamonumedreseleri esasalınarakönemli tes‐pitlereulaşılmasınayardımcıolabilecekdiğerbazışehirlerdekimedreselereait belgeler de değerlendirilerek taşrada medrese hayatı incelenecektir.İncelenen dönemmodernleşmedöneminin başlangıcı olarak nitelendirile‐bilecekklasikmedresedüzeninindevamettiğivedüzenlemelerinyeniya‐pılmağabaşlandığıbirtarihi içerdiğinden,taşramedresesistemihakkındabilgiverdiğigibideğişikliklerinmedreseve taşraulemasıüzerindekietki‐lerihakkındadaipuçlarıverecektir.

AbdullahBay

62

KASTAMONU’DAMEDRESELERVEKURUCULARITaşradamedrese kurmanın amacı, ulema, umera ve zenginlerin katkıları,kültürelçevrevebilgiyeulaşmayollarıhakkındabilgivermekaraştırmanınsonuçlarıaçısındanönemlidir.Başkenttekimedresekurucularınınkökenle‐ri yapılan araştırmalarla ana hatlarıyla ortaya çıkmıştır. Ancak, taşradayapısal farklılıklar olabileceğinden taşrada durumunne olduğu aydınlatıl‐masıgerekenbirsoruolarakkarşımızdadurmaktadır.

Kastamonu,AnadoluSelçukluDevletiveBeyliklerdönemindefethedil‐dikten kısa süre sonra devlet adamlarının destekleriyle önemli eğitim vekültürmerkezlerindenbirihalinegelmeyebaşlamıştır.Bundaaçılaneğitimkurumlarının büyük payı vardır. Şehirde açılan ilk eğitim kurumuAtabeymedresesidir. 672/1215 tarihinde yanındaki cami ile beraberAtabeyMu‐zafferüddin Yavlak Arslan tarafından yaptırılmış olduğu tarihi kayıtlaragöremuhtemeldir(MehmedBehcet1341:53‐55;438NumaralıMuhasebe‐iVilâyet‐iAnadoluDefteri (937/1530)1994:56). Şehirdekurulandiğer ilkdönem medreseleri, 842/1439 yılından önce Candaroğlu İsfendiyar BeytarafındankurulanİsfendiyarBeyMedresesiileCandaroğullarıbeyiSultanİsmail Bey tarafından 858/1454 tarihinde külliye içinde yaptırılan İsmailBeymedresesidir.AynızamandakendisidebüyükbiralimolanİsmailBeyyaptığıeğitimfaaliyetleriileKastamonu’yubirilimmerkezihalinegetirmiş‐tir(MehmedBehcet1341:67;Salnâme‐iNezâret‐iMaârif‐iUmûmiye1319:757).Bumedrese,gelirkaynaklarıvesunulanhizmetlerinçeşitliliğiaçısın‐danBursa,KonyaveEdirnegibibüyükşehirlerdekimedreselerleboyölçü‐şebilecekseviyeyeulaşmıştı. İsmailBey, içindebir imaretindebulunduğuklasikİslamkurumlarınınbütünteşkilatözelliklerinesahipkülliyeiçinKü‐re,Kastamonu,DevrekaniveDadayçevresindegenişmülkleresahipzenginbirvakıfdakurmuştur(Çifci1995:70‐73).

OsmanlıdönemindeKastamonu’daaçılan ilkmedrese918/1512 tari‐hindeKaramanlımüderrisYakupEfendininoğluNasrullahKadıtarafındanyaptırılan Nasrullah KadıMedresesidir (Mehmed Behcet 1341: 90). Dahasonra yaptırılan medreseler ile 937/1530 tarihine gelindiğinde şehirdekimedresesayısı5’eulaşmışbulunuyordu(438NumaralıMuhasebe‐iVilayet‐iAnadoluDefteri(937/1530)1994:56).965/1557tarihindeHazinedarbaşıYakupAğakendiadıylaanılankülliyeniniçindebirbirimolarakYakupAğaMedresesini yaptırmış, külliye için Kastamonu ve Trakya çevresinden ge‐lirleresahipbirvakıfkurmuşve idarîvemalîkaynaklarınıdüzenleyenbirvakfiye hazırlamıştır (Mehmed Behcet 1341: 148‐153). 1100/1688 tari‐hinde ise, Kastamonumüftüsü, şeyh vemüderris Cecelizâde İbrahim Nu‐reddin Efendi Numaniye Medresesini inşa ettirmiştir (Çiftci 1995:30‐31;Salnâme‐iNezâret‐iMaârif‐iUmûmiye1317:1316‐1317).

UzunbirdurgunlukdevresindensonraXIX.yüzyıldabaşlayanyenibirinşadalgasıylamedreseaçmadayeniveyoğunbirdönemyaşanmayabaş‐lamıştır. Dikkat çekici diğer bir husus ise, inşa girişimlerine destek veren

KastamonuMedreseleri

63

merkezbürokratlarınınyeriniyereleşraf,âyan,müderrisvehalkyardımla‐rının almaya başlamasıdır. Bu değişimmedrese inşa şekillerine de yansı‐mıştır.Dahaöncegenelliklekülliye tarzıyapı toplulukları tercihedilirken,artıkgelirindüşmesininbiryansımasıolsagerektirki,dahasadevetekyapıformu olarak medrese inşa faaliyetlerine ağırlık verilmiş; yüksek gelirlivakıfların yerini de düşük gelirli vakıflar almıştır. Bumedreselerin ilk ör‐neklerinden biri XVIII. yüzyılın sonlarında Reis’ül‐Küttâb Mustafa EfenditarafındanyaptırılanMünire (Bayraklı)Medresesidir (Salnâme‐iNezâret‐iMaârif‐i Umûmiye 1317: 1317; Salnâme‐i Nezâret‐i Maârif‐i Umûmiye1319:757;Baltacı1976:21‐23)1.XIX.yüzyılınilkyarısındaMerdoğluHacıMehmed Ağa Merdiyye (Hibbetullah) Medresesini (Çifci 1995:229), yineyaklaşıkaynıtarihlerdeâyanKaraMustafaPaşabirhadisvekıraat ihtisaskurumu olan Dâr’ül‐Hadis ve Dâr‐ı Kurra Medresesini açmış (Salnâme‐iNezâret‐iMaârif‐iUmûmiye1319:757)veaynıtarihtenkısasüresonraiseHatib Efendizâde Tevfik Efendi Tevfikiye medresesini inşa ettirmiştir(Salnâme‐i Nezâret‐i Maârif‐i Umûmiye 1317: 1317). 1248/1832‐1833tarihinde Kastamonu şehrinde,Medrese‐i Dâr‐ı Kurra ve Dâr‐ı Hadis, Ko‐yunlu, Musalli, İlave‐i Musalli, Atabey, Münire (Bayraklı), Hacı Mahmud(Mahmudiye),Hibbetullah, İbn‐iFetih, İsmailBek,NasrullahKadı,Atik,veGökdere olmak üzere 14, 1837/1838 tarihinde ise 15medrese faaliyettebulunuyordu (BOA, NFS.d., 922: 88‐91; BOA, NFS.d., 924: 82‐87).1291/1874 tarihindebirkaçmedresekapanmış,bununyerinebirkaçyenimedrese açılmıştır ki, bu tarihte şehirde 14medrese eğitime devam edi‐yordu. Yeni açılan bu medreselerden Namazgah (Abdulbaki) medresesi1868 yılındaBakizâdeElhâcAhmedEfendi, SemhiyeMedresesi,MüderrisSırtlıAliSenaiEfendiveSıdkiyyeMedresesi,ElhâcHacıbıyıkzâdeHafızSa‐dık Efendi tarafından yaptırılmıştır (Çifci 1995: 264; Salnâme‐i Nezâret‐iMaârif‐i Umûmiye 1319: 757; Salnâme‐i Vilâyet‐i Kastamonu 1291: 151‐155;Salnâme‐iNezâret‐iMaârif‐iUmûmiye1317:1317).XX.Yüzyılınbaşla‐rında ulemadan müderris Mehmed Evliya Efendi Ziyaiyye ve Hacı TahirEfendiiseFevziyemedresesiniinşaettirmiştir(Salnâme‐iNezâret‐iMaârif‐iUmûmiye1319:757;Salnâme‐iNezâret‐iMaârif‐iUmûmiye1317:1317).

XIX.yüzyılınikinciyarısındanitibarenmedreselerinbüyükçoğunluğu‐nuntaşramüderrisleri,“ahali‐imahalliye”ve“iâne‐iahali”yoluylayaptırıl‐maları ve tamir ettirilmeleri dikkat çekicidir2. 1826’da Evkâf‐ı Hümayûn

1 Kastamonu Göl köyünde âyan Ammarzâde Mehmed Ağa’nın oğludur. 1100/1688 yılındadoğan Mustafa Efendi, çocukluğunda babasının ölümünden dolayı İstanbul’a gelip amcasıElmas Paşa’nın telhisçisi Abdi Ağa’nın terbiyesinde kalmış, Tavukcubaşı Ali Ağa’ya damatolmuş,devletkademelerinihızla tırmanarak1143/1730yılındaViyanasefirivedahasonraçeşitli devlet hizmetlerinde bulunduktan sonra 1149/1736 yılında Resi’ül‐Küttâb olmuştur(MustakimzâdeSüleymanSaadeddin1978:116‐117).2 İmparatorluğun diğer şehirlerindekimedreselerin inşasında da halk yardımları artış gös‐termektedir. Trabzon örneği için bkz. (Salnâme‐i Nezâret‐i Maârif‐i Umûmiye 1317:1295,1319).

AbdullahBay

64

Nezâreti’nin kurulmasından sonra vakıf gelirlerinin büyük çoğunluğununmerkezdetoplanması(İpşirli2003:323‐333)vebununsonucuolarakmed‐reselere daha az gelirin aktarılması; aynı zamanda yeni arazi kanunununçıkarılmasıyla şahsimülk esasına dayalı toprak sisteminin getirilmesi so‐nucumedreselerin gelir kaynaklarındanbirini oluşturan evlatlık vakıf uy‐gulamalarının azalması medreseleri olumsuz etkilemiş ve gelirlerinin bü‐yükorandadüşmesineyolaçmıştır3.Busebeplereekolarakdevletadamla‐rınınbaşkentteolduğugibitaşradada“usûl‐ıcedid”ileeğitimverenRüşdi‐yeveİdadiokullarınıninşasınaağırlıkvermeyebaşlamalarıtoplumdadev‐letinmektep,halkınmedreseyaptırmasıgibiikiayrıgeleneğinyerleşmeyebaşlamasınasebepolacaktır.

Açılanmedreseleryanında,yine talebelerineğitimseviyesiniyükselt‐mekveaynızamandazahmetlivezorolanbilgiyeulaşmalarınıkolaylaştır‐mak amacıyla kütüphaneler de kurulmuştur. Açılan ilk kütüphane, aynıisimle anılan cami ile beraber 672/1273 yılında Ata Bek tarafından inşaettirilmiştir.782/1380tarihindeCandaroğluİsmailBeyinşaettirdiğimed‐resesi içinde bir de kütüphane kurmuş ve vakfiyede özel şartlarını “med‐rese‐imezkûreyeemin talebeninahvâline riâyetvezabtamuktedirvemed‐rese‐imezkûredeki kütüb‐ümevkûfeyi hıfz idermüderrise vemütemekkinmüştağilmüstefidlerdenkütüb‐ümezkûreyimen’etmezvekitablardanbirinimüderrisinemrolmadıkçabunlardanbirkimseyevermez”olarakaçıklamış‐tır(MehmedBehcet1341:129;Salnâme‐iVilâyet‐iKastamonu1291:151‐155).

XIX. yüzyıla kadar Kastamonu merkezinde sadece birkaç kütüphanebulunuyordu. XIX. yüzyıldamedreselerin sayısındaki artışa paralel olarakkütüphane sayısında da artış gözlenmektedir. Bu tespit, kütüphanelerinöncelikli olarak talebelerin kitap ihtiyacını karşılamak amacına yönelikolarak kuruldukları düşünülürse anlaşılabilecek bir durumdur. 948/1541tarihindeKaraMustafaPaşatarafındanDar’ül‐Hadis,1184/1770tarihindeŞeyhülislamAşir Efendi tarafındanMünire, 1217/1802 yılında CorukzâdeElhâc Ahmed Efendi tarafından Numaniye, 1243/1827 yılında MerdzadetarafındanMerdiye,1283/1866yılındaSadıkEfendi tarafındanSıdkiyeve1285/1868yılındaAbdü’n‐NafitarafındanNamazgahmedreselerindebirerkütüphanekurulmuştur.Bukütüphanelerdeİstanbulkütüphaneleriileboyölçüşebilecek sayıda kitap olmasa bile, 1291/1874 tarihinde Numaniyemedresesindekikütüphanedetoplamda1249gibiönemlisayıdaeserbulu‐nuyordu (Salnâme‐i Vilâyet‐i Kastamonu 1291: 151‐155;Mehmed Behcet1341:108).XIX.yüzyılakadarkütüphanekurucularıçoğunluklaKastamonu

3 Musa Kazım Efendi, II. Meşrutiyet döneminde konuyu ele aldığı yazısında, medreselerinıslahınınancaköncedengelirleritalebeleretahsisedilmişolanvakıflarıntekrarmedreselerehizmetederhaledönüştürülmesiilemümkünolabileceğinibelirtir(MusaKazım,Sırât‐ıMüs‐takim,C.III,S.54/1Ramazan1327/3Eylül1325:22‐23;Gürer2003:51).

KastamonuMedreseleri

65

kökenlidevletadamlarıolmuş,XVIII.veXIX.yüzyıllardaiseyerelzenginlervetaşragörevlileribufaaliyetlerdedahaetkinrollerüstlenmişlerdir.

KütüphanelerdeağırlıklıolarakmedresemüfedatınauygunçoksayıdaTuhfe‐iVehbi,Külliyât‐ıEbu’l‐Bekâ,NâbiDivanı,HâfızDivanı,MesneviŞer‐hi(Ankaravî),Şehnâme,Şerh‐iMakamât‐ıHariri,Mecmâi’l‐Bahreyn,Pend‐iAttar,CeceliManzûmesi,Divan‐ıHayali gibi edebiyat,Rûh’ul‐Beyân, Şeyh‐zâde Tefsiri, Ravzatü’l‐Cinan, Buhari‐i Şerif Şerhi, Cevâhir‐i Dürr, Tefsir‐iKuddûsi,Câmi’üs‐SağirŞerhi,Sahih‐iNeccârigibihadis,tefsirvefıkıhkitap‐larıbulunuyordu.DinieserlerdışındaVankuluLûgatı,FerhenkŞuûru,Ta‐rih‐i ibn‐i Haldun, Vefayât‐ı Âyan, İmam Suyuti Tarihi, Gâyet’ül‐Beyan,Mecmûa‐iUlûm‐ıRiyaziye,Tarih‐iEndülüs,Kamûs’ul‐Âlam,Tarih‐iCevdet,Tarih‐i İmamKurtubi,Tarih‐iRaşidveKitab’ül İşbahgibi tarih, tıpvema‐tematik alanında dikkat çekici eserler de bulunuyordu (Mehmed Behcet1341:101;Salnâme‐iVilâyet‐iKastamonu1291:151‐155).

MÜFREDATPROGRAMIAyrıntılıveözelbilgileriçeşitlikaynaklardaneldeetmekmümkünolsabile,medreselerin uzun tarihleri boyuncamüfredatlarını kronolojik şekilde ta‐kipetmekimkanıyoktur.Kurucusununözelşartlarınıtaşıyanvakıfnameler,talebelere verilen icazetnameler, ilmiye kanunnameleri ve müderrislerinhaltercümelerindeokuduklarıveokuttuklarıeserlerdenmüfredatçıkarıla‐bilir.Özellikleyakındönemlerdeisevilayetsalnamelerivegünlükbasındanbazıbilgilerçıkarmakmümkünhalegelmektedir.

Candaroğlu İsmail Bey, kendi adıyla anılan külliyeyi inşa ettirdiği za‐manprogramlarıylada ilgilenmiş,bazıderslerivakfiyesinekoymuştur.Buvakıfnamedeaçıklanan şartlar aynı zamandabeyliklerdönemimedresele‐rindekiderslerhakkındadabilgisahibiolmamızısağlamaktadır.İsmailBeykendi adıylaanılanmedresesindeherhangibirkitap ismibelirtmemişbu‐nunyerine“ulûm‐ı şer’îyeninasliyeve fer’îye fenlerineâlim…tefsir‐ikelâm‐ırabbaniye ve ehâdis‐i nebeviye vemesâil‐i fıkhiyye‐i hanefiye” konularındaöğretim yapacakmüderrisin atanmasını şart koşmuştur (Mehmed Behcet1341:128‐129).

İlkdönem taşramedreselerindeokunanderslerin veuygulananmüf‐redat programının önemli ölçüde Osmanlı merkez medrese geleneğinindevamıniteliğitaşıdığımuhakkaktır.Kastamonu’dadabelirtilenbumüfre‐databüyükorandauyulduğudüşünülebilir(MehmedBehcet1341:151).

1291/1874 tarihinde Kastamonu’daki medreselerde hangi derslerinokutulduğuna dair bilgilere ulaşmak mümkün hale gelmektedir. Bu bizetaşrada müfredatta meydana gelen değişiklikler konusunda tespit yapmaimkanı da sunmaktadır (Salnâme‐i Vilâyet‐i Kastamonu 1291: 151‐155).XIX.yüzyıldamedresemüfredatındaklasikdönemmüfredatı ilekarşılaştı‐rıldığındabazıdeğişikliklerolmuştur.Müfredatdahaderli topluhalegeti‐rilmiştir.Buhaliyleilkdönemdersprogramlarınabenzememekte,dahaçok

AbdullahBay

66

1284/1867‐1868’tehazırlananancakuygulandığınadairkesinbilgi sahibiolmadığımızrapordakimüfredatauymaktadır.Hazırlananbuprogramver‐diğimizmüfredatlaçoğudurumdadenkdüşmekte,sadecebirkaçdersfark‐lılık göstermektedir. Rapordaki programda başlıca okutulması gerekendersler, Emsile, Bina, Maksud, İzzî, Avamil, İzhar, Kafiye, İsagoci, Fenari,Tasavvurât, Tasdikât, Şerh‐iAkâid,KadıMir veCelal olarak açıklanmıştır.Ayrıca,tahsilgünlerindeikindidensonraAvamil,Halebi,Mülteka,MuhtasarMaâni veMutavval okutulacak; tatil günlerinde ise, talebe tefsir, hadis vefıkıhtanDürr‐üMuhtarveyaDürer, ilm‐ivaz’danVaz’iyeve ilm‐imunaza‐radanHüseyniyeveVelediye,ilm‐ibeyandanFerideveAlaka,ulûm‐ıriyazi‐yedenHeyet veHendese vehesap, hat ve inşayadair kitaplar ve risalelerokuyacaktır (Beyân’ül‐Hak,S.15/18Zi’l‐Hicce1324(1908):322‐324).Kas‐tamonumedreselerindeokutulanŞeri’â,Kıraât‐ı Seb’â‐iÂşerevehadistenBuhari ve Şifa‐i Şerîf dersleri raporda açıklanan müfredatta yer almayanderslerdir.Bunlarınvakfınözelşartlarıgereğiveyamantıkdersleriniokut‐manınuğursuzlukgetirdiğine inananmüderrislerinuğursuzluğudefetmekiçin sabah derslerinden önce okuttukları dersler olma ihtimalleri vardır(Salnâme‐iVilâyet‐iKastamonu1291:151‐155)4(Tablo1).

Aynı tarihlerde öğrenim görmüş olan Kastamonu ulemasından Mer‐diyyeMedresesiMüderrisi Seyyid AhmedHicabi’nin hal tercümesinde demüfredat hakkında bilgiler bulunmaktadır. Seyyid Ahmed Hicabi Efendi“ibtidâenpederlerimerhûmdan sarf,nahiv tahsilinemübâşeretveahz‐ıyedinabetvebâ’defâzıl‐ışehrKeskinzâdeAhmedEdibEfendidenmantık,maânivemumaileyhin vefatına mebni 67 tarihinde dersaâdete azimetle ekâbir‐iesâtize‐i kirâmdan Hazım Efendiden maâni, usul, Müneccimbaşı merhûmTahirEfendidenhikmet,heyet tedrisinegayret veulemâ‐i şehir ŞehriHafızEfendiden de akâidden bed’ ile ikmal nush ederek” icazet almıştır (Kasta‐monu,14Şaban’ulMuazzam1306,3NisanRumi1305,15Nisan1889).

Medreseeğitimineyenibaşlayantalebebirkaçseneeskiodaarkadaş‐larıtalebeden“mukaddemât‐ıulûmu”okuyor;dahasonraisedoğrudanmü‐derristendersalmayabaşlıyordu.Geçerliusulegöre,Sabahsarf,nahiv,ke‐lam,mantık,hikmet,tefsirvehadis;ikindidahaileriderslersayılanfıkıhvemaani dersleri veriliyordu. Talebe tatil derslerini istediğimüderristen al‐makta serbestti. XIX. yüzyıl taşrada her hafta Pazartesi ikindi, Salı sabah,

4HüseyinAtay,programınresmiolupolmadığınıtespitedemediğini,kendiliğindenmedrese‐lerdevecamilerdeuygulandığınaşahitolunduğuhususundakanaatbildirmiştir.(Atay1983:191);TurşucuzâdeAhmedMuhtarEfendi’nin1872yılındamedresedersleriarasındabulunanhaşiyelerikaldırarakprogramlarıdüzelttiğivekolaylaştırdığıbelirtilmektedir.Genişbilgiiçinbkz. (Abdurrahman Şeref Efendi 1985: 247); Ayrıca Abdulaziz Bey’in XX. Yüzyılın başındaİstanbul medreselerinde okutulduğunu zikrettiği müfredata da temel olarak benzemesinerağmen,özellikletatildeokutulacakdersleryönündenfarklılıklargöstermektedir(AbdulazizBey2000:80).

KastamonuMedreseleri

67

PerşembeikindiveCumasabahdersleritatiledildiğindenbugünlerdetale‐belertemizlikilemeşguloluyorlardı(Tarih‐iHayatım1996:19).

TAŞRADAMEDRESEHAYATIKastamonu’damedreselerOsmanlıklasikmedreseplanlarınauygunolarakgenellikle tek katlı, avlu ortasında bir dershane ile medresenin bü‐yüklüğünegöredeğişen çeşitli sayılarda talebeodaları vekütüphaneoda‐sındanoluşankagiryapılardanoluşuyordu.Beyliklerdöneminde inşaedi‐lenİsmailBeymedresesi,kareplanlı,üstüaçıkbiravluetrafınayerleştiril‐miş eşit büyüklükte veherbirindebir ocakbulunan10odadanoluşuyor;avlunun tamortasındahavuzvekıble tarafında ise kubbe ile örtülüders‐hanebulunuyordu.

Bu klasikmedrese planıOsmanlı döneminde de aynen devam ettiril‐miştir. Moloz ve kesme taştan yapılan Münire Medresesi, her biri 10‐12kişiyibarındırabilecekkapasitede15odavediğerbölümlerdenoluşange‐nel özelliği ile Kastamonu’daki diğer taşramedreselerinin özelliklerini deyansıtmaktadır. Odaların tamamında birer ocak ve baca bulunmaktadır.Bütün talebeodalarınınönünüboydanboyakaplayanüzeri tonozlarlaör‐tülüyaklaşık2metregenişliğindebirkoridorileavludabirahşapdershanedebulunuyordu.XIX. yüzyılın ortalarından itibarenvakıf gelirlerinin azal‐masınabağlıolarakahşapmedreselerin sayısı ilemevcutmedreselereya‐pılan ahşap yapı eklemeleri artmıştır. Bu tür yapılara en güzel örnekXIX.yüzyılınsonçeyreğindeyapılanSıdkiyemedresesidir.İkikatlıahşapolarakyapılanmedrese,16oda,birkütüphane,birdershane,birçamaşırhanevebahçedenoluşuyordu.YineZiyaiyyeMedreseside16odalıveahşapolarakinşaedilmiştir(Çiftci1995:29‐30,58‐59,264).

Kastamonumedreselerindedoğrudanmedrese ile ilgili olarakHafız‐ıKütübveBevvabolmaküzereikigörevlitespitedilmektedir.MedresedeenönemligörevlilerdensayılanHâfız‐ıKütüb’üngörevi“medrese‐imezkûreyeemintalebeninahvâlineriâyetvezabtınamuktedirvemedrese‐imezkûredekikütüb‐ümevkûfeyihıfzidermedresevedâiresindemütemekkinmüştağilmüs‐tefidlerden kütüb‐ümezkûreyimen’ etmez ve kitablardan birinimüderrisinemri olmadıkça bunlardan bir kimseye verme”me olarak belirlenmişti(Mehmet Behcet 1341: 129,150). Bu görevlilerin tespitinde vakıfta tayinedilen şartlarmüderrise geniş haklar veriyordu.Müderrisler bu haklarınıçoğunluklamedrese içindebulunaneskivemuhtaçtalebelerdenyanakul‐lanmışlardır.MünireMedresesindeSeyyidMollaAhmedtalebelikyaparkenbevvablıkgöreviniyerinegetirmekte;yineaynımedresedeEmirefendizâdeMehmed Emin, Hâfız‐ı Kütüb görevini yapmaktadır. Talebeler, zaman za‐man imam, hatip ve müezzin gibi dini görevler ile katib ve muallim gibiimaret görevlerine de el atmışlardır. Örneğin, Musalli medresesi talebesiKadıoğlu Ali Saray köyü imam vekilliği, Hacı MahmudMedresesi talebesi

AbdullahBay

68

Hatiboğlu Ahmed yine aynı caminin Hatib vekilliği görevini yapmaktadır(BOA,NFS.d.,924,s.82‐87).

1291/1874yılındaHattatElhâcAhmedEfendi’ninNasrullahCamiindeokuttuğu dersler hariç; derslerin tamamı medreselerdeki dershanelerdesabah ve ikindi olmak üzere iki devrede okutuluyor; talebelerin yaklaşık2/3 kadarı dersleri dışarıdan takip ediyordu (Salnâme‐i Vilâyet‐i Kasta‐monu1291:151‐155).Dışardanmedresederslerinedevametmekmümkünolduğundan köyden gelenlerinmedresede kalması ve şehirden gelenlerinderslerinievlerindentakipetmelerimedrese‐nişinveyerliolmaküzereikilibir sistem oluşturmuştu (Abdülaziz Bey 2000: 80).Medrese hücrelerindekalan talebe sayısı, hücrenin büyüklüğüne göre değişmekteydi. Örneğin,1248/1832‐1833 yılında yapılan sayımda 10 hücreli İsmail BeyMedrese‐sinde1,15odalıMüniremedresesinde iseortalama3 talebekalmaktaydı.Yine aynı tarihlerde Trabzon İmaret medresesi talebesi Hakim Derviş’invefatındatutulanterekesindentaşradamedresehücresinintefrişatıvetale‐beninyanındabulundurduğumalzemelerhakkındabilgiedinilebilmektedir.İlimiçingurbeteçıkanAmasyalıHakimDerviş,Trabzon’datalebelikyaptığısıradagünlükkullanımiçinaba,gömlek,entari,şalvar,kaşgül,cibinentarive yere sermek üzere kilim bulunduruyordu. Vefatından sonramüzayedeilesatılanterekesitoplam459kuruştutmuştu(TŞS,2102:34).

1248/1832‐1833 yılında Kastamonu medreselerinde 281 yatılı kişimevcuttu.3müderris,2dersiam,1bevvab,98mollave2çömezolmaküze‐re1253/1837‐1838yılındayatılı229kişinin5’imüderris,1’idersiam,1’ihafız‐ı kütübve18’imolla idi.Müniremedresesi talebesi24yaşındaHacıMollaoğluEsseyidİsmail’inçömezi18yaşındaMollaAhmed;yineNasrullahkadımedresesitalebesi15yaşındaKeskinoğluMehmedŞakir’inçömezi11yaşındaNumanidi(BOA,NFS.d.,922:88‐91).Çömezlik,hemzenginilefakirtalebeler arasında boğazı tokluğuna kurulan hizmet sözleşmesini, hemdeeskiveyenitalebelerarasındakurulanüstad‐şakirtilişkisiniifadeediyordu(CevdetPaşa,1991:7;AbdülazizBey2000:76‐77)5.Kastamonumedresele‐rindedikkatçekicioranlarda ikivehattaüçkardeşbirlikteöğrenimgörü‐yordu.Örneğin,AtabeyMedresesindeDevrekaniliDemircioğluMollaHasan,kardeşiAliveMehmed;MüniremedresesindeNasrullahMüezzinioğluSey‐yidHafızMehmed,kardeşiMehmedEminveMollaAhmedberaberöğrenimgörüyorlardı. 40 yaşındaÇıldıroğluHasanEfendi ise, 15 yaşındaMehmedSalih ve 12 yaşında diğer oğlu Mehmed ile beraber eğitim görmekteydi(BOA,NFS.d.,922:88‐91;BOA,NFS.d.,924:82‐87)(Tablo2).

Medresedebulunantalebeyebağlıolduğuimarethanedenyiyecekdağı‐tılıyordu.Köydengelerekimaretlimedreseyegirebilentalebeler, imaretsiz

5Talebeodalarındaalt‐üst ilişkisinibelirleyen refikdüzeninindeolduğunu Jurnaldefterle‐rindenöğrenmekteyiz.(Abdulkadiroğluvd.1998);(Aksoyak2006).Esertıpkıbasımolduğun‐danbundansonraasılsayfanumaralarıylaverilecektir.(KJD,I,110b;KJD,I,115a).

KastamonuMedreseleri

69

medresetalebelerinegöredahaşanslı idiler.Kastamonu’datalebelereyar‐dım şartı bulunan İsmail Bey ve YakubAğa İmareti ile Sıdkiyemedresesiiçinkurulanvakıftayardımşartlarıbelirtilmiştir.İsmailBeyvakfında“med‐rese‐imezkûredeulûm‐ışer’iyeilemüştağilvemülâzımvemüdavimvetalebeiçüngündebeşdirhemkararlaşdırdıkimüderrisbubeşdirhemirevâgördüğügibi taksim ideve talebelerdenherbirerlerineekmekve çorbadanmikdar‐ıkâfi verilmesini şart eyledi” denilmektedir. Yakub Ağa vakfında da benzerolarak “yevmiyediakçedahimedrese‐imezbûrede tahsil içünsâkinolubveeyyam‐ımu’tâdedenmaâda günlerde bilâ özr‐ü şer’î dersi fevt etmeyen ki‐mesnelere”verilmesişartkoşulmuş(MehmetBehcet1341:129,150);yine,SıdkiyeMedresesi vakfındamasraflardanartakalanvakıf gelirinin talebe‐leredağıtılmasıistenmiştir(Çiftci1995:264).

İmaretiolmayanmedresetalebeleri,medresenintatiledildiğiüçaylarve Ramazan’damedresenin tatil olmasından yararlanıp, imamlık, hatiplikvevaizlikyapmaküzereköyleredağılırlarveeldeettikleriücretledeyılındiğer zamanlarında geçinmeye çalışırlardı. “Cerreçıkma” olarak adlandırı‐lanbuuygulamatalebelerinhalklakaynaşmasınasebepolduğugibi,uygu‐lamayapmaimkanıdasağlıyordu.Talebekazadışınaçıkacaksakazamah‐kemesindenalacağı tezkire ile91günizinliolarakgörevyapacağıyeregi‐derdi. Örneğin, Musalli medresesi talebesi Molla İbrahim “bâ‐tezkire‐işuhûr‐ıselâse‐imübârekevasıtasıyla erzâkmukadderesi” içinBursa’yagit‐mişti(KJD,II,191a)6.Çoğunluklakendiköyvekasabalarınagidentalebeler,kazadışındaenfazlaAdapazarıveBursa’yagitmeyitercihediyorlardı(KJD,II,190a;KJD, II,189b;KJD, II,191b;KJD, II,190b;KJD, II,164a;KJD, II,192b;KJD, II,190a; Tarih‐i Hayatım 1996: 36). Elde edilen ücretler çok yüksekolmasa da talebeler için önemli gelir kaynağı teşkil ediyordu. Cerre çıkanHacıoğlu İsmail Efendi sadece Ramazan’da vaaz karşılığı olarak yaklaşık100 kuruş gelir elde etmişti (BOA, ML.VRD.TMT.d., 3666; BOA,ML.VRD.TMT.d.,4116/A;CevdetPaşa1991:9).

Kendi yiyeceklerini karşılamak zorunda kalan talebeler, erzak teminetmekamacıylauzaklığagöredeğişenkısasüreliizinleralabiliyorlardı.AtikMedresetalebesiEsseyidHüseyinEfendi,yiyecekgetirmekiçinmemleketiGiyündü’yegidipgelmeküzereonbirgünizinalmıştı(KJD,II,124b).İstan‐bulmedreselerindekiKastamonu’lutalebelerdegenellikledörtgünizinalıpmemleketlerinden yiyecek sağlıyorlardı (KJD, I, 110b;KJD, I,116b). Kasta‐monu medreselerindeki talebeler çoğunlukla kendi kaza ve köylerindenyiyecek teminederken;birkısmımuhtemelen fiyatlarındahaucuzolduğuAdapazarı,Bursa,İznikmid,Bolu,Kayseriveİzmirtaraflarınagitmeyitercihediyordu. Örneğin, İbn‐i Fetih medresesi müderrisi Mehmed Efendi, hiz‐

6 Cevdet Paşa, bu durumu İstanbulmedreseleri için de benzer şekilde ifade eder. “Şuhûr‐ıselâsede talebe‐iulûmcelb‐irızk‐ımaksûm için taşragitmeğe” (CevdetPaşa1991:7;Tarih‐iHayatım1996:32‐33).

AbdullahBay

70

metkarı Molla Ahmed ile Bolu’ya “celb‐i erzâkmukavvemesi” için gitmişti(KJD, I,117a). Yiyecek sağlamak için kaza dışına giden talebelerin Numa‐niye,Dâr‐ıKurra,Musalli,Münire,Merdiye,Musalliveİbn‐iFetihgibiima‐reti olmayan medreselerden olması dikkat çekicidir (KJD, I,105b; KJD,I,119a; KJD, I,111b;KJD, I,118a; KJD, I,117a; KJD, I,121b; KJD, ,112b; KJD,I,109a;KJD,I,118b;KJD,I,110b;KJD,I,115a;KJD,I,112a).

Talebelere, “sılâ‐i rahim”, “maslaha” olaraknitelendirilen günlük işlerve hac dolayısıyla da izin verilebiliyordu. Aile ve yakın akrabayı ziyaretizinleridegenelliklekısasürelikveriliyordu.İstanbul’daAyasofya‐yıKebirmedresesi talebesi Mehmed Efendi “li‐ecli’s‐sıla Kastamonu’ya vusûlündeçend (dört) gece müsâferet ve bâdehu Deraliyeye azimet” etmişti (KJD,I,111b;KJD,I,49a;KJD,II,168a;KJD,II,154a).İhtiyaçdolayısıylaverilenizin‐ler,birazdahauzunsüreoluyordu(KJD,II,171b;KJD,I,63a;KJD,II,156b;KJD,I,5a).Örneğin,İbn‐iFetihmedresesimüderrisiMehmedEfendi’nintalebesiMolla Ahmed ile Ankara’ya yaptığı ziyaret 20 gün sürmüştü (KJD, I, 63a).Hac için izinler hac şartlarına uygun olarak uzun süreliğine veriliyordu.Merdiye medresesi talebesi Cabizâde Elhâc Mehmed Emin Efendi’ye hacsebebiyle yaklaşık 1,5 sene izin verilmişti (KJD,I,105a; KJD,II,170b;KJD,II,184/b).

İlmiyesınıfındayükselmekisteyentalebelertemelmektepeğitimindensonra kazamerkezlerindekimedreselerde eğitimebaşlayabiliyorlardı. Kö‐yünüterkederekkazayagelentalebeninbabasıhayattaiseşanslıveayrıca‐lıklıbireğitimdönemisözkonusuolabilirdi.Eğerköy işleriniyapabilecekkimseyoksa, tarım işleriniyapmaküzereemekbiçimiolarakyevmiyecilikveortakçılığabaşvuruluyordu.Ortalama10dönümarazisiolantalebeBaşı‐büyükoğlu İsmail ve KübsüzoğluMustafa tarlalarını yevmiye ile ziraat et‐tirmekte idiler (BOA,ML.VRD.TMT.d., 4151). Bu köydeki işlerini takip et‐mek üzere köyle sıkı bir irtibat kurmak zorunda kaldıklarını da gösterir.HacıMahmudMedresesitalebesiBayramkadıoğluMehmedNuri’yiiseköy‐de “rençberlik” yapan kardeşi Feyzullah okutmakta idi (BOA,ML.VRD.TMT.d.,3405).Şehirmerkezindekiralıkmülküolantalebelerisebumülklerinikirayavererekgeçiniyorlardı.EminHasanoğluAliOsmankirayavermiş olduğu Nalband dükkanından elde ettiği 135 kuruş temettuat ileeğitiminedevamediyordu(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4117/B).

Talebeninvazifealmasıveticaretyapmasıdayasakdeğildi.Sayılarıazolmakla beraber özellikle eski talebeler eğitimleriyle ilgili vazifeler yapı‐yorlardı. Cebrail mahallesinden Mehmed Efendi hem talebelik yapmakta,hem de “sâkin olduğu hanesinden maâda bir şeyi olmayub melûf olduğuimamvekilliğindenbirsenedetahminen”eldeettiği120kuruştemettuatilegeçinmekteidi(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4114).KaraHalillerköyündengelerekMünire medresesinde talebe olan Köleoğlu Ahmed tarlalarını ortakçılığavermiş,biryandandaşehirdeboşdurmayarakKastamonumüftükatipliğigöreviniyapmayabaşlamış(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4139);MünireMedresesi

KastamonuMedreseleri

71

talebesiMollaAliİstanbulileticaribağlantılarkurmuştur(KJD,I,87a).Yine,YakubAğaMedresesitalebesiMollaMehmedveMerdiyeMedresesitalebesiHafızAhmed,20günizinalarakKastamonuyakınlarındakurulanYapraklıPanayırında ticari faaliyetlerde bulunuyorlardı (KJD, I,94a; KJD‐II,178b).Talebelerin sosyal hayattan tamamen kopmadıklarını gösteren örneklerrastlamamızarağmen,nekadarınınaynızamandaticaretvetarımileuğraş‐tığınıtespitetmekimkanıbulunmamaktadır.

Talebegelirgetirici işleryapmadığıtakdirdevergilerdenmuaftutulu‐yordu.SeyyidMehmed “talebedenolmağla sene‐i sâbıkalardavergi tahminolunmayarak vergi vermemiş”ti (BOA, ML.VRD.TMT.d.,4114). Gelir getiriciişleryaptıklarındatalebelervergivermeklemükelleftutuluyorlardı.Aydın‐lıoğluHafızAbdurrahmandükkankirasıveimamlıkgeliriolduğundan“ta‐lebe‐iulûmdanolubsene‐isâbıkadavergüolarak”70kuruş;yineEminHa‐sanoğluAliOsmandükkangelirive“Olukvirankaryesindearazisiolubsene‐isâbıkada vergü” olarak 185 kuruş vermişlerdir (BOA, ML. VRD. TMT.d.,4117/B;BOA,ML.VRD.TMT.d.,4116/A;BOA,ML.VRD.TMT.d.,4151;BOA,ML.VRD.TMT.d.,4139).

TALEBELERİNSOSYO‐EKONOMİKKÖKENLERİTaşra medreselerindeki talebelerin meslek yaşamları ve sosyal kökenleriüzerinde yapılacak araştırmalar, genel olarak Osmanlı ulemasının sosyaldurumunuortayakoymasada,bazısonuçlaraulaşılmasınımümkünkılabi‐lecekçokdeğerliipuçlarıverecektir.1248/1832‐1834ve1253/1837‐1838tarihliikinüfusdefterlerindekikayıtlardaKastamonumerkezindekimedre‐se talebelerinin köyleri ve aile soylarının kaydedildiği bilgiler ile 1260‐1261/1844‐1845 tarihli Kastamonu Temettuat Defterlerindeki bilgilerinkarşılaştırmalıanaliziböylebirincelemeyapmayaimkanvermektedir.

Reformlar çağı olarak nitelendirilen XIX. yüzyılda diğer alanlarda ol‐duğugibimaliyededeönemlideğişiklikleryapılmış;bubağlamdaTanzimatöncesindekionlarcakaldırılarak,“herkesinmutasarrıfolduğuemlâkveara‐zi‐imevcâdesininmenâfiivetemettuât‐ıhasılasınavekarveticaretveiktida‐rınave’l‐hâsılhalvetahammüllerininderecesinegörevergü”alınmasıkarar‐laştırılarak,vergimiktarlarını tespitetmeküzere1838yılındaAnadoluveRumelikazalarındagelirlerTemettuatDefterlerineyazılmayabaşlanmıştır(SüleymanSudi,Defter‐iMuktesid1307:78).Bunagöre,kazalardaherkesisim ve soyadı yerine kullanılan şöhret veya lakabıyla yazılarak, arazi vehayvanmiktarlarıileeldeedilenhasılatvevergimükellefinintahminigenelkazancıolaraknitelendirilebilecektemettuatmiktarlarıkaydedilmiştir(Kü‐tükoğlu1995:398;Adıyeke2000:769‐771).Defterlerdemevcutbukayıtlarmedreselerdekitalebelerinizlerinisürmemizivehanelerinservetvegelir‐lerinden yola çıkarak sosyo‐ekonomik durumlarını tespit etmemizimüm‐künkılmaktadır.

AbdullahBay

72

Buradadurumlarıdeğerlendirilenler,1830’dan1870’lerekadargeçenzaman zarfında Kastamonu’daki medreselerde bulunan ve tespit edilençeşitlisayılardakitalebelerdenibarettir.Aynıtarihlerde,EskişehirveRodosmedreselerindebulunantalebelerinsosyo‐ekonomikkökenlerideincelene‐rek diğer yörelerdeki benzerlikler ve farklılıklar da tespit edilmiştir. Eldeedilen bu bilgiler, talebeler ve taşra ulemasının yeri hakkında belirli birkanaatedinmemizeyardımcıolacakölçüdedir.

1248/1832‐1833 ve 1253/1837‐1838 defterlerinde Kastamonu’damevcut“onbeşadedmedârisdemevcûdtalebenincümlesi”nin“Dadaykaza‐sındanHunsalardivanındanortaboylumüzellefKöseoğluAhmedbinAhmed”örneğindeki gibi sülale ve köy isimleriyle ayrıntılı kaydının yapılması de‐ğerlendirme yapmamızı sağlamaktadır. Bu sayım sonuçlarına göre, Kasta‐monukazasınüfusu14861olarak tespitedilmiştir (Karal1997:214).An‐cak,busayımdaKastamonumerkeznüfusununmiktarınetbelirtilmediğin‐denkarşılaştırmayapmakmümkündeğildir.Merkeznüfusunu tespit ede‐bildiğimizenyakıntariholan1869’daşehirmerkezininerkeknüfusuolan5780 kişiye, toplam nüfusu belirlemek amacıyla aynı oranda kadın nüfuseklediğimizde, toplamnüfus 11560 olarak çıkmaktadır (Şahin 2001: 585‐588)7. Bu oran esas alındığında ve 1291/1874 Salnamesindemedreseler‐deki talebe sayısı olarak verilen 799 kişi ile karşılaştırıldığında, Kasta‐monu’nunmevcutnüfusunun%6’si gibiyüksekbir rakamın talebelerdenoluştuğu; yine bu nüfus oranı temel alınırsa, 1248/1832‐1833 ve1253/1837‐1838yıllarındaşehirnüfusunun%2’siniköydengelentalebe‐lerin oluşturduğu anlaşılmaktadır. Gerek 1248/1832, gerekse 1253/1838yıllarında genellikle 20‐30 yaş arası talebelerin ağırlıkta olduğumedrese‐lerdeyaşortalamasımüderrisler çıkarıldığında24’tür (Salnâme‐iVilâyet‐iKastamonu 1291: 151‐155; NFS.d., 922: 88‐91; NFS.d.,924: 82‐87). Diğeryerleşim yerlerindeki veriler de yaklaşık aynı oranları vermektedir.1253/1837‐1838 tarihinde Rodos adasındaki İbrahim Paşa, Timurlu veHorumlumedreselerindebulunan toplam58adetyabancıvemisafir tale‐beninyaşortalaması19,Eskişehir’deDeğirmenbaşı veKaraMustafaPaşamedreselerinde mevcut toplam 23 adet talebenin ortalaması ise 23’tür.Rodos’takimedreselerde18‐20yaşarasıtalebeleryoğunluktadır(BOA,ML.CRD.d.,546;BOA,ML.CRD.d.4).Buoranlarmedreselerdeyaşlıtalebelerdeolmasına karşın, talebelerin genel nüfus ortalamasının yüksek olmadığınıgöstermektedir.

7 1291/1874 Salnamesine göre; “maâ nevâhi‐i Kastamonu kazası”nın nüfusu İslam 23888,Rum649veErmeni59kişidir.BütünKastamonuvenahiyelerinüfusudur(Salnâme‐iVilâyet‐iKastamonu 1291: 151‐155); Shaw, 1885’de Kastamonu merkez nüfusunun 15567, köylerdahiltoplamnüfusun54394kişidenoluştuğunubelirtmektedir.1887’deşehirnüfusu14607,köylerleberaber41691’dir.Verilenrakamlaryaklaşıkolarakbirbirineyakındır(Shaw1980:191).

KastamonuMedreseleri

73

Şehirdenmedreseyedevamedentalebelerkendimahallelerindesayıl‐dığındanNüfus defterlerinden şehir kökenli öğrenci sayısını tespit etmekimkanı yoktur. Ancak, köylerden gelen ve yatılı şekilde eğitimine devameden talebelerin kaydımevcuttur. 1291/1874 Salnamesinde toplammed‐rese talebesi olarak verilen 799 sayısı esas alınırsa, 1248/1832‐1833 yı‐lında medreselerdeki talebelerin % 65’ini şehir, %35’ini köyden gelen;1253/1837‐1838yılındaise,yinebenzeroranlarda%71’inişehir,%29’unuköyden gelenler oluşturmaktadır. Köy ile şehir arasında yalnızca eğitimalanındabilesanılanınaksinesıkbirirtibatınolduğunugösterenbuyüzde‐likler,köyleriçinönemlioranlarıifadeetmektedir.Azdavay,Daday,İneboluveZağfiranbolukazalarındamevcutdiğermedreselerdekitalebemiktarlarıdahesabakatıldığındavekısadönemlieğitimdensonraterklerinsıkgörül‐düğügözönündebulundurulduğunda,Kastamonuköylerindeönemlioran‐lardaokuma‐yazmaoranınaulaşıldığı anlaşılmaktadır (Salnâme‐iVilâyet‐iKastamonu1291:151‐155;BOA,NFS.d.,922:88‐91;BOA,NFS.d.,924:82‐87)8.

1832 ve1838 yıllarındaKastamonu’ya talebeler, Eflani, Sorgun,Kan‐gırı,Küre‐iNuhas,Küre,Araç,Akkaya,Ayandon,Göl,Küre‐iHadid,Azdavay,Devrekani,Daday,Zağfiranborlu,TosyaveHoşalaykazalarınabağlıköyler‐dengelmektedirler.Genellikleherköydenbir iki talebeningeldiğimedre‐selere,enfazlaDibecek,Kabaklı,Karaköy,Karacalar,Munay,ÖküzviranvePeteler köylerinden talebe gelmiştir. Yine, Rodos ve Eskişehirmedresele‐rinedetalebegenellikleyakınçevrekazaveköylerdengelmektedir.Coğrafikonumundan olsa gerek Rodos’a daha uzak yerlerden gelen talebelerinçokluğudikkatçekicidir(BOA,NFS.d.,922:88‐91;BOA,NFS.d.,924:82‐87;BOA,ML.CRD.d.,546;BOA,ML.CRD.d.,4).

Temettuat Defterlerinden rastgele tespit yapıldığından anket niteliğidetaşıyabileceközellikleresahipolanmedreselerdeki35talebeninayrıntılısosyo‐ekonomik durumları hakkında da bilgi edinilebilmektedir. Bu veri‐leregöre,köylerdengelen talebelerinsosyo‐ekonomikdurumlarışehirler‐deki talebelereoranla ikikatdaha iyidir.Temettuatkayıtlarınıngenelindedeköylerdebulunankimselerin ekonomikdurumları şehirdekilereoranladahaiyigözükmektedir.6şehirkökenlitalebenintamamısülaleolaraktekaileden çıkmıştır. Şehir‐köy kökenli talebeler sülale olarak birlikte değer‐lendirildiğinde, tekvebirkaçmevcutluailelerdençıkan talebelerinyoğun‐luktaolduğugörülür.Şehirkökenlitalebelerintemettuatları50ile150ku‐ruşarasındadeğişmesinekarşın,köylerdengelenlerinbirkaçıhariçtemet‐tuatları350‐600kuruşarasındadeğişmektedir.TemettuatDefterlerindeki

8ÖzellikleOsmanlıcaiçinokumaveyazmayeteneğininikiyeayrılarakdüşünülmesivedeğer‐lendirilmesidahasağlıklısonuçlaraulaşılmasıbakımındanönemlidir.SıbyanMekteblerindetemel elifba eğitiminin bile Osmanlıca okuma becerisi için yeterli olacağı, bunun yanındayazmaeğitimininbirazdahaeğitimgerektirdiğianlaşılmaktadır.

AbdullahBay

74

kayıtlar genel olarak göz önünde bulundurulduğunda, 50‐150 kuruş arasıfakir, 350‐600 kuruş hali‐vakti yerinde aileleri temsil etmektedir. Zenginolarak nitelendirilebilecek durumu çok iyi dört aile vardır. Genel olarakbakıldığında, medreselerde okuyan talebelerin çoğunluğunun orta gelirseviyesine sahip ailelerden çıktıkları anlaşılmaktadır (BOA, ML. VRD.TMT.d.,4124/B;BOA,ML.VRD.TMT.d.,3366;BOA,ML.VRD.TMT.d.,3366;BOA,ML.VRD.TMT..d.,2960;BOA,ML.VRD.TMT.d.,3250;BOA,ML.VRD.TMT.d.,4151)(Tablo3).

ULEMANINSOSYO‐EKONOMİKDURUMUOsmanlı Devletinde ulemanın sosyo‐ekonomik durumu şüphesiz ki, uzuntarihleri boyunca devirden devire ve merkezden taşraya farklılıklar gös‐termektedir. Burada, Kastamonu’daki durum taşra açısından ele alınarakulemanıntoplumsaltabakalaşmadakiyeri,değişenrollerivetaşradasahipolduklarıservetinyapısınadeğinilecektir.9

XIX. yüzyılın ortalarındaOsmanlı klasikmedrese düzeni ve vakıf sis‐temine uygun olarak Kastamonu’damedreselerin her alandaki idarecilerimüderrislerolarakdevamediyordu.Vakıflarınmalikontrolüüzerindemü‐tevellininetkisiolsada,asılidaremüderrisinelindeydi.İsmailBeyvakfındamüderrisin görevi “vezâif‐i tedris edâsı” olarak açıklanmıştır. Vakfın “hersenedebirkeremütevelliyahûdnâibinezdindemüderrisveşeyh‐i imaretveâyan‐ı imaret indlerindemuhasebeolması” şartkoşulmuştur.Müderris gö‐revinekarşılıkvakıftan “hergündekendisineondörtdirhemveher senedealtımüdbuğdayvealtımüdarpa” alıyordu.YakubAğavakfındamüderriseğitimyanında“evkâf‐ımezbûreyehasbinâzırolubmütevellivecâbininherre’ssenedemuhasebeleri”içingörevlendirilmişvebütünbugörevlerekarşı‐lık“yevmiyirmidokuzakçecihet‐itedris”tahsisedilmiştir(MehmetBehcet1341:127,151).

1248/1832‐1833 ve 1253/1837‐1838 yıllarında Kastamonu medre‐selerinde mevcut müderrislerin bir kısmını tespit edebilmekteyiz.1253/1837‐1838 tarihinde 55‐65 yaş arası 6müderris ve 48 yaşında birdersiamgörevyapmaktaydı.Müderrislerkendi çocuklarınıneğitiminekü‐çükyaşlardagörevlibulunduklarımedreselerdebaşlıyorlardı.Musallimü‐derrisi Mustafa Efendi 7 yaşında, yine aynımedresedemüderris İbrahimEfendi5yaşındaveDâr‐ıKurraMüderrisiMehmedNuriEfendi18yaşındaoğullarının eğitimleri ile bizzat ilgileniyorlardı (BOA, NFS.d., 922: 88‐91;

9 Burada, şunu belirtmek gerekir. Osmanlı ilmiye sistemine göre, kazalarda düşük seviyelimedresemüderrislerikuralgereğiulemasınıfınadahildeğillerdi.Bunlarsadecekazakadılık‐larınatayinedilebiliyordu.Ancak,XIX.yüzyıldaterimolarakulemakazalardakimüderrisleriifadeetmek içindekullanılmıştır.Bizdeyeri geldikçebuanlamdakullanacağız.Genişbilgiiçinbkz.(Ortaylı2008:236‐240);BirinciderecedeulemamertebesineulaşmakiçinSüleyma‐niyemüderrisliğindenMollamahreciunvanınıalmışolmakgerekliydi.Ayrıntılıtablovedahagenişbilgiiçinbkz.(Ubicini1998:80‐83).

KastamonuMedreseleri

75

NFS.d., 924: 82‐87). 1291/1874 tarihinde toplamders verenmüderris vedersiam sayısını daha net şekilde tespit edebilmekteyiz. Bu tarihteKasta‐monu’damevcut14medresede45müderrisvedersiambulunmaktaydı.Busayı talebe başına 18 müderris düştüğünü göstermektedir(Salnâme‐iVilâyet‐i Kastamonu 1291: 151‐155). Medreseden mezun olduktan sonratalebeler genelliklekendieğitimgördüklerimedreseleremüderrisoluyor‐lardı.Örneğin, 1837’deMerdiyemedresesinde talebe olanCabizâdeElhâcEmin Efendi, medreseden mezun olduktan sonra medresenin birkaç mü‐derrisindenbiriolmuştu.

XIX. yüzyılın ortalarındaKastamonu’da taşra uleması arasındane za‐manbaşladığınıtespitedemediğimiz,ancak1832’lerdenitibarengözlemle‐yebildiğimizvegittikçearttığıanlaşılanbüyükoranlardabiryerelleşmeylekarşılaşılmaktadır.Bunun sonucuolarakmüderrislikler çocuklara geçereksülaleboyuaynı ailelerinellerindekalmıştır.Adetamedresemüderris sü‐lalesinin şahsi tasarrufuna geçmiştir. Kayseri’de de bu durumun yaygınolarakyaşandığınadairgözlemlervardır.XIX.yüzyıldataşrada“birmedre‐seninmüderrisivefatedinceyerineekseriyaevlâdı,sathibirimtihanlaveilti‐maslatayinolunur,emr‐itedrisenâ‐ehlolduğundan,başkabirulemâyımü‐derrisliğe”vekilolarakgetirirdi(Tarih‐iHayatım1996:18).

1253/1837‐1838yılındamedreselerdeİlave‐iMusallimüderrisiHacı‐dedeoğluEsseyidHalitEfendiveDâr‐ıKurramüderrisiMehmedNuriEfen‐di gibi birkaç yerlimüderris tespit edilebilmektedir. Bumüderrislerin birkısmı 1832 yılından itibaren uzun süredir görevlerini sürdürmekteydiler.1291/1874 tarihinde yerelleşme sonucu müderrislerin yarısının Kas‐tamonu kaza ve köyleri kökenli olduğu ve müderrislerin çoğunluğununartıkölenekadartaşradaaynımedresedeeğitimfaaliyetlerinedevamettiğianlaşılıyor.Merdiyemüderrisi Seyyid Ahmed Hicabi Efendi, Merdiyemü‐derrisiCabizâdeElhâcEminveMüniremüderrisiÇilaklızâdeHafızMehmedZühdü Efendi gibi 45 müderrisin yaklaşık yarısı net şekilde Kastamonukökenlidir. Bu durum 1317/1899, 1319/1901 ve 1321/1903 tarihlerindede aynendevametmektedir.Üstelikmedreselerinmüderrislikleri aynı ai‐lelerindenetimindedir.Örneğin,uzunyıllarboyuncaMerdiyemüderrisliğiyapanŞeyhHacıAhmedSiyahi’ninvefatındansonra1874’teaynımedrese‐ninmüderrisliğineoğluSeyyidAhmedHicabiEfendigeçmişve1888yılındaölenekadargörevindekalmıştır.Hibbetullah(Merdiye)medresesiXIX.yüz‐yılın ilk yarısında yapıldığına göre yaklaşık yarım yüzyıl medrese idaresiaynımüderrisailesininelindekalmışdemektir.1874yılındaNasrullahmü‐derrisi Hattat Elhâc Ahmed Efendi, ZiyaiyyemüderrisiMehmed Evliya veMünire Müderrisi Çilaklızâde Hafız Mehmed Zühdü 1321/1903 tarihindeyaklaşık20yılgibiuzunzamangeçmesinerağmenhalaaynımedreselerdemüderris olarak bulunmaktadırlar (Salnâme‐i Vilâyet‐i Kastamonu 1291:151‐155; Salnâme‐i Nezâret‐i Maârif‐i Umûmiye 1317: 1294‐1317;Salnâme‐iNezâret‐iMaârif‐iUmûmiye1321:1125‐1133;Kastamonu,5Zi’l‐

AbdullahBay

76

Kâde 1306/3 Temmuz Rumi 1305; BOA,ML. VRD. TMT.d., 4117/B; BOA,NFS.d.,922:88‐91;BOA,NFS.d.,924:82‐87;Çiftci1995:228‐230).

Karışıklık çıkarıcı tartışmalardan sonra XIX. yüzyılda medrese‐tekkeilişkileridedüzenegirmişgözükmektedir.Klasikdönemin tasavvuf tartış‐maları ve tasavvufudışlayıcı tavırlarının sıcaklığınıkaybetmesinin sonucuolarak, tasavvuf vemedrese cephelerinde sıcak ilişkilerin geliştiği dikkatiçekmektedir (KJD, II,191b).Budurumdahada ilerigiderekmedreselerintekkeleşmesineyolaçmıştır.Örneğin,MerdiyeMüderrisiŞeyhHacıAhmedSiyahi, aynı zamandaHalidi tarikatının şeyhliğini yapmaktavemedresedetarikat faaliyetlerindebulunmakta;yerinemüderrisolarakgeçenoğluAh‐med Hicabi Efendi de İstanbul’da Abdülfettah Efendi’den aldığı tasavvufeğitiminden sonra medresede ilim, tekkede tarikat faaliyetlerine devametmektedir.NamazgahmüderrisiHacıMustafaEfendigibidahabirçokmü‐derris‐şeyhörneğigöstermekdemümkündür(Çiftci1995:228‐235).

Müderrisler taşra toplumunun servet ve nüfuzca en kudretli zümresisayılanayanaileleri ilesıcakilişkilerkurmuşlardır.MüniremüderrisiSey‐yid Mehmed Arif Efendi’nin yerel ayanlarla kurmuş olduğu ilişki taşradadiğer müderrisler için de güzel bir örnek oluşturur. Arif Efendi kurduğuyakın ilişkiden dolayı “Bolu Sancağı Gerede kazası hanedan ahalisindenesbâkBolumütesellimi ser‐bevvâbin‐idergâh‐ıâlidenatufetlüElhacAhmedAğa çend nefer tevabiâtıyla rahrastı olan Kastamonu’ya vusûlünde” kona‐ğında misafir kalmıştır (KJD,II,161b). Kurulan ilişkinin yakınlığından olsagerektir ki, ayan ve adamları Kastamonu’ya her gelişlerinde müderrisinkonağında misafir kalmakta (KJD,II,170a; KJD,II,167b), Arif Efendi de Ge‐rede’ye ziyarete gitmektedir (KJD,II,190a). Müderris Mehmed Arif Efendi,başkentteki devlet adamları ile de yakın ilişkiler kurmuştur. Kapudan‐ıDeryaFevziPaşa’ninmühürdarıAhmedEfendiSinop’agidişisırasındaKas‐tamonu’damüderrisinkonağındamisafirkalmıştır(KJD,II,165b;KJD,I,108;KJD, I,82a). Kurulan bu yakın ilişkilermeyvelerini vermiş gözükmektedir.MüderrisinoğluMüderrisHafızİmadüddinMahiriEfendi“deraliyye’deecil‐le‐isudûr‐ı izâmdansâbıkan imam‐ıevvelhazret‐işehriyâridevletlüEsseyidElhâcZeynelabidinhazretlerininhizmet‐ikitâbetiylemüstahdem”edilmiştir(KJD,I,90b).

XVII.veXVIII.yüzyıllardamerkezdeirsiyetkazanmışilmiyearistokra‐sisi haline dönüşen ulema aileleri kapalı bir sınıf haline gelmişlerdi. XIX.yüzyılda taşra uleması arasında da tam anlamıyla aynı durumgözlenebil‐mektedir. Kastamonu kadısının akrabalarını açıklayan “Kastamonu nâibiolubbudef’ainfisalivukuû‐yafteolankibar‐ımüderrisîn‐ikirâmdandevletlüEsseyid Mehmed Nafi Efendi hazretleri ve damadı müderrisîn‐i kirâmdansemahatlüAliRaşidEfendivemahdûmumüderrisîn‐ikirâmdansade‐rûAh‐medEşrefEfendivekethüdasıeşref‐ikuzâtdanolanfaziletlüElhâcHafızEsadEfendiveharemvekerimevesağirmahdûmvecariyeleriveetbâveaşçıvesayis” kaydı bu durumu güzel şekilde özetleyebilen bilgiler içermektedir

KastamonuMedreseleri

77

(KJD, I, 75a).Örnektendeanlaşıldığıüzere, taşraulemasıbirbiri ile yakınilişkiiçindedir.Çoğukezmüderrisolankişininakrabalarınınçoğunluğudailmiyeye intisap etmiş; aileye rastgele kişilerin alınmamasına özen göste‐rilmiştir.Bukapalılığınhariçmedreselerindeyansımalarıiseaileleringençüyelerinintaşramedreselerindeküçükyaşlardayüksek ilmirütbelereula‐şabilmeleridir.MüderrisolduğuanlaşılanulemaailesindenArabizâdeElhâcAli Efendi’nin çocuk yaştaki ‐13 yaşında‐ oğlu Esseyid Mehmed Lütfullah1837yılındaNasrullahKadımedresesindemüderrislikyapmaktadır.Yine,kadı Ahmed Eşref Efendi’nin “sade‐rû” olarak ifade edilen çocuk yaştakioğlumüderrisolmuştur.BukayıtlarHocazadelerkanunununXIX.yüzyıldadakaldırılmadandevamettiğinigösteriyor.

Taşra toplumunun itibarlı ve nüfuzlu zümresini oluşturduklarındantaşradaki diğer nüfuzlu kesimi oluşturan devlet adamları ve tüccarlarlairtibathalindedirler.Bukapalılığınbirsonucuolaraktaşradaulemaailele‐rininevlilikleridezengintüccarveulemaarasındaolmuştur.İşleyişaçısın‐danda,evliliklererkenyaşlardavemüderrisintanıdığıvetercihettiğitale‐belerileyapılmaktadır.Geleceğiparlakgörülentalebelerindahaçoktercihedilmesi de söz konusu olabilir. Örneğin,Müderris Hoca Abdullah Efendi,kızı“fahr’ül‐mukadderât,tâc’ül‐mestûrâtismetlüAişeHanım”ıkenditalebesivehizmetçisiHüsameddinŞevkiEfendiileevlendirmiştir(KJD,121a).Mer‐diyemüderrisi Ahmed Hicabi, kızını hocası ulemadan Keskinzâde AhmedEdib Efendi’nin oğlu tüccar Ahmed Rıza Efendi ile evlendirmiştir (Çiftci1995:237).Tespitedilen4köykökenli talebeninevliliklerişehirdekikişi‐lerle olmuştur (KJD, I,159b; KJD,121a; KJD, I,92b; KJD, I,114a). MüderrisHafızMehmedNuriEfendi’ninoğluSeyyidAbdülcemilKastamonu’da tica‐retle uğraşan Elhâc Salih Efendioğlu’nun kızı Halime ile evlendirilmiştir.Mahalledegenelgelirmiktarı150‐200kuruşolmasınakarşın,700gibiortaseviyenin üstünde bir gelire sahip bir ailenin tercih edilmesi genel evliliktercihlerine de ışık tutmaktadır (BOA, ML. VRD. TMT.d., 4114: 3; KJD, I,114a).

XVIII.veXIX.yüzyıldataşradanİstanbul’aulemasülaleleriarasınage‐çişyapmaksuretiyleyukarıhareketlilikörneklerinerastlamakmümkündü.DahasonraŞeyhülislamolanKastamonu’luMustafaAşirEfendiXVIII.Yüz‐yılınsonlarındadersaadet’teyükselerekulemasülalesihalinegelmiştir.Budurum intisap sistemine dayalı olarak güçlü bir himayeci bulunduğundahala taşradan başkente yükselebilmenin mümkün olabileceğini gösterir(Unan2003:209‐210;MustakimzâdeSüleymanSaadeddin1978:116‐117).Aşir Efendi, babası Reis’ül‐KüttâbMustafa Efendi’nin nüfuzundan yararla‐narak iyi eğitimalmışvebudestekleolsagerektir kihenüzonbeşyaşın‐dayken ruûs‐ıhümayûnanail olmuş;Rumeli kazaskerliğinden sonra1798tarihinde Şeyhülislam olmuş, daha sonra Aşirzâdeler olarak anılan ulemasülalesihalinedönüşmüştür(İlmiyeSalnamesi1334:565).

AbdullahBay

78

İstanbul’agitmeyibaşaramayanveyataşradakalmayıtercihedenule‐manınmaddidurumutaşradadaiyigözükmektedir.Kastamonu’dadataşrauleması İstanbul’dakiulemaailelerigibigüvenlivemüreffehsınıfoluştur‐muştu (Ergenç 1995:137‐140). Taşra uleması XVI. ve XVII. yüzyıldaki du‐rumundançokşeykaybetmişolsabile, servet vemal‐mülkaçısındanhalaiyi konumda bulunuyordu. Münire müderrisi eşref‐i hanedândan faziletlüEsseyid Elhâc Arif Efendi ve oğluMahir Efendi”nin temettuat kayıtları buhusustapekgüzelörnekteşkiletmektedir.ElhâcArifEfendi,Münire,İsmailBey, Mestan Bey, İbrahim Bey, Mahmud Çelebi, İsfendiyar ve Nasrullahmedresevecamilerineayrılmışyüksekmeblağlıvakıflarıngelirleriniçeşitlihizmetlerkarşılığıtasarrufetmektedir.Toplamgelirmiktarıimam,mektebhocası, hatib ve müezzin gibi din görevlilerine göre karşılaştırılmayacakşekilde yüksekdeğerler taşımaktadır.Müderrisin köyle bir irtibatı kalma‐mışvebüyük,gösterişlivevarlığıylanüfuz tesisedebileceğibirkonağıdabulunmaktadır(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4096).

Kastamonuulemasülalesindenolanmüderris“KeskinzâdeEsseyidAh‐medEfendininhanesindenmaâda emlâk ve temettuâtı” yaklaşık aynı sevi‐yelerdegözükmektedir.Yenişehirleşenbirzümreyitemsiledenmüderrisinşehirdeevibulunmamaktadır.KelebekveKaravenikdivanlarındaarazileriolanmüderrisinköyleolan irtibatı devametmekte; toplamgeliri de1706gibiyüksekbirmiktaroluşturmaktadır(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4114)10.

Temettuat kayıtlarına göreKastamonumerkezindeki en zengin gelir‐lere sahip vakıflar müderrislerin tasarrufunda bulunuyordu. Gerçi vakıf‐nameşartlarınınçoğundavazifelilerinmüderrisolmasışartlarıvardır;an‐cakmüderrisşartıolmayanyüksekgelirlibirkısımvakıflardamüderrisle‐rin tasarrufunda gözükmektedir.Aynı zamandaköydeki dinhizmetlerininimamlarınkontrolündeolmasınakarşın,Kastamonumerkezindeönemlidinhizmetlerinin neredeyse tamamı müderrislerin kontrolündedir. Evleringerçekdeğerihakkındaherhangibirkayıtolmadığındankarşılaştırma im‐kanıbulamamızarağmen,müderrislerinhanelerinindiğerşehirsakinlerinegöredeğeriçokyüksekkonaklarolduğuanlaşılıyor.Müderrislerortaklıklaryoluyla tarımve ticari faaliyetleredekatılmaktadırlar.Örneğin, İsfendiyarMüderrisiMehmetEfendiköyündebulunan14dönümarazisiniortakçılıklaişletmektedir(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4151;BOA,ML.VRD.TMT.d.,4117/B).Müderrisler tarım ve ticaret gibi gelir getirici faaliyetlerde bulunmalarıdurumundavergiileyükümlütutuluyorlardı.NamazgahmüderrisiHacıde‐deoğlu Halit “Kuzyaka nahiyesinde Çalılar karyesinde arazisi olarak sene‐i

10KonyaHadimkazasıüzerinetemettuatdefterlerinedayanarakyapılanincelemelerdemü‐derrislerin gelirleri genel olarak aynı seviyedeki ikimüderrisin geliri 2550‐2700 ve birkaçmüderrisingeliriise500‐600kuruşcivarındaçıkmıştır.Yine,zenginlikaçısındanayanlardansonragelmektedirler.Genişbilgiiçinbkz.(Soylu2004:72‐75,139).

KastamonuMedreseleri

79

sâbıkadavergüolarak”200kuruşvermiştir(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4117/B;BOA,ML.VRD.TMT.d.,4096).

Müderrislertaşradagelirseviyesiaçısındanâyanvetüccarlardanson‐ra ikinci sırayı paylaşmakta ve servet bakımından en ön sıralarda yer al‐maktadırlar.Âyanvevücuh‐ıkazatartışmasızgelirbakımındanbirincisıra‐daidi.SırtkazasımüdürüayanKütükoğluHacıAbdullahBey’in220dönümtarlası ve 3034 kuruş temettuatı bulunuyordu (BOA, ML. VRD. TMT.d.,4618). Dergah‐ı âli kapucubaşılarından ve Kastamonumeclis azası Deşsi‐rinzâdeMehmedBey 8882 kuruş (BOA,ML.VRD.TMT.d., 4126; BOA,ML.VRD.TMT.d.,4293;BOA,ML.VRD.TMT.d.,4155)tüccarHacıbıyıkzâdeRa‐şidAğa ise toplam3200kuruş temettuata sahipti (BOA,ML.VRD.TMT.d.,4121/B).

Tekkemensubuşeyhler ilemahalli sancakkadılarıdamüderrisler ileaynıseviyedegelirgrubunutemsilediyorlardı.“Postnişin‐idergah‐ıFerhadPaşa”HacıkadızâdeŞeyhFüsuhEfendi,943kuruştemettuatasahipti.Şeyhdergaha ayrılan 420 kuruşmaaş yanında, hamam kirasından 120 ve EneBeyvakfından102kuruşalıyordu(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4114).Yine,vergimuafiyetibulunanHacıŞeyhMehmedEfendi,MehmedPaşacamiininhatipve imamlığını yapmakta ve tahsis edilen vakıf ve çeşitli gelirlerden 1567kuruşgelireldeetmekteydi(BOA,ML.VRD.TMT.d.,2958).ŞehirdeoturanNaibHüseyin Efendi ise naib olarak yaptığı vazifeden 810 kuruş alıyordu(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4114/A).

XIX.Yüzyılınortalarındaulemamüreffehdurumunuhaladevamettir‐mekte olsa bile, resminüfuzundan çok şey kaybetmeyebaşlayacağı duru‐munarefesindebulunuyordu.OsmanlıDevleti’niniçindebulunduğudurumbirçokşeyideğiştirmeyebaşlamıştı.Budurumtaşradakirolleridegeridö‐nülmez şekildedönüşümeuğratacaktı. Batılılaşma vemerkezi reformlarlabaşlayan dönüşümün taşraya yansımaları daha geç tarihlerde başlamıştı.SultanII.Mahmud’unyerinegeçenII.Abdulmecid’inKastamonu’dayapılanbiat merasimi ile yine 1889 tarihinde Kastamonu’da yapılan cülus yıldö‐nümükutlaması50senelikbirsüredeulemanınnekadarbüyükbirpozis‐yonkaybettiğiniortayakoymaktadır.SultanAbdulmecid’intahtacülusunda“Kastamonu’da paşay‐ı müşarünileyh hazretlerinin mütesellimliğinde atu‐fetlüAkilBeyefendi hazretleri tarafına lede’l‐vüsûlmünadi nidâsıyla cümlemuhatabın ve ahaliyiMusalli tâbir olunan beldenin câmi‐i kebîrine dâvethâkim‐ibeldeefendihazretleriminber‐işerîfeemrişerîf‐imezkûrukıraâtvemazmûn‐ımünîfeharfbeharfmübâreklisan‐ıgevherfesanıylailan‐uişaâtvemerasim‐i itaâtibâ’de’l‐edâve’l‐beyâhalamüftive sâbıkıve fehd‐iulemâyıOsmaniyemüderrisiAbdullahEfendileralahiddetiminber‐imezkâreisadilebaşkabaşkacehrenfüzûn‐ıömrüdevlet‐ialiyeveferrühaşmetitacdariediy‐ye‐i hayriyyelerine muvazabât ve cümle ulemâ ve vücâh‐ı ahali yekzebanaminsümmeaminduâsıylamüdâvemet‐ibirleakabindemarifet‐ivaliveitti‐fak‐ıahalivekaledentependehotveilanuişaât‐ıcülûs‐ıhümayûnilehasretü

AbdullahBay

80

cümlebayügedaveağniyave fukâravememûrînüreâyaveberayayabirmantuk‐ı ferman‐ıbahamutavaâtmüyesser” olduğu şeklinde anlatılandu‐rumhalifeyebiatanlamıdataşıdığındandiniaçıdandaönemliolantörendemüderrismerkezikonumdadır(KJD,II,176b).1889tarihindecülus‐ıhüma‐yun yıldönümü töreni hükümet dairesi önünde bulunan Namazgah’ta ya‐pılmıştır.Törene“erkân‐ımemûrîn‐ivilâyetveumerâvezabitan‐ıaskeriveulemâvemeşayihvemüteberân‐ımemleket ileberaber…idadi,mülkiveas‐keri Rüşdiye mektebleri müslim ve gayr‐i müslim mekâtib‐i ibtidâiye şa‐kirdânı,asâkir‐izabtiyeasâkir‐iihtiyatiyevepekçokefrâd‐ıahali”katılmış‐tır. Törendemekan değiştiği gibi, ulema törene katılmaktan alıkonulmasabiletörendedahagerileredüşmüştür.Protokoldeönemlibirtemsilgücünüifadeedenduayıdahaönceulemayaparken,budefaduayımekteb‐iRüşdi‐iMülki muallimi Behcet Efendi yapmıştır (Kastamonu, 7 Muharrem’ül‐Ha‐rem1307/21AğustosRumi1305/2Eylül1889).

Kastamonu’da “usûl‐ı cedid” ile öğretim yapan okulların açılması ileadım adım bu hakimiyet daha da zayıflayacaktır. Şehirde 1301/1883’deRüşdi‐i Askeri, 1305/1887’te İdadi ve 1307/1889 tarihinde Mekteb‐i Sa‐nayi açılmıştır. 1317/1899 tarihinde şehir merkezinde “usûl‐ı cedid” ileeğitim veren birer adet İnas Rüşdi, Rüşdi‐i Askeri, Leyli veNehari İdadi‐iMülki ve Sanayi Mektebi bulunuyordu (Salnâme‐i Nezâret‐i Maârif‐iUmûmiye 1317: 279‐280; Şemseddin Sami 1314: 3661). 1291/1874 tari‐hinde799medrese talebesinekarşılık,1301/1883’deKastamonuRüşdiyeMektebinde sadece 112 talebe bulunuyordu. 1316/1898 tarihinde yeniaçılanmekteplerde bu sayı 314, 1317/1889 tarihinde artış ile 511 talebeolmuştur.1321/1903tarihindemekteplerdesadece224talebevardır.Kas‐tamonumedreselerinde buna karşılık 1317/1899’de 1123, 1319/1901’de1166 ve 1321/1903’de 1232 talebe bulunuyordu (Salnâme‐i Nezâret‐iMaârif‐i Umûmiye 1319: 718‐765; Salnâme‐i Nezâret‐i Maârif‐i Umûmiye1321:604‐623).

Bu sayılarmedreselerde talebemevcudunun giderek arttığını göster‐mektedir.MedreselerdetalebesayısındakiartışlarXIX.YüzyılınortalarındabaşlamışveXX.Yüzyıldadaartarakdevametmiştir.Devlet,1846tarihindetalebe sayısını denetim altına almak ve askerden kaçışlara engel olmakamacıylamedreselerdederskitabıolarakokutulanİzhar,Kafiye,MollaCa‐miveFenarieserlerindenmuafiyetsınavlarıolarakanılabilecek“kur’aimti‐hanları”nı getirdi. Bu dersleri geçenler bir sene askerlikten muaf tutu‐luyordu(Çadırcı1985:70,74)11.Getirilensınavdüşünüleninaksineasker‐den kaçan işsizler ordusunun medreselere doluşmasına sebep olmuş, II.Abdülhamid zamanında tamamen kaldırılan “kur’a imtihanları” bu sayıyı

11II.Mahmud’unmilliordukurmateşebbüslerisırasındatalebelerenasılbirsisteminuygu‐landığını bilmiyoruz. Ancak, Kastamonu’da 1253/1837‐1838 yılında Merdiye medresesitalebesi14yaşındaMuhammedbinNuman“redif”yazılmıştı(BOA,NFS.d.,924:82‐87).

KastamonuMedreseleri

81

daha da kabartmıştır (Mehmed Fatin, Beyân’ül‐Hak, I/16(25 Zi’l‐Hicce1326/18Ocak1908:359‐360)12.

Medreseyi etkileyen diğer bir husus “usûl‐ı cedid” ile öğretim yapanmektepleresınavlaöğrencialınmasıdır.BudönemdeKastamonu’damevcutbütün mekteplere sınavla öğrenci alınmaktadır (Kastamonu, 23 Zi’l‐kâde1306/10TemmuzRumi1305/23Temmuz1889;Kastamonu,6Ramazan‐ıŞerif 1306/ 24 Nisan Rumi 1305/6 Mayıs 1889; Kastamonu, 7 Zi’l‐hicce1306/24 Temmuz Rumi 1305/6 Ağustos 1889; Salih Vecdi, Sebilürreşad,XII/287,14Rebiü’l‐Âhir1332/12Mart1914:12‐13). İbtidaimezunuzekive başarılı talebelerin çoğu mekteplere devam etmekte, medreselere isedahadüşükseviyeli talebelergitmektedir.Yarışma,ödül törenlerive imti‐hanlarda taşradaki önde gelen devlet görevlileri “usûl‐ı cedid” ile öğretimyapanmekteplereçokönemverdiklerinihervesileilehissettirmekteydiler.KastamonuRüşdi‐iMülkiyegirişsınavına“zât‐ısâmi‐ivilâyetpenâhive fır‐ka‐iaskeriyekumandanlığıvekiliilebilumûmerkân‐ıvilâyetveumerâ‐iaske‐riye vememûrîn ve ulemâ vemeşayih ve eşrâf‐ımemleket” katılmış (Kas‐tamonu, 23 Zi’l‐kâde 1306/10 Temmuz Rumi 1305/23 Temmuz 1889);Mekteb‐i Sanayi’nin açılışında da zikredilen bütün protokol hazır bulun‐muştur(Kastamonu,28Muharrem’ül‐Haram1307/11EylülRumi1305/23Eylül 1889). Mekteb‐i İdadi’nin sınavında ulema ve meşayihin de bulun‐duğuprotokolhuzurundaMektebmüdürüMusaKazımEfendi“bundanbeşon seneevvelmekteb‐i rüşdisibulunankazalarmadûdveheleusûl‐ıcedidevecihle tedrisolunurmekâtib‐i ibtidâiyenâdir iken iştebu ikdamât‐ıcelile‐ihüsrevânebu ğayat‐ıazime‐imülûkaneâsâr‐ıaliyesindenolarakbugünkügündemekâtib‐i rüşdiyeeksermahallerdenevâhimerâkizinekadar tamim”ettiğiniaçıklamaklayenitarzöğretimşeklininüstünlüğündenbahsediyordu(Kastamonu, 21 Muharrem’ül‐Haram 1307/4 Eylül Rumi 1305/16 Eylül1889). Karşılaştırma yapıldığında ilginç veriler sunanmedreselerde gele‐neksel hale gelen icazet törenlerine protokolün katılımı ise daha zayıfla‐mıştı(Kastamonu,Şaban’ül‐Muazzam1306/3Nisan1305/15Nisan1889).

XIX. yüzyılın son çeyreğinde ulemaya bahşedilen yatay geçiş yoluyladin, Arapça ve Farsça muallimi olarak mekteplere geçiş hakkı, tepkileriazaltmasına rağmen, medreselerdeki eğitim sisteminin zayıflamasına yolaçmıştır. Bu uygulamanın birkaç örneğine Kastamonu’da da rastlanır. Os‐manlı Devleti’nin taşra idaresinde yapacağı değişikliklerde intibakı kolay‐laştırmakamacıyla yatay geçişuygulaması çok sıkbaşvurulanbirpolitikaidi.1291/1874tarihindeKastamonuRüşdiyeMektebiMuallimievveliMü‐derrisBehcetEfendiveMuallim‐iSanisiMehmedEminEfendibuhaklarını

12BudönemdeKayseri’detalebeolanRagıbBeyizlenimlerinişöyleanlatır:“Çarşıdabilumumesnaf, demirci, kasap ve boyacılara varıncaya kadar, hep medreselere kayıtlı talebe olarakaskerliktenkurtulmayabaşladı.Hocaefendilerdebunlarıalacaklarıpekhasisvecüz’ibirkaçkıyye şeker,pirinç,bulgurvekuruşa tamahederekmedreseyekaydetmektenhayaetmediler”.(Tarih‐iHayatım1996:20‐21).

AbdullahBay

82

kullanarak mekteplere muallim olarak geçiş yapmışlardır (Salnâme‐iVilâyet‐iKastamonu1291:135).

TAŞRADAİSTİHDAMSAHALARIElealacağımızkonuyalnızcamedresedenmezunolarakicazetalantalebeyikapsamamakta, çokbüyükoranlardaolduğuanlaşılaneğitimiyarıdabıra‐kantalebelerideiçinealmaktadır.

Medreseeğitiminiüstderecelerekadardevamettirenkimselergenel‐likle sarayda çeşitli yüksek memurluklar ile şeyhülislam, kadı, müftü vemüderris gibi yüksek gelire sahip görevler elde etmekteydi. Başlangıçtanitibarenuygulanankaideyegöre,altderecedekimüderrislerkazavesancakkadılıklarına, Sahn‐ı Seman ve üstündekiler ise mevleviyet kadılıklarınatayinolunurdu.Hatta,eğitimleriyleçokfazlailgileriolmayanancakimpara‐torluğun yüksek eğitim kurumları fonksiyonunu gördüklerinden dolayı,VakanüvisgibisaraygörevleriveTanzimatdevrindesayılarıartanmeclis‐lerde azalık gibi vazifelerde bulunan birçok müderris bulunmaktaydı(Kushner1987:52‐74).Ancak,yüksekmemurluklarıeldeetmekiçinhemenhemenbütünömrünüfedaetmekgerektiğindenulemanamzetlerininsayısıoldukçadüşmektevetalebelerinçoğutaşradadüşükderecelimedreselerdetahsil görmekle yetinmekteydiler. Öğrenimini taşrada veya hazırlık dere‐celerindebırakıpterkedentalebelerinsayısıçokfazlaydı.Ubicini,buoranımektepçocukları için%95,hazırlıkderecelerindemedreseeğitimini terkedenlerin oranını da yaklaşık olarak benzer oranda vermektedir (Ubicini1998:148).1252‐1255/1836‐1839tarihleriarasındaüçsenelikbirzamandilimindeKastamonu’dan İstanbul’a “tahsil‐i ilm” için giden öğrenci sayısı1’i41,3’üise20’liyaşlardaolmaküzereyalnızca4kişidir(KJD,I,34b;KJD,I,33a;KJD,I,117a;KJD,I,91a;KJD,II,154a;KJD,II,111b;KJD,II,49a;KJD,II,168a).13

Eğitimidahaerkenterkedenveyataşradakieğitimileyetinenbukim‐seler, çoğunlukla düşük gelirlere sahip imam, hatib, müezzin, kayyım vesıbyanmektebihocasıgibigörevleretalipolarakeğitimveyadinhizmetlerisınıfına geçmeyi tercih ediyorlardı.Merkezi eğitim teşkilatına bağlı olma‐danvakıf teşkilatı içindeyapılanmektephocalığınınhermahalleveküçükköylerde bile bulunduğu düşünülürse istihdam sahasının büyüklüğü deortayaçıkacaktır.Ubicini,mekteplereoldukça fazlasayıdaçocuğundevamettiğiniveyapılanistatistikleregöre,müslümanlardanancakyüzdebeşininilkmektep eğitimindengeçmemişolduğunubelirtmektedir (Ubicini 1998:146).1253/1837‐1838nüfussayımındaKastamonumerkezindeDâr‐ıKur‐raveDâr‐ıHadisMedresesindetalebeolarakgördüğümüzÇayırlıköyünden

13Şehirdışınaçıkankimselerinkazakadılarındanmuhakkakalmakzorundaolduklarımürurtezkeresi icmallerinin kaydedildiği Jurnal Defterleri sağlam bir kıyas/ölçü kaynağı oluştur‐maktadır.

KastamonuMedreseleri

83

Kübsüzoğlu Mustafa eğitiminden sonra yine aynı köye dönerek hocalıkyapmaya başlamıştır. KübsüzoğluMustafa hocalık görevini yerine getirdi‐ğinden 10 dönüm kadar tarlasını yevmiye ile işletmekte ve tarladan eldeettiği326kuruşgelirekarşılıkhocalıkgörevinden100kuruşgelireldeede‐bilmekte;köydegelirbakımındaniseortahallibirgrubutemsiletmektedir(BOA, ML, VRD. TMT.d., 4151; NFS.d.,924: 82‐87). 1253/1837‐1838 tari‐hindeİlave‐iMusalliMedresesindeilimtahsiledenMunayköyündenKadı‐oğluOsman,1261/1845tarihindeimamlıkyapmayabaşlamış,kendisinin6dönüm tarladan 312 kuruş gelir elde etmesine karşılık, sadece imamlıkgörevindenbirsenede200kuruşgelireldeedebilmektedir(BOA,ML.VRD.TMT.d.,2969;BOA,NFS.d.,924:82‐87).

Camigörevlileriningelirlerivepersonelsayısıbüyüklüklerinegörede‐ğişmekte;genelliklesancakvekazamerkezlerindebulunancamigörevlileridiğer vazifelilere göre daha iyi gelir elde etmektedir (Ubicini 1998: 79).Medrese‐iAtik’te talebelik yaptıktan sonraKastamonumerkezTahirKadıMahallesindeki Tahir Kadı Camiinde imamlık görevine başlayan Melda‐noğluOsman261,5kuruşileköydekimeslektaşlarınagoredahaiyibirgelireldeediyordu(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4124/B;BOA,NFS.d.,924:82‐87).Şe‐hirde görev yapanların hizmetleri karşılığı daha iyi bir ücret almalarınarağmen,genelliklegelirgetirecekbaşka işlerininolmamasındandolayıgö‐rev gelirleriyle yetinmek zorunda kalmaları, şehirdeki imam vemuallim‐isıbyanların ekonomik seviyelerini olumsuz etkilemiştir. Köylerde görevyapanlarise,köydekitarımgelirleriileberabereldeettiklerikazancıntop‐lamı ilenormalhayat standardı yakalamış gözükmektedirler.Bunlar, köy‐lerdegenelliklehiç geliriolmayanların fakir, 150‐200kuruşaltındakilerindüşük, 200‐450 kuruş arasındakilerin orta ve 450‐1000 arasındakilerinyüksekolaraknitelendirilebilecekgelirstandartlarında,ortagelirgrubununaltıveortakesimlerinitemsiletmektedirler.Üstgelirgrubunagirenbirkaçdingörevlisivardır(Tablo2).

Ulemasınıfınagöregelirseviyeleriçokdüşükolancamigörevlileri,ge‐lirlerininyetersizliğinitelafietmekiçinsisteminyapısıitibarıylateşviketti‐ğiesnaflıkvetarımgibigelirgetiriciişlerleuğraşmakzorundakalmışlardır(Ubicini 1998: 77; BOA, ML. VRD. TMT.d., 3366; BOA, ML. VRD. TMT.d.,4139;BOA,ML.VRD.TMT.d.,4618;BOA,ML.VRD.TMT.d.,2969).GeneldekarşılaşıldığıgibiHocaoğluMollaMehmedkendikazasındamektephocalığıyaparkenbiryandandatarımişleriileuğraşmakta(BOA,ML.VRD.TMT.d.,3366);KiraslıköyündenHatiboğluMollaOsmaniseköyündehatiblikgöre‐vini yerine getirirken ticaret ile uğraşmaktadır (BOA, ML. VRD. TMT.d.,3250).MollaMehmed gibi köydeüç‐dört dönümarazisi olmasına karşılıksadece görev geliri ile yetinen kişiler de vardır (BOA, ML. VRD. TMT.d.,2960). Kastamonu Topçuoğlu Camii müezzini Mehmed’in görevi karşılığıaldığı60kuruşabedel “müezzinlikdenmaâda temettuâtıolmadığımerkûmşununbununiânesiyle”geçindiğininbelirtilmesibumeslekgrubununiçinde

AbdullahBay

84

bulunduğu ekonomik durumu çok iyi özetlemektedir (BOA, ML. VRD.TMT.d.,4136).Mektephocası ve imamolanlaravergimuafiyeti tanınmasıisedikkatçekicibirhusustur(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4618)14(Tablo4).

İmam, hatip ve sıbyan hocası ücretleri köylülerin üstlendikleri ayniödemelerveyamahallivakıflartarafındankarşılanıyordu.Ekonomikolarakorta ve düşük seviyede olan bu zümre mensupları, merkezin kendilerineverdiği yetkilerle otoritesini artıracak ve hatta merkezi sistemin taşradamuhtardansonrakitemsilcisikonumunayükselecektir.Merkezzamaniçin‐deverdiği idariyetkilerlekendilerinidinhizmetleridışındaaynızamandataşrayöneticisikonumunayükseltmiştir(TŞS,2096:47;TŞS,2101:1;TŞS,2103:61;TŞS,2107:121).

Köyünden eğitim için ayrılıp Kastamonu’ya gelen bir kısım talebelerise,kısasüresonramedreseyiterketmekteveköyünegeridönmektedir.Budurumda olan talebenin miktarını tam bilemememize karşılık, eğitim veşartlarınzorluğunadayanamayıpgeridönentalebesayısı fazlagözükmek‐tedir.Medrese‐iDâr‐ıKurraveDâr‐ıHadis talebesiDeğirmencioğluHüse‐yin, kısa bir talebelik döneminden sonra köyüne geri dönerek “erbâb‐ızi‐raât”sınıfınayenidendahilolmuş(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4151;BOA,ML.VRD. TMT.d., 4601; BOA, ML. VRD. TMT.d., 3406); Hacı Osmanoğlu HafızAhmed ise, Medrese‐i Hibbetullah’daki talebeliğinden sonra esnaflık yap‐mayabaşlamıştır(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4126).1317/1899,1319/1901ve1321/1903 tarihlerinde talebe sayılarındaki hızlı azalıp çoğalmalar kısasüredemedreseyiterkedipköyedönentalebesayısınınçokluğunugöster‐mektedir (Salnâme‐i Nezâret‐i Maârif‐i Umûmiye 1317: 1294‐1317;Salnâme‐iNezâret‐iMaârif‐iUmûmiye1319:718‐765;Salnâme‐iNezâret‐iMaârif‐iUmûmiye1321:604‐623).

Medreseeğitimigörentalebeleringelirarayabilecekleriengenişsaha‐lardanbirisideeyaletvesancakmerkezindekiidarecilerveyerelayanlarıntaşraidaresi içinyanlarındabulundurmakzorundaolduklarıkapıhalkıdır.XIX. Yüzyıldamerkeziyetçi düzenlemeler başlamadan önce değişim geçir‐mişOsmanlı idari düşüncesininbir yansıması olarak, taşra yöneticileriningeniş“kapuhalkı”bulundurmasımerkezingüçlübirarzusuidi.Merkezinbugüçlüarzusukarşısındayerelidarecilerçeşitliişlerdekullanmaküzereçoksayıda “kapu halkı” bulunduruyorlardı (Kunt 1978: 98‐109). “Kapu halkı”arasında en kalabalık grubu paşanın ve ağanın şahsi yazışmaları yanındamerkez ile taşra arasındaki yazışmalarını yapan divan katipleri ve bütünşahsivedevletharcamalarınınmuhasebesinitutanhazinedarlarıoluşturu‐yordu(AbdulazizBey2000:171‐175).

TrabzonValisiHazinedarzâdeOsmanPaşa’nınyanındabulundurduğuçok sayıda kapu halkının önemli bir kısmını oluşturan Divan Katipleri ve

14Belgede vergimuâfiyeti “muallim‐i sıbyanolubvergiy‐i senevisiolmadığı” veya “muallim‐isıbyanidiğündenvergüsüolmadığı”şeklindebelirtilmiştir(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4114).

KastamonuMedreseleri

85

Hazinedarları listesi sistemin işleyişine işaret etmektedir. HazinedarzâdeOsmanPaşa,Ahısha,Trabzon,Çarşamba,Arabgir,Amasya,Erzurum,KavakveKebangibigenişbirsahadanenazındanişigereğiokuma‐yazmabilmesigereken 65 katip ve hazinedar bulundurmaktadır. Bu katipler arasındamedresetahsiligörenTrabzonKavakMeydanıMahallesiimamıve“vücûh‐ıulemâ”MahmudEfendigibikişilerbulunuyordu(BOA,NFS.d.,1149:341).Yine,görevlerininilkdönemlerindepaşanınyanındakatiplikyapanikikişi‐nin biyografisinede sistemin işleyişine ışık tutması açısındandeğinmekteyarar vardır. Bunlardan ilki, Erzurumlu SöylemezzâdeMehmed Timur’unoğluAliKemali,diğeriiseBayburtluŞairZihni’dir.HerikisideErzurumveTrabzonmedreselerinde eğitim görmüşler; daha sonra ise paşanın “kapuhalkı” arasına katılmışlardır (Karabey 2007: 65‐66). Yine, bu iki örnektegörüldüğügibi,kendiniispatettiktensonrabahtıaçılarakdevletkademele‐rindehızlatırmanankişilerçokolmuştur.

Dahamedresedeöğrenci ikenyapılmayabaşlanandiğerbirgelirgeti‐riciişise,arzuhalcilikidi.Devletinayrıbiresnafteşkilatıolarakdüzenleme‐sinevesıkıkurallarabağlayarakkontroletmesinerağmentalebelervekıs‐menmedreseeğitimigörenleryoğunolarakarzuhalcilikyapıyorlardı(Ubi‐cini 1998: 80). Anadolu’dan çok sayıda insan arzuhalcilik yapmak üzereİstanbul’agitmekteydi.KastamonuCebrailMahallesindeoturanveAkkayanahiyesindetarımlauğraşanOsmangurbeteçıkarak“deraliyyedeYeniCamihavlusunda yazıcı”lık yapıyordu. Yazıcılıktan elde ettiği gelir köyde tarımişlerinden kazandığı 225 kuruşa denk düşüyordu (BOA,ML. VRD. TMT.d.,4114).HatibköyüimamıEsseyidİbrahim’inoğluİstanbul’daKassamkatip‐liğiyapmaktavekarşılıkolarak150kuruşeldeetmekteydi(BOA,ML.VRD.TMT.d., 4139). Yine Cebrailmahallesinde oturanHacıoğluHüseyin Kasta‐monu’dayalnızcayazıcılıkyaparakeldeettiği360kuruşgelirilegeçinmek‐teydi(BOA,ML.VRD.TMT.d.,4114).

Tanzimatdöneminde idaridüzenlemeler ilebaşlayanyapısaldeğişik‐liklerdarbirsaha ilesınırlıkalmamış,medresemezunlarının işsahalarınıda doğrudan etkilemiştir. Düzenlemeler ilmiye sınıfının kurulu düzeninisarsacak;busarsıntıyüksekulemanıngelirlerinidüşürerekişsahasınıgit‐tikçe daraltacak; daha düşük seviyemedresemezunlarının rağbet göster‐diği imamvesıbyanmektebihocasıgibimesleklerdeiş imkanları iseeski‐denolduğugibidevamedecektir.

SONUÇTaşrada medrese kurucuları klasik devirde çoğunlukla taşradan merkezibürokrasiyeyükselenzenginlerveyadoğrudanmerkezdekidevletadamlarıidi.Vakıfgelirlerininazalması,liberalmülkiyetsisteminingelmesiyleevlat‐lık vakıf sayısındaki azalma ve devletin vakıf gelirlerine el koyması gibisebepleryüzündenmedresegelirleriazalmış;bugelişmeyereleşrafvemü‐derrislerin yoğun oranlarda insiyatif almalarına yol açmıştır. Gelirdeki

AbdullahBay

86

azalmalar talebelerin ekonomik durumunu etkilediği gibi medreselerinfizikiyapısınıdaolumsuzetkilemiştir.Bunlarınsonucuolarak,taşramedre‐seleriartanorandaahşaptaninşaedilmeyebaşlanmış,talebelerinimarettenaldıklarıpaylariseazalmıştır.

XIX.yüzyılKastamonuulemasıarasında,merkezdeXVI.yüzyıldaoluş‐maya başlayan ilmiye aristokrasisine benzer bir kastlaşmanın küçük birkopyasınınvarolduğugörülmektedir.Kastamonu’dayerelulemasülalelerioluşmuştur.Hatta,köylerde1832ve1837gibiikifarklıtarihlerdeaynıailevesülalerdençıkantalebelerinçokluğu,kırsalsahalardadamedreseyeolanilgininbazıailelerdedahayüksekolduğunugöstermektedir.

Bundanfarklıolarakyerelleşmeiledekarşılaşılmaktadır.Medreselerinmüderrislertarafındanaçılması,müderrissayısınınaşırıartmasıvemüder‐rislerin artan oranlarda evlatlık vakıf yoluylamedreseleri evlatlarına şartkoşmaları,birkaçkuşakaynıaileninidaresindebulunanmedreselerinsayı‐sını çoğaltmış; müderrislik ve medrese idaresi babadan‐oğula geçmeyebaşlamıştır. Kuruluş döneminde durum aksi yönde gelişmişti. Kasta‐monu’da beylikler ve erken Osmanlı devrinde yapılanmedreselere tahsisedilen vakıfname şartlarında, müderrislik şartları aileye bırakılabilecekşekilde yapılmamıştı. Vakıflardaki bu şartlar, ulemanın görev açısındanikincikastlaşmadalgasınanedenolduğugibi,taşradailmiyearistokrasisinidahadagüçlendirmiş;neticedemedresesisteminintamamenbozulmasınayolaçmıştır.15

Kastamonu’da köyden medreseye eğitim amacıyla gelen talebelerönemlioranlaraulaşıyordu.Bunlarmedresehücrelerindekalıyorvedersle‐riniburadantakipediyorlar;bunakarşılıkmerkezdekitalebelerevlerindeneğitime katılıyorlardı. Köyden gelen talebeler şehirde evlilikler yoluylaönemli kademelere çıkabiliyor, ancak çoğunluğu icazetten sonra düşükgelirli eğitim ve din hizmetleri gelirleriyle yetinmek zorunda kalıyorlardı.Kastamonumerkezindekiönemlivakıflarınyüksekgelirleriulemanınelin‐de idi. Bu aynı zamanda şehir merkezindeki önemli din hizmetlerinin deulemanıntekelindeolmasıdemekti.

Osmanlı Devletinin merkezi reformlara bağlı olarak taşrada açmayabaşladığı eğitim kurumları, halkın medreselere olan rağbetinde bir azal‐mayayolaçmamış;ancakmedresevemüderrislerindevletiçindekietkinliğiaşama aşama azalmaya başlamıştır. Yerel kamuoyu ve taşradaki devletadamları “usûl‐ı cedid” ile eğitim veren mekteplerin açılmasına taraf ol‐

15Kayseri’demedresetalebeliğiyapmışolanRagıbBey’inbenzerizlenimlerivardır.“Heyhatki, gün be gün hoca çoğalıp,medreseler hemen hemenmüderrislerin evlatlarınamiras gibiintikal etmeğe başladığından vemedreselerin evkaf varidatı damüderrislere ait olduğundan….Medresesiolanhocalar,gerekmedreselerinvakfından,gereksemedresedehücre‐nişintalebe‐denaldıklarıhediye,zekatvesairedengüzelcegeçiniyorlardı.Hattabusondevirde,birmedresesahibiolmak,birapartman(sahibiolmaktan)dahaiyiaddolunurdu”.Genişbilgiiçinbkz.(Ta‐rih‐iHayatım1996:21‐22).

KastamonuMedreseleri

87

muşlar, bunu nutuklarında sık sık dillendirmişler, basında “usûl‐ıatik” ve“usûl‐ıcedid”karşılaştırmalarısıkçayapılırhalegelmiştir.Taşraulemasınınprotokolde temsilgücühaladevametmektedir.Devlet,müderrislerikendihallerine terk etmemiş yatay geçişler yoluyla müderrisleri devlet aygıtıiçinedahilederekistihdamsahasıoluşturmuştur.

Zamanlamerkezileşmevemodernleşmeninsonucuolarakmedreselersadece din eğitimi yapılan kurumlar haline gelecek, devlete bürokrat vememuryetiştireneğitimkurumlarıhalinegelmeyebaşlayan İdadiveRüş‐diye okullarına ciddi denilebilecek ölçüde dinmüfredatı da konularak çö‐zümüretilecektir.Artık,eldemevcutmüfredatlamedreseler,dinadamıvemekteplere eleman yetiştiren kurumlar haline dönüşmeye başlamışlar;eskidenberisahipolduklarıkadıyetiştirmefonksiyonunuiseimparatorlu‐ğunyıkılışınakadardevamettirmişlerdir.

Tablo 1: 1291/1874 yılında Kastamonu’da medreselerde okutulan

derslervedersokutandersiamvemüderrisler (Salnâme‐iVilâyet‐iKasta‐monu1291:151‐155).

Sabah İkindi MedreseAdı DersverenDersiâmveyaMüder‐

risBuhari‐iŞerif Numaniye Müfti‐iBeldeAbdullahHilmiEf.Şifâ‐i Şerif, Akâid‐i Hin‐diye,Câmi

Mir’ât Merdiye ŞeyhHacıAhmedEfendizadeSeyyidAhmedHicabiEf.

Câmi Halebi Merdiye CabizâdeElhacEminEf.Sarf,Nahiv Mültekâ,

FerâizTevfikiye EminEfendizâdeMehmedVasfiEf.

Tasdikât,Cami Mültekâ NasrullahCamii

HattatElhâcAhmedEf.

Maksud,Buhari,Câmi Mültekâ Münire ÇilaklızâdeHafızMehmedZühdüEf.Celal,Fenari,Kafiye Dürer Tevfikiye Devrekani Nahiyesinden Osman

FevziEf.Câmi Mültekâ Merdiye KayalıMehmedHulusiEf.Câmi Şeri’â Münire MüsevvidHasanSükutiEf.İzhar,Kafiye Mültekâ Merdiye HafızÖmerHulusiEf.Kadı Mir, Dürr‐ü Naci,Tasavvurât

MuhtasarMaâni

Namazgah ElhâcMustafaEf.

Akâid,Tasavvurât Dürr‐üMuhtar

Ziyaiyye MehmedEvliyaEf.

Akâid,Fenari,Câmi Muhtasar Sıdkiye HafızSadıkEf.Akâid,Fenari,Avâmil Muhtasar Abdulbaki Ümmizâde Hafız Muhammed Emin

Ef.Tasavvurât,Câmi Mültekâ Semhiye ÇörekcizâdeHafızHüseyinEf.İzhar Semhiye AliEfendizâdeMehmedZühdüEf.Kafiye Mültekâ Numaniye ŞekercizâdeHafızAliEf.İzhar,Câmi Halebi Mahmudiye HacıHafızzâdeFazılEf.Câmi Atabey İskilibîAliEf.Fenari,Câmi Koyunlu AzdavaylızâdeMehmedEf.Câmi Halebi Mahmudiye NazlızâdeHafızMustafaEf.Câmi Halebi Münire AliEf.

AbdullahBay

88

İzhar Münire MüftizâdeZeynelabidinEf.Fenari,Kafiye Numaniye Fazıl Efendizâde Muhammed Halim

Ef.İzhar,Bina Numaniye MüsevvidzâdeHafızSaidEfendiCâmi,Avâmil Namazgah Namazgah Müderrisizâde İbrahim

Ef.Avâmil Semhiye ÜnseğizzâdeAbdulkadirEf.İzhar Halebi Ziyaiyye SemercizâdeAhmedEf.Câmi Semhiye TahirEf.Câmi,Avâmil Halebi İsmailBey HasanEf.İzhar Semhiye HafızSüleymanRüşdüEf.İzhar Semhiye HasanRüşdüEf.İzhar Semhiye İsmailHilmiEf.Avâmil Semhiye HasanHüsnüEf.İzhar Ziyaiyye CaferzâdeKamilEf.İzhar,Bina Dar‐ıKurra Köse Mustafa Efendizâde Muham‐

medEf.Sarf Halebi Münire AbdulbakizadeHacıAhmedEf.İzhar,Maksûd Merdiye TuruşzâdeAhmedEf.İzhar Mülteka Münire ŞeyhzâdeHacıAhmedEf.İzhar,Kıraât,Seb’â‐iAşere Merdiye HafızHalidEf.Maksûd Halebi Münire AraclızâdeHasanEf.İzzi Sıdkiye UrluzâdeHafızAhmedEf.Kıraât‐ıSeb’â‐iAşere Tevfikiye ElhâcHafızMustafaEf.İzhar Namazgah CideMüftüsüzâdeAbdüsselamEf.Bina Namzgah EmirzâdeHasanEf.

Tablo2:Kastamonu’damedreselerdekitalebesayısı(BOA,NFS.d.,922:

88‐91;BOA,NFS.d.,924:82‐87; Salnâme‐iVilâyet‐iKastamonu1291:151‐155;Salnâme‐iNezâret‐iMaârif‐iUmûmiye1317:1317;Salnâme‐iNezâret‐i Maârif‐i Umûmiye 1319: 757; Salnâme‐i Nezâret‐i Maârif‐i Umûmiye1321:1125‐1133).

MedreseAdı 1248(1833)

1253(1838)

1291(1874)

1317(1899)

1319(1901)

1321(1903)

Dâr‐ıKurraveHadis 16 8 14 92 67 70Koyunlu 8 5 29 21 35Musalli 32 22 İlave‐iMusalli 15 16 Atabek(Gazi) 33 5 3 45 47 Münire(Bayraklı) 43 33 85 75 85 85Hac(ı)Mahmud 12 11 25 70 43 40Hibbetullah(Merdiye) 24 25 117 125 125 85İbn‐iFetih(İsfendiyar) 40 17 85 95 92İsmailBey 13 4 20 37 42 42NasrullahKadı 18 7 Atik 12 11 Gökdere 15 19 YakubAğa 17 32 75 105Fevziye 18 45 45NasrullahKadı 42 50 65Tevfikiye 185 72 68 61

KastamonuMedreseleri

89

Tablo3:Talebelerinsosyo‐ekonomikkökenleri16

TalebeAdı Kaza/Köyü Medre‐sesi

Ver‐gi(Ku‐ruş)

Tarla(Dö‐nüm)

Tar‐laHa‐sı‐latı(Ku‐ruş)

Te‐met‐tuat(Ku‐ruş)

AileninHaneSayısı

KadıoğluOsman

Araç/Munay

İlave‐iMusalla

96 6 312 368 kala‐balıkhane

KadıoğluMehmed

Araç/Munay

Dâr‐ıKurra

177 6 517 495‐5 “

KalcıoğluMehmed

Sırt/Balçıkhisarı İbn‐iFetih

310 16 588 461‐ Beşhane

YanıkoğluÖmer

Araç/Buğdam

Numani‐ye

272 18 1052

751 Dörthane

HacıabbasoğluMehmed

“ Numani‐ye

200 14 737 431 Tekhane

AkzaimoğluMehmedAğa

Boyalı/Gülfiran

Musalli 245 10 391,5

437,5 Tekhane

Başıbüyükoğluİsmail

Kuzyaka/Çayırlı

20 9 180 90 Tekhane

Değirmen‐cioğluHüseyin

Kuzyaka/Çayırlı

Dâr‐ıKurra

70 2 244 200 Tekhane

KübsüzoğluMustafa

Kuzyaka/Çayırlı Dâr‐ıKurra

40 10 326 278 Tekhane

Meldanoğlu(Vildan)Osman

Kastamonu/TahirKadıMah.

Atik 261,5 Birkaçhane

KöseoğluMollaAhmet

Bayasıl Deraliyye/Pa‐pasoğlu

30 3 225 52,5 Tekhane

HacıoğluİsmailEf.

Bayasıl Kastamonu

120 25 650 335,5 İkihane

Şekuroğlu Sırt/ İlave‐i 220 9 427 369,5 Tek

16 Tabloda talebelerin kendileri veya babalarının ekonomik durumları hakkında bilgi ver‐ilmiştir. BOA, ML.VRD.TMT.d., 2969; ML.VRD.TMT.d., 4601; ML.VRD.TMT.d., 2960;ML.VRD.TMT.d., 3250;ML.VRD.TMT.d., 4151;ML.VRD.TMT.d., 4124/B;ML.VRD.TMT.d., 3366;ML.VRD.TMT.d., 4616; ML.VRD.TMT.d., 3405; ML.VRD.TMT.d., 2961; ML.VRD.TMT.d., 3497;ML.VRD.TMT.d., 4147; ML.VRD.TMT.d., 4291; ML.VRD.TMT.d., 3406; ML.VRD.TMT.d., 4139;ML.VRD.TMT.d., 4620; ML.VRD.TMT.d., 4293; ML.VRD.TMT.d., 4155; ML.VRD.TMT.d., 4074;ML.VRD.TMT.d.,4121/B;ML.VRD.TMT.d.,4114.

Namazgâh 37 131 100 110Ziyaiyye 45 45 33 45Sıdkiye 35 53 65 75Abdulbaki 44 Semhiye 89 80 80 95Numaniye 29 71 121 125 182Toplam 281 229 799 1123 1166 1232

AbdullahBay

90

İbrahim Vardam Musalli haneKethüdaoğluMehmed

Sırt/Samanlar

İlave‐iMusalli

265 13 411 442 kala‐balıkhane

KethüdaoğluMustafa

Sırt/Samanlar

İlave‐iMusalli

235 15 375 349,5 “

Bay‐ramkadıoğluMehmedNuri

Devrekani/Çayırcık

HacıMahmud

101,5

4 234 97 Tekhane

YazıcıoğluMustafa, Ali,Osman

Akhisar/Akhisar

Atabey 170 630 200 kala‐balıkhane

Hacıhasano‐ğluMehmed

Eflani/Kara‐capınar

Münire 130 14 367 311 Dörthane

HacıdedeoğluHalil

108 50 486 625

Hasan Çuka‐daroğluSalih

Atik 150 15 407 291 Tekhane

İmamoğluHüseyin

Devrekani/Sulhiddin

HacıMahmud

185 5 432 231 kala‐balıkhane

KöleoğluAhmed

Kuzyaka/Karahaliller

Münire 230 30 609 427,5

OsmanoğluMehmed

Sırt/Olza

Musalli 93 10 197 110,5 Tekhane

CırışoğluMustafa

Küre‐iNuhas//Dere

Dâr‐ıKurra

197 50 769,5

579,5

TokmakoğluMustafa

Kuzyaka/Karaveli Dâr‐ıKurra

127 12 560 370 Tekhane

ÇelebioğluAli Akkaya/Alyakut

Münire 105 8 427 366 Dörthane

TopçuoğluMollaOsman

Kastamonu/MusaFakihMah.

Hibbet‐ullah

150 Tekhane

KömürcüKadıoğluMehmed

Kastamonu/CebrailMah.

Hibbet‐ullah

120 Tekhane

BoşnakHacıhafızMehmed

Kastamonu/CebrailMah.

Hibbet‐ullah

Tekhane

DuruşoğluSeyyidMehmed

Kastamonu/CebrailMah.

Tekhane

MollaÖmeroğluSeyyid Ah‐med

Kastamonu/CebrailMah.

30 Tekhane

TosunoğluRecep

Araç/YukarıOba Dâr‐ıKurra

241 9 1065

754,5 kala‐balıkhane

HatiboğluMollaHalil

Kuzyaka/Bürümce 2 8 244 122 Tekhane

BoduroğluAli Kuzyaka/Bürümce Dâr‐ıKurra

326 5 326 205 Birkaçhane

BoduroğluMehmed

Kuzyaka/Bürümce İbn‐iFetih

50 7 190 110 Kala‐balıkhane

KastamonuMedreseleri

91

Osman‐zaimoğluVeli

Sırt/Okçular

İlave‐iMusalli

255 11 469 366,5 Birkaçhane

Tablo4:İmam,HatibveMuallimgelirlerivesosyo‐ekonomikdurum‐

ları17

17 BOA,ML.VRD.TMT.d., 4293; BOA,ML.VRD.TMT.d., 4114; BOA,ML.VRD.TMT.d., 3366; BOA,ML.VRD.TMT.d., 4136; BOA, ML.VRD.TMT.d., 4137; BOA, ML.VRD.TMT.d., 4139; BOA,ML.VRD.TMT.d., 4618; BOA, ML.VRD.TMT.d., 3012; BOA, ML.VRD.TMT.d., 4151; BOA,ML.VRD.TMT.d., 2969; BOA, ML.VRD.TMT.d., 4124/B; BOA, ML.VRD.TMT.d., 4117/B; BOA,ML.VRD.TMT.d., 3250; BOA, ML.VRD.TMT.d., 4601; BOA, ML.VRD.TMT.d., 4121/B; BOA,ML.VRD.TMT.d.,2960;BOA,ML.VRD.TMT.d.,4096;BOA,ML.VRD.TMT.d.,4080.

Adı Köy GörevYeri

Tarla(Dö‐nüm)

TarlaHası‐latı(Ku‐ruş)

Temettuat(Kuruş)

Görevi GörevGeliri(Ku‐ruş)

KuşakçıoğluHafız HasanEf.

KastamonuCebrailMah.

MerkezMahalle

Muallim 120

AliEf. “ Saray İmam 360HocaoğluMehmed

Bayasıl Kazamerkezi

10 285 261 Muallim 150

HocaoğluÖmerEf.

Bayasıl DivanMerkezi

10 135 192,5 İmam‐Muallim

110

Mehmed Kastamonu/TopçuoğluMah.

Topçu‐oğluCamii

Müezzin 60

Osman HacıVeli Muallim 200Kara İma‐moğluEsseyidİbrahim

Hatib Serti 30 1060 735 İmam

ÇelebioğluMehmedEf.

AşağıKöy 11 430 384,5 İmam‐Muallim

100

PopuroğluAbdullah

Seküviran Hisarbaşı 3 330 Muallim 330

KübsüzoğluMustafa

Çayırlı 4,5 326 278 Muallim 100

KadıoğluOsman

Munay Arac 6 312 368 İmam 200

KadıoğluMehmed

Munay Bağdame 6 517 495,5 Muallim 200

MeldanoğluMustafa

Kastamonu/Tahir KadıMah.

İmam 266,5

MeldanoğluOsman

“ TahirKadıCamii

İmam 261,5

AbdullahBay

92

KAYNAKLARI.ArşivBelgeleriBOA (BaşbakanlıkOsmanlıArşivi),ML.VRD.TMT.d.(TemettuatDefterleri): 3666;

4114; 4117/B; 4139; 4116/A; 4151; 3405; 2969; 4124/B; 4616; 4601;2960;3250;4096;4126;4293;4155;4121/B;4618;2958;4114/A;4139;4618;4136;4601;3406;2961;3497;4147;4291;4620;4074;4137;3012;4096;4080.

BOA,ML.CRD.d.(CerideOdasıDefterleri):4;546.BOA,NFS.d.(NüfusDefterleri):922:88‐91;1149:341;924:82‐87.TŞS(TrabzonŞer’iyeSicili):2096:47;2101:1;2102:34;2103:61;2107:121.II.SüreliYayınlarKastamonu: 5 Zi’l‐Kâde 1306/3 Temmuz Rumi 1305; 14 Şaban’ul Muazzam

1306,3NisanRumi1305,15Nisan1889;7Muharrem’ül‐Harem1307/21Ağustos Rumi 1305/ 2 Eylül 1889; 23 Zi’l‐kâde 1306/10 Temmuz Rumi1305/23Temmuz1889;6Ramazan‐ıŞerif1306/24NisanRumi1305/6Mayıs1889;7Zi’l‐hicce1306/24TemmuzRumi1305/6Ağustos1889;28Muharrem’ül‐Haram1307/11EylülRumi1305/23Eylül1889;21Muhar‐rem’ül‐Haram1307/4EylülRumi1305/16Eylül1889.

HacıHasan “ Serçe 250 Muallim HafızoğluHafız Meh‐med

Kastamonu/KebirlerMah.

Kasta‐monu

İmam‐Hatib‐Vaiz

117

HatiboğluMolla Os‐man

Kiraslı Kiraslı 7 391,5 225,5 Hatib

HacıoğluÖmer

Balçıkhisarı Balçıkhi‐sarı

16 425 345,5 Hatib

EsseyidHafız Meh‐medEf.

Kastamonu/Musa FakihMah.

Kasta‐monu/MusaFakihMah.

İmam

BeyazoğluHasan

“ “ Muallim 250

HaliloğluMehmed

Buğdam Hurucvi‐ran

Muallim 150

Kalecik‐lizâde Lüt‐fullahEf.

Kastamonu/DevecilerMah.

İsmailBey VakfıCamii

Hatib 101

Molla Ah‐medoğluOsman

Hatib Hatib 16 623 1021,5 İmam

Kara Ahme‐doğluŞakir

Dere 8 240 270 Muallim 150

KastamonuMedreseleri

93

Beyân’ül‐Hak:“Tarık‐ıTedrisinBervech‐iÂtiIslâhveTesviyesineİhtiyacınSe‐bebiBeyânındadır”,S.15/18Zi’l‐Hicce1324(1908):322‐324;MehmedFa‐tin, “TedrisatveMedârisde İmtihanlar”, I/16, 25Zi’l‐Hicce1326/18Ocak1908:359‐360.

Köroğlu: no.282, sene.6, 8 Zi’l‐hicce1332/15Teşrin‐iEvvel1330; no.287, se‐ne.6,15Muharrem’ül‐Haram1333/20Teşrin‐iSani1330.

Sebilürreşad: Salih Vecdi, “Medreselerin Avâmil‐i İnhitatından Rağbetsizlik”,XII/287,14Rebiü’l‐Âhir1332/12Mart1914:12‐13.

Sırât‐ıMüstakim:MusaKazım,“Kütüb‐ıİslamiyeninİhtiyacât‐ıAsraGöreIslâhveTe’lifi,Beyne’l‐MüsliminMezâhib‐iMuhtelifeninTevhidi;MedreselerdeTedrisâtınIslâhı”,C.III,S.54/1Ramazan1327/3Eylül1325:22‐23.

III.AraştırmaEserlerveİncelemeler(1291). Salnâme‐i Vilâyet‐i Kastamonu/1291, def’a.6, Kastamonu: Matbaâ‐i

Vilâyet‐iKastamonu.(1317). Salnâme‐i Nezâret‐i Maârif‐i Umûmiye, 1317, Dâr’ül Hilâfet’ül‐Âliye:

Matbaâ‐iÂmire.(1319). Salnâme‐i Nezâret‐i Maârif‐i Umûmiye/1319, Dâr’ül Hilâfet’ül‐Âliye:

Matbaâ‐iÂmire.(1321). Salnâme‐i Nezâret‐i Maârif‐i Umûmiye/1321, Dâr’ül‐Hilâfet’ül‐Âliye:

Matbaâ‐iÂmire.(1334). İlmiye Salnamesi/1334, Birinci Def’a, Dâr’ül‐Hilâfet’ül Âliye: Matbaâ‐i

Âmire.(1994).438NumaralıMuhasebe‐iVilâyet‐iAnadoluDefteri (937/1530), (Bolu,

Kastamonu,KengırıveKoca‐iliLivaları), II, Ankara:DevletArşivleriGenelMüdürlüğüYayınları.

(1996).Tarih‐iHayatım,(Haz.M.BülentVarlık),Ankara:KebikeçYayınları.(1998). Kastamonu Jurnal Defteri(1252‐1253/1836‐1837), I, (Haz.Abdulkerim

Abdulkadiroğlu, İ.HakkıAksoyak,NecipFazılDuru),Ankara:DevletArşiv‐leriGenelMüdürlüğüYayınları.

(2006).Kastamonu JurnalDefteri (1254‐1255/1838‐1839), (Haz. İ.HakkıAkso‐yak),Ankara:DevletArşivleriGenelMüdürlüğüYayınları.

“MehmetİpşirliileMedreselerveUlemaÜzerine”,TürkiyeAraştırmalarıLitera‐türDergisi,C.6,S.12/2008:451‐470.

ABDULAZİZ BEY (2000). Osmanlı Adet,Merasim ve Tabirleri, İstanbul: TarihVakfıYurtYayınları.

ABDURRAHMAN ŞEREF EFENDİ (1985). TarihMusahabeleri, (haz. Enver Ko‐ray),Ankara:KültürveTurizmBakanlığıYayınları.

ADIYEKE N. (2000). “Temettuât Sayımları ve Bu sayımları Düzenleyen Ni‐zamnâmeÖrnekleri”,OTAM,S.11:769‐771.

ALTUNTAŞ Z. (2008). “Kevakibizâdeler: Osmanlılarda Bir Ulema Ailesi”, BSVBülten,S.67:92‐112.

ATAYH.(1983).OsmanlılardaYüksekDinEğitimi,İstanbul:DergahYayınları.

AbdullahBay

94

BALTACIC.(1976).OsmanlıMedreseleri,İstanbul:İrfanMatbaası.CEVDETPAŞA(1991).Tezakir(40Tetimme),(Yay.CavidBaysun),İstanbul:TTK.ÇADIRCIM.(1985).“OsmanlıİmparatorluğundaAskereAlmadaKur’aUsulüne

Geçilmesi:1846TarihliAskerlikKanunu”,AskeriTarihBülteni,S.10:70‐74.ÇİFCİF. (1995).KastamonuCamileri‐TürbeleriveDiğerTarihiEserler,Ankara:

TürkiyeDiyanetVakfıKastamonuŞubesiYayınları.ERGENÇÖ. (2005).XVI.YüzyıldaAnkara veKonya, Ankara: Ankara Enstitüsü

VakfıYayınları.FAROQHI S. (1973). “Social Mobility Among the Ottoman Ulema in the Late

SixteenthCentury”,IJMES,4(PrintedinGreatBritain):204‐218.GÜLDÖŞÜREN A. (2007). “Bir Osmanlı Ulema Ailesi: Arabzâde Örneği”, BSV

Bülten,S.65:58‐76.GÜRERA.Ş.(1996).OsmanlıUlemasınınIII.SelimveII.MahmutReformlarıKar‐

şısındakiTavrı,YayımlanmamışYüksekLisansTezi,HacettepeÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü:Ankara.

GÜRERA.Ş. (2003).GelenekleModerniteArasındaBirMeşrutiyet Şeyhülislamı:MusaKazımEfendi (1861‐1920), YayımlanmamışDoktora Tezi,HacettepeÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü),Ankara.

İPŞİRLİM.(2003).“Medrese”,DİA(DiyanetİslamAnsiklopedisi),XXVIII,Ankara:TürkiyeDiyanetVakfıYayınları:323‐333.

KARABEYT.(2007).“BayburtluZihni’nin(1797‐1859)MeşhurBirKoşmasınaTahliliBirBakış”,MilliFolklor,Yıl.19,S.76:65‐66.

KARALE.Z.(1997).OsmanlıİmparatorluğundaİlkNüfusSayımı,Ankara:DevletİstatistikEnstitüsüYayınları.

KUNTİ.M.(1978).SancaktanEyalete,İstanbul:BoğaziçiÜniversitesiYayınları.KUSHNERD.(1987).“ThePlaceoftheUlemaintheOttomanEmpireDurıngthe

AgeofReform(1839‐1918)”,Turcica,XIX:52‐74.KÜTÜKOĞLU M. (1995). “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Tarihi Kaynaklarından

TemettüDefterleri”,Belleten,C.LIX,S.225:398.KÜTÜKOĞLUM.(2000).XX.AsraErişenİstanbulMedreseleri,Ankara:TTK.MECDİ MEHMED EFENDİ (1989). Hadâ’ıku’ş‐Şakâ’ık (Şakâ’ik‐i Numaniye ve

Zeyilleri,1);Neşr.AbdulkadirÖzcan),İstanbul.MEHMEDBEHCET(1341).KastamonuÂsar‐ıKadîmesi,İstanbul:Matbaa‐iÂmi‐

re.MUSTAKİMZÂDESÜLEYMANSAADEDDİN(1978).Devhatül‐Meşayih,İstanbul:

ÇağrıYayınları.NEV’İZADEATAYİ(1989).Hadâ’ıku’l‐HakâikfiTekmilet’ül‐Şakâik(Zeyl‐iŞakâik;

Şakâik‐iNumaniyeveZeyilleri,2),(Haz.AbdulkadirÖzcan),İstanbul.ORTAYLI İ. (1981). “18. Yüzyılda İlmiye Sınıfının ToplumsalDurumuÜzerine

BazıNotlar”,ODTÜGelişmeDergisi(1979‐80,ÖzelSayı):155‐159.ORTAYLIİ.(2008).TürkiyeTeşkilatveİdareTarihi,Ankara:CeditNeşriyat.ORTAYLIİ.(2009).OsmanlıToplumundaAile,İstanbul:TimaşYayınları.

KastamonuMedreseleri

95

SARIKAYAY.(2008).Merkez ileTaşraArasındaBirOsmanlıAlimiEbuSaidEl‐Hadimi,İstanbul:KitapYayınevi.

SHAWS.J.(1980).“OttomanPopulationMonumentDurıngtheLastYearsoftheEmpire1885‐1914SomePreliminaryRemarks”,OsmanlıAraştırmaları,S.1:191.

SOYLUE.(2004).1840ve1844TarihliTemettuatTahrirDefterleriIşığındaHa‐dim’in Sosyo‐Ekonomik Yapısı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti‐tüsü,İstanbul.

SÜLEYMANSUDİ(1307).Defter‐iMuktesid,I,İstanbul:MahmudBeyMatbaası.ŞAHİN İ. (2001). “Kastamonu”,DİA, XXIV, İstanbul: TürkiyeDiyanet Vakfı Ya‐

yınları.ŞEMSEDDİNSAMİ(1314).Kamûs’ul‐Âlam,V,İstanbul:MihranMatbaası.UBICINIM.A. (1998).Osmanlı’daModernleşme Sancısı, İstanbul: Timaş Yayın‐

ları.UNANF. (2000). “OsmanlıMedreselerindeUlemanın Sosyal Tabanı veBunun

İlmi Verim Üzerindeki Etkisi Üzerine Bazı Düşünceler”, XII. Türk TarihKongresiBildirileri(Ankara,12‐16Eylül1994),C.III,Ankara:669‐676.

UNANF.(2003).KuruluşundanGünümüzeFatihKülliyesi,Ankara:TTK.ZILFIM.C.(2008).OsmanlıUleması,(çev.MehmetFarukÖzçınar),Ankara:Bir‐

leşikYayınevi.