NDEKLER

MODL 13

TK

1. Turbo-Shaft Motorlarn almas

Turbo-shaft motorlar askeri ve sivil tip helikopterlerde kullanlr. T53, T55, T63, T700, PT6 serisi motorlar rnek verebiliriz. Motor k gc bir aft vastas ile aktarma organlarna (transmisyona) iletilir. Havann, motora girdii andan k anna kadar urad deiimler, termodinamik kanunlarna gre gerekleir (s enerjisinin mekanik enerjiye dnm). Gazlarn durumunu belirleyen ana parametre vardr; basn, scaklk ve hacimdir. Her bir parametre arasnda daima sabit bir iliki vardr. Bir deer deiirse, dier iki deer de bir ekilde deiecektir. rnein, bir silindir iindeki havay strsak, enerjisi artar, eer piston sabit ise basn artacaktr. Eer pistonun serbeste hareket edebilecei bir ortam varsa bu takdirde hacim artacaktr, bu durumda silindir iindeki basn sabit kalr. Eer pistona mekanik enerji uygulanrsa yine ayn sonu alnr. Piston, silindir iindeki havay sktracak ynde hareket ederse, kapal hacimdeki havann basn ve scakl deiir (her ikisi de artar).1.2. Turbo-Shaft Motorlarn Ana Blmleri

Hava giri ksm (Air inlet section)

Kompresr ksm (Compressr section)

Yayc ksm (Diffuser section)

Yanma ksm (Combustion section)

Egzoz ksm (Exhaust section). ekil 1.1de motorun ana ksmlar gsterilmitir.

ekil 1.1: Motorun ana ksmlar

1.2.1. Hava Giri Ksm

Motorun n ucunu meydana getiren ksm olup magnezyum alamndan iki paral olarak yaplmtr. Paralar arasnda 6 adet ii bo kaide mevcut olup 5inden scak hava en alttaki 6nc kaideden ise motor giri ksmn yalayan yan transferi salanr. ekil 1.2de hava giri ksmlar gsterilmitir. Motor giri ksmnda bulunan paralar unlardr: ve d Yuva: Motor hava ksm iindeki ve dndaki paralara yataklk eder.

Devir drme dili gurubu (reduction gearbox): 3.22 N2 trbin devrini 1 devire drerek g k shaftna iletilmesini salar (3.22 Rpm to 1 Rpm).

Torkmetre dzeni: Motordan ekilen beygir gcn tork basnc olarak okutmay salar.

Hava giri yn kanatklar: Motora giren havann miktarn ayarlar.

1 Nul ana yatak: Kompresr rotorunun n ucunu destekler.

G aft destek Yata: aftnn n ksmn destekler.

Ya jetleri: 3 adet olup devir drme dili gurubunu yalar.

N1 dili kutusu ve zerinde monteli olan/hareket alan ana paralar:

N1 takometre jeneratr

Starterstand by jeneratr

Yakt kontrol cihaz

Motor ya pompas

Ya hararet sensr

Ya basn ayar valve

Ya filtresi

Chip detektr

N2 Dili kutusu ve zerinde monteli olan /hareket alan ana paralar

N2 takometre jeneratr

Ar hz govarnr

Torkmetre sistem booster ya pompas

Torkmetre sistem ayar valve

Hava hararet hassas eleman: Motora giren havann hararetini yakt kontrol cihazna ileterek yaktn ayarlanmasna yardmc olur.

Devri sabit tutma reglatr: Dal ve trmanlarda (kolektif levyenin aa yukar hareketi) 6600 RPM olan motor uu N2 devrini 40 RPM tolerans dahilinde sabit tutar.

Basn anahtar ve transmitter kutusu: Sistemlerle ilgili basn anahtar ve transmitterleri zerinde toplar. Bu paralar;

Ya basn transmitteri (engine oil pressure transmitter)

Torkmetre ya basn transmitteri (torquemeter pressure transmitter)

Dk ya basn ikaz anahtar (engine oil pressure switch)(25 PSI)

Yakt farkl basn ikaz anahtar (engine fuel pump pressure switch)

Motor bilgi plakas (data plate): Motor hakkndaki bilgilerin kaytl olduu plakadr.

P1 basn rakoru: Motora giren havann basncn yakt kontrol cihazna ileterek yaktn otomatik olarak ayarlanmasn salar.

ekil 1.2: Hava giri ksm

1.2.2. Kompresr Ksm

Motor iin gerekli olan havay temin eden ksmdr, motorun verimli almas iin havann basncn ve hzn artrr. Ana paralar unlardr; Kompresr rotoru: 5 adet eksenel (Axial) ve 1 adet santrifj kompresr rotorundan meydana gelmitir. ekil 1.3te kompresr ksmlar gsterilmitir.

Kompresr yuvalar: st ve alt yuva olmak zere iki paradan oluur. Kompresr rotoru zerine monte edilmilerdir.

Stator: Kompresr st ve alt yuvalar ierisinde bulunan sabit kanatklardr.

ekil 1.3: Kompresr ksm

1.2.3. Yayc Ksm

Kompresrden dnerek gelen havay dzeltip yanma odasna gnderir; ayrca kullanlmak zere motor dna dzgn akkanl hava alnmasn salar, iki paral yaplmtr. ekil 1.4 te gzkmektedir. Bu paralar ii bo kanatklar birletirir, paralar unlardr: ve d yuva: Yayc ksmn i ve d erevesini oluturur. yuvann i yzeyi ii bo bir sala epeevre kaplanmtr. Motor dna alnacak hava burada durgunlatrlr.

2 Nu. lu ana yatak: Kompresr rotorunun arka ksmn destekler.

Domuz srt (pigy back) ve P3 k: Motor ve hava arac zerinde eitli sistemlerde kullanlmak zere motor dna havann alnd yerlerdir.

2 Nu.l yatak ya dn: ki nu.l ana yata yalayan yan dnn salar.

T.O.T. klar: Fabrikaca kullanlr.

ekil.1.4: Yayc ksm

1.2.4. Yanma Ksm

Motorda yanmann meydana geldii ve gcn retildii ksmdr. Bu ksma trbinlere yuvalk ettii iin trbin ksm da denir. Motorun en scak ksmdr. Paralar unlardr: Trbinler: Motorda dn ve gcn retildii dnen paralardr. T53-L-13B/703 motorlarnda iki adet N1 ve iki adet N2 trbini vardr.

Nozullar: Trbinlere arpan basnl gazlarn asn ayarlayp trbinlerin dn ynn ayarlayan ve zerinde kanatklar olan sabit paralardr. T53-L13B/703 Motorlarnda iki adet N1 ve iki adet N2 nozulu vardr.

Yanma odas i gmlei ve reflektr: Yanmann olduu ve basnl gazlarn ynlen-dirildii paralardr; yanma odas i gmlei motor modeline gre deiik yaplara sahiptir.

Yakt tahliye valve (drain valve): Yanma odasnda ve ana yakt manifoldlarnda motorun stop edilmesi annda kalan yaktn gvde altna tahliyesini salar.

Yakt blc : Yakt kontrol cihazndan gelen ana yaktn basncna gre, birinci ve ikinci (primary-secondary) ana yakt devresini ayarlar.

P4 k ve ek valve (check/purge valve) : Yanma ksmndan havann alnp ilk altrma yakt memelerinin soutulma ve temizlenmesini salar, yaktn kurumlamasn nler.

ekil .1.5: Yanma ksm1.2.5. Egzoz Ksm

Yanm gazlarn dar atlmasn temin eder. ki paral yaplmtr. Bu iki paray ii bo olan 4 adet kaide birletirir. ekil 1.6da egzoz ksm gzkmektedir. Bu bo kaidelerden atmosfer havas geirerek bu ksmdaki yatak grubu soutulur. Ana paralar ve zerinde monteli olan paralar unlardr: Egzoz difzr: Egzoz ksmn oluturan ana paradr ve 3-4 numaral ana yatak yuvasn zerinde tar.

3 ve 4 Nu.l ana yatak gurubu : N2/G trbinlerini zerinde tar.

Termokupiller: Kendi rettikleri elektrik akm ile alarak egzozdan atlan scak gazlarn hararetini ler. T53-L-13B motorlarnda 6 adet, T53-L-703 motorlarnda 12 adet termokupil prop vardr.

Alev siperlii ve destek Knisi : Yakt manifoldlarn s ve darbelerden korur.

Ana ve ilk altrma yakt manifoldlar : Yakt kontrol cihazndan gelen ana ve ilk altrma yakt memelerine ayn anda ve eit olarak datr.

Ana Yakt Enjektrleri: Ana yaktn yanma odasna pskrtlmesini salayan paralardr. T53-L-13B/703 motorlarnda 22 adettir.

lk altrma yakt enjektrleri: lk altrma yaktnn yanma odasna pskrmesini salarlar, ana yakt manifoldlar zerine monte edilmilerdir. T53-L-13B/703 motorlarnda 4 adettir.

Bujiler: Motor yanma ksmna gelen yakt hava karmnn yanmas iin kvlcm meydana getirirler. Toplam 4 adettir.

ekil 1.6: Egzoz ksm

FADECGenelFADEC ( Full Authority Digital Engine Control ) , uan dier alt sistemleriyle birlikte alarak ksa zamanl motor performansn ve durgun durumu oluturmak iin tam kademe motor kontroln salar. FADEC sistemi ift kanall bir ECU' dan ve aadaki evresel birimlerden oluur: Hidromekanik birim,

ECU alternatr,

VSV ve VBV, HPTACC, LPTACC, RACSB sistemleri,

Balatma sistemi,

T/R sistemi,

Ya/Yakt s kontrol,

Motor sensrleri,

Elektriksel kontrol,

ECU soutma,

Yakc evresi valfi.

Para YerleimiECU (Electronic Control Unit): ECU, fan zerine yerletirilmi, titreime kar yaltml tek bir sistemdir.HMU (Hydromechanical Unit): HMU, yakt pompasnn arka ksmna yerletirilmitir. ki birim, daha byk bir birimi oluturur. Oluan bu paket AGB' nin arka ksmna, ufki aftn da sol ksmna yerletirilir.Alternatr-ECU: Alternatr, yedek dili kutusunun sol n ksmna yerletirilmitir.T/P25 Sensr: T/P25 sensr, saat 8:30 pozisyonunda, arka ksm ne bakacak ekilde, fan iindeki VBV (Variable Bleed Valves) ak ynnde yerletirilmitir.T12 Sensr: ksm ne bakacak ekilde, hava giri al iine T12 sensr, saat 1:30 pozisyonunda, arka yerletirilmitir.TCC Sensr: ki tane TCC sensr, saat 4:00 ve saat 8:00 pozisyonunda yanma odasna yerletirilmitir.Thermocouple-T3: T3 thermocouple' (ayrlmaz kat tp ve birletirici kutusuyla) Flange N ve yakt memesinin yerletirildii bolukta, bu iki yapnn arasna konur. T3 probunun kendisi, saat 11:30 pozisyonunda, arka ksm ne bakacak ekilde yanma odasnn zerine yerletirilir.Thermocouple-T5: T5 thermocouple' saat 3:30 pozisyonunda arka ksm ne bakacak ekilde trbine yerletirilir.Sistem TantmFADEC Sistemi, aadaki fonksiyonlar yerine getirebilmek iin uygun uak sistemleriyle uygunluk iinde alr: Gvenli snrlar ile durgun durum ve ksa zamanl motor operasyonu iin gaz jeneratr kontrol;

yakt ak kontrol,

hzlanma ve yavalama zamanlar,

VSV ve VBV zamanlar,

aktif serbestlik kontrol sistemi,

rlanti ayar,

Motor snr koruma;

ar hz motor korumas; onaylanm krmz motor hatlarn gemeyi engellemek iin, fan hz N1' e ve i hz N2' ye baldr,

motor trbini egzoz gaz ssnn grntlenmesi (EGT)

G ynetimi;

motor itme oran otomatik kontrol,

itme ayar parametresi olarak N1 kullanlarak, itme parametresi limitlerinin hesaplanmas,

gaz kontrol kolu durumuna gre, sabit oranlar kullanarak manuel olarak g ynetimi: Tam ileri gaz kontrol kolu pozisyonunda, uak , kalk/meydan turu modundadr. Dier oranlar da (max sreklilik, max trmanma, rlanti, max ters-yn) sabit bir gaz kontrol kolu pozisyonunda meydana gelir,

otomatik itme sistemi talebine gre, direk motor uu ayar yoluyla otomatik g ynetimi, otomatik itme operasyonu boyunca, itme seviyesine Uu Kumanda Klavuz ve Zarf Bilgisayar (FMGEC) tarafndan kumanda edilir ve FADEC sistemine bir fan hz kumandas (N1CMD) olarak salanr,

Otomatik motor balatma sralamas;

balatc valfin kontrol (ON/OFF),

HP yakt valfinin kontrol (yerdeyken ON/OFF, uutayken ON),

yakt zamanlamasnn kontrol, atelemenin kontrol (ON/OFF),

N1, N2, WF ve EGT' nin gsterimi,

yerdeyken iptal/devrede yetenei,

tme yn deitirme kontrol;

itme yn deitiricisinin hareketlendirilmesi (amak ve yerletirmek),

yn deitirme boyunca motor gcnn kontrol, bu durumda motor rlantide,

tam geri-yn gaz kontrol kolu pozisyonunda maksimum yn deitirme gcnn kontrol,

Kokpitte gsterim iin motor parametrelerinin iletimi;

birincil motor parametreleri,

balang sistem durumu,

itme yn deitiricisi sisteminin durumu,

FADEC sisteminin durumu,

' nacelle' ss,

ya ss,

motor-koul grntleme parametrelerinin iletimi,

tespit, izole, uygunluk ve hafzaya alma yntemiyle sistem kusurlarnn izlenmesi,

yakt geri dn valfinin kontrol.

G KaynaECU iinde her kanal, alternatr ECU' ya g vermedii zaman eit bir g destei olarak 115 Vac' yi kabul eder. ECU, devre kesiciler boyunca enerjilendirilir. N2 parametresi % 20' nin altna dtnde ECU uak elektriksel g a tarafndan beslenir. N2 parametresi % 12 deerinin zerine ulatnda ECU Doruca ilgili alternatr tarafndan 3 fazl alternatif akm ile beslenir. Uan uygulad 115VAC besleme ile alternatr arasndaki seimin anahtarlamas ECU tarafndan otomatik olarak yaplr.Para TantmECU (Electronic Control Unit)ECU; her bir kanal, temel kontrol fonksiyonlar iin bir mikroilemci, basn transducer arabirim fonksiyonlar iin bir mikrokontrolc ve ARINC haberleme fonksiyonu iin de yine bir mikrokontrolc kullanan ift kanall bir dijital elektronik kontroldr. Her bir ECU kanal, Hava Veri ve Atalet Birimlerinden (ADIRUs) gelen iki veri bus' n ve Motor Arayz Titreim Grntleme Birimi (EIVMU) iin operasyonel kumandalar, uakta kullanlan ARINC 429 veri bus' lar zerinden alr. Ayrca, ECU, T12, PS12, P0, N1, N2, PS3, T/P25, T3 ve TC gibi eitli motor sensrlerinden de veri alr ve gerekli olan yakt ak, VSV, VBV, HPT serbestlik kontrol, LPT serbestlik kontrol ve rotor aktif serbestlik kontrol valf pozisyonlarn hesaplar. ECU, eitli ayarlama valflerini ve hareketlendiricilerini kontrol etmek iin hidromekanik birim ierisindeki tork motorlarna gerekli akm salar. ECU; Ateleme Rleleri, Starter Hava Valf Solenoidi, Uak tme Yn Deitirme Basnlandrma Valfinin ON/OFF kontroln yerine getirir. Motor parametresinin gsterimi, uu kumanda sistemi ve uak bakm veri sitemi iin, ECU, uaa ARINC 429 formatnda dijital veri kn salar. ECU donanm ve yazlm, giri ve klarn normal olarak alabilmesi iin, apraz kanal veri girilerine olanak tanyacak ekilde dizayn edilmitir. Her bir kanal, apraz kanal verisi olmakszn da bamsz olarak alabilir. Hata tolerans, herhangi bir veya tm dijital verinin kayb durumunda, motorun operasyonunu devam ettirmesini mmkn klar. ECU, fazl bir motor alternatr tarafndan glendirilmitir. Birim, kendi kendine g salayabilmesi iin N2' nin %15 stnde bir gce, uan, ihtiyac vardr. Alternatrdeki iki bamsz bobin, iki ayr ECU kanalna g salar. N1 : Bir giri fan ve be kademeli alak basn trbinine bal drt kademeli alak basn kompresr ieren dk hz rotorunun dnme orandr.

N2 : Drt kademeli yksek basn trbinine bal dokuz kademeli yksek basn kompresr ieren yksek hz rotorunun dn orandr. Motor kapann altnda bulunan ECU uak ile motor kontrol ve grntleme kompanentleri arasnda bir arabirim olarak hizmet verir.FADEC sistemi motor iletimini optimum hale getirmek ve motorun verdii tepkiyi kontrol etmek iin motor sistemlerinin dzenlenmesini ve ilgili lmlerin yaplmasn salar.FADEC; yakt kontrol dzenlemesi, g kumanda kontrol, ateleyici valf kontrol (BSV), yakt dn valfi (FRV), deiken ak kontrol valfi kontrol(VBV), deiken stator kanatklar kontrol, rotor serbesti ve balang ak kontrol, yksek basn trbin serbesti kontrol ve alak basn trbin serbesti kontrol hizmetlerini yerine getirir ve bu ilemler iin kontrol sinyallerini, alternatr, yakt dn valfini ve hidromekanik yakt nitesini kullanr.FADEC sistemi N2 parametresi % 50 civarna geldiinde ilgili manyetik alternatr tarafndan enerjilendirilir.Uakta her motor iin ift kanall bir ECU ve ECU arabirimleri mevcuttur. Her ECU uak sistemleri ile karlk gelen motor arabirimleri ve EIVMU' lar yoluyla iletimini salar.Uak sistemlerinden elde edilen N1, N2, EGT, Fuel Flow birincil parametreleri ECU tarafndan doruca ECAM' a iletilir, ikincil parametreler ise ECAM' a ECU ve/veya deiik uu bilgisayarlar (EIVMU, SDAC, FWC) yoluyla iletilir.Avionik kompartmannda bulunan EIVMU uak gvdesi ile motora yerletirilmi ilgili FADEC sistemi arasnda arabirim adaptr grevi grr.EIVMU ECU tarafndan kullanlacak olan bilgiyi deiik uak sistemlerinden toplar ve bu sistemlere motordan bilgi iletir.FADEC sistemi otomatik motor tepki kontroln ve tepki limitleri hesaplamalarn salar. FADEC motor gcne iki tepki moduna gre kumanda eder ; Tepki manivela asna (TLA) bal olan manuel mod,

AFS tarafndan retilen ototepki fonksiyonuna bal olan ototepki modu.

Sistem N1, N2, yakt ak, yanma odas parametreleri iin koruma limitleri salar ve ayn zamanda uak yerde iken motorlarn EGT limitini geen bir altrlma ileminden korur.FADEC tarafndan salanan optimal motor iletimi yakt ak, kompresr hava ak ve trbin ss kontrol edilerek salanr. Sistem, motorlarn iletimi haricinde motorlarn altrlma akn (sequence) kontrol eder, N1, N2 ve EGT parametrelerini grntleyerek motorun altrlmasn iptal veya tekrar edebilir.EIVMU' nun arzas halinde otomatik alma ve ateleme kontrolne izin veren bir sinyal ECU' ya gnderilir.ECU ArabirimleriHer bir ECU kanalnn girii olas bir hatann yaylmasn engellemek amacyla izole edilmitir. Her kanal ADIRU ve EIVMU' lardan veri alr. ECU giri parametreleri zerinde parametrelerin doruluunu kontrol ederek hata tespiti ilemini yerine getirir. Gerektiinde ECU tarafndan tespit edilen hatalar bakm amac ile kaydedilir.ECU ADIRU' dan ald parametreler zerinde de doruluk testi yapar ve hava veri sinyallerini ADIRU' lardan m yoksa motor sensrlerinden mi alacana karar verir. Bu seimde ADIRU' lardan gelen veri motor verilerine gre tercih edilir. Hem ADIRU hem de motor parametreleri kullanlamaz durumda olduunda ECU P0, PT2 ve TAT parametreleri iin nceden belirlenmi deerleri kullanr.Aadaki uak veri kategorileri EIVMU tarafndan ECU' ya iletilir; Genel uak verisi

Rlanti ayarlama verisi

Motor alma verisi

Ototepki fonksiyonu verisi

Bakm fonksiyonu verisi

ECU, sistem durum bilgilerini uak sistemlerine ARINC kanallar zerinden iletir. FADEC k buslarnda ierilen bilgiler aadaki gibidir; Motor oranlama parametre bilgisi

Motor kontrolnde kullanlan parametreler

FADEC sistemi bakm verileri

Motor durum grntleme parametreleri

ECU durum ve hata bilgisi

Tepki sistemi durum ve hata bilgisi

AFS tarafndan kontrol edilen A/THR fonksiyonu iin ECU tarafndan ihtiya duyulan veriler ECY' ya FMGEC' lerden FCU ve EIVMU yoluyla salanr. Belirtilen bu yol ile iletilen veriler unlar ierir ; A/THR N1 hedefi

A/THR devrede sinyali

A/THR aktif sinyali

A/THR istee bal devreden kma sinyali

Alfa kat korumas seimi

Oranl trman istei

Oranl kalk istei

EIVMU ECU' lara ayn bilgileri tayan iki hat ile baldr. letim hatas durumunda EIVMU otomatik olarak daha iyi hattan gelen bilgileri alr. EIVMU, kokpit motor kontrol panellerinden ateleme ve manivela sinyallerini alarak bu sinyalleri dijital formda ECU' ya iletir. letilen bu sinyaller ekilde 01 kodu ile gsterilmitir.ECU daha nceden de belirtildii gibi hata raporlarn tutmak ve bakm ilemleri iin CMC' ler ile EIVMU yoluyla iletiim halindedir.HMU (Hydromechanical Unit)Tantm: Hidromekanik Birim, ECU' dan elektrik sinyalleri alr ve bu elektriksel giri sinyallerini motor iindeki, tork motor/servo valfler boyunca yakt ak ve hidrolik sinyallerine, eitli d sistemler iin dntrr. Motor yakt hidrolik bir ara olarak kullanlr.Operasyon: Yakt lm : Yakt lm valfi, ECU tarafndan bir tork motor/servo valfi tarafndan hidrolik olarak srlr. Tork motor, elektriksel olarak yaltkan iki bamsz bobin ierir, birisi ECU' nun A kanalna, dieri ise B kanalna ayrlmtr. Diferansiyel bir basn dzenleyici valfi, lme valfine sabit bir basn uygulanmasn salar. Sonu olarak, yakt ak lme valfinin pozisyonu ile oransal olarak deiir. Yakt lme valfinin pozisyonunu ayarlayan iki karar verici, valf pozisyonu ile oransal bir elektriksel geri besleme sinyali retir. ECU, bu sinyali, kapal dng elektriksel devreyi salamak iin, yakt lme tork motoruna gereken akm hesaplamada kullanr.

Ak modlasyonu : HMU aadakiler iin hidrolik sinyali modle eden be tane ek tork motor/klavuz valfini ierir:

alak basn trbin aklk kontrol valfi,

yksek basn trbin aklk kontrol valfi,

rotor aktif aklk kontrol sistemi,

deiken stator vana hareketlendiricileri,

deiken ak valfi hareketlendiricileri,

Yakt kesme valfi : Yakt kesme valfi, ENG/MASTER anahtar tarafndan kumanda edilen, 28 Vdc elektrik sinyaline gre, motora olan yakt akn keser. HP yakt kesme valfinin, kesme sinyalinin, LP yakt valfini de kapatt gz nnde bulundurulmaldr. Aadaki koullar olutuu zaman, HP yakt kesme valfi alr:

ENG/MASTER anahtarndan gelen ama kumandas (solenoid enerjilendirilir),

motor dnme hz, N2' nin %15' ini getiinde,

ECU tarafndan yakt ak istendiinde.

Ar-hz yneticisi : Ar hz yneticisi, durgun durum motor hznn, N2' nin %106,5' ini gemeyecei ekilde dizayn edilmitir.

ECU Alternatr: ECU alternatr, motor kontrol sisteminin kullanmas iin fazl elektriksel g reten bir cihazdr. Motor iin gerekli kn, N2' nin %15 stnde olmas gerekir. Alternatr, birbirinin yerine geebilen ayr stator ve rotordan oluur. Rotor, srekli bir mknats ierir ve eit boluklu srme katndan oluan yedek aftn zerine yerletirilmitir. Rotor, bir cvata ile tutturulmutur. Statorun fazl ift fazl sargs vardr ve aksesuar kutusuna cvatalanmtr. Emniyetleme, bir 0-yz ile salanmtr.T/P25 SensrGenel: T/P25 sensr, booster' n hava ssn ve basncn ler. Bu ifte sensr, resistr prop (platinyum) tipindedir.Tantm: T/P25 sensr, aadakilerden oluur: Hassas bir tp yapl para (motor yakt ak ynnde daldrlr) ve ksmlar:

hava akn sensrn alglayc eleman ynne ayarlayan bir dirsek,

hava akn bozabilecek kir yntlarn engellemek iin, arka uta be delik,

sensr zerinde sabit bir hava akn mmkn klmak iin, arka uca yerletirilmi bir slot,

girdaplar engellemek iin sensr iine radyal olarak yerletirilmi delikli bir tp,

iki prop; her bir prop, bir dirence ve uygun elektrik hattna (A veya B kanal) sahiptir,

motor iindeki ak yolunda, bir basn ve bir s portu,

Aadakilerden oluan bir gvde:

hatlar ve kaplar arasndaki balanty salayan metal, tmleik bir kutu,

cvata ve sensrn motora taklmas iin yerletirme pini,

A kanal iin CJ9L ve sensr, B kanal iin de CJ10L ve sensr arasnda bir arabirim olmas iin iki kap,

T/P15' in gvdesi ve HPC toplam hava basncnn iletimi iin gerekli bir tp arasndaki balanty salayan basn gstergesi iin bir port,

Tpn T7P25' e bir vida ile balanabilmesi iin gerekli bir delik.

Operasyon: Is : Is sensrnn alma prensibi, metallerin doal zelliklerine baldr (burada platinyum). Metallerin direnleri sya bal olarak deiir. ECU tarafndan retilen ve prop resistrne salanan akmn, probu saran sdan dolay kendine ait modifiyeli bir sinyali vardr.

Basn : Basn probu sensr zerine yerletirilmi bir porttur. Herhangi bir i mekanizmas yoktur ve sadece HPC toplam hava basncn ECU' ya iletmekle ykmldr.

T12 SensrGenel: T12 sensr, motor giriindeki hava ssn lmek iin kullanlr.Tantm: T12 sensrnn kullanlabilecek iki modeli mevcuttur ve sensr aadaki ksmlardan oluur: bir yerleim kab,

ift alglaycs olan bir eleman,

drt delikli bir yerleim knts ve topraklama cvatas,

iki kap ile bir balayc adaptr.

Toplam s sensr kaynaklanm ve lehimlenmitir. Yerleim, daha kuvvetli bir yap olmas iin berilyum-bakr alamndandr. Koaksiyel korumayla gvenlik altna alnan alglayc eleman yerleim kab ierisinde bir slota taklr. Snr katman ayrm iin bir geie sahiptir.Operasyon: Yerleim kabnn iinden akan hava slota girebilmek iin yn deitirir. Bu, yabanc cisimlerin, slota girerek, alglayc elemana zarar vermelerini engellemek iindir. Snr katman geii, sv kirleri atar ve alglanan snn tam ak ss olmasn salar. Alglayc iki elemann direnci, hava ak ssyla deiir. Bu s deiimi, A ve B kanalnn birletiricileri boyunca uygun uak gsterge tehizatna iletilir.TCC SensrGenel: HPT rt yznn ssn len iki TCC sensr vardr.Tantm: TCC sensrnn, magnezyum oksit yaltm iinde iki farkl metal kabloyu (kromel/almel) bir metal tp vardr. Tpn sonunda, bu iki kablo, bir thermocouple oluturmak zere birbirine kaynaklanmtr. Kablolarn dier ular, yerleim kabnn n ucunda bir birletiriciye katlr.Operasyon: TCC sensr, HPT rt yznde syla direk olarak oranl elektrik sinyalleri salar ve aadaki fonksiyonlar yerine getirir: TCC sensrnn almas, bir, tam devre iinde balanm ayr metallerin (kromel/almel) alglayc bir balant (llecek olan sda) ve bir referans balants (bilinen bir sda) arasndaki s farkyla orantl bir elektromotor kuvvetinin (emf) retilmesine dayanr,

TCC sensr, ECU' ya bir elektriksel sinyal gnderir ve bu sinyal daha sonra, motorun yksek basn trbin ksmna gnderilen soutma havas olarak ayarlanr.

Thermocouple-T3Genel: T3 thermocouple' kompresr kndaki hava ssn ler. T3 thermocouple' drt kablolu, iki devreli bir sensrdr. Tantm: Sensr iindeki kablolar, magnezyum oksit tozuyla doldurulmu Hastelloy X tpnn iine yerletirilir. Toz sktrlarak kablolar etrafnda kat bir ktle oluturulur ve bylece kablolar iin gerekli yaltm salanm olur.Operasyon: T3 thermocouple' , thermocouple' n probunun yerleim yerindeki syla direk olarak orantl elektrik sinyalleri salar ve aadaki fonksiyonlar yerine getirir: T3 thermocouple' nn almas, bir devre iinde balanm iki ayr metalin (kromel/almel) bir referans balant (bilinen bir sda) ve bir alglayc balant (llecek olan sda) arasndaki farkla orantl bir elektromotor kuvveti (emf) retmesi prensibine dayanr,

T3 thermocouple' ECU' ya bir elektrik sinyali gnderir ve bu sinyal motor kompresinin rotor ksmna gnderilen soutma havasn da ayarlar.

Thermocouple-T5Genel: Motor egzoz gaz ss iftli bir thermocouple probu kullanlarak llr. Bu prop, k hatlar, sk magnezyum-oksit iine gml iki thermocouple balantsn ierir.Tantm: T5 s sensr aadakilerden oluur: Alglayc bir eleman (prop):

iki thermocouple balants ve hatlarn ieren metalik bir gvde,

trbin ksmna probu balamak iin bir balant noktas,

Bir kablo balants:

sk magnezyum-oksit iime gml iki kromel/almel ucunu ieren yar-kat metalik bir tp,

motora montaj iin bir konnektr.

Operasyon: Her iki thermocouple da balant ular etrafndaki syla orantl bir elektromotor kuvveti (emf) retir. Bu emf, iki ucu da paralel olarak balanm konnektre gnderilir. Sonuta, konnektr ular boyunca, sinyal iletilir. Bu sinyal ileme konma iin ECU' ya bir kromel/almel ucu boyunca gider.Kablolama TakmGenel: Motor elektriksel donanm, elektriksel sistem tarafndan istenen gc datr ve aadakiler iin sinyalleri iletir: nacelle alt sistemleri,

motor kontrol ve grntleme fonksiyonlar.

eitli elektriksel, elektronik ve elektromekanik paralar arasndaki elektriksel balantlar iki eit donanm ile salanr: fan giri muhafazas ve erevesi (fan blgesi) zerinde alan donanm,

motor ekirdei ve alak basn trbin yaps zerinde alan donanm. Bu donanm ayrca, yksek s koulu iinde alabilecek ekilde dizayn edilmitir.

Tantm: Fan blgesi : HJ5, HJ6, HJ7, HJ8,HJ9 ve HJ10 donanmndan oluur.

ekirdek blgesi : CJ9L, CJ9R, CJ10L ve HCJ10R donanmndan oluur.

Operasyon:i. Fan blgesi :

HJ5 donanm, ECU' dan A kanal ile gelen sinyalleri aadaki para ve aksesuarlara iletir:

HMU yakt lme valf pozisyonu sensr,

HMU yakt lme valfi hareketlendirici tork motoru,

HMU Deiken Stator Vanas (VSV) hareketlendirici tork motoru,

HMU' nun HPTACC hareketlendirici tork motoru,

HMU' nun tork motorunu hareketlendiren VBV hidrolik motoru,

HMU' nun RACSB hareketlendirici tork motoru,

HMU' nun LPTACC hareketlendirici tork motoru,

HMU yanma kademe valfi,

HMU yakt valfi kapal pozisyon sensr,

HMU yksek hz yneticisi basn anahtar,

Yakt ak-ler,

N2 hz sensr.

Ayrca, aadaki para ve sensrlerden gelen sinyalleri ECU' ya iletir:

HMU yakt lme valfi pozisyon sensr,

HMU yakt valfi kapal pozisyon sensr,

N2 hz sensr.

HJ5, HMU' nun ar hz yneticisinden (OSG) gelen ar hz sinyalini ECU' ya iletir.

HJ6 donanm, ECU' dan B kanal ile gelen sinyalleri aadaki para ve aksesuarlara iletir:

HMU yakt lme valfi pozisyon sensr,

HMU yakt lme valfi hareketlendirici tork motoru,

HMU' nun VSV hareketlendirici tork motoru,

HMU' nun HPTACC hareketlendiricisi,

HMU' nun VBV motor hareketlendirici tork motoru,

HMU' nun RACSB hareketlendirici tork motoru,

HMU' nun LPTACC hareketlendirici tork motoru,

HMU' nun yanma kademe valfi,

HMU yakt valfi kapal pozisyon sensr.

Aadaki para ve aksesuarlardan gelen sinyalleri ECU' ya iletir:

HMU yakt lme valfi pozisyon sensr,

HMU yakt valfi kapal pozisyon sensr,

N2 hz sensr.

Ayrca, HJ6, A ve B kanal iin motor ya ss sensrnden gelen sinyalleri de iletir.

HJ7 donanm, aadaki para ve aksesuarlardan gelen sinyalleri ECU' ya iletir:

ECU alternatr (ECU g kayna),

Starter valfi pozisyon sensr,

T12 s sensr,

N1 hz sensr,

Yakt geri dn valfi (FRV),

Yakt filtresi diferansiyel basn anahtar.

HJ8 donanm, aadaki para ve aksesuarlardan gelen sinyalleri ECU' ya iletir:

kontrol alternatr (ECU g kayna),

balang valf pozisyon sensr,

T12 s sensr,

N1 hz sensr,

Yakt geri dn valfi (FRV),

Yakt filtresi diferansiyel basn anahtar,

Ana manyetik chip detektr.

HJ9 donanm, CJ10L ve CJ10R donanmlar iin, ECU ve saat 6:00 pozisyonundaki kutu arasnda bir arabirimdir.

ii. ekirdek blgesi :

CJ9L donanm, aadaki para ve aksesuarlara elektriksel g iletir:

kompresr dearj basnc transducer' ,

T/P25 s sensr,

T49.5 s sensr,

VBV pozisyon sensr,

RACSB valf pozisyonu sensr,

TCC s sensr,

T5 s sensr.

CJ9R donanm, aadaki para ve aksesuarlara elektriksel g retir:

T3 s sensr,

BSV s anahtar,

LPTACC pozisyon sensr,

HPTACC pozisyon sensr,

VSV pozisyon sensr.

CJ10L donanm, aadaki para ve aksesuarlara elektriksel g iletir:

nacelle s sensr,

TCC s sensr,

VSV pozisyon sensr,

CDP transducer' ,

VBV pozisyon sensr,

RACSB valf pozisyon sensr,

T/P25 s sensr,

T49.5 s sensr.

HCJ10R donanm, aadaki para ve aksesuarlara elektriksel g iletir:

HPTACC pozisyon sensr,

T3 s sensr,

BSV basn anahtar,

LPTACC pozisyon sensr.

MOTOR NDKASYON SSTEM (ENGNE INDICATION)

1-GENEL

Motor sistemine ait parametrelerin izlenmesini salar. Temelde 3 ayr katagori altnda toplanmlardr.

1. Performans indikasyonlar (primer indications)

2. Sistem indikasyonlar (secender indications)

3. Trend izlenmesinde gereken indikasyonlar (genellikle kokpit indikasyonlar deildirler.)

Kokpit indikasyonlar analog ve dijital tiptedirler.

1. Analog indikasyonlar, trendin izlenmesine olanak verirler. ki guruptur

a) Saat (gage) Tipi [Klasik Elektronik Tip/Display Unit Tip]

b) Bar Tipi [EICAS Display Unit]

2. Dijital indikasyonlar tam deeri verirler. ki guruptur

a) Klasik Elektromekanik Tip

b) Display Unit [ECAM/EICAS]

Limiti aan indikasyonlar ve baz sistem arzalar iin ECAM ve EICAS sayfalar zerinde uyarlar kar [WARNING&CAUTION]

Limit amlar (EGT,N1 v.s)

Dk Ya Basnc (Low Oil Pressure)

Tkal Filtre (Fitler Clogged)

Thrust Reverser Unlock

2-MOTOR PERFORMANS NDKASYONLARI

A-GENEL

Motor performans ve limitlerin izlenmesi ve farkl uu koullar iin thrystn set edilmesi iindir.

Thrustn set edildii ve izlendii indikasyon, panel zerinde en tepede yer alr. Thrust, dorudan llmez. Ancak thrusta karlk gelen iki farkl indikasyondan biri kullanlr.

Fan devir hz [N1]

Motor Basn Oran [EPR- Engine Pressure Ratio]

Dier performans indikasyonlar

Egzos Gaz Scakl [EGT- Exhaust Gas Temperature]

Core devir hz [N2]

Yakt ak oran [FF- Fuel Flow]

ndikatre veri girii, genellikle sensr veya probeun ald sensin (alglama), elektriksel yolla indikatre iletilmesi eklindedir.

Modern motorlarda sensrler FADEC sistemi iinde bulunurlar. Veriler FADEC Komputere gnderilir komputer veriyi kokpitteki indikatre veya display sisteme gderir. Baz veriler motorun kumandasnda da kullanlrlar.

B-Rotor Hz ndikasyonlar

Motorlarda her rotor sisteminin kendi indikasyonu vardr.

N1- Fan devir hz [LP Rotor]

N2- Core devir hz [HP Rotor]

rotorlu motorlarda (N3) indikasyonu vardr.

Kokpit indikasyonu, tasarm hz nn yzdesi [%] olarak ifade edilmitir.

Sistem blmden oluur

1. Sensr

2. Veri iletimi

3. ndikasyon

Hz lmede iki tip sensr kullanlr

1. Variable Reluctance Tip Sensr; Genellikle N1 rotor devir hznn llmesinde kullanlr.

2. Tachometer Generator Tip Sensr; N2 rotor hznn llmesinde kullanlr. Genellikle dili kutusu zerinde bulunur.

Rotor hzlarnn kokpit indikasyonlar farkl tipte olabilir;

1. Display unit zerinde saat tipi skala

2. Display unit zerinde hareket eden bar

3. Klasik elektromekanik indikatr

Her indikasyonda da Actual N1 deeri analog/dijital olarak grlr.

N1 Indication

ndikatr zerinde hz limit deerleri (Red Line) mutlaka vardr. alma srasnda bu deer aldnda (Bu durumda motorun hasarlanma olasl ok yksektir) pilotun bu tehlikeli durumu hemen fark etmesini salayacak uyarlar devreye girer.

rnein analog bir indikatrde limit am sz konusu olduunda genelde krmz bir ibre devir normale dnse bile geldii maksimum deerde kalr. ndikatrn reset edilmesine, ancak gerekli bakm ileminin yaplmasndan sonra izin verilebilir. Reset etme, indikatr zerindeki Reset Buton una basarak veya motorun ilk startnda otomatik olarak gerekleir.

Motor takatnn set edilmesinde N1 indikasyonunun kullanld durumlarda, gerekli thrusta karlk gelen N1 deeri olacaktr. Pilot iin nemli olan bu indikasyon N1 limit veya N1 Command olarak tanmlanr ve indikatrde daima yer alr. Bu deer sipesifik bir uu faz iin (Takeoff veya Climb gibi) gerekli N1 gsterir. Genellikle, (FMS) Flight Management System veya Autothrottle System tarafndan hesaplanan bu deer, manual olarak indikatr zerinde set etmek de mmkndr.

C-EPR Indikasyonu

Motor Basn Oran (Engine Pressure Rato) baz motor & uak kombinasyonlarnda kullanlan bir indikasyondur. Deer olarak motor thrustna karlk gelir. Sz konusu oran, Trbin k toplam basncn, fan giriindeki toplam basnca orandr. Motor takat [N1]a gre set edilen motorlarda EPR indikasyonun kullanlmasna gerek yoktur.

Her EPR indikasyon sistemi 3 ana paraya ayrlr

1. Borularla komputere bal iki adet basn sensr (pick-up)

2. Komputer (ayr bir transmitter veya FADECn bir paras olabilir)

3. Kokpit indikatr

Her iki sensrn, EPR transmitter veya FADECe ilettii basn deerleri, burada elektrik sinyaline dnr.

Transmitter de bunu salayan bir elektromekanik basn trancduceri mevcuttur. Modern motorlarda EPR hesaplanmas FADEC komputer iinde mevcut elektronik basn trancduceri yapar.

ki tip kokpit indikasyonu kullanlr

1. Display Unit (Modern uaklarda vardr)

2. Klasik elektromekanik ndikatr (Eski uaklarda vardr)

EPR, thrusta karlk gelen bir deer olduundan, N1 Command ile ayn fonksiyona sahip EPR Command deeri indikatrde yer alr.

D-EGT ndikasyonu

Egzos Gaz Scakl (Exhaust Gas Temperature) her motordan alnmas gereken bir indikasyondur. Bu yolla motor egzos scaklklar her an izlenir. Yksek scaklklar ve limit amlar saptanr.

Motorda en yksek scaklk trbin giriinde meydana gelir. Bu blgede 1400Cyi aan scaklklara ulalr. ok yksek olan bu scakl lmek pratikte zor olduundan, lme daha souk olan HP trbin ile LP trbin arasnda kalan blgede veya LP trbin knda yaplr. Trbin girii ile bu blgedeki gaz scaklklar arasnda doru bir orant olduundan, bu noktalardan yaplan lmler, trbin scaklklar iin referans deerler olutururlar.

Farkl noktalardan lm yaplabileceini gz nne aldmzda maksimum EGT deeri yaklak 600-950 C arasnda deiir.

Yksek scaklk lldnde sistemde thermocouple tip sensrler kullanlr. Sensr, scaklkla orantl DC voltaj retir. Trbin Case zerinde birden fazla thermocouple vardr. Paralel bal olduklarndan ortalama bir k voltaj alnr. Junction Box zerinde sinyal transfer olur.

Kokpit indikasyonlar aadaki gibidir.

-Display unit zerinde saat tipi skala

-Display unit zerinde hareket eden bar

-Klasik elektromekanik indikatr

Actual EGT dnda, indikatr zerinde, rotor hz indikatrnde olduu gibi EGT limit deerleri (Red Line) mutlaka vardr ve limit amlarnda yine benze prosedrler uygulanr.

Diplay Unit-EICAS Electromechanic Indicator

EGT ndication

E- Fuel Flow ndikasyonu

Fuel Flow indikasyon sistemi pilota 2 farkl indikasyon salar;

Actual Fuel Flow Motora gelen yakt oran [kg/saat veya ton/saat]

Fuel Used Motorun startndan itibaren kullanlm yakt [kg veya ton]

Fuel Flow

Mootrun performans ve ne lde ekonomik alt izlenir. Bir uakta genellikle motorlar ayn takata set edildiklerinden, indikatrlerinde buna paralel olarak ayn deerleri gstermesi gerekir.

Fuel Used

Bu indikasyon yerde yaplan en son motor startndan itibaren motorun harcad yakt miktarn gsterir. Bir anlamda, uan farkl motorlarnn performanslarnn kyaslanabilmelerini salar.

Bu indikasyon, pilotun uakta mevcut gerek yakt miktarn hesaplamasnda salar.

Actual Fuel Quantity = Fuel Quantity (at Takeoff) Fuel Used

Uak yerde iken, Engine Master Switch ON yapldnda fuel used deeri sfrlanr.

Motorda her iki indikasyonuda salayan bir Fuel Flow Tansmitter bulunur. Yakt kontrol nitesi ile yakt nozullar arasnda bulunan transmitter, yakt ak ktlesini ler.

3-SSTEM NDKASYONLARI

Motor sistemlerinin almalarnn izlenmesinde kullanlrlar (Yalama sistemi, yakt sistemi gibi). Arzalarn abuk saptanmasna yardmc olurlar.

Ya Sistemi ndikasyonlar

Ya miktar (Oil Quantity)

Ya basnc (Oil Pressure)

Ya scakl (Oil Temperature)

Tkal Filtre (Fitler Clogged)

Nacelle Scaklk ndikasyonu

Motorla, kaportalar arasnda kalan blgenin scakln verir. Nacelle iinde scak kaa varsa artarMotor Vibrasyon ndikasyonu

En nemli sekonder motor indikasyonlarndan biridir. Motor vibrasyonu rotorun balansszlnn bir gstergesidir. Bu da rotor paralarnda (blade, yatak v.s.) bir hasar olabileceinin ilk iaretidir.

Vibrasyon izleme sisteminin ana elemanlar unlardr.

Kokpit indikasyonu vibrasyon seviyesini Unit olarak verir (Genellikle 0-6 deerleri arasndadr)

Motor zerinde bir veya iki adet vibrasyon sensr vardr. Elektrik sinyallerini komputure gnderirler.

Modern motorlarda EVMU (Engine Vibration Monitoring Unit) olarak geen komputur, vibrasyon verilerini toplar ve filtre eder, daha sonra indikatrlere ve Motor Trendi zleme sistemine gnderir.

Motor vibrasyon sensrleri olarak accelerometer lar kullanlr. Motorun radyal akselerasyonunu lerler. Genellikle bir motorda iki tane bulunur.

Bir tanesi kompresor blgesindedir (ou zaman N1 aft yaknndadr)

Bir tanesi trbin blgesindedir (ou zaman Turbine Frame zerindedir)

alma prensipleri farkl iki accelerometer kullanlr

Electromagnetic Accelerometer

Piezoelectric Cyristal Sensor

Vibrasyon sensr, monitoring unite, akselerasyon seviyesi ile orantl voltaj sinyali ve vibrasyon frekansna edeer frekans sinyali gnderir.

Monitoring Unit de filitre ve analiz edilen sinyal, indikatre gider.

4-MOTOR TREND ZLENMES

Modern motorlarda gvenilirlik ve ekonomiklik n plandadr. Motor modllerinin performans , mr sresince azalr. Performans dklklerini ve uuta yaanabilecek problemleri nlemek iin motor verilerinin analiz edilmesi, parametreler tehlike limitlerine ulamadan nce problemlerin erken aamalarda ortaya karlarak, giderilmesi gerekir. Bu aktivitelerin tm motor trendinin izlenmesi olarak tanmlanr.

Motor trendinin izlenmesi, yerde, bakm ve mhendislik depertmanlarnca yaplr. Uakta, periyodik olarak pilot tarafndan veya ACMS (Aircraft Condition Monitoring System) tarafndan otomatik kayt edilen motor indikasyonlar/verileri dzenli olarak analiz edilir.

SAYFA 26FOR TRAINING PURPOSE ONLYY/T:

REV: