119

Univerzitetska hronika

MOGUĆNOSTI RAZVOJA BANJSKOG TURIZMA UNOVOPAZARSKOM KRAJU

POSSIBILITIES FOR THE DEVELOPMENT OF SPA TOURISM IN NOVIPAZAR REGION

Šemsudin Plojović, Univerzitet u Novom Pazaru, SrbijaSelim Šaćirović,Univerzitet u Nišu, Prirodno-matematički fakultet, Srbija

Suad Bećirović, Univerzitet u Novom Pazaru, SrbijaEnis Ujkanović,Univerzitet u Novom Pazaru, Srbija

SAŽETAK

U ovom radu autori istražuju koji su potenci-jali za razvoj banjskog turizma uNovopazarskom kraju i koje su mogućnostiza iskorišćenje tih potencijala. Autori prvoprikazuju koje su odlike lekovitih termalnihizvora, a zatim ekonomsku analizu, kako ihpretvoriti u samoodržive privredne subjekte.U radu je data i SWOT analiza banjskog tur-izma u Novopazarskom kraju kao i analizawellness i spa centara kao načina zaunapređenje turističke ponude.

Ključne reči: banjski turizam, potencijal,resurs, mogućnost, profit.

Key words: spa tourism, potential, resource,opportunity, profit.

ABSTRACT

In this paper, the authors explore the potentialfor the development of spa tourism in theNovi Pazar area and that opportunities for uti-lization of these resources. The authors firstshow that the characteristics of healing ther-mal springs, and economic analysis of how toturn them into self-sustaining business enti-ties. The paper was given and SWOT analysis

of spa tourism in Novi Pazar and the analysisof the end of the wellness and spa centers asa way to promote tourism.

UVOD

Banje i klimatska mesta u Srbiji imaju dugutradiciju i oduvek su bila omiljena mesta zaodmor. Nalaze se u pitomim dolinama ili napadinama brda, okružene šumama, sa blagomklimom. Njihov pejzaž dopunjen je negov-anim ambijentom, parkovima i šetalištima.Moderni objekti, sportski tereni i bazeni pred-stavljaju zdravstveni, tj. turistički sadržajbanja.

Situacija u Novopazarskom kraju nije bašovakva. Još su stari Rimljani u periodu od IIdo IV veka otkrili ova izvorišta i na njimagradili kupatila, bazene i vile. Turci su ostavilitraga gradeći kupatila, tj. hamame koji se idanas koriste u Novopazarskoj banji. Banjesu u Novopazarskom kraju još u razvoju, po-lako se gradi infrastruktura oko objekata kaošto su tereni i bazeni, ali su objekti dobri iizuzetno dobro konstruisani za potrebe ban-jskog turizma. Prednost banja i termalnihizvora u Novom Pazaru je da se nalaze naobodu grada, tako da je veoma lepa prirodaoko njih i nju bi trebalo zaštititi, a područje

120

Univerzitetska hronika

oko banje regulisati generalnim urbanističkimplanom, kako ne bi nastao urbani haos.

U ovom radu govorit ćemo o banjskom tur-izmu u Novopazarskom kraju, pre svega, opotencijalima i mogućnosti njihovograzvoja.Novopazarska banja se nalazi nado-mak grada Novog Pazara, centralnog gradaSandžačke regije. Sandžak je regija savećinskim bošnjačkim, muslimanskimstanovništvom, koja se jednim delom nalaziu Srbiji, a delom u Crnoj Gori i graniči saKosovom na istoku, i BiH na zapadu.Lekovite vode Novopazarske banje su koris-tili još stari Rimljani, a za vreme Osmanskevladavine izgrađen je hamam koji predstavljajedan od retkih hamama, a koji je i dalje ufunkciji na širem prostoru.

Analiza tržišta i tržišnih mogućnosti jepokazala da postoji dovoljna potražnja za us-lugama ovakvog hotelskog kompleksa, kojibi u svojoj ponudi pored uobičajenih spa iwellnes usluga, kao komparativu, prednostimao toplu mineralnu vodu, sa lekovitim svo-jstvima i autentični turski hamam, koji poredsvoje upotrebe ima i svoju kulturno- istorijskuvrednost.

BANJA, SPA I WELLNESS CENTAR

Banje se odlikuju izraženim zdravstveno-rekreativnim funkcijama, usled bogatstvarazličitih prirodnih elemenata (termominer-alni izvori, plemeniti gasovi, peloid, klimatskielementi, vegetacija), zbog kojih ova vrstamesta odavno pobuđuje veliko interesovanjeturističke potražnje. Srbiju popularno zovu„državom banja“, zbog brojnosti termomin-eralnih izvora, duge tradicije i opšte poz-natosti banja, kao i njihovog značaja uturističkom prometu.

Na teritoriji Srbije registrovano je oko 300izvora mineralnih, odnosno termo-mineralnihvoda (Stanković S., 2000). Međutim, znatno

je veći broj neregistrovanih, pojedinačnihizvora manje ili veće izdašnosti, koje bi tre-balo kaptirati, zaštititi i utvrditi njihov miner-alni sastav. Bogatstvo i raznovrsnost , atakođe razmeštaj i hemijski sastav termo-min-eralnih voda u Srbiji, u vezi je sa "složenimtektonskim odnosima" (brojne i isprepletanerasedne linije) i raznovrsnim geološkim sas-tavom terena, uključujući i veliko rasprostran-jenje magmatskih stena.

Termin SPA potiče od latinske izreke “Salusper Aquam” tj. Vodom do Zdravlja. Takođe,Spa je i mesto u Belgiji bogato termalnim vo-dama i poznato po delotvornim tretmanima zapoboljšanje telesne kondicije i lepote.

Spa/Wellness centri danas nude sve što jepotrebno savremenom čoveku: tretmane zalice, telo i dušu koji za cilj imaju opuštanje iuživanje, antistres programe i dobro zdravlje.

Programi u ovim centrima obuhvćaju: ku-panje u bazenima, aromamasaže, kinesketradicionalne masaže, masaže toplim i hlad-nim vulkanskim kamenjem, akupunktura,elektroterapije, fizioterapije, dijete.

Banje i klimatska mesta predstavljaju neza-menjljiv deo u sistemu zdravstva, kulturnonasleđe i važan ekonomski faktor u zemljamaEvrope.

Suština strategije razvoja evropskih banja jeaktiviranje samosvesti o odgovornosti premasopstvenom zdravlju i stvaranje ponuda or-jentisanih ka korisnicima.

RAZVOJ BANJSKOG TURIZMA UOKRUŽENJU

Zbog rekreativne, a naročito lečilišnefunkcije, koje se mogu obavljati preko celegodine, turizam u banjskim mestima ne bi tre-balo da ima izrazito sezonsko obeležje, madase i u ovom slučaju ne sme zanemariti faktorklime koja utiče na opštu turističkupokretljivost, pa tako i na posećenost banja.

121

Univerzitetska hronika

Ukoliko određena banja veći akcenat u svomrazvoju stavlja na rekreativnu turističkufunkciju, za očekivati je da turistički prometima nešto naglašenije sezonsko obeležje, štose posebno očituje kod banja koje su lociraneu blizini gradskih centara (izletnički turizam).Međutim, lečilišna funkcija u uslovima dobreopremljenosti banja medicinskim sadržajimai uslugama može se uspešno razvijati prekocele godine.

Ipak, pomenute strukturne odlike banjskogturizma ne važe u slučaju banjskog turizma uokruženju gde je sezoničnost turističkogprometa veoma izražena. Naime, glavna se-zona u banjama u okruženju vezuje se za pe-riod od juna do septembra, jer se tada ostvarioko 55% noćenja i 45% dolazaka turista.Naglašen sezonski karakter banjskog turizmau okruženju posledica je njegove jednostra-nosti, neogranizovanosti nastupa na tržištu izaostalosti ponude, jer se dominantnalečilišna funkcija zbog neopremljenosti banjauglavnom vezuje za letnju polovinu godine.

Stanje banjskog turizma u regionu (kao i tur-izma u celini), nije na zadovoljavajućemnivou, što se može objasniti delovanjem nizarazloga, subjektivne i objektivne prirode.Ipak, perspektive banjskog turizma mogu seoceniti pozitivnim, imajuću u vidu da je u pi-tanju oblik prometa koji već više decenija za-uzima vodeće mesto u turizmu regiona.

Usmeravanje budućeg razvoja banjskog tur-izma mora se temeljiti na strategijskom pris-tupu, što je suštinski preduslov razvojasavremenog turizma u svetu. Definisanjemstrategije banjskog turizma treba odrediti cil-jeve i način (tehnike, sredstva) kako da sepostavljeni ciljevi i ostvare. Bitna odredbastrategije je njena dinamičnost, odnosno an-ticipiranje i prilagođavanje promenama.

To znači da bi strategija razvoja banjskogturizma morala uvažavati kompleksnostpromena koje se kontinuirano dešavaju u

okruženju (tržišnom, ekonomskom,ekološkom, političkom, tehnološkom,saobraćajnom...), ali i uvažiti sledećeprincipe:

• orjentisanost prema primeni - razviti up-utstva koja treba da omoguće praktičnodelovanje svih subjekata koji suuključeni u turističko privređivanje ubanjskim mestima (neposredni nosiociponude, državni i lokalni organi, domi-cilno stanovništvo);

• orjentisanost prema sistemu – turizamtreba tretirati kao celinu (sistem), vodećiračuna o svim njenim elementima (podsis-temima), kao i specifičnostimameđusobnih odnosa između tih elemenata;

• višedimenzionalnost – planiranje turizmaima višedimenzionalan karakter jer tretiraheterogene aspekte i elemente ovog kom-pleksnog fenomena: materijalni (izgradnjaturističkih kapaciteta i infrastrukturnihsadržaja), funkcionalni (razvojne forme ioblici turističkog prometa) i organizacionielementi (mere i propisi za unapređenje ipodsticanje turističkog razvoja);

• integralnost – potreba integrisanjarazličitih elemenata i podsistema koji čineturizam (interna integralnost) i istovre-meno integrisanje turizma u okruženje,odnosno opšti koncept razvoja države injenih užih prostornih celina (eksterna in-tegralnost);

• orjentisanost prema vrednostima – plani-ranje turizma mora razvijati i podsticatirazličite tipove vrednosti: očuvanost iautentičnost prirodno- ekološke sredine,gostoprimstvo, kvalitet medicinskih, hotel-skih, saobraćajnih usluga, zaštita turističkeklijentele i sl.

Skoro sve banje u regionu leže u podnožjuneke planine i time se nameću mogućnostikorelativnog razvoja planinskog i banjskogturizma, odnosno kombinovanog klimatskogi banjskog lečenja.

122

Univerzitetska hronika

Banje koje se nalaze u blizini većih gradova irazvijenije banje sa snažnijom materijalnombazom imaju određene prednosti nad ostalimbanjama, u pogledu kreiranja diverzifikovaneturističke ponude. Obogaćena i atraktivnaponuda tokom cele godine podrazumevauvođenje rekreativnih, kulturno-umetničkih izabavnih sadržaja, organizaciju sajmova,kongresa i drugih manifestacija, kao i organi-zovanje proizvodnih delatnosti komplemen-tarnih turizmu: flaširanje banjskih voda,proizvodnja povrća i cveća (tople leje), ob-nova starih zanata, proizvodnja suvenira.

TURISTIČKO-GEOGRAFSKIPOLOŽAJ NOVOPAZARSKOG KRAJA

Geografski položaj je u odnosu na druge ge-ografske osobine, najviše uticao na razlike uturističkom prometu banja, zbog čega i za-služuje tretman ključnog elementa turističkevalorizacije pomenutih mesta. Pri razma-tranju i oceni geografskog položaja banja,najveći značaj se mora posvetiti odnosupomenutih mesta prema: važnijim komu-nikacijama, zatim atraktivnijim turističkimmotivima, kao i naseljenim zonama.

S obzirom da je riječ o Sandžačkom kraju kaojedinstvenoj turističko- geografskoj celini,njen geografski, a posebno saobraćajno-turistički položaj postaje dvostruko značajan– kao posebna turistička vrednost i kao činilacvalorizacije motivskih oblika pojedinačno.

Severni Sandžak ima zbog povoljnog ge-ografskog položaja tranzitni karakter i sa togstanovišta položaj prema glavnim dis-perzivnim regijama i centrima je povoljan. Naosnovu broja turista koji posećuju ovaj krajili se zadržavaju, ili u poređenju sa turističkimprometom može se zaključiti, da povoljnostitranzitnog položaja nisu u potpunostiiskorišćene.

NOVOPAZARSKA BANJA

Novopazarska banja se nalazi kod NovogPazara. Ona je bila poznata još starim Riml-janima, a u prošlom veku je u balneološkojliteraturi pominjana po ostacima rimskogtoplog kupatila. Smeštena je u Banjskojkotlinici prostranije Novopazarske kotline, naniskoj terasi Banjske reke, desne pritokeRaške, oko tri kilometra severoistočno odNovog Pazara, a u severozapadnoj podgoriniplanine Rogozne. Leži na 504 m nadmorskevisine, te spada među naše banje sa većomnadmorskom visinom.

Preko Novog Pazara dobro je povezana saRaškom (21 km), Kosovskom Mitrovicom(88 km) i Kraljevom (102 km). Od Beogradaje udaljena 278 km, a od Sjenice 54 km. Doovog lečilišta se dolazi od Beograda Ibarskimputem ili prugom do Raške, pa putemdolinom Raške ka Novom Pazaru. Pored vezesa Ibarskim magistralama, banja se prekoRibarica vezuje za kontinentalni deo Jad-ranske magistrale, koja povezuje Podgoricupreko Prištine sa Skopljem. Lečiliste je u stal-noj autobuskoj vezi sa Novim Pazarom.

Podneblje banje je prijatno, te ima karakter iklimatskog lečilišta. Aridnost mikroklime ugradu i Banji (560 mm) ukazuje daNovopazarska kotlina spada u suvlje krajeveSrbije. Podneblje banje je ugodnije odmikroklime grada, jer je ona dobro zaklon-jena od vetrova i osunčana.

Banjska kotlina ima izvesne odlike i sub-alpske klime zbog blizine Rogozne. 1969. go-dine uređen je banjski park na 3.800 hektara.Time je umnogome sprečeno razorno dejstvobujičnih tokova, a lipe, borovi, ukrasnodrveće, šiblje i cveće dekorisali su banjski pe-jzaž.

123

Univerzitetska hronika

Istorijat razvoja turizma

Lekovite vode Novopazarske banje koristilisu stari Rimljani, koji su prvi kaptirali miner-alne izvore.

Sredinom XVII veka Turci su uredili banju.U to vreme banja je bila bila na glasu kao"izvrsna vruća banja". Nad kaptažomantičkog termalnog kupatila, Turci su podiglihamam - dva kupatila i karavnsaraj za smeštajposetilaca. Tada je banja bila dobro posećena,jer je Novi Pazar u drugoj polovini XVI vekabio "najveći grad na putu između Dubrovnikai Niša" sa 6.000 kuća.

Slika 2. – Stari hamam u Novopazarskoj banji

Od termalnih lečilišnih objekataNovopazarska banja danas raspolaže sa četirikupatila, dva u novom i dva u starom bloku.

Tek od 1931. godine banja je počela više dase uređuje. Pred Drugi svetski rat, prema ob-javljenim zvaničnim podacima, uNovopazarskoj banji za prijem gostiju biloje: u ugostiteljstvu 7 soba sa 17 postelja, a kodmesnih domaćinstava 14 soba sa isto tolikopostelja. Banja je dakle raspolagala sa ukup-nim smeštajem od 21 sobe sa 31 posteljom.

Mineralni izvori

Novopazarska banja je u periodu između dvasvetska rata nazivana Ilidžom. Navodilo se daima sedam izvora, od kojih se koristio samo

jedan, kapaciteta 18 litara vode u minutu. Uzaštitnom, rejon banje, ustvari ima znatnoviše izvora, koji potiču iz jedinstvene ter-malne izdani. Već u dubini od pola metranailazi se na toplu mineralnu vodu. Ona seminerališe u eruptivnim stenama u dubini ikretanjem duž raseda dospeva u kredne sedi-mente, gde obrazuje izdan. U površinskomdelu ona se meša sa podzemnom hladnomvodom, koja izbija iz nanosa u 14 izvora,obrazujući na površini razbijeno izvorište (na-suprot jedinstvenoj termalnoj izdani u du-bini). Glavni izvor sa gasnom emanacijomdaje 1,1 litar u sekundi, a izdašnost svihizvora dostiže 5 litara u sekundi, štoomogućuje korišćenje mineralne vode ulečilišne, sportske i privredne svrhe.

Slika 3. – Veliki bazen u novom delu

Termalno-mineralna voda banje sadrži u litrunajviše natrijuma, zatim kalcijuma, kalijumai magnezijuma; a od anjona hidrokarbonata,hlora i sulfata i malo nitrata. Od rastvorenihoksida ima gvožđa i aluminijum-oksida, sili-cijum-dioksida, slobodne ugljene kiseline islobodnog sumporvodonika. Po hemijskomsastavu, to je sumporovita kisela hipertermasa 1,6 grama čvrstih materija. Lečireumatična obolenja, išijas, ženske genitalije,koštana oboljenja, kožne bolesti, posledicepovreda i drugo.

Lečenje se obavlja u Specijalnoj bolnici zalečenje progresivnih mišićnih i neuromišićnihbolesti "Novopazarska banja", koja je dobilastatus specijalne bolnice 1993. godine.

124

Univerzitetska hronika

Vodu ove banje stručnjaci svrstavaju usumporovito-kisele hipoterme, čija temper-atura na izvorištu dostiže i 52 stepena Celzi-jusa. Takva voda blagotvorno deluje naneuromišićne bolesti, reumatska obolenja, iši-jas, sportske i druge povrede, stanja poslemoždanog udara, kožna i ginekološkaobolenja. Glavni izvor sa gasnom emanaci-jom, čija se voda pokrivenim kanalom odvodiu kupatilo, je na najvišem nivou.

Ovaj izvor ima izdašnost 1,013 lit/sek. Ostaliizvori pojavljuju se u nizu ističući slobodnoili u kaptažnim bunarima. U dnu banjskogproširenja na manjoj površini termalna izdanje ogolićena, te se javlja mineralizovanautoleglica.

Zbog ovakvih načina pojavljivanja mineral-nih voda nije moguće utvrditi tačnu količinuvode koja bi se dobila sakupljanjem iz svihizvora. Međutim, sigurno je da je ukupna iz-dašnost izvora preko 5 lit/sek., a iz dosta ra-zloga pretpostavlja se da bi se moglo dobitipreko 10 lit/sek. To znači da Novopazarskabanja i pri različitoj upotrebi termalnih vodaneće u njima oskudevati. Racionalnoiskorišćavanje ovog prirodnog bogatstva zapraktično – primenjene, lečilišne, sportsko –rekreativne i druge svrhe tek predstoji. Tem-peratura termomineralnih voda ove banje jerazličita kod pojedinih izvora, što je takođepozitivan činilac njenog termomineralnog po-tencijala. Preovlađujuća hipertermalnalekovita voda ove banje bila je vrlo važan fak-tor, da se ona kaptira i iskorišćuje od antičkogdoba pa sve do naših dana. Pošto leži na ter-malnoj izdani, Novopazarska banja nemasvoju pijaću vodu. Problem je rešendovođenjem gradskog vodovoda. Nadalje ovavoda sadrži znatne količine sumporvodonika,tragove mangana i amonijaka. Po svom hemi-jskom karakteru ova voda dolazi u redsumporovitih kiselih hiperterma.

Lekovito dejstvo Novopazarske banje

Novopazarska banja je uvršćena u banje sabakneoterapijski nedovoljno kontrolisanimdejstvom, ali koje leče reumatična obolenja iposledice povreda.

Stečeno iskustvo poslednjih godina oprav-dava terapijske indikacije ovih sumporovitihvoda kod lečenja reumotida (specifično de-jstvo udrženo s termičkim i mehaničkim) i re-habilitacije izvesnih invaliditeta.

Lekovitost

• neuromišićne bolesti • reumatična obolenja i išijas • sportske i druge povrede • stanja posle moždanog udara • kožne bolesti • ginekološka obolenja

Mineralna voda upotrebljava se za lečenje ku-panjem i pijenjem. U malom kupatilu se lečeuglavnom srčani bolesnici koji teško podnosetemperaturu termalne vode u glavnom ku-patilu.

Osim nekaptiranih izvora za piće kapotiran jejedan izvor čija je voda sprovedena do ku-patila.

RAJČINOVIĆA BANJA

Hidrogeotermalni sistem Rajčinovića banje jeustvari deo hidrogeotermalnog sistemaNovopazarske banje, kojeg je izdvojioMilivojević (1989). Naime, po ovom autorupojava geotermalnih-mineralnih vodaRajčinovića banje je najzapadniji izdanak ve-likog hidrogeotermalnog sistemaNovopazarske banje. Na osnovu te hipotezeizvršeno je preliminarno definisanje karakter-istika njegovih glavnih elemenata.

Prirodni režim isticanja geotermalnih-miner-alnih voda iz rezervoara sistema je trajao do1954. godine, kada su izrađene prve istražne

125

Univerzitetska hronika

bušotine. On je potpuno izmenjen izradombunara EB-1 1984. godine, i može se reći dasu posle početka njegovog rada prirodne po-jave isticanja na površini terena prestale dapostoje.

Na taj način je izvorište prividno "prestalo dapostoji". Naravno, do toga nije došlo, jer seisticanje geotermalne-mineralne vode tadapočelo da vrši u novim uslovima, odnosnonajvećim delom kroz veštački stvoreneputeve duž kanala istražnih bušotina i bunaraEB-1, i manje, u nepoznatoj količini iz kred-nih stena u aluvijalni nanos.

Rezultati ispitivanja kvaliteta geotermalnih-mineralnih voda mogu se oceniti kao uspešni,zato što u toku jedne godine, nije biloznačajnih promena kvaliteta vode, kao i uperiodu pre toga.

Rajčinovića banja je različita u sva tri toplaizora. Voda iz bunara u bazenu ima temper-aturu 30°C. Iz prve bušotine 42°C, a iz drugebušotine u kojoj je voda dobijena na dubiniod 40 metara, 38°C. Kombinovanom upotre-bom ovih voda i prirodnim ohlađivanjemmože se postići pogodno termičko stanje bezveštačkog hlađenja što uvećava terapeutskuvrednost ovih voda.

Izvori hladne kisele vode takođe su samodelimično kaptirani i to na dva mesta. Hladnakisela, koja hrani česme, dobiva se iz prslinakristaličastih škriljaca. Mineralizacija i iz-dašnost ovih voda su promenljive i kolebljive.¨Za vreme zimske sezone i za vreme inten-zivnijeg prodiranja atmosferskih taloga upodlogu, izdašnost kod ovih česama sepovećava, međutim, atmosferska koja se in-filtrira utiče na mineralizaciju vode, koja sesmanjuje i opada sa povećanjem kapaciteta¨količina vode za vreme leta veoma je mala,voda se sakupljala da bi se preko dana upotre-bljavala. Opšti kapacitet hladnih mineralnihvoda procenjuje se na oko 3.500 litara u 24časa.

Za vreme otapanja snega na prvoj česmi jeizmerena temperatura 7°C, a na drugoj 5,5°C.Za vreme leta njihova temperatura dostiže14°C, a najčešće se kreće oko 11°C. Varija-bilnost tempretaurnog stanja odgovara uticajuatmosferskih i freatskih voda..

Lečilišno dejstvo mineralnih voda.

Rajčinovića banja je označena kao banja zalečenje obolenja organa za varenje, jetre ižučnih puteva, bubrega i mokraćnih puteva.Prema stručnom mišljenju balneologa dr.Vanđela Tasića i dugogodišnjeg lekaraDragutina Grozdenovića, mineralne vodeRajčinovića banje bile bi indicirane zalečenje: poremećaja i obolenja stomaka uodređenim slučajevima, funkcionalnogporemećaja jetre i kod obolenja žuči, lake in-fekcije jetre, aktivne hiperemije (kongesije),hroničnih hepatita i hroničnih holicestita. Kaodalje indikacije navode se poremećaji creva,ukoliko su sekundarni određenimporemećajima jetre i creva, kao i poremećajimetabolizma i šećerna horisturična iaksolomična dijateza. Shodno prikazanojhemijskoj analizi, u lečenju tih obolenjaglavno lekovito sredstvo je piće mineralnevode.

Rajčinovića banja je i izrazito klimatskomesto, prema dosadašnjem iskustvu odlikujese povoljnijom mikroklimom odNovopazarske banje. Ova ocena stoji i pričinjenici da je vegetacija od većeg klima-tološkog uticaja kod Novopazarske, nego kodove banje koja ima samo manji park, aokružena je takođe i malim površinama podvegetativnim pokrivačem.

Kao znamenita prirodna pojava, lekovitiizvori Rajčinoviće banje stanovništvuNovopazarskog kraja bili su poznati od davn-ina. Kao kupalište, ovaj se termalitet koristioverovatno još u XVII veku, a možda i ranije.

126

Univerzitetska hronika

Okolnost što se u najnovije vreme tek 1951.godine saznalo da u Rajčinovićima postojitopla mineralna voda, pored hladnih kiselihvoda koje su ranije kaptirane za lokalnepotrebe, nije dokaz o nepostojanju banje ustarije vreme, odnosno tretiranju ovog ter-maliteta »kao novo otvorene banje«. Privre-meno ili potpuno iščezavanje mineralnihizvora dobro je poznata i rasprostranjena po-java. Ona se javlja, što je bio slučaj i snekadašnjim toplim izvorima Rajčinovićabanje, zbog disperzije termalne vode upodzemnoj cirkulaciji ili sukcesivnog spuš-tanja hidroloških zona. U izletničkom turizmuRajčinovića banja stiče sve veći značaj i saširih aspekata. Ona se već afirmisala i kaoishodište za planinske ture na Goliji.

U Rajčinovića banji eksploatacija i korišćenjegeotermalnih-mineralnih voda se vrši natradicionalan način "kupanjem" veoma dugo,tako da početak nije poznat. Prava istraži-vanja u području izvorišta počela su da seizvode pre oko trideset pet godina. Zbog togaje kategorizacija i klasifikacija geotermalnih-mineralnih voda izvorišta Rajčinovića banjeizvedena na osnovu stepena istraženosti istanja režima samoizliva vode iz bunara EB-1.

Do 2001. godine režim eksploatacije samoi-zliva geotermalne-mineralne vode iz bunaraEB-1 nije praćen sistematski i namenski zapotrebe određivanja rezervi, zato što se posleprestanka finansiranja istraživanja od stranedržave, nikakvi drugi radovi nisu izvodili odstrane dosadašnjeg vlasnika resursa. Vršenaosmatranja prirodnog režima samoizliva ge-otermalne-mineralne vode iz bunara EB-1,kao jedinog eksploatacionog objekta, u peri-odu od godinu dana. U celom tom periodu iz-dašnost samoizliva sa sadašnjim načinomeksploatacije vode, kojom se ona odvodi odglave bunara do bazena u hotelu "Raj", na os-novu sedmodnevnih merenja, bila je oko 0,81/s. Ovolika izdašnost je bila i posle izradebunara 1984. godine. Pri tome je temperatura

vode bila stabilna, 39 °C(podaci iz elaboratarađenog za potrebe turističkog preduzećaLipa-Novi Pazar).

TERMALNA VODA ČEDOVO

Izvori termalne vode Čedovo nalaze se oko4km severno od Sjenice, na 980m nadmorskevisine, na desnoj obali Vape. Na dužini odoko 500m, koliko iznosi izvorska površinaevidentirano je 20 izvora, od kojih se samodva nalaze na levoj obali Vape. Ukupna iz-dašnost ovih izvora iznosi 22 l/s, dok se tem-perature kreću između 20 i 26.3 °C. Vodatermalnih izvora Čedova su HCO3-Ca tipaukupne mineralizacije 0.31 g/l i pH 7,5. pogasnom sastavu- vode ovih izvora su azotnogtipa gde je malo povišen (0,59 Bq/L).

.Od ispitivanih izvora Čedova najznačajnijisu "Banjica" i "Banja". Izvor "Banjica" jc uobliku vrela (oko) čija dužina iznosi 10, širina8 i dubina oko 1 m. Temperatura izvora je oko24 °C, a izdašnost 2,0 L/s vode. Izvor "Banja"ima manje dimenzije - dužine je 5, a širine 3m. Temperatura je ista kao i kod "Banjice", aizvor ima oblik termalnog vrela, jer seoslobadaju gasovi iz nje (31).

Termalni izvori Čedovo nisu turističkiuređeni kao balneo-objekat. Postoje povoljniprirodni uslovi za turističko aktiviranje ovihizvora. Razvoj banjskog lečilišnog turizmauslovljavaju, pre svega, ekonomska ulaganjau infraslrukturu. U narednom periodu očekujese, da svi objekti budu uređeni projektimaodrživog razvoja i postaće sa ekonomsko-turističkog stanovišta afirmisani resurs.

ZAKLJUČAK

Banje Novopazarskog kraja nalaze se u ide-alnom mikrookruženju koje uzrokujespecifičnu mikroklimu. Kontaktna područjapredstavljaju izuzetan zaklon od vetrova isnažnih klimatskih proboja hladnih i toplih

127

Univerzitetska hronika

vazdušnih struja. Postojeća putna infrastruk-tura ne ugrožava ovaj mikroambijent iautentičnost prostora te njegove mikrokli-matske kakrakteristike. Razmatranjem ge-ografskog položaja i putne mreže kojom supovezane definisali smo, da je uNovopazarski kraj moguće doći iz nekolikopravaca. Iz centralne Srbije Ibarskom magis-tralom, a iz Crne Gore drugim krakomIbarske magistrale i puteva koji vode prekoZlatara, Sjenice i Novog Pazara Utvdili smopostojanje kvalitetne pozicije Novopazarskebanje u odnosu na tranzitne puteve. UNovopazarsku banju moguće je doći i izpravca Rogozne putem koji dolazi sa Kosova,to je jedini put koji sa krakom na magistralni

put Ibarska magistrala prolazi direktno krozNovopazarsku banju i u bitnoj meri pred-stavlja limitirajući faktor i granice investi-cione gradnje. U našem slučaju on predstavljakonkretnu logistiku naslanjanja na direktnukomunikaciju projektovanog objekta.

Nedovoljna izgrađenost banje predstavljarazvojnu šansu prostora koji je očuvan i kojimože biti razvijan u kontekstu grada NovogPazara u čijem se sastavu i nalazi. Na prostorupredviđenom za igradnju hotela sa SPA cen-trom nema izgrađenih objekata nitilimitirajućih faktora.

Snažnu podršku izgradnji i realizaciji ovoginvesticionog projekta predstavlja činjenicada se na svega nekoliko desetina metaranalaze termalni izvori čija se energija odlivaBanjskom rijekom. Poseban dragulj pred-stavlja Staro tursko kupatilo sa toplom vodomgrađeno još u XVII veku, na temeljima rim-skih termi.

Budući razvoj turizma u našim banjama morase zasnivati na tržišnoj specijalizaciji. Svakabanja mora svoj koncept razvoja prilagoditiciljnom segmentu (segmentima) turističkeklijentele, što znači da se specijalizira za oneoblike prometa koji će joj doneti najvećuprofitabilnost na tržištu. Specijalizacija možeubrzati diferenciranje lečilišne od rekreativne

funkcije banjskih mesta, ponegde potpunotransformisati lečilišnu u rekreativnufunkciju, a svuda povećati turističkupotrošnju. Prema tome, specijalizacija zarazvoj pojedinih vrsta turističkog prometapredstavljala bi osnovu koncepcije banjskogturizma. Specijalizacija bi mogla da se tretirai kao uslov za povećanje turističke potrošnjei kao izraz bogatstva termomineralnih vodanaše zemlje.

Turizam i zdravstvo u banjama Srbije, sličnoiskustvima drugih zemalja, treba razvijati pojedinstvenom konceptu koji uvažava komple

PREDNOSTI NEDOSTACI

♦ tradicija posete i boravka u banjama ♦ nezadovoljavajuća opšta i turistička infrastruktura

♦ lekoviti prirodni i zdravstveni faktori ♦ zastarelost opreme

♦ visoko obrazovni kadrovi ♦ nedostatak strategijskog pristupa planiranju banjskog turizma

♦ bogato kulturno-istorijsko nasleđe ♦ neadekvatni programi edukacije za nove profile kadrova u turizmu

♦ geografski položaj ♦ nedostatak kvalitetnih marketinških istraživanja

♦ kvalitet životne sredine ♦ nepostojanje stabilnih finansijskih izvora

♦ mogućnosti proizvodnje zdrave hrane

♦ niska cena terapeutskih programa

Tabela 1. Prednosti i nedostaci banjskog turizma u regionu (IV)

128

Univerzitetska hronika

mentarnost banjskog lečenja i rekreativnogturizma, ali bez šablona. Nužno je da se is-traživanjima utvrde modeli razvoja koji biuvažavali specifičnosti banja pojedinačno. Ukreiranju tih modela učestvovali bi timovieksperata, sačinjeni od balneologa, turiz-mologa, geografa, ekonomista, urbanista, so-ciologa i psihologa. Komplementarnostturističko-rekreativne i zdravstvene funkcijebanjskih mesta, najbolje potvrđuju wellness(V) programi, koji su našli primenu umnogim razvijenim banjama Evrope i čijaiskustva bi trebalo koristiti. Prvi koraci ukreiranju wellness programa načinjeni su ot-varanjem Wellness Centra u Vrnjačkoj banji,kao i transformacijom hotela” Izvor” uAranđelovcu u prvi wellness hotel u našojzemlji. Opravdanost investiranja u ovakveprograme leži, pre svega, u činjenici da setime banjska ponuda usmerava na nove seg-mente potražnje koji do sada nisu bili predmettržišnog animiranja, a to su: mladi, ambi-ciozni i poslovno uspešni ljudi, zahtevni gostikoji traže vanstandardnu ponudu, bogatijadomaća i strana klijentela, pasivni i aktivnirekreativci i dr. Inkorporiranjem wellness pro-grama u koncept razvoja banja Srbijeznačajno se može popraviti njihov imidž nadomaćem i stranom turističkom tržištu, što ćedoneti i veće prihode.

LITERATURA

1. Strategija dalekosežnog održivograzvoja opština Novi Pazar, Sjenica iTutin, ECPD, 2004.

2. Strategija održivog Razvoja NovogPazara, Grad Novi Pazar, 2005.

3. N. Milojević,:”Novi Pazar i okolina”,Zavičajni muzej “Ras”, Novi Pazar,1981.

4. A. Plojovic: Održivi razvoj turizma uNovom Pazaru, Novopazarski zbornikbr. 8, Zavičajni muzej “Ras”, Novi Pazar,1984.

5. Grupa autora: Sandžački gradovi,Građanski forum, Novi Pazar, 2000.

6. Grupa autora: Novi Pazar i okolina,Kniževne novine, Beograd, 1969.