8
Kau kaina ra, piua ra bara luhpa baiki luan ninkara Bip main kaikanka kaba

Morralito Manejo de la Vaca en Miskito

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Bip main kaikanka kaba Kau kaina ra, piua ra bara luhpa baiki luan ninkara

Citation preview

Page 1: Morralito Manejo de la Vaca en Miskito

Kau kaina ra, piua ra bara luhpa baiki luan ninkara

Bip main kaikanka kaba

Page 2: Morralito Manejo de la Vaca en Miskito

2

BIP MAIN KAIKANKA KABAKAU KAINA RA, PIUA RA BARA LUHPA BAIKI LUAN NINKARA

WAN BIBKA NANI RA MAINKA KAIKAIA

Nicaragua finkika nani aihkika ra bib nani ba luhpa baikisa mani wâl bani, plun pain piras

bara pain mainkaikras taka mita.

Naha taka mita bip waihnka sirpi nani atkaia uba apu, an bîp mairin sirpi yaptika nani sirkara uba suiras bara sin tialka laya uba wiria sakisa.

Kau pain kabia mani bani bip ba ai luhpia bri kaia. Sampla kum: Bîp kûm lî mairin kat kara kuihra tiuia kaka baikan kabia, manka walara lî mairin kati ô wis katira, baku lika ridi kabia kuihra tiwaia siakwa kati man ka walkara.

Plun pain yabanka wal bîp Kuihra kau takisa bara tialka laya kau brisa.

Bip luhpa kau baikras ra mainkaikan kaba

• Bip kum baikaia baila Piura ra, tialka mâ, iska krahbaika ba puskisa, bara slulka lalahni takisa asmala wina bara sin bip wala lama nani wina saitra takisa.

• Bip luhpia kum ra tiala dakbi sakan kaiasa 8 ô 9 kati bil kara, bara baku lika kau isti wainhka alkisa, bara sin luhpa watlika uba sauhkaia Apia dukiara.

• Kaina kuls bîp kaba latwan briapia sipsa luhpia pruwi takaia.

• Branka siknis yula mapara yabaisma kaka, tankirani daukram kaiasa. Bip kuihra dukiara yabia dukiara kaka.

• Vitamina AD3E yabaia 7 bara 9 kati kuihra tiwan bri taim, 6 ô 8cc bîp bani ra.

• Li klin sin yabaya, vitamin satka sal minera baku bara tui yamni sin dakakaya.

Sipsa yus munaia naha nani miks munan ka wina “Minerales”:

Miks 1:70 paun sal aihwa.20 paun plawar. (daiwan dusa ankam).10 paun pecutrin.

Miks 2:70 paun sal aihwa.20 paun yamhpus (kubus wina singbi).10 paun pecutrin.

Miks 3:70 paun sal aihwa.20 paun carbonato de sodio.10 paun pecutrin.

Bîp nani ba yabram kaiasa piaia miks munan kaba piua yari kum ra, kan witin nani selp pih suisa, ai piaikaba wisa 80 ô 100 gramos yua kumi ra.

Bip luhpia iki sakaia înmika karnika bri nani ba bîp piaika yarka wina sakan kaiasa, ban kra pibia sia.

nahnan kana lika “Vivorana”; wakia wina dakban kaisa, ailal paubia apia dukiara.

Bip mainkaikaya baikaia piuwa ra

Yamni kabia kaiki kaia bîp kara, bankra trabil kum baikaya ra takuia kaka, kaiki kaia sa naha nani daukanka ba:

• Bip kaba baikaia baila piuara wih prawisa.

• Tialka mâ ba, puskuya, pauni takuya yahpa o lapta takuya kaka.

• Ai nata dusa ra prukisa an minitra tawi kaikisa.

Iskika krahbaika puskuya kaka, bara slula druwi kaka, naha tanka na lika baikaia baila palisa.

Page 3: Morralito Manejo de la Vaca en Miskito

3

Baikaia tâ krikuia taim, iskika krahbai kaba wina, plastik baku takisa ai tâ baikuia wal baiwisa.

INTA lilka: BÎP BAIKAIA LAMA PALI TAIM.

Plastik ka baiwi luan ninkara, awar 2 bilara luhpia, takras kaka, bîp ka bara help munaia ba ubá nit kabia.

Bip kara, kaiki kaisa piska wala nani ai wina ra briba sakan kaiasa 12 awar bil kara sakras ai winara brisa kaka bip kara help munaiasa sakaia dukiara.

¡Kupiam kraukibas!

Bîp luhpia baikaiasa awar hap o awar 2 mukia baiuya ba ninkara.

¿Dia daukaia sa baikaiara trabil takuya kaka?

Biara ra trabil barsa kaka, kau pali luhpia tara taim ô luhpia watla plis saurara taim, naha nani, wark kana daukayasa.

• Bîp kara wil kaia, luhpa baiki piuwa ra latuan bribia apia dukiara.

Dr. J. Serrano lilka: BIPKUM BAIKAYA TRABILKA BRISA

• Nata piska, iska krahbaika piska ba klin daukaia taski alkan nani ba.

• Wan mihta dinkaika “guantes) Plastik dukia, dimaia bara sup apia kaka lat makaya.

• Tan kira ni iska krahbaika bara mihtam dingkaya.

• Bankra mihtam isi wal dinkuma kaka, luhpia watlika nahki kangbi kaikaia. Mihtam dingma bara lal kangbra sma kaka bansa kaka plis kara apia sa bara plis kara mankaia baha ninkara sakaia.

Page 4: Morralito Manejo de la Vaca en Miskito

4

BIP MAIN KAIKANKA KABAKAU KAINA RA, PIUA RA BARA LUHPA BAIKI LUAN NINKARA

Bip luhpia pliska pain apia nani ba, mari kanka satka nani.

Ai minA tAurA nAniBA pAstAurA mAngki BrisA, BA winA AilAl munhtArA sA Ai minA wAlA Bri tAni rA.

Ai nAtArA AulA mArikAnkA.

1

2

3

4

lAl BA pAstAurA sA BAhA ninkArA Ai minA nAni Bulki lAkisA ninA tAnirA.

lAl BArA minA pAstAurA mAngki BrisA Ai minA wAlA wAl Ai nAndusA purA rA Bulki lAkisA.

Page 5: Morralito Manejo de la Vaca en Miskito

5

Bîp lupia aubi sakaia snatka nani.

• Wilkanka kum rup klin kum wal dauks naha lilka ra marikuyaba baku (1).

• Wilkanka kum dauks, rup wal, mina pura mapara. Rup ba kumini daukaia lukpara, wibia kaka mina kumi ni mina wâlsut ra, kan mina wâl ba wina kum daiwaia ba sibrin tara sa, sut purkara luhpia baikaia karna muni taim bara karma aubaia nitsa taim.

rup BA wAn , mihtAk dingkAiA, guAnte BArA luBrincAnte dimi.

• Aima ailal naha wark ka nani ba dauks 1 wina 4 mina walara.

• Rup ba aubaia, bîp lupia ra sakaia dukiara, aubanka banira centimetro kum kum.

rup wilkAnkA BA ni BrAkA kAkAukA wâlsu-trA dingki wilks.

minA nAni tAkAnrA, tAnkirA munhtArA AuBisA, (BipkA yAptikA BilArA uBA sAuhkAyA ApiA dukiArA) .

1

2

4

3

INTA, lIlkA: Bîp lupiA BA pAt lAtArA tAkAn BArA, mAin kAiki kAiA sA; Bîp luhpiA wAtlA sAkAiBA dukiArA,

ninkArA iskA krAhBAikA, wAikA BArA nAtA BA lî sup wAl sikBAiA.

5

6

Page 6: Morralito Manejo de la Vaca en Miskito

6

BIP MAIN KAIKANKA KABAKAU KAINA RA, PIUA RA BARA LUHPA BAIKI LUAN NINKARA

Kaina k ulkanka nani kum kum

Oxitocina yus munaia sa luhpa watla aiska kuawansa bara luhpa ba sin wapnisa, kuna sip baikras taim.

Oxitocina 5cc pitka wîna bunhka mununhta kat sabaia,indiksan ka kakma yarka ba 1½ ins yus muni. 15 – 20 minits oxitocina sabi luan sin kau ban baikras sa kaka, tanka ba wan mihta ni sakaia sa.

Bîp kuihra pain main kaikanka ba, kasak sa kau luhpa baikras ra, Apia kaka baikaira main kaikaia ba.

Yaptika bara ai luhpia main kaikanka baikan ra. Siknis sat ka nani alkbia apia dukiara bolo uterino 1 apia kaka 2 tukbi dingkaia luhpia watla latara sakan ninkara.

Man kler kaya sma, bîp ba ai luhpia baiki sâki taya dabisa lakisa. Baha Apia kaka man kuala suapni kum wan mihta ra brih baha ni diki lâkaia, kauhla alkbia sîa, baku sin wina tara ba aubaya wan mihta wal, baku lika , bîp lupia ba kau pain ai winka puhbaia bara tala plapi tawbia dukiara.

Pas yua nanira suap lupia ra hel munaia ai yaptika tialka lâya lalahni ba dibia dukiara.

Bîp lupia aisuban ninkara biara tâya wina centímetro 2 apia kaka 3 kat ai klua ba klakaia bâ wina yodo wal rakaia, infeksan taki, siknis takbia Apia dukiara.

Luhpia watla piska b ara aman kaiki bas, infeksan bara puskanka takbia Apia dukiara

Lapta 20 apia kaka 30 yua, baikan wina ninkara, wan mihta ni nata ra dinki kaikaia, bara kli kuihra takaya sip sa sapa dukiara.

Amya ra bris bas.bip kaba kli wainhka want daukai ba.Baikan kati wal luwan ninkara.

Bîp aimahsi nanira tialka ba puski pauni takisa, naha trabilka nanira kupia kraukisa wan mihta wal aubaya INTA, lilka: Bîp iska krahbaika ra infeksan wal,

mabiara bara tala laiwi ba.

puskan mapara pumadika Apia kaka ai tialka lâya luhpabaikanra lalhni ba ni.

LUHPA SAHWAIKA RA TRABIL NANI BA.

Bîp ra luhpa sahwaika ba, infeksan yabi yula ba mita ambuk munisa, sip sa sin ikaia, naha nani natka ra:

Isla krahbaika wina mabaiara lainka nani

a) Mulka wina mabiara taski tala wal lawanka nani, siknis kum sa piu wihka waia ra tawaia sip sa. Daiwan daktarka wal aisaia sa, saika kat yabaia dukiara.

Mulka wina mabiara taki laiwanka nani, wainhka taibi piuara, bul maka lâya yabaia APIA, Apia kaka suirkaka wainhka taibaia Apia, kan kuihra tiwbia Apia, baha dukiara antibiotik nani sabaia, oxitetraciclina baku 1cc 100 kilo wirhka banira lapta yumhba bilara.

b) Mulka wina mabiara laiwanka wik walhwal luhpia baiki luan ninkara: Taura takan baku antibiotik nani sabaia.

c) Mulka wina mabiara laiwanka nani kia Saura briba luhpa baikan luwan ninkara: antibiotik nani sabaia lapta walhwalh takaskraskira. Baku sin puskan mapara bara oxitocina sabaia 5cc ailalka kat.

Page 7: Morralito Manejo de la Vaca en Miskito

7

Lupa watla alki takaskanka (maya wâlsut prawan):

Maya wâlsut prawan ba bîp kum kuihra tiwaikara infeksan takaia sip sa, mastitis yabaia sin.

¿Nahki sika yabaia ba?

• Lupa baikan wina awar kum alkbia bara, Oxitocina 5cc sabaia.

• Li, bara yodo ni mulka (iska krahbaika) klin munaia.

• Yu wâl ninkara luhpa watla wina taki dukia ba aubaia apia kaka klaki sakaia.

• Bolo uterino nani yus munisa kaka, 4-6 bolo nani yus munaia lapta 6-8 takaskraskira.

• Rih bri sa kaka, antibiotik sabia 24 awar bani lapta yumhpa bilara. Snatka wala ni pura luaia sin bara as, luhpa watla tâya sakaia dukiara: Cerro pasteka yaka diaia; kira tâya ba li ra buski suiaia, ba wina dakakaia.

¿Nahki kaina kahbisa?

• Bîp kuihra nanira plun bara li klin yabaia.

• Kau luhpa baikras kainara suika batanwaia apia.

• Lawya saki vitamina yabaia bîp kuihra nanira kati 2 luhpa baikras kainara.

Iska krahbaika slakwanka (prolapso vaginal).

Kuihra tiwaika latara takiba , naha na sip sa takaia kuihra apia kaka luhpa baiki piuara.

¿Nahki rakisa?

• Iska krahbaika ba manzanilla lâya, andris wahya nani apia kaka taitahplira wahya ni sikbaia li bitu dauki daiwan taya lapti ka pit ka wal.

• Kuihra tiwaika ba tankira wan mihta ni tukbi dingkaia,

kuna taura mineral lâtka bara sugar ni yukaia.

• 3-5 unta mulka ra sipaia.

• Kli pali takuya kaka bîp kaba atkaia kabia.

¿Nahki kaina kahbisa?

• Daiwan ra plun pain bara li klin dakaki, mineral nani sin calcio bara fosforo.

Bip sahwanka ba pura brih wap

Mani piuwa ra plun Saura bara wiria b trabil nani wina kau kulkisa, kan prakisa bîp wainhka taibi kuihra tiwaia ba.

INTA, lilka: Bîp mAirin luhpiA wAtlA tAkAn piuArA (prolApso uterino vAginAl)

INTA, lilka: Bîp BiAwAn tAsBA sAurA rA (tui lâwAn)

Page 8: Morralito Manejo de la Vaca en Miskito

¿Día kan bîp kum sip kuihra tiwras? Kan mineral nani âpu ba mita bîp nani ba duska pîsa, bîp kaupinka dusa, tasba, daiwan wala nani laptika dabisa, bara kiuhra tiwras.

Tiala dakbras wihka bîp maka wainhka alkan daukras o wan daukras.

Bîp luhpa uya baikras ba diara wala nani mihta kaya sipsa:• Brucelosis bri ba mita.• Luhpa iki pruwi takuya latuanka mita.• Lupa watla infeksanka mita.• Kuihra tiwaika trabilka (Lupa pâwaika uba tara, luhpa

kiapka tatuika, cervizka kriwan, bara kakuka sikniska) nani mita).

• Bul almuk sip kau kuihra mangkras mita.

Una Publicación delInstituto Nicaragüense

de Tecnología Agropecuaria

INTAFinanciado por:Banco Mundial

INTA, Lilka: BÌp tiAlA dAkBrAs wihkA wi BA.

INTA, Lilka: Bul Almuk kwihrA mAngkAiA tiwAn Wan bipka nani saun si kuihra tiwras sakaka, wel

bul wala yabaia sa.

Bîp kuihra tiwaia snatka ba.

Ai pata kat yabi kaya sa:• Tui karnika tara bri bara auhniba dakaki, dus mâ bri wahya

nani gandul baku, leucaena, caupí, madero negro, soya, apia kaka wala nani, dus, plun mâ nani, melaza-urea 3% ra.

• Melaza wina karnika, sorgo, sugar, kayu, dus wakia nani, dus ma satka bip pain pi nani bara twi nani.

• Vitamina bara mineral nani aikuki mineral sâlka nani miks muni ba wina, pecutrin, daiwan bara inska duska wauhwan, trifos, biofos, acido fosfórico. Naha nani sip sa sâl pali wal miks muni dakakaia.

Bîp sasauhra man kaiki bas yu bani ra bîpkam ba nahki iba, ahkia wainhka want ba nu takaya dukiara.

Amya tikpara:Tiala dakbanka piua kat ba kâti 8 bara 9 bri tain, luhpia ai watla ra aipaswanka ra ambuk munaia apia mata, baku lika bîp ba wainhka taibia.

• Bîp mairin bara bul tataibra nani ra brucelosis eksamka daukaia.

• Bul nani ra kuihra mangkaia sip sa eksamka daukaia.• Bul wahma nani mani 3 wina yus munaia.• Bîp wainka kumi ba sipsa bip mairin 20 wina 25 kat ra

taibaya.• Bîp tiara 350 Kg bri kabia bara Apia kaka mani 3

alkbaia bara maka maka wainhka yaka alkaia.• Sika inipas yus munaya apia, luhpia kra iki sakbia kra

dukiara.• Vitamina yabaia, biara lauya sakaia, bara piua kat

indiksan sabaia, vacuna wi ba.

Daiwan famacika nanira sinwainhka alkaia saika sip sa sakaia.

AÑO 2 • Edición No. 13 en miskito • octubre de 2010www.inta.gob.ni

Tiraje: 2,500 ejemplares