Mühendi̇sli̇k Ve Mi̇marli̇k Öyküleri̇ III

Mhendislik Mimarlk

ykleri-III

ISBN: 978-9944-89-575-0

TasarmDijle Gksoy Konuk

Bask: Kozan Ofset, (312) 384 20 03

Trk Mhendis ve Mimar Odalar BirliiSelanik Cad. No:19/1

Yeniehir 06650 ANKARATel: 0312 418 12 75

Faks: 0312 417 48 24Web: www.tmmob.org.tr

E-Posta: [email protected]

1. Bask, Mays 2008

NDEKLER

Sunu 5

nsz 7

Bir Demiryolu Neferi Behi ERKN 11 Nadir AVAROLU

Cumhuriyet Dnemi Endstri Miras Havaclk Sanayi Yaplar 25Bilge MAMOLU

Ulusal Havaclk Tarihimizin Ta KendisiVecihi HRKU 37Nadir AVAROLU

Tekstil Mhendisliinin niversitesiBursa Merinos Dokuma Fabrikas 51Nadir AVAROLU

Cumhuriyet Dneminde na Edilen lk Gemiler ve Ata NUTKU 61Murat KORALTRK

Bir Cumhuriyet Dnemi Yapt ller Bankas 73Dr. Perihan KPER

lk Robot 93Hakan ALTINAY

Haritac Ekrem ULSOY 107Erol KKTRK

ORKY 135Ahmet DEMRTA

Trk Mhendisliinin Tarihesi 149Naci YNGL

Paydossuz Bacalar, Paydossuz Yaamlar ve Mhendisler Mimarlar 175Mahmut KPER

5Mhendislik Mimarlk ykleri-III


SUNU

lkini 2004 ylnda yaymladmz Mhendislik ve Mimarlk ykleri yalnz mhendis ve mimarlardan deil, bu lkenin gemiine sahip kan ve geleceine duyarl, yrei bartan, zgrlkten ve emekten yana ar-pan herkes tarafndan ilgiyle karlannca, beraberinde 2006da ikincisini ve imdi de ncsn getirdi.

lk iki kitapta bilimin toplumla bulumasnn yksn okurken, ayn zamanda kalknma tarihimizden kesitlere de tanklk ettiniz. Mhendislik Mimarlk ykleri IIIte de Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren ilk atlye-lerden, fabrikalardan, ilk yollardan, kanallardan, barajlardan bugne geliin yks anlatlyor.

Kapitalist kresellemeye eklemlenmeyle birlikte gelinen noktada, yaklak yz yllk bir emein birikimi olan, bir lkenin tarihini oluturan fabrikalarn, tesislerin tasfiye edilmesi, zarar ettirilerek yok pahasna zel sermayeye peke ekilmesi, bu ykleri okuduktan sonra insann cann daha ok actyor. te belki de bu adan bu ykler ok daha anlaml ve umuyoruz ki kendi yarattmz deerlerimize daha ok sahip kmamz salamak asndan bizi motive edici olur.

Kitaptaki yklerden birinde, Bursa Merinos Fabrikasnn, zelletirme politikalaryla nce makinalarnn hurdaya kartlmas, sonra arsasnn belediyeye verilmesi ve ayn anda yedi deposunda birden kan yangnla kl haline dnmesi anlatlyor. 70 yllk bir fabrikann, Ortadounun ve Balkanlarn en byk dokuma fabrikasnn nasl yok edildiinin hikyesi ve benzerleri bize, bu lkenin emeinin, deerlerinin nasl harcandn gsteriyor.

Dnyada yaanan gelimelere paralel olarak, lkemizde de neoliberal poli-tikalar en etkin ekilde uygulanr hale geliyor ve lkemiz IMF, Dnya Bankas gibi uluslararas kurulularn ve yabanc sermayenin istekleri dorultusunda bir yaplanma srecinden geiyor. Sanayi kurulularmzn zelletirilmesi de bu srecin bir aya. zelletirmeler basite bir mlkiyet devri deildir. zelletirmeler yoksulluun, isizliin, savalarn hkm srd bugnk dnya dzeninin derinlemesinden ve devamndan yana bir hamledir. Bu nedenle zelletirmelere kar durmak da temelde bu dnyaya kar olmak ve baka bir dnya ve Trkiye istemektir.

lk iki kitapta olduu gibi bu kitaptaki hikyelerin de, zelletirmelere ve


7

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

kapitalist kresellemenin neoliberal politikalarna neden kar durmamz gerektii konusunda bize yol gsterici olacana inanyorum.

Bizim mesleimiz, bilim ve teknolojiyi toplumla buluturan, insan odakl bir meslek. Sorumluluklar ok olan ama bir o kadar da onurlu bir meslek. Biz mesleimizi seviyoruz, mesleimizi yceltenleri seviyoruz. Topluma yararl hizmetler sunarak aramzdan ayrlanlar saygyla anyoruz.

TMMOByi ve Odalarmz, toplumdan soyutlanm sekin mhendis, mimar ve ehir planclarnn rgt deil, aksine toplumun iinde yer alan, onun bir paras olarak toplumla etkileim iinde bulunan bir okul olarak gryoruz. Bu balamda, bir dnce sistematii olan mhendislik ve mimarl, Mhendislik Mimarlk ykleri-III ile birlikte toplumla bu-luturmaya devam ediyoruz.

reterek byyen ve paylaarak gelien bir Trkiyeyi yaratmak, yeni baar yklerini gelecek kuaklara aktarmak bizlerin grevi. Ynetim Kurulumuz adna; umudun yeermesine katkda bulunan, kararllk ve devamlln ne-mini gsteren bu ykleri hazrlayan yelerimize ve derleme iini zveriyle yrten Mahmut Kipere, Nadir Avara, Orhan rcye teekkr ediyorum. Kitabn hazrlanmasna emek veren yayn grevlimiz Dijle Gksoy Konuka teekkr ediyorum.

Umarz, meslektalarmz yeni bir baucu kitabna daha sahip olmaktan mutluluk duyarlar, almalarnda yeni ufuklar alr. Dileriz, her alma dneminde bir yenisi hazrlanarak kullanma sunulur da, mhendislik mimarlk yklerinin yenilerini okuma frsat buluruz.

Mehmet SOANCITMMOB Ynetim Kurulu Bakan

Nisan 2007


7


NSZ

Bu kitap, TMMOBnin kuruluunun 50. yl olan 2004de balanan Mhen-dislik Mimarlk ykleri serisinin nc yayn. kitapta yer alan yakla-k krk yknn her biri renkli Cumhuriyet tablosunu oluturan mozaikler oldular. Bu ykler ya bir sanayi sektrnn, ya bir iletmenin, ya da bir insann hikayesini anlatyor. Ama hepsinin ortak noktas, merkezlerinde mhendisliin, mimarln olmas. Bu yklerin bir ounda son dnemlere gelindike ykleri yaratan kurulularn yok edilmesi ile tablonun solukla-maya baladn gryoruz.

lk iki kitapta da belirtildii gibi, bu seri ile amalananlar yle zetlene-bilir; lkemizdeki nemli sanayi uygulamalarn bilmeyenlere anlatmak, unutanlara hatrlatmak, bu uygulamalarn grnmez kahramanlar olan mhendis ve mimarlarn yaamsal nemlerini vurgulamak, anabildiimiz kadaryla meslekdalarmza vefa borcumuzu bir nebze olsun demek ve son olarak da ne zorluklarla kurulmu, gerek ekonomik gerekse de sosyal geliime byk katklarda bulunmu lke tesislerinin ne kadar pervaszca satldn ya da yok edildiini gstermek.

Son zamanlarda lkemizdeki uygulamalar amalananlarn ne kadar doru, bu serinin ne kadar yerinde bir i olduunu gsterdi.

Artk takip bile edilemeyen bir hzla kurulularmz tarihden siliniyor ve bunlarla vnlyor.

Aslnda yok edilen sadece, milli servet, retim ve buna bal istihdam gibi deerler deil, bunlarla birlikte yok edilmek istenen lkenin gemii, istenirse neler yapabileceini gsteren gc, kuvveti, inanc, lkenin nasl ve hangi kurucu iradelerle meydana getirildiini gelecek nesillere anlatmamz salayacak en deerli miraslar. Yok edilen, alan makinalar, fabrikalar, bi-nalar deil sadece; kendi imkan ve deerleriyle yapabilmenin, kurabilmenin, varolabilmenin; ksaca bir ulusun bamszlk ruhunun yaptalar.

Yok edilenler, bir zamanlar kendi rettiiyle geinmeye alan lkemizin, bunu tekrar yapabileceinin kantlar, iyilik ve gzelliklerin simgeleri.

Serinin ilk kitabnn ilk yksnde yer alan bir syleide, mhendislik ei-timini Osmanl dneminde alm bir bymz, o dnemde eer dakikada 400 devir yapacak bir makina icat edilirse, umann mmkn olacann retildiini, mhendislik bilgisinin bu dzeyde olduunu belirtir. kinci ve


9


bu son kitapdaki uak yklerinden reniyoruz ki, uak fabrikalar Cum-huriyetin hem de ilk hayata geirdii projelerden biridir. Uak retimine kalkmak kolay bir i deildir. Uak retimi iin gerekli teknolojileri, altyapy ve insan kaynaklarn oluturmu lkeler, srdrlebilir bir kalknma ve refah iin daha umutlu olmay da hakederler. nk son rn uaksa, bylesi bir retimin gerisinde tasarm, malzeme, hassas mekanik, elektronik, mo-tor, mikroelektromekanik sistemler vb. onlarca teknolojide ya da bunlarn tedariinde en ileri dzeye erimi bir ulusal sanayi vardr. Ksacas, ulusal uak sanayine sahip olmak, pek ok teknolojide de en ileri olmak demek, gelimi lkeler arasnda itibarl bir yere sahip olmak demektir. Daha da nemlisi tm dnyaya kendine has ulusal bamsz politikalar olduunu ve bunlar da uygulayabilecek gc olduunu ilan etmenin en prestijli ve anlaml yntemlerinden biridir. Aynen, Trkiye Cumhuriyetinin hem de yeni kurulduu zamanlarda yapt gibi. Ne yazik ki, kendi tasarmmz olan uaklar retttiimiz tesisler uzunca bir sre nce kapatld.

Gene bu kitaptaki ilk robotun yks, tm imkanszlklara ve olmayan altyapya ramen robot yapabilecek formasyonda mhendislerin bu lkede yetitiini gsteriyor ve zellikle son yarm yzylda gelimiliin nemli unsurlarndan olan ancak lkemizde gzard edilmi aratrma ve tekno-loji gelitirme kapsamnda gerekli politikalar olsa neler yaplabileceinin ipularn veriyor.

yklerin herbirinden karmamz gereken pek ok ders var. Kukusuz bunlara gelecekte ok ihtiyacmz olacak. Memleketimiz kolay kurulmad. te bu yklerle kuruluumuzu, neler yapldn, sonra bunlarn nasl y-kldn ya da yaplmas gerekip yaplmayanlar gen nesillere anlatyor, unutanlara yeniden hatrlatyoruz.

Bu kitaplarda anlatlan sanayi ve retim ykleri ayn zamanda onu yaratan mhendis ve mimarlarn da hikayeleridir. lke kalknmas onlarn inanlar, sevinleri, hznleri ile gerek olmutur. Cumhuriyet, zellikle balang dnemlerinde azimli bir kurulu sreci yaadysa, bunda en nemli etken mhendis ve mimarlarn inanlardr. Onlar, topyekun kalknma ve muassr medeniyetlere ulama iin giriilen uralarn hem komutanlar, hem de neferleridir.

Mhendislik-mimarlk yklerinden rendik ki zverili byk mcade-lelerle ve memleket sevgisiyle yoktan varlar yaratlm, lke batan baa deimitir.


9


Cumhuriyetin kalknma topyasn gerekletiren, lkemizin ilk fabrika-larn, yollarn, ehirlerini kuran, ileten, hayatlarn sanayiye, fabrikalara, madenlere, ziraate, imarlamaya veren mhendis-mimarlar arasndan pek ok efsanelemi isim kt. Onlar grevden alndktan sonra bile kurumlaryla ilgilendiler, hep fikirlerine bavuruldu. lkemizin yeni m-hendis-mimarlarnn yetimesinde byk katklar oldu. Koca koca sanayi-lerle, tesislerle zdeletirilen, saygyla hatralarda, kalplerde zel bir yere konan stadlarmzdan bazlarn bu kitaplarda anma, yaptklarn herkesle paylama ans bulduk.

yklerden gryoruz ki; lkenin altn dnemlerinde mhendis-mimarlar da altn dnemlerini yaamlar. Memleket kaderiyle, mhendis-mimarlarn kaderi bir olmu, nk onlar memleketi biimlendiren, ekillendirenler olarak vatanlaryla kader birlii yapmlar.

Mhendis ve mimarlar, yaptklar ve yarattklaryla kendi insanlarndan, corafyasndan ve kltrnden balayarak, tm insanla ve evrene kar sorumluysa eer, kalknma topyasnda lkemizin teknik elemanlarn ok ayr bir yere koymak gerekir. nk onlar memleketin en cra kelerinde, elerini, ocuklarn da bu zor koullara srkleyerek, onlara mahcubiyet-lerini vatan sevgisi ve grev bilinciyle kalplerine gmerek gece gndz demeden lkenin dnm iin altlar. Buna rnek pek ok yk bu kitaplarda yer ald.

Serinin ilk kitabnda da belirtildii gibi, yklerde belki dorudan teknik elemanlar gremiyoruz, ama onlar tm olaylarn merkezinde. te bu ne-denle, bu ykleri sadece teknik ierikleri ile deil ayn zamanda toplumsal, tarihsel, ekonomik ve sosyopolitik sonularyla da deerlendirmek gerekir. nk, mhendisliin-mimarln merkezinde olduu olaylarda hereyiyle deitirilen ve dntrlen bir evre, toplum hatta dnya grlr.

Son dnemlerde lkemiz teknik elemanlarna oka hayal krkl d-yor.

Hereyin hatta deerlerin piyasada satla karld bu dnemlerde, bizler de kendimizi biraz piyasalam hissediyor, bundan byk znt ve krgnlk duyuyoruz.

Bu ykler ve onlar yaratanlar, kendimizi tkenmi, yenilmi hissettii-mizde tazelenmemizi, yeniden mcadele gc kazanmamz salayacak.

10


ayet bu lkenin toplumsal refah temelli bir kalknma hikayesi gene olacaksa, kukusuz bu hikayeyi gene mhendis ve mimarlar yazacaktr. O gnlere zlemimizle, serinin bu nc kitabnda ykleri derleyen ya da bizimle paylaan tm meslekdalarmza teekkrlerimizi sunarz.

Mhendislik Mimarlk ykleri-3 kitabnn almalarn da Orhan rc ve Nadir Avarolu ile birlikte yrttk. Dizgi ve Bask almalarnda zverili almalarndan dolay Dijle Gksoy Konuka da teekkr borcumuz var.

lkemizin daha nice bu kitaplarda yaynlanmaya deer mhendislik, mimarlk, planclk yks olduunu biliyoruz. Bunlarn bulunup, derlen-mesi iin en verimli ortamlar kukusuz Odalarmz. Odalarmzn da, bu almaya katk vermeye balamalaryla serinin devamna olan inancmz daha da pekiecek.

ykleri beeneceiniz umuduyla......

Mahmut KiperMhendislik-Mimarlk ykleri-III Kitab

Koordinatr

10


Bir Demiryolu Neferi

Behi ERKN

Nadir AVAROLUMaden Mhendisi

Not: Bu yaz arlkl olarak, Arzu Erdoan tarafndan kaleme alnan ve 10 Austos 2006 tarihli Tempo Dergisinde yaynlanan aratrmadan ve Mays 2002 tarih ve 84 sayl Eskiehir Ticaret Odas yayn ETO dergisinde yaynlanan eitli makalelelerden yararlanlarak hazrlanmtr.

13


13


Bir Demiryolu NeferiBehi ERKN

Herhalde pek az saydaki bulu, insanolunun kaderini demiryollar kadar etkilemi olmaldr. Gerekten de demiryollar, toplumlarn ekonomik, politik, sosyal ve dnsel yaplarn kkl deiimlere uratmtr. 19. yzyln ekonomik tarihi byk lde ngiliz endstri devrimi, siyaset ve ideolojisi ile, Fransz devrimi tarafndan belirlenmitir.

Bu srecin nemli dinamiklerinden biri, demiryollar sayesinde ulam olanaklarnda grlen ok byk gelimelerdir. Demiryollar bir yandan krsal alanlar meta retimi srecine sokarken, dier yandan endstrinin gereksindii i gc, hammadde ve pazar sorunlarnn zmne de byk katk salamtr. Buharl makinelerle retilen sanayi rnleri, yine buhar gcyle alan lokomotiflerle uzak pazarlara sratle gnderilmekte, hammaddeler de endstri merkezlerine ulatrlmaktayd.

Cumhuriyetin ilk yllarnda Ulusal Bamszlk Savandan yeni km bir ulus silkinip kendisini bulma abasndadr. Bu abada nemli kavramlardan biri de tm yurdun batan baa demir alarla rlmesidir. Bu aba Cumhuriyetin 10. yl marnda ifadesini bulur. lke demir alarla batan baa rlmtr ve bu abann en nemli mimarlarndan biri de Behi Bey (Erkin) dir. O, Eskiehirden Ankaraya trenle gidenlerin, Ankaraya yaklarken grdkleri o irin, kk istasyona, Behi Bey stasyonuna adn veren kiidir.

Behi Erkin 1876 ylnda stanbulda domutur. Babas Cemil Beydir. O zaman ki adyla Behi Bey, asker ve devlet geleneinin iinden gelmektedir. Byk babas Mir (Mareal) mer Fevzi Paa, nce paala, sonra valilie ardndan da ileri Bakanlna ykselmitir. Son olarak da Osmanl Ordu Komutanl grevini yrtmtr. Behi Bey de dedesi gibi askerlii meslek olarak semitir. Harp Okuluna giden Behi Bey, 1898 ylnda piyade temen olarak mezun olur ve kurmay snfna ayrlr. 1899da kurmay stemen ve 1901 ylnda kurmay yzba olmutur. Ancak Behi Erkinin kiilii pek ok subaydan farkldr. Karsndaki kiinin makam ve rtbesi ne olursa olsun, fikirlerini hi ekinmeden syleyebilmektedir.

Pek ok grevden sonra yolu Selanike dm ve burada yllarca srecek bir dostluun temelleri atlmtr. 1907 ylnda amdan, Selanike tayin olan Mustafa Kemal ile tanm ve onun komutanln yapmtr. lerleyen

14


15


yllarda aralarndaki dostluk o kadar glenmitir ki, bu durumu tarihi Cemal Kutay; Mustafa Kemalin fikir dant tek adam diyerek anlat-maktadr. (Bu dostluklar, daha sonra ev arkadalna da dnr. 31 Mart Vakasnda stanbula gelen ve isyan bastran ekipteki komutanlar Mustafa Kemal ve Behi Erkin, Beyolunda Lebon Pastanesinin kar sokanda ev kiralayp, bir sre birlikte otururlar.) Mustafa Kemal, Derneye tayin edilince birliktelikleri sekteye urasa da mektuplamalar srmtr.

Behi Bey 1912 ile 1918 arasnda demiryolu komiseri olduu iin Osman-lnn mttefiki Almanlardan kez madalya almtr. lki Demir Ha madalya-snn ikinci rtbesi; ikincisi Bavyera madalyas, ncs ise birinci rtbeden yine Demir Ha madalyasdr. Bu madalyann Hitler ve Himmler gibi st dzey askerlerde olduu dnlrse, nemi daha rahat kavranabilir.

Behi Bey, Mustafa Kemalin yannda, Kurmay Albay Behi (Erkin) Bey

Bu arada Sevr Anlamasnn verdii cesaretle itilaf devletleri Anadoluyu igale balamt. Mustafa Kemal ve arkadalar Anadoluya geip vatan savunmas iin yeni bir oluum yarattklar srada, Behi Bey de bu ekibe katlmak iin gayret sarf etmi, ancak geirdii ar hastalk bu duruma imkn vermemitir. Bu zor durum dahi Behi Beyi yldrmam, Mustafa Kemalin gnderdii temiz subaylar listesi ile gerekli mhimmatn Anado-luya karlmasn organize etmi, daha sonra kendisi de Ankaraya gidip silah arkadalarna katlmtr.

Selanikte bulunduu srada demiryollar komiserlii yapt iin, Mustafa Kemal kendisinden yine ayn grevi yrtmesini rica eder. Behi Bey Ancak

14


15


bir artla kabul ederim, bir kii bile iime karrsa istifa ederim der. Mustafa Kemalin yant ise ok aktr; Ben garanti ediyorum, hi kimse iinize karmayacak...

Dmana vurulacak son darbe iin Byk Taarruzun balanmas karar alnmtr. Doal olarak da cepheye ok hzl bir ekilde asker yetitirilmesi gerekmektedir. O zaman lokomotifler kmrle almaktadr. Ankarann gnderdii kmr parasna bir vali Benim zaten alacam vard deyip el koymu, Fransz bandral bir gemiyle Zonguldaktan gelen kmr, ngilizler tarafndan yakalanm ve stanbulda halka satlmtr. talyan bandral bir baka gemi ise Yunanlar tarafndan yakalanp kmrler Pire Limannda be-dava datlmtr. Btn umutlarn tkenmeye balad srada 17 Austos 1922de Mustafa Kemal soluu Konyada Behi Beyin yannda almtr. Tam o srada bir haber umutlarn yeniden yeermesini salamtr. Habere gre Adanal tccar Ahmet Rasim Beyin elinde kmr vardr. Vardr da, askerde para yoktur. Behi Bey Adanaya doru yola kar, tccar grp Verecek para yok. Ancak bu kmre ihtiyacmz var. Senet olarak imzam versem? deyince Ahmet Rasim ikiletmeden teklifi kabul etmitir.

15 Haziran 1922 tarihinde Azarky dekovil hattnn al treni. Soldan saa; Demiryollar Genel Mdr Kur. Albay Behi (Erkin) Bey,Albay Asm (Gndz) Bey,

Kzm (zalp) Paa, smet (nn) Paa ve Fahrettin (Altay) Paa.

Bu arada Yunanllar tm demiryollarn tahrip etmitir. Behi Bey bu duru-mu daha nceden n grerek oktan hazrlk yapm, onarm iin gereken malzemeyi stanbuldan gelen trenlere ykletmitir. Bu durumu bir tek

16


17


Mustafa Kemal bilmektedir. Bu stratejik manevra sayesinde Yunanllarn aydan nce yaplamayacan dndkleri kpr birka gnde tamir edilmi ve Byk Taarruz balatlabilmitir.

Ordu zmire doru ilerlerken, ikmal trenlerinin gecikmesi, kesin zaferi etkileyebilirdi. Genelkurmaydan Genel Mdr Behi (Erkin) Beye gnderi-len telgrafta, hattn mmkn olan sratle onarlmasnn ordunun baarsn abuklatraca bildirilmitir. Genel Mdr Behi Bey, herkesi seferber et-mi, hattn Afyondan Eskiehir ynne doru uzanan Gazlgl ve Hamam blmndeki traversler, sklerek zmir ynne nakledilmitir. Dmann tahrip ettii raylar da kesilerek, eklemeli olarak kullanl hale getirilmitir. evredeki kyllerin de yardmyla, yerden onarma balanm, onarm almalar gece gndz 20 saat srm ve alanlar 4 saatlik bir uyku ile yetinmeye almlardr. Genelkurmaydan her gn son durum sorulduu srada Behi Bey, hattn en ge 9 gn iinde alacana sz vermi ve bu szn de zamana kar yararak tutmutur.

Hattn almasyla birlikte, kimilerinin gvdesinde kurun izleri bulunan lokomotiflerin ektii trenler, ordunun ardndan zmire doru akmaya bala-mtr. Behi Bey, sonralar bu onarmn tad nemi yle anlatacaktr:

Tahrip edilmi raylar kesmek ve tekrar takmak suretiyle obanlar-Afyon Karahisar arasndaki 20 kilometrelik yol 9 gnde tamir edilmiti ki, vesaiti mkemmel memleketlerde bile, bundan fazlasnn yaplmas mmkn de-ildir. Bu sayede, Harekt Harbiyenin 10uncu gn, katarlar obanlardan itibaren 120 kilometre ileride, slamky (Banaz) civarna kadar ileyerek ordunun erzak ve cephanesini yetitirmitir. 7 Eyll 1922 sabah, lokomotifi bayraklarla ssl ilk tren, ddn ttrerek Afyona girmi, uzun uzun alan ddkler demiryolcularn zaferini herkese duyurmutur.

Anadolu topraklarndaki ilk demiryolu giriiminin 150 yl oktan devirdii gnmzde hl ayrntl bir demiryollar tarihi yazlmad gibi, Ulusal Ba-mszlk Savana katlan tevazulu demiryolcular da bilinmemektedir. Bu demiryolcular arasnda, silaha sarlp dmana kar koyanlar olduu gibi, kurun yamuru altnda, hatt kesen dman svarilerinin ya da Ankara Hkmeti kart isyanclarn zerine, lokomotifini srenler de bulunmak-tadr. Yine bu isimsiz kahramanlar arasnda, dman uaklarnn bombar-dmanndan trenini kurtarmak iin hayatn ortaya koyanlar da olmutur. Dmann tahrip ettii ve 20 gnde onarlamaz denilen demiryolunu, lk Genel Mdr Behi Bey ve kyllerle birlikte 9 gnde onarp hizmete

16


17


sokarak, zmire ilerleyen ordunun cephane ve malzeme ihtiyacn karla-yan da yine onlardr.

Bu yllarda, Yunanllar geri ekilirken tahrip ettikleri ve orduya ok gerekli olan Polatl-Eskiehir demiryolu hattnn en ksa zamanda onarlmas emrini Demiryollar Genel Mdr Albay Behi Erkine veren Mustafa Kemal, de-vamla Nereden ii bulacaksn ? O evrede btn erkekler silh altnda deyince Genel Mdrden Kadnlarmz sa olsun paam yantn alr. Bu hattn en ksa zamanda kadnlar tarafndan onarld resmi kaytlarda g-rlmektedir.

Eskiehir Cer Atlyeleri temel atma treni. Soldan ikinci kii, Devlet Demiryollar Genel Mdr Behi Erkin.

Herkesin hatrlad gibi lkemizde yaanan hzlandrlm tren kazas/cinayeti sonrasnda stanbul-Ankara demiryolu uzun sre ulama ala-mamt. Bu kazada demiryolunun en ok 500 metrelik bir blm hasar grmt. Dnyann hangi lkesinde byle bir komedi-rezalet yaanabilir bilemiyorum. Ancak bu konuyu aratrrken rastladm; mit Saraslann Demir Alardan rmcek Alarna (Otopsi Yaynlar) adl eserinin 114. sayfasnda anlatlan aadaki olay, lkemizdeki demiryollarn anlatmas asndan olduka ilgin.

18


19


ubat 1921. Savatayz. Elimizde yaklak 500 kilometrelik bir demiryolu hatt var. Hibir yerde kmr olmad iin klstr lokomotifler odunla alyor, en fazla 40 kilometre hz yapabiliyor.

Mustafa Kemal Paa, demiryollarmzn ilk kurucusu ve sonraki yllarda Genel Mdr olan Behi (Erkin) Beye acele bir telgraf ekiyor, cepheye asker tayan trenin en son hzla gitmesini istiyor.

Behi Bey bu istei yerine getirmiyor. Verdii yant yle: Hat (demiryolu) daha hzl gitmeye uygun deildir. Katar gidebildiinden daha hzl yrtld takdirde raydan kabilir.

1921 ylnda Mustafa Kemal Paaya demiryolcular bu yant verebilmektedir. O gnlerin sava koullarnda bile, bilime, teknie ve insan hayatna nem veren, sorumluluk bilinci tayan onurlu demiryolcular bulunmaktadr.

Mustafa Kemal, Sakarya Savandan alt ay nce karayollarnn tespitini yaptrm, yollarn iyiletirilmesi ve Anadoluyu liman ehirlerine balamak iin almalar balatmtr. lk yol slah almalar ile kpr, tamir ve yapmna Ulusal Bamszlk Sava iinde balanmtr. 1926 ylna dek, byk aba harcanarak 27.850 km. yol onarlm, toprak tesviyesi ve stabilize serimi yaplmtr.

Cumhuriyetin ilanndan 1932ye dek, 1.701 kilometre yeni karayolu yaplm, 3.804 kilometre yol esasl biimde elden geirilmitir. 43 byk olmak zere birok kpr, ok sayda sulama kanal, su bendi, rmak ve ay yata iyiletirmesi, bataklk kurutma uygulamalar yaplmtr. Bu iler iin, devlet btesinin ortalama 200 milyon lira olduu 1926-1931 arasnda, 50 milyon liralk harcama yaplmtr. Bayndrlk Bakanl, Bteden Savunmadan sonra en byk pay almaktadr.

Demiryollarnn lke ii dalm, yapanlarn gereksinimine yant verecek biimde ve smrgeci anlaya uygun olarak dzenlenmiti. Trkiyenin i ulamna yant verecek durumda deildi ve dengesiz bir dalm vard. Almanlarn yapt Badat Demiryolu, Haydarpaadan Gaziantepe ulayor, snr takip ederek, Nusaybinden Badata geliyordu. Parasn Osmanllarn demesine karn, Almanlarn Ortadouya ulamas iin yaplmt. zmir-Aydn, zmir-Turgutlu-Afyon ve zmir-Manisa-Bandrma hatlarn yapan ngilizler; dalm ve dsatm merkezi olarak kullandklar ve ticaretini tmyle ellerinde bulundurduklar zmiri, evresindeki bereketli

18


19


topraklara ve maden blgelerine balamlard. Anadolunun iine giren tek demiryolu, Ankaraya kadar geliyordu. lkenin dousuyla bats, kuzeyiyle gneyi, birbirlerine bal deildi.

Osmanldan devralnan 4.083 kmlik demiryolunun bakma gereksinimi vard. Demiryolu kprlerinin ou, Ulusal Bamszlk Sava srasnda ahapla onarlmt. Demiryolu iletmecilii tmyle yabanclarn elindeydi. Bu alanda, yetimi yerli teknik kadro yoktu. Ulusal Bamszlk Savandan sonra lkeyi terk eden teknik kadronun yerine, ok ksa zamanda yerli teknisyenler ve iletme uzmanlar yetitirildi. Demiryolu iletmeciliinin kurulmas ve ulusallatrlmasnda elde ettii baarlarla Behi Erkin simge bir isim oldu.

Sava sona erip de, gen Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra Mustafa Kemal pek ok yenilie imza atar. Bunlarn iinde soyad kanunu da var. Kendisine Meclis tarafndan Atatrk soyad verilmesinin ardndan, Mustafa Kemalde yakn evresindeki 37 kiiye yazl olarak soyad verir. Listenin dokuzuncu srasndaki isim ise Behi Bey'dir. Behi Erkin gen Trkiye Cumhuriyetinde ilk Demiryollar Genel Mdr olarak grevlendirilir. Sonrasnda stanbul milletvekili olup Bayndrlk Bakan olarak kabinede yerini alr. Bakanl srasnda yapt en nemli ilerden biri de o zamanki ad Mhendis Mekteb-i Alisi, bugn ki stanbul Teknik niversitesinin zerklemesi kararn vermesidir. Bilim her trl etkiden uzak olmaldr diyen Behi Erkin, Teknik niversitenin derslerini Trkeletirilir. Takla arazisini de okula balar. Ayrca Milli stihbarat Tekilatnn kurulmas fikrini Mustafa Kemale vererek, MTin kurulu kararnamesinin altna da imza atar.

Bakanl srasnda pek ok nemli adm atan Erkin, fikir ayrl nedeni ile bakanlktan istifa ederek, Atatrke bykeli olarak grev almak istediini sylemi ve Budapeteye atanmtr. 11 yl orada hizmet ettikten sonra, smet nnnn ricasyla Paris Bykelisi olarak grevlendirilmitir.

20


21


Demiryollarmzn babas Behi Erkin yurtdna bykeli olarak giderken gnll olarak Sirkeci Garna uurlamaya gelen demiryollar mektebi rencileri ve demiryolu

personeli.

Erkinin Pariste greve balad tarih, kurtard insanlarn kaderini belir-leyecektir. Greve balad tarih 31 Austos 1939dur. Ertesi gn, 1 Eyllde Hitlerin Almanyas Polonyaya girerek II. Paylam Savan balatr. Hazi-ran 1940ta Alman ordular artk Paristedir, igalle birlikte ibirliki Fransa hkmet ile Almanya, zellikle Yahudilere kar farkl bir tutum izlemeye balarlar. O srada, yllar nce Trkiyeden Fransaya gelmi, ama vatandalk haklarn kaybetmi veya hala Trk vatanda olan pek ok Yahudi vardr.

Behi Erkin Bizim lkemizde din, dil, rk ayrm yoktur. O vatandalarn hepsi Trktr. Trk vatandalarna dokunamazsnz diyerek Yahudilere ynelik uygulamalara kar kmtr. Almanlar ve Franszlarla yazmalar srerken, Paris Bykeliliine bal konsolosluklardan haber gelir. Birok Yahudi bavuruyor, ancak ounun belgesi yok. Ne yapalm. Behi Erkinin verdii emir u ekildedir; Alt kelime ezberlesinler kafidir. Ben Trkm. Akrabalarm Trk topranda yayor. Bunu ezberleyen herkese vatandalk vesikas ve formu verin. Bu arada Almanlar Pariste yaayan Yahudilerin evlerine sar yldz yaptrmaya balamtr. Behi Erkin, ekibine ve ona bal konsolosluklara emir verir. Derhal Trk Yahudilerin kaplarna Trk Vatandatr diye bir kat yaptrn. Bunun zerine btn Trk Yahudile-rinin kaplarna ay-yldzl vatandalk ilmuhaberi yaptrlr. Bylece Behi Erkinin nc sava balam olur. Ancak bu kez sava siyasi manevra-larla srmektedir. Parisin dmesinden ksa sre sonra Fransz Hkmeti Vichyye tanr.

20


21


Almanlarn basksyla yeni bir kanun kartan Fransa, en sonunda Yahu-dilerin iyerlerine el konulmas kararn verir. Uygulama balaynca Behi Erkin hemen Fransa Hkmeti ile balantya geer ve Trk Yahudilerinin el koyamazsnz der. Fransa Hkmeti ise Bu iyerleri Fransa snrlar iinde-dir, bu duruma karamazsnz deyince, Behi Erkin kapitlasyonlara snr. Kapitlasyonlar karlkl feshedilmedii iin hala yrrlktedir. Yrrlkte olan bu kapitlasyonlara gre; Fransa snrlar iindeki hibir Trk vatanda-nn mallarna el koyulamaz ve milliletirilemez. Bu anlama bizim iin de geerlidir. Dolaysyla Fransada yaayan Trk vatandalarnn mallarna el konulmamas gerektii Fransa Hkmetine hatrlatlr. Fransz Hkmeti de yedii bu siyasi gol karsnda sesini karamaz.

Fransa Hkmetinin iyerleri konusundaki kararszl, Behi Erkinin aklna baka bir fikir getirir. Bykelilik personeline ve bal konsolosluk-lara emir verir. On yldan daha fazla Fransada, son be yldr ayn adreste yaayan evli, ocuk sahibi, dzenli olarak konsoloslua gelip kaydn ta-zeleyen vatandalarmzn toplantya arlmasn ister. Toplantda Trkiye Cumhuriyeti vatandalarna Beni hepiniz tanyorsunuz, sizden bir ricam var. Elinizi vicdannza koyacaksnz. Kabul etmeyebilirsiniz de. nk bu syleyeceim ok byk bir mesuliyettir. Fransa Hkmeti, vatandamz olan ama bizim dinimizden olmayan vatandalarmza kar bir kampanya balatt. Ben bu insanlarn cann kurtarmak iin elimden gelen her eyi yapyorum. Ama mallaryla ilgili de sizden yardm istiyorum. Btn mallarn sizin zerinize geirecekler. Sava bir gn bitecek, siz de o mallar gerek sahiplerine teslim edeceksiniz. Toplantda bulunan insanlardan bir ksm bu grevi kabul eder. Kabul edenler hemen uygulamay hayata geirir ve Yahudilerin mallar gvence altna alnr.

Tm direnie ramen Fransa ve Almanyann talepleri gn getikce artar. Hatta abalara ramen baz Trk vatanda olan Yahudiler de toplama kamp-larna gtrlr. Diplomatik abalarla bu Yahudiler toplama kamplarndan kartlr. Artk baka bir ey yapmak gerekmemektedir ve Behi Erkin yeni bir fikirle Fransa Hkmetinin kapsn alar. Fransada kalmak istemeyen Trk vatandalarn bir trenle Trkiyeye gndermek istiyorum. Fransa H-kmetinden gelen yant ise nettir. Bu imkansz. mkansz laf Behi Erkine sylenebilecek en son cmle olduu iin karl nota olarak verilir. Nota karsnda aresiz kalan Franszlar Biz izin versek bile tren Alman toprak-larndan geecek. Almanlar ikna etmeniz gerekiyor. Diyerek iin iinden syrlmaya alr. Behi Erkin bu kez Vichydeki SS subaylarnn en yksek

22


23


rtbeli askerine gider ve fikrini aklar. Alman subayndan asla izin verme-yecekleri yantn alnca Biz Birinci Dnya Savanda sizinle mttefiktik. Siz sava kaybettiniz. Ama kaderin cilvesine baknz ki, biz kendi toprak-larmzda verdiimiz sava kazandk. Savan kazanan olduumuz halde, siz kaybettiiniz iin kaybedenler masasna oturduk. u anda, karnzda hem gemi savataki mttefikiniz, hem de Alman Hkmetinin birinci dereceden Demir Ha madalyasyla onurlandrd kii olarak bulunuyorum. Bu emri vereceksiniz ve vatandalarmz Trkiyeye gnderilecekler. SS generali Tek bir artla izin veririm. Belli bir zamana kadar gitmeleri ge-rekir. der. Sonuta 1940 ile 1943 arasnda, iinde toplam 9.800 kii olan drt tren, Yahudileri yaama tar. zerine filmler yaplan Oscar Schindlerin 1.100 kiiyi kurtard dnlrse, herhalde Behi Erkinin neler baard daha iyi anlalabilir.

Trkiye Cumhuriyetinin Paris Bykelisi Behi Erkin.

Nazi igali altndaki Fransada tm Yahudiler toplama kampna alnd gnlerde (hibir lke bykelisinin yapamad ekilde) Fransadaki Trk Yahudilerine bu ilemi kimsenin uygulayamayacan dile getirip, 20.000in zerindeki Trkiye Cumhuriyeti vatanda Yahudiye pasaport verilerek ha-yatlar kurtarlmtr. Ayrca pek ok Yahudi, Bu ev/iyeri bir Trkiye Cum-huriyeti vatandana aittir. eklinde belge hazrlatarak toplama kamplarna gitmekten kurtulmu, gnderilenler ise bir sre sonra tek tek bu kamplardan

22


23


geri alnmtr. 1936 ylnn Fransa Babakan bile toplama kampna alnan olu iin Behi Erkine bavurmak zorunda kalmtr.

Albay rtbesiyle emekli olan Behi Erkin mr boyunca gnlk not tut-mutur. Behi Erkin bu notlar lmnden yl nce, 1958de Trk Tarih Kurumuna vermi ve bir tek koul ne srmtr. Bu anlar lmnden bir yl sonra yaynlanacaktr. Ayrca anlarn yaynlanma masraf iin ayn kuruma o gnn parasyla 10 bin lira ba da yapmtr.

Ancak uzun yllar gemesine ramen bu hatralar bir trl baslmamtr. Torunu tarafndan peine dlen bu hatralar Trk Tarih Kurumunun fare pislii ile dolu, toz toprak ierisinde kalm, uvallara konulmu, rutubetli arivlerinde uzun sre aranm ancak bulunamamtr. Sonunda emekli olmu baz uzmanlar devreye girmi ve anlar Trk Tarih Kurumu yaynevi-nin bodrum katnda, bir demir dolabn arkasnda bulunmu ve yine torunu tarafndan bir kitap almas ile yaynlanmtr.

Behi Erkin; anakkale Savann ve Ulusal Bamszlk Savann lojistiini baaryla gerekletiren, demiryollarn hi bir Trk iletemez diyen yaban-clara ve Ulusal Bamszlk Savandan sonra demiryollarn yabanc ilet-melere geri vermek isteyenlere karn milliletirilmelerini salayan, stanbul Teknik niversitesini (T) zerkletirerek ve derslerini Trkeletirerek bir ilke imza atan, ayrca Trkiyede ilk kamu mzesini ve ilk demiryollar okulunu kuran, Milli stihbarat Tekilatnn da fikir babasdr.

Behi Erkin, ikinci, nc ve yedinci dnemlerde milletvekillii yapm, nc ve drdnc hkmetlerde smet nnnn babakanlnda Nafia (Bayndrlk) Bakanl yapmtr. Budapete ve Paris bykelilii grevle-rinde de bulunan Behi Erkinin sahip olduu madalyalar:

- stiklal Madalyas: 24.05.1926 - 3. derece Demir Ha madalyas: Alman mareal Von der Goltz tarafndan

13.08.1915te verildi. - 3. derece Bavyera Liyakat Askeri Nian: 23.11.1916 - 2. derece Kll Kordon Deprus: 16.10.1917 - 2. derece Demir Ha madalyas: 1.12.1917 - 1. derece Demir Ha madalyas: Alman mareal Liman von Sanders

tarafndan 11 Nisan 1918de verildi. - 1. derece Legion DHonneur

24


Eskiehirde bir mezar vardr. Bu yalnz bir mezardr. Erturulgazi Mahalle-sinin yan bandaki Enveriye stasyonunun arkasnda kavak ve am aalar arasnda yer alr. Civarda alanlara sorarsanz ok farkl ykler anlatrlar bu mezar iin. Kimi sevdii kza kavuamad iin kendini trenin altna atan bir ktan sz eder. Kimi de o geni araziyi Demiryollarna balayan bir hayrseverden sz eder.

Bu yalnz mezar, Trkiye Cumhuriyeti Demiryollarnn ilk Genel Mdr ve Ulu-sal Bamszlk Sava kahramanlarndan Be-hi Erkinin mezardr. stei zerine iki de-miryolu hatt arasna gmlmtr. Mezar-nn mermeri dm, biraz bakmsz da kal-

m olsa, her an yan bandan geen trenleri dinleyerek son uykusunda mutludur Behi Erkin.

24


Cumhuriyet Dnemi Endstri Miras

Havaclk Sanayi Yaplar

Bilge MAMOLUODT, Mimarlk Tarihi Anabilim Dal

27


27


CUMHURYET DNEM ENDSTR MRASI HAVACILIK SANAY YAPILARI

Cumhuriyet devriminin getirdii modernleme program, ok ynl ve farkl bileenleri olan btncl bir modernleme/batllama srecini n-grecek ekilde tanmlanm ve ifade edilmitir. Politik ve ynetsel olduu kadar toplumsal, kltrel ve gndelik hayata dair almlar da olan bu sre, bu lkede yapl evrenin oluumunun, mimarlk dnce ve pratiinin ve kentsel geliimin geen yzyldaki tarihinin her kesine izlerini brakmtr. Modern dnem mimarlk tarihimiz zerine almalar da byk oranda bu izleri takip ederek, yapl evrenin sosyal yaam, kltrel-politik alan ve dolaysyla gndelik hayat cumhuriyetin ama ve idealleri erevesinde yeni batan retmesi ile ilikilendirilen rnekler zerinde odaklanmakta-dr. Mimarln her eyden nce ve byk oranda kltrel bir retim alan olduu dnldnde bylesi bir younlama garipsenemez. Bununla birlikte, bu lkenin ve insanlarnn geen yzyl yaadklarna ve bu srecin rettii yapl evreye dair kavraymz geniletmek adna, modernleme srecinin endstriyel ve teknolojik almlar da ieren farkl bileenlerini, ayr ayr odaa almak gerekli bir aba olacaktr.

Mimarlk tarihi almasna konu edinilmi nesneler zerinden dnl-dnde son dnemde bylesi bir genilemenin yaanmakta olduu ne srlebilir. Yakn zamanda Cumhuriyetin ilk on yllarna ait byk lekli endstri yatrmlar, zellikle ierdikleri ii konut kompleksleri ile allmaya balanmtr. Bu almalar, Cumhuriyetin muasr medeniyetler seviyesi hedefinin sadece kltrel-politik alanla snrl olmayp ekonomik ve endst-riyel almlar da olduunu hatrlatyorlar. 1923 zmir ktisat Kongresinde ilk ifadelerini bulan ulusal egemenliin ekonomik egemenlik ile salam-latrlmas dncesi, Osmanl mparatorluunun son dneminde iinde bulunduu yar-smrge durumu deneyimlemi Cumhuriyetin kurucu zneleri iin bamszlama srecinin yaamsal paralarndan birini ifade eder. Bu anlamda Cumhuriyetin ilk on yllar boyunca Anadolunun eitli blgelerinde kurulmu olan byk lekli sanayi giriimleri, sadece batlla-ma srecinin yan rnleri olarak deil, modernleme programnn merkezi bileenleri olarak deerlendirilmelidir. Bu giriimlerin fiziksel rnleri olan yap gruplarnn ve bunlarn kentsel etkilerinin mimarlk tarihi almalarna dahil edilmesi, ayn zamanda cumhuriyet dnemi zerinden yapl evrenin tarihinin yannda, ekonomi tarihi, sanayi ve teknoloji tarihi, emek tarihi

28


29


gibi baka alanlarda da bilginin artmas ve bu alanlar arasnda etkileim ve ortakln derinlemesi ansn douracaktr.

Havaclk sanayi ve tarihi bu anlamda nemli alt balklardandr. Daha Osmanl mparatorluunun son yllarnda, havacln zellikle askeri alanda hzla artan etkisi Osmanl subaylar tarafndan bizzat cephede gzlenmi ve bir hava gc oluturmak iin almalara balanmtr. Cumhuriyetin ilk yllaryla birlikte ise askeri ve sivil alanda etkili bir havaclk iin daha kapsaml giriimlerde bulunulur. Bu dorultuda ilk olarak 1925 ylnda, Trk Tayyare Cemiyeti kurulur (1935de Trk Hava Kurumu (THK) adn alacaktr). Kurumun amalar Trkiyede havacln askeri, iktisadi ve sosyal nemini tantmak, havacla gerekli olan personel ve malzemeyi salamak ve Trk genliine havacl sevdirmek1 olarak belirlenir. Kurum kuruluundan itibaren ordu iin uak alm yapm, mali yardm salam, uu eitimi almak zere yurtdna renci gndermi, Trkkuu Havaclk Okulu ve Uak Makinist Okulu gibi okullarn almasn salar.

Yine Cumhuriyetin ilk yllarnda THKnun kurul-masyla e zamanl olarak Trkiyede uak retimi gerekletirebilmek iin de giriimlere balanr. Balkan, I. Dnya Sava ve Kurtulu Sava bo-yunca edinilen havaclk deneyimi, uak ve yedek para salanmasnda da baml olmann ciddi sorunlar yarattn

gstermitir. Pratik ve teknik aksaklklarn dnda retici lkelerin uak ve malzeme teslimini siyasi bask arac olarak kullanmas da bu anlamda yaanm sorunlardan olmutur2. Bu deneyim zerine, milli bir uak sana-yinin kurulmas, mali zorluklara ramen Cumhuriyet ynetiminin nemle zerinde durduu konulardan olur. Bu dorultuda ncl olarak I. Dnya Savann ardndan imzalanan Versailles Bar Antlamas uyarnca kendi l-kesinde uak retemeyen ve baka lkelerde kurduu fabrikalarla retimini srdrmek isteyen ve Rusya ve Polonyada benzer yatrmlar gerekletiren3

28


29


Almanyann ortaklndan yararlanlmas dnlr. 1925 ylnda, Alman Junkers Flugzeugwerke AG irketi ile Trk Tayyare Cemiyeti ortaklnda, milyon lira sermaye ile merkezi Ankara olmak zere Tayyare Otomobil ve Motor Trk Anonim irketi (TOMTA) kurulur. TOMTA kurulu szlemesi gerei Trk Hava Kuvvetlerinin ihtiyac olan her trl ua ve motoru re-tecek ve bunlarn revizyonunu yapacaktr. Bu amala Kayseride bir uak ve motor fabrikas, Eskiehirde bir onarm ve bakm tesisi kurulmasna karar verilir. Bunun dnda irket Trkiyede havayolu tamacl ve iletmesi ve petrol aramalar yapabilecektir4.

1925 ylnn so-nunda Kayserideki fabrikann kurulmas iin gereken her trl malzeme Al-manyadan getirilir. Fabrika Ekim 1926da 50 Trk, 120 Alman alanyla retime geer. Fabrikann ilk

etapta, yine Junkers irketine lisansl uaklardan Junkers A20lerden 250 adet retmesi planlanr. Fakat daha hi uak retilemeden taraflar arasnda eitli konular zerinden derinleen anlamazlk sonucu 1928 ylnda TOMTAn kapatlmasna karar verilir. Milli Savunma Bakanlna devredilen tesisler 1932 ylnda Kayseri Tayyare Fabrikas ad ile tekrar faaliyete geer ve yabanc patentli uak retiminde kullanlr. 1950 yln-dan bugne kadar ise bu tesisler Hava kmal ve Bakm Merkezi olarak kullanlmaya devam etmektedir5.

Kayseri ve Eskiehirdeki uak fabrikalarnn ardndan 1930lu yllarda zel sektrn de uak retimi alanna girdii grlr. Bu yndeki giriim, demiryolu ihaleleri alarak demiryolu inaatnda baar gstermesi ile tannm ve bunun zerine Demira soyadn alm olan mteahhit Nuri Demiradan gelir6. Demira stanbul, Beiktata bugn Deniz Mzesi olarak kullanlan binay 1937 ylnda uak fabrikas olarak yaptrr ve Ye-ilkyde bugn Atatrk Hava Liman olarak kullanlan alanda bir uu sahas, Nuri Demira Gk Uu Okulu, uak tamir atlyesi, hangarlar, ve deniz uaklar iin sahilde bir kzaktan oluan Yeilky tesislerini

30


31


1941 ylnda gerekletirir. Okul 1943 ylna kadar 290 pilot yetitirir, Beiktataki atlyelerde uak mhendisi Selahattin Reit Alan yneti-minde ND-36 ve ND-38 gibi eitim ve turizme ynelik uaklar gelitirilir ve retilir. Fakat ksa sre sonra THKnun verdii siparileri iptal etmesi gibi olaylarn dourduu zorluklarla 1943 ylnda tesisler kapatlr.

kinci Dnya Sava yllarna gelindiinde daha geni lekli ve z kay-naklara dayal bir uak sanayinin kurumsallatrlmas ihtiyac kendisini daha gl olarak hissettirmeye balar. 1941 ylnda, devrin Babakan kr Saraolu, Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel ve THK Bakan kr Koak tarafndan, ulusal havacln kendi kendine yeterli ve tam bamsz bir endstri kolu olarak hayata geirebilmesi iin birbiriyle ilikili nemli karar alnr. Buna gre Ankarada bir uak ve motor fabrikas kurulmas, uak mhendislii eitimi veren bir teknik niversite kurulmas, ve bu iki kurulua hizmet verecek bir aratrma-gelitirme enstitsnn temelini oluturacak bir aerodinamik aratrmalar merkezi kurulmas kararlatrlr7.

Bu yllara kadar ortaya konan giriimler bu anlamda THKna belli oran-da bir altyap salamtr, bununla birlikte sava koullarnda Trkiyeye snm olan yabanc teknik uzmanlar bu anlamda itici bir g sala-mtr. Savan balamasyla Trkiyeye snan Alman ve Polonyal uak mhendisi ve teknisyenlerinin de giriimiyle THK, Etimesgutta daha nce kurulmu olan atlyelerin geniletilmesiyle Uak Fabrikas projesini 1942 ylnda gerekletirir. Bu yl 5.840 m2lik bir alanda kurulan fabrika artan faaliyetle birlikte geniler ve 1945 ylnda 13.790 m2lik bir tesis haline gelir. Sekiz milyon liralk bir yatrm olan Etimesgut Uak Fabrika-snda 1200 ii ve Trklerin yannda bata mdr Wedrychowski olmak zere 35 kadar Polonyal mhendis ve teknisyen grev alr. 1945 ylnda uak fabrikasna paralel olarak uak motor fabrikas projelendirilir ve 1948 ylnda Atatrk Orman iftlii arazisinde 60.000 m2lik bir alanda kurulur. Fabrika iin 4.5 milyon lira, makine tehizat ile birlikte toplam 9 milyon lira harcanr. Lisansr firma ngiliz De Havillanddr, makineler ngiltere, Amerika ve svireden temin edilir. Bir sre yabanc lisansl uak motoru imalat ve onarm yapan fabrika kapasitesinin ok altnda altrlm, pek ok yan retimde (musluk, piston, kuyu tulumbas vb.) bulunmutur.

30


31


Etimesgut uak fabrikas giri-iminin nemli zelliklerinden bir tanesi, yurtdndan patentli uaklarn retim ve revizyonu-nun yannda tamam yerli tasa-rm uaklar gelitirmek zere bir ett brosunu ieriyor ol-masdr. 6 yksek mhendis, 4 mhendis ve 11 teknik ressam olmak zere 21 kiilik bir ekip-ten oluan bu birim, 1952 ylna

kadar 16 tip uak tasarm gerekletirmi, bunlardan 12si sonulandrlm ve bu srete 126 adet Trk tasarm uak retilmitir. Bu projeler arasnda deneysel delta kanat planr gibi nc teknolojilere sahip olan THK 13, Pariste havaclk fuarnda sergilenmi ve ilgi grm, ambulans/turizm ua olarak tasarlanm olan THK 5/5A Danimarkaya ihra edilmitir.

Ankara rzgar tneli (ART) de bu dorultuda, uak tasarm ve gelitirme srecinde gerekli aratrma-gelitirme altyapsn ve uu ncesi lmleri salama ileviyle ihtiya duyulmu nemli bir bileen olarak gerekletirilmi-tir. Rzgar tnelleri, havada hareket eden ya da bir hava akmnn etkisinde kalan her trl ara ve yapnn zerine etki eden aerodinamik kuvvet ve mo-mentlerin bulunmas, akm eklinin ve yapsnn belirlenmesinde kullanlan aralardr. Gerek uu ncesinde lekli modeller yoluyla gzlem ve test imkan salayan tesisler olarak rzgar tnelleri, 20. yy bandan itibaren ha-vacln geliiminde nemli rol sahibi olmulardr. Etimesgut Uak Fabrikas ile e zamanl olarak rzgar tnelinin kurulmas karar, lkedeki havaclk sanayi adna hedeflenenlerin, havacla dair teknolojinin lke snrlar iinde retilmesini de ierdiinin nemli bir iaretidir.

Bir rzgar tneli ina etmeye dair ilk adm 1941 ylnda svire ile yaplan grmelerle atlm fakat bu sonusuz kalmtr. Bunun zerine 1944 ylnda ngiliz Holst irketiyle

32


33


anlalr ve ARTin yapm 1947 ylnda Milli Eitim Bakanl (MEB) yneti-minde MEB ve THK yelerinden oluan bir komisyon tarafndan balatlr. Yer olarak uak fabrikas arazisi deil, yapnn eitime ynelik ilevi ne karlarak kurulmas dnlen niversite kamps seilir (bugnk Gazi niversitesi blgesi). 1949 ylnda The British Thomson-Houston irketi alanlar ve Trk renci ve retmenleri tarafndan tnelin montajna balanr ve 1950 ylnda iler duruma getirilir. ART iin MEB ve THKnun bu yla kadar toplam iki buuk milyon lira harcamtr. na edildii dnem iin ARTnin bykl ve teknolojisi itibaryla Balkanlar dahil yakn corafyada bir benzerinin olmad ve Avrupann nde gelen rzgar tnellerinden olduu anlalmaktadr8.

ART, aratrma-gelitirme ilevi ve teknoloji retmeye ynelik vurgusuyla Trkiyede yapl evrenin tarihi asndan olduka kendine has ve allma-m bir tipolojiye iaret etmekte, bu anlamda ilk ve uzun sre iin tek rnek olarak nem kazanmaktadr. Yapnn hacminin olduka byk bir ksmn, planda da grlebildii gibi, kapal devre olarak alan tnelin kendisi kapsamaktadr. Bu anlamda yapnn pek ok endstri binas gibi sadece baz makineleri ieren bir kabuk ya da kaporta olmaktan te, kendisinin bilgi retmek zere tasarlanm bir makine olduu gzlemi anlaml olacaktr. Tnel dnda yapnn geri kalan ksm, gerekli gzlemlerin yaplabilmesi iin kullanlan kontrol odas, hava akmn reten pervanenin gerekli motor donanmn ieren blmler ve idari ve bakma ynelik personelin kullanm iin baz odalardan olumaktadr. Tnelin dairesel kesitleri, dnemin lke artlar iin olduka zorlayc bir betonarme uygulamasnn gerekletirildi-ini ortaya koymaktadr.

retken fakat olduka ksa bir dnemin ardndan 1950li yllarla birlikte havaclk sanayi kurulularnn bir bir kapatlmas ile ART de amasz kalm-tr. Bu on yl iinde deien dnya konjonktr, souk sava dneminde Trkiyenin stlendii yeni uluslararas rol, Marshall plan gibi gelimelerle endstriyel atlmdan vazgeilmesi ve youn olarak tarmsal retime yne-linmesi gibi etkilerle Trkiye Cumhuriyeti uak retmekten vazgemi ve ihtiyacn ekonomik yardm erevesinde A.B.D.den alnan uak ve motor-larla salama yoluna gitmitir. Amerikan Lockheed irketinden alnan jet uaklarnn silahl kuvvetler envanterine girdii yllarda aslnda THK-16 kodlu ve Mehmetik isminde eitime ynelik bir jet tasarmnn THK tarafndan gelitirilmekte olduu bilinmektedir9.

32


33


Bu gelimelerin ze-rine 1952 ylnda uak fabrikas, 1954 ylnda da uak motoru fabri-kas Makine ve Kimya Endstrisi Kurumuna (MKEK) devredilir. MKEK bir sre eski tasarmlar gelitire-rek uak retimine

devam eder. Motor fabrikas 1955te traktr imalatna geerek bugnk Trk Traktr Fabrikas haline getirilir. Uak fabrikasnda ise 1959da retim durdurulur, 1963den sonra traktr retimine balanr. 1968 ylnda fabrika MKEK Tekstil Makineleri Fabrikasna dntrlr, daha sonra ise kapat-lr. Gnmzde ksmen Trkkuu Genel Mdrl tarafndan Etimesgut Eitim Merkezi olarak, ksmen de Gmrk Muhafaza Mdrl tarafndan kullanlmaktadr.

ART ise, 1955 ylnda Milli Savunma Bakanlna (MSB) devredilir. MSB tarafndan tnelin altrlmas iin bir ok giriimde bulunulur. Bu kapsamda alma gruplar kurulur, konferanslar dzenlenir, bir ok mhendis eitim-lere gnderilir, Theodore von Karman gibi dnyaca nl bilim adamlarndan danmalk hizmeti alnr. Bu yollarla elde edilen raporlar rzgar tnelinin kapasite ve olanaklarn vse de, giriimlerden bir sonu alnamaz ve Rzgar Tneli 1990l yllara kadar ancak depo olarak kullanlabilir.

1993 ylnda Trki-ye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumuna (TBTAK) bal Savun-ma Sanayii Aratrma ve Gelitirme Enstits (SAGE) ile mlkiyet sahi-bi MSB arasnda bir pro-tokol imzalanp tesisin iletimi TBTAK-SAGEye verilir. Ayn yl TBTAK-SAGE tarafndan ARTyi yeniden altrmak iin

34


35


bir proje balatr. Proje kapsamnda yaplan bakm ve modernizasyon al-malar 1998 yl ortasnda bitirildiinde, inasndan yaklak 50 sene sonra lkemiz, deneysel aerodinamik alannda hizmet verebilecek bir altyapya kavumutur.

Rzgar Tnelinin ve bu almada isimleri gemi Kayseri, Eskiehir, s-tanbul ve Ankaradaki fabrika ve atlye binalarnn tadklar anlam, hava-clk sanayi ve tarihi balamnn tesindedir. Bu yaplar, hammadde, insan kaynaklar ve bilgi ve teknoloji anlamnda z kaynaklara dayal endstriyel retime dair giriimin kaltlar olarak bu corafya iin olduka sra d bir dnemin tanklardrlar. Gelecekte de bu kimlikleriyle toplumsal bellekte hak ettikleri yerin salanmas ve bu amala fiziksel olarak korunarak gelecek kuaklara aktarlmalar nemlidir.

Dipnot1 Tayhani, . Atatrkn Bamszlk Politikas ve Uak Sanayi, Trk Hava Kurumu, Ankara, 2001, s. 189.2 Deniz T, Trk Uak retimi, (Kendi Basm), 2004, s. 9.3 Tayhani, s. 217.4 Deniz, s. 9.5 Deniz, ss. 9-21.6 Deniz, ss .29-34, Tayhani s. 229-232.7 Ziylan, A. Rzgar Tneli, Savunma Sanayii, Atatrklk Aselsan, Say: 48, Kasm 1998. http://www.aselsan.com.tr/DERGI/kasim98/ruz_fr.htm8 zcan, Nevzat. Ankara Rzgar Tnelinin Kuruluu ve Gemii Hakknda, yaynlanmam rapor, 1986.9 Deniz, s. 48.

34


35


Kaynaka

Albayrak, B. Aydncak, . Dizemen, . E. Grses, Y. Haser, A. B. Tayyareden Uaka: Bir Montaj yks, Mhendis ve Makina, Aralk, 2000.

Baals, D. D. ve Corliss, W. R. Wind Tunnels of NASA, Scientific and Technical Infor-mation Branch, Natonal Aeronautcs and Space Administration, Washington, D.C. 1981.

Deniz T, Trk Uak retimi, (Kendi Basm), 2004.

ncez, S. Trkiyenin lk Uak Fabrikasn Kuran Adam Nuri Demira, Aksiyon, 15-21 Haziran 1996.

Tayhani, . Atatrkn Bamszlk Politikas ve Uak Sanayi, Trk Hava Kurumu Yaynlar, Ankara, 2001.

zcan, N. Ankara Rzgar Tnelinin Kuruluu ve Gemii Hakknda, yaynlanmam rapor, 1986.

Ziylan, A. Rzgar Tneli, Savunma Sanayii, Atatrklk Aselsan, Say: 48, Kasm 1998.

http://www.savebritainsheritage.org/farnborough/farnborough2.htm (01. 04. 2005).

Resim Kaynaka

Etimesgut Uak Fabrikas:

01-06: Bilge mamolu, 2005.

07-09: Deniz T, Trk Uak retimi, (Kendi Basm), 2004, s. 35-36.

10-13: Havaclk ve Spor, (1941-1948), THK yayn.

Uak Motor Fabrikas:

16: Deniz T, Trk Uak retimi, (Kendi Basm), 2004, s. 52.

17: Havaclk ve Spor, (1941-1948), THK yayn.

18: 80 Kare Ankara, VEKAM, Ankara, 2004.

Ankara Rzgar Tneli:

19-27: Bilge mamolu, 2004.

22: TBTAK-SAGE Arivi.

Ulusal Havaclk Tarihimizin Ta Kendisi

Vecihi HRKU(Tayyare Makina Mhendisi)


Not: Biyografi olarak hazrlanan bu metin Vecihi Hrkuun, Bir Tayyarecinin Anlar adl an kitabndan ve Vecihi Hrkuun kz Gnl arman Hrku tarafndan hazr-lanan metinlerden alnmtr.

39


39


ULUSAL HAVACILIK TARHMZN TA KENDSVecihi HRKU (Tayyare Makina Mhendisi)

Anadoludaki havaclk tarihi ile ilgili bir makale okurken dikkatimi ekmiti, hani u Adile Nait, Mnir zkul, Mjde Ar, Ayen Gruda ve ener enin barollerini oynad insann iini stan scack bir yerli film vardr. Glen Gzler. O filmde ener enin canlandrd unutulmaz bir Vecihi karakteri vardr. Srekli ve her frsatta sevdii kz babasndan isteyen, ama lgn hareketleri nedeniyle babasnn kz vermemekte srar ettii, kzn evini uakla ziyaret eden ve sonunda uakla birlikte evlerini balarna ykan bir karakter; Vecihi. Filmin senaryosuna zt olduunu dndm bu karak-ter tesadfen uak kullanyor ve bu karakterin ad tesadfen Vecihi olarak belirleniyor olamaz diye dnyorum. Havaclk tarihimizin en nemli isimlerinden ve lkemizdeki ilk uak mhendislerinden biri olan Vecihi Hrku, bu filmin ynetmeni Ertem Eilmez tarafndan en gzel biimiyle anlm olsa gerek.

Vecihi Hrku, stanbul, Arnavutky Akntburnundaki yalda Rumlarn ha suya attklar gn olan 6 Ocak 1896 (1311) tarihinde domutur. Babas stanbullu bir aileden Gmrk Mfettii Faham Bey, annesi Vidinde do-mu, yanda stanbula gelmi Zeliha Niyir Hanmdr. yanda iken babas lm, geni bir ailenin iinde akrabalar ile birlikte bymtr. lkokulu Bebekte okumu, skdarda Fyuzati Osmaniye Rtiyesinde ve skdar Paakaps dadisinde devam etmi, sanata olan ilgisinden Tophane Sanat Okuluna gemi ve bu mektebi bitirmitir.

1912de Balkan Harbine enitesi Kurmay Albay Kemal Beyin yanna g-nll olarak katld ve Edirneye giren kuvvetler iinde yer ald. Balkan Harbi sonunda stanbul Ordu Kumandanl tarafndan Beykoz Serviburundaki esir kampna kumandan oldu. Tayyareci olmak istiyordu. Ya kk oldu-undan makinist mektebine aldlar. Makinist olarak Birinci Dnya Savana girerek Badat cephesine uak makinisti olarak gnderildi. Orada bir uak kazasnda yaralanarak stanbula dnd. Yeilkydeki Tayyare Mektebine girerek tayyareci oldu.

1917 sonbaharnda Kafkas cephesine, 7. Tayyare Blne atand. Orada bir uak drerek Kafkas Cephesinde uak dren ilk Trk tayyarecisi oldu. Bir hava savanda yaralanarak dnce, Ruslara esir oldu. Esir olarak Hazar

40


41


Denizindeki Nargin adasna gnderildi, anlarndan anladmz kadar ile; Papillon (Kelebek) romannda Henry Charrierenin Fransz Guyanasnn eytan Adasndan kasna ok benzer bir biimde yzerek kam ve Er-zuruma kadar yaya gelmitir.

Nargi Adas Esir kamp. Oturanlar soldan saa Vecihi Hrku, Rus Blk Komutan ve Rait Bahattin Bey)

stanbula geldiinde savan sonlardr. Bakent stanbul Hava Mdafaa Blne tayin oldu. stanbul igal edilince esaretten dnen askerlerin ara-sna gizlice kararak, Haremden kalkan bir gemiyle Mudanyaya, Bursaya ve Eskiehire giderek Kurtulu Savana katlmtr. Kurtulu Savann ilk ve son uuunu yapan, zmir hava alann igal eden tayyareci olmu, defa takdirname alarak krmz eritli stiklal Madalyas kazanmtr. Kurtu-lu Sava iinde Akehirde Jandarma Komutan Ratip Beyin kz Hadiye Hanmla evlendi.

Sava sonras zmirde Seydikyde alan tayyare okulunda yeni tayyare-cileri eitmeye balam, tam o srada 1923 yl balarnda zmit mntkas tayyare blne atanmtr. ay sonra zmirde Binba Fazln eitim uuu srasnda dp lmesiyle yeniden zmire arlmtr, kara ve deniz okulunda retmenliinden baka fen ileri ile de uramtr. O sralar, savata ekilen yokluklarn giderilmesi amacyla havacl ulusallatrma dnceleri balamt. Edirneye yanllkla inen bir yolcu tayyaresini almakla grevlendirilmitir. Hizmeti karl bu uaa adnn verilmesi, 1919dan beri uak projeleri yapan Hrkuta uak ina etmek dncesini yeniden canlandrmtr. Ganimet olarak Yunanllardan ellerine geen pek ok mo-tordan yararlanarak projesini hazrlayp ilk ua Vecihi K VIy imal etmitir.

40


41


Ua iin uu msaadesi istemi, uabilirlik sertifikas iin bir teknik heyet oluturulmu, ancak teknik heyetin ierisinde tayyareyi uuracak ve kontrol edecek personel bulunmadndan gecikmitir. Sonunda teknik heyetten birinin Vecihi, biz sana bu lisans veremeyiz, uana gveniyorsan atla, u, bizi de kurtar sz zerine Hrku, 28 Ocak 1925de yapt ua Vecihi K IV ile ilk uuunu yapar.

zin almadan utuu iin cezalandrlnca, istifa ederek Hava Kuvvetlerin-den ayrlp Ankaraya gider ve kurulmakta olan Trk Tayyare Cemiyetine (TTC) katlr. TTC Fen ubesini organize etmekle grevlendirilir.

Atatrkn stikbal gklerdedir ynermesiyle havac bir kuak yetitirmek iin kurulan Trk Tayyare Cemiyeti, halkn balar ile yaayan bir kurulu olacaktr. Bunun iin bir okul amak, ulusal bir hava sanayi kurmak ama-cndadr. Hrku, yapt uan geri alp, TTCnin ba toplama faaliyet-lerinde kullanarak halka havaclk sevgisini alamak istiyordu ama, uan geri almay baaramad. Ba toplamak iin bir madalya tz hazrland. Baa gre bronz, gm, altn ve elmasl madalya verilecek, 10.000 TL. balayann ad da alnacak uaa ad olarak verilecekti (bu yaklam daha sonra aktaracam Tayyare Piyangosunun da ilk oluumunu da hazrlamtr). TTCne ilk yardm Ceyhan ilesinden gelmi, 10.000 TL telgrafla balanm, alnan ilk uaa da Ceyhan ad verilmitir. Hrkuun uakla yurtii ba gezileri de bu uakla balamtr.

Bu arada Avrupa havaclnn tetkiki iin bir heyetle Hrku, ikinci kez Avrupaya gider. Almanyada Junkers ve Rohrbach fabrikalarn ziyaret eder-ler. Bu fabrikalar Trkiyede anonim irket halinde tayyare fabrikas kurmak dncesindedirler. Fransada da Breguet, Potez, Henriot gibi birok fabrika-lar ziyaret etmiler, Hrku da bu fabrikalarn uaklaryla deneme uular yapmtr. Potez 25 tipindeki rekor tayyaresiyle akrobasi uuundan sonra fabrika tarafndan Atlantik uuu yapmas iin teklif yaplm, fakat Fransz Aero kulbnn basks ile teklif gerekletirilememitir.

Trkiyeye dnte 19 Ekim 1925de Tayyare Cemiyeti idare kurulu istifa etmi, cemiyetin tasar ve projeleri suya dm, elindeki tayyare, vasta ve elemanlar hava kuvvetlerine verilerek havaclkla ilgisi kesilmitir. Hrkuun da tekrar hava kuvvetlerinde grev almas istenince istifa etmitir. Milli Savunma Bakanl Kayseride Tayyare ve Motor Anonim irketi (TOMTA) adnda bir fabrika kurmak iin anlar. Hrku TOMTAn teklifini kabul ederek Almanyaya gider. Hrku Almanyada Ju A-20 tayyarelerinde baz

42


43


noksanlklar bulur, onlarn dzeltilmesi ile Ju A-35 lerin yapmn da stlenir. 18 Temmuz 1926da telgrafla memlekete arlr, Ju A-35in satn alnmas iin tecrbe uuu istenir. Junkers bu uuun zellikle Hrku tarafndan yaplmasn, uan zamann en modern ve yksek ate kudretinde iki kiilik av tayyaresi, savata her tarafa ate saabilme gc olduunun kantlanmas iin Franszlarn gzde ua Newport De Largela savan ister. 1 Austos 1926 da temsili sava yaplr. Ju A-35 ile Hrku kazanr.

Hrku yurda dndkten sonra, TOMTA emrinde biri 14 kiilik 3 motorlu Ju-23, dieri alt kiilik tek motorlu Ju F-13 yolcu tayyareleriyle Ankara-Kayseri arasnda ulam uular yapar. Tarih 1927dir. Hrkuun bu uularnn, yurdumuzda ilk hava yollar uular olduu dnlebilir .

Hrku, TOMTAa, Ju A-35in kanatlarna benzin depolar ilavesi ile ha-vada kalma sresini uzatarak Ankara-Tahran uuunu direkt yaparak, ran devletine ua gstermek ve hkmetimizin istemiyle, ihtiya fazlasnn yabanc devletlere de satlabilmesi dncesini gndeme tamtr. Bu yaplrsa hem devlete, hem de TOMTAa byk faydas salayacaktr. O srada henz TOMTA fabrikas kurulmam ve Ju A-35 tayyaresi de TOMTAa devredilmemi olduundan bu uuu reddedilmitir. Ulusal havaclmz iin gzel bir balang olan TOMTA, ne yazk ki 1928 ylna kadar alma-larna devam edebilecektir.

Bir yllk aradan sonra Hrku, Trk Hava Kurumundaki eski grev yeri olan Teknik ubeye dner. 1930 yl sanayi kongresi Ankarada toplanm, Halkevinde de yerli mallar sergisi almtr. Hrku burada yerli mal uaklarnn resim ve maketleri ile Vecihi K-XI uak modelinin minyatrn sergiler ve byk ilgi grr. Kurumda bo durmaz, yeni model ve tiplerini tasarlamaya devam eder.

1930 yl yllk iznini 2 ay cretsiz olarak uzatp Kadkyde bir keresteci dkkann kiralayarak, 3 ay iinde ilk yerli sivil uan, aslnda ikinci ua Vecihi K-XIV uan ina etmitir. lk uuunu 16 Eyll 1930da Kadky Fikirtepede byk bir kalabalk ve basn topluluu karsnda yapar. Uak iki kiilik, tek motorlu spor ve eitim uadr. Ua ile birlikte uarak Ankaraya dnm, Ankara zerinde bir gsteri yapm, Babakan smet nn ve baz komutanlar tarafndan ua incelenerek tebrik edilmitir. Uabilirlik sertifikas verilmesi iin ktisat Bakanlna mracaat ederek msaade ister. 14 Ekim 1930da, Tayyarenin teknik vasflarn tespit edecek kimse bulun-madndan gereken vesika verilmemitir cevabn alr.

42


43


Vecihi Bey ve Vecihi K-VI

Vecihi Hrkuun rettii uaklardan biri

Bakanlk nezdinde yaplan giriimler sonucu uaa istenen belgenin alnmas amacyla ekoslovakyaya gnderilmesi karar alnr. Hrku, 6 Aralk 1930da Praga geldiinde henz tayyare gelmemitir. Tayyareye ait btn resmi evrak nce ek diline evrilmi, uak gelince de tekrar monte edilerek uan malzemeleri ve her trl teknik kontrol yapldktan sonra uuu istenmitir. Her trl uu ekilleri ile uuun kontrol tamamlanm, Hrku 23 Nisan 1931de ekoslovakyal yetkililer tarafndan civardaki bir gazinoda dzenlenen bir trenle, ba kesinde Yaasn Trk Tayyarecili-i yazl bir pankartla onurlandrlarak uu msaadesini almtr. 25 Nisan 1931de ekoslovakyadan uarak Trkiyeye gelmek iin yola kp, 5 Mays 1931de Trkiyeye gelmitir.

44


45


Hrku uann atl kalmamas iin Posta daresi ile eitli grmelerde bulunur. lk kurulmak istenen posta hatt Ankara-Erzurum ile Ankara-stanbul arasnda dnlr. Bu arada Trk Hava Kurumu yeni bir turne planlar. An-karadan balayan uu Aksaray, Konya, Manavgat, Antalya, Fethiye, Mula, Aydn, Denizli, Uak, Eskiehir, Adapazar, zmit ve Yeilkyde tamamlanr. Uu byk bir baaryla tamamlanmtr. Kurum ubeleri balarla zengin-lemitir, ama 3 Kasm 1931 tarihli telgrafta yardmcs, makinisti Hamitin iine son verilir. Hrkua denen uu tazminat kesilerek Vecihi XIV ua, uutan kaldrlr. Bundan sonraki uularn Milli Mdafaa Vekaleti tara-fndan verilecek uakla gerekletirilecei bildirilir. Bu durum Hrkuun Kurumdan tekrar ayrlmasna neden olur. Gezileri srasnda genlikte olu-turduu uma sevgisi ile bir havaclk okulu amay dnr.

21 Nisan 1932de, ilk yerli Sivil Tayyare Mektebini kurar. kisi bayan olmak zere 12 renci kaydolur. 27 Eyll 1932de eitim ve retime balanr. Okulun amac genleri havacla altrmak, tayyareci kuaklar yetitirerek hava ordusunun yedek gc olmaktr. Okulun motorlu ve motorsuz iki ubesi olacak, eitim teorik ve uygulamal olarak yaplacaktr. Bu ama iin Hrkuun byk bir atlyesi vardr. Kalamta bir hangar ve uu alan olarak kullandklar kk bir sahas, bir de Fikirtepesinde uu alanlar mevcuttur. lk 12 renci Sait, Tevfik, Muammer, Abdurrahman, Salih, Osman, Rza, Hikmet, Hseyin, Kenan, Bedriye ve Eribe idi. rencilerin eitim srasnda hibir kazas olmamtr. Zor koullarda eitim yaparken baz kurumlarn, rnein Tekel daresinin ve Bankasnn reklamlarn yapmtr.

Nuri Demira, bir tayyare yapm iin 5000 TL vermi, bylece 1933de ad Nuri Bey olan Vecihi K-XVI kabin ua yaplmtr. Ayn yl tek sathl Vecihi KXV uan da ina etmiler ve 30 Austos 1933de iki Vecihi XIV, iki tane Vecihi XV ve Nuri Bey Vecihi-XVI uaklar ile rencileri stanbul gklerinde gsteri uuu yapmlardr. Okulda, bir de Vecihi SK adl uak motoru ile alan deniz botu yaplmtr.

44


45


Vecihi Hrku ve Vecihi K-XIV

K-XIV model uak

rencilerinden Sait Bayav, Tevfik Artan, Muammer niz, Osman Kande-mir, ilk kadn tayyarecimiz Bedriye Gkmen ve kz (Hrkuun yeeni) Eribe yalnz umay baarmlardr. Vecihi Sivil Tayyare okulu parasal sorunlardan ve yetitirdii rencilerin diplomalarna denklik verdirememi olmasndan kapanmtr.

1935 yl balarnda Trk Hava Kurumu Bakan Fuat Bulca, arl olarak Rusyaya gider. Orada sivil havacln durumunu grr ve dnnde Ata-trke anlatr. Atatrk, gezdii her yerde kendisini havadan saygyla izleyen, gazetelerdeki yazlardan izledii Hrku hakknda da Fuat Beyden bilgi ister.

46


47


Ald cevaplar karsnda; Trk Kuu nam ile yeni bir alma yolu almas ve bu konuda Vecihi Hrkudan faydalanlmas talimatn verir.

Hrku Ankaraya arlr. O da uana atlayarak Ankaraya gelir. Hrku bu durumdan ok sevinlidir. Trk Kuunda yaplmas dnlenler, onun gerekletirmek istedii eylerdir. Ba retmen olarak amatr genleri altrmak, Etimesgut hangarlarn yapmak, yaz kamp iin uu sahas nnnn bulunmas ve okulunda yetitirdii rencilerinden Sait Bayav, Tevfik Artan ve Muammer nizin Rusyaya eitime gnderilmesi onun mutluluu olur.

Vecihi Hrkuun yeeni Eribe Hrku da ilk kadn havaclarmzdandr. Ankarallar onu Kk Eribe diye tanr ve ok severler. Kk Eribe ne yazk ki 29 Ekim 1936daki Cumhuriyet Bayram trenlerinde paratle atlarken geirdii kazada lecek ve tarihteki yerini ilk kadn ehit havac-mz olarak alacaktr. Bu durum Vecihi Hrkuu ok zmtr. Trk Hava Kurumu, 1937 sonbaharnda mhendislik eitimi iin Hrkuu Almanyaya gnderir. Vecihi Hrku, Weimar Mhendislik Mektebine ihtisas snfndan balatlm, iki yl sonra da mezun olmutur. 27 ubat 1939da Tayyare Ma-kine Mhendislii diplomasn almtr. Trkiyeye dndnde Bayndrlk Bakanlna bavurarak, Tayyare Mhendislii Ruhsatnamesini almak is-temi, ancak yetkililer, iki ylda mhendis olunmaz eklinde bir gereke ile kabul etmemilerdir. Mhendisliini Dantay karar ile kabul ettirir. Trk Hava Kurumunda da ynetim deimi, grevleri bakalarna verilmitir. O gnk koullarda teknik imkann olmad Vana tayin edilir. Bunun zerine istifa ederek kurumdan ayrlr.

lk kadn hava ehidimiz Eribe Hanm

46


47


Havaclktan uzun bir ayrlktan sonra 1947de Kanatllar Birliini kurar ve bu kurulu genlerin byk ilgi gsterdii bir kurulu olur. 1948de Trk Hava Kurumundan Magister tipi bir renim ua temin edilir. Kanatllar adl bir dergi kartlr. Byk ounluu niversite rencileri olan Kanatllar Birlii fazla yaayamaz.

1951de be arkadayla birlikte havadan zrai ilalama yapmak zere Trk Kanad ad ile bir irket kurmu, Sait Bayav ve Muammer nizle ngil-tereye giderek Auster tipi uak almlardr. Trkiyeye dndkten sonra ortaklar arasnda kan anlamazlk zerine Hrku, haklarndan vazgeerek irketten ayrlr.

1952de Paro mamasnn reklamn yapmak iin tekrar ngiltereye giderek Proctor V tipi drt kiilik hafif turist tipi tayyare alr. Bu tayyare ile deiik messeselerin reklamn yapar. Paro bebek mamas, Puro sabunu gibi gda ve malzemeleri ufak kat paratlerle uaktan datarak, kanatlarna takt patiskalar zerine bankalarn isimlerini yazarak reklamclk yapar.

lk ulusal lotarya ekilii, ad Milli Piyango oluncaya kadar Tayyare Piyan-gosu olarak anlrd. nk 1926 ylnda Donanma Cemiyetinin uhdesinde olan piyango dzenleme yetkisi Trk Tayyare Cemiyetine verilmiti, zel kanunla, ismi sonradan Trk Hava Kurumu olarak deise de halk sylemin-de Tayyare Piyangosu ad yakn zamanlara kadar kullanlmtr. Bursadaki Tayyare Sinemas da adn buradan alr, stanbuldaki Tayyare Apartmanlar gibi. O yllar yaayan bir ok insann anlarnda tayyare ile piyango bileti arasndaki ba tam bilinmediinden gkyznden nadiren geen uaklara doru Tayyareci bilet at diye barmak ve gkten bilet deceini sanmak bir ocukluk nostaljisidir. Bu mucize Vecihi Hrku ile gereklemitir. Bursa stanbul arasnda bez kanatl 7 kiilik uaklar ile yolcu tamacl yapm ve seferleri yasaklannca stanbuldan gnlk gazete tamacl yannda reklm faaliyetlerine de balamtr. stanbul ve Bursa zerinde uarak renk renk, kk reklm bildirileri atar ve ocuklarca kaplrd.

6 Austos 1954de krknc hizmet yln kutlamak iin Yeilky Hava Liman salonlarnda Trk Havaclar Bayram adyla bir jbile yapld. 29 Kasm 1954de Hrku Hava Yollarn kurdu. Trk Hava Yollarnn seferden kaldrd uaklardan 8 tayyareyi Ziraat Bankasndan kredi ile almt. Bir takm glklerle uraarak hava yollarnn sefer yapmad yerlere seferler koyarak, izin vermediklerinde gazete tayarak almak istedi, ama sabo-tajlar, uaklarnn paralanmas ve sonunda uutan men edilmesi sonucu

48


49


uamad. Buna ramen uslanmad. Elinde kalan son uan da Maden Tetkik Arama Enstitsnn emrinde kullanarak Gney Dou Anadoluda toryum, uranyum ve fosfat arayarak zor doa koullarnda alt.

Tm bu kt gidiin stne, Hrku Havayollarnn pilotlarndan Fevzi Gkdeniz 1955 ylnda bir reklam iine kacak, Bursa stadnn tribnlerinde kz arkadan grnce ua ile akrobatik uulara balayacaktr. Bir sr riskli hareketin ardndan kanad tellere takar. (Glen Gzler filmindeki pilotun yaptklarna ok benziyor deil mi) Vecihi Bey uan gittiine mi yansn hastane masraflarna m? Fevzi Gkdeniz iyileir ve maan desin diye irketi sktrmaya balar. Firmann deme yapacak durumda olmad-n grnce bir intikam plan yapar. Vecihi beyden alaca olan bir baka pilotla (bir zamanlar bombardman ua kullanan Sadk Sagunla) Hrku uaklarndan birini Bulgaristana karrlar. Dnyada ilk uak karma hadi-sesini Albay Mihailov gerekletirir, dnya sivil havaclk kaytlarna gre bu durum ikincisidir.

Hayatnn sonlarnda ok sknt ekmi, borlandrlm, uamayacak du-ruma drlen uaklarnn sigorta giderleri ve bunlarn faizleri borcuna eklenmi, vatana hizmetten kendisine balanan ok yetersiz maana bile haciz konmutur.

Ankarada anlarn yazarken, bir kaza sonucu beyin kanamasndan koma-ya girer. Gzleri ve kalbi gklerde olan Vecihi Hrku, sanki bir ironi gibi, insanolunun Aya ayak basmak zere utuu gn olan 16 Temmuz 1969 tarihinde Glhane Askeri Tp Akademisi Hastanesinde hayata gzlerini yumar.

Tayyare Makine Mhendisi Vecihi Hrku

48


49


52 yl sren havaclk macerasn 102 farkl uakla srdren ve 76 yana kadar toplam 30.000 saat uu yapan Vecihi Hrkuu, yeni nesilden pek az kii tanm, ismini iitmitir. Oysa Vecihi Hrku, Cumhuriyet Tarihimizin en nemli pilotlarndandr. Anadolu insannn neler baarabileceinin bir rnei olan Vehici Hrku, gerek yaam, gerekse yaamnda karlat engeller karnnda ki azmiyle hepimize rnek olas bir insandr...

Tayyareci Vecihi Hrku, Birinci Dnya Savanda, Ulusal Kurtulu Sava-nda, lk yerli uan yapmnda, Trk Tayyare Cemiyetinde, Vecihi-Faham Tayyare Fabrikasnda, Vecihi Sivil Tayyare Mektebinde, Hrku Havayolla-rnda, Kanatllar Cemiyetinde, Maden Tetkik Arama Enstitsnde, Vecihi Hrku askeri, sivil, ticari, sportif havaclk da, Ulusal Uak retiminde....

Vecihi Hrku; Ulusal Havaclk Tarihimizin Ta Kendisidir.

Tekstil Mhendisliinin niversitesi

Bursa Merinos Dokuma Fabrikas


53


53


TEKSTL MHENDSLNN NVERSTESBURSA MERNOS DOKUMA FABRKASI

70 yllk Merinos Fabrikas, Balkanlarn ve Ortadounun en byk fab-rikasyd. zelletirelim derken makineleri YKnun karar ile yzde 20si pein, kalan 3 milyon 825 bin YTL vadelere yaylarak hurdacya satld, arsas belediyeye verildi. Yedi deposu ayn anda yand...

Atatrk`n hasta yatandan kalkarak, 2 ubat 1938de aln bizzat yapt Bursadaki tarihi Merinos Kuma Fabrikasnda, 31 Temmuz 2006 Pazartesi gn yangn kt. Tarihi 7 ayr depoda ezamanl olarak balayan yangn, binalar kl etti. Merinos yand

zelletirme ilemleri 2006 ylnda tamamlanmas ngrlen Smer Holding, 2004 ylnda retimi durdurulan Bursa Merinos Fabrikasna ait Merinos ve Bursa Merinos+Trk Mal markalarn sata karld. Smer Holding, Bursa Merinos Fabrikasnn faaliyetinin durdurulmasndan son-ra, ynl kuma markas olarak bilinen Merinos markasnn kiralanmas iin ihale ald. Merinos Hal firmas, sadece hal rnlerinde kullanmak zere, Merinos markasn 425 milyar liraya kiralad. Geen yl kapatlan Bursa Merinos Fabrikasnn yerinin, vergi borlar sorununun zmnden sonra, Bursa Bykehir Belediyesine devredilmesi gndeme getirildi. Ve Bursa Merinos fabrikalarnn yn depolarna ayn anda balayan yangnla Merinos yand...

Balkanlarn en byk makine parkna sahip, Merinos Dokuma Fabrikas son yllarda personel saysnn yetersiz olmas sebebiyle yzde 40-45 kapa-site ile faaliyet gsteriyordu. Bursa Merinos Dokuma Fabrikas iin Tekstil niversitesi nitelemesi yaplyordu. Bu tesislerin depolarnda e zamanl balayan bir yangn, binalar kl etti

Kurulduu yllarda Ortadou ve Balkanlarn en byk, Avrupann ise 5inci byk dokuma fabrikas olan Merinosun bulunduu alann, ehresini deitirecek Bursann uzun yllar dokuma kelimesi ile birlikte anlmasn salayacak bir fabrika idi. Bir zamanlar, grkemli Cumhuriyet balolarna ev sahiplii yapan Bursa Merinos Dokuma Fabrikasnda bulunan yedi adet yn deposunda e zamanl kan yangn ile bir tarih kl oldu

Merinos yand. Bir tarih kl oldu.

54


55


Arkeolojik kazlarda bulunan kitabe ve heykelciklerden, pamuk ve kete-nin ilk yetitii blgelerden olan Anadoluda bu bitkilerin giyecek ve ss bitkisi olarak tarih ncesi devirlerden beri tarifinin yapld anlalmaktadr. Kazlar 5-7 bin yl ncesi Hitit ve Smerlerin dokuma sanatn mkemmel-letirdiklerini belgelemektedir. Seluklularn Asyadan tadklar dokuma rg sanat ve becerisini Anadoluda bulduklar zengin dokuma geleneiyle harmanlamalar ile de devam eder. Bu dnemde, yerel gereksinim ve bl-gesel ticaret ile yetinen mensucat zanaat, Osmanlnn ykseliine paralel olarak geliir. En byk pazar da Anadoludan geen ticaret kervanlar oluturur. Duraklama devrinde ise dokumaclkta devlet destei azalm ve hammadde bulamayan, yabanc mallarla rekabet edemeyen dokumaclk, sarsnt geirmitir. Daha sonralar kapitlasyonlar sonucu d rekabete yenik den dokumaclk, 18. yzyl sanayi devrimiyle tmyle ker.

1923te 82.000 i ve 800 adet tezgah vard. Cumhuriyet ynetimine 5i yabanc ve aznlklarn ynetiminde 8 adet pamuk iplii dokuma fabrikas devrolunmutur. Ordu mensuplarnn fes gereksinimlerini karlamak zere 1839 ylnda Feshane-i Amire imalathanesinin kurulmasyla balanan tekstil fabrikalarna, Cumhuriyet Dneminde 24-30 arasnda, dokuma sanayi ala-nnda da 12 yerli irket katlr.

Dnyada ilk demokratik kalknma planlar 1931 ylnda Trkiyede uygula-maya konulmutur. Bu planlar gen Trkiye Cumhuriyetinin sanayilemeyi yakalamak adna balatt nemli bir ekonomik devrim hareketidir. Bu kalknma planlar eldeki kt kaynaklarla halkn ihtiyalarnn en iyi biimde karlanmasna ynelik olarak hazrlanmtr.

54


55


1938 ylnda Bursa

Kuruluunun ilk yllarnda Bursa Merinos Fabrikas

Kalknma Planlarndaki temel ama, hammaddesi Trkiyede olmasna kar-n dardan ithal edilmek zorunda kalnan rnlerin lkemizde retilmesini salamaktr. Bu amala tekstil, iplik ve dokuma fabrikalar kurulmu, devletin desteiyle zel sektr olarak baz iftilerin de katlmasyla Alpullu ve Eskie-hir gibi baz eker fabrikalarnn kurulmas gerekletirilmitir. 1925 ylnda devlet sermayesiyle Sanayi ve Maadin Bankas kurulmu, bankann amac fabrika kurup ynetmek olarak belirlenmitir. Bu bankann desteiyle Kayseri-Bnyan plik Fabrikas, Isparta plik Fabrikas, Ktahya ini leri ve bunlar gibi bir ok zel kurulu devletin de ortak olmasyla faaliyete gemitir.

56


57


1932den balayarak devletilik devreye girer. lk nce Devlet Sanayi Ofisi kurulur. Nihayet 1933te Smerbank kurulur. Adn Atatrkn verdii kuruluda, 20 milyon sermayeye sahip Smerbank, Sanayi ve Maadin Ban-kasndan devralarak ie balad 4 fabrikasn retim atlyesi olmaktan kurtarm, teknolojik aamalarn gerei olan yatrmlar yaparak, Trkiye sanayinin lokomotif sektrlerinden biri haline gelmitir.

28 Kasm 1935 tarihinde smet nnnn temelini att Bursa Merinos Kuma fabrikalarnn aln 1-2 ubat 1938`de (lmnden ksa sre nce) bu fabrikalarn isim babas Atatrk, yapmtr. Ksa srede Orta Avrupann en byk tesislerinden biri haline gelen Merinos Kuma Fabrikasnda do-kunan Merinos kumalar ngiliz kumalaryla rekabet eder hale gelmitir. Fabrikann tam kapasite ile alt yllarda 6 bin kii almakta, dolayl olarak 30 bin Bursal iin istihdam olana yaratlmaktadr.

Merinos Fabrikas temeli bir Smerbank yatrm olarak atlmt. 2 ubat 1938 ylnda Mustafa Kemal Atatrk 13. ve son kez geldii Bursada fabrikay hizmete aarken, eref defterine unlar yazmt: Smerbank Merinos Fabrikas, pek kymetli bir eser olarak milli sevinci artracaktr. Bu eser yur-dun, hususiyle Bursa blgesinin endstri inkiafna ve byk milli ihtiyacn giderilmesine yardm edecektir.

Atatrk Merinosun aln yapmadan hemen nce fabrika ile ilgili bilgi alyor.

56


57


Fabrika binalar, hizmet binalar ve sosyal tesisi, Mudanya Caddesinin kuzeyinde modernist bir mimari ile ina edilmi, o dnemde ev/i uzakl-nn ulam asndan nemli olmas nedeniyle lojmanlar hemen karda, caddenin gneyinde 2 katl baheli, ikiz ev olarak ekirdek aile iin batl mimari tarznda ina edilmiler. Sosyal tesisinde Cumhuriyet balolar ve d-nler yaplan, tm yaplar ve varl ile kentin ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarnda da etkin olan Merinosun, Bursa tekstil sektrnn modernleme aamasna geiinde ve tekstil kenti olmasndaki pay da tartlmazdr.

ubat 1953 fabrikann alnn 15. yl kutlamalar

58


59


Merinos Kuma Fabrikas, Trk ekonomisi iin, Bursa iin ok ok nemli bir fabrikadr. Bursa ve hatta yurdumuzda tekstil sektrnn belli bir yere gel-mesi bu fabrikadaki eitli aratrmalar, almalar ve tecrbeler sonucunda gelitirilmitir. Merinos fabrikasnn kuruluuyla Karacabey ve Bandrma`da Merinos cinsi koyun yetitirilmeye balanlm, hatta bu fabrikada dokuma yapabilmek iin beslenilen merinos koyunlarna izme dikilmitir.

Ky Enstits mezunu olan brahim Trkn anlatt yk yledir;

Bursa Merinos Fabrikas kurulunca, yeterli yn olmadn gren o zamanki yneticiler 300 kadar merinos koyunu ithal edilmesine karar verir. Halkal Ziraat Okuluna getirilen koyunlarn bana bir oban verilir. obann yaylma kard koyunlarn toynaklar yaralanr; yryemez hale gelir.

Deiik yorumlar yaplr. Sonunda karar verilir ki, koyunlarn yaylma kt otlaklarn topraklar yara-lanmaya sebep olmaktadr. are olarak Rami izme Fab-rikasnda koyunlara izme diktirilir. izme giydirilen koyunlar bileklerinden k-rlmaya balar, koyun says hzla azalr. ok sayda ko-yun telef edildikten sonra

anlalr ki, merinos koyunu yaylma kmaz, sabit beslenir.

Merinos ilk yllarnda l-kenin kamgarn yn iplii ihtiyacn karlamak iin 16.140 ilik kapasite ile fa-aliyet gstermi, bu rakam 1941 ylnda 17.000 ilik kapasiteye karlmtr. 1944te 37 dokuma tez-gah ile kuma imalatna balanlmtr.

Uludan eteklerinde merinos koyunlar

Merinos fabrikas dokuma tezgahlar

58


59


Dokuma yatrmna harp dneminde balanm, 1945 ylnda iletmeye almtr. Orta Avrupann en byk tesislerinden biri byklne ula-an fabrika, ek iplik retim tesisleriyle 3 milyon metre kuma dokur hale getirilmitir. Merinos kumalar d piyasada ngiliz kumalaryla rekabet edebilir bir nitelik kazanmtr.

Bu yllarda fabrikada alan ve yurtdna eitime gnderilen mhendis, teknisyen ve ustalar, Trkiyede dokuma sanayinin gelimesinin mimarlar olmulardr. 1953te 38.100 i, 1973 ylnda 33.040 i, 1998`de 20.160 i ve yllk 1.700 tonluk kapasite ile retimi srdrmtr.

1970li yllara kadar gelierek ve byyerek gelen, imal ettii stn nitelikli kupon kumalarla kendinden sz ettiren, verimli bir ekilde alan, 261.806 m yzlml alan zerine kurulu fabrika, cumhuriyetin ilk nesillerinin ynl kuma gereksinimini karlam ve kapatlana kadar da Trk Silahl Kuvvetlerinin kyafetlerinin retimini yapmtr. Bu dnemden sonra zel-letirme kapsamna alnd/alnacak, satld/satlacak sylentileriyle, dokuma tezgahlarnn yenilenmemesi, alanlarn eitiminin gncelletirilmemesiy-le gelimesi nlenerek, zarar eden bir iletme durumuna getirilmitir

letme 23 Eyll 2004 tarihinde zelletirme Yksek Kurulu tarafndan kapatld. 1938 ylnda Bursada yaklak 450 bin kii yayordu, neredeyse ehir d saylabilecek bir alanda kurulan fabrika ve ek binalarnn, nfus art nedeniyle kent iinde kalmas ve zerinde bulunduu arazinin ky-metinin arsa olarak ar deerlenmesiyle bir ok kii, kurum ve kuruluun sahip olmay istemesine ramen, iletmeye ait arsa, arazi ve zerindeki gayri menkuller 25 Ekim 2004 tarihinde, fabrika 66 yanda iken Bursa Bykehir Belediyesine cretsiz devredildi.

Proje kapsamnda olmayan, ilevi belirlenmeyen lojman alannn gelecei, alanda yaplamann arttrlaca kukusunu tayanlar asndan dndr-c, belediyelerin imdiye dek tarihi alanlarda yapt baarsz uygulamalar, kt iilik, plansz almalar gz nne alnnca da akas rktcdr.

Bursallar Balkanlarn ve Ortadounun en byk fabrikas diyerek Me-rinos`la vnrd. Geliniz grnz ki, bu fabrikann teknolojisini yenilen-mesi ihmal edilmi, fabrika lme terk edilmitir. Can ekiirken Cihet-i Askeriyeye kuma dokudu. Ama ordu da kuman zel sektrden almaya balaynca, Atatrkn Merinos fabrikasnn idam ipi ekilmi oldu.

Bursann gbeinde bulunan, Merinos Kuma Fabrikasnn 325 dnm

60


arsasna gz dikenlerin istekleri dorultusunda fabrikann makine ve te-hizat hurdacya satld. Fabrikann arsas Bursa Belediyesine bila bedel devredildi. Bursa Belediyesi, Merinosun 325 dnm arazisini ne yapar? Yaptklarmz, yapacaklarmzn teminatdr! derler ya. Bursann gbein-deki Kltr Park ne durumda? Parkn iindeki ikili gazinolardan, dn ve ay salonlarndan, lokallerden, binalardan, yeil alan kalmam. Belediyenin yandalarna yeni ay baheleri, gazinolar, lokaller yaptrabilmesi iin yeni arsalara ihtiyac var.

Ykarz, yakarz Merinos fabrikasn, dikeriz yerine yeni beton binalar. Bunun adna da zelletirme deriz. Bu yaplanlar halka anlatmaya alanlar da zelletirme dman, eski kafallar diye azarlarz. Olur. Biter.

Bursada Atatrkten kala kala elikpalas Oteli kald. Otelin giri kapsnn yannda Atatrkn vasiyetinin fotokopisi asl. Atatrk kendine ait tapuyu belediyeye balam. Bu oteli yaatn, diyor. imdi zelletirme ad altnda bu otelin de birilerine peke ekilme hazrl var. Birinci ihale iptal edildi, ikincisi yolda. Yaknda o i de tamamlanr. Bylece Bursadan da Atatrkn izi kaznm olur.

Atatrk miras Bursa Merinos Fabrikas (2005)

60


Cumhuriyet Dneminde na Edilen lk Gemiler

ve Ata NUTKU

Yrd. Do. Dr. Murat KORALTRK

63


63


CUMHURYET DNEMNDE NA EDLEN LK GEMLER ve ATA NUTKU

Bir lke denizlerden ne kadar yararlanyorsa o lde bir denizci lke olarak nitelendirilebilir. Bu adan bakldnda yan denizlerle evrili olan Trkiye iin, bir denizci lke denemez. Denizci olmann aksine Trki-ye denize srtn dnm bir lkedir. Bunu Trkiyenin ulamdan turizme denizlerden ne kadar az yararland gstermektedir.

Denizcilik, geni kapsam olan bir alandr. Denizcilik dendii zaman ilk akla gelen deniz tamacl olabilir. Ancak tamaclk yan sra deniz ile ilgili baka ura alanlar da vardr. Bunlardan biri gemi ina sanayidir. Gemi ina sanayi de bir deneyim ve birikim alandr. Trkiye ngiltere, skandinavya ve Japonya gibi denizci lkelerle karlatrldnda bu deneyim ve birikim asndan olduka gerilerdedir.

Osmanl Devleti zamannda gemi ina sanayinin ynn donanma, yani askeri amalar belirlemekteydi. Gemi ina alannda teknolojik deiimin neden olduu dnme kadar, Osmanl Devleti bu konuda kendi kendine yeterliliini korudu. zellikle 19. yzylda daha somutlaan teknolojik d-nm, Osmanl gemi ina sanayinde da bamll beraberinde getirdi. Donanma ithal edildi, yabanc uzmanlara ihtiya duyuldu. Osmanl gemi tezghlarnda ina edilen ilk buharl gemiler, 1830dan sonra Osmanl Dev-leti ile Amerika Birleik Devletleri ilikilerinin gelimeye balad dnemde 1837 ylnda denize indirildi.

Osmanl gemi ina sanayinde, donanmann ncelii ve ncl sz konusu oldu. Donanma yan sra, yani sivil denizcilik alannda da gemi ina sanayi konusunda bir takm giriimler gndeme geldi. Bunlarn banda irket-i Hayriyenin Haskydeki bakm ve onarm tersanesi ve stinye Tersa-nesi bulunuyordu. Bu birka giriim dnda Osmanl Devletinin gemi ina sanayi alannda byk lde darya baml olduu sylenebilir.

Cumhuriyet dneminde kendi kendine yeter bir lke yaratma amac, sanayilemeyi bir zorunluluk haline getirdi. 1930larn zgn koullarnda devlet eli ve nclnde sanayileme balad. Bu srete lkenin ihtiya duyduu temel mallarn, lke kaynaklar ile ve lke iinde retimi stratejisi-ne dayanan planlar erevesinde bir sanayileme hareketi gndeme geldi. Gemi ina sanayi bu hareketin snrlar iine alnmamsa da Trkiye, ilk

64


65


gemilerini 1930larda ina etti. Bu gemiler 1935de denize indirilen Glck tankeri ve irket-i Hayriyenin 1937de denize indirilen Kocata ve 1938de denize indirilen Saryer adl yolcu vapurlaryd.

irket-i Hayriyenin Gemi na Deneyimi

1851de Cevdet ve Fuat Paalarn giriimleri ile kurulan irket-i Hayriye, 1945te hkmet tarafndan satn alnncaya kadar stanbul ve Boazii arasnda vapurlar ile yolcu tamacl yapt. irket-i Hayriye, Osmanl Devletinde kurulmu ilk anonim irketti. Kuruluunda iki temel ama g-dld. Biri stanbul ile Boazii iskeleleri arasnda daha nce kayklar ile gerekletirilen ulam kayklara gre daha konforlu ve gvenli olan buharl gemilerle salamakt. Dieri ise ilk amac gerekletirmek iin kurulacak anonim irketin Osmanl ekonomisinde irketleme srecini balatacak bir rnek oluturmas dncesiydi.

irket-i Hayriye yaklak bir asr sren mr boyunca Boazii ile stanbul arasnda dzenli ulam imkn salad. Bu imkn, bundan nce daha ziyade sayfiye olarak nitelendirilen Boaziinde daimi ikametin ve imarn yaygnla-masna neden oldu. Boaziinin stanbul ile btnlemesi srecine irket-i Hayriye hz verdi ve bu srece yeni bir boyut kazandrd.

Osmanl Devletinde kurulan ilk anonim irket olan irket-i Hayriye, ayn zamanda kurulan ilk kent ii ulatrma iletmesiydi. Bu ilkler yan sra irket-i Hayriye denizcilie ve gemicilie zg baz ilklere de imza atm bir kurulutur. Bunlardan biri ilk araba vapurlarn ina ettirmi ve iletmi olmasdr. kisi de ngilterede ina edilen gemilerden 26 numaral Suhulet 1870te hizmete girdi, 1961de skld. 1871de hizmete giren 27 numaral Sahilbent ise 1967de skld. Bu gemilerin tasarmlar, irket-i Hayriyenin Hasky Tersanesi mhendislerine aitti. irket-i Hayriyeye ait arabal vapur-lar ilk ilemee balad zaman, ilerinin ellerinden alnacan dnen mavnaclar tepki gstermi ve hatta gemileri taa tutmulard.

irket-i Hayriyenin Hasky Tersanesinin temelleri 1861de atld. Gemi inasndan ok bakm-onarm amal bir tesis olan Hasky Tersanesi, ba-langta birka binadan ibaret bir atlye idi. Bu tesise 1884te 45 metre uzunluunda bir kzak ilave edildi. Buharla alan bir de rgat monte edildi. 1910 ylnda ise yeni bir kzak daha ilave edildi. Bu arada rgat buhar yerine elektrikle alr hale getirildi. Tersane bnyesinde torna tezghlar, ina atlyesi ve marangozhane oluturuldu.

64


65


irket-i Hayriye, faaliyet sresi boyunca 3 araba vapuru, 74 yolcu vapuru, 3 kmr vapuru ve 1 gezinti teknesi olmak zere toplam 81 paray bulan bir vapur filosuna sahip oldu. irketin 77 paradan oluan araba ve yolcu vapurlarnn 66s ngiliz, 6s Fransz, 2si Alman, 1i Hollanda tezghlarnda ina edildi. 2 vapur ise Hasky Tersanesinde yapld.

irket-i Hayriyenin yurt dnda ina edilen gemilerinin bazlar ise Hasky Tersanesinde monte edildi. 1872de ngilterede ina edilen ve paralar halinde Trkiyeye getirilen 28 numaral Meymenet, 29 numaral Nzhet, 30 numaral Refet, 31 numaral Amed irket-i Hayriyenin Hasky Tersanesinde monte edildiler. Bu birbirinin ei olan 4 vapur 1905te hizmet d kald.

35 numaral gzar ve 36 numaral Mirgn vapurlar da 1881de Haskyde monte edildiler. 35 numaral vapur 1905te arpma sonucu Halite batt. Daha sonra kartlan bu vapur, 1914te rmorkre dntrld ve hizmet d kald 1930a kadar alt. 36 numaral vapur ise 1910da hizmet d kald.

Hasky Tersanesi Birinci Dnya Sava srasnda gerek yara alan irket-i Hayriye vapurlarnn onarm ve gerek kmr tamak iin baz vapurlarn dzenlenmesi iin youn alt. anakkaledeki grevini 10 Austos 1914te tamamlayarak stanbula geri dnen 26 numaral Suhulet araba vapuru, 22 Eyll 1914te Yeilkyden ald kprc bln arlklar ile birlikte tarken Bykekmece kylarnda sis yznden karaya oturdu. Hasky Tersanesinde onarldktan sonra tekrar hizmete girdi. Mart 1915te Sirkeci Haydarpaa-Bakrky arasnda askeri tama amacyla kullanlan irket-i Hayriye vapurlarndan 33 numaral Nusret ve 34 numaral Gayret vapurlar Hasky Tersanesinde yaplan dzenlemeler ile kmr tamaya uygun hale getirildiler. 41 numaral Metanet vapuru da Hasky Tersanesinde kmr tama gemisine dntrldkten sonra 22 Ocak 1916da sefere kondu. Ayn yl 39 numaral Neveser vapuru Hasky Tersanesinde kmr gemisi haline getirildi. 42 numaral Resanet vapuru 7 ubat 1917de kmr getir-mek zere stanbul Boazndan Karadenize kt. Dikilikaya zerinden 5 mil getikten sonra dman denizaltsnn saldrsna urad. Mrettebat tarafndan yaralar kapatlarak yoluna

Documents

Mühendi̇sli̇k Ve Mi̇marli̇k Öyküleri̇ III