MUDEJAR

MUDEJAR

(bk . MÜDECCENLER). L _j

ı MUFADDAL e d-DABBI

ı

(-?1~1)

Ebü'l-Abbas Mufaddal b. Muhammed b. Ya'la ed-Dabbi el-Kufl

(ö. ı 78/794 [?]}

Kufe mektebine mensup Arap dili ve edebiyatı alimi,

L şiir ravisi ve eleştirmen.

_j

Muhtemelen ll. (VIII.) yüzyılın başların­da Küfe'de doğmuştur (Ömer Ferruh, ll, i i 9) . Soyu Beni Sa'lebe b. Seyyid b. Dab­be'ye ulaşır. Dedesi Ya'la Rey, Hemedan ve Mahin'in haracına memur edilmişti. Babası kadim Arap tarihine vakıf bir ravi idi (Ta beri, I, 2902; II, ı 3 13). Semmak b. Harb, Ebu İshak es-Sebii, Asım b. Beh­dele, Mücahid İbnü'r-RGmi. A'meş. İbra­him b. Muhacir, Muglre b. Mukassem gibi alimlerden kır aat, hadis ve ah bar dersleri aldı. Muhammed b. Abdullah ei-Mehdi'­nin kardeşi İbrahim b. Abdullah 'ın Abba­si Hafifesi MansGr'a karşı 145 (762) yılın­da başlattığı isyana katıldığı için hapse­diidiyse de daha sonra halife kendisini ba­ğışlayarak oğlu Mehdi- Billah'a m üre b bi tayin etti. Küfe'de yaşayan Mufaddal Arap dili ve edebiyatı üzerinde çalıştı, eğitim ve öğretimle meşgul oldu; HarGnürreşid dö­neminde Bağdat'a gitti (İbnü'l-Kıftl, lll, 298). HarGnürreşid'in ve Isa b. Ca'fer gibi devrio ileri gelenlerinin huzurunda Ali b. Hamza ei-Kisai ve Asmai gibi alimlerle şiir, tefsir ve dil meseleleri hakkında tar­tışmalar yaptı (Ebü 'I-Kasım ez-Zeccad, s. 14-15, 35-37).

Az kullanılan Arapça kelimeler, Arap grameri, Araplar'ın soy bilimi , eski Arap savaşları ve özellikle kadim Arap şiiri üze­rindeki bilgisi ve rivayetleriyle meşhur olan Mufaddal, Cahiliye şiiri alanında oto­rite kabul edilmiş, bu konuda çağdaşı Hammad er-Raviye'nin rakibi sayılmıştır.

Cahiliye şiirinden yaptığı seçmeler Ham­mad'ınkinden (el-Mu'alla~at) daha kap­samlıdır. Hammad gibi o da "raviye" (bü­yük ravi) lakabıyla anılmış ve rivayetleri­nin doğruluğu ile tanınmıştır. Zira Ham­mad, Cahiliye şairleri adına şiirler uydur­mak suretiyle kadim Arap şiirini ifsat et­mekle itharn edilmiştir (Yaküt, XIII, 165-166). Halife Mehdi-Billah ile HarGnürre­şid'in Mufaddal'ın eski Arap şiiri konusun­daki bilgilerinden yararlandığını , onların

364

huzurunda kendisinin şairler ve şiir ravi­leriyle sohbetler yaptığını gösterenbirçok rivayet vardır. İbnü'I-Kıfti, bun ları derie­yerek el-Mufaşşal if aJJ_bfıri'l-Mufac)c)al adıyla bir eser yazacağım kaydetmiştir (İn­bahü'r-ruuat, lll , 305).

Mufaddal, Arap dili ve edebiyatı alanın­da birçok öğrenci yetiştirmiştir. KOfeliler arasında başta üvey oğlu Ebu Abdullah İbnü'l-A' rabi olmak üzere Kisil.i, Yahya b. Ziyil.d el-Ferra, Ebu Kamil ei-Cahderi; Bas­ralılar'dan Ebu Amr eş-Şeybani ve Ebu Zeydei-Ensari sayılabilir. Halef el-Ahmer, Muhammed b. ömer el-Kasabi ve Ahmed b. Malik ei-Kuşeyri de onun talebeleri ara­sında yer alır.

Kaynaklarda Mufaddal'ın vefat tarihiy­le ilgili olarak 164 (781 ), 168 (784) , 170 (786) ve 171 (787) yılları zikredilmiştir.

170'te (786) halife olan HarGnürreşid'in

hilafet günlerinde Mufaddal'ın Bağdat'a gelerek onun huzurunda münazaralara katıldığına dair r ivayetlere, ayrıca Yahya b. Abdullah b. Hasan'ın 176 (792-93) yı­lındaki isyanından haber vermesine (Ta­beri, X, 55) dayanılarakonun bu tarihten sonra öldüğü belirtilmiş, hatta müsten­sihlerin 178'i ( 794) 168 (784) diye yazmış olabileceği ihtimalinden hareketle ve­fat tarihinin 1 78 olduğu ileri sürülmüş­tür (el-Mu{açlçlaliyyat, neşredenlerin gi­rişi, s. 23-24; Ömer Ferruh, Il, 1 i 9).

Eserleri. 1. el-Mufacjcfaliyyfit*. Kitfı­bü'l-İJJ_tiyfırfıt ve Kitabü'l-MuJJ_tfırfıt ad­larıyla da bilinen eser müellifin, öğrencisi Mehdi -Bi11.3h'ı dil, edebiyat ve kadim Arap şiiri konularında eğitmek amacıyla düzen­lediği, Cahiliye devri şairleriyle muhadram şairlerden seçtiği kasideleri ihtiva eden bir antolojidir ( el-İI]tiyarat, ı. cüz nşr. Hein­rich Thorbecke, Leipzig i 885; Diwan al­Mufaçlçlaliyyat Ma'a şarf:ı uafir li-Abi Mu­f:ıammad al-Qasim b. Muf:ıammad b. Baş­şar al-Anbarf, nşr. Charles james Lyall, HI Oxford 19 i 8-192 i; el-Mufaçl.ç/.aliyyat, nşr. Ahmed Muhammed Şakir- Abdüsselam Muhammed Harun, Kah i re ı 36 I). z. Kitfı­bü'l-Em§fıl. Zamanımıza ulaşan en eski emsal kitabı olup 160 Arap atasözünün ortaya çıkış hikayelerini kapsar. Eser ko­nuyla ilgili daha sonraki çalışmaların te­mel kaynağını teşkil etmiştir. Süleymani­

. ye Kütüphanesi'nde nüshası bulunan ki-tap (Esad Efendi, nr. 3597/ı) İstanbul'da basılmış (ı 300). bu baskı daha sonra Ka­hire'de tekrarlanmıştır (ı 327) . Eserin il­mi neşrini İhsan Abbas gerçekleştirmiş­tir (Beyrut 140ı/ı981; ayrıca bk. R. Sell­heim, s. 72-77).3. Kitfıbü'l-Elffı?. Az kul-

lanılan kelimelere dair bir sözlük olup Mu­hammed b. Ahmed ei-Ezheri'nin adını açıkça anınamakla birlikte Teh~ibü'l-lu­ga'sında yararlandığı kaynaklarından ol­malıdır (Sezgin, VII, 201). Mufaddal ed­Dabbi'nin bunlardan başka Kitfıbü Me'fı­ni'ş-şi'r ve Kitfıbü'l-'ArCız adlı eserleri­nin bulunduğu zikredilir (Ömer Ferruh, II,

ı 19-120) .

BİBLİYOGRAFYA :

Mufaddal ed-Dabbl, el-Mufaçiçialiyyfıt [nşr. Ahmed M. Şakir-Abdüsselam M. Harun). Kahi­re 1361, neşredenlerin girişi, s. 22-24; Taberi. Tarif] [nş[ M. J. de Goeje), Beyrut 1965, 1, 2902; ll, 1313; X, 55; Ebü'I-Kasım ez-Zeccaci, Mecfıli­sü '1-'ulemfı' [nşr. Abdüsselam M. Harun). Küveyt 1984, s. 14-15, 35-37; Ebü'I-Ferec ei-İsfahani, el-Egani, V, 172-173; İbnü 'n-Nedim, el-Fihrist [Teceddüd). s. 75; Hatib, Tfıril]u Bagdfıd, XIII, 121-122; Sem'ani, el-Ensfıb [Barudi), IV, 12; Ke­maleddin ei-Enbari, Nüzhetü'l-elibbfı' [nşr ibra­him es-Samerral). Zerka/Ürdün 1405/1985, s. 51-53; Yaküt, Mu'cemü'l-üdebfı', XIII, 164-167; İbnü'I-Kıfti. İnbahü'r-ruvat, lll, 298-305; G. Flü­gel, Die Grammatise hen Schulen der Araber, Leipzig 1862, s. 142-144; R. Blachere, Histoire de la litterature arabe, Paris 1966, bk. İndeks; R. Jacobi. Studien zur Poetik der altarabischen Qaşide, Wiesbaden 1971, s. 17; Brockelmann. GAL [Ar.). I, 72-74; Sezgin, GAS [Ar.). VII, 200-201 ; R. Sellheim, el-Emşfılü'l-'Arabiyyetü'l-~a­

dime [tre. ve nşr. Ramazan Abdüttewab), Beyrut 1404/1984, s. 72-77; Ömer Ferruh, Tfıril]u'l­edeb, ll, 119-120; lise Lichtenstadter, "el-Mu­fa~~al al-ı;Jabbi", Ef2 [İng.), VII, 305-306.

Iii HüSEYiN ELMALI

1 MUFADDAL b. EBÜ'l-FEzAiL ı

(jSW::ıQJI 1$11 ~ ~~)

Mufaddal b. Ebi'l-Fezail b. Ebi'l-Mufaddal el-Kıbtı el-Mısrl

(ö. 759/1358 'den sonra)

L Memlük ta rihçisi.

_j

Hayatına dair yeterli bilgi yoktur. Kıpti asıllıdır. Babası Ebü'I-Fezail dini hikayeler ihtiva eden Firdevs adlı bir eser telif et­mişse de bu eser günümüze ulaşmamış­tır. Tarihçi İbnü'I-Amid ei-Mekin, Ebü'I­Fezail'in dayısıdır. Babasının Suriye'de Di­vanü'l-ceyş'te görevli İbnü'I-Amid el-Me­kin tarafından 658 (1260) yılında, Suriye'­de farklı din mensupianna dini hürriyetler tanınmasını sağlamak amacıyla İlhanlı Hükümdan HülagQ'ya elçi olarak gönde­rildiği bilinmektedir. Mufaddal'ın dedesi Ebü ' I-Mufaddal'ın ise kilisede görevli olduğu kaydedilmektedir (Mufaddal b. Ebü'l-Fezail, Agypten und Syrien zwis­chen 1317 und 1341, neşredenin girişi, s. 3-5).

Mufaddal'ın günümüze ulaşan en-Neh­cü's-sedi d ve'd-dürrü '1-ferid fimô. ba'­de tô.ri]]i İbni'1-'Amid adlı tek eseri , İb­nü'I-Amld ei-Mekln'in e1-Mecmu'u'1-mü­bô.rek (et-Tarif] u 'i-cami', Kitabü 't-T eva­rif]) adlı umumi tarih kitabına zeyil ola­rak kaleme alınmıştır. Bahri Memlükleri tarihine dair olan eser ei-Melikü'z-Zahir 1. Baybars dönemiyle başlamakta ve ei­Melikü'n-Nasır Muhammed b. Kalavun'un vefatı ile sona ermekte olup 658-741 ( 1260-1341) yıllarını kapsamaktadı r. Ki­tap 11 Şevval759 (16 Eylül 1358) tarihin­de tamamlanmıştır. Eserde Mısır ve Su­riye bölgesindeki siyasi hadiselere ağırlık verilmekle birlikte Hicaz ve Yemen gibi diğer bölgelerdeki olaylar da ele alınır. Ay­rıca her yılın olaylarıyla ilgili kısmın sonun­da o yıl vefat eden meşhur şahıslardan bahsedilir. Memlüklü sultanları , Ya'kübl patrikleri ve İlhanlıla r müellifin önemle üzerinde durduğu konular arasındadır.

Mufaddal'ın , yaşadığı dönemle ilgili ola­rak kendi bilgi ve gözlemlerine dayan­ması eserin değerini arttırmaktadır.

Kitabın kaynakları arasında Nüveyrl'­nin Nihô.yetü'1-ereb'i başta olmak üze­re Muhammed b. İbrahim ei-Cezerl'nin l:favô.dişü'z-zamô.n'ı , İbnü 'd-Devadarl'­nin Kenzü'd-dürer'i ve Baybars ei-Man­sürl'nin Zübde tü'1-fikre'si zikredilebilir. Gabriei-Joseph Edgard Blochet, en-Neh­cü 's-sedid'in Nüveyrl'nin eserinin bir muhtasarı olduğunu ileri sürmüşse de bu iddianın doğru olmadığı ortaya konul­muştur (Little, s. 32 vd.).

en-Nehcü's-sedid'in 658-716 (1260-1316) yıllarına ait kısmı Fransızca çeviri­siyle birlikte Edgard Blochet tarafından Histoire des sultans mam1ouks adıyla Patro1ogia Orientalis serisi içinde (XII ı ı 9 ı 9J. s. 345-550; XIV ı ı 9201, s. 375-672; XX ı ı 929J. S. 3-270); 717-741 (1317-1341 ) yıllarına ait kısmı ise Almanca t ercüme­siyle beraber Samira Kortantamer t ara­fından Agypten und Syrien zwischen 1317 und 1341 in der Chronik des Mu­façlçla1 b. Abi 1-Façlö'il adıyla (Freiburg ı 973) neşredilmiştir. Blochet ve Kortan­tamer çalışmalarına müellif ve eseri hak­kında birer giriş yazmışlardır.

BİBLİYOGRAFYA :

Mufaddal b. Ebü'I-Fezail , Histoire des sul· tans mamlouks (nşr. ve tre. E. Blochet, Patrolo· gia Orientalis, XII , Pari s 1919 içinde!. neşrede­nin giri ş i , s. 345 -406; a.mlf .. Agypten und Syrien zwischen 1317 und 1341 in der Chro­nik des Mufaı;iı;ia l b. Abi 1-Fa ı;ia 'il ( n ş r. ve tre. Samira Kortantamer), Freiburg 1973, neşrede ­

nin girişi , s. 1-46; Sarton. Introduction, 111/ 2 ,

s. 1780; D. Presgrave Little, An Introduction to Mamluk Historiography, Wiesbaden 1970, s. 32-38; Şakir Mustafa. et-Tari/;u 'l-'Arabi ve'l­mü'errii].Cın , Beyrut 1990, lll , lll , 213; Samira Kortantamer. Bahri Memluklar'da Üst Yöne­tim Mensupları ve Aralarındaki İlişkiler, İzmir 1993, s. 12; Fatih Yahya Ayaz, Memlükler Döne­minde V ez irlik: 1250-1517 (doktora tezi . 2004 ı. MÜ Sosyal Bi limler Enstitüsü, s. 6; J. den Hei­jer, " aı-Mufa ç!ç!al b. Abi'ı-Façla'il ", EJ2 (ing.J. VII, 305.

li! CAsiM Avcı

MUFADDAL b. ÖMER (_,....;.,! ~f )

Ebu Abdiilah (Ebu Muhammed) Mufaddal b. Ömer es-Sayrafi

(11./VIII. yüzyıl)

Aşırı Şii fırkası Hattabiyye'nin kollanndan Mufaddaliyye'nin kurucusu

(bk. HATTABİYYE). L

L

MUFADDAL b. SELEME ( W....;.,ı~f)

Ebu Talib ei-Mufaddal b. Selerne b. Asım ei-Lugavi en-Nahvi el-KOfi

(ö. 290/ 903'ten sonra)

Kiife mektebine mensup gramer, lugat ve edebiyat alimi.

_j

ı

_j

lll. (IX.) yüzyılın başlarında Bağdat'ta doğdu . İbn Asım künyesiyle de tanınır. Bazı kaynaklarda adı Mufaddal b. Mu­hammed ed-Dabbl ile karıştırılarak Dabbl nisbesiyle de zikredilmiştir. Yahya b. Zi­yad ei- Ferra 'nın ileri gelen öğrencilerin­den ve ravilerinden olan babası Selerne b. Asım'dan Arap grameri. sözlük bilimi ve Kur'an ilimler i alanında ders aldı. Söz­lük alimi Ebu Abdullah İbnü 'I-A' rabl'nin derslerine devam etti. Ayrıca Sa'leb, İb­nü's-Sikl<it, İbn Şebbe , Ebü Ya'la Muham­med b. Şeddad ei-Mismel ve Ebu Yusuf Ya'küb b. İshak ei-Mervezl'den f aydalan­dı. Ebu Bekir es-Süll, Ebü'I-Hasan Ahmed b. Said ed-Dımaşki, Ebü'I-Hasan Ali b. Ha­rün , Abdülazlz İbnü't-Tahirl ve Ebü Mü­sa lsa b. Mervan ei-Küfi onun öğrencileri arasında yer alır. Oğlu Ebü't-Tayyib Mu­hammed, Şafii fakihi ve müellifiydi. Hali­fe Mütevekkil-Aiellah'ın veziri Feth b. Ha­kan ei-Farisl'den himaye gören Mufad­dal. onun öldürülmesinden sonra Mu'te­mid-Aiellah 'ın vezir i Ebü's-Sakr İsmail b. Bülbül'ün iltifatına mazhar oldu. İbnü ' I ­Mu'tez ile Mufaddal'ın şiirle yazışmalar yaptığı kaydedilirse de (Merzübanl. s. 384) şiirleri edebi bakımdan değerli bulunma­mıştır (ibnü ' l-K ıftl , lll, 305) Klasikbiyog-

MUFADDAL b. SELEME

rafikaynaklarında Mufaddal b. Selerne'­nin vefat tarihine dair bilgi yoktur. Ebü Bekir es-SQII kendisinden 290 (903) yılın­da dersaldığını söylemekte (Hatlb , XIII , ı 24; ibn Hall i kan , IV, 206), Zehebl de bu tarihten sonra öldüğünü belirtmektedir. Takıyyüddin İbn Kadi eş-Şühbe 'nin Taba­~ötü'n-nüJ:ıô.t'ta Mufaddal'ın ölüm tari ­hini 300 (913) olarak verdiği kaydedil­mektedir (ibnü ' l-Kıftl. lll, 305 ).

Eserleri. 1. e1-Fô.]]ir (fi 'l-emşal). Yakla­şık yarısı Arap atasözleri olmak üzere Araplar'ın günlük hayatlarında anlamını

bilmeden kullandıkları selam, dua- bed­dua, tebrik, taziye niteliğindeki klişe ifa­delerle 521 deyimin belli bir tertibe tabi tutulmadan yapılan açıklamalarını ihtiva eder. Arap atasözlerinin hikayelerinin an­latımına itina gösterilen eserde başta Mufaddal ed-Dabbl'nin Kitô.bü '1-Emşô.I'i olmak üzere Müerric es-Sedüsl ve Ebü Ubeyd Kasım b. Sellam'ın Kitô.bü'l-Em­şô.l'leriyle İbnü 'I-Kelbl, Avane b. Hakem, Şarki b. Kutaml ve müellifin babası Sele­me b. Asım ile Zübeyr b. Bekkar'dan ya­pılan nakillere yer verilmiş, emsal dışın­

daki tabirlerin açıklamasında ise Ebu Amr eş-Şeybanl. Ferra, Ebu Ubeyde et-Teyml ve Asma!' den aktarmalar yapılmıştır. Ebü Bekir İbnü'I-Enbarl'nin ez-Zô.hir'i ile Meydanl'nin Mecma'u '1-emşô.l'i ve İbn ManzOr'un Lisô.nü '1-'Arab'ında eserden bol miktarda alıntı mevcuttur. Kitabın ilk beşte biri Göyetü'1-ereb fi me'ô.ni mô. ye eri 'a1ô. e1süni '1-'amme fi emşô.-1ihim ve muJ:ıô.verô.tihim min-ke1ô. ­mi'1-'Arab adıyla Jjamsü resô.'il içinde yayımlanmıştır (istanbul ı 30ı . s. 232-272) . Charles Ambrose Storey eserin bu kıs­

mını (Kahire 1 3 27 ,s. 1 ~ 52)vedahasonra

tamamını (Le iden 19 ı 5) neşretmiş , ayrı­

ca Abdülallm et-Tahavi-Muhammed Ali en-Neccar bütününü yayımiarnıştır (Ka­hi re 1 380/ ı 960) . Kitap, Muhammed b. Hasan b. Muhammed tarafından e1-Mu]]­taşar mine'1-Fô.]]ir fi'1-emşô.li 's-sô. 'ire is­miyle ihtisar edilerek şerhedilmiştir (iü K tp ., AV, nr. 656). 2. Kitô.bü '1-Me1ô.hi (ve esma' iha min ~ıbeli 'l-musi~a) . Kitô.bü'1-'Ud ve '1-me1ô.hi adıyla da anılan eser, Araplar'ın ud ve diğer çalgı aletleri hak­kında bilgi sahibi olmadığına dair öne sü­rülen bir iddiaya cevap teşkil etmek üzere yazılmış olup ud ve çeşitleriyle muhtelif müsiki aletlerine dair Cahiliye devrinden itibaren Arap şiirinde yer alan kelime, ta­bir ve terimierin izahını kapsayan bir eser­dir. Kitabın Yaküt el-Müsta'sıml hattıyla yegane nüshasından yapılmış tıpkı bası­mı , James Robson 'ın İngilizce tercümesi

365