T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER (TEFSR) ANABLM DALI KURANDA TEVAZU KAVRAMI Yksek Lisans Tezi Muharrem Demir Ankara2010 ii T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER (TEFSR) ANABLM DALI KURANDA TEVAZU KAVRAMI Yksek Lisans Tezi Muharrem Demir Tez Danman Prof. Dr. Salih AKDEMR Ankara-2010 iii T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER (TEFSR) ANABLM DALI KURANDA TEVAZU KAVRAMI Yksek Lisans Tezi Tez Danman: Prof. Dr. Salih AKDEMR Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyadmzas ............................................................................................................ ............................................................................................................ ............................................................................................................ ............................................................................................................. ............................................................................................................. ............................................................................................................. Tez Snav Tarihi .................................. I NDEKLER NDEKLER ......................................................................................................... I Ksaltmalar.............................................................................................................IV NSZ.................................................................................................................... V GR ...................................................................................................................... 1 1. PROBLEM.......................................................................................................... 1 2. ARATIRMANIN KONUSU VE AMACI........................................................ 3 3. ARATIRMANIN NEM VE YNTEM ...................................................... 4 I. BLM............................................................................................................. 16 TEVAZU KAVRAMI........................................................................................... 16 1. SZLK VE TERM ANLAMI ...................................................................... 16 2. KURANDA TEVAZU KAVRAMI ............................................................... 27 2.1. TEVAZU KAVRAMININ KK KELME TBARYLE KURANDA KULLANILII...................................................................................................... 27 2.2. ANLAM TBARYLE KURANDA TEVAZU KAVRAMI..................... 31 2.2.1. . , (HEVN) KELMES................................................................. 33 2.2.2. . , (ZELL) KELMES ................................................................... 42 2.2.3 - _(CENH) KELMES............................................................... 49 2.2.4 ., = (SCD) KELMES.............................................................. 51 II 2.2.5 =, - , (HBT) KELMES ............................................................... 55 2.2.6 _ - (MERAH) KELMES ............................................................... 60 3. HADSLERDE TEVAZU KAVRAMI............................................................. 65 II. BLM............................................................................................................ 72 TEVAZU LE LGL DER KAVRAMLAR................................................... 72 1. TEVAZU KELMESNE ANLAMI YAKIN KAVRAMLAR VE LKLER............................................................................................................................... 72 1.1. man ve Tevazu likisi............................................................................72 1.2. kr ve Tevazu likisi...........................................................................79 1.3. taat ve Tevazu likisi.............................................................................82 1.4. Sabr ve Tevazu likisi ...........................................................................86 1.5. zzet ve Tevazu likisi.............................................................................91 1.6. Hogr ve Tevazu likisi ......................................................................95 2. TEVAZU KELMESNE ZIT ANLAMLI KAVRAMLAR VE LKLER.................................................................................................................................. 102 2.1. Kibir ve Tevazu likisi..........................................................................102 2.2. Nefis ve Tevazu likisi..........................................................................110 2.3. Cimrilik ve Tevazu likisi.....................................................................114 2.4. Cehalet ve Tevazu likisi......................................................................116 2.5. Mnafk ve Tevazu likisi.....................................................................119 2.6. Haset ve Tevazu likisi.........................................................................125 Sonu............................................................................................................102 III ZET............................................................................................................139 ABSTRACT.140 Kaynaka......................................................................................................141 IV Ksaltmalar a.g.e.: Ad geen eser a.g.m : Ad geen makale AFD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisibkz. : Baknz c.: Cilt DB: Diyanet leri Bakanl Edit.: Editr h.: Hicri md.: Madde MFV: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf s.: Sayfa TDK : Trkiye Dil KurumuTDV: Trkiye Diyanet Vakf tsz.: Tarihsiz thk.: Tahkk Yay. : Yaynevi YKY : Yap Kredi Yaynlar V NSZ Doruanlamakveyaananhayatladoruilgilerkurmaknekadarnemli ise,kavramlarnneyetekablettikleriniortayakoymakdaokadarnemarz etmektedir.Kurandakikavramlarnnesnelkarlklar,iindeyaadmz dnyadatekablettikleriolay,olguvekiilertamolarakgsterilmesidoru anlalmasasndansonderecenemlidir.Gncelkarlklargsterilmedii sreceolaylar,olgular,davranlarvekiiliklergemitekiolaylarvekiilikler gibi alglanmaya mahkm olacaktr.Kurandakikavramlarznelbirekildealglanarak,genelerevesive nesnelilgileribelirlenmeyereksaltbirbilgiobjesiolarakelealndtakdirde genel mesajn hedefini ve etkisini ilevsiz klabilmektedir. Bu balamda Kuranda kendiaralarndatekiledenbykkkeitlikelimegruplarnirdeleyerek, bunlarnbirbirlerineeitliyollarlabalandntespitederek,dzenlibirbtn eklindeelealarak,karkkavramsalilikileriniaratrarak,anlamsistemini yakalamakTefsirAnaBilimDalnntemelproblemlerindenbirini oluturmaktadr. Birkelimeninanlambilimasndanelealnmaskavramlailgilisalam bilgilereulamadaetkiliroloynamaktadr.Bubakmdanbilimselaratrmalarn aralarolankavramlardnyasnagirebilmekvemevcutsorunlargiderebilmek iinKurannzneuygunanlamaabasiindebulunmakheraratrmacnn sorumluluundabulunmaktadr.Nitekimkavramveanlamkargaasndan kurtulmakKurandakikavramlar,konularvegenelmesajlarbirbtnolarak ele almaktan gemektedir. VI KurandaTevazukavramnelealdmzalmamzdaszkonusu kavramnKuranbtnlierisindeelealnpincelenmesi,kavramlailgili kelimevekelimegruplarnnbirbirleriylevekonumuzlaolananlamilikilerinin irdelenmesi,bunlarnneticesindekonualdmzkavramn,Kurandakianlam ann yakalanmasna gayret gsterilmitir.Tefsiralanndaartarakdevamedenkavramaratrmalarnakatk salamayhedeflediimizalmamznGiriblmndeAratrmamzn Problemi,Konusu,Amac,nemiYntemi,Varsaymlar,VeriToplama Teknikleri, KapsamSnrllklar ele alnmtr.AratrmamznI.BlmndeiseTevazukavramnnszlkveterim anlamlarincelenerekKurandaTevazuKavram;TevazuKavramnnKk KelimetibariyleKurandaKullanlveAnlamtibariyleKurandaTevazu Kavram alt balklar ile aratrmaya tabi tutulmutur. Blmn son alt balnda iseHadislerdeTevazuKavramkonusuilenerekKurandaTevazuKavramnn ekillenmesinde k tutulmas amalanmtr.Sonblmdeisetevazuileilgilidierkavramlar;tevazukelimesine anlamyaknveanlamztolduunudndmzkavramlarveilikileriele alnmtr.Bylecegerekaratrdmzkavramnztanlamlarvegerekseyakn anlamlar dikkate alnarak sonuca gitmeye allmtr.Bualmaiinzamannayranbtnhocalarma,aratrmakonusunun tespitedilmesivearatrmannyaplmasaamalarndayardmcolan, danmanmolmaayrcalngsterendeerlihocamProf.Dr.Salih AKDEMRe en iten sayg ve kranlarm sunarm.Gayret bizden tevfk Allahtandr. 1 GR 1. PROBLEM nsanolununyeryzndeyaamayabaladilkgndenbuyana kelimelerilekavramlarkonumaveanlamannvazgeilmezaralarolarak karmzakmaktadr.nkbireybiryandanhayatkelimelerletanmakta, tanmlamakta ve anlam vermektedir. te yandan dnce dnyamzn temelleri de kavramlar ve terimler tarafndan atlmaktadr. Nesnelerin ve yaanm olaylarn izleri nce bireysel ve somutturlar. Zihin bunlar ilemekte ve bu tasarmlar zerinde almaktadr. Birokyeniyaantnn etkisi ile sz konusu tasarmlar soyutlamakta ve dereceli olarak genellemektedir. Kavramlar, ite bu soyutlama sonucunda olumakta ve ortaya kmaktadr. Ayrca baz ortak ve genel zellik ya da nitelii zihinde soyut dzeyde imge olarak temsil eden dnme rnlerini tekil etmektedir.1 Kurandanolsunveyaolmasnkelimelerinbirdenfazlaanlam olabilmektedir.Aslndaterimleenbirkelimeyeoanlambalbulunduudnya gr,ideolojiveyadinykleyebilmektedir.nkideolojilervedinlertemel kavramlarnolutururkengenelliklesradankelimelerisemektedir.Kimizaman anlamlarndageniletmeleryaparakonurlandrrkenkimizamandasefahate drebilmektedir.Bylecekavramlarbazanlamkayplarnaurayabildikleri gibi,bazenaksineanlamkazanlardaeldeedebilmektedir.Bubalamdabirer araolankelimelerhangidncesistemininhizmetindeyseonagreekil almaktadr. 1 Fevzi Zlalolu, Kavramlar Doru Kavryor Muyuz?, Hak Sz Dergisi, say: 92, Kasm, 1998, s. 49. 2 Kuran- Kerim iaret ettii delilleri ile insanl mutlulua ulatran, doru yolubulmasnayardmcolarakimanesaslarnadayalerdemlibiryaam gerekletirmek iin Allah tarafndan Cebrail vastasyla Hz. Muhammede vahiy yoluyla 23 ylda gnderilmitir. Kuran kutsal bir vahiy rn olmakla kalmam, inananlarnruhgdasn,ibadetlerinintemelinivedavranlarnnznesinitekil etmektedir.Bakabirifadeileyaamntmynlerinidzenleyenbirrehberlik grevinizerindetamaktadr.BubalamdaKuran-belirlibirrk,milletveya kabile ile snrlamak mmkn deildir. Bilimdnyasndatutarlbirdnceyaps,iidorubilgilerle doldurulmuvesalambirekildeanlamlandrlmkavramveterimlerle olumaktadr.Bubalamdaoku-dn-anla-yaa2formlnngren Kurannbtnlerevesindesalambiriletiimkurulabilmesiasndan ortakkavramveterimlersistemineihtiyaduyulmaktadr.nkszkonusu kavramlar sistemi zihindeki tasavvurlara, oradan davran modellerine dnrken benzer imgelerle beslenmesine yardmc olabilmektedir.BubakmdanTefsirBilimDalbirkavramanlambilimierevesinde, Kurandakikelimelerinkendiaralarndatekiledenbykkkeitligruplar irdeleyerek, bunlarn birbirlerine eitli yollarla balandn tespit ederek, dzenli birbtneklindeelealarak,karkkavramsalilikileriniaratrarak,anlam sisteminiyakalamay3temelproblemlerindenbiriolarakgrmektedir.Bu balamda Tevazu kavramn, anlambilimi ve Kurann btnl erevesinde4 incelenmesi tezimizin ana sorununu oluturmaktadr. 2 Geni bilgi iin bkz. Ahmet Nedim Serinsu, Kuran Nedir?, ule yay., Ankara, 1996. 3 Toshihiko Izitsu, Kuranda Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, Ankara, 1975, s. 15-16; Halis Albayrak, Kurn Bir Btndr, Kurana ve Snnete Ayna Dergisi, say: 4, Kasm, 1997, s. 5 4 ahin Gven, ada Tefsir Aratrmalarnda Konulu Tefsir Metodu, Sra yay., 3

2. ARATIRMANIN KONUSU VE AMACI nsanlk iin hidayet verahmet kayna olarak indirilen Kuran, indii ilk dnemdenitibarenokunupanlalmayaallmtr.Btninsanlahitapeden evrenselmesajlariermesinedeniyleonuanlamaalmalargnmzekadar devametmivegelecektededevamedecektir.Ancakbuevrenselmesajlarn insanlarasalklbirekildeulamasiinonudoruanlamakveyorumlamak gerekir. nk hem dnya hem de ahiret mutluluuna ulamannyolu onu doru anlamaktan gemektedir. Kur'an- Kerimi doru anlayabilmenin yollarndan bir tanesi ona btncl biranlaylayaklamaktr.Btnclanlay,Kur'an-Keriminsadecebaz ayetlerini,iindebulunduklarbalamdanvenihayetKur'annbtnndenyani onundnyagrndensoyutlayarakelealanparacyaklamlarnortaya karacasorunlarngiderilmesiiinzorunlulukarzetmektedir.Kur'an- Keriminbirkonudanedemekistediinidahaiyianlayabilmekiinonuno konudakibtnsylediklerinibirarayatoplayportayakanbumalzemeyigz nndebulundurmakgerekir.5AncakbyleceKur'an-Keriminherhangibir konuda ne demek istediine dair derli toplu ve salam bir fikir edinilebilir. Kuran-Kerimiokumak,anlamakveyorumlamakiinpekokeser kalemealnmtr.Bylealmalarhergeengnartarakdevametmektedir. Bizim almamz da bunlardan bir tanesi olup Kuranda Tevazu kavramn ele alarak Tevazu kavramnn Kuran btnl ierisinde ele alnp incelenmesini amaedinmitir.nkbukavramkulunAllahlaolanilikisininyannda,dier stanbul, 2001., s. 18. 5 M. Sait imek, Gnmz Tefsir Problemleri, Kitap Dnyas yay, Konya, tsz., s. 137. 4 insanlarla ilikisini ortaya koymakta, bireye dnya ve ahirette ebed saadet yolunu gstermektedir.Gerekbireygereksetoplumuneitlisorunlarnak tutabilmektedir.Budurumkonumuzusememizdenemliesaslardanbiri olduunusyleyebiliriz.Kuran-anlamayavekavramayaynelikazimve isteimiz de sz konusu kavram zerinde almamzda etkili olmutur.Bilindii gibi Kuran okuyucularnn bir ksm dini ilimleri tahsil etmemi, onumeallerdenvetefsirlerdenokumaya,anlamayaalanbirokuyucu kitlesinden;dieridediniilimleritahsiletmeklebirliktebukonudayazlanlarla bilgileriniartrmayaalanlardanolumaktadr.Bilimselkavramalmalar birokkavramndorubirekildeanlalmasnatemeltekiledecektir. almamzndierbiramaciseTevazukavramnnbirincelemesiniyaparak yukarda bahsettiimiz her iki okuyucu grubunun da hizmetine sunmaktr. 3. ARATIRMANIN NEM VE YNTEM Dnme,simgelerkullanarakyaplanzihinselilemlereiaretetmekte, olaylarveekillerbylelikleanlamkazanmaktadr.Dolaysyladnme kavramlaradayanmakta,kavramlardadnmeilegelimektedir.Kuranda bizzattevazueklindebirkelimegememektedir.TefsirBilimiAlannda Tevazukavramileilgilibilimselaratrmalarnyokluuveallagelen KurandakavramaratrmalarndanfarklolarakKurandatevazueklinde bir kelimenin gememesi konumuzun nemini kendiliinden ortaya koymaktadr. Tarihboyuncainsanlarkendilerini,dinlerinivedncelerinibakalarna anlatmak,onlaretkilemekiintutarlbirdncesistemikurmayagayret gstermilervebudncesisteminidilyoluylabakalarnaulatrmaya 5 almlardr. Bu balamda Kuran doru bir biimde anlamak iin kavramlarn saptrlmadan,Kurannbtnlgznnealnarak,kapsamlveobjektifbir ekildederinlemesineincelenmesibyknemarzetmektedir.Dolaysyla almamzdaKuran-Kerimasndantevazukavramnndorubirekilde anlalabilmesiiinbilimselolarakobjektifbirbakasyla,Kuranbtnl veanlambilimierevesindeincelenmesidebilimseldnmesisteminekatks veyabilimselkaynakolarakyararsalamaasndanfaydalolaca kanaatindeyiz. Kurandakikavramlarslamiduyuveyaambiiminintemeltalarn tekiletmektedir.HattaKurantekrartekrarokununca,enkkbirimiolan harflere,kelimelere,yancmlelere,anacmlelere,kelimelerdenoluanayetlere, ayetlerinhedeflediibykpasajlarakadarherparasnnbalbanakendine hasgrevlerininolduunugrmekmmkndr.Kurankendibtnliinde birbiriylebalantlbiryapoluturmaktadr.DolaysylaKurannparalar yerinegrebirbirlerinitamamlayan,yerinegrebirbirleriniaklayannitelikleri ileayrlmazbirbtnoluturmaktadr.6Bubalamdatevazukavramnnsz konusu yapya katk salamas,Kurandaki dier baz kavramlara k tutmas ve slaminancnngerekleriniyerinegetirmesiasndankavramnirdelenmesi yadsnamaz bir gereklilik olarak karmza kmaktadr.Giriimciliin,yaratcln,inisiyatifkullanmannmerkezealnd moderninsanparadigmasilekuatlangnmzdeinsanilikilerindeinsann yapsna en uygun uygulamalar, toplumsal projelerde katlm ve duyarlln art gibiaraylardabireyinyalnzkendinidnmemesi,bakalarndadnmesi, 6 Albayrak, a.g.m, s. 4. 6 bakalariinzveridebulunmayaakolmasvebunlaraparalelinsanasaygy deerhalinegetirmeanlaynplanakmaktadr.Hlbukitevazukavram kulun Allahla olan ilikisinin yannda, dier insanlarla ilikisini ortaya koymakta, bireyednyaveahiretteebedsaadetyolunugstermektedir.Ayrcagerekbirey gereksetoplumuneitlisorunlarnaktutabilmektedir.Bubakmdantevazu kavramnn Kuran nda bilimsel olarak ortaya konulmas byk bir nem arz etmektedir. Tevzu kavramn Tefsir Bilimi Sorunlar erevesinde ele almak ve ilgili alardandeerlendirmekbiryandansorununderindenkavranmasnayardmc olurken,dieryandandadavrantarzolarakdeerlendirentevzukavramna Kuranda bulunan kelimeler eliinde sz konusu kelimenin anlam zelliine k tutacaktr.zelliklearatrmayhedeflediimizkavramsayesindeTefsirBilimi Yntemlerininyararlarn,prensiplerinivesnrlarngrerekbuyntemleri birbirine balama ve yararlanma konusunda imkn salayacaktr.Bir aratrmann bilimsel bir nitelik kazanmas, doru ve savunulabilir bir bilgiye ulamas nasl bir yntem takip ettiiyle dorudan alakaldr. Bu bakmdan aratrmamzda ncelikle Kurann anlam btnlne dikkat edilmitir.YukardadabelirttiimizzereKurandatevazueklindebirkelime gememektedir.Fakatbizimtevazukelimesiyleifadeettiimizkavram Kuranda ak bir ekilde bulunmaktadr. Bu durumda Kuranda var olan ve fakat kelimeolarakgemeyenbirkavramaratrmasneekildeolacaktr? Aratrmamz bu soruya cevap aramaya almtr. Kurandakikavramlarkendiaralarndabirkelimehazinesimeydana getirmektedir.Bukelimehazinesi,kelimelerinbirbirleriyledeiikveeitli 7 ilikilerindendomaktadr.7Bakabirifadeilekelimelerbirbirlerineba oluturduundan Kurandaki tm kelimeler nem arz etmektedir. Bunlarn hepsi deodak-kelime8iinadayolmayavesistemingerekodakkelimesikabul edilmeye msaittir.Bubalamdaaratrmamznodakkelimesiolaraktevazukavram, btntemelkelimegrubununtemsilcisivebirletiricisiniteliindekimerkezi kavram olarak ele alnmtr. Bylece kendi ekseninde toplanan, birbirlerine skca balananbamszbiranlamnortayakonulmasnaallmtr.Dolaysyla merkezdebulunankelimebtnevreyisnrlayarakbizidncebirliine yneltmitir.Eksenindetoplanankelimelerinherbiritemelanlamnzelbir ynn yansttna dikkat edilmitir. Kuran sadece bilgi kayna deil, ayn zamanda ikna ve ispat kitab olarak karmzakmaktadr.Bakabirifadeilesadeceakldeilduyudanemlibir yeresahiptir.Bubalamdayntemimizdeteorikzmlemelerinyannda uygulamaya ynelik eilimimizi de gstermeye gayret edilmitir.Kurannyorumlanmassadecemetindenanlamkarmakdeil, gereklerdenhareketletmevarmyoluylametneanlamvermek9olduunu dikkatealarakaklamadanokkavramayanemverilmitir.Yanihembilmeye hem de farknda olmaya aba gsterilmitir. Dolaysyla aratrmamzda Tevazu kavramhemparalaraayrlaraksunulmaktahemdeparalarkendibtnl ierisindesunulmaktadr.Bubalamdakendidncednyamzdabulunan tevazukavramnnKurandaneekildeanlambulduunadikkatedilmitir. 7 zutsu, a.g.e., s. 27. 8 Geni bilgi iin bkz., zutsu, a.g.e., s. 30. 9 Hasan Hanefi, Konulu Kuran Tefsiri Metodu, ev. Snmez Kutlu, slami Aratrmalar Dergisi, c. 9, say, 1-2-3-4, 1996, s. 158. 8 stelikbukavramnkelimeolarakgememiolmasKurandandeerretme adna bizim iin nem arzetmektedir. Bu bakmdan kavramn hemanalizine hem de sentezine arlk verilmitir.Yararlandmzkaynaklardaiseobjektiflikunsurunugznnde bulundurarakbilimselaratrmayntemlerinezengsterilmitir.Bylece belirlediimizyntemlererevesindeilgialanmzdakitmayetlerbiraraya getirilerek,ayetleringenelzellikleriortayakncayakadarbiraradadefalarca okunarak topluca anlamaya allmtr. Daha sonra kavram; 1) Dilbilim, 2) Terim, 3)Anlambilimasndanelealnmtr.Bylecekavramnyaps oluturularakkavramnanlambtnlneyardmcolacakkavramlar incelenmeyetabitutulmutur.Builemlerleberaberkavramnanlalmas asndansosyalrealitelerdendeyararlanmayaallmtr.Bylebirtemel yntem erevesini izdikten sonra aratrmamzn ynteminde nem arz eden alt balklarn alm ile bilgi verebiliriz. Kavramlargerekdnceasndangereksednceyaplarnnalt yapsn oluturan aratrmalarn temel talardr. Kavram szlk anlam itibariyle birnesneninveyadnceninzihindekisoyutvegeneltasarm,mefhum,fehva, konsept,nosyon10olarakkarmzakmaktadr.Bubalamdakavramlaterimin ince farkna dikkat etmekte yarar vardr. Kavram, bir eyin zihindeki tasavvuruna iaretederken,terimdekavramndardakisomutkarlna,soyutun somutlamasnaiaretetmektedir.11Terim,bilim,sanat,meslekdalgibi 10 kavram, Trke Szlk, TDK, 9. bask, Ankara, 1998,II, 1243. 11 terim, Trke Szlk, TDK, 9. bask, Ankara, 1998,II, 2198. 9 alanlardakiherhangibirkonuylailgilibelirlivezelkavramolankelimelerdir. Kavramlarisebirnesneninzihindekisoyutvegeneltasarmolup,mutlakbir tanm verememektedir.12

KurandakikavramlarnincelenmesiTefsirAnaBilimDaldnce yapsnakatkskmsenemez.Bubakmdanalmamznyntemiasndan aratrmamzntemelkavramlartespitedilerekkavramsalerevedetakdim edilmesindeyararvardr.Dolaysylaaratrmamzdaaadakikavramlar, almamzn ana kavramlar olup, aratrmamz sresince belirttiimiz erevede kullanlacaktr: Tevazu:LgatanlamitibariyleArapavazdantremiolup,Trkede alak gnlllk, yz yerde olma, gsterisiz gibi anlamlar ifade etmektedir. Bu zelliesahipkimseyedemtevazidenmektedir.13Alakgnlllkisekibirsiz davranmak,byklktaslamamak14anlamlarnaiaretederekkibirvegurur kelimelerinin zdd olarak karmza kmaktadr.Terimanlamitibariyletevazukavrambiryandanbirinsannkendisini bakalarndandahabyk,dahastn,dahanemlivedahadeerliolarak grmemesihali,soyusopu,malmlk,makammevkii,gckuvveti,an hreti,eidostu,boyuposu,ilmiirfan,zhdtakvasnekadarokveiyi durumdabulunursabulunsun,btnbunlaryoksaypkendinibakalarndan stnvenemligrmemektevazuuntemelinitekiletmektedir.Dieryandan insannAllahkarsndagerekyerininuurundaolup,onagredavranmasve halkarasndakidurumunudabuanlayerevesindedeerlendirip,kendini 12 Fevzi Zlalolu, Kavramlar Doru Kavryor muyuz? Hak Sz Dergisi, say, 92, Kasm, 1998, s. 48. 13 Tevazu,Meydan Larousse Byk Lgat ve Ansiklopedi, Meydan yay., stanbul, 1973, XII, 108. 14 Alak,Meydan Larousse Byk Lgat ve Ansiklopedi, Meydan yay., stanbul, 1973, I, 285. 10 insanlardanbirinsanveyavarlnherhangibirparasolduunukabuletmesini ifade etmektedir.15

Yukardakibilgilerdikkatealnarakaratrmamzdatevazukavramuanlamda kullanlmtr:Kendimizdendahabykolanbireyeballmznveinsan kardelerimizvehayatntmyleolankarlklballmznfarkndaolma,ne olursaolsun,neyesahipolursaolsunhibirzamanTanrgibikusursuz olamayacanbilmevebakasnakargelecekyadaonunhounagidecekher trldavrantansaknarak,onunnndekendibenliimizisilmeynndebir eilimdir. Bu eilimi douran nedenlerin farkllna gre bir erdem ya da kusur olabilen bir davran biimidir.Kibir: Bir yandan Tevazu kavramnn zdd olmas, dier yandan eytana atfedilenbirkavramolmasasndanzerindedurulmasndayararvardr. nkyukardadabelirttiimizzerekavramlarnanlamlarnifadeetmektezt anlamlarn byk bir nemi mevcuttur.Kibir szlk anlam itibariyle Arapa bir kkten gelmi olup; 1) Byklk, ululuk;2)Kendinibykgrme,bakalarndanstntutma,byklenme anlamlarn ifade ettii u rneklerle Ben kibir ve gururla kr olmam olsaydm, saadetlerinenbyneerimiolacaktmbelirtilmektedir.16Terimanlamise kiininkendinibakalarndanbyksanmasdr,birbyklkzanndr;insann kendisini,olmakisteyipdeolamadeysanmasdr.Kurandadabelirtildii zereyasaklanmbireylemolarakkarmzakmaktadr.AyrcaKuranda tekebbrveistikbarkelimelerieanlamlolarakkullanlmaktadr.Zayfveciz birvarlkolduununbilincindeolankimseninneAllahanedeinsanlarakar 15 Mehmet Canbulat, tevazu,Dini Kavramlar Szl, DB yay, Ankara, 2006, s. 657. 16 kibir, Trke Szlk, TDK, 9. bask, Ankara, 1998, II, 1321. 11 byklenmeduygusunakaplmayacabelirtilerekkibrinruhbirrahatszlk olduu ifade edilmektedir.17

KonuluTefsirYntemi:KonularKuranbtnlierisindeilemeyi amalayan ve bunu yaparken de Kurann genel ilke ve prensiplerini gz nnde bulunduranbiryntemdir.18Bubalamdaszkonusuyntemdenesinlenerek aratrmamz srasnda ayetlerin tefsirindeki ayrntlarna pek fazla durulmamtr. Kraatlara,irabeitlerinevebelagatnktelerinedeancakkonumuzuntemel dncelerine k tutacak kadar deinilmitir.SemantikTefsirYntemi:Sonzamanlardadilbilimalanndakiortaya kanyeniyaklamlar,gelenekselyaklamlarsorgulamayabalamtr. DolaysylaaratrmamznkavramsalerevesindeSemantikTefsirYnteminin ele alnmas yerinde olacaktr. Semantik,Trkedemanailmi,szlerinmanasilmiveanlam bilimi19olarak tanmlanr. Semantik (anlambilim): gstergelerle ya da szckler ve nermelerle, onlarn dile getirdii anlam arasndaki balanty inceleyen bilim dalnadenmektedir.20zutsununtanmylasemantikbirdilinanahtarterimleri zerinde tahlil almadr, mana incelemesidir.21 Bu balamda konumuz snrlar erevesinde anlambilim yntemlerinden yararlanmaya allmtr. 17 Mehmet Canbulat, kibir, Dini Kavramlar Szl, DB yay, Ankara, 2006, s. 380. 18 Geni bilgi iin bkz., Davut Aydz, Konulu Tefsir Metodu, slam limlerde Metodoloji (Usl) Meselesi, Tartmal lm Toplantlar Dizisi: 46, Tartmal lm htisas Toplantlar Dizisi: 1-15, slam limler Aratrma Vakf , Ensar Neriyat, stanbul, 2005, s. 545-560; Hanef, a.g.m., s. 157-166. 19 Trke Szlk, semantik,TDK, 9. bask, Ankara, 1998, . II, 1937. 20 Akarsu,Bedia, Felsefe Terimleri Szl, Ankara, 1979, s. 21. 21 zutsu, a.g.e., s. 17. 12 HermentikTefsirYntemi:Yukardazerindedurduumuzyntemler HermentikTefsirYntemininkatklaryladahadailevselhalegelecei dncesindenhareketleszkonusukavramnzerindedurmayuygunbulduk. Genel anlam itibariyle Yorum Bilim anlamna gelen Hermentik, tarihi sre ierisindefarklanlamlardavedeiikalanlarda22kullanlageldiindentekbir tanm ile ifade etmek pek mmkn gzkmemektedir. Ayrca herkes hermentii bir ynyle ele alarak ilgilendii alana gre anlam yklemesi sz konusu kavram tanmlamaydahadazorlatrmaktadr.Ancakbizkonumuzunsnrlargerei hermentikkavramntartacakdeiliz.Genelkanaatinyklediianlamla yetineceiz.HermentikYunancadaifadeetmek,aklamakvebirdildendierine tercmeetmekanlamlarnagelenhermenuenkelimesindentremiolanveilk XVII.Yzylortalarnda,Almanyadakutsal,edebivehukukyorumuylailgili disiplinya da tekniin ad olarak karmza kmaktadr.23 Genel anlam itibariyle bir kltrn sembolik unsurlar olarak ele alnan iaretleri yorumlama teorisidir.24 YunancadanLatinceyehermeneuticaeklindegirerek,buradandaBat dillerinegemivegiderekmetinyadaiaretlerinyorumuylauraanbilimler iin yardmc disiplin haline gelmitir.25 Bylebirkavramsalerevemizioluturduktansonratezimizekonuolan kavramnkelimeanlamitibariilederinlemesineincelemesiyaplmtr. Aratrmamzdayntemlerarasbiryolizlenmitir.Bunlaryaparkenbilimsel yaklamdan taviz vermemek ve objektif olmak en nde gelen ilkemiz olmutur. 22 Geni bilgi iin bkz., M. Faik Ylmaz, Kuran ve Dil-Dilbilim ve Hermentik-Sempozyumu,Yorumlama Tarihinin Deiim Srecinde Hermentik Problem, Yznc Yl niversitesi, Erzurum, 2001, s. 59-73. 23 Ahmet nam, Kuran ve Dil-Dilbilim ve Hermentik-Sempozyumu,Hermentikin Anlam Dnyamzdaki Tekablleri: Mana, Tevil ve Tefsir, Yznc Yl niversitesi, Erzurum, 2001, s. 83. 24 . Hermentik, Meydan Larousse Byk Lgat ve Ansiklopedi, Meydan yay., stanbul, 1971, V, 792. 25 nam, a.g.m., s. 83. 13 almamzdaKuranntevazuanlay,imdiyekadaryaplanyorumlar veortayaatlangrlergznnealnarakgerekynleriyleortayakonulmaya allmtr.TevazuileilgiligrleriKuranaonaylatmaktanziyadeKurann konuylailgiligrlerinibilimselmetotlarerevesindesomutlatrmayagayret edilmitir. Bu balamda Kuranda bizzat tevazu kavram gememesine ramen alakgnlllkvlenbirdavranbiimiolduuveilgilikavramlarlasz konusu davran biimin anlalr bir ekilde ifade edildii varsaylmtr.Hz.Peygamberinbizzatgzelahlaktamamlamakiingnderildii dikkatealnarakpeygamberimizgerekszldavranlarndagereksefiili davranlarndabizzattevazuanlaynakbirekildeortayakoyduuda aratrmamzn nemli bir varsaymn tekil etmektedir.AratrmamzKurandakitevazukavramilesnrldr.Ancak aratracamzkavramhakkndadetaylbilgilereulamaasndanalmamz Kuranntefsiriolarakdanitelendirilenhadisleridekapsamaktadr.Ayrca konumuzun izin verdii lde dier disiplinlerden de yararlanmaya allmtr.Bununlaberaberbilimselynteminaratrmacnnbilgibirikiminebal olduugznnealndndaalmamzndabilgibirikimimizlesnrl olduunu belirtmek yerinde olacaktr. BilimselkaynakasndantemelbavurukaynamzKurannkendisi olmutur.KurannbtnlgznnealnarakKuranileilgilidier kaynaklardaaratrmamzkapsamierisindedeerlendirilmitir.teyandan konumuzlailgiliolanbaztemelkavramlardaincelemealannadhiledilmitir. Ancakbukavramlardetaylolarakdeil,sadecekonumuzlailgisidorultusunda 14 ele alnmtr. Hlbuki sz konusu kavramlarn her biri bal bana bireralma gerektirecek alanlardr. almamzdancelikle,Kuranndoruanlalmasiinanlamzerine veyntemzerineyazlmtemeleserlerokunmutur.Konumuzunkavram almasolmasnedeniylehemsemantikhemkonulutefsirhemdehermentik metotzerineyazlmalmalartaranmtr.Kurandatemelkavramlarieren kitaplar da konumuzla ilgisine gre taranarak bilgi edinmeye allmtr. Edindiimiz bilgi birikimimizden hareketle verilerimiz aadaki teknikleri dikkate alarak aratrmamz tamamlanmaya allmtr: 1)Herynylekavramnlgattekisafanlamortayakonmaya allmtr. 2)Kavramnterkibegirdiikelimelerleneanlamageldiitespit edilmitir. 3)Kavramn hangi armlar ihtiva ettiine dikkat edilmitir. 4)Kavramnkomukavramlarla,benzerveztanlamlkelimelerle karlatrmasyaplarakanlamharitasoluturulmayagayret edilmitir. 5)Kavramngenelmesajlailikisi,sreveayetbtnlierisindeki yeri,indiidnemleilgisi,gnmzekadargeirdiisreveu andaki durumu gzler nne serilmitir.6)Kavramn slamn genel ilkeleri iinde nereye oturduu incelenmitir.7)Kavramn toplumsal hayattaki yeri ve nemi tespit edilmitir. 8)BunlaryaplrkenkonuylailgiliolarakgerekHz.Peygambereisnat edilengereksediertefsirkaynaklarndaneldeedilenveriler 15 dorultusundaszkonusukavramdananlalandncelerortaya konulmaya allmtr. 9)Byleceelimizegeenbilgibirikiminisistemlibirekildebetimsel olarak irdeleyip, bilimsel olarak deerlendirerek sonuca gidilmitir. 16 I. BLM TEVAZU KAVRAMI 1. Szlk ve Terim Anlam Arapada kelimenin kk harfleri veya drt harften olumaktadr. Ancak birksmisimlervezellikleArapalamyabanckelimelerbukuralndnda kalabilmektedir.26 Bu balamda aratracamz kavramn nc varsa drdnc kk harfi esas alnarak szlk anlamna baklmtr. TevazukelimesiArapa ,_ -v-d-akkndengelerek, tefulbabnnmastarolarakkarmzakmaktadr.27 ,_ fiilinin anlamlarnabaktmzda:., ., ,.,_ _ . , -bireyibiryere brakmak, koymak; , ` .` `_ . , - bir eyielinden brakmak; ` `_ . , -Birini mertebesindenaalatmak; , ` _ . ,borcununbirksmnvermek;.,- _ . ,- birini zelil klmak; _ . ,.,- - sz uydurmak, iftira etmek; _ . ,. - kitap telif etmek; _ . , ` ` ` , - mani olmak; ,-` `_ . , - suu zerinden atmak; _ . , , ,` . - vergiyi kaldrmak; . ,_ ` . - yrrken durup bastonuna dayanmak; _ . ,`, ,` , ,.` ` - orada burada terk etmek; ` ` _ . , ` - boynunu vurmak; _ . ,_ ` 26 Mevlt Sar, el-Mevarid Arapa-Trke Lgat, Bahar yay., stanbul, 1982, s. VI. 27 Ferhid, Hall b. Ahmed, Kitbul-Ayn, (Thk. Dr. Abdulhamid hendv), Dru Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 2003, IV, 378; bn Dreyd, Eb Bekr Muhammed b. Hasen, Kitbu Cemheretil-Luga, Dru Sdr, Beyrut, 1345 h., III, 95; Crcani, Ali b. Muhammed E-erf, et-Tarift, mektebetu Lbnan, Beyrut, 1985, s. 273;Cevheri, smail b. Hammad, es-Shah tcl-Lugati ve Shahil-Arabiyye, (thk. Ahmed Abdlgaffur), Drul lm,Beyrut, 1990, III, 1299-1300; sfahani, Rag b, el Mfredat fi Garibil-Kuran, (thk., Muhammed Seyyid), Darul marife, Beyrut, tsz., s.525; Zemaher, Ebul-Ksm Crullh Mahmd b. mer, Essl-Bela, Drul-Ktbil-lmiye, Beyrut, 1998, II, 341; bn Manzr, Cemluddn Muhammed b. Mkerrem el-Ensr, Lisnul-Arab, Drul-Msriyye, Msr, tsz, VIII, 396; Firuzabadi, Muhammed b. Yakub, el- Kamusl-Muhit, Beyrut, 1996, III, 91-92; Zebidi, Muhibbiddin Ebil-Feyz es-Seyyid Muhammed Murtaza, Tacul Arus, Et-trs-il-Arab, Kuveyt, 2001, XXII, 335. 17 ` ,` savamak; . ,'` ,. _- - kadnn bartsn kaldrp amak; ., ., -,_ . -nefsiniaalatpzelilletirmek; . ,` . ,. ` .` ,. ` .` . '` , . _ . , dourmak; ,` .` , . ,.-_ . , - Deve ban eip sratle seirtmek; .. . , .. _` . ,-hasis,alakolmak; .. , . , _ - _ . ,-ticaretindezararetmek28 gibideiikkelimelerlekullanldndafarklanlamlarifadeettiinigrebiliriz. Ancakbuanlamlardikkatlicebaktmzdakendindenbireylereksiltme eyleminin ar bastn grmek mmkndr.SzkonusufiildenArapagramerineuygunolaraktreyenkelimelere baktmzda ise: .,-` ,` , , _ .` , - insanlarn arasn amak, bozmak; ., - ., '_ kayba uramak; , .` ,-_` . , - birini zelil ve aalk yapmak; ,. _.,,., -birhusustabahsegiriiportayadlkoymak; . .` _ .` - birialakktmayalolmak,kendigururunukrmak; ., - _ .` , `-bir eyin fiyatn tenkis etmek, azaltmasn istemek, aa indirmek, koymak; ` . - alaklk,dklk;adilik;` _,. ,-alak,dk;emanetgibianlamlara gelmektedir.29

Tevazukelimesinegelince,Arapadaki(teful)babnauygun olarak;,., ._ . , -alakgnllolmak,tevazugstermek, Kibirlenmektenuzakdurmak,` - -`_ (tehu-tezelll)-kendinihorhakir 28 Ferhid, a.g.e., IV, 378; bn Dreyd, a.g.e.,III, 95; Cevheri, a.g.e., III, 1300; bn Faris, Mucemul-Mekays, VI, 117; bn Manzur, a.g.e., a.g.e., VIII, 396-397; Firuzabadi, a.g.e., III, 91-92; Zebidi, a.g.e., XXII, 335-336; Sar, a.g.e., 1662-1663; Erkan, a.g.e., 2447. 29 Zemaher, a.g.e., II, 341; bn Manzur, a.g.e., VIII, 396-397; Firuzabadi, a.g.e., III, 91-92; Sar, a.g.e., s. 1663. 18 grmek,sondereceitaatkaruyumluolmak30anlamlarnifadeetmektedir.Bu balamda tevazu kelimesinin mastar olduunu grmek mmkndr. smi faili de; ` _ . ,' - ` _ .`' (muttazi - mtevazi) olarak karmza kmakta ve Trkeye alak gnll,mtevaziolaraktercmeedilmektedir.31Ancak _ . , (tevzaa)fiili deiik kelimelerle kullanldnda farkl anlamlar ifade edebilmektedir. rnein; ,` . _` , _ . , -birhusustaittifaketmek,birlemekanlamnifadeederken, ` , , _ . , eklinde uzak olmak anlamna iaret edebilmektedir. Yine u ekilde .., ` _ ` yer alak olmak anlamn ifade etmektedir.32 Grld gibi tevazu kavram Arapa kkenli olarak karmza kmakta ve Trkede alak gnlllk, gsterisizlik33anlamlarn ifade etmektedir. Ayrca Trkedebizzattevazueklindedekullanlmaktadr.BubalamdaTrke szlklerebaktmzdaszkonusukelime;kibirsizdavranmak,byklk taslamamak,kendindendahaaamevkideveartlardaolanlaraaynseviyede imigibimuameleetmek,byklkiddiasndaolmamak,kibirsizlik,mtevazilik, aaolanlarkendisiileeittutmak,kendideeriniolduundanaa gstermek34gibianlamlaryanstmaktadr.TrkDilKurumununhazrlad szlktetevazukelimesininanlamurnekleifadeedilmitir:Gzelehreli mstearbey,nazrbeyinkapcsndandahaalakgnllidi.35AncakDil 30 Ferhid, a.g.e., IV, 378; bn Dreyd, a.g.e., III, 95; Cevheri, a.g.e.,III, 1300; bn Manzur, a.g.e., VIII, 397; Firuzabadi, a.g.e., III, 92. 31 Sar, a.g.e., s. 1663; emseddin Sam, Kamus- Turk, 1317, s. 447. 32 Firuzabadi, a.g.e., III, 92; bn Manzur, a.g.e.,VIII, 397. 33 Meydan Larousse Byk Lgat ve Ansiklopedi, XII, 108. 34 Trke Szlk, Dil Dernei yay., Ankara, 2005, s. 1890; Trke Szlk, TDK yay., Ankara, 1998, I, 75; a.e.,II, 2209; lhan Ayverdi, Misalli Byk Trke Szlk, Kubbealt Neriyat, stanbul, 2005, III,3149; a.e.,I, 94; Meydan Larousse Byk Lgat ve Ansiklopedi, stanbul, 1969, I, 285. 35 Trke Szlk, TDK yay., Ankara, 1998, I, 75. 19 Derneitarafndanyaynlananszlktetevazukelimesidierszlklerdenfarkl olarak azla yetinen, kanaatkr36 anlamn da ifade ettiini belirtmitir. Trkekarlalakgnlllkanlamnifadeedentevazukavram genel anlam itibariyle kendini bakalar ile bir grmek, bakalarndan daha stn vedahaaagrmemek,kendiniolduundandahaaagrme, byklenmeme;37 bir kimsenin, bakalarn kendisinden kk grmemesi, onlara saygvesevgigstermesianlamnagelenahlakbirfaziletolarak tanmlanmaktadr.38Klasikarapakaynaklarndagenelde` ve -`_ olarak39 kelimeleriylekarmzakantevazukelimesi,kibrinzddanlamnda kullanlmtr. Mesala bn Dreyd, bu kavram iin_' - _., -_ ifadesine yer vermitir.40 HanerlioluslamnanlarSzladleserdeKuran-Kerimin Furkansresinin63.ayetininmeali41iletevazukavramntanmlamaya almtr. Bununla beraber Diyanet leri Bakanl tarafndan hazrlanan Din KavramlarSzlndeisetevazukavram:kiininnefsiniHakknhuzurunda kullukmevkiinekoymas,insanlarakarkibirlivegururluolmamaseklinde tarifedilmektedir.Mmininhemalakgnllhemdevakarsahibiolmas gerektiihatrlatlarak,zilletvemeskenetedrecekderecedekitevazudinin zne aykr olduu ifade edilmektedir.42 36 Trke Szlk, Dil Dernei yay., Ankara, 2005, s. 73. 37 Yeni Trk Ansiklopedisi, tken yay., stanbul, 1985, XI, 4070. 38 Ansiklopedik slam Lgati, Tercman yay., stanbul, 1982, II,707. 39 Ferhid, a.g.e., IV, 378; bn Manzur, a.g.e., VIII, 397; Firuzabadi, a.g.e., III, 92; Cevheri, a.g.e., III, 1300. 40 bn Dreyd, a.g.e., III, 95. 41 Orhan Hanerliolu, slam nanlar Szl, Remzi Kitapevi yay., stanbul, 1984, s. 647;Furkan sresi 63. ayet: Rahmnn kullar, yeryznde vakar ve tevazu ile yryen kimselerdir. Cahiller onlara laf attklar zaman, selm! der (geer)ler.. 42 Mehmet Canbulat, Dini Kavramlar Szl, DB yay., Ankara, 2006, s. 657. 20 Tevazusahibikimsenin,kendinibakalarndanaagrmedii,zelilve miskinolmadvurgulanmaktadr.YinebubilgilereekolarakDiniTerimler Szltevazusahibikimsemalnhelaldenkazanpokhediyevereceini, alimler ve fen adamlar ile tanacan, fakirlere merhamet edeceini Muhammed Hdmye atfederek aktarmaktadr. Bylece tevazu kavramn dnya rtbelerinde kendindenaaolanlarabyklkgstermemekdiyetanmlamaktadr.nk kulun eline geenler, Allahu Tealann ltf ve ihsan olarak deerlendirilmekte ve bunun dnda kendi elinde bir ey olmad savunulmaktadr.43 ttihadlmiAratrmalarHeyetitarafndanhazrlananansiklopedidesz konusukavramlailgiliolarakv-d-akknnaaindirmek,alalmak manasndan tremek suretiyle alak gnlllk, kibirsizlik anlamnda kullanld belirtilerekKurandaalakgnlllkvemahviyetkrlkdersleriverildiiileri srlmektedir.Bunlarailavetenubilgilereyerverilmektedir:Tevazuveizzet gibihasletlerinmakbuliyetleri,makamlarnagredeerlenir.Mesela:Zaifin kaviye kar izzet-i nefsi, kavide tekebbr olur; kavinin zaife kar tevazuu, zaifte tezelllolur.Birululemrinmakamndakiciddiyeti,vakardr;mahviyeti,zillettir. Hanesindekiciddiyeti,kibirdir;mahviyetitevazudur.Fert,mtekellim-ivahde olsa,msamahasvefedakarlamelisalihtir;mtekellim-imaalgayrolsa, hyanettir,amel-italihtir.Birahs,kendinamnahazm-nefseder,tezahr edemez; millet namna tefahr eder; hazm- nefs edemez.Heradamiin,heyet-iitimaiyedegrmekvegrnmekiin,mertebe denilen bir penceresi vardr. O pencere kamet-i kymetinden yksek ise, tekebbr ile tetavl edecek; eer kamet-i kymetinden aa ise, tevazu ile tekavvs edecek 43 Dini Terimler Szl, s. 718. 21 veeilecek.Ta,oseviyedegrsnvegrnsn.nsandabyklnmikyas, kklktr;yanitevazudur.Kklnmizanbyklktr,yani tekebbrdr.44

Yinebiransiklopedidearatrdmzkavrambeenilenbirdavrantarz olduubelirtilmekleberabersnrlarnnokiyiayarlanmasgerektii vurgulanmaktadr.Aksihaldekiininahsiyetiniortadankaldryorsa,bakabir ifadeilehafifmerepliintevazuilehibirilgisiolmayacaifadeedilmektedir. Dolaysylainsanbyklktaslamamaklabirlikte,zamannveyeringerektirdii davransergilemesigerektiisavunulmaktadr.Ayrcayoksullar,dknlerve ocuklarlailgilenmek,onlarnhalvehatrlarnsormaktevazuolarak deerlendirilmektedir.BununlabirlikteinsanmevkisineolursaolsunAllahn kulu olduunu unutmamas gerektii ne srlmektedir. slam dininin tevazuya ne kadarnemverdiiniHz.Peygamberinbizzattevazusahibiolmasyla aklayarak, bu davran tarz dinin emri olarak deerlendirilmektedir.45

Tevazukavramnahlakterimiolarakelealanslamdanan,badetve GnlkYaayAnsiklopedisiszkonusukavraminsanlarakaralakgnll ve yumuak davranarak bbrlenmekten kanma diye tarif etmektedir.46

Bununlaberaberslamahlaklar,birkimseninbakainsanlarakar deiiktavrtaknabileceinibelirterek;kiininkendisinibakalarndandaha bykvedeerligrmesinekibir,kendisiniherkestenaavehorgrmesine mezellet,kendisinikkdrpzelilklmayacakekildebakalarnadeer verip alak gnll olmasna da tevazu olarak tanmladklar ileri srlmektedir. 44 slam Prensipleri Ansiklopedisi, ttihad yay., stanbul, 1994,IV, 1827. 45 amil slam Ansiklopedisi, amil yay., stanbul, 1994, VI, 204. 46 Ali Toksar, Edit. Kafi Dnmez, slamda nan, badet ve Gnlk Yaay Ansiklopedisi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf yay., stanbul, 2006,IV, 2029. 22 Bunlarnilkikisikthuy,sonuncusuisebirfaziletveerdemolarak deerlendirilmitir.47 TevazukavramnnahlakibirerdemolduubizzatKurandageen Furkansresinin63.ayetiiletemellendirilmekteveKuranahlakileterbiye edilenRasulullahnbtnMslmanlarkarsndaalakgnllldeimez birhayatprensibinedntifadeedilmektedir.Dolaysylabizzatrnekolan peygamber vesilesiyle tevazu insanlar arasnda hakszlklar yaplmasn, insanlarn birbirlerinekarululuktaslamalarnnleyenahlakbirtedbirolarak deerlendirilmitir.48 AncakbunlarlabirliktebirMslmannbakalartarafndanhorve hakirdrlecek,izzet-inefsiniyokedecekekildekendisinikkdrmesi slamahlakilebadamayacailerisrlmektedir.BunagreherMslman kendisosyalseviyesinegreonurunukorumasgerekmektedir.rnein;bir idarecininkendisiniynetimialtndakilerkarsndaotoritesisarslacaklde kkdrmesitevazusaylmamaktadr.AyrcaMslmannMslman olmayanlarkarsndahakszlavearlasapmadan,onurluveerefli davranmas da tevazu erdemine aykr olmad savunulmaktadr.49 slamBilgilerAnsiklopedisitevazukavramntanmlamakiinu temellendirmelereyervermektedir:slamdiniinsanlarhuzur,saadetve mutluluakavuturacak,eniyiyeveendoruyaulatracakprensipleri emretmitir.50

47 Toksar, a.g.e., s. 2029. 48 Toksar, a.g.e., s. 2030. 49 Toksar, a.g.e., s. 2030. 50 slam Bilgiler Ansiklopedisi, Hikmet yay., stanbul, 1993, III, 214. 23 Bunakarlkyaplmaskt,irkin,hogrlmeyen,insannruhunave bedeninezararvereninsanlkmeziyetlerinikrelten,maddivemanevipekok felaketleresebepolanzararlilerideyasaklamtr.Dolaysylaslamn yaplmasn emrettii her konuda insanln yararna olan bir hikmet mevcuttur.51

Szkonusutemellendirmelerdenhareketletevazukavramgururvekibir denilenmanevihastalklartedavieden,buhastalmeydanagetirenmikroplar ldrenilavegzelahlakrneklerininbiriolaraktanmlanmtr.Bununla beraber tevazu: Gzel meziyetler kazandran; man kemale erdiren; Gnllerde sevgi ve sayg duygularn gelitiren; Kalpte kibre yer vermeyen;Bencillik,cimrilik,kskanlk,ekememezlikgibikthuylar eritip yok eden; Manevi olgunlua eritiren; Acma ve merhamet duygusunu gelitiren; Gzelhuylaraglgedrenirkinhareketleri,fikirve dnceleri yok eden; Allahnrzasn,Peygamberinvgveefaatini,mminlerin sevgisini kazandran; Cennete girmeye vesile olan;Kfr ve azgnlktan koruyan; mann kalbe yerlemesini temin eden; 51 slam Bilgiler Ansiklopedisi, s. 214. 24 Ahlakgzelletirip,insanyceltenanahtardeerolarakele alnmaktadr.52

Grldzereslamahlaklartevazukavramn;kibirvezilletin ortasolduukonusundabirlemektedirler.Bunagreahlakibakmdan kibirlenmekktolduugibi,tevazuzillete,yaniinsaniahsiyeteyakmayacak derecede klme ve riya noktasna kadar gtrmek de ktdr.53

Ayrca tevazu kavramnn snrlar erevesinde kibirli insanlara tevazu ile davranmakgerekmedii,aksine,onlarngururunukracakekildedavranmak gerektiiileilgilibilgilererastlamakmmkndr.Ayrcahereydeolduugibi, tevazudadaaryakamakdoruolmadgrarbasmaklabirliktear tevazudabirnevigururiaretiolarakdeerlendirilmektedir.teyandanalak gnlllkanlamnagelentevazuun,alalmaanlamndakitezelllile karmamasgerektii,tezelllniseharamolarakdeerlendirildii,btn davranlarda kiinin insan olarak sahip olduu eref korunmasna dikkat edilmesi ne kmaktadr.54

HkelekliTevazuadlmakalesindeiseylebirtanmgetirmektedir: bakasna kar gelecek ya da onun houna gidecek her tr davrantan saknarak, onunnndekendibenliimizisilmeynndebireilimdir.Ancakbueilimi douran nedenlerin farkllna gre alak gnllln bir erdem veya bir kusur olabileceiniifadeetmektedir.Dolaysylabakasnnkiiliinndekendi kiiliimizinsilinmesi,bakasnnhounagitmek,onayaltaklanmakarzuve niyetindendomusabununarbirdurumolduuveonursuzcabirdavran saylmaktadr. Alak gnll insan ne dalkavuklukla ne de baars ile cokunluk 52 slam Bilgiler Ansiklopedisi, s. 214-216. 53 Ansiklopedik slam Lgati, Tercman yay., stanbul, 1982, II,707. 54 Yeni Trk Ansiklopedisi, tken yay., stanbul, 1985,XI, 4070. 25 heyecanduyacailerisrlerekalakgnlllktegururvekendinibeenme szkonusuolmamasgerektiisavunulmaktadr.Bubalamdamtevazinsan, kendisini,gerekdeerininaltndadeerlendirmeyeeilimgsterir;obakasnn karsndavarlktanyoksungibieilimindedir.Gururlukimsegrntegerek olan bir zayf tarafn saklamaa kendisini zorlarken, mtevaz insan, kendisindeki byk bir kuvveti saklama gayreti iinde olduuna iaret edilmektedir. 55 Byleceyukardazikredilentanmnaueklemelerledevametmektedir: alak gnlllk, kendimizden daha byk olan bir eye ballmzn ve insan kardelerimizvehayatntmyleolankarlklballmznfarkndaldr. Buanlamdaalakgnlllk,tabiatmzneksikliivekiiliimizin yetersizliininfarknavarmannbirsonucuolarakkarmzakmaktadr. Dolaysylatevazueskidenyapmolduumuzveimdideyapabileceimiz, bakalarnndayapabileceiyanlvekusurlarzerinegerekibirdnceye dayanmaktadr.teyandankendidmzdavarolansonsuzvarlkvehakikat karsndakendikklmz,snrlvarlmzvegcmzyadainsani zaaflarmzanlamayabalolarakgelienbirfikirvetutumolarakkendini gstermektedir.Bubalamdaalakgnlllk,kendinikmsemedeildir,ya dayanlgdan uzak bir kmsemedir. Baka birifade ile ne olduunu bilmemek deil,neolmadnbilmeyeyadakabuletmeyeiaretetmektedir.Bunagre tevazu, ne olursa olsun, neye sahip olursa olsun hibir zaman Tanr gibi kusursuz olamayacanbileninsannerdemidir.Ancakbuerdemhakikateduyulan 55 Hayati Hkelekli, Tevazu Dem Dergisi, 1. yl, say: 2, s. 114. 26 sevgidenkaynaklanmaktavesevgiyeboyunemektedir.DolaysylaMtevaz olmak hakikati kendinden ok sevmekten ileri gelmektedir.56 rdelediimiztanmlardeerlendirmeyetabituttuumuzdabazlar, insanlar,insanayakrsaygylakarlayponlarlailikilerindemahviyetiinde bulunma;insannHakkarsndagerekyerininuurundaolup,onagre davranmasvehalkarasndakidurumunudabuanlayerevesinde deerlendirip,kendiniinsanlardanbirinsanveyavarlnherhangibirparas kabuletmesi;bazlarlhinayetlefevkaldebirmuameleyetbitutulmazsa, kendinihalknenhakirigrme;ferdinolgunvefaziletliolmasnnalmeti; bazlardabirinsann,bakalarnnkendisinehayranlklarndanvetabi olmasndanuzakdurmas,benlikhesabnaiindebelirenbyk-kkhereit dahilkprdanakarhemenhareketegeiponunstesindengelmegayreti eklindetanmlamalararastlamakmmkndr.Byleherbirtanmkendinegre biranlaytarznvebakasnyanstmaktadr.teyandanhemenhertoplum iindezenginlik,makam,ilim,gzelliksoyvb.eylerbyklkvesilesiolarak kabul edilmesine ramen, tevazu insan hayatnda hkim olmas gereken bir ahlk- liye olarak karmza kmaktadr. Bu bakmdan tanmlarn Hakk'n byklk ve sonsuzluu karsnda, sfr-sonsuznispetlerinegreinsannkendiyerinibelirleyip,budnce,butespiti benliine mal etmesi konusunda birletiini grmek mmkndr. Sonu olarak bir yandanbirinsannkendisinibakalarndandahabyk,dahastn,dahanemli vedahadeerliolarakgrmemesihali,soyusopu,malmlk,makammevkii, gckuvveti,anhreti,eidostu,boyuposu,ilmiirfan,zhdtakvasne 56 Hokelekli, a.g.m., s. 114. 27 kadarokveiyidurumdabulunursabulunsun,btnbunlaryoksaypkendini bakalarndanstnvenemligrmemektevazuuntemelinitekiletmektedir. DieryandaninsannAllahkarsndagerekyerininuurundaolup,onagre davranmasvehalkarasndakidurumunudabuanlayerevesinde deerlendirip,kendiniinsanlardanbirinsanveyavarlnherhangibirparas olduunu kabul etmesini ifade etmektedir. zetle kavramn anlamna baktmzda kendimizden daha byk olan bir eyeballmznveinsankardelerimizvehayatntmyleolankarlkl ballmznfarkndaolma,neolursaolsun,neyesahipolursaolsunhibir zaman Tanr gibi kusursuz olamayacan bilme ve bakasna kar gelecek ya da onunhounagidecekhertrldavrantansaknarak,onunnndekendi benliimizi silme ynnde bir eilim ve bu eilimi douran nedenlerin farkllna grebirerdemyadakusurolabilenbirdavranbiimiolarakkarmza kmaktadr. 2. Kuranda Tevazu Kavram 2.1. Tevazu Kavramnn Kk Kelime tibariyle Kuranda Kullanl Szlk anlamn irdelerken betimlediimiz gibi tevazu kavram kk kelime itibariyle _., (v-d-a) fiilinden tremektedir. Sz konusu kelime Kuran- Kerimde yeralmaklaberaber,bizzattevazueklindekullanlmadngrmek mmkndr.BubalamdaKuranda_.,(v-d-a)fiilininvebufiildentremi olankelimeleresrasylabaktmzdaaadakianlamlardakullanldn grebiliriz: 28 Kurandakianlamnincelemeyealtmztevazukavramnnkk, Kurandaenokdourmak,doumyapmakanlamndakullanlmaktadr. rnein: ` ,` . , ` ` . _ ` . ,` ` . , ` , _ `', ` , ` ' ` . . , _ `' ` , ` ,,: , , ' ` ,,,` , ,` ` ,` ` , ,, -` ,. =` ,` , `,` _ , 1.Onu dourduunda, Allah onun ne dourduunu [ondan] daha iyi bildii halde;yinedeo:EyRabbim!Onukzdourdum;erkekisekzgibi deildir.OnaMeryemadnverdim.Onuvesoyunukovulmueytann errinden Senin korumana havale ediyorum demiti.57 2. ,` , ` ' ' ` `- ` ` . ,` , Annesi onu zahmetle tam ve zahmetle dourmutur58 3. ,_ `'` ` - , ` _ . ,Onunbilgisiolmadanhibirdiine hamile kalabilir ne de dourabilir59 4. , ` _ ., _ `' ` ` - , Onun bilgisi dnda hibir dii gebe kalamaz ve douramaz60

5. . '` ., ` ` , `- dourmak, doum yapmak 61

6._`-` ., ` ` , `- doum yapmak, dourmak62 BunabalolarakHacsresinde-... ` _ .,, `- `- . -Her hamile kadn ise ocuunu drecektir63 anlamn yanstmaktadr. 57 Ali mran 3/36. 58 Ahkaf 46/15. 59 Fatr 35/11. 60 Fussilet 41/47. 61 Talak 65/4. 62 Talak 65/6. 29 Bununla beraber hem v-d-a kkn hem de bu kkten tremi kelimeleri meallerarasndakarlatrarakaratrdmzdaaadakianlamlarnnplana ktn grebiliriz:1.,` . , _` _ ,:` Belini bken ykn zerinden atmadk m?64 2.. ' ,` . ` , - `' Silah brakmak65 3. - ,.,` . _ , = ` , , , Elbiselerinizi kartmak, soyunmak66 4.` ` , , , . ' ` ., Giysilerini kartmak, elbiselerini kartmak67 5. ` _ ., ,` , , ` , _ , Terazi kurmak68 6._ .` ,` Kurulan, kurulmu olan69 7. ,_ .` , ` . ortaya konulmak70 8.,_ .` , ` . ortaya konulmak71 9., . ` ,. ` - , , faydas olmamak, katks olmamak72 10. ` , ., ` , -`, . , yerlerini73

11. ` , ., ` , -`, . , yerlerini74 12. `,` , ` , ., ` , - . , yerlerini75 63 Hac 22/2. 64 nirah 94/2. 65 Nisa 4/102. 66 Nur 24/58. 67 Nur 24/60. 68 Enbiya 21/47. 69 Ali mran 3/96. 70 Kehf 18/49. 71 Zmer 39/69. 72 Tvbe 9/47. 73 Nisa 4/46. 74 Maide 5/13. 75 Maide 5/41. 30 Rahmansresinin7.ayetindeise,_ . ,. ,,O[hereye]l koymutur76anlamkullanlrken,bunutakibenElmalHamdiYazr,Sleyman Ate ve Yaar Nuri ztrk meallerinde ayn srenin 10. ayetindeki v-d-a fiilini- ` _ ',, . ,'77 (Allah) yeri mahlkat iin (aaya) koydu;78 (Allah) Yeri halk iin koydu.;79 Ve yerkre. Koydu onu toprakta yaayacak yaratklar iin.80 koymakeklindetercmeetmilerdir.Ancakszkonusuayettekiv-d-a fiilini;O,yericanllariinyaratmtr./varetti.;81Yeryznalaltt halka;82Allahyeryzndecanlyaratklariinalaltpdedi83anlamnda kullananlar da mevcuttur.Muhammed sresinin 4. ayetinde ise - _`-_ . ` .` , - 84 -sz konusu kelimeye;savabitince85;savaarlnatncaya/brakncaya dek86harparlklarnyerebrakr87;savayklerinden kurtuluncaya dek88 gibi anlamlar yklenmitir.BununlabirlikteArafsresindedev-d-afiilineverilenanlamda Kurannmeallerindefarklevirilereahitoluruz.rneinszkonususrenin 157.ayetinde- _ ., , ` , ,` ,` . ',` ,` ,` . ` ,` ,` 89kimimeallerde 76 Rahman 55/7. 77 Rahman 55/10. 78 Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, Azim datm, VII, 363.79 Sleyman Ate, Kuran- Kerim ve Yce Meali, Kl Kitapevi, Ankara, 1980, s. 530. 80 Yaar Nuri ztrk, Kuran- Kerim ve Trke Meali, Yeni Boyut yay., stanbul, 2000. 81 Kurn- Kerm ve Aklamal Meali, TDV yay., Ankara, 1997, s. 530. 82 Abdulbaki Glpnarl, Kuran- Kerim ve Meali, Elif yay., stanbul, 2005. 83 Suat Yldrm, Kuran- Hakimin Aklamal Meali, stanbul, 2004. 84 Muhammed 47/4. 85 Salih Akdemir Son ar Kuran, Ankara Okulu yay., Ankara, 2004; Kurn- Kerm ve Aklamal Meali, TDV yay., Ankara, 1997; Yldrm a.g.e..86 Glpnarl a.g.e; Ahmed Davutolu, Kuran- Kerim ve zahl Meali, elik yay., stanbul, 1991, s. 508; Yazr, a.g.e. VII, 126; mer Nasuhi Bilmen, Kuran- Kerimin Trke Meali Alisi ve Tefsiri, Bilmen yay., stanbul 1985, VII, 3383; Sleyman Ate, a.g.e., s. 506. 87 ztrk, a.g.e..88 Mevlana Muhammed Ali, Kurn- Kerm Tercmesi ve Meali, Ohio, 2008, s. 958. 89 Araf 7/ 157. 31 arlklarindirmek,arlklarkaldrmak90anlamndaaklanrken kimilerindeiseyklerinisrtlarndanalmak91veargelen ykmllkleri kaldrmak92 anlam ile aklanmaya allmtr. GrldzereKuran-Kerimdetevazukavrambizzatgememekle beraber,kkkelimeitibariyleberaberindegelmikelimelere,bukelimeyi Trkeyeaklayarakaktaranlarnbaktarznavekkkelimeninesasanlamna verilennemerevesindefarklekillerdekullanldngrmekteyiz. Aratrdmzkkkelimeouyerdeortakanlamlardakullanlmaklaberaber bazdurumlardakelimeyiaklamayaalanlaragrefarkllklargze arpmaktadr.Ancakbufarkllklarnkelimeninayrczelliktedeil, yaplatrc,bakabirdeyimilekelimeninanlamnzenginletiricinitelikte olduunusyleyebiliriz.YineKurandatevazukavramnnkkgenelanlam itibariyle bir eyin kendi zerindeki bir eyi eksiltmesi ve alaltmas anlamnn n plana ktn grebiliriz.2.2. Anlam tibariyle Kuranda Tevazu KavramYukardakialtbalmzdabelirttiimizgibiKurandabizzattevazu eklinde kavramn getiini sylemek mmkn deildir. Bu bakmdan Kuranda ilenentevazukavramn,Kurankonularnagrebetimlemeyealan kaynaklarnyardmileortayakoymayuygunbulduk.Bubalamda bavurduumuz kaynaklar bizi aadaki ynde aydnlatmtr: SalihAkdemirinbilimselbirikimitemelealnarakKuran-Kerim srelerininveayetlerininaklamalmeallerinigzlernneserenSon 90 Araf 7/157; Yukarda belirtilen anlam iin bkz.: TDV a.g.e; Akdemir a.g.e, Yldrm a.g.e.; Yazr a.g.e; ztrk, a.g.e; Ahmed Davutolu, Kuran- Kerim ve zahl Meali, elik yay., stanbul, 1991, s. 171. 91 Mevlana Muhammed Ali, Kurn- Kerm Tercmesi ve Meali, Ohio, 2008, s. 335. 92 Hseyin Atay, Kuran Trke eviri, Atay ve atay yay., Ankara, 2002, s. 169. 32 ar Kuran adl eserde; Furkan sresinin 63nc, sra sresinin 24nc, yine sra sresinin 37inci, Lokman sresinin 18inci ve 19uncu ayetlerinde tevazu kavram anlam bakmndan ele alnd belirtilmitir.93

YinemerzsoyilelhamiGlerinhazrladalmadayukardaki kaynaktabahsettiimizaynsrelerveayetlerdetevazukavramnn ilendiine iaret edilmitir.94 AncakRecepAkyanbelirttiimizkaynaklardanfarklolaraktevazu konusununHacsresinin34-35inciveHicrsresinin88.ayetindedeele alndn bahsetmitir. Bununla beraber Furkan sresinin 63. ayetinde sz konusukavramnanlamndanbahsedildiikonusundayukardaki kaynaklarla ayn gr paylamaktadr.95 YinebukonudafarklolarakMuhammedFuadAbdlbakiNrsresinin 30.ayetinieklerken,Furkansresinin63.ayetinizikretmekle bahsettiimizkaynaklarlaayngrteolduunubelirtmektedir.Ancak Lokmansresininsadece18.ayetindetevazukonusuelealnd grne sahiptir.96

SonolarakDiyanetleriBakanlnnhazrladKuran-Kerim Mealindeisesrasylausrelerinayetlerindetevazukonusuele alnmtr:-Nisa sresi 36, 172, 173. ayetleri -Nahl sresi 23. ve 29. ayetleri -sra sresi 37-38. ayetleri 93 Akdemir, a.g.e. s. 613. 94 Haz. mer zsoy, lhami Gler, Konularna Gre Kuran, Fecr yay., Ankara, 1997, s. 445.95 Recep Akyan, Kelime ve Konularna Gre Alfabetik Kuran Fihristi, Pnar yay., stanbul, 2002, s. 766. 96 Muhammed Fuad Abdlbaki, Mevzularna Gre yet-i Kelimeler ve Melleri, amil yay., stanbul, 1980, s. 344. 33 -Furkan sresi 63. ayeti -Lokman sresi 18-19. ayetleri -Secde sresi 15. ayeti97 Grldzerearatrdmzkaynaklarbizebuyndektutmutur. DolaysylaKurandatevazukavramnbetimlerkenbelirttiimizsrelerve ayetlertemelalnmtr.GerekKuranbtnlgereksesrebtnl yaklamdikkatealnarakalmamznamacnadoruilerlemeyegidilmitir. Ayrcaerevesiniizdiimizayetlera,bavurduumuzkaynaklardakimi zamanortakgresahipolurken,kimizamanfarklbirayettedetevazu konusuna dikkat edildiine iaret etmektedir. Bu balamda tezimizi tmdengelim yntemi araclyla ortaya koymak uygun olaca kanaatindeyiz. Baka bir ifade iletevazukonusundagrbirliinesahiportakayetlerdekianlamlardan hareketle, zel olarak tevazu anlam yklenen kelimelere doru hareket edilmitir. 2.2.1. ,.(Hevn) Kelimesi YukardabelirttiimizKuran-Kerimikonularnagretasnifeden kaynaklarortakbirekildetevazukonusununFurkansresinin63.ayetinde deinildiigrndedirler.Dolaysylabahsettiimizyntemgereiszkonusu ayetten balayarak tevazu kavramn betimlemeye altk.AadaArapasileberabermealinigzlernneserdiimizayette, tevazu kavram ,. kelimesi ile aklanmaya allmtr:_.,` ` ,, ` -` , ` ,` _ ' ` , ,., -` ,` ,~ - , 97 http://www.diyanet.gov.tr/kuran/liste.asp?letter=T 34 Rahman'n(has)kullaronlardrki,yeryzndetevazuileyrrlerve kendinibilmezkimseleronlaralafattnda(incitmeksizin)"Selam!"derler (geerler)98 ,. kelimesine baktmzda szlkte . fiilinin mastar olup, sakinlik, arballk, vakar, yumuaklk, kolaylk anlamlar yklenmitir.99 Sakin, arbal olmak, vakar, alak gnll, yumuak olmak anlamlarn yanstmakla beraber zelil vehakirolmak,zayfolmak,aalkvenemsizolmak,kmsemek, kolaylatrmak100 gibi anlamlar da ifade etmektedir. Bu balamda Kuran- Kerim Trkemeallerdedebelirtildiigibi,. kelimesininilkanlamsakin, arbalolmak,vakar,alakgnll,yumuakolmakanlamndakullandn sylemek mmkndr.NitekimRapel-sfahaniMfredtElfzil-Kurnadleserinde,. szcnnKurandaikianlamageldiinibelirtmektedir.lkanlamolarak nsann,kendisinegznkslmasnayadayereeilmesinenedenolacak herhangibirzilleterimeden,kendinefsindezelillemesi;hor,hakirduruma gelmesiniifadeetmektevebylebirdurumunvlmeyedeerolduunu kaydetmektedir.rnekolarakdaFurkansresinin63.ayetinizikretmektedir. Ayrcabugrn,Hz.PeygamberinMekhldenrivayetedildiinibelirten ,' ` , ` ` , ` sziledesteklemektedir.BuhadisiiseMminlertpk, balandndaboyuneen,birkayannzerinektrldndeken 98 Furkan 25/63. 99 Ferhid, a.g.e., IV, 332; Cevheri, a.g.e., VI, 2218; bn Faris, a.g.e., VI, 117.; Zemaher, Ebul-Ksm Crullh Mahmd b. mer, Essl-Bela, Drul-Ktbil-lmiye, Beyrut 1998, II, 341; bn Manzur, a.g.e., XIII,438.; Zebidi, Muhibbiddin Ebil-Feyz es-Seyyid Muhammed Murtaza, Tacul Arus, Et-trs-il-Arab, Kuveyt, 2001, XXXVI, 291. 100 Ferhid, a.g.e., IV, 332; Cevheri, a.g.e., VI, 2218; bn Manzur, a.g.e., XIII,438; Zebidi, a.g.e., XIII,291. 35 azarlanmaktanholanmayan,uysal,szdinlerdevegibi,mlayimdir,yumuak baldrdiyeaklamaktadr.101Halbuki,. szcnnilkanlamna zelillemek manasn temele alarak yumuak ballk ve mlayimlik anlamna doru hareket ettii fark edilmektedir. Baka bir ifade ile insann kendi nefsinde zelillemesini yumuak ballk veya tevazu olarak deerlendirmektedir.kincianlamolarakiseBirininzerindebirtasallutu,hakimiyetiveya glolup,onuhafifealan,kmseyenkiidengelenzelilleme;hor,hakir durumagelmeanlamnyklemektedir.Budavranbiiminiyermekleberaber Allahnaadakiayetlerindeszkonusuanlamdakullanldnadikkat ekmektedir:102

.,` ,. .` , ,` -`` , , bugnzilletazabile/aalayc azap ile cezalandrlacaksnz103 `,` , , ` ` ` ` , Allahkimitahkirederse/horve hakir klarsa artk ona ikram edecek yoktur104 .,` ,,`, .,` ,. .` ,` ,` - ' Bununzerine kazandklarktlkyzndenalaltc/aalaycazabn yldrm onlar arpverdi.105 ` ,` ` ., , , nkr edenlere alaltc bir azap vardr.106 ` ,` ` . ` ,` ,, Onlar iin alaltc bir azap vardr.107 101 sfahani, a.g.e. s. 547. 102 sfahani, a.g.e. s. 547.103 Enam 6/93. 104 Hac 22/18. 105 Fussilet 41/17. 106 Bakara 2/90. 107 Al-i mran 3/178. 36 ` ,` ` .` ,` ,: , ' itebunlariinhakirdrenbirazap vardr.108 Bununla beraber szlkte rnek olarak kullanlan . _ ,. .- bu i filana kolay geldi anlamnn da Kuranda yer ald belirtilmektedir.109 Bu ekilde kullanm biimini aadaki ayetterden grmek mmkndr: ` ` , ` ,` O bana kolaydr.110 ` ,. ,` ',` , bu Ona daha kolaydr.111 ` , ` ,`` -, bunu basit / nemsiz / kolay olduunu sanyordunuz112 DolaysylaKurandagenelolarak,. kelimesininszlkteki anlamalarnntamamnkullanldnbelirttiktensonra,anlambakmndan aratrdmzkavramnieriinizikrettiimizayetintefsirlerininnda betimlemeye geebiliriz. lkolarakFurkansresiningenelzelliklerinebaktmzdaounluk tarafndanMekkbirsreolduukabuledilmekle113birliktebazlartarafndan Meden 114olduusylenmektedir.Adn1.ayettegeenel-Furkankelimesinden 108 Hac 22/57. 109 sfahani, a.g.e. s. 547. 110 Meryem 19/21. 111 Rm 30/27. 112 Nr 24/15 113 Beav, Ebu Muhammed el-Hseyin b. Mesud, Melimt-Tenzl, Dru hyi't-Trsi'l-Arab, Beyrut 1997, VI, 69; Razi, Muhammed b. mer, Mefatihul-Gayb, drl-fikr, Beyrut, 1981, XXIV, 44; Kurtubi, EbAbdullah Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr, el-Cmi'li Ahkmi'l-Kur'n, Dr'u-l Ktb'l-Msriyye, 1964, XIII, 1; Beydv, Envarut-Tenzil ve Esrarut-Tevil, Dru hyi't-Trsi'l-Arab, Beyrut, tsz., IV, 117; bn Kesr, Eb'l-Fida madddin smail, Tefsrul-Kurnil-Azm,Messeset Kurtuba, Kahire, 2000, X, 283; lus, Ebul-Fazl ihabuddin Mahmd,1997 Rhu'l-men f tefsril-Kuranil-Azm ves-sebil-Mesn, Beyrut, tsz., XIII, 230;mam Celalettin Es-Suyut, ev.Skp Yldz, Hseyin Avni elik, El-tkan F Ulmil Kuran, Hikmet Neriyat, stanbul, 1987,I, 20. 114 Suyut, Dahhakn bu sreyi Meden olarak kabul ettiini belirtirken, H. Tahsin Emirolu Esbb- Nzl adl eserin Medinede indiini bn Abbas rivayet ettiini savunmaktadr. Bununla beraber son ayetin 37 almakta115ve177ayet,1872kelime,3733harftenolumaktadr.116Bununla beraberhakilebatlnarasnayrtetmesive"Furkan"unvannasahipbulunan Kur'an- Kerim'in yce ayetlerini kapsam olmasndan dolay "Furkan Suresi" ad verildii sylenmektedir.117

GenelanlamdaKur'an-Kerim'ininmesindekihikmetine,kfirlerin Peygamberekarolumsuzszvedavranlarna,Allahnkudretineve byklneilikinkantlara,gemimilletlerinbalarnagelenolaylardan tlereveinanankimseleringzelahlaknadikkatekmektedir.118EbulAla Mevdudibusreninmuhatabnayleseslendiinisavunur:Gereklesahteyi ayrmannlsburadadr.BunlarRaslullah'ainananveretileriniizleyen insanlarnsoylunitelikleridirvebuinsanlar,Raslullah'nyetitirmeyealt tiplerdir.Ohalde,buinsanlarnMesaj'henzkabuletmemive"cahiliye"de kalpgereiyenmekiinellerindengeleniyapaninsanlarlakarlatrabilirve deerlendirebilirsiniz.Sonrada,kendiadnzahangitarafseeceinizekarar verebilirsiniz.119 Belirttiimiz genel zelliklere sahip olan srede geen tevazu konusunu ekillendirmeyealtmzdailkolaraktefsirkaynaklarnnoundatevazu Allahninanankullarnn,Rahmannkullarnngerekniteliklerininndegeleni Medinede indii gr de hakimdir. bkz. Zemaher, Carullah ebil-Kasm Mahmud b. mer, el-Kef an hakiki gavmidit-tenzl, Mektebet Ubeykn, Riyad, 1998, IV, 330; El-Mahall, Celleddn Muhammed b. Ahmed. b. Muhammed, es-Suyt Eb'l-Fazl Celaleddin Abdurrahmn b. Ebi Bekr, Tefsru'l-Celleyn, Dru bn Kesr, Beyrut, tsz, s. 359. 115 Sleyman Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, Yeni Ufuklar yay., VI,272. 116 H. Tahsin Emirolu, Esbb- Nzl, Gcyener yay., Konya, 1965, VIII, 236. 117 Bilmen, a.g.e. V, 2391; Sleyman Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, Yeni Ufuklar yay., VI, 241. 118 Taber, Muhammed b. Cerir, Cami ul Beyan an tevilil-Kuran,Kahire, 2001, XVII, 394-395; Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvett-Tefasir, Ensar Neriyat, 1990, IV, 259260; Emirolu, a.g.e., s. 236; Ate, a.g.e., s. 241; Bilmen, a.g.e. s. 2391. 119 Ebul Al Mevdud, Tefhimul Kuran Kurann Anlam ve Tefsiri, nsan yay., stanbul, 1986, III,511. 38 olarak karmza kmaktadr.120 Baka bir ifade ile her ne kadar tm insanlar ftrat zereRahman'nkullarisede,O'nungerekkullaruurlaO'naitaatyoluna girenlerveszkonusuayettezikredilennitelikleresahipolanlardr.Ancak, secdeninsonularmminlerinhayatnadamgasnvururken,buftratinkar etmeninsonucuinsanlkhayatndakendinigsterebilmektedir.Bylecednme hakkveseimhakkbizzatinsanabraklarakRahmanngerekkuluolma tercihinin temelini tevazu oluturduunu sylemek mmkndr.bnKesiryeryzndemtevaziolarakyrmekkibirsiz,gurursuz olarak, seknet ve vakarlayrmek olduunu savunur. Bu grn Yeryznde kibirlenerekyrme.phesizkisen,neyeriyarabilirsin,nedeboycadalara ulaabilirsin121 ayeti ile desteklemektedir. Dolaysyla Allah'n inanan kullarnn kibirsiz,kendinibeenmeksizinyrmesigerektiinevurguyaplrkenonlarn yapmacktan ve riyakrane olarak hastalar gibi yrmesi yerilmektedir.122 Bilmenisetevazukavramna;Allah'nbyklndnerekkibirve gururdankanmak,kendiacizliklerinibilerekyumuaklkile,tevazuilehareket etmek,kimseyekarkibirlivekendilerinivenbirvaziyetalmamakolarak yaklamaktadr.SleymanAtedebunlarailaveolarakhareketlerindell, harcamalarndaisedengeliolmaytevazukavramnnanlamanadhil etmektedir.123

Yinebirtefsirkaynandatevazuluyrmeye:Tiranlarvezalimlergibi byklenebykleneyrmemek;yumuakhuylu,dorudncelivegzel ahlklinsanlargibiyrmekeklindeyorumlamaktadr.Ayrcatevazuile 120 Taberi, a.g.e. XVII, 490-491; Razi, a.g.e., XXIV, 107; bn Kesr, a.g.e., X, 319-320; Es-Sabuni, a.g.e., s. 260; Mevdud, a.g.e., 536-537; Ate, a.g.e., s. 272-273; Mehmed Vehbi, Hulsatl Beyn F Tefsiril Kuran, dal neriyat, stanbul, 1979, IV, 3859; Bilmen, a.g.e., s. 2429. 121 sra 17/37. 122 Razi, a.g.e., XXIV, 107; bn Kesr, a.g.e., X, 319.123 Ate., a.g.e., s. 272. 39 yrmeknehasta,nezayfbirkimsegibiyrmek,nedeAllahkorkusu gsteriindebulunanbirmnafkgibiyrmekolduuzikredilmektedir.124 Bunlaraekolarakayaklarnmarkavurmamakvesalnarakyrmemekde mtevaziolarakyrmekolduubelirtilmektedir.Taberideszkonusuayete yleaklamagetirmektedir:tevazudanmaksat,vakarlolmaktr.Yoksa gsteriiin,yapmackbirtevazuiindebulunmakdemekdeildir.Buhususa dikkat etmek lazmdr.125 Grldzeretevazusahibibuzelliiniyrynedeyanstmas nplanakmaktadr.Bakabirifadeilebireyinyrytarzdagerektevazu sahibiolup,olmadkonusundaltolarakkabuledilebilmektedir.Nitekim aratrdmzkavramnterimanlamnbetimlerkenzikrettiimizgibi, tevazununinceayrntlarnadikkatedilmesigerektiizerindedurmutuk. nkartevazubireyinvakarnzedeleyebilmektedir.Dolaysylabirey alakgnlllnhemdavrantarzndahemdeyrytarzndayanstarak paralel bir biimde sahip olunmas gerekmektedir.Nitekimbudurumszkonusuayetintefsirlerindepeygamberyrd zaman, sanki yoku aa iniyormu gibi ve yeryz onun iin drlyormu gibi yrdzikredilerekaadakihadislerileaklanmaktadr:Hz.mer'den rivayete gre; o, yava yava yryen bir gen grm ve: Sana ne lyor? Hasta msn? diye sormu. Onun; hayrey mminlerin emiri, cevab zerinekamsyla zerine yryp gl yrmesini emretmi.126 Nitekim Allah Rasl (s.a.) yle buyurmutur;Namazageldiinizzamanonakoarakgelmeyin,zerinizdebir seknet olduu halde namaza gelin. Ondan yetitiiniz kadarn kln, kardnz 124 Mevdudi., a.g.e., 536. 125 Taberi, a.g.e. XVII, 493. 126 Taberi, a.g.e. XVII, 489; bn Kesr, a.g.e., X, 320; Mevdudi, a.g.e. s. 537-538. 40 datamamlayn.AyrcaSeleftenbazlar,yapmacklvezayfgrnerek yrmeyi mekruh olarak kabul ettii belirtilmektedir.127 Burayakadarkitefsiraklamalartevazukavramnnekillenmesinin temelinioluturmayaktutarken,szkonusuayetindevamBilgisizler kendilerinetakldklarzaman;selm,derlerdiyerek;Bilgisizlerkendilerine ktlkletaklptecavzettiizaman,onlarabununbirmisliylemukabele etmemeyi, aksine onlar affedip balamay, sadece hayr sylemeyi de tevazu kavramnnanlamanadahiletmektedir.Bakabirifadeileselam kelimesindenkastdoruluk,iyi,gzelszolduunavurguyaplrken,Hasanel- Basri;hilmkelimesinintevazukavramnnanlamnnbirkesindeyer aldnuszleriilebelirtmektedir:hilmsahibikimselerebirileribilgisizce takldnda onlar hilmleriyle karlk verirler.128

Bununlaberabertevazukavram,bilgisizlerinfenaszlerinden etkilenerekfenalklamukabeleetmemeyiveintikamameyletmemeyide kapsadnsavunanlarmevcuttur.129Ayrcagnahagirmeyecekszsylemek de tevazu kavramn tamamlad ileri srlmektedir.130

BubalamdaKurandakullanlan,. kelimesineyklenenanlam ndatevazusahibikimseninbuniteliininyryndedeyansmas gerektii sonucuna varlabilir. nk tevazu sz konusu ayette genel anlam ile Allah'n bykln dnerek kibir ve gururdan kanmak, vakarl olmak, ar balolmakvegrgszkimselerinkendilerineyneliktakntlarnadoruluk, gzelszlekarlkvermek,misliilekarlkvermektenkanarakhilmiile 127 bn Kesr, a.g.e., X, 320. 128 bn Kesr, a.g.e., X, 320. 129 Mevdudi, a.g.e., s. 3859. 130 Es-Sabuni, a.g.e. s. 294. 41 mukabeleetmek,karlkverirkengnahszsylemektenkanmakolarak karmzakmaktadr.131Bakabirdeyileyeryzndeyrylerivehareket tarzlar mlayimdir. Zorba, marur, kibirli, saygsz, kaba ve hain deil; sknet vevakarilealakgnllbirekildeterbiyeli,nazikveyumuakyrrler. Etraflarnskntyasokmaz,ezavermez,sendelergibigitmez,hesapl,saygl, merhamettavrylagvenvehuzuryayarakgiderler.132HlbukiKurangerek inanankullarnnsonunumutlulukladllendirileceisznsksk hatrlatmaktadr.Dolaysylatevazusahibikimseninarbalvevakarla yrmesinin altnda inancnn verdii onurun yansmas yatmaktadr.Yineszkonusuayetisrebtnlndedeerlendirdiimizdetevazu kavramnnaadakiRahmannkullarnnzelliklerinin133ekillenmesinde temel tekil ettiine ahit oluruz:OnlarkiRablerinesecdeederek,ayaktadurarak(namazveni-yazda bulunarak) gecelerler Onlarki,RabbimizbizdenCehennemazabneviripuzaklatr, phesiz ki onun azab devaml ac ve ikencedir, derler. Onlarki(mallarn)harcadklarzamanneisrafederler,nede cimrilikyaparlar;buikisiarasndadengeliortalamabiryol tutarlar. Onlar ki Allah'la beraber baka bir ilha tapmazlar. 131 Taberi, a.g.e. XVII, 490-491; Beav, a.g.e., VI, 93; Zemaher, a.g.e., IV, 368; Razi, a.g.e., XXIV, 107-108; Kurtubi, a.g.e., 1964, XIII, 69; Beydv, Envarut-Tenzil ve Esrarut-Tevil, Dru hyi't-Trsi'l-Arab, Beyrut, tsz., IV, 128; Nesef, Ebul-Berakat, Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, Medarikut-Tenzil ve Hakaikut-Tevil, Beyrut, 1998, II, 547; bn Kesr, a.g.e., X, 319; El-Mahall, es-Suyt, a.g.e., s. 365; Kutub, Seyyid, F Zllil-Kuran, Dru-urk, Kahire, 2003, V, 2577. 132 Yazr, a.g.e., VI, 87. 133 Geni bilgi iin bkz. Celal Yldrm, lmin Inda Asrn Kuran Tefsiri, Anadolu Yay., VIII, 4341-4347. 42 HaklbirsebepdndaAllah'nharamkldbircanldr-mezler. Zina etmezler.. yalan yere ahitlik etmezler Bo-anlamsz bir eyle karlanca sknet ve vakarla geerler OnlarkiRablerininayetlerikendilerinehatrlatlncastnesa-rlar ve krler gibi kapanp kalmazlar. OnlarkieyRabbimiz,derler,bizeelerimizdenveocuklarmz-dangzlerinaydnl(lsnde)balavebizi(Allah'tan) korkup (fenalklardan) saknanlara nder ve lider eyle.134 Ayrca Kuran- Kerim ,. kavramn, putperest Arap toplumunun ortak zihniyetini ifade eden Cahiliye davranlarna kar tepki olarak mminlerin ortak zihniyetiniifadeedenanlaybiimindekullanldnsylemekmmkndr. nkCahiliyezihniyetikendinibeenmilik,kstahlk,hoyratlk,saldrganlk gibitutumlardanolumaktaveszlsatamalarlasergilenenalaycve kmseyici tavrlar ar basmaktadr. Dolaysyla bu satamalara selmla karlk vererek bar ilkelere dayal uygarlk ahlkna iaret etmektedir. 2.2.2 , . (Zell) KelimesiYinebirKurandakitevazukavramnnanlamanoluturan kelimelerinbiri, .kelimesidir.Szlkanlamitibariylealak/dkolmak, itaatkrolmak,hakirolmak,horgrlmek,135zayfolmak,boyunemekkolay 134 Furkan 25/64-74. 135 bn Manzur, a.g.e., XXI, 256; Zebidi, a.g.e., XIX, 12. 43 edilmek,uysal,yumuakhuyluolmak,itaatkrolmak,tevazugstermek,alak gnll olmak anlamlarnda ve . fiilinin e anlam olarak da kullanlmaktadr.136 sfahaniiseikieit, .eylemindenbahsetmektedir.Onagreilkikahrn, zorlamann ya da zorla, zor kullanarak boyun edirmenin sonucunda zelil olmak, hor veya hakir hale gelmek, dieri ise ortada hibir kahr, zorlama ya da zorla, zor kullanmaolmaksznbirinatlktan,direngenlikten,dikballktanveya itaatsizliktensonraortayakanyumuaklk,uysallk,itaatkrlk,ynetilebilirlik veyakontroledilebilirliktir.Bunagrebiriinsanalaltrken,dierionu ykseltmektedir.Bubalamdaaadakiayettekastedileninsanykseltenidir. BakabirifadeileAllahkatndayceltenbiralalmay,ana-babayamerhamet gstererek kullan, denmek istenmitir:137

_-` ,` ` - , , ` -` , _ . ,` , _ ` ,`-` _ ` . _ Onlarn zerine alak gnlllk iinde sevgi ve efkat kanatlarn ger (o ikisine kar yumuak, sz dinler, nazik veya uysal ol ve onlara boyun e, itaat et) ve Ey Rabbim! Onlara sevgini ve efkatini gster; nk onlar da ben ocukken, beni (bana sevgi ve efkat gstererek) bytmlerdi. de138 diye tavsiye etmekle birlikte,alalmanninsannkendisitarafndankendisineynelikolmasvgye deer bir davran biimi olduuna dikkat ekilmitir.HlbukiKurannbakabirayette, .kelimesininkullanminsann kendineynelikynetilebilirliiniveyaalalmasngerekletirmemenin sonucunu ise u ayette gzler nne sermektedir: 136 bn Faris, a.g.e., II, 345; Firuzabadi, a.g.e., III, 367; Zebidi, a.g.e., XIX, 14. 137 sfahani, a.g.e. s. 180. 138 sra 17/24. 44 ` , -,` ,.,` . ,` `, ` ,` ,, ` - ` , ~ ` .,` , = Senyineonlarn;ateeatlrken,aalkbirdurumadmelerinden dolaybalarnneeerekgzucuyla(etrafnanasl)gizligizlibaktklarn greceksin!...139

Bylecezelilliinkaynanninsannkendisininelindeolduunadikkat ekmektevegerekaalkzerindedndrcbiripucuvermektedir.Bu ayetlerin dnda Kuranda, . kk ve bundan treyen kelimeler yumuak, uysal, itaatkar,ynetilebilirveyakontroledilebiliranlamndakullanldgibi, kolaylatrlmak ve zillet/acizlik anlamnda kullanlan ayetler de mevcuttur.140

Srebtnlerevesindedeerlendirmeyetabituttuumuzdailknce srasresiounluktarafndanMekkednemindeindiikabuledilen,141yzon birayettenoluan,peygamberinilkrendiisrelerinbiriolarakzikredilen,142 MirahadisesininbirgeceyolculuuilebaladnifadeedenSRAkelimesi sureninismiolarakzikredilen,ounluklainanlailgilikonularbnyesinde toplayan bir sre olarak karmza kmaktadr.BununlaberaberanakonuolarakHz.Muhammed(s.a.v.)ileMekke halknn ona kar olan tutumu ele alnmaktadr. nce peygamberin isra ve Mirac beyanedilmektevedahasonradatevhitinancnntemelkaideleri aklanmaktadr.Cahiliyeputperestlerininirkindavranlarreddedilmekteve dierPeygamberlereverilenmucizelerlePeygambereverilendelilleryer 139 ura 42/45. 140 Zikredilen anlamlar ile ilgili geni bilgi iin bkz. sfahani a.g.e., s. 579-580; Taberi, a.g.e, XIV, 551-553; Kurtub, a.g.e., X, 243-244. 141 Razi, a.g.e., XX, 146; Beydv, a.g.e., III, 247; bn Kesr, a.g.e., VIII, 373; Kutub, a.g.e., IV, 2207, Szkonusu sre ile ilgili olarak baz ayetlerin meden olduu ynnde grler de vardr. Bkz. Beav, a.g.e., VI, 69; Zemaher, a.g.e., III, 491; Kurtub, a.g.e., X, 203; El-Mahall, es-Suyt, a.g.e., s. 282; ls, a.g.e., XV, 2.142 bn Kesr, a.g.e., VIII, 374. 45 almaktadr.Mriklerin,Hz.Muhammed(s.a.v.)ekardmanlklar,onainen ayetlerzerinefitnekarmayayeltenmelerivePeygamberiMekkeden karmaya almalar ile ilgili bilgileri iermektedir.143 Sz konusu ayetle ilgili olarak Allah'nyalnz kendisine ibadet edilmesini buyurduubelirtildiktenhemensonra,anababayaiyiliketmeyiveonlarakar mtevazolmaybelirtmeksuretiyleAllah'akulluklaanababayaiyilikyanyana anmaktadr.Byleceana-babayaolantevaznnnemivurgulanmaktadr. Nitekim dier baz ayet ve hadislerde de Allah'a kulluk ile ana babaya iyilik etme yanyana zikrettiini grmek mmkndr. rnein, Hz. Peygamber bir hadisinde en nemli sorumluluklar zikrederken vaktinde klnan namaz, anne babaya iyilik ve Allah yolunda cihat144 baka bir hadisinde ise byk gnahlar Allah'a ortak komak,anababayasiolmakveyalanahitliiyapmak145eklinde sralamaktadr. Dolaysylaana-babayakaralakgnllolmak,iyidavranmakgibi sorumluluun temeli aadaki esaslara dayandrlmaktadr:nsannmaddvemanevgelimesiiinendeerlikatk,Allah'n nimetlerinden sonra ana babann fedakrlklardr. ocuunvarlkalannakmasnnaslvegereksebebiAllah, zahir ve hukuk sebebi ise ana babadr. Allahnimetlerinikarlkszverdiigibianababadaocuklarnn ihtiyalarm tamamen karlk beklemeden yerine getirirler. Allah, kuluna gnahkr olsa bile nimet verdii gibi ana baba da si bile olsa evltlarna desteklerini srdrrler. 143 Taberi, a.g.e, XIV, 411.144 Buhari Edeb, 1; Mslim, iman, 137. 145 Buhar, "Edeb, 6; Mslim, iman, 143. 46 Allah,kullarnniyiliklerindenmemnunolupkarlnfazlasyla verdiigibiana-babadaocuklarnnimknlarndahaok gelitirmelerine yardm eder, bundan mutlu olmaktadr.146 Rziszkonusuifadeileilgiliolarakunlarzikretmitir:Bununla, onlarakaralabildiinetevzgsterilmesigerektiikastedilmitir.Ku,umak veykselmekistediinde,kanatlarnaar,amaumamakvegitmemek istediinde,kanatlarnkapatr.tebuadan,kanatlarindirmeifdesi,alalma, tevazu gsterme manasnda bir kinaye olur.147

Tefsirlere baktmzda genel olarak , =|_ -ifadesi iin alabildiine, ar birekildetevazugstermeanlamngrmekmmkndr.fadeninmubalaal anlamn savunan tefsirciler_ -kelimesinin , =|kelimesine muzaf olmasyla bu anlamn oluacan savunmaktadrlar.148

Kur'an-Kerimbuifadeileocuklarnkalplerindeiyilikvemerhamet duygularncoturmayaaltrmaktadr.nkhayat,kendiyolundaharekete itmekteveherkesihayattandahafazlapayalmayasrklemektedir.Onlarnen glarzularnhepileriye,ocuklarna,yeniyetienkuaadoru yneltmektedir. Dolaysyla ok az arzularn, geriye anne-babaya, gemi hayata, geip-gidenkuaayneltebilmektedir.Bubakmdanocuklarngeriyedoru duygulanmalar iin, onlarn vicdanlarnn gl bir ekilde coturulmas, annelere ve babalara yneltilmesi sz konusudur.149 146 Hayrettin Karaman, Mustafa arc, brahim Kafi Dnmez, Sabrettin Gm, Kuran Yolu, DB yay., Ankara, 2007, III, 416-417. 147 Razi, a.g.e., XX, 192. 148 Zemaher, a.g.e., III, 508; Beydv, a.g.e., III, 247; Nesef, a.g.e., II, 253; ls, a.g.e., XV, 56. 149 Kutub, a.g.e., IV, 2221. 47 Nitekimannevebabadoutangelenduygularla,ocuklarnkorumaya yneltilmi bulunmaktadr. Onlar her eylerini, hatta hayatlarn ocuklar yolunda fedaetmeyeyatknbiimdeyaratlmlardr.Tohumdankanfidanntohum tanesindekibtngdamaddeleriniemerekonukapakhalinegetirdii,bir civcivinyumurtanniindekibtngdalaryiyerekonubirkabuktanibaret braktgibiocuklardaanne-babalarnngzelnimetlerini,abalarn, salklarnvebtnenerjileriniemerekbymekteveellerindeimknolursa yalandhaldebileaynvefasndanvazgememektedir.Ayrcabukadar zahmete ramen yine de anne ve baba olmaktan mutludurlar.150 ocuklara gelince bunlarn hepsini ok abuk unutmaya msait bir yapya sahiptirveileriyednkrolleriniyerinegetirmeyekomaktadr.Eineve ocuklarnaynelikdknlkgiderekartmaktavebuhayatdngsnnak devametmektedir.Dolaysylaanne-babalarnocuklarnaiyidavranmalariin zel bir vgye ihtiyalarnn olmamas zikrettiimiz temellere dayanmaktadr.151

Bubakmdanvicdanlarsalambirekildecoturulmasgerekenler ocuklardr.nkhayatnnsonunadnenekadarbtnenerjilerinive imknlarn,onlariinharcayankuaakargrevlerinihatrlamas gerekmektedir. Bu balamda surenin akna dikkat ettiimizde sevgi, merhamet ve acma duygular aadaki gibi coturulmaya allyor: Eer anne-babandan biri ya da ikisiyanndayallk ana ererlerse, Sakn onlara "f be, bktm senden" deme, onlar azarlama. Onlara tatl ve saygl szler syle. denilen hatrlatma ile onlar korumannveonlarakaredebinitaknmannaslartlarsralanmaktadr. 150 Kutub, a.g.e., IV, 2221. 151 Kutub, a.g.e., IV, 2221. 48 Bylece bireyin skc ve zc hareketlerden saknmas, aalama ve edepsizlik olarakdeerlendirilebilecektutumlardanuzaklamassalanmolmaktadr. Sonuolarakyapcbirtavrilealakgnlllkkanatlarnnindirilmesine dikkatekerekkalbinortasnavevicdannhertarafnaulaan,gzlerinidahi kaldrpbakmayanvehibirdediiniikiyapmayanballandranmerhametin incelenveyumuayaneklitevazuanlayndanszetmektedir.152Bakabir ifadeilealakgnllbara,huzura,merhamete,sevgiye,teslimiyeteve gerek boyun emeye doru gerilen kanat olarak simgelemektedir. Ayrca Ey Rabbim, onlar kkken beni nasl byttler ise, sen de yle merhametetdemealliayetiiletevazukanad,anne-babasnnvefalarnher zamanhatrlayarakAllahtanonlariinrahmetdilemesinidekapsamaktadr. nkszkonusuayettekidurumbirocuun,annesivebabastarafndan korunduugszocuklukgnlerinihatrlamasn,imdiiseanne-babaayn kendisininocuklukgnlerigibizayf,korunmayaveefkatemuhtaolduunu andrmaktadr. ZikrettiimizayetlerdenhareketleKurantevazukavramnnanne-babannocuunagsterdiivefa,karlksz,beklentisizbiruraveocuk bytmek gibi hassas olduuna dikkat ektiini sylemek mmkndr. Baka bir ifade ile tevazu bireyin manevi dnyasnda ocuk gibi beslenmeye muhta olan birgerekolduunusyleyebiliriz.Ayrcayukardabahsettiimizgibitevazu kanad geni bir anlam an kapsad sonucuna gidebiliriz. 152 Kutub, a.g.e., IV, 2222. 49 2.2.3 _ - (Cenh) KelimesiKonumuzileilgilikaynaklartararkenkanat,ksm,yan,taraf153 kukanad,el154anlamnifadeeden` _ -kelimesikendinezelkullanmile- ---| - --alakgnlloldu,tevazugsterdi,155yumuakdavrand156 anlamnyansttnaahitolunmutur.Hicrsresinin88.ayetindekiszkonusu kelime ` ,`: --` ` - ,Mminleretevazu/efkat/merhamet kanatlarnindir/yumuakdavran157-zikrettiimizkendinezganlamda kullanlmaktadr.Biroktefsircibuifadeyitevazu,alakgnlllkveyumuak davranma olarak zikretmilerdir.158 sfahani` _ -kelimesinibireyinherikiyandaonunikikanad olarak adlandrldna dikkat ekerek geminin iki yan, ordunun iki yan, vadinin ikiyan,insannikiyandenmekistendiizaman` _ -kelimesikullanlacan belirtmektedir.Yukardakiayettegeenkanatszcnmstearolarak kullanldn savunarak tevazu kanadn indir anlamn yklemektedir.159

Kurtubtefsirindeuifadelereyervermitir: ` ,`: --` ` - , Mminleredekanadnindirsanaimanedenkimselerekaryumuakdavran veonlaraalakgnllcetevazuilehareketet.Kanadnindirilmesiaslnda, kuunyavrusunubarnabasarkenkanadnatktansonrazerinekanadn 153 Ferhid, a.g.e., I, 265; bn Manzur, a.g.e., II, 428. 154 Cevheri, a.g.e., I, 360; sfahani, a.g.e. s.100. 155 Zemaher, Essl-Bela, I, 152; bn Manzur, a.g.e., II, 428.156 ev. Mahmut anga, Kuran- Kerim Lgati,Tima yay., stanbul, 1989, s. 128.157 Hicr 15/88. 158 Taberi, a.g.e, XIV, 128; Zemaher, el-Kef, III, 418; Razi, a.g.e.,XIX, 215; Kurtub a.g.e., X, 57; Beydv, a.g.e., III, 217; Nesef, a.g.e., II, 199; bn Kesr, a.g.e., VIII, 274; El-Mahall, es-Suyt, a.g.e., s. 266; ls, a.g.e., XIV, 80; Kutub, a.g.e., IV, 2154. 159 sfahani, a.g.e. s.100. 50 kapatmashakkndakullanlr.nsanhakkndakendisinetabiolanlardaha yaknlatrmasveyakntutmasnnbirsfatolarakkullanlmayabalanmtr. Mesela: . - _- Filankiikanadnalaltan,indirenbirkimsedir, denilirkenovakurvesakinbirkimsedir,denilmekistenir.demolununiki kanad onun iki yandr. Kuun kanad onun eli hkmndedir. air der ki: :-, , ,,, , ..._ _-' , -- Birkavminlideriolaniinmertlikolarakyeter.Hastakardelerine kanadn uzatman. yani tevazu ve efkatli olman.160 AyrcaHicrsresinin88.ayetinintefsirleriniirdelediimizdegenel anlamda u yorumlarn ne ktna ahit oluruz; Mslmanlar Kurayza ve Nadr Yahudilerine,kendilerindeeitlielbise,koku,mcevheratvediereyalarn bulunduuyedi kervana rastlarlar. Bunun zerine mslmanlar: ayet bu mallar bizimolsayd,bizbununlagvekuvvetkazanr,bunlarAllahyolunda harcardkdemelerizerineAllahonlaraAndolsunkibensizeyediayet/ KuranKerimiverdim.Bunlar,buyedikafiledenmuhakkakvemuhakkakdaha hayrldrlar hatrlatmas olarak indii rivayet edilir.161

Kanatalaltmakyumuaklk,efkatvetevazudanbirkinayedirki, bundanmaksatise,Allahn,Hz.Peygamber(s.a.v.)i,kfirlerinozenginlerine iltifatediponlaradeervermektennehyedip,Onamslmanfakirleretevazu gstermesini emretmektir. Bunun bir benzeri de, ' _` ,` ` , ' _, , ... m'minlerekaralakgnll,kfirlerekar,onurluvezorlu162ayetiyle, Allahn, Hz. Muhammed (s.a.v.)in ashabn vasflandrrken buyurduu, .` ' 160 Kurtub a.g.e., X, 57. 161 Taber, a.g.e., XIV, 127; Razi, a.g.e.,XIX, 215. 162 Maide 5/54. 51 __ .-` _ ` ,` , ` , , kfirlerekaretin,sert,kendiaralarnda merhametlidirler163 ayetidir.164 Bununla beraber sz konusu ayetle ilgili kendisiyle, Allah tarafndan stn klnanherhangibirkimsenindnyanimetlerinitemennietmemekvekendisine dnyalk verilmi olan hi kimseye hasetetmemekgibi tefsiryorumlartevazu kavramnaklaycniteliktedir.nkbirkimsebaknvedierduygularn iyicedevamettiripdiktiinde,ancakikigznoeyeuzatmvedikmi olmaktadr. Bir eye, gzn dikip ona alabildiince bakmak ise, o kimsenin onu arzuladna ve beendiine, temenni ettiine dellet ettii savunulmaktadr.165 Bu anlamitibariyletevazukavramAllahaveOnunhkmvekazasnaitiraz etmemek anlamlarn da kapsadna ahit oluruz. 2.2.4 ., = (Scd) Kelimesi Tevazukavramileilgilizerindedurulmasgerekendierbirkelime- se-ce-de szcdr. - szc temelde ne eilme, aaya bklme ve tezelll gsterme, alnnyere koyma, alak gnll olmak, baemek166, kendini alaltma,alaktutmaveyakendikibrini,gururunukrmaanlamnagelmektedir. Kuran-KerimdegenelanlamitibariyleAllahakarkendinialaltma,alak tutmaveyakibrini,gururunukrmayveibadetetmeyiifadeetmekiin kullanlmtr. Ayrca Kuranda - kelimesi isteyerek yaplan secde, istee bal 163 Fetih 48/29. 164 Razi, a.g.e.,XIX, 215. 165 Razi, a.g.e.,XIX, 215. 166 bn Dreyd, a.g.e., II, 66; Cevheri, a.g.e., II, 484; bn Faris, a.g.e., III, 133. 52 olmaksznyaplansecde,alakgnlllnifadesiolaraksecde,namazla zdemi secde ve mescit anlamlarnda167 92 yerde gemektedir.168 Dolaysyla - kelimesinin geni ereveli anlam ana sahip olmasndan trsadecealakgnlllkkavramerevesindeayetleredeinmekle yetineceiz.BubalamdaaadakiayetlerKurandatevazukavramnn ekillenmesine yardmc olabilecek niteliktedir: ,,` , ,` , , ` -` ` ,` .` , - _` -` . , ` -` , ` , ` , ` = - , , ,` , , = - ` -` ` , , , Hani,umemleketegirin.Oradadilediinizgibi,bolbolyiyin. Kapsndan eilerek tevazu ile girin ve htta! (Ya Rabbi, bizi affet) deyin ki, biz de sizin hatalarnz balayalm.yilik edenlereise daha da fazlasn vereceiz demitik.169

` _ ,., ` -` ` ,` , ,` , , ,, _, =` ,` , ` , ,` ` ` ,` , , ` -` - ' , .` ` , ` ,` ,` =, Verdiklerisalamsz(yerinegetirmemeleri)sebebiyleTru zerlerinekaldrdkveonlara,Tevazuilekapdangirindedik.Yineonlara, Cumartesi(yasaklar)konusundahaddiamayndedikveonlardansalambir sz aldk.170 ,.` , -,` , ,,` , ,`` ` ,` , , ` , ` ` -` . , ` -` , = - , , , ` ,`` , , = - ` , ` -` ` , , 167 Secde kelimesinin anlamlar ile ilgili geni bilgi iin bkz: ; Zemaher, Essl-Bela, I, 438; bn Manzur, a.g.e., III, 204-205; Firuzabadi, a.g.e., I, 297; Zebidi, a.g.e., VIII, 172-176; sfahani, a.g.e. s.223-224. 168 ev. Mahmut anga, Kuran- Kerim Lgati, Tima yay., stanbul, 1989, s. 237.169 Bakara 2/58. 170 Nisa 4/154. 53 O zaman onlara denilmiti ki: u memlekete yerlein. Orada dilediiniz gibiyiyinveHtta(YaRabbi,biziaffet)deyin.Kentinkapsndaneilerek tevazuilegirinkibizdesizinhatalarnzbalayalm.yilikedenleredahada fazlasn vereceiz.171 Zikrettiimiz ayetlerde grld gibi kr secdesine kapanarak, kibirden saknarak,almlekildeyrmektenkendinitutarakveazgnlkveserkelie izin vermeden girmek n plana kmaktadr.172 Bu ayetlerin tefsirlerinde hem,` , hem de. kelimeleri zerinde tartmalar mevcuttur. rnein kap konusunda iki grn hakim olduuna ahit olunmutur.1.bnAbbas,Dahhak,McahidveKatadegibilimlersz konusunun kapnn Beyt-i Makdisde Htta kaps diye anlan kap olduunu savunur.2.Bazlimlerdebukapileehrincihetlerindenbircihetileoraya varan bir giri yerinin kastedildiini nakletmilerdir.Bununlabirliktesecdeileneyinkastedildiidetartmakonusuolmu vebununlailgiliolarakHasanel-Basrigibilimlerbizzatyznyerekonulduu secde kastedildiini vurgulamtr. Ancak Razi bu gre katlmadn u szleri ileifadeetmektedir:secdeetmeleridurumunda ,` ,yegirmelerininvcbunu iktiz eder. Bu sebeple secdeyi biz zahirine hamledersek, bu imknsz olur.173 Bunundndasecdekelimesinirkolarakyorumlayanlarda mevcuttur.Onlaragrekapdarvekkidi.Dolaysylaorayagirenkimsenin banemesiszkonusudur.Buyorumdaeerkapdarolsayd,orayark 171 Araf 7/161. 172 Yazr, a.g.e., I, 304. 173 Rzi, a.g.e.,XIX, 94-95. 54 ederekgirmemecburiyetindekalrlarveorayagirmekiindeemreihtiya duyulmazd denilerek rtlmektedir.174 Secde ederek buyruunun anlam, bn Abbas'a gre rka eilerek girin, demektir.Bununmuayyenbirekildedeildealakgnlllkleveitaatlegirin anlamnageldiidesylenmitir.175Zemaherdeilgiliifadeiinkrederekve tevazuileanlamndagrbeyanetmitir.176Geneldetefsirlerdebuyndegr beyan edilmitir.177 BubalamdaAllahszkonusuayetleriilehuuetmelerinivetevazu gstermelerinikastettiiakbirekildeanlalmaktadr.nkRazinindeyimi ilebulafzsecdeninhakikatinehamletmekuygunolmaynca,onutevazuya hamletmekgerekir.178Ayrcagnahlardanarnmakvetvbeetmekisteyen kimsenin kendini ynetebilmesi, alaltabilmesi gerekmektedir.zerinde durduumuz ayetleri tarihi arka plann ve ini sebeplerine dikkat ettiimizdeMaidesresinin21-22.ayetleribizektutmaktadr.Bunagre: Musa,kavmineyleseslenmiti:Eykavmim!Allah'nsizeyazptakdirettii Arz-Mukaddes(kutsalyer)egirin;gerisingeriarkanzadnmeyin,sonrazarara uramolarakdnersiniz.EyMusa!dediler,dorusuoradazorbabirmillet vardr; onlar oradan kmadka elbette biz giremeyeceiz; eer oradan karlarsa, ozamanbizgerektengirebilirizdemilerdi.Neticeolarakcesaretedip girememilervehazrakonmak,yorulmadanBeyt'l-Makdis'eyerlemek istemiler.179

174 Rzi, a.g.e.,XIX, 95. 175 Kurtubi, a.g.e., 1964, I, 410. 176 Zemaher, el-Kef, I, 272. 177 Beydv, a.g.e., I, 82; Nesef a.g.e., I, 91; bn Kesr, a.g.e., I, 417; ls, a.g.e., I, 265; Kutub, a.g.e., I, 73. 178 Rzi, a.g.e.,XIX, 95. 179 Celal Yldrm, lmin Inda Asrn Kuran Tefsiri, Anadolu yay., zmir, 1986, I, 198. 55 DolaysylaKuranbylebirtarihiolayerevesindemlknhakik sahibineynelmeyi,ihsandabulunduunimetekarkretmeyivekapdanieri girerkenAllahagnlbalaypsaygifadeederbirdavranileteslimiyet gstermeyigzlernnesermekistemitir.Ancaksrailoullartarifedilen davranayaklamam,aksinegemignlerivecereyanedenolaylararabuk unutarak ilh emirleri, peygamberin buyruklarn alaya almaya balamlardr.180 Burnekolaylarnverdiimesajlardanhareketletevazukavramnn anlamanmlkngereksahibineynelmek,ihsandabulunduunimetekar kretmek,Allahagnlbalaypsaygifadeederbirdavranileteslimiyet gstermekolarakgeniletebiliriz.AyrcaKurandakisecdekelimesininanlam anntemelindetevazukavramyeraldnakagrmekmmkndr. nkAllahkendivarlnnkantileberabertmnimetlerinevevarlklarna tevazu ile yaklama erdemini tavsiye etmektedir. 2.2.5 =, - , (hbt) KelimesiTevazukavramnnanlamnyanstandierbirkelime .- . ` -fiilindentremi -, = kelimesialakgnllolmak,huusahibiolmak,gizli olmak,dzveoturaklyerekonmak181gibiszlkanlamlarilekarmza kmaktadr.Yine ` - ' ,`,ayetinde,kelimeninismifailolarakmutmainler veyatevazusahiplerianlamnageldiiniszlklerderastlamaktayz.182Isfahani szkonusukelimeyealak,baskarazi,yumuakolmakveyayumuakhale gelmek,yumuamakmtevazilik,alakgnllyadaitaatkarolmakveyahale 180 Yldrm, a.g.e., I, 199. 181 Ferhid, a.g.e., I, 382; Cevheri, a.g.e., I, 247; bn Faris, a.g.e., V, 316; Firuzabadi, a.g.e., I, 146. 182 bn Manzur, a.g.e., II, 27; Zebidi, a.g.e., IV, 503. 56 gelmekanlamlarnyklemektevetevazukavramnneanlamolarakda kullanlabileceini belirtmektedir.183 Kuran- Kerimdeki kullanl ekline baktmzda ise ilk olarak; ` -` ,`, ,Alakgnlllerimjdele184alakgnllleranlamile ismi fail eklinde getiine ahit oluruz.Daha sonra: `` ,` , :` , _ ` ' -` `',,`, ',, ` ,, ` ,` ,` ,, ` . ` -` , , Bir de kendilerine ilim verilmi olanlar onun, Rabbinden gelen hak olduunu bilsinler, bylece ona iman etsinlervesonutadakalplerionasaygduysun185anlamnnnplanaktn grebiliriz.Yine baka bir ayette ise:`-` . -` . ': , ' ` , ,` , _ _ ,`` - ' ,. - ` . , , ,`, . .,` -,, ` ,` ,manedipsalihamellerileyenveRablerinegnldenbalananlara gelince,iteonlarcennetliklerdir.Onlaroradaebedkalacaklardr186gnlden balanmak anlamnda kullanld grlmektedir.SrasileayetlerintefsirlerinegelinceHacsresinin34.ayetindeslamn duyguveynelileribirletirdiivehepsininbirlikteAllah'ayneldii vurgulanmaktadr.Allahtanbakasadnakesilenhayvanlarharamklnm, zerlerineAllah'nadnnanlmaszorunluluugetirilmektedir.Allah'nadnn anlmas en belirgin ama olarak anlmaktadr. 183 sfahani, a.g.e. s. 141. 184 Hac 22/34.185 Hac 22/54. 186 Hud 11/23. 57 Konumuzlailgisiolmasasndan ` -`kelimesizerindeyaplanyorumlarzerindeduralm.Rzbukelimeileilgiliolaraktefsirindeunlar zikretmektedir:Muhbit,mtevzivehludemektir.EbMslimyleder: Muhbitingerekmanas,dzbiryerdeolankiidemektir.Ohaldehabtdz yer demektir. Mfessirlerin bu hususta deiik izahlar vardr: Muhbit,mtevzidemektir.Bu,bnAbbasveKatde'nin grdr. Bu,ibadetlerindegayretgsterenlerdemekolup,buKelb'nin grdr. hlasllar demektir. Bu gr, Muktilindir. Allahzikretmekleitminanvesliholankimselerdir.Bugrde Mchiddendir. Bunlar,zulmetmeyenler,zulmeuradklarndaise,intikam almayanlardr. Bu gr Amr b. Evsindir.187 Genelolaraktefsirlerdeszkonusuifadeiinmutmainlerveyah, tevazu sahipleri anlam yklendiini grmekteyiz.188

lahlntekveortakszlnnvurgulanmas"lahnztekilahtr"ve sadeceO'nateslimolunmas;"yalnzO'naboyunein"deerlendirmesi yaplmaktadr.Bylecebaskvezorlamailesalananbirteslimiyetdeil,iten gelen ve istekle yerine getirilen bir teslimiyete vurgu yaplmaktadr.189 nk tarif edilen teslimiyet sahipleri yle tarif edilmektedir:"alak gnll saygllar mjdele 187 Razi, a.g.e.,XXIII, 35.188 Taberi, a.g.e, XVI, 550; Beav, a.g.e., V, 386; Zemaher, el-Kef, IV, 195; Razi, a.g.e.,XXIII, 35; Kurtub a.g.e., XII, 58; Beydv, a.g.e., IV, 69; Nesef, a.g.e., II, 441; bn Kesr, a.g.e., X, 60-61; El-Mahall, es-Suyt, a.g.e., s. 336; ls, a.g.e., XII, 154. 189 Mevdudi, a.g.e, s. 634. 58 Onlar ki yanlarnda Allah'n ad anldnda kalpleri rperir. Balarna gelen belalara kar sabrederler. Namaz klarlar. VekendilerineverdiimizrzklarnbirblmnAllahyolunda harcarlar. Bu ekilde inan, ibadet ve alak gnlllk arasnda iliki kurulmakta ve ibadetlerintemelindeinanlabeslenentevazununyeraldnadikkat ekilmektedir.Byleceibadetler,inanlabeslenentevazununsomutifadesive belirtisiolarakkarmzakmaktadr.Nitekimbudurumdavranileibadeti birletirerekinsanruhubirbirindenfarklynlerarasndaparalanmam olmaktadr.Surenin ak ise kurbanlk deve ve srlarn kesilmesi ile yerine getirilen haccazgsembolikibadetleriaklarken,yinebahsettiimizanlamnplana kararak vurgu