Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/4 Spring 2013, p. 1423-1440, ANKARA-TURKEY
ABDULLAH TUKAYIN TATARCA ZERNDEK ETKLER*
Murat UZUN**
ZET
Tatar ismine in kaynaklar, Orhun Abideleri ve Kagarl
Mahmudun Divn Lgtit-Trk adl eseri gibi muhtelif tarih
kaynaklarda rastlanmaktadr. Gnmzde bu etnonim Kazan ve Krm
Tatarlar tarafndan kullanlmakta ve bu topluluklarn dilleri de Tatar Trkesi olarak adlandrlmaktadr.
Kuzey-Dou Trkesinin Kpak koluna mensup olan Tatar
Trkesi, XVIII. yzyln ikinci yarsnda temelleri atlan bir deiim
srecine girmitir. Bu srecin devamnda, XIX. yzyln son
dnemlerinde Tatarlar iin yeni bir edebiyat balam, XX. asrn banda deiimin boyutlar eskiye nazaran ok daha ileri bir seviyeye
ulamtr.
Tatar Trkesi zerindeki deiime etki eden ve bir anlamda
modern Tatarcaya son eklini veren nemli ahsiyetlerden biri air,
yazar ve bir dnce adam olan Abdullah Tukaydr.
Kazan Tatarlarnn mill airi olan Tukayn yaz hayat iki farkl dnemden oluur. Tukayn edeb hayatn meydana getiren Cayk ve
Kazan dnemlerinde kaleme ald iirlerde kulland dil mahiyet
itibariyle birbirinden farkldr. Onun iirlerinde iki farkl dnemi temsil
eden iki farkl dil anlay sz konusudur.
Edeb hayatnn ilk dnemi olan 1905-1907 yllar arasndaki
Cayk (Uralsk) dneminde stanbul aznn etkisinde kalan Tukay; 1907 ylnda geldii Kazandaki edeb muhitin etkisi, Tatar milliyetilii vb.
gibi deiik etkenlerle mahall aza ynelmi, ehabettin Mercani ile
balayan bu hareketi zirveye tam ve Tatar konuma dilinin edeb dil
haline gelmesinde etkili olmutur. ncelenen iirler zerinde bunu
aka grmek mmkndr.
Anahtar Kelimeler: Konuma Dili, Tatar Dili, Abdullah Tukay,
Deiim, Edeb Dil
* Bu makale Crosscheck sistemi tarafndan taranm ve bu sistem sonularna gre orijinal bir makale olduu
tespit edilmitir. **
TC Brksel Bykelilii Eitim Mavirlii, El-mek: [email protected]
1424 Murat UZUN
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 8/4 Spring 2013
EFFICACY OF ABDULLAH TUKAY ON TATAR LANGUAGE
ABSTRACT
The word Tatarian is encountered in various historical sources
such as Chinese sources, Orkhon Inscriptions, and Divanu Lugatit-
Turk of Mahmud al Kashgari. Currently, this naming is used to define
by the Kazan and Kirim Tatars and the language of these societies is
called the Tatar Turkish.
Tatar Turkish, which is a member of Kipchak branch of the North-Eastern Turkish, has entered a transformation process which has
foundations in the second half of the 18th century. Following the
transformation process a new literature began for Tatars in the late
periode of the 19th century. At the beginning of the 20th century, the
dimensions of the transformation reached to an advanced level compared with those in the past.
One of the significant names who had influence in the evolution of
the Tatarian language and formalized the language in the modern form
is a poet, an author, and a philosopher, Abdullah Tukay.
The life of Tukay, who is the national poet of Kazan Tatars, consist
of two eras. The languages Tukay used in his poems in the periods of Cayik and Kazan, which also constituted his literary life, are different
from each other in terms of quality. Two different senses of language
can be defined for his poems that would represents the two eras of his
life.
Tukay, who was influenced by the Istanbul dialect during the years 1905-1907 -Cayik (Uralsk) era- which coincides first years of his
literature life, arrived to Kazan in 1907 and leaned towards the local
dialect with reasons such as the effect of the literary environment and
Tatar nationalism. He carried this movement, which started with
Shihabetdin Marjani, to its paramount and helped Tatar spoken
language to be a literary language. This can evidently be seen in the poems considered.
Key Words: Spoken language, Tatar language, Abdullah Tukay,
transformation, literary language
1.Tatarca
1.1. Tatar smi ve Tatar Kimliinin Oluumu
Tatar ismi ile ilgili olarak ilim leminde pek ok farkl gr ne srlm olmasna
ramen bu ismin menei hakknda tam ve kesin bir bilgi yoktur. Hakknda pek ok ey sylenen bu
etnonimin, farkl amalar dorultusunda farkl boylar adlandrmak iin kullanld bilinmektedir.
Gnmzde Tatar ismi coraf olarak Kazan ve Krm merkez olmak zere dil-Ural
Blgesinde, bamszlklarn yeni kazanm olan Trk cumhuriyetlerinde ve Rusyann St.
Petersburg ve Moskova ehirleri bata olmak zere muhtelif ehirlerinde yaayan bir Trk boyu
iin kullanlmaktadr.
Abdullah Tukayn Tatarca zerindeki Etkileri 1425
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 8/4 Spring 2013
Trke kaynaklarda bu isimden ilk defa Orhun Abidelerinden Kl Tigin Abidesinin
gney yznde ve dou yznde Otuz-Tatarlar eklinde; Bilge Kaan Abidesinin dou yznde
ise hem Otuz-Tatarlar hem de Tokuz Tatarlar eklinde sz edilir ve abidelerde toplam be kez
Tatar ismi geer (Ergin 1994:2-8-12-34-48). Ayrca Kagarl Mahmud (2005:540) da Divn
Lgtit-Trk adl eserinde, Trke konuan bir halk olarak Tatarlardan bahseder, ancak Tatar
adnn kkeni hakknda bilgi vermez.
Tatar isminin mene itibariyle Moolca bir kelime olduu sylense de etimolojik olarak bu
ispatlanabilmi deildir. in kaynaklarnda Tatar adna deiik tarihlerde Ta-Ta veya Da-Da
eklinde rastlanr (Caferolu 1988:73). Tatar kelimesine ilk olarak tarih in kaynaklarnda
rastlandn ve kimi limlerin onun ince ta-ta (da-da) (pis, pasakl) sznden ortaya ktn
dndn belirten Zekiyev (1998:307-308), -ar/-er ekinden hareketle, bu kelimenin
balangtan beri Trke bir etnonim olarak kullanldn belirterek tat-ar, haz-ar, bolg-ar, balk-ar
vb. gibi rneklerle bu grn destekler.
Tatar kelimesini, Ruslarn ykledii olumsuz anlam sebebiyle, kendilerini sadece
Mslman olarak adlandran dil boyu Trkleri iin ilk defa kullanp edebiyata sokan kiiler
Kazanl mehur tarihi ve fikir adam ehabettin Mercan ile yazar ve tercman Kayyum Nasrdir
(Battal 1996:168-169). Mercan, Tatar halknn kendilerini sadece Mslman olarak
nitelendirmelerini eksik bulup millet olarak Tatar olduklarn dile getirerek bu gr ile dikkat
ekici bir k yapmtr (Mercan 1989:43-44). Mercan ve Nasrden sonra, XIX. asrn
sonlarnda ve XX. asrn balarnda kalem oynatan Kazanl muharrirlerin hemen hepsi Kazan
Trkleri iin Tatar ismini kullanmlardr (Battal 1996:169). Zamanla benimsenen bu ad, Krm ve
Kazan Trkleri tarafndan kullanlmaya balanmtr.
1.2. Tatarlarn Genel Tarihi
Uzun bir tarih gemie sahip olan Tatarlarn atalar VI. yzyln banda dil-Ural boyuna
g eden Bulgar Trkleridir. Dolaysyla imdiki dil-Ural Tatarlar Suvar, Sibir, ksmen Hunlar ve
dil Bulgarlar ile XII. yzylda Trkistandan bu blgeye gelen Kpak Trklerinin torunlardr.
Bulgar Trkleri VI. yzylda dil-Ural Blgesine yerlemeye balam ve VII. yzylda bu blge
tamamen bir Trk yurdu hline gelmitir (Buran vd. 1999:162).
IX.-XII. yzyllarda Dou Avrupann en nemli ticaret merkezi olan Bulgar Devleti,
1220lerde Moollarn bu blgeyi istila etmesiyle yklm ve daha sonra kurulan Altn Ordu
Devletinin himayesine girmitir. Altn Ordu Devletinin XIV. yzyln sonunda Timurun
ordularna yenilip dalmas ile birlikte blgede Kazan, Krm, Astrahan, Kasm, Sibir ve Nogay
Hanlklar kurulmutur (Faretdinov 1996:27-56).
1437de kurulan Kazan Hanl, 2 Ekim 1552 tarihindeki Rus igali neticesi yklmtr
(Faretdinov 1996:253). arlk Rusyasnn ardndan SSCB iinde 27 Mays 1920 tarihinde
bugnk snrlar ile Tataristan zerk Cumhuriyeti kurulmutur (zkan 2002:207). 1920 tarihinde
kurulmu olan Tataristan zerk Cumhuriyeti gnmzde de Rusya Federasyonu dahilinde yer alan
yirmi bir zerk cumhuriyetten (http://www.turkey.mid.ru/hakk_t02.html, ET: 22.12.2012) biri
olarak varln devam ettirmektedir.
1.3. Tatarcann Trk Dilleri indeki Yeri
A.Samoylovi, N.Poppe gibi bilim adamlar Trk dillerini ikiye ayrp ilk gruba R-dili olan
uva dilini, ikinci gruba ise Z-dilleri olan dier dilleri ve iveleri koyarlar. Bununla birlikte pek
ok lim Tatarca ve Bakurtay Karay, Karaay-Balkar, Kumuk; Nogay, Kazak, Karakalpak;
Krgz Trkeleri ile birlikte Kpak Grubuna, yani Kuzey-Bat Grubuna dahil ederler (Hattori
1975:280). Ahmet Temir (1992:216) ise Tatarcay Kuzey Trkesi olarak adlandrd grubun
ivelerinden biri olarak sayar.
http://www.turkey.mid.ru/hakk_t02.html
1426 Murat UZUN
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 8/4 Spring 2013
Tatarca, W.Radloffun drt gruba ayrd Trk dilleri iinde Krgz, rti, Bakurt
lehesiyle birlikte Volga veya Kuzey leheleri iinde; Ramstedtin tasnifinde ise Krgz, Kazak,
Karakalpak, Nogay, Kumuk, Karaay, Karaim ve Bakurt leheleriyle birlikte Bat Grubu iinde;
Samoyloviin tasnifinde ise alt gruba ayrlan Trk leheleri iinde III. Grup, Taw Grubu (Kpak,
Kuzeybat) iinde gsterilmitir (Akar 2006:42-46). R.R.Arat (1953:59-138), Trk ivelerinin
Tasnifi adl makalesinde Trk lehe ve iveleri ile ilgili olarak y
