T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

İNŞAAT TEKNOLOJİSİ

TAŞ YAPILARDA RASPA YAPMA

Ankara, 2013

Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve

Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak

öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme

materyalidir.

Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir.

PARA İLE SATILMAZ.

i

AÇIKLAMALAR

GİRİŞ

ÖĞRENME FAALİYETİ- 1

1.NİTELİKSİZ/MUHDES EKLER

1.1. Niteliksiz/Muhdes Eklerin Kaldırılması

1.2. Niteliksiz/Muhdes Eklerin Analitik Rölövede Gösterilmesi

UYGULAMA FAALİYETİ

KONTROL LİSTESİ

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

ÖĞRENME FAALİYETİ- 2

2. RASPA

1.2. Raspa Çeşit ve Yöntemleri

1.3.1 Mekanik Raspa

1.3.2 Kimyasal Raspa

1.3.3 Isıtma Yöntemiyle Raspa

1.3.4 Raspa Yönteminin belirlenmesi

UYGULAMA FAALİYETİ

KONTROL LİSTESİ

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

MODÜL DEĞERLENDİRME

CEVAP ANAHTARLARI

KAYNAKÇA

İÇİNDEKİLER

ii

ALAN İnşaat Teknolojisi

DAL/MESLEK Restorasyon

MODÜLÜN ADI Taş Yapılarda Raspa Yapma

MODÜLÜN TANIMI

Tarihi eserlerde karşılaşılan niteliksiz/muhdes ekleri

analitik rölövede gösterimini ve raspa teknik ve

yöntemlerini anlatan öğrenme materyalidir.

SÜRE 40/32 +

ÖN KOŞUL “Tarihi Eserlerde Tespit ve Belgeleme”, “Taşın

Mimaride Kullanımı”, “Taş Bozulmalarını Teşhis Etme”

modüllerini almış olmak.

YETERLİK Taş yapılarda raspa yapmak

MODÜLÜN AMACI

Genel Amaç

Niteliksiz/muhdes ekleri analitik rölövede tespit

edebilecek, farklı tekniklerle raspa yapabileceksiniz.

Amaçlar

Niteliksiz/muhdes ekleri analitik rölövede tespit

edebileceksiniz.

Mekanik raspa yapabileceksiniz.

Kimyasal raspa yapabileceksiniz.

Isıtma yöntemiyle raspa yapabileceksiniz.

EĞİTİM ÖĞRETİM

ORTAMLARI VE

DONANIMLARI

Ortam:

Derslik, kütüphane, müze, tarihi yapılar

Donanım:

Sunum ve görsel anlatım araçları,

Konu ile ilgili kitap, dergi, rapor, makale, vb.

dokümanlar, Fotoğraf makinelerinden aktarım yapmak

ve yansıtmak için gerekli bilgisayar ve projeksiyon

cihazı donanımı

ÖLÇME VE

DEĞERLENDİRME

Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen

ölçme araçlarıyla kazandığınız bilgileri ölçerek, kendi

kendinizi değerlendirebileceksiniz.

Öğretmeniniz, modül sonunda, hazırlanan ölçme aracını

uygulayarak kazandığınız bilgi ve becerileri

değerlendirecektir.

AÇIKLAMALAR

2

Sevgili Öğrenci,

Tarihi yapılar zamanın yıpratıcı etkilerinin yanı sıra bilinçsiz kullanıcılar tarafından

yapılan müdahaleler ile de yıpranmaktadırlar. Özellikle işlevini yitiren yapılara; günümüz

konfor koşullarına sahip olabilmesi için bazı eklentiler yapılmaktadır. Kullanıcıların tarihi

yapının özgün malzeme ve niteliğine dikkat etmeden yaptığı yanlış malzeme seçimleriyle

beraber betonarme ek duvarlar, ek mekanlar, döşeme kaplamalarında, üst örtüde yapılan

uygunsuz değişiklikler, dışa açık olan mekanların ek duvarlar ile kapatılması ya da

mekanların kurgusu değiştirilerek pencere ve kapı açıklıkları açılması gibi uygulamalarla

sıkça karşılaşılmaktadır. Duvar yüzeyindeki özgün sıva, boya hatta bezemelerin (kalemişi,

malakari, çini vb.) üstünün uygun olmayan, niteliksiz sıva, boya ile kapatılması söz konusu

olmaktadır.

Restorasyon müdahaleleri kapsamından yapılacak olan çalışmalardan biri de

niteliksiz/muhdes bölümlerin tespit edilerek ayıklanması ve yapı elemanları yüzeyindeki

niteliksiz katmanların raspa edilmesidir.

“Taş Restoratötü” eğitim paketinin yedinci modülü olan “Taş Yapılarda Raspa

Yapma” modülü ile tarihi yapılarda niteliksiz/muhdes eklerin tespit edilmesi, ayıklanması ve

raspa teknik ve yöntemleri hakkında bilgi verilecektir.

GİRİŞ

3

AMAÇ

Bu modül ile tarihi yapılardaki niteliksiz ekleri ve muhdes elemanları ayırt etmeyi ve tarihi

yapılardan uzaklaştırmayı öğreneceksiniz.

Restorasyon uygulaması devam etmekte olan bir yapıya giderek kaldırılmış olan

niteliksiz / muhdes eklerin olup olmadığını araştırınız.

1. NİTELİKSİZ/MUHDES EKLER

1.1. Niteliksiz/Muhdes Eklerin Kaldırılması

Tarihi eserler zamanla bilinçli ve bilinçsiz bir takım müdahalelere maruz kalırlar. İşlevsel

bazı öncelikler göz önünde bulundurularak tarihi yapılarda mekânları genişletme, bölme vb.

müdahaleler için bazı eklentiler yapılır. Bu eklentilerin özgün malzemelere ve detaylara

aykırı, hatta yapıya zarar verebilecek nitelikte seçilmeleri de söz konusu olmaktadır.

Belgeleme çalışmaları sırasına analitik rölöveler hazırlanarak dönem ve malzeme analizleri

yapılır. Ahşap, betonarme, pvc, metal vb. çok farklı malzemelerle üretilmiş olan niteliksiz

eklentiler belirlenir (Resim 1.1). Uygulama sırasında ise yapısal bir kısıtlama olmaması

koşuluyla öncelikle belirlenmiş olan bu niteliksiz ekler özgün yapıya zarar vermeden

sökülür/kaldırılır.

Resim 1. 1: Kazlıçeşme Hamamı cephesine bitişik muhdes sundurma (niteliksiz ek)

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

AMAÇ

ARAŞTIRMA

4

Resim 1. 2: Vefa Kilise Camii kemerli bölümün muhdes duvar ile kapatılması ve binaya

bitişik niteliksiz ek yapı

1.2. Niteliksiz/Muhdes Eklerin Niteliksiz/Muhdes Eklerin Analitik

Rölövede Gösterilmesi Niteliksiz/Muhdes eklerin kaldırılabilmesi için öncelikle yapının özgün yapı

malzeme ve elemanları ile muhdes olan bölümlerinin ayrıt edilmesi gereklidir. Yapılan

tespitlerin analitik rölöve üzerinde bir lejanta bağlı olarak işaretlenmesi gerekir.

Tarihi yapının plan - kesit ve görünüş krokileri hazırlanır.

Özgün bölümler, muhdes bölümler tespit edilir.

Yapılan tespitler ile bir lejant oluşturulur.

Muhdes olduğu tespit edilen duvar, sütun, döşeme, kiriş, üst örtü, pencere - kapı vb

doğramaları gibi yapı elemanlarının malzemeleri tanımlanır.

Örnek Lejant içeriği :

Özgün moloz taş duvar

Özgün kesme taş duvar

Özgün tuğla duvar

Muhdes betonarme/ ahşap/ briket / tuğla duvar

Muhdes çatı kaplaması (eternit, kiremit, pvc vb.)

Muhdes döşeme kaplaması (seramik, şap, linolyum vb.)

5

Lejantta kullanılacak teknik belirlenir. (Tarama, renk kullanımı ya da her ikisi de)

Resim 1. 3: Örnek lejant tarama ve renk kullanımı

Çizim üzerinde lejanta uygun olarak muhdes bölümler işaretlenir.

Gerekli görülmesi durumunda çizim üzerine notlar ekleyerek niteliksiz/muhdes

eklere ait detay bilgi verilebilir.

Alanda yapılan tüm tespitler fotoğraflanır.

6

Resim 1. 4: Örnek tarihi bir hamam plan çizimi

Resim 1. 5: Örnek tarihi bir hamam plan çizimi üzerinde muhdes duvar gösterimi

7

Öğretmeniniz tarafından belirlenecek olan tarihi bir yapıda niteliksiz/muhdes ekleri tespit

ederek, analitik rölöve üzerinde lejant ile işaretleyiniz.

İşlem Basamakları Öneriler (İşlemin Yapılmasına İlişkin

Öneriler)

Uygulama öncesi hazırlık yapınız.

Kullanılacak araç – gereçleri (çizim için

kağıt, renkli kalemler vb.) hazırlayınız.

Yapının plan çizimini yapınız.

Yapıdaki niteliksiz/muhdes ekler ile özgün

bölümleri gözlemleyiniz, lejant için tespit

yapınız.

Yaptığınız tespitlere göre analitik rölöve

lejantı hazırlayınız.

Çizim üzerinde lejanta uygun olarak

tarama ya da renklendirme ile muhdes/

niteliksiz ekleri işaretleyiniz.

Çizim üzerine detay bilgisi vermek için

notlar yazınız.

Şantiyedeki güvenlik kurallarına uyunuz.

Temiz, düzenli ve dikkatli çalışınız.

Zamanı ve malzemeyi iyi kullanınız.

UYGULAMA FAALİYETİ

8

KONTROL LİSTESİ

Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız becerileri

Evet, kazanamadığınız becerileri Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi

değerlendiriniz.

Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır

1 Uygulama öncesi hazırlık yaptınız mı?

2 Kullanılacak araç – gereçleri (çizim için kağıt, renkli kalemler vb.)

hazırladınız mı?

3 Yapının plan çizimini yaptınız mı?

4 Yapıdaki niteliksiz/muhdes ekler ile özgün bölümleri gözlemleyip,

lejant için tespit yaptınız mı?

5 Yaptığınız tespitlere göre analitik rölöve lejantı hazırladınız mı?

6 Çizim üzerinde lejanta uygun olarak tarama ya da renklendirme ile

muhdes/ niteliksiz ekleri işaretlediniz mi?

7 Çizim üzerine detay bilgisi vermek için notlar yazdınız mı?

DEĞERLENDİRME

Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.

Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız

“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.

9

Aşağıdaki cümlelerin sonunda boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru

ise D, yanlış ise Y yazınız.

1. (…..) Tarihi yapılardaki niteliksiz/muhdes eklerin kaldırılması için öncelikle özgün ve

muhdes bölümlerin tespit edilmesi gerekir.

2. (…..) Analitik rölöve üzerinde muhdes bölümler gösterilmez

3. (…..) Rölöve üzerine niteliksiz/muhdes eklerle ilgili bilgi notu yazılabilir.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayısını belirleyerek

kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız

sorularla ilgili konuları ilgili faaliyete dönerek tekrar inceleyiniz.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

10

AMAÇ

Bu modül ile tarihi yapılarda farklı tekniklerle raspa yapmayı öğreneceksiniz.

Restorasyon uygulaması devam etmekte olan bir yapıya giderek raspa

uygulamalarını gözlemleyiniz.

2. RASPA Raspa en genel anlamıyla; sıvalı, boyalı ya da cilalı yüzeylerin üzerini kazıyarak alttaki asıl

malzemeyi ortaya çıkarma işlemi olarak tanımlanmaktadır. Tarihi eserlerde, özgün duvar

yüzeyini kapatan çeşitli uygulamalar bulunur. Özellikle çimento bazlı harçlarla yapılmış olan

sıva, derz, kozmetik onarım ve tümlemeler eserlere büyük zarar vermektedir. Çimento bazlı

müdahaleler raspalanarak eserlerden uzaklaştırılmalıdır .

Resim 2. 1: Çeşmenin cephesindeki çimento sıva

ÖĞRENME FAALİYETİ–2

AMAÇ

ARAŞTIRMA

11

Resim 2. 2: Çimento sıvanın raspalanması

Resim 2. 3: Zeytinburnu Fatih Camisi cephesinde raspa çalışması

12

Resim 2. 4: Hüsrev Kethuda Darulkkurrası kubbe üzerinde çimento sıva raspası

1.2. Raspa Çeşit ve Yöntemleri

Mekanik raspa, kimyasal raspa ve ısıtma sistemiyle raspa olmak üzere üç farklı yöntemle

raspa yapmak mümkündür.

1.3.1 Mekanik Raspa

Mekanik raspa basit el aletleri (spatula, spatül, bisturi vb.) ile herhangi başka bir işleme

(kimyasal kullanımı – ısıtma vb.) gerek duyulmadan yüzeydeki tabakaların kaldırılarak

özgün yüzey, doku, renk ve bezemenin ortaya çıkartılmasıdır (Resim 1.23). Mekanik raspa

uygulaması diğer raspalara göre uzun süreli bir uygulamadır. Malzeme maliyeti az, işçilik

maliyeti yüksektir.

Resim 2. 5: Mekanik raspada kullanılan el aleti – spatula

İç mekan duvar yüzeylerinde özellikle Kalem işi bezemelerin üstü zamanla farklı sıva ve

boya tabakalarıyla kaplanabilir. Özgün duvar rengi ve kalem işi bezeme programına ulaşmak

13

için önce araştırma raspası, sonrasında ise istenilen tabakaya ulaşılıncaya kadar tüm duvar

yüzeylerinde açma yapılması söz konusudur. Boya tabakalarının mekanik raspası duvar

yüzeyine küçük darbeler uygulanarak yapılır, sabır ve dikkat gerektiren incelikli bir

uygulamadır (Resim 1.24, Resim 1.25).

Resim 2. 6: Şehzadeler Köşkü Kalemişi

Raspası

Resim 2. 7: Hüsrev Kethuda Darulkurrası

Kalemişi Raspası

1.3.2 Kimyasal Raspa

Kimyasal bir karışımın yüzeye sürülmesi sonucunda sıva, macun, boya vb. tabakaların

kaldırılarak, özgün yüzey doku, renk ve bezemenin ortaya çıkartılmasıdır. Kimyasalın

niteliği ve bileşimi dikkatle ayarlanmalıdır. Kimyasal yüzeye sert ve dayanıklı bir fırça

yardımıyla sürülür. Kimyasalın uygulandığı yüzeydeki malzeme ile reaksiyona girmesi

beklenir. Reaksiyon süresi dikkatle belirlenmelidir. Kimyasalın etkisi sıva, boya, macun

katmanlarında kabarma olması şeklinde gözlemlenir. Spatula yardımıyla üst katman kazınır.

1.3.3 Isıtma Yöntemiyle Raspa

Özel ısıtıcı makine ve el aletleri kullanılarak yüzeydeki sıva, macun, boya vb. tabakaların

kaldırılarak özgün yüzey, doku, renk ve bezemenin ortaya çıkartılmasıdır. Isıtma yöntemiyle

raspa; mekanik raspanın hızını artıran bir uygulamadır. Özellikle ahşap yapı elemanları

üzerindeki yağlıboya katmanlarının raspalanması için sıklıkla kullanılan bir yöntemdir.

1.3.4 Raspa Yönteminin belirlenmesi

Kullanılacak olan raspa yöntemi öncelikle yüzeyin niteliğine, ikincil olarak da uygulama

süresine ve maliyete göre belirlenir. Uygulama tekniğine karar verilirken; her yöntemin

olumlu ve olumsuz yönlerinin bulunduğu göz önünde bulundurulmalıdır.

Mekanik raspa düz yüzeylerde, kimyasal raspa oymalı, dairesel, düz olmayan yüzeyler için

daha uygundur. Mekanik raspa uzun süreli, işçilik maliyeti yüksek, kimyasal raspa kısa

süreli, işçilik masrafı az, malzeme/ekipman masrafı yüksek bir uygulamadır. Meknaik raspa

ile ortaya çıkartılan kalem işlerinde renklerde solma ve ya bozulma olmazken, kimyasal

raspa da renklerin solması ve karışması ihtimali vardır (Resim 1.26).

14

Resim 2. 8: Boya Katmanlarının Raspa Edilmesi

Resim 2. 9 ve Resim 2. 10: Araştırma raspası ile ortaya çıkartılan kalem işleri (sıva ve boya

raspası)

15

Öğretmeniniz tarafından belirlenecek olan bir eski eserdeki niteliksiz ekleri kaldırınız ve

raspa yapınız.

İşlem Basamakları Öneriler (İşlemin Yapılmasına İlişkin

Öneriler)

Uygulama öncesi hazırlık yapınız.

Kullanılacak araç – gereçleri hazırlayınız.

Uygun raspa yöntemini belirleyiniz.

Mekanik yöntemle raspa yapınız.

Kimyasal yöntemle raspa yapınız.

Isıtma yöntemiyle raspa yapınız.

Uygulama yapılacak olan tarihi eserin

rölöve – analitik rölöve, restitüsyon ve

restorasyon projelerinin hazırlanmış, ilgili

koruma kurulu tarafından onaylanmış

olmalıdır.

Restorasyon uygulaması öncesi gerekli

izinlerin alınmış olduğundan emin olunuz.

Uygulama başlamadan önce çalışma

tulumunuzu giyiniz.

Uygulama esnasında eldiven, gözlük vb.

ekipmanları kullanınız.

Şantiyedeki güvenlik kurallarına uyunuz.

Uygulamada kullanılacak ekipmanların

temizlik ve bakımlarını yapınız.

Temiz, düzenli ve dikkatli çalışınız.

Zamanı ve malzemeyi iyi kullanınız.

UYGULAMA FAALİYETİ

16

KONTROL LİSTESİ

Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız becerileri Evet,

kazanamadığınız becerileri Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi değerlendiriniz.

Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır

1. Uygulama öncesi hazırlık yaptınız mı?

2. Kullanılacak araç – gereçleri hazırladınız mı?

3. Uygun raspa yöntemini belirlediniz mi?

4. Mekanik yöntemle raspa yaptınız mı?

5. Kimyasal yöntemle raspa yaptınız mı?

6. Isıtma yöntemiyle raspa yaptınız mı?

DEĞERLENDİRME

Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.

Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız

“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.

17

Aşağıdaki cümlelerin sonunda boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler

doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.

1. (…..) Mekanik raspanın malzeme maliyeti yüksek, işçilik maliyeti azdır.

2. (…..) Kimyasal raspada kullanılan kimyasal yüzeye sert ve dayanıklı bir fırça yardımıyla

sürülür.

3. (…..) Isıtma yöntemiyle raspa; mekanik raspanın hızını azaltan bir uygulamadır.

4. (…..) Mekanik raspa ile ortaya çıkartılan kalem işlerinde renklerde solma ya da bozulma

olmazken, kimyasal raspa da renklerin solması ve karışması ihtimali vardır.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.

Cevaplarınızın tümü doğru “Modül Değerlendirme”ye geçiniz.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

18

Aşağıdaki performans testi ile modülle kazandığınız yeterliği ölçebilirsiniz.

Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır

1. Niteliksiz/muhdes ekleri ayırt ettiniz mi?

2. Uygun raspa yöntemini belirlediniz mi?

3. Mekanik yöntemle raspa yaptınız mı?

4. Kimyasal yöntemle raspa yaptınız mı?

5. Isıtma yöntemiyle raspa yaptınız mı?

DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.

Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize başvurunuz.

MODÜL DEĞERLENDİRME

19

ÖĞRENME FAALİYETİ-1'İN CEVAP ANAHTARI

1 D

2 Y

3 D

ÖĞRENME FAALİYETİ-2'NİN CEVAP ANAHTARI

1 Y

2 D

3 Y

4 D

CEVAP ANAHTARLARI

20

AHUNBAY Zeynep, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, YEM Yayınları,

İstanbul, 2007.

ASHURST John, DIMES Francis, Conservation of Building and Decorative

Stone, Volume 1 Butterworth-Heinemann.

ASHURST John, DIMES Francis, Conservation of Building and Decorative

Stone, Volume 2 Butterworth-Heinemann.

BİNAN Muhittin, Tabii Taş Duvar, Teknik Üniversite Matbaası, İstanbul, 1961.

BRANDI Cesare, Theory of Restoration, Nardini Editore, Firenze, Italy, 2005.

ERSEN Ahmet, GÜLEÇ Ahmet, ALKAN Nimet, KUDDE Esra, “Konservasyon

Raporu’nun Önemi, İçeriği ve Hazırlanma Adımları”, Restorasyon

Konservasyon Çalışmaları, Sayı 2, İBB KUDEB, İstanbul, s.3-16, 2009.

FEILDEN Bernard, Conservation of Historic Buildings, Elsevier, Oxford, 2003.

HASOL Doğan, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, YEM Yayınları, İstanbul, 2005.

SÖZEN Metin, TANYELİ Uğur, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi

Kitabevi, İstanbul, 1986.

TAYLA Hüsrev, Geleneksel Türk Mimarisinde Yapı Sistem ve Elemanları I ve

II, Türkiye Anıt Çevre T.Değ.Kor.Vakfı, İstanbul, 2007.

ULUENGİN Fatin, ULUENGİN Bülent, ULUENGİN Mehmet Bengü, Osmanlı

Anıt Mimarisinde Klasik Yapı Detayları, YEM Yayın, İstanbul, 2007.

KAYNAKÇA