Nazim CAFERSOY* - 21yyte.org Nazim.pdf · Nazim CAFERSOY* The demise of the Eastern Block along with the Soviet Union has marked the beginning of a new era for Russia. As a country

51AVRASYA DOSYASI

Giriş

89’da Berlin Duvarı’nın yıkılması, ardından Doğu Bloğu’nundağılması ve 1991’de de Sovyet Sosyalist CumhuriyetlerBirliği’nin (SSCB) çöküşü ile yaklaşık son 50 yıl boyuncauluslararası ilişkiler sistematiğine egemen olan ideolojik

çatışma esaslı, iki kutuplu sistem sona erdi. Batı Bloğu “Soğuk Savaş”ıkazanırken, Doğu Bloğu ve bu bloğun lideri olan SSCB kaybeden tarafoldu.

RUS JEOPOLİTİK DÜŞÜNCESİNDEMİSYON ARAYIŞLARI

Nazim CAFERSOY*

The demise of the Eastern Block along with the Soviet Unionhas marked the beginning of a new era for Russia. As a countrythat lost a huge empire without even fighting a war and wasreduced to a weak position, with a tendency to makeconcessions to the West, Russia has not yet managed to defineits new, and particularly external, identity in the last decade. Itnot only failed to decide in whether to opt for a Western or anEastern option or a combination of the two in a Eurasian one aswell as a contrasting nationalist one.

Although the cooperation period with the West that was startedwith Gorbachov in 1985 continued during the first year of theYeltsin period; since the West failed to satisfy the expectationsof the pro Western movemenst, these expectations havebecome elements that supported the search for a strategicmission in Russia, which was defined as "the other Europe" byBraudel. With respect to this, Russia’s search for a new missiongained momentum and ideologically statist Marxist-Leninistapproach gave way to statist yet traditional geopolitical con-cerns in Russian strategic thinking. The difficulties of compro-mise in existing conditions added to this and a serious confu-sion about geopolitical models with respect to Russia’s strate-gic aspect came to the fore.

This study dwells on Russia’s search for a geopolitical modeland its theoretical foundations in a historical perspective andanalyses the debates on various geopolitical options put forth aswell as their practical implications in Russia in the last decade.

* Araflt›rmac›, ASAM Rusya-Ukrayna Araflt›rmalar› Masas›.

19

Avrasya Dosyas›, Jeopolitik Özel, K›fl 2002, Cilt: 8, Say›: 4, s. 51-101.

52 NAZ‹M CAFERSOY/RUS JEOPOL‹T‹K DÜfiÜNCES‹NDE M‹SYON ARAYIfiLARI

Bu kaybediş sadece Doğu Bloğu’nun çökmesi sonucunu getirmedi,aynı zamanda SSCB’nin yerine 15 yeni devletin doğmasının en önemlinedenlerinden biri oldu. Uluslararası ilişkiler sistemine yeni dâhil olanbu ülkelerden en önemlisi hiç şüphesiz Rusya Federasyonu’ydu. Rusyageniş coğrafyası, sahip olduğu nükleer silahları, doğal kaynakları, kök-leri 15. yüzyıla dayanan uzun devlet geleneği ve dünya tarihînin son 50yılında 2 süper güçten biri olmanın verdiği birikim ile yeni uluslararasısistemin şekillenmesindeki esas rol oynayan ülkelerden biri konumun-daydı. Bu bağlamda Rusya’nın hem içe dönük kimlik tanımlaması, hemde uluslararası sisteme ilişkin stratejik tercihleri, dünya sistemininşekillenmesinde önemli yapı taşlarından biriydi.

Fakat ordusu sıcak bir savaşta yenilmeden büyük bir imparatorluğukaybeden ve bir anda süper güç konumundan nispeten zayıf, Batıkarşısında sürekli tâviz veren bir ülke konumuna düşen Rusya, geçen10 sene içinde kendi kimliğini, özellikle dışa dönük kimliğini bir türlütanımlayamadı. Rusya, Batılı mı, Doğulu mu, yoksa her ikisininbirleşimini ifade eden Avrasyalı mı, yoksa milliyetçi bir tercihe sahip birülke mi olduğuna karar veremedi. Bu kimlik tanımlaması, özünde Russtratejik düşüncesinin gelecekteki yönünü ve Rusya’nın uluslararasıstratejik tercihlerini de doğrudan belirleyecek bir konu olarak hâlengüncelliğini korumaktadır.

Geçen 10 sene, Rusya için, bir yandan kökleri 18. yüzyıla, BüyükPetro’ya kadar uzanan Batılı Rusya tanımlamasını savunanların, diğeryanda düşünsel temellerini bir anlamda Dostoyevski’ye kadar uzata-bileceğimiz, fakat sistemli bir yaklaşım halini 1920’lerde alan veRusya’nın Batı ile Doğuyu bir araya getiren Avrasyalı bir kimliğe sahipolduğunu iddia edenler, öte yandan da milliyetçi bir çizgiyi savunan vestratejik tercihlerini de bu çerçevede yapması gerektiğini savunanlararasında mücadelenin yaşandığı bir dönem oldu. Bu mücadelenin ilkciddî yansıması kendinî Batıcı/Atlantikçi ve Avrasyacı yaklaşımlararasındaki siyasî ve fikrî mücadele biçiminde göstermiş, Yeltsin döne-minde dış politika alanında ciddî politika ayrışımlarını da içeren çokönemli bir boyut kazanmış, Putin döneminde bu mücadele temeldestratejik düşünce alanında ve Rusya’nın stratejik geleceği alanındakitartışmalar çerçevesinde yoğunlaşmaya ve belirginleşmeye başlamıştır.

1985’den beri SSCB lideri Gorbaçov’la beraber yeniden başlayanBatı ile işbirliği sürecinin Yeltsin döneminin ilk yılında da sürdürülme-sine rağmen, Batı’nın Rusya’daki Batı yanlısı akımın beklentilerinikarşılayamaması, Braudel’in “Öteki Avrupa” olarak tanımladığıRusya’da stratejik misyon arayışlarını besleyen en önemli unsurlardanbiri olmuştur. Bu bağlamda, Rusya’da yeni misyon arayışları hızlanmış,

53AVRASYA DOSYASI

Rus stratejik düşünce sisteminde devletçi Marksist-Leninist yaklaşımınyerini yine devletçi, fakat geleneksel jeopolitik anlayışlar almıştır. Bunabir de mevcut koşullarla uzlaşma zorunluluğu da eklenince Rusya’nınstratejik yönü konusunda ciddî bir jeopolitik model karmaşası ortayaçıkmıştır.

Bu çalışmamızda tarihsel bir derinlikle Rusya’nın jeopolitik modelarayışları ve bunun kuramsal temelleri üzerinde duracak, son 10 yıldaRusya için önerilen jeopolitik seçenek tartışmalarını ve bu tartışmalarınRusya’daki pratik yansımalarını değerlendireceğiz.

1. Rusya Devletinin1 Jeopolitik Gelişimi

Rusya’nın tarihî kolonileşen ülke tarihîdir. Onunkolonileşme bölgesi devletin arazisiyle birliktegenişlemiştir.2

Vasiliy Klyuçevskiy

Rusya’nın yayılmacılığı coğrafyanın, tarihîkoşulların ve özellikle de büyük düklerden, çar-lara, imparatorlara ve komünist nomeklaturayauzanan yöneticilerinin zihniyetinin sonucudur.Bu liderler Rusya’yı dünyada dostu olmayan,sadece kendisine güvenebilecek, başarılı olmasıiçin güçlü olması gereken, hayatî yaşam merkez-lerini düşmandan mümkün olduğu kadar uzaktakarşılamaya olanak tanıyacak kadar geniş birülke olarak görmüşlerdir.3

Dmitriy Trenin

1 Bat›da ve Türkiye’deki akademik literatürde Rusya devleti kavram› yerine esasen Russian state ve Rus devletikavramlar› kullan›lmaktad›r. Oysa Rusya’daki siyasî literatürde bu hususta kullan›lan RossiyskoeGosudarstvo kavram›n›n Türkçe tam karfl›l›¤› Rusya devleti kavram›d›r. Rusça’daki Russkoe Gosudarstvokavram›n›n karfl›l›¤› olan Rus Devleti kavram› ise esasen 15. yüzy›l›n sonu ve 16. yüzy›l bafllar›na kadar yayg›nbiçimde kullan›lm›fl, bu tarihten itibaren ise yerini Rusya devleti kavram›na b›rakm›flt›r. ‹lk kez 15. yüzy›l son-lar›ndan itibaren kullan›lan Rossiyskoe gosudarstvo (Rusya devleti) kavram›ndan farkl› olarak, Rus devletikavram› günümüz Rusya siyasî literatüründe Moskova merkezli birleflmifl Rus prensliklerinin oluflturdu¤u 16.yüzy›la kadarki devleti nitelendirmek için kullan›lmaktad›r. Oysa, bugünkü Rusya Federasyonu devletininmevcut siyasî co¤rafyas› esas›nda 16. yüzy›ldan itibaren bafllayan yaklafl›k 400 senelik genifllemenin sonu-cunda oluflmufltur. Bu ba¤lamda çal›flmada bugünkü Rusya Federasyonu’nu nitelendirmek için Rus devletikavram›n kullan›lmas›n› hem tarihî unsurlar ve hem de akademik aç›dan yetersiz bir kavram oldu¤unu dikkateald›k ve ayn› zamanda Rusya Federasyonu’nun ikinci resmi ismi olan Rusya (devleti) kavram›n› kullanmay›uygun bulduk. Rus ve Rossiya (Rusya) kavramlar›n›n ortaya ç›k›fl süreciyle ilgili olarak bkz: Pobin Milner-Gulland, The Russians, (Malden (US), Blakwell Publishers Inc, 1997), ss. 1-2. özellikle 1. dipnot.

2 Vasiliy Klyuçevski, Kurs Russkoy ‹storii, (Moskova, M›sl, 1987), Cilt 1, s. 50.3 Dimitri Trenin, The End of Eurasia: Russia on the Border Between Geopolitics and Globalization, (Moskova:

Carnegie Moskow Center, 2001), s. 81.


Bir Rus bilim adamı Rusya’nıncoğrafyayla ilişkisini tanımlarkengeleneksel olarak bu kavramıncoğrafî bir mefhum olduğunu, buülkenin dış sınırlarının onunkültürel ve uluslararası kimliğinitanımladığını, iç idarî yapılan-manın da siyasal sistemin doğasıile doğrudan ilişkili olduğunu

belirtir.4 Daha 1991 yılına kadar küresel rekabette iki süper güçten biriolan SSCB’nin bu konumunu sahip olduğu ideolojik, askerî veekonomik gücünün yanı sıra dünyanın toplam alanının 1/22’sini vetoplam kara parçasının 1/6’sını kapsayan 22,4 milyon km2’lik genişcoğrafî alanına5 borçlu olduğunu gözardı etmemek gerekir. SoğukSavaş’ın yenilen tarafı olan SSCB çözülse de, Rusya Federasyonu’nunküresel jeopolitikteki bugünkü önemi büyük devlet geleneği, diplo-matik gücü ve nükleer silahlarının yanısıra, eski imparatorlulukcoğrafyasının yüzde 70’ine eşit olan geniş coğrafyasından da kay-naklanmaktadır. Ciddî reform gerektiren askerî gücündeki zaafiyate vedünya GSYİH’sindeki yüzde 0,8’lik payına6 rağmen Rusya, günümüzitibariyle sahip olduğu ve kendinden sonra gelen en geniş iki ülke olanABD ve Kanada’nın toplam yüzölçümüne neredeyse eşit olan yaklaşık17,1 milyon km2’lik alanıyla ve güneydeki Baltık kıyılarından doğudakiBering Boğazı’na kadar uzanarak 11 saat kuşağına yayılan coğrafyası ilecoğrafî bir süper güç konumundadır.7

Bu kadar geniş bir coğrafyaya yayılan Rusya Federasyonu’nuntemelini oluşturan Moskova Büyük Knezliği’nin (Prensliğinin) 1462yılındaki yüzölçümünün sadece 24.000 km2 olduğunu8 dikkate alırsak,Moskova eksenli Rusya devlet geleneğinde yayılmacılığın en baskınunsurlardan biri olduğunu söyleyebiliriz. Sadece Büyük Petro’dan 1914yılına kadar olan dönemde Rusya İmparatorluğu günlük ortalama 83km2 ve yıllık 80 bin km2 genişlemiştir.9 Tarih, Rusya’nın, Moskova

4 Trenin, The End of Eurasia, s. 11. 5 Nicholas V. Riasanovsky, The History of Russia, (New York; Oxford Univeristy Press, 2000), (alt›nc› bask›), s.

3.6 2001 verileri, kaynak: http://devdata.worldbank.org/external/CPProfile.asp?SelectedCountry=RUS&CCODE

=RUS&CNAME=Russian+Federation&PTYPE=CP7 Trenin, The End..., s. 20. 8 Orest Subtelny, Ukraine. A history, University of Toronto Press, 1988, s. 173’den aktaran Dominic Lieven,

Empire: The Russian Empire and Its Rivals, (New Heaven (US); Yale University Press, 2001), s. 262. 9 Serguei Matiounine, Geopolitical Analiysis of the Former Soviet and Current Russian Strategic Conseptions,

(Final Report), Lublin-Poland, Institute of East-Central Europe, 1998, s.16. kaynak: http://www.nato.int/acad/fellow/96-98/matiouni.pdf

Sadece Büyük Petro’dan1914 yılına kadar olan

dönemde Rusyaİmparatorluğu günlük

ortalama 83 km2 ve yıllık80 bin km2 genişlemiştir.

55AVRASYA DOSYASI

Knezliği’nin 15. yüzyılın sonunda Novgorod Knezliği’nin ele geçirilmesi-nin ardından başlayan yayılma serüvenini, Korkunç İvan’ın 1552’deKazan Hanlığı’nı ortadan kaldırmasını müteakip, 20. yüzyılın sonçeyreğine kadar aralıksız biçimde devam ettiğini ve bu yayılmanınbüyük ölçüde Türk illeri hesabına gerçekleştiğini ortaya koymaktadır.10

Bazı tarihçiler üç jeopolitik unsurun, bir anlamda yayılma tarihînedönüşen Rusya tarihîni köklü biçimde etkilediğini vurgularlar.11 Bugörüşe göre, her şeyden önce geniş ve seyrek nüfuslu Doğu AvrupaOvası ve Sibirya, nüfusun Rusya’nın merkezinden daha geniş alanlarayayılması için ideal koşullar oluşturmaktaydı. İkinci olarak, deniz vedağ yükseklikleri benzeri doğal engellerden yoksunluk bu ülkeyi hemdoğu ve hem de batıdan yabancı saldırılarına açık hale getirerek, ülkehalkının büyük tehlikelerle karşılaşmasına neden olmaktaydı. Rusyatarihînde 13. yüzyılda doğudan gelerek ülkeyi 15. yüzyıl sonuna kadaregemenliği altında tutan Moğol-Tatar (Türk) saldırısı, 17. yüzyıldanitibaren batıdan gelen Polonya, 18. yüzyıldaki İsveç, 19. yüzyıldakiFransız ve 20. yüzyıldaki Alman saldırıları bunun en belirgin örnek-leriydi. Bu bakımdan Rus çarlarının arazilerini büyütme arzusu basit birgüçlenme ve sahip olma çabasının yanında, daha önemli bir güdününyani güvenlik endişesinin bir sonucuydu. Engelsiz arazi, güvenliğin“alan derinliği” (territorial depth) olarak algılanmasına neden oluyor vedaha fazla güvenliğin, sınırların daha da ötelere ilerletilmesiylesağlanacağı düşüncesini besliyordu.14 Aslında 19. yüzyılda Napolyon’unve 20. yüzyılda da Hitler’in saldırılarının önlenmesinde ülke derinliğininönemi de bu güvenlik algılamasının hiç de haksız olmadığını ortayakoyan örneklerdi. Henry Kissinger, “yüzyıllar boyu emperyalizmin Rusyadış politikasının temelini oluşturarak, Moskova’dan Pasifik kıyılarına,Orta Doğu kapısından Avrupa’nın merkezine uzanan bölgelereyayıldığını, zayıf komşularını sürekli kontrol altında aldığını ve onlarıkorkutarak doğrudan denetimin dışına çıkmasını önleme çabasındaolduğunu” vurgulamaktadır. Kissinger güvenlik endişesi ile başkalarına

10 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihî: Bafllang›çtan 1917’ye kadar, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1999, (dördüncübask›), s. xx›.

11 Alexsander Chubarov, The Fragile Empire: A History of Imperial Russia, New York, Continuum, , 1999, ss. 5-7. Ayr›ca, Rusya devletinin oluflum sürecinde jeopolitik unsurlar›n etkisi için bkz: S.V. Kuleflov ve di¤erleri(der), Natsionalnaya Politika Rossii: ‹storiya i Sovremennost, Moskova, Russkiy Mir, 1997, ss. 9-45.; M.B. ‹lin,‘Etap› Stanovleniya Vnutrenney Geopolitiki Rossii i Ukrain›’, Polis (Jurnal Politiçeskie ‹ssledovaniya), 1998,Say› 3, ss. 82-94, http://www.politstudies.ru/fulltext/1998/3/8.htm

12 Chubarov, The Fragile..., s. 6.13 Elnur Soltan, ‘Co¤rafya, Tarih ve Rus Kimli¤i’, Avrasya Dosyas› Rusya Özel, K›fl 2001, Cilt 6 Say› 4, s. 66. 14 Nicolai N. Petro ve Alvin Z. Rubinstein, Russian Foreign Policy: From Empire to Nation State, (New York;

Longman, 1997), s. 6.


15 Henry Kissinger, Diplomacy, (New York; Simon and Schuster, 1994), ss. 24-2516 Rusya’da iktidar›n otoriter yap›s›n›n kökenleri konusunda bkz. Karl Marx, 18. Yüzy›lda Gizli Diplomasi. Rus

Despotizminin Asyatik Kökeni, (‹stanbul; Kaynak, 1992), özellikle ss. 101-126. 17 Edward Acton, Russia. The Tsarist and Soviet Legacy, London, Longman, 1995, (ikinci bask›), s. 17. Ayr›ca

Rusya’da co¤rafya, tarihî geliflim ve siyasal sistem aras›ndaki iliflki için bkz: Richard Pipes, Russia under theOld Regime, (New York, Charles Scribner’s Sons, 1974), özellikle ss. 1-58.

18 Rusya’da siyasal sistemin otoriter temelleri ve kendine özgün tarihsel yap›s› için ayr›nt›l› olarak bkz: YuriyPivovarov, Andrey Fursov, ‘Russkaya Sstema i Reforma’, Pro et Contra, Sonbahar 1999, Cilt 4, Say› 4, ss.176-197.; Y.S. Pivovarov, A.‹. Fursov, ‘“Russkaya Sistema” kak popitka ponimaniya Russkoy ‹storii’, Polis,2001, Say› 4, ss. 37-48. , http://www.politstudies.ru/fulltext/2001/4/4.htm ve ya ‹ngilizce tercümesi için bkz:Yuri Pivovarov , Andrei Fursov, ‘ “The Russian System:” An Attempt to Understand History’, Social Sciences,2002, Cilt 33, Say› 4, ss. 141-155.

19 Alexsander Chubarov, The Fragile..., s. 7. Rusya’n›n bu özgün konumu Dostoyevski taraf›ndan“Avrupa’da köleyiz, ama Asya’da biz bile hakimiz. Avrupa’da barbar›z, ama Asya’da biz de Avrupal›y›z.”biçiminde ifade edilmiflti. Kaynak. F.M. Dotaevskii, Dnevnik Pisatelia, 3. vol, Paris, YMCA Press, n.d., vol. III,s. 609’dan aktaran Mark Bassin, ‘Russian Geographers and the National Mission in the Far East’, DavidHosoon (der), Geography and National Identity, Blackwell, 1994. s. 118. Ayr›ca Rusya’n›n de¤iflik jeopolitikimajlar› konusunda bkz: Ladis K. D.. Kristof, ‘The Geopolitical Image of the Fatherland: The Case of Russia’,The Western Political Quarterly, Aral›k 1967, Cilt 20, Say› 4, , ss. 941-954; Iver B. Neumann, The Geopoliticsof Delineating “Russia” and “Europe”: The Creation of “the Other” in European and Russian Tradition’, TomCasier ve Katlin Malfliet (der), Is Russia a European Power? The Position of Russia in a New Europe, (Leuven;(Belçika) Leuven University Press, 1998), ss. 17-44.

20 Kurat, Rusya..., s. 141

benzeme çabası (proselytizing zeal) arasında sıkışan Rusya’nın süreklisınır tanımadan ilerleme çabasında olduğunu, engellendiği zaman iseöfke dolu, ama sessiz bir içerleme içine girdiğini belirtir. Analizciler buyayılmacılığı güvensizlik duygusu ile açıklamaya çalışırlarken, Rusyazarlar sık sık bunun bir kurtarıcılık misyonu taşıdığına vurguyapmışlardır.15

Öte yandan, engelsiz ve geniş araziler ile uzun sınırlar, Rusya devletyönetiminin sınırlı ekonomik kaynaklarını ve halkını sürekli seferberlikdurumda tutmasını ve kalabalık bir ordu beslemesini beraberindegetirmekteydi. Bu da doğal olarak Rusya devlet yapılanmasında,Marx’ın ‘Asyatik Despotizm’,16 Plehanov’un ‘Doğu Despotizmi’, Pipes’in‘Patrimonial Monarşi’, Sovyet tarihçilerinin ‘Zümre Temsili Monarşi’(estate-representative monarchy) olarak kavramsallaştırdıkları,17 kökleriyayılmacılığının başladığı 16. yüzyıla uzanan Rus mutlakıyetçiliğinin(Russian absolutism) en önemli nedenlerinden biriydi.18

Rusya tarihîni ciddî biçimde etkileyen üçüncü jeopolitik unsur, buülkenin Avrupa ve Asya’yı içine alan Avrasya anakarasının merkezindebulunması olmuştur. Bu jeopolitik konumu Rusya’nın Asyalılartarafından Avrupalı, Avrupalılar tarafından da daha çok Asyalı olarakdeğerlendirilmesine neden olan özgün bir medeniyet olarak görülmesi-ni sağlamıştır.19 Rusya’nın ilk olarak III. İvan’ın (1462-1505) ülkesiniBizans’ın vârisi olacağını göstermek maksadıyla kabul ettiği,20 aynıanda hem doğuya hem de batıya bakan çift başlı Bizans kartallı ulusal

57AVRASYA DOSYASI

21 S›n›rlar›n Rusya tarihîndeki önemi üzerine bkz: Josep L. Wieczynski, ‘The Frontier in Early Russian History’,Russian Review, Cilt 31, Say› 2, Nisan 1972, ss. 110-116. Dmitri Trenin yay›lma modeline iliflkins›n›fland›rmas›nda Rusya’n›n genifllemesinin en eski modeli olarak nitelendirdi¤i bölgeleri toplama modelinitarihî Rus ve Do¤u Slav bölgelerinin ele geçirilmesi olarak tan›mlar ve bu modelin üç dönemde; 14.-16. yüzy›l,17.-18. yüzy›l ve 1930-1940 dönemlerinde uyguland›¤›n› belirtir. Geniflleyen s›n›rlar, yani kolonilefltirme mo-deli 16.-19. yüzy›llar aras›ndaki dönemde Sibirya, Uzak Do¤u, Do¤u Kazakistan ve Don-Kuban bölgesinin elegeçirilmesi s›ras›nda geçerli olmufltur. Stratejik s›n›rlar modeli Rusya’n›n 16. yüzy›ldan 20. yüzy›la kadar olandönemde bat› ve güney ekseninde giriflti¤i geniflleme çabalar›n› nitelendirmek için kullan›lmaktad›r. Buba¤lamda Do¤u Avrupa’da, Balkanlarda ve Osmanl› co¤rafyas›ndaki yay›lma çabalar› bu modelin konusunuoluflturmaktad›r. Onar›m modeli Sovyet Rusya’n›n Almanya ile 1918 y›l›nda imzalad›¤› Brest-Litovsk ile Çarl›kRusya’s›n›n kaybetti¤i bölgeleri 1918-1922 sürecinde yürüttü¤ü iç savafl ve ard›ndan yay›lma politikas› ile 30Aral›k 1922’de SSCB’nin kurulmas› ile geri almay› ifade eder. Ayr›ca, 1930’lar›n sonundan 1953’e kadar olansüreçte Polonya’n›n, Finlandiya’n›n, Romanya’n›n ve Çekoslovakya’n›n bir k›sm›n›n, Sahalin ve KurilAdalar›n›n SSCB’ye kat›lmas› ve Türkiye’den Kars ve Ardahan’›n talep edilmesi de bu model içindede¤erlendirmektedir. S›n›rlar›n olmad›¤› dünya (Le Monde Sans Frontiéres) veya devrimci sapma modeliolarak tan›mlanan son yay›lma modeli co¤rafî s›n›rlar›n belirleyici olmad›¤›na dayanan bir anlay›fl› içermekte-dir. Bu modelin en önemli örnekleri, SSCB’nin Marksist ideolojiye dayanarak dünyada sosyalist devrim slo-gan› ile Almanya’daki 1923 devriminde, ayn› dönemde Mo¤olistan’da Sovyet yanl›s› rejimin oluflumundaoynad›¤› roldür. Ayr›ca, 1990-1991 dönemindeki Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyetinin liderli¤ininco¤rafyan›n belirleyici olmad›¤› bir anlay›flla bu modele yak›n duruyordu. Bkz:Trenin, The End..., ss. 39-87.

22 Trenin, The End..., s.74. Yay›lma sürecinin Rusya’ya insani bedelleri de a¤›r olmufltur. 17. yüzy›l savafllar›Rusya’ya 350 bin ölü ve yaklafl›k 500 bin yaral›ya, 18. yüzy›lda Balt›k denizine ve Karadeniz’e ç›kma çabalar›,Ukrayna ve Beyaz Rusya’n›n Polonya’dan al›nmas› için yap›lan dört savafl ve Asya bölgesindeki 30 y›ll›ksavafl 1, 5 milyon insan›n ölümüne, 19. yüzy›l savafllar› 730 binden fazla insan›n ölümüne, 20 yüzy›ldakisavafllar ise toplam nüfusunun yaklafl›k %16’suna tekabül eden 34 milyondan fazla ölüye mal olmufltur.Kaynak: Strategiçeskie Reflenie i Vorujenn›e Sil›, IVI MO, ARB‹ZO, 1993’den aktaran S. Ançukov,‘Strategiçeskiy Kurs i Voennaya Politika Rossii (istoriya i sovremennaya praktika)’http://whiteworld.ruweb.info/rubriki/000101/001/02081801.htm , 20 Aral›k 2002.

23 Trenin, The End..., s.74-75.

arması da günümüzde bu özgünlüğü sembolize eder niteliktedir.Yayılma sürecini Rus tarihînin alansal boyutu (spacial dimension)olarak tanımlayan Trenin de, Rusya geleneğinde arazi ve sınırların kut-sal olduğunu ifâde ederken, Rusya’nın genişlemesi sürecini beş model(bölgeleri toplama, genişleyen sınırlar yani kolonileştirme, stratejiksınırlar modeli, onarım modeli, sınırların olmadığı dünya/Le MondeSans Frontiéres veya devrimci sapma modeli) içinde sınıflandırmak-tadır.21 Rusya’nın geniş coğrafyasının zorlamasıyla Avrasya devletivasfını kabullenmek durumunda kaldığını vurgulayan Trenin, genişle-meye dayanan “alan sendromunun” en önemli etkisini devletinniteliğinde gösterdiğini, genişleyen sınırlarla (moving borders) stratejiksınırların bu ülkenin ulus devlete dönüşmesini engellediğini belirtir.22

Ayrıca genişlemenin Rusya için bir yaşam tarzına dönüşmesi veemperyal gerilmenin (imperial overstretch) sonucu olması da vurgulan-ması gereken hususlardır.23

Rusya’nın jeopolitik yayılışında dikkati çeken diğer önemli husus dabu yayılışta denizlere çıkış hedefinin 16. yüzyıldan itibaren en önemlidinamik olarak öne çıktığı, bu hedefin de 18. yüzyılda Baltık Denizi’neve 19. yüzyılda Karadeniz ve Hazar Denizi’ne çıkış biçiminde somut-


laştığıdır. Rusya’nın 19. yüzyıldaUzak Doğu’ya doğru artan ilgisi ve20. yüzyılın hemen başındaki Rus-Japon Savaşı denizlere çıkışhedefinin önemli göstergelerin-den biri olarak kabul edilebilir.SSCB’nin çözülüşünün sebep-lerinden biri olarak değerlendiri-

len 1979 tarihli Afganistan müdahalesini de bu hedefin HintOkyanusu’na çıkış biçiminde geliştirilerek sürdürülmesi olarak yorum-lamak mümkündür.24

16. yüzyıldan beri süren jeopolitik genişlemenin diğer bir önemliözelliği, yaklaşık 440 yıldan beri aralıksız devam etmesidir. Bugenişleme 16. yüzyılda, bir yandan doğuda Kazan Hanlığı’nın işgaledilmesiyle başlayan bir süreç şeklinde devam ederken, batıda daLivonya Savaşları (1558-1583) ile sürdürülmek istenmiştir. Yayılma 18.yüzyılda veya 1930’ların sonundan 1953’e kadar olan dönemde olduğugibi bazen hem doğu, hem batı ve hem de güney ekseninde sürdürül-meye çalışılmış, veya güneyde, Kırım Savaşı’nda (1853-1855) olduğugibi başarısızlığa uğrandığı anda doğuya yönelip Orta Asya’yı işgal etmebiçiminde tek bir hedef üzerinde yoğunlaşılmıştır.

Bütün anlatılanları da dikkate alarak Rusya devletinin jeopolitikgelişme tarihîni evrelere ayırırsak yedi dönemden bahsedebiliriz:25

1. 862- 1243 dönemi: Kiev Rus Devleti dönemi olarak da nitelendi-rebileceğimiz bu dönemde Avrupa’yla sıkı ticarî ve kültürelilişkileri ve hanedanlık akrabalıkları mevcuttu. Devlet coğrafî ko-numlanış itibariyle de hiç tartışmasız bir Avrupa devleti vasfınıtaşımaktaydı. Günümüzde ise Ukrayna, Kiev Rusya’sının buvasfını kendisinin Avrupa’nın bir parçası olduğunun önemlikanıtlarından biri olarak kullanmaktadır.

2. 1243-1480 dönemi: Rus topraklarının Moğol-Tatar egemenliğialtındaki dönemini ifade eden bu zaman dilimi Rus coğrafyasınınve devlet yapılanmasının daha çok Asya niteliğinde olduğusüreçtir. Ayrıca, Asya niteliğinin kazanılmasında Moğol-Tatar ege-menliğinin yanısıra, Baltık Denizi’ne ve Karadeniz’e çıkıştan

24 Rus bilim adam› A. Vandam 1912 y›l›nda yay›nlad›¤› ve Rus jeopolitik düflüncesinde önemli eserlerden biriolarak kabul edilen Nafla Polojeniya (Bizim Konumumuz) adl› kitab›nda s›cak denizlere ç›kman›n Rusya içinhayati öneminden bahsetmekteydi. Kaynak. Gennadiy Zyuganov, Geografiya Pobed›: Osnov› RossiyskoyGeopolitiki, (Moskova; 1997), s. 48.

25 Bu s›n›fland›rmada esas itibariyle B. A. Kolosov (der), Geopolitiçeskoe Polojenie Rossii: Predstavleniya iRealnost, (Moskova; Art-Kurer, 2000), ss.14-16’daki tasnif kullan›lm›flt›r.

Rusya devletininjeopolitik gelişme

tarihîni evrelere ayırırsakyedi dönemdenbahsedebiliriz.

59AVRASYA DOSYASI

mahrum olunması da önemli rol oynamıştır. Bu dönemin bir diğerözelliği ise Moskova Knezliği’nin daha sonraki Rusya devletininçekirdeğini oluşturacak kadar güçlenmesidir.

3. 1480-1796 dönemi: Moğol-Tatar egemenliğinden kurtuluşu ilebaşlayan bu dönem, Moskova merkezli Rusya devletinin oluşumuve bu devletin denizlere çıkış mücadelesini temel hedef olarakbenimseyerek hızlı genişleme yaşadığı dönemdir. Rusya,yayılmayla çok etnikli bir yapıya dönüştüğü bu dönemin sonun-da, batı yönünde Ukrayna ve Beyaz Rusya’yı içine alan, BüyükPetro ile Baltık Denizi’ne çıkışını sağlayan ve imparatorluk vasfınıkazanan, Karadeniz’in kuzey sınırlarına hâkim olan, dış politika-da Ortodoksluğu öne çıkaran ve eski kıtadaki dengelerde gözardıedilemeyecek kadar önemli olan bir Avrupa devleti niteliğinitaşımaktaydı.

4. 1796-1870’lere kadar olan dönem: Bu dönem Rusya’nın gücün-den diğer Avrupa devletlerinin ciddî endişe duyduğu, NapolyonFransa’sının saldırısının başarıyla püskürtülmesinin ardındanRusya’nın eski kıtada “Avrupa’nın Jandarması” vasfını kazanacakkadar güçlenmesi ve Kırım Savaşı ile Karadeniz’deki egemenliğinimutlaklaştırma çabasının sonunda başarısızlığa uğrayarak bugücünü kaybedişi ve Orta Asya’ya yayılmaya başladığı zaman dil-imidir. Ayrıca Avrupa’ya karşı nefretin yükseldiği, dış politikadaOrtodoksluk unsuruna Panslavizm’in eklendiği dönemdir.

5. 1870’ler-1917 dönemi: Rusya’nın tekrar Avrupa’daki güçler den-gesinde yerini aldığı, içte hızlı sanayileşme sürecine girdiği,Sibirya ve Uzakdoğu’da etkinliklerini güçlendirdiği, Japonya ilesavaşı kaybettiği ve Birinci Dünya Savaşı’nda Fransa ve İngiltereile aynı safta yer aldığı dönemdir.

6. 1917-1988 dönemi: Bu dönem Rusya’nın Ekim Devriminedeniyle savaştan çekilmesi ile başlayan ve yeni bir siyasal sis-temle SSCB olarak yeniden şekillenmesini sağlayan ve zaferleçıktığı İkinci Dünya Savaşı’nın ardından ABD’nin liderliğindekiBatı bloğuna karşı mücadelede Doğu bloğunun liderliğini yapanikinci süper güç olduğu zaman dilimidir. SSCB’li yıllar uluslararasıgüç dengesi bakımından Rusya’nın gücünün zirveye ulaştığı birdönem olurken, bu ülkenin kendine özgü Avrasya niteliğinin debelirgin biçimde ağırlık kazandığı süreçtir.

7. 1988-2002 dönemi: ‘Büyük jeopolitik geri çekilme’ olaraktanımlayabileceğimiz bu dönem üç dalga halinde gerçekleşmiştir.SSCB’nin 1988’de Afganistan’dan geri çekilmesi ile başlayan ilk


dalga Doğu Almanya’nın terk edilmesi ile devam etmiş veSSCB’nin dağıldığı Aralık 1991’e kadar olan zaman dilimi içindebütün Doğu Avrupa’nın kaybedilmesi ile sonuçlanmıştır.SSCB’nin dağılması ile simgelenen ikinci dalga Rusya arazisininyaklaşık 5,5 milyon km2’sini ve nüfusunun yaklaşık yarısını kay-betmesine neden olmuştur. Rusya bu jeopolitik geri çekilmeninzaman içinde aleyhine gelişen sonuçlarını kendi siyasî,ekonomik, askerî ve kültürel olanaklarını doğrudan kullanmaksuretiyle veya Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) aracılığı ilebertaraf etmede genel anlamda başarısızlığa uğramıştır. SSCB’nindağılması Avrasya’nın tam ortasında bir “kara delik” oluşması26 ilesonuçlanırken, ikinci dalga zincirleme biçimde RusyaFederasyonu’ndaki merkezkaç eğilimleri kuvvetlendirici bir etkiyaparak bu ülkenin 21. yüzyılda Avrupa Rusya’sı (EuropeanRussia), Sibirya Cumhuriyeti ve Uzak Doğu Cumhuriyeti’ndenoluşan konfederatif bir yapıyla yer alacağı öngörüsüne27 yol açsada, Rusya yönetimleri aldıkları önlemlerle bu tehlikeyi törpülemişve Çeçenistan dışında içteki denetimi sağlamışlardır. “Büyükjeopolitik geri çekilmenin” üçüncü dalgası ise 11 Eylül’den sonragerçekleşmiş, Rusya’nın ikinci dalganın etkisini bertaraf etmeyeyönelik çabalarında önemli yer tutan Kafkasya’da etkisinin azal-ması hızlanırken, Orta Asya’da ABD’nin rolünü kabullenmesisonucu ortaya çıkmıştır. Günümüz itibariyle, Rusya Federasyo-nu’nun batı sınırı iki sene gibi kısa bir sürede (1989-1991)Almanya’nın ortasından Moskova’nın 200 km yakınına kadar çe-kilerek 1772 yılındaki Rusya-Polonya sınırına gerilemiştir.28 Güneysınırı Kafkasya’da 18. yüzyıl sonlarındaki döneme, Orta Asya’daise 17. yüzyıl sınırlarına gerilemiş, doğudaki sınırını oluşturanKuril adaları Japonya ile tartışmalı duruma gelmiş, Rusya UzakDoğusu’nda yakın dönem içerisinde bölge halkının bile Japonca,Çince ve Korece konuşacak olması tehlikesi Haziran 2000’de biz-zat Devlet Başkanı Putin tarafında dile getirilmiştir.29 Ayrıca, Rusyaeski Sovyet coğrafyasında yaklaşık 25 milyon Rus nüfusun sorun-larıyla ilgilenme gibi bir konuyla karşı karşıya kalmıştır.

26 Zbigniew Brzezinski, Büyük Satranç Tahtas›: Amerika’n›n Önceli¤i ve Bunun Jeostratejik Gerekleri, (‹stanbul,Sabah Kitaplar›, 1998), s. 81.

27 Zbigniew Brzezinski, ‘A Geostrategy for Eurasia’, Foreign Affairs, Eylül-Ekim 1997, Cilt 76, Say› 5, s. 56.28 Matiounine, Geopolitical Analysis of the Former Soviet and Current Russian Strategic Conseptions, s. 17. 29 Alexander Lukin, Russia’s Image of China and Russian-Chinese Relations”, ss. 4-5’den aktaran Elif Banu

Tepe, ‘Rusya-Çin ‹liflkilerinde Demografik Tehdit:” Sar› Tehlike”’, Stratejik Analiz, Ocak 2002, Cilt 2, Say› 21,ss.79-85.

61AVRASYA DOSYASI

2. Rusya’da Jeopolitik Kuramın Tarihsel Gelişimi

Rus jeopolitik tarihî ülkemizin (Rusya’nın) buveya diğer bölgede denetim kurma ve gerçek-leştirmeyi her şeyden önce dinî-manevî araçlarlayaptığını göstermektedir. Rus jeopolitik düşün-cesi Anglosakson ve Alman jeopolitik düşünceokullarından bu aracı en öncelikli konu olarakortaya koymalarıyla farklılaşıyor.30

Gennadiy Zyuganov

Rusça’da ‘jeopolitik’ kavramının karşılığında kavramın Almanca ver-siyonu olan ‘geopolitik’ kelimesinden esinlenerek ‘geopolitika’ sözcüğükullanılmaktadır. Bu ifadenin Rusça’ya gelişinden önce bu kavramıntam karşılığı olarak kabul edilen ‘politiçeskaya geografiya’ (siyasîcoğrafya) kavramı ise akademik alanda ilk kez 1720’lerde Sankt-Petersburg Akademisi’nden Alman asıllı iki Rusyalı profesörH.N.Vintsgeym ve G.V. Kraft tarafından kullanılmıştır.31

Rusya’da jeopolitik fikirlerin oluşumu ile Rusya devletinin hedefleri,kimliği, “Rus’un kaderi”, “Rus ideasının/ülküsünün” kabulü,32 “Rusyauygarlığının” ve bu bağlamda Rus İmparatorluğu’nun dünyada kendikonumunun belirlenmesi arasında sıkı bir ilişki mevcuttur.33 Bubağlamda Rus jeopolitik düşüncesinde en sık sorulan soru “Rusyanedir?” olurken, bu düşüncenin kuramsal gelişimine katkıda bulunan-lar coğrafyacılardan filozoflara, politikacılardan din adamlarına uzanangeniş bir yelpazeyi kapsamaktadır.

Rusya’da jeopolitik kuramın tarihsel gelişimini daha sistematik birbiçimde incelemek için SSCB’nin çöküşüne kadar olan dönemi ÇarlıkRusya’sı dönemi ve SSCB dönemi olarak ikiye ayırdık. Ayrıca Sovyetdönemini kendi içinde yurtdışı ve yurtiçi çalışmalar olarak iki boyuttaincelemeyi uygun bulduk. Çünkü Rusya’da Ekim Devrimi’nin ardındanRus aydınlarının önemli bir bölümü yurtdışına kaçmış ve buradaçalışmalarına devam etmiş, özellikle Rus jeopolitik düşüncesi için ciddîkatkılar yapmışlardır. SSCB içinde ise jeopolitik kuram daha farklı birçizgi izlemiştir.

30 Zyuganov, Geografiya..., s. 203.31 Zyuganov, Geografiya..., s. 44.32 Bu konuda bkz: Nikolay Berdyayaev, Russkaya ‹deya, (Moskova; Folio, 2000). 33 T. A. Mihaylov, Evolyutsiya Geopolitiçeskih ‹dey, (Moskova; Ves Mir, 1999), s.131.


a) Çarlık Dönemi34

Rus jeopolitik düşüncesinde en sık sorulan soru “Rusya nedir?”olunca bu konuda Rus tarih okulu ve tarih düşüncesi de önemlikatkılarda bulunmuş, B.N. Çiçerin, S.M. Solovev, B.O.Klyuçevskiy gibibilim adamlarının tarihsel yaklaşımlarında Rusya’nın coğrafî özgünlüğügeniş bir şekilde yer almıştır.35 Bu tarih yaklaşımları içinde Rusya’yaözgü ve sistemli bir jeopolitik model öngören ve bu bakımdan üzerindedurulması gereken bilim adamı ise 19 yüzyılda yaşamış olan (1822-1885) Nikolay Yakovleviç Danilevskiy’dir. Danilevskiy, Panslavistjeopolitik model niteliğindeki yaklaşımını 1869 yılında yazdığı ‘Rusyave Avrupa: Slav Dünyasının Germen-Roman Dünyasıyla Politik veKültürel İlişkilerinin Değerlendirilmesi’ isimli eserinde ortaya koymuş,Rusya’nın tarihî ve kültürel-dinî geleneği itibariyle Avrupa politik sis-teminin bir parçası olamayacağını ve liberal Avrupa’nın dünya egemen-liğine karşı bir denge unsuru olarak var olması gerektiğinisavunmuştur.36 Danilveskiy Rusya’nın bu işlevi yerine getirmesinin,Ruslarla kan ve din bağı bulunan Bulgar ve Sırp, kan bağı bulunan Çekve Leh, din bağı bulunan Rumen ve Yunan halkları, ayrıca bunlarınortasında kalan Macarların içinde bulunduğu Dünya SlavFederasyonu’nun kurulması ile mümkün olacağını savunuyordu.Danilevskiy, bu devletin başkentinin Türk egemenliğinden ‘kurtarıla-cak’ olan Konstantinopol (İstanbul) olmasını ise, bu kentinOrtodoksluğun merkezi, uygun coğrafî konumu ve federasyonuoluşturan hiçbir halkın başkenti vasfını taşımaması nedeniyle sağladığıpsikolojik kolaylık gibi unsurlarla temellendirmekteydi. Rus düşünürböylece bu ittifakın insanlığı ‘insan uygarlığını öldürücü Avrupa ege-menliği’nden kurtaracağını düşünüyordu.37

Rus jeopolitik kuramına önemli katkıda bulunan bir diğer kişi RusyaÇarlığının son General-Feldmarşalı unvanını da taşıyan DmitriAlekseyeviç Milyutin (1816-1912) olmuştur. Milyutin daha 1846 yılında

34 Çal›flmam›z›n genel çerçevesini daha fazla da¤›tmamas› için bu bölümde Rus jeopolitik literatürüne ilgilidönemde en fazla katk›y› yapan görüfllere a¤›rl›k verdik. Tabii ki bu tutum ilgili dönemde Rus jeopolitikdüflüncesine V.F. Golaveçev’in “Tarihsel Aç›dan Donanman›n Rusya ‹çin Önemi” makalesinin, S. A.Ckregin’in “Denizçilik ve Onun Rusya Devletinin Geliflimine Etkileri” çal›flmas›n›n, A.‹. Voeykov’un1904’y›l›nda yay›nlad›¤› “Pasifik Okyanusu Dünyan›n Ana Deniz Geçifl Yolu Olacak m›?”, L.‹.Meçnikov’un“Uygarl›k ve Büyük Nehirler.Ça¤dafl Toplumlar›n Gelifliminde Co¤rafî Kuram” benzeri çal›flmalar›n yapt›¤›katk›y› gözard› etti¤imiz anlam›na gelmemelidir. Bu çal›flmalarla ilgili bilgi için bkz. N.A. Nartov, Geopolitika,(Moskova, YUN‹T‹, 1999), s. 104.

35 Zyuganov, Geografiya Pobed›, s. 44. Klyuçevski’nin tarih yaklafl›m›nda co¤rafya ve Rusya tarihî iliflkisi içinbkz. Vasiliy Klyuçevski, Kurs Russkoy ‹storii, (Moskova; M›sl, 1987), Cilt 1. özellikle ss. 49-78.

36 Bkz. Nikolay Danilevskiy, ‘Rossiya i Evropa (1869)’, N.G. Federovskiy, V Poiskah Svoego Puti:Rossiya MejduEvropoy i Aziey, (Moskova, Logos, 2000), (ikinci bask›), ss. 229-245.

37 Nikolay Danilevskiy, Rossiya i Evropa, (Moskova, 1991), ss. 365-434’den aktaran Zyuganov, Geografiya..., s.44.

63AVRASYA DOSYASI

yayınladığı ‘Askerî Coğrafyanın ve Askerî İstatistiğin Hayatî Önemi’ isim-li makalesiyle askerî coğrafya disiplininin coğrafyanın askerî eylemlerve politikalar üzerindeki etkilerini tam anlamıyla ifâde edemediğinibelirtmiş ve bunun için askerî istatistik isimli yeni bir disipliningerekliliğinden bahsetmiştir.38 Milyutin’in daha o dönemde kullandığıbu kavram günümüzde jeopolitiğin askerî bakışı olarak değerlendirilen‘jeostrateji’ olarak literatürde yerini alırken, bu yönde daha sonrayaptığı çalışmalarla da Rus askerî jeopolitik kuramının kurucusu olarakanılmasına neden olmuştur.39 Milyutin’in Rus jeopolitik düşüncesinekatkısı sadece teorik boyutla sınırlı kalmamış, 1870’lerde SavunmaBakanı ve Kansler Gorçakov’un 1878’de istifasıyla da fiilen DışişleriBakanı olması nedeniyle Rusya’nın o dönemki jeopolitik önceliklerinin

belirlenip gerçekleştirilmesine deyansımıştır. Milyutin, Rusya’nınesas rakibinin İngiliz İmparator-luğu olduğunu belirtmiş, fakatülkenin henüz Kırım Savaşı’nınsonuçlarını üzerinden atamadığıiçin bu imparatorluğa karşıdoğrudan hedef alınarak eylemegeçilmesini erken bulmuş, bunedenle Avrupa ve Yakın Doğu’dadengenin sağlanması için Rusyave Almanya’nın askerî-politik birittifak yapması gerektiğini savun-

muştur.40 Ayrıca, İngiltere’ye karşı doğrudan mücadeleye başlamak yer-ine Orta Asya’yı ele geçirerek, İngiliz İmparatorluğu’nun gücününkaynağı ve aynı zamanda da zayıf tabanı olan Hindistan’ı tehdit altınaalmak politikasını tercih etmiştir.41 Milyutin Türklerin Avrupa’dan kovul-masını ve Avrupa himayesi altında bir Balkan Konfederasyonu’nunkurulmasını, Boğazlar bölgesinin tarafsız statüde kalması gerektiğinidüşünüyordu. Nitekim 1877-1878’de yapılan Rus-Osmanlı Savaşı’nınesas hedefi de bunu gerçekleştirmekti. Milyutin dünya dengeleriaçısından Rusya’nın Çin ve İran’ı her alanda desteklemesi gerektiğiniöne sürüyor ve ABD’yi Rusya’nın doğal müttefiki olarak görüyordu.42 Bu

38 D.A. Milyutin, ‘Kritiçeskoe ‹ssledovanie Znaçeniya Voennoy Geografii i Voennoy Statistiki’, RusskiyGeopolitiçeskiy Sbornik, Say› 2, 1997, kaynak: http://whiteworld.ruweb.info/rubriki/000101/002/01010506.htm, ss. 1-11, 20 Aral›k 2002.

39 E.F. Morozov, ‘Posledniy Fedmarflal’, Russkiy Geopolitiçeskiy Sbornik, Say› 2, 1997, kaynak: http://white-world.ruweb.info/rubriki/000101/002/01010505.htm, s. 6. 20 Aral›k 2002

40 Nartov, Geopolitika..., s. 105.41 Nartov, Geopolitika..., s. 105.42 Morozov, ‘Posledniy...’, s. 6.

Milyutin TürklerinAvrupa’dan kovulmasını

ve Avrupa himayesialtında bir Balkan

Konfederasyonununkurulmasını, Boğazlar

bölgesinin tarafsızstatüde kalması

gerektiğini düşünüyordu.


görüşler çerçevesinde Rusya kısa sürede Osmanlının Balkanlar’dançıkarılması noktasında önemli başarılar elde etmiş, Boğazlar’ı tehditetmiş, Orta Asya’nın işgali ile de Hindistan’ı tehdit eder konumagelmiştir.

Diğer bir Rus bilim adamı A. Vandam ise 1912 yılında yayınladığı‘Bizim Konumumuz’ isimli kitabında Rusya’nın yayılmasında sıcak deni-zlere çıkmanın hayatî öneminden bahsetmekteydi. Vandam’a göre,İngiltere ve Rusya, dünyada birincinin deniz ve ikincinin de karagücünü temsil ettiği esas jeopolitik rakiplerdir. Anglosakson gücünündünya egemenliği karşısındaki en önemli gücün Rus halkı olduğunubelirten Vandam, İngilizlerin Rusları Pasifik’ten Sibirya’nın derinliğineitmek istediğini, Rusya’nın Asya’dan kuzey enleminde 30. paralelle ile40. paralelin arasından kuzeye doğru geri çekilmesine çalıştıklarınısavunur. Bu bağlamda Vandam, Rus jeopolitik görüşün esas hedefininI. Nikolay’ın (1825-1855) yaptığı gibi diğer kara devletleri Almanya veFransa’yla birlikte bir ittifak oluşturarak İngiltere’ye karşı koymakolması gerektiğini belirtir.43

Çarlık döneminin en önemli jeopolitik düşünürü ise kendine özgü vetam anlamıyla küresel bir jeopolitik doktrin ortaya koyan VenyaminSemenov-Tyan-Şanskiy olmuştur. Sovyet döneminde de LeningradÜniversitesinin Coğrafya Fakültesi’nde öğretim görevliliği de yapanSemenov-Tyan-Şanskiy 1915 yılında yayınladığı ‘Rusya’nın MuazzamCoğrafyasının Gücü’ isimli çalışmasında dünyanın ekvatorla kuzeyenlemin 45. paraleli arasındaki kısmına özel bir önem atfederek, bura-da yerleşen üç büyük okyanus boğazına dikkati çekiyor: AvrupaAkdenizini Karadeniz’e bağlayan boğaz (Yani bugünkü Boğazlar); Çin(Güney-Kuzey) Denizi’ni Japon ve Sarı Denize bağlayan boğaz; KaraipDenizi’ni Meksika Körfezi’ne bağlayan boğaz.44 İnsanlık tarihînin en ge-lişmiş ve özgün uygarlıklarını ve köklü dinî sistemlerini oluşturduğunainandığı ari-semitik, moğol-malay ve astek-inklerin bu üç kritik noktadave onlar arasında kalan bölgede geliştiğini ifade eden Rus düşünürdünyaya egemen olma formülünü ise şöyle ifade eder:

“Bu üç denize tek başına hâkim olan dünyaya tek başına egemenolur, veya dünyanın bu denizlerine sahip olan ulusları dünyanın üç ege-meni olur.”45

43 Zyuganov, Geografiya..., s. 48.44 V.P. Semenov-Tyan-fianskiy, O Moguflestvennom Territorialnom Vladenii Priminitelno k Rossii, Spb, 1915,

s. 433’den aktaran Nartov, Geopolitika, s. 108. 45 Semenov-Tyan-fianskiy, O Moguflestvennom Territorialnom Vladenii Priminitelno k Rossii, ss. 9-10’dan

aktaran Nartov, Geopolitika, s. 109. ve Zyuganov, Geografiya..., s. 49.

65AVRASYA DOSYASI

46 Semenov-Tyan-fianskiy, O Moguflestvennom Territorialnom Vladenii Priminitelno k Rossii, ss. 11-13’denaktaran Nartov, Geopolitika..., s. 109. ve Zyuganov, Geografiya..., ss. 49-50.

47 Yekaterinburg kenti bugün Sverdlovskaya bölgesinin merkezidir. 48 Çarl›k Rusya’s›nda il benzeri idari bölge.49 Semenov-Tyan-fianskiy, O Moguflestvennom Territorialnom Vladenii Priminitelno k Rossii, ss. 16-19’den

aktaran Nartov, Geopolitika..., s. 109. ve Zyuganov, Geografiya..., ss. 49-50.

Tyan-Şanskiy dünya tarihîndeüç tür jeopolitik kontrol mekaniz-masının mevcut olduğunu belir-tir: Halka denetimi, nokta deneti-mi ve kıta denetimi.46

Halka denetimi kullanan dev-letler kendilerini iç deniz alanınıdenetim altında tutan halka biçi-minde görmekteydiler. Eski dö-nemlerden beri yararlanılan bu

modeli Yunanlılar, Kartaçalılar, Romalılar, Venedikler ve Genovalılar kul-lanmıştır. Ayrıca, Napolyon Mısır seferinde ve İsveçliler de Baltık’ta aynıkontrol mekanizmasından yararlanmışlardır. Nokta denetim modeli iseAvrupalılar tarafından oluşturulmuştur. Büyük keşifler döneminde gün-deme gelen bu model deniz ve okyanus kıyılarında stratejik noktalar,limanlar ve askerî üsler oluşturmaya dayanmıştır. Bu modeli 16.yüzyıldan itibaren İspanyalılar, Portekizliler, 19. yüzyılda ise İngilizlerkullanmıştır.

Kıta denetim mekanizması ise “denizden denize” egemenlik kurmamodelidir. Tarihte bu modeli uygulamaya çalışanlara örnek olarakBüyük İskender’in devletini, Napolyon’un İngiltere’ye kıtasal ambargopolitikasını gösterebiliriz. Ayrıca Rusya’nın ve ABD’nin durumunun dabu tür bir denetim modeline uygun olduğu söylenebilir.

Rusya’nın kıta denetim sistemi üzerinde ayrıntılı biçimde duranTyan-Şanskiy, bu sistemin en önemli zaafının genişleyen arazi ve buarazinin gelişmiş merkez ve göreceli olarak az gelişmiş çevreye bölün-mesi olduğunu belirtmiştir. Düşünür bu zaafının ortadan kaldırılmasınınçevrenin gelişme düzeyini merkez düzeyine çıkarılması ile ortadankaldırılmasının mümkün olacağını, bunun da iki yöntemle yapılabilece-ğini belirtiyor: merkezin Yekaterinburg’a47 taşınması veya çevrenin Asyabölgesinde hızlı geliştirilen bölgeler oluşturulması. Tyan-Şanskiy bu böl-gelerin Ural; Yenisey guberniyasının48 dağlık bölgesini de içine alanAltay; Semireçi’yi de kapsayan Dağlık Türkistan ve Baykal çevresi biçi-minde belirlemiştir.49

Tyan-Şanskiy dünyatarihînde üç tür jeopolitikkontrol mekanizmasının

mevcut olduğunu belirtir:Halka Denetimi,

Nokta Denetimi veKıta Denetimi.


50 ‹.L.Slonoviç, Narodnaya ‹mperya, Moskova, 1991, s. 48 ve s. 69’dan aktaran Y.B.Tihonrabov, Geopolitika,ZAO Biznes fikola “‹ntel-Sintez”, 1998, s. 298. ve Zyuganov, Geografiya..., s. 46.

51 Nartov, Geopolitika, s. 111. ve Zyuganov, Geografiya..., s. 46. 52 1920’lli-30’lu y›llardaki Avrasyac›l›k ak›m› bafll› bafl›na bir çal›flman›n konusu olabilecek bir düflünce sis-

temati¤i oldu¤u için burada ak›m›n görüflleri özet halinde verilecektir. Avrasyac›l›k hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi

b) Sovyet Dönemi

Muhaceretteki Rus Kuramcılar

Ekim Devrimi’nin ardından yurtdışına kaçan çok sayıda Rus aydınıRusya nedir? Rusya’nın öncelikleri ne olmalıdır? ve benzeri sorularacevap aramaya yönelik çalışmalar yaparak Rus düşünce geleneğineönemli katkılar yapmanın yanısıra, Rus jeopolitik düşüncesinde deciddî bir birikimin oluşmasına neden olmuşlardır. Hatta biraz sonradeğineceğimiz üzere, bu aydınların bir grubu Rus jeopolitikdüşüncesinde Avrasyacılık akımının kurucusu olmuştur.

Muhaceretteki aydınlardan Rus jeopolitik düşüncesine katkıda bulu-nanlardan biri İvan Lukyanoviç Soloneviç (1891-1953)’tir. Soloneviç,Rusya’daki otoriter yapıyı coğrafî faktörlerle açıklamaya çalışmış, kenditezini bu ülkedeki kişisel özgürlüğü ABD ve İngiltere’dekiylekarşılaştırarak savunmuştur. Soloneviç’e göre, Amerikan özgürlüğününve zenginliğinin sebebi onun okyanus ve boğazlar tarafından korunanbir bölgede yerleşmiş olmasıdır. Benzer bir gerekçenin İngiltere için degeçerli olduğunu belirten Rus düşünür, bu iki ülkeden farklı olarakRusya’nın kendi güvenliğini sadece askerî disiplinle sağlayabileceğini,bu nedenle Rusya’daki kişisel özgürlüklerin hiçbir zaman ABD veİngiltere’deki düzeye ulaşamayacağını ifade etmiştir.50

Rus jeopolitik düşüncesine katkıda bulunan diğer bir aydın filozofİvan Aleksandroviç İlin (1882-1954) olmuştur. İsveçli jeopolitisyenRudolf Kjelen gibi devleti ülkesi ve nüfusu ile birlikte canlı bir varlığabenzeten İlin, Rusya’nın da bir canlı varlık olarak yüzyıllardan beriarazilerin mekanik toplamı değil, organik birleşimi olduğunu savun-muştur. Bu birleşimin oluşumunda toprak ve coğrafî koşulların belir-leyici rol üstlendiğini belirten İlin, Rusya’yı “büyük nehirlerin ve uzakdenizlerin coğrafî organizması” olarak tanımlayarak, bu devletin deniz-lere çıkma ve aşağı nehirleri ele geçirme politikasını tamamen doğalbulmuştur. Ayrıca, İlin’e göre bu organizma sürekli kendinî savunmadurumunda bulunan bir ülke olmuştur.51

Muhaceretteki Rus düşünürlerinin Rus jeopolitik düşüncesine enönemli katkısı ise etkilerini bugün de sürdüren ve çağdaş Rus jeopoli-tik akımlarından Yeni Avrasyacılığın temel ideolojik fikir kaynağınıoluşturan Avrasyacılık düşüncesidir.52 Avrasyacılık akımının 1920’li

67AVRASYA DOSYASI

için bkz: M.G. Vandalkovskaya, ‹storiçeskaya Nauka Rossiyskoy Emigratsii: “Evraziyskiy Soblazn”, Moskova,Pamyatnik ‹storiçeskoy M›sli, 1997; A.F.Kiseleva (der), Politiçeskaya ‹storiya Russkoy Emigratsii (1920-1940):Dokument›, Moskova, VLADOS, 1999, ss. 236-302; Alexsandr Dugin, Osnov› Geopolitiki. GeopolitiçeskoeBuduflee Rossii, Moskova, Arktogeya-tsentr, 199, ss. 82-90. ve ss. 629-688.; Nartov, Geopolitika, ss. 92-104.; Tihonrabov, Geopolitika, ss. 298-306, K.S.Gadjiev, Vvedenie v Geopolitiky, (Moskova; Logos, 2000),(ikinci bask›), ss. 28-31.; Ilya Vinkovetsky, ‘Classical Eurasianizm and Its Legacy’, Canadian-Amerikan SlavicStudies, Yaz 2000, Cilt 34, Say› 2, ss. 125-139.; Dmitry V. Shlapentokh, ‘Eurasianism: Past and Present’,Communist and Post-Communist Studies, Haziran 1997, Cilt 30, Say› 2, ss. 129-151.; Charles J. Halperin,‘George Vernadsky, Eurasianism, the Mongols, and Russia’, Slavic Review, Sonbahar 1982, Cilt 41, Say› 3,ss. 477-493.

53 Bkz: N.S. Trubetskoy, Evropa i Çeloveçstvo, (Sofya; 1921), kaynak www.ushakov.org/society/trub.html 54 Bkz: G.V. Vernadskiy, ‘Op›t ‹storii Evrazii (1934)’, N.G. Federovskiy, V Poiskah Svoego Puti:Rossiya Mejdu

Evropoy i Aziey, ss. 612-61855 Nartov, Geopolitika..., s. 93.56 Program›n tam metni için bkz. ‘Evraziystvo: Op›t Sistematiçeskogo ‹zlojeniya’ (1926), N.G. Federovskiy, V

Poiskah Svoego Puti:Rossiya Mejdu Evropoy i Aziey, ss. 580-589.57 Nartov, Geopolitika..., ss. 92-93.58 Dergaçev, Geopolitika..., s. 71.

yıllardaki öncülleri filolog Nikolay Sergeeviç Truvbetskoy (1890-1938),53 coğrafyacı ve iktisatçı Petr Nikolayeviç Savitskiy (1895-1968),Ortodoks din adamı Georgiy Vasileviç Florovski (1893-1979), plastiksanatlar uzmanı P.P.Suvçinskiy’nin (1892-1985), belli dönemlerindefilozof Lev Platonoviç Karsavin (1882-1952), tarihçi GeorgiyVladimiroviç Vernadskiy (1887-1973),54 hukukçu Nikolay NikolaeviçAlekseev (1879-1964) ve benzer aydınların katıldığı bir düşünce akımıolmuştur.55 Kendi görüşlerini ilk kez 1921’de ve 1922’de Sofya’daçıkardıkları Doğuya Çıkış: Öngörüler ve Gerçekleşmeler ve Yollarda:Avrasyacıların Savları isimli çalışmalarıyla gündeme getirmişlerdir.1926’da bu akım kendi görüşlerini Avrasyacılık: Sistematik Görüşlerisimli bir programla açıklamıştır.56 1926-1929 döneminde Paris’imerkez olarak kullanan Avrasyacılar Evraziskiy Hroniki (AvrasyaGünlüğü) ve Evraziya (Avrasya) isimli yayınlar çıkarmışlardır.57

Jeopolitik görüşlerini temelde kara gücünün üstünlüğü esasınadayandıran Avrasyacıların58 yaklaşımlarını birkaç noktada özetlemekmümkündür. Her şeyden önce, Avrasyacılar Avrupa merkezli bir bakışaçısını reddetmekte ve bütün uygarlıkların eşit olduğunu kabul etmek-teydiler. İkinci olarak, Avrasyacılar, insanlığın toptan Avrupalılaştırılma-sı/Batılılaştırılması çabasında olan ve böylece ulusal kültürlerin özgün-lüğünü ortadan kaldıran Germen-Roman Batıyı şiddetle eleştirmektey-diler. Üçüncü olarak, Avrasyacılar Rusya’yı, Avrupa ve Asya’dan farklıkendine özgü kültürel-coğrafî dünyası olan özel bir kıta ve bu aradadaha çok Asya’ya dönük olarak görmekteydiler. Dördüncü olarakAvrasyacılar Rus halkının sadece Slav unsuru ile tanımlanamayacağını,kültüründeki “Turan unsuru” nedeniyle Avrasya’nın Slav olmayan halk-

larıyla da bağının olduğunu ve onlarla benzer psikolojik yapıyısağlayarak (Avrasya) kıtanın bütünlüğünü sağladığını savunuyorlardı.Beşinci olarak, Rusların kendi devlet ideolojilerini ve kıtayı devlethalinde birleştirme yeteneklerini Moğol egemenliğinden aldığını, bubağlamda Moğol egemenliğinin Rusya için yararlı olduğunu önesürmekteydiler. Altıncı olarak, Avrasyacılar Rusya’daki komünist devri-mi bir yandan Rusya’da Avrupalılaşma sürecinin ölümü olarakdeğerlendirmekte, öte yandan da bu devrimi “Doğuya dönüş” içinhayırlı bir başlangıç olarak görmekteydiler. Yedinci olarak, Avrasyacılar(Rusya’da) liberal demokrasinin çökerek, onun yerine geçen ve ondansadece yönetici seçkinlerin ideolojik sadakati kıstasıyla belirlendiğiyeni devletin-ideokratiya’nı (bu örnekte sosyalist düzenin) daeleştirmekteydiler. İdeokratiya’nın başarılı olamamasındaki en önemliengelin Bolşevik (komünist) ve faşist ideolojiler olduğunu düşünenAvrasyacılar ideokratiya’nın temel zemininin halkların refahını öngörenAvrasyacılık olması gerektiğini düşünüyorlardı.59

Avrasyacıların tezlerini anlatmak için kullandıkları en önemli kavramise ‘gelişme yeri (mestorazvitye) anlayışı’dır. Avrasyacıların en önemliideologu Savitskiy’i tarafından gündeme getirilen bu kavram Almanjeopolitik okulunda kullanılan Raum (mekân) kavramına benzemekte-dir. Savitskiy’in gelişme yeri anlayışı ile, sosyo-politik ortamlacoğrafyanın ortak değerlendirilmesi gerektiğini anlatmaktadır. Coğrafîalanının sadece bu anlayıştan yola çıkılarak Rusya-Avrasya’nın coğrafî,etnik, zıraî, tarihî ve benzer unsurları bir arada barındıran bir ‘bütün’veya ‘coğrafî birey’ olarak tanımlanabilecek bir gelişme yeri olduğubelirtilmektedir.60

SSCB’de jeopolitik kuram

Sovyet döneminde yeni devletin jeopolitik misyonunun tekrar belir-lenmesi ve jeopolitik kuramına da yeni ve bu bağlamda daha farklı birbakış açısı getirdiğini söylememiz gerekir. Sovyet devletinin jeopolitikmisyonuna daha önce değindiğimiz için burada jeopolitik kuramailişkin Sovyet bakışını ele alacağız. Her şeyden önce Sovyet devletininsahip olduğu Marksist ideoloji kendi doğası gereği jeopolitik kuramınıtemelde reddeder bir nitelikteydi. Marksizm, kapitalist-işçi çatışmasınadayanan paradigması ile evrensel bir ideoloji olma iddiasını taşımak-taydı ve bu bakımdan ister teorik temellerinin oluşturulduğu 19.yüzyılda, isterse de fiiliyata dönüştürülmek için Rusya’da devrimin


59 M.G. Vandalkovskaya, ‹storiçeskaya Nauka Rossiyskoy Emigratsii:”Evraziyskiy Soblazn”, s. 237. 60 Nartov, Geopolitika..., s. 96. ve Tihonrabov, Geopolitika..., s. 303

yapıldığı dönemde devletlerin temel aktörler olduğu uluslararasıilişkiler düzlemini kabul edebilir bir nitelikte değildi. AslındaMarksistlerin ve komünistlerin benimsediği ünlü “Bütün dünya işçileribirleşin” sloganı da Marksizm’in uluslararası egemen paradigmayabakış açısını ifâde etmesi bakımından önemli bir gösterge sayılabilir.Bu bakımdan, devletleri kapitalizmin sömürü aracı olarak görürken,onların sahip olduğu sınırları ve misyonu kabul etmeyen ve egemenparadigmayı değiştirmek için dünya devrimi gibi iddialı bir söylemigeliştiren Marksizm ve buna eklemlenen Leninizm,61 mevcut yapınınkabul ettiği siyaset-coğrafya ilişkisini, devletin jeopolitik çıkarlarını vebuna ilişkin geliştirilen yaklaşımları içeren bir kuram özelliği taşıyanjeopolitiği de reddetmekteydi.

Bu bakımdan Marksist-Leninist bir geleneğe dayandığını ifâde edenSovyet devletinin jeopolitik kuramına ve bu yöndeki çalışmalara olum-suz baktığını ve hatta engelleyici bir rol oynadığını söylemek yanlışolmayacaktır. Sovyet rejiminin jeopolitik kuramına bakış açısınıyansıtan ve bunun zaman içinde geçirdiği evrimin en önemli kanıtlarınıdevletin resmi görüşünün yansıtıldığı bir başvuru kitabı niteliğinitaşıyan Sovyet ansiklopedi ve sözlüklerinde görmek mümkündür.Aslında bu kaynaklar aynı zamanda Sovyet rejiminin otoriterlik derece-si ve Batı’yla ilişkilerinin durumunu da jeopolitik kuramının tanımlan-masında bazı küçük farklılıklar olmasını da göstermektedir. Bubakımdan her ne kadar Batı ile ilişkilerin soğuk olduğu, fakat rejiminotoriter yapısında Stalin dönemine oranla katılaşmanın az olduğudönem olan 1929’da “jeopolitik, politik oluşumların coğrafî koşullarınıöğrenilmesi” biçiminde tanımlanmakta ise de, burjuva öğretisi olduğubelirtilerek incelediği unsurlar bakımından Marksizmin coğrafîmateryalizmi ile arasındaki benzerlik üzerinde durulmaktaydı.62 İkinciDünya Savaşı’nın ardından jeopolitiğin tanımı daha katı bir şekilde ve-rilmekte, saldırgan emperyalist devletlerde yaygın olan tepkisel teori vesahte bilim olduğu belirtilmekteydi.63 Stalin dönemine özgü tanımla-

69AVRASYA DOSYASI

61 Marx sosyalist devrimin en geliflmifl sanayi ülkesinde iflçiler taraf›ndan gerçekleflmesi gerekti¤ini öngörürken,Lenin devrimin geri kalm›fl veya “kapitalizmin en zay›f halkas›” bir ülkede disiplinli örgüt (parti) arac›l›¤› ile iflçi-köylü iflbirli¤i ile yap›labilece¤ini savunmufl ve devrimi gerçeklefltirmifltir. Marx’›n modelinde iflçilerinkurtar›lmas› en önemli unsur olarak ortaya konurken, emperyalizmi kapitalizmin en ileri, en sald›rgan veyay›lmac› aflamas› olarak tan›mlayan Lenin böylece kendi devrimci modeline iflçi ve köylünün yan›s›raemperyalizmin ezdi¤i halklar› kurtarma misyonunu da katm›fl ve devrim için Rusya’daki çarl›¤›n müstemlekesialt›nda yaflayan Rus olmayan ezilen haklar›n da deste¤ini alm›flt›r.

62 O.Y.fimidt (yay›na haz›rlayan), Bolflaya Sovetskaya Entsklopediya, Moskova, Aktsionernoe ObflestvoSovetskaya Entsklopediya, 1929, Cilt 15, Geopolitika maddesi, ss. 390—391.

63 B.A.Vvedenskiy (yay›na haz›rlayan), Bolflaya Sovetskaya Entsklopediya, Moskova, Gosudastvennoe Nauçnoe‹zdatelstvo “Sovetskaya Entsklopediya”, (ikinci bask›), Cilt 10, Geopolitika maddesi, ss. 559-560. veB.A.Vvedenskiy (yay›na haz›rlayan), Entsklopediçeskiy Slovar, Gosudastvennoe Nauçnoe ‹zdatelstvoSovetskaya Entsklopediya, Moskova, c.1, Geopolitika maddesi , s. 250.

malarda jeopolitiğin, Faşizm’in yayılmacı faaliyetlerini meşrulaştırıcıniteliğine vurgu yapılmış ve jeopolitik kavramı Amerikan-Alman jeopoli-tiği ile aynileştirilerek ABD’nin tekelci sermayesinin saldırgan birsavaşla bütün dünyada kurmaya çalıştığı doğrudan ekonomik egemen-liğini meşrulaştırıcı çaba ve ideolojik tanımlama olduğu vurgulanmış-tır.64 Aynı katı yaklaşım tarzının 1960’da yayınlanan FelsefeSözlüğü’nde sürdürülerek jeopolitiğin, emperyalist devletlerin dünyaegemenliğini elde etmek ve yayılmacılığını sürdürmek için dış poli-tikalarını fizikî, ekonomik ve politik coğrafî verileri kullanarakmeşrulaştırmayı amaçlayan bir araç, bir burjuva politik doktrini olaraktanımlandığı, İkinci Dünya Savaşının ardından Amerikan emperyalizmi-nin küresel egemenlik ideolojisinin ve revanşist Batı Alman emperyal-izminin en önemli unsurlarından biri olduğu belirtilmiştir.65 Jeopolitikkonusunda yaygın olan olumsuz anlayışın genel anlamda 1980’lerdede devam ettiğini, 1983’de yayımlanan ve jeopolitiği ırkçılığın,Maltusçuluğun ve Sosyal Darvinizmin tekeli olarak tanımlayan SovyetAnsiklopedik Sözlüğünden de görmek mümkündür.66 SSCB’deGorbaçev’in reform girişimleri jeopolitik anlayışına da yansımış,jeopolitiğin emperyalist dış politikanın aracı şeklindeki nitelendirilmesiyumuşatılarak daha ılımlı bir bakış açısının benimsenmesi sağlanmıştır.Bu bağlamda 1989’da jeopolitik, artık devletin politikasını, özellikle dışpolitika alanındaki faaliyetlerin yürütülmesinde temelde coğrafî,konum, belirli doğal kaynaklara sahip olup olmama, iklim, nüfusyoğunluğu ve artış hızı ve benzeri coğrafî etkenlere öncelik veren batısiyasî doktrini olarak tanımlanmaktaydı.67 Jeopolitik kuramına olumsuzbakış açısı bu literatürün yabancı kaynaklarının Rusça’ya tercümeedilmesini de etkilemiş, jeopolitik klasiklerinden sadece AlfredMahan’ın çalışmaları 1940-1941 yıllarında SSCB’nin okyanuslara çıkmahazırlıkları kapsamında Rusça’ya çevrilmiştir.68

Her ne kadar SSCB’de jeopolitik kuram genel anlamda sahte bilimolarak tanımlanmakta ve emperyalist yayılmanın bir aracı olarakdeğerlendirilse de fiilen bir Sovyet jeopolitik uygulamasının var


64 Y. Semenov, Faflistckaya Geopolitika na Slujbe Amerikanskogo ‹mperyalizma, (Moskova: 1952), s. 138’denaktaran Mihaylov, Evolyutsiya Geopolitiçeskih ‹dey, s. 4. Ayr›ca Gorbaçev döneminde Sovyet d›fl politikas› vejeopolitik iliflkisi konusunda bkz: James F. Burke ‘Gorbachev’s Eurasian Strategy’, World Affairs, ‹lkbahar1993, Cilt 155, Say› 4, ss. 157-158.

65 Filosofskay Entsklopediya, Moskova, 1960, Cilt 1, s. 350’den aktaran Mihaylov, Evolyutsiya..., s. 4.66 Alexander A. Sergounin, Post-Communist Security Thinking in Russia: Changing Paradigms, Copenhagen,

Copenhagen Peace Research Institute, CORPI Working Papers; Say›. 4, 1997, s. 28.67 Tihonrabov, Geopolitik...a, s. 21.68 Kolosov (der), Geopolitiçeskoe..., s. 20.

olduğunu da belirtmemiz gerekir.69 Bu bağlamda 1939’da imzalanSSCB-Almanya Saldırmazlık Paktı, Stalin’in Doğu Avrupa’da kurduğuyapı ve SSCB’nin komşu devletlerde Batı yanlısı rejimlerin kurulmasınıengellemeyi öngören Brejnev doktrini çerçevesinde Çekoslovakya veAfganistan’a yapılan müdahaleler jeopolitik uygulamanın en önemliörnekleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Sovyet askerî uzmanları vediplomatları jeopolitik teori ve terminolojiyi kullanmadan, fakat coğrafîunsuru dikkate alan70 askerî-politik strateji olarak tanımladıklarıjeostratejik71 yaklaşım tarzını kullanmışlardır.

Bu arada 1970’li yılların sonundan itibaren bazı Sovyet uzmanları,örneğin Politik Bilimler Vakıfı Başkanı Georgiy Şahnazorov ihtiyatlıbiçimde Sovyet jeopolitik kuramının oluşturulması gerektiğini vurgula-maya başlamıştır.72

Sovyet devletinin jeopolitik kuramlar konusundaki olumsuzbakışına rağmen genel dinamiğin dışına çıkan bir örneğe de değinme-miz gerekir. Bu bakımdan Sovyet bilim adamlarından Lev NikolyeviçGumilyov’un (1912-1992) çalışmaları üzerinde durmak gerekmektedir.Tarih, etnoloji, felsefe ve coğrafya alanlarında yaptığı akademikçalışmalarla bilinen Gumilyev’in etnogenez ve etnik devreler konusun-daki teorisi, özünde Ratzel’in, Kjellen’in ve Haushofer’in fikirlerinidayandırdığı coğrafî determinizmin ve organik yaklaşımın devamıniteliğindedir.73 Gumilyev’in Hırs/Enerji (passionarzim) teorisi olaraktanımladığı etnogenez ve etnik devreler konusundaki görüşlerinde,etnogenezin oluşumunda doğal çevrenin insanların üzerindeki rolüüzerinde durulmaktadır. Teorisinde hırs yetisini organizmanın dışçevrenin enerjisini emme ve eylem olarak biçimlendirme olduğunusavunan Gumilyev, bu yetinin sağladığı enerjinin, onu taşıyana çevreyi,halkları ve kültürleri oluşturma ve dağıtma gücü verdiğini iddia eder.İnsanların yaşamlarında bilincin de yerini inkar etmeyen Gumilyev, buhırs yetisine insanların yanısıra toplumların da sahip olduğunu belirtirve bir toplumun yükseliş ve çöküşünü bu hırs yetisiyle açıklamayaçalıştır. Toplumun hırs yetisinin kullanma aracılığı ile 1200 –1500 yıllıkbir zaman diliminde etnos, subetnos ve süper etnos gibi devrelerdengeçtiğini savunan Gumilyev, bu teorisini Avrasya coğrafyasına da

71AVRASYA DOSYASI

69 Kolosov (der), Geopolitiçeskoe..., s. 20.70 Kolosov (der), Geopolitiçeskoe..., s. 20.71 John Erickson, ‘ ‘Russia Will Not be Trifled With’:Geopolitical Facts and Fantasies’, içinde Colin S. Gray ve

Geoffrey Sloan (der), Geopolitics, Geography and Strategy, (Londra; 1999), s. 242. 72 Kolosov (der), Geopolitiçeskoe..., s. 21 . 73 Tihonrabov, Geopolitika..., s. 306.

uyarlamaktadır.74 Gumilyev kenditeorisinde ‘süper etnos’ olaraktanımladığı Slav, Türk ve Moğolhalklarının birleşiminden oluşanAvrasya’da, İngiliz ve Fransızlaragöre Türk ve Moğol haklarınınRusya’nın daha yakın dostlarıolduğunu savunmuştur.75 Gumil-yev Avrupa merkezciliğine karşıçıkmakta ve her Avrupalının ha-

yalinde diğer kültürleri ortadan kaldırarak kendi kültürünü evrenselkılmanın olduğunu iddia etmektedir.76 Gumilyev, Rusya’nın Batı’yla itti-fak yerine Avrasya Birliği’ni tercih etmesi gerektiğini belirterek, sözkonusu birliğin geleneksel olarak Katolik Avrupa’ya, Müslüman Güney’eve Çin’e karşı olduğunu vurgulamıştır.77 Gumilyev’in daha 1950’li ve60’lı yıllarda yaptığı çalışmalarında ortaya koyduğu bu görüşleri1990’larda yeni Rusya’da çok yankı yapmış ve yeni Rus jeopolitikyaklaşımlarından Yeni Avrasyacılığın düşünsel kaynaklarından birinioluşturmuştur.

3. Rusya’da Jeopolitiğin Rönesansı

Misyonerliği terk etmekle biz pragmatikliğeyöneliyoruz... Doğal çıkarların normal karşılan-ması anlamına gelen jeopolitik, ideolojinin yeri-ni almaktadır.78

Andrey Kozirev

SSCB’nin çöküşü sonucu ortaya çıkan yeni Rusya’da siyasî,ekonomik, askeri ve sosyal alanlardaki köklü değişiklik kendisinidüşünsel alanda da göstermiştir. Yeni Rusya’da genel düşünce siste-


74 Dergaçev, Geopolitika, ss. 79-86. Ayr›ca, h›rs teorisi (passionarzim) konusunda bkz. L.N. Gumilev, Etnogenezi Biosfera Zemli, A.‹. Kurkçi (yay›na haz›rlayan), (Moskova; Institut D‹-D‹K), 1997 (ikinci bask›). veya Türkçeçevirisi için bkz: L.N.Gumilev, Kavimlerin Türeyifli ve Yerüzerindeki Yaflam Bölgeleri, Etnogenez ve YerüzüBiyosferi, çev: Nuri Eyüpo¤lu , (Ankara; Ötüken, 2001).

75 L.N. Gumilev, Ritmi Evrazii: Epoh i Tsivilizatsii, Moskova, Progress-Pangeya, 1993, s.31’den aktaran LeszekBuszynski, Russian Foreign Policy Afrer the Gold War, (Londra; Praeger Publishers, 1996), ss. 10-11.

76 Gumilev, Ritmi Evrazii: Epoh i Tsivilizatsii, s. 54’den aktaran Buszynski, Russian Foreign Policy Afrer the GoldWar, s. 11.

77 L.N. Gumilev, Ot Rusi k Rossii, Moskova, Progress-Pangeya, 1994, ss. 302-303’den aktaran Buszynski,Russian Foreign Policy Afrer the Gold War, s. 11.

78 21 Ocak 1992 tarihli Rossiskaya Gazeta’daki röportajdan aktaran V.L.Tsumbrskiy, ‘Geopolitika KakMirovidenie i Rod Zanyatiy’, Polis, 1999, Say› 4, www.politstudies.ru/fulltext/1999/4/2.html

Yeni Rusya’da geneldüşünce sisteminde

devletçi Marksist-Leninistyaklaşımın yerini

devletçi ve gelenekseljeopolitik anlayışlar

almıştır.

minde devletçi Marksist-Leninist yaklaşımın yerini devletçi ve gelenek-sel jeopolitik anlayışlar almıştır.79 Böylece Sovyet döneminde SSCB’yekarşıt politik güçlerle ilişkilendirilen jeopolitik kavram ve yaklaşımlar20. yüzyılın sonlarında siyaset, medya ve toplumsal bilimlerde sıkçakullanılmağa başlanmıştır. Rusya’da ‘jeopolitiğin rönesansı’ olarak ta-nımlanabilecek bu durumun sebeplerini ise birkaç noktada toplamakmümkündür. Her şeyden önce, jeopolitik, ülkenin kaybedilmiş süpergüç statüsünün yeniden oluşturulması için uygun bir ideoloji olarakalgılanmıştır.80 Gerçekten de kendisine özgü büyük güç ideolojisine81

sahip olan, sınırların kutsal olarak algılandığı bir ülkenin ordusununsıcak bir savaş kaybetmemesine rağmen, iki yıl (1989-1991) gibi nis-peten kısa bir sürede tarihte yaşanmış ve en hızlı (ve bu arada enbüyüklerden biri olan) jeopolitik geri çekilmeyi yaşaması Rusya içinkabulü çok zor bir travma niteliğindeydi. Toplumsal ruh hali itibariyla20’lerin Almanya’sına benzeyen Rusya’da SSCB’nin çöküşünün kendiyenilgisi olarak algılanması ve yeniden süper güç olmanın yalnız veyalnız Rusya’nın jeopolitik statüsüne dayanmakla mümkün olacağı dü-şüncesi yaygın bir görüştü.82 Bu bakımdan sınır, toprak, coğrafî konumve benzeri kavramların yaygın olarak kullanıldığı jeopolitik kuramı, bir-den bire ideolojik şok içinde kalan Rusya’da özel bir ilgi toplamıştır.İkinci olarak, çöküşün ardından ortaya çıkan yeni devletlerin toprak venüfus alanı konusunda birbiriyle yoğun bir mücadeleye girişmesi deRusya’da jeopolitik kuramına ilgiyi artırmıştır.83 Üçüncü olarak, Sovyetdöneminde hep düşman olarak görülen büyük devletlerin eski Sovyetcoğrafyasına jeopolitik ilgileri bir diğer unsurdu. Son olarak da Sovyetdöneminde uğraşılmasına yasak konulması da Rusya’da jeopolitikkuramını ilgi çekici nitelik kazanmasına neden olmuştur.

Jeopolitiğe yaygın ilgi, 1994’de Duma’da Jeopolitik Komisyon’unkurulmasına84 ve Şubat 1999’da Duma Başkanı Gennadiy Seleznyov’un

73AVRASYA DOSYASI

79 Dmitriy Trenin, ‘Tretiy Vozrast: Rossiysko-Amerikanskie Otnofleniya na Poroge XXI Veka’, Pro et Contra,‹lkbahar 2000, Cilt 5, Say› 2, s. 12 veya Türkçe çevirisi için bkz: Dmitri Trenin, ‘Üçüncü Kuflak : 21 Yüzy›laGirerken Rus-Amerikan ‹liflkileri’, Avrasya Dosyas›, Rusya Özel, K›fl 2001, Cilt 6, Say› 4, s. 288.

80 Mihaylov, Evolyutsiya..., s. 6.81 Rusya’da büyük güç anlay›fl› için bkz: Arthur Sagadeev, ‘Rusya ve Büyük Güç ‹deolojisi’, Avrasya Dosyas›

Rusya Özel, ‹lkbahar 1994, Cilt 1, Say› 1, ss. 29-38.; Vladimir Shlapentokh, ‘Is the ‘Greathness Syndrome’Eroding?’, The Washington Quarterly, K›fl 2002, Cilt 25, Say› 1, ss. 131-146.; Hannes Adomeit, ‘Russia as a“Great Power” in World Affairs : Images and Reality’, International Affairs (Royal Institute of InternationalAffairs), Ocak 1995, Cilt 7, Say› , ss. 35-68.

82 Mihaylov, Evolyutsiya..., s. 6.83 O.P.fiirgazin, ‘Geopolitiçeskie ‹nteres› Rossii v Period Globalnogo Peredela Mira’, Russkiy Geopolitiçeskiy

Sbornik, Say› 2, 1997, kaynak: http://whiteworld.ruweb.info/rubriki/000102/002/01010501.htm, s. 1, 20Aral›k 2002.

84 A. Mitrofanov, ‘ Ot Geografii -k Geopolitike’, www.nasledie.ru/oboz/NO2_98/2_4.HTML 19 Aral›k 2002.

jeopolitik kuramın bir ders olarak orta öğretim okullarında okutul-masını önermesine kadar varırken, Rus bilim adamları ve politikacılarıkonuya ilişkin görüş ve çalışmalarını içeren sayısız kitap ve çalışmayayınladılar. Bu durum Rusya’nın yeni yönünün belirlenmesine ilişkindeğişik jeopolitik akım ve modellerin gündeme gelmesine neden oldu.Rusya için değişik jeopolitik ve jeostratejik modeller öneren buyaklaşımların sayısının çok olması, bu eğilimlerin tamamını ve her türlüayrıntısı ile ortaya koymanın yanısıra sınıflandırma konusunda da ciddîbir zorluğa neden olmaktadır. Bu bakımdan biz burada Rusya’dakijeopolitik akımları sınıflandırırken, Rusya’nın yeni dönemdeki poli-tikalarını fiili olarak etkileyen, ciddî ve geniş tarihî düşünsel kaynaklarıolan ve Rus düşünsel ve siyasî hayatında önemli etkinliği olduğu genelkabul gören bir yaklaşım tarzının tercih edilmesinin daha doğruolacağını düşündük. Jeopolitik akımları sınıflandırırken ana ölçütümüzise Rusya’nın tarihi mirası ile günün koşulları arasındaki sorununçözümünde nasıl bir yol önerilmesidir. Bu bakımdan Rusya’da jeopoli-tik akımları Batıcı/Atlantikçi akım, Yeni Avrasyacılık, Rus MilliyetçiliğiAkımı ve Uzlaşmacı/Uzlaştırıcı akım biçiminde dört kategoridesınıflandırdık.86

a) Batıcı/Atlantikçi Akım

Atlantikçilik Avrupa’nın bir parçası olma, dünyaekonomisinin organik bir parçasına dönüşme,sekizinci üye olarak G-7’ye girme, Atlantik İtti-fakının baskın iki üyesi olan ABD ve Almanya’yaönem vermek gibi unsurlar üzerine kurulmuş-tur.87

Sergey Stankeviç

Rusya’da Batı’nın bir parçası olma sürecini fiilî anlamda 18. yüzyıldaBüyük Petro’nun reform çabaları ile başlatmak mümkündür. Budönemde Batılılaşma Avrupa’nın bir parçası olma ile aynı anlamıtaşıdığı için Petro’nun çabaları da Rusya’yı bir Avrupa devleti yapmakbiçiminde özetlenebilir. Batılaşma düşüncesi özellikle 19. yüzyıldaSlavcılıkla beraber düşünsel alanda etkin olan görüşlerden biriolmuştur.88 Ancak 1853-1855 dönemindeki Kırım Savaşı Avrupa’ya


85 ‹van Kurilla, ‘Geopolitika i Komunizm’, www.russ.ru/journal/edu/99-02-23/kuril.html , 19 Aral›k 2002.86 Bu s›n›fland›rma ilk olarak Kolosov (der), Geopolitiçeskoe Polojenie Rossii, ss. 20-40’da kullan›lm›flt›r. 87 Sergei Stankevich, ‘Rusya Kendisini Ar›yor’, Avrasya Dosyas›, ‹lkbahar 1994, Cilt 1, Say› 1, s. 40. 88 Soltan, ‘Co¤rafya, Tarih ve Rus Kimli¤i’, s.78.; Ayr›ca bkz: Nikolay Berdyaev, Russkaya ‹deya, Moskova, Folio,

2000, ss.36-70. ve Iver B. Neumann, Russia and the Idea of Europe, (Londra; Routledge, 1996), ss. 28-39.

ilişkin hayal kırıklığını gündeme getirerek Batıcılık akımının önündekiengellerden biri olmuştur.Ayrıca, 19. yüzyılın sonunda sol devrimcidüşüncenin ciddî bir akıma dönüşmesi ve 20. yüzyıldaki Ekim devrim-inin ardından Batı ile çatışma halindeki yeni bir rejimin kurulması ilesonuçlanması Batıcılığı tamamen geri planı itmiştir. Sovyetlerin,Batıcılığın Rus düşünce ve pratiğindeki yeri ve etkinliği önünde enönemli engel olarak duran Batı karşıtı retoriği 1980’lerin sonundaGorbaçev’in yeni politik düşünce konsepti ile ortadan kaldırılmış veGorbaçev insanlığın ortak değerleri için Batıyla işbirliği önersini gün-deme getirmiştir.89

SSCB’nin çöküşünü tâkiben de Rus siyasal düşüncesinde değişikarayışlar yaşanmış, bu arayışlar içinde Batıcılık ve Batı eksenli öncelik-ler öne çıkmıştır. Arayışlar özellikle dış politika alanında kendisini dahasık gösterirken, Rus dış politikasındaki eğilimler ilk olarak 28 Mart1992’de dönemin Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin’in danışmanıSergey Stankeviç’in Nezavisimaya Gazeta gazetesinde yayınladığımakalesinde Atlantikçilik ve Avrasyacılık olarak tasnif edilmiştir.90

Siyasî literatürde Batıcılık olarak da tanımlanan bu akım Ağustos1991’den 1992 yılı sonuna kadar Rusya’nın iç ve dış politikasına ege-men olan anlayış niteliğinde olmuştur. Aynı dönem içinde BaşkanYeltsin’in de Batıcıları desteklediğini belirtmemiz gerekir. Bunun sebe-bi Batıcılar/Atlantikçilerin Rusya Devlet Başkanı Yeltsin’in yönetimindeçok önemli konumlarda bulunmalarıydı. Bu grubun içinde Batıcılarınlideri olarak bilinen Rusya Dışişleri Bakanı Andrey Kozirev’in yanısıra,Başbakan Yegor Gaidar, Devlet Sekreteri Gennadiy Burbulis, UlaştırmaBakanı Mihail Poltoranin, Dışişleri Bakan Yardımcıları Georgy Kunadze,Vitali Churkin ve Fedor Shelov-Kovediaev bulunmaktaydı.91 Batıcılaresasen hükümet içinde, dışişleri bakanlığında ve Devlet BaşkanlığıOfisi’nde önemli pozisyonlar edinmekle beraber siyasal sistemin vetoplumun diğer kesimlerinde de kendilerine yandaş bulmuşlardır.Örneğin, Batıcı grubun içinde Yüksek Sovyet’ten Viktor Sheinis, SergeyYushenkov, Vladimir Kuznetsov, Gleb Yakunin, Galian Starovoitova,akademisyenlerden Nikolay Kosolapov, Konstantin Sarkisov, Andrei

75AVRASYA DOSYASI

89 Ayr›nt›l› bilgi için bkz: Sergounin, Post-Communist Security Thinking in Russia, ss. 3-8. ve AlexanderA.Sergunin, ‘Russian Post-Communist Foreign Policy Thinking at the Cross-Roads: Changing Paradigms’,Journal of International Relations and Development, Eylül 2000, Cilt 3, Say› 3, http://www.ciaonet.org/olj/jird/jird_sept00sea01.html

90 Stankeviç’in bu görüfllerinin yer ald›¤› ve The National Interest dergisinin Yaz 1992 say›s›nda yer alanmakalesinin çevirisi için bkz. Sergei Stankevich, ‘Rusya Kendisini Ar›yor’, Avrasya Dosyas›, ‹lkbahar 1994, Cilt1, Say› 1, ss. 39-43.

91 Alexei G. Arbatov, ‘Russia’s Foreign Policy Alternatives’, International Security, Sonbahar 1993, Cilt 18, Say›2, s. 10.

Kortunov, medya (gazeteciEvgeniy Kiselev) ve sanat vekültür dünyasından (AndreyNuykin, Otto Latsis, YuriyKaryakin) kişiler de yer almak-taydı.92

Kozirev’in liderliğini yaptığıakımın esas amacı Rusya’nınBatıya siyasal ve ekonomik ente-

grasyonunu sağlamaktı.93 Siyasî literatürde Atlantikçiler olarak da isim-lendirilen Batıcılar Doğu ile Batı arasındaki karşılaşmanın, Kuzey ileGüney arasındaki bir karşılaşma şekline dönüşme sürecinde olduğunainanıyorlardı.94 Batıyı bir düşman olarak değil de, daha ziyade yeni birdünya düzeninin oluşturulmasında bir ortak olarak görüyorlardı.Atlantikçilere göre, Batı ve Rusya şimdi aynı değerlere sahipler-demokrasi, piyasa ekonomisi ve insan hakları-ve pek yakında her ikiside Güneydeki kalkınmakta olan ülkelerden gelebilecek göç, terörizm,İslam köktendinciliği ve hatta askerî saldırı tehditleriyle karşı karşıyakalabilirler. Yeltsin’in kuzeyin sanayileşmiş devletleri için ortak bir sis-tem oluşturulması önerisi ve Güneydeki potansiyel saldırılara yöneltile-cek ortak bir ABD-Rus nükleer savunma sistemi kurulması çağrısı budüşünceden kaynaklanıyor.95 Batıcı akımın genel duruşunu dört ananoktada toplamak mümkündür.96

Her şeyden önce, Batıcılar kendilerini Batılı değerler sistemi iletanımlamaktaydılar. Kozirev bu tanımlanışı en somut şekliyle Aralık1991’de Rusya dış politikasının ana hatlarını belirlerken ortayakoymuştur. Kozirev birey öncelikli toplumu, piyasa ekonomisini veBatıyla birlikteliği sağlayacak bütün değerleri kabul ettiğini belirtmiştir.Rusya’nın ABD, Almanya ve Fransa ile ittifak ve işbirliği yapacaklarınıbelirten Kozirev, ülkenin eski öncü konumuna yükselmesi içindemokrasinin gerekli olduğunu, Rusya’nın demokratik güçlertarafından özgürleştirilmesi durumunda 10-12 sene içinde öncü ülkekonumuna ulaşacağını savunmuştur. Kozirev Batıyla ittifak fikrininsadece askerî işbirliği olmadığını aynı zamanda, ortak değerlere bağlılıkolarak değerlendirmiştir. Batıcı akımın bu yaklaşımını Devlet Başkanı


92 Arbatov, ‘Russia’s...’, s. 10.93 Arbatov, ‘Russia’s...’, s. 1094 Alexander Rahr, ‘Rus D›fl Politikas›nda “ Atlantikçilere” Karfl› “Avrasyac›lar” ’, Erol Göka ve Murat Y›ld›z (der),

Uygarl›¤›n Yeni Yolu Avrasya, (‹stanbul; K›z›lelma, 1998), s. 43. 95 Rahr, ‘Rus...’, s. 43.96 Buszynski, Russian..., ss. 4-5.

Kozirev’in liderliğiniyaptığı akımın esas amacıRusya’nın Batı’ya siyasal

ve ekonomikentegrasyonunu

sağlamaktı.

Yeltsin Ocak 1992’de BM’de yaptığı konuşmada da vurgulamış,ilkelerinin demokrasinin üstünlüğü, insan hakları, özgürlük, meşrulukve moral ölçütler olduğunu belirtmiş ve ABD’yi, bütünlükte Batı’yı veDoğu’yu müttefikleri olarak gördüğünü beyân etmiştir.97

İkincisi, Batıcılar Rusya’nın dünya ekonomisine entegrasyonunu iste-mekteydiler. Batıcılar siyasal alanda demokrasinin vazgeçilmezolduğuna inanırken, ülke ekonomisindeki gelişmenin Rusya’dademokrasinin kaderini belirleyecek unsur olduğunu vurguluyorlardı.98

Rusya’nın demokratik dönüşümünün ve özellikle ekonomik içerikli içsorunlarının çözümü için dünya ekonomik kurumlarına açılmanınönemli olduğunu dile getiren99 Kozirev’in ilk dış politika açıklamaların-dan biri uluslararası toplumu ve IMF benzeri uluslar arası finans kurum-larını Rusya’da ekonomik dönüşüme yardım etmeye çağırmakolmuştur. Kozirev Eylül 1992’de CNN televizyonuna verdiği demecindeise Rusya’nın Marshall yardımına benzer dış yardıma ve işbirliği pro-gramına gereksinim duyduğunu, bunun gerçekleşmesi durumundaülkesinin “sivil devletler ailesinde” yerini alacağını belirtiyordu.Rusya’nın IMF’ye Dünya Bankası’na, GATT’a üyeliğini ve AvrupaBankası, G-7, Avrupa Topluluğu, OECD, bölgesel bankalar, Asya-Pasifik’te ve diğer bölgelerde yapılan ekonomik işbirliği zirvelerine aktifkatılım ve işbirliği de bu ekonomik entegrasyon sürecinin fiiliyansımaları olarak ortaya konmuştur.100

Üçüncü olarak, Batıcılar güvenlik anlamında yarar sağlamak istiyor-lardı. Rusya’nın sınırlarında patlak veren çatışmalar ve yeni bağımsızdevletlerdeki Rus azınlığı durumu Rusya’yı bu çatışmaların içine çeke-rek demokratik reformlara zarar verebilirdi. Kozirev ve Yeltsin butehlikeyi ortadan kaldırmak için Avrupa güvenlik sistemi olan AvrupaGüvenlik ve İşbirliği Konferansını bütün Avrasya’yı kapsayacak biçimdegenişlemesi çabasına girdiler. Bu bağlamda Kozirev Ocak 1992’deAlmanya Dışişleri Bakanı Heinrich Genscher’le görüşmesindeVancouver’den Vladivostok’a ortak güvenlik alanı oluşturulmasınısavunurken, Yeltsin de BM’deki konuşmasında Rusya’nın güvenliksorunlarını çözmek için ‘Ortak Avrupa güvenlik sisteminin’ kurulmasınıönermiştir.101

77AVRASYA DOSYASI

97 Buszynski, Russian..., s. 5.98 Andrei Kozyrev, ‘Russia. A Chance for Survival’, Foreign Affairs, Yaz 1992, Cilt 71, Say› 2, s. 8.99 Kozyrev, ‘Russia...’, s. 9.100 Kozyrev, ‘Russia...’, s. 9.101 Buszynski, Russian..., s. 5.

Son olarak, Batıcılar Rusya’nın büyük güç statüsüyle Batı tarafındaneşit statülü partner olarak kabul edilmesini savunuyorlardı. Yenidünyanın, gelişmiş ülkelerin esasen G-7 olarak bir araya geldiği merkezve geri kalanların çevreyi oluşturduğu ikili yapıdan oluştuğunu savunanBatıcılar, Rusya’nın G-7 ve diğer Batılı kurumlara girmesinin ülkeninçevreden merkeze dönüşmesi için önemli görmekteydiler.102 Bubakımdan Rusya’nın G-7’ye girmek için gerekli bütün koşullara sahipolduğunu, bu üyeliğin Rusya’nın Batı politikasının en önemliunsurlarından olduğunu vurgulamışlardır. Kozirev, Sovyetler Birliğininçöküşünden sonra ülkesinin statüsünü kaybettiği yaklaşımının gerçek-leri yansıtmadığını, Rusya’nın halen insan ve entelektüel kaynakları,doğal zenginlikleri, coğrafî konumu ve büyüklüğü ile büyük güçolduğunu belirtmiştir.103

Batıcıların Rusya dış politikasına tam anlamıyla egemen olduklarıAğustos 1991-1992 sonu arasındaki dönemde, Batının en önceliklialan olduğunu ve Batı ile balayı döneminin yaşandığını, Rusya’nınNATO’nun genişlemesine resmî düzeyde sessiz kaldığı ve eski Sovyetcoğrafyasındaki yeni devletlerle ilişkilerini daha eşitlikçi ve demokratikyapıda sürdürdüğünü söylemek mümkündür.

Ancak Batının, Rusya’ya büyük ölçekli ekonomik yardım yapılmasıve ülkenin Batı ekonomik ve politik-askerî kurumlarına katılması istek-lerine gerçekçi bir cevap vermememesi, Batılı devletlerin önemligüvenlik sorunlarında (örneğin Rus kuvvetlerinin Doğu Avrupa’dançıkarılmasının hızı ve koşulları; yakın çevredeki azınlık hakları; NATOgenişlemesi; Yugoslavya’daki çatışmalar; Çin, Hindistan, İran ve diğerüçüncü dünya ülkeleriyle silah ticareti) Moskova’nın görüşlerinealdırmaması Batıcıların ülke içindeki pozisyonunu zayıflatmanınyanısıra, Batıya olan inançlarını olumsuz yönde etkilemiştir.104 Bütün bugelişmeler Batının Rusya’yı Avrupa’nın ve Batı kültürünün bir parçasıolarak görmediğini ortaya koyarken, ana tezleri Rusya’nın Batıkültürünün bir parçası olduğunu söyleyen Batıcıları bir çıkmaza sürük-lemiştir: Ya kendi tezlerinde ısrar ederek siyasî arenada güç kaybede-cek, fakat ideolojik anlamda tutarlı kalacaklardı, ya da görüşlerini yenigerçeklere uygun olarak reform ederek, Rusya’nın mevzileri kay-betmesini engellemek için neoemperyal görüşler edineceklerdi. Buaşamada Batıcılar iki gruba bölünmüştür: Kozirev başta olmak üzere


102 Andrei Zagorski, Anatoli Zlobin, Sergei Solodovnik, Mark Khrustalev, ‘Russia in a New World’, InternationalAffairs (Moskova), Temmuz 1992, Cilt 38, Say› 7, ss. 6-7.

103 Buszynski, Russian..., s. 5.104 Sergounin, Post-Communist..., s. 10.105 Sergounin, Post-Communist..., s. 10.

önemli bir grubun Batı’ya karşı kendine daha fazla güvenen ve yakınçevreye ilişkin neoemperyal amaçları savunan bir tavır benimsemiş,diğer bir grup liberal politikacı, akademisyen ve gazeteci Batı ve eskiSovyet cumhuriyetleri ile ‘sivil diyalog’ geliştirmekten yana tavır sergile-miştir.105 Bu durum Batıcıların Rusya siyaset arenasındaki pozisyonları-nı zayıflatmıştır. Serbest piyasa ekonomisi ve demokrat Rusya’dan yanatavır alan ve vekaleten Başbakanlık görevini yürüten Yegor Gaidar 14Aralık 1992’de Duma’dan güvenoyu alamamış ve Başbakan ola-mamıştır.106 Bir dönem Devlet Sekreterliği görevini yürüten, daha son-rada çeşitli görevlerde bulunan Burbulis 1 Ocak 1993’de bütün resmigörevlerinden alındı.107

Batıcı akımın yaşadığı kriz Rusya’nın dış politikasını da kökündenetkiledi. Kozirev daha Haziran 1990’da Rusya’nın egemenliğini ilanetmesiyle Dışişleri Bakanı sıfatıyla Gorbaçev’in Batı’yla işbirliğiniöngören yeni politik düşünce konseptine sahip çıkmış ve bağımsızlığınardından Yeltsin’le beraber “Vancouver’den Vladivastok’a Avroatlantikişbirliği” sloganının aktif savunucusu olurken, 1992 Şubat’tan itibarenkendisine yönelik muhafazakarlardan, komünistlerden ve milliyetçiler-den gelen Amerikan yanlısı eleştirilerin ardından Batıcı konumundantaviz verme ihtiyacı hissetmiştir.108 Bu ilk olarak Şubat 1992’de önerdiğidış politika doktrin önerisinde kendisini gösterdi. Doktrin temel anlayışitibariyle Atlantikçi bir anlayışa dayanmasına karşın, yer-yer Rusya’nındünya politikasındaki büyük güç olma statüsünü de içermekteydi.Kozirev’in dış politika doktrini dışında iki doktrin önersi daha vardı:başkanlığını Sergey Karaganov’un yaptığı Dış Politika ve SavunmaKonseyi (SVOP) hazırladığı öneri ve dış politika ve savunma kurum-larının (dışişleri, savunma bakanlığı, dış ekonomik ilişkiler, içişleribakanlıkları, dış istihbarat servisi, Güvenlik Konseyi, parlamentonundış ilişkiler, dış ekonomik ilişkiler, savunma ve güvenlik komisyonları)geniş katılımı ile bir doktrin önerisi daha gündeme getirildi.109 AslındaNisan 1993’de resmen kabul edilerek Atlantikçi dış politikaya sonveren ve Yakın Çevre Doktrini olarak ifade edilen doktrin ABD’nindünyada tek başına egemenlik kurması çabalarından endişe duyul-duğuna da yer vermekteydi. Baskılar karşısında Kozirev’in Atlantikçi dışpolitikadan vazgeçişinin göstergeleri ise Aralık 1992’de Stokholm’dayaptığı konuşmada kullandığı gelenekçi retorik110 ve 2 Ocak 1993’de

79AVRASYA DOSYASI

106 http://www.100mb.ru/~grankin/dosye/ru_bio283.htm, 17 Ocak 2002.107 http://www.100mb.ru/~grankin/dosye/ru_bio312.htm 108 Hannes Adomeit, ‘Konseptualn›e Napravleniya Vneflney Politiki Rossii’, Stephan Kreuzberger, Sabina

Grabovski ve Jutta Unser, Vneflnaya Politika Rossii: Ot Eltsina k Putiny, Kiev, 2002, Optima, s. 15. 109 Adomeit, ‘Konseptualn›e...’, s. 17. 110 Adomeit, ‘Konseptualn›e...’, s. 17.

yazdığı bir makalede eski Sovyet coğrafyasını yakın çevre olaraktanımlayarak Rusya’nın bu alandaki özel çıkarlarından bahsetmesioldu.111 Yeltsin de Şubat 1993’de ilan ettiği yakın çevre doktrini ileBatıcı yaklaşımın iflasını resmen ilan etmesiyle bu Batıcı çizgisini terkettiğini gösteriyordu.112 Rusya’nın “yakın çevrede” etkisini korumaçabaları, Balkanlarda Batının Miloşeviç karşıtı politikalarına karşı çıkışı,NATO’nun genişlemesine yönelik 1992’den itibaren giderek artan tep-kileri bunun pratiğe yansıyan örnekleriydi.113

Batıcılık akımı 1994-1995 yıllarında politik arenada ViktorÇernomird’in başkanlığını yaptığı ‘Evimiz Rusya’, Yavlinski’ninliderliğini yaptığı ‘Yabloko’, Rusya’nın eski ABD Büyükelçisi VladimirLukin’in liderliğini yaptığı ‘Rusya’nın Seçimi’ ve Başbakan eski BirinciYardımcısı Sergei Şahray’in liderliğini yaptığı ‘Rusya’nın Birliği veUzlaşması Partisi’nin yaptığı seçim blokları ile ayakta kalmayaçalışmıştır.114 Günümüz itibariyle Batıcı akımın Rus politik arenasındakitemsilcileri olarak Yabloko Partisi’ni ve eş başkanlığını Gaydar’ın yaptığıSağ Güçler Birliğini göstermek mümkündür.

b) Yeni Avrasyacılık Akımı

Eğer Rusya bir gün tekrar canlanacaksa, buyalnız Avrasya devleti biçiminde ve yalnızAvrasyacılık düşüncesi ile mümkün olacaktır.115

Lev Gumilyov

Rusyalıların % 71’i Rusya’nın Avro-Asya veyaOrtodoks uygarlığını bir parçası olduğunudüşünüyor. Sadece % 13’ü Rusya’yı Batıuygarlığının parçası olarak kabul ediyor.116

(2-5 Kasım 2001’deki kamuoyu araştırması)

Bu akımın temel tezlerini anlatmadan önce akımın ismi konusunda-ki bir tartışmaya da açıklık getirmenin faydalı olacağını düşünüyoruz.Literatürde, özellikle Türk ve Batı literatüründe bu akım daha çok


111 Nezavisimaya Gazeta, 2 Ocak 1992’den aktaran Nesib Nesibli, ‘Azerbaycan ve Moskova-Erivan-Tahran ‹tti-fak›n›n Jeopolitik Kuflatmas›’, Stratejik Analiz, A¤ustos 2000, Cilt 1, Say› 4, s. 63.

112 Sergounin, Post-Communist..., s. 10.113 Adomeit, ‘Konseptualn›e...’, s. 18.114 Sergounin, Post-Communist..., s. 11.115 Kaynak: Rusya’da yay›nlanan Evraziyskiy Vestnik (Avrasya Bulteni- www.e-journal.ru) internet dergisinin

logosundan al›nm›flt›r. 116 Pres-Vpusk no 32, VTs‹OM, www.wciom.ru , 13 Kas›m 2001.

Avrasyacılık olarak isimlendirilmektedir. Yeni Rusya’da dış politika ter-cihlerini sınıflandırmak için ilk kez 1992’de Stankeviç tarafından kul-lanılan Atlantikçi-Avrasyacılık tasnifin yansıması olarak gördüğümüz buisimlendirme geçen on yıl içinde ciddî bir jeopolitik görüşler sistematiğioluşturmuştur ve bu bağlamda içinde tarihî Avrasyacılık akımındanciddî farkları da barındıran bir düşünce akımı ve uygulama pratiği içinyetersiz kalmaktadır. Bu bakımdan çoğu Rus akademisyenin de kul-landığı Yeni Avrasyacılık117 kavramının bu akımı ifade etmek için dahadoğru olduğunu düşünüyoruz. Tarihsel çıkış noktası itibariyleAvrasyacılık akımına dayanan Yeni Avrasyacılık akımı bizce üç açıdantarihsel kökeninden farklılık arz etmektedir. Her şeyden önce, YeniAvrasyacılık Avrasyacılıktan farklı olarak hedef alanı olarak Avrupa yeri-ne ABD’yi seçmiştir. İkincisi, yeni bir unsur olarak başta RusyaKomünist Partisi olmak üzere çeşitli sol görüşler de bu akımda aktif roloynamaktadır. Son olarak da, tarihî Avrasyacılık, Rusya’nın Avrasyaolmasında Moğol-Türk işgalinin esas rolü oynadığını ideologu Savitskiytarafından dile getirilecek kadar “Türk sempatizanı” iken, YeniAvrasyacılıkta bunun tersi bir yaklaşım tarzının egemen olduğunu, Türkunsuruna özellikle Türkiye bağlamında olumsuz bir değer yüklendiğinisöylemek mümkündür.118 Aslında bu üç unsur büyük oranda bir biriyleetkileşim içinde bulunarak Yeni Avrasyacılık akımının genel çehresininbelirlenmesini sağlamaktadırlar. Rusya’nın büyük güç kaybetmesindeen büyük dış sorumlu olarak ABD’yi görenlerin (Komünistlerin) veyaBatıya karşı büyük bir güç olunması gerektiğini söyleyenlerin (Dugin vebenzerlerinin) görüşleri Yeni Avrasyacılığın ABD karşıtlığı niteliğininortaya konması ve beslenmesine meşru bir gerekçe oluştururken,‘ABD’nin dostu ve tarihî rakip’ Türkiye de bundan payını almakta, bukez de Yeni Avrasyacılığın Türkiye karşıtı niteliğinin kaynağı anlaşılmak-tadır.

Kuramsal anlamda, (Yeni) Avrasyacılık akımı realist bir bakış açısıylagüç unsurunu öne çıkarmaktadır. Ayrıca, akımın Fransız ve Belçikalıyeni sağcılardan (Alan Benua, Jan Tiriar, Robert Stoykers) ve Alman

81AVRASYA DOSYASI

117 Rusya Toplumsal Siyasî Harekat› “Avrasya” (OPOD “Evraziya”) resmi görüfllerini ifade etti¤i belgesinde YeniAvrasyac›l›¤› kendi lideri Aleksandr Dugin’nin 1980’lerin sonunda gelifltirdi¤i, geleneksel Avrasyac›l›¤›ngeniflletilerek, içine gelenekselcilik, jeopolitik, metafizik, “yeni sa¤”, “yeni sol”, ekonomide “üçüncü yol”yaklafl›mlar›n›n unsurlar›n›, halklar›n hakk› teorisinin, “etnik federalizm”, çevre, ontolojik felsefe, rus tarihîninyeni misyon çerçevesinde yorumlanmas› biçiminde tan›mlar. Kaynak: Evraziyskiy Vzglyad (Osnovn›e Printsip›Doktrinalnoy Evraziyskoy Platform›), (Moskova; 2001), Aktogeya-Tsentr, s. 22.

118 Her ne kadar Kazakistan Devlet Baflkan› Nursultan Nazarbayev , tarihçi Murat Haci, analizci Haydar Cemalve benzeri baz› politikac› ve ayd›nlar›n öne sürdü¤ü de¤iflik Avrasyac›l›k modelleri ç›k›fl noktas› ve önerdi¤igörüfl sistemati¤i itibariyle özellikle eski SSCB co¤rafyas›nda ve bugünkü Rusya’da bulunan Türk unsurunayönelik olumlu ve özünde tarihî Avrasyac› görüfle yak›n duran bir yaklafl›m sergilese de, biz bu görüflün YeniAvrasyac›l›k içinde esas dinamik olmad›¤›n› düflünüyoruz.

Jeopolitik okulundan (özellikle Karl Haushofer, Karl Schmitt,) etkilen-diği söylenebilir.119 Ülke içindeki düşünsel kaynakları ise Rusya’nınkendine özgün jeopolitik konumu ve çeşitli etnik grupların özgünkarışımından oluşan, bu durumun çevresindeki sorunlara müdahale-sine olanak veren bir güç olduğu inancını taşıyan Rus dinsel felse-fesinden, 1920-1930’lardakı tarihsel Avrasyacılıktan ve SovyetAvrasyacısı Gumilev’in çalışmalarından almaktadır.120 1990’larda Den(şimdi Zavtra) gazetesi, Elementı dergisi, Evrzaiyskiy Vestnik dergisibenzeri yayınlar, Arktogeya-Tsentr ve Fond “Mira L.N. Gumilyeva”(Gumilyev’in Dünyası Vakfı) benzeri merkezler Avrasyacılığın düşünseltemellerinin yayınlaması ve yeni açılımlar getirilmesinde önemli rollerüstlenmişlerdir. Rusya’da kuramsal anlamda Yeni Avrasyacılık akımınakatkıda bulunanlar içinde Aleksandr Dugin’, A.Glivakovski, E Morozov,A. Fomenko benzeri aydınlardan bahsetmek mümkündür. Avrasyamerkezli, düşünce siyasî arenada geniş yankı bulmaktadır. Her şeydenönce, Rusya’da komünizm ideolojisinin çöküşünün ardından askerî-sivil bürokrasisinin zihinsel anlamda büyük ölçüde Avrasyacı biranlayışa sahip olduğu ifade edilmektedir.121 İkinci olarak, Avrasyacıanlayışın devletin dış politikasında pratik anlamda uygulandığı ve birnevi resmi Avrasyacılık söylemi geliştirildiği belirtilebilinir. Üçüncüolarak, Avrasyacı anlayış siyasî partiler bakımından da önem arz etmek-tedir ve bu anlayışın izlerini hem Rusya Federasyonu KomünistPartisinde ve milliyetçi Vladimir Jirinovski’nin Rusya Liberal DemokratPartisinde görmekteyiz. Ayrıca Avrasyacılığı temel ideoloji olarak kabuleden liderliğini Aleksandr Dugin’in yaptığı Rusya Toplumsal SiyasîHarekatı “Avrasya” ile Abdul-Vahit Niyazov’un başkanlığını yaptığıAvrasya Partisinin122 de siyasî yelpazede yerini aldığını belirtmek gerekir.

Geçen on yıllık süreçte Yeni Avrasyacılık akımının geliştirilen üçönemli versiyonundan bahsedebiliriz. Bunlar resmi Avrasyacılık söyle-mi (Avrasyacılığın resmi yansımaları), Sol Avrasyacı model ve AvrasyaHarekatı modeli olarak çeşitlendirilebilinir. Yeni Avrasyacılık akımıiçerisinde yer alan bu her üç modelin öne çıkan ortak hususlarını şöylesıralayabiliriz. Birincisi, her üç model de Avrasyacı geleneğe sadıkkalarak Rusya’nın özgün bir kimlik ve jeopolitik konuma sahip


119 Andrei P. Tsygankov, ‘Hard-Line Eurasianism and Russia’s Contending Geopolitical Perspectives’, EastEuropean Quarterly, Sonbahar 1998, Cilt 32, Say› 3, s. 318.

120 Tsygankov, ‘Hard-Line...’, ss. 319-320. 121 Bu görüfl 15-16 Temmuz 2002’de ASAM taraf›ndan Ankara Sheraton Otel’inde yap›lan Globalization,

Security and the Nation State isimli konferansa kat›lan Rusya’n›n Nijni Novgorod Üniversitesi Uluslararas›‹liflkiler Bölüm Baflkan› Prof. Dr. Aleksandr Sergunin’le yapt›¤›m›z bir sohbet s›ras›nda dile getirilmifltir.

122 Anna Zakatnova, “Evrazistvo-Ne Proekt Kremlya”, Nezavisimaya Gazeta, 31 Temmuz 2001, www.ng.ru/pol-itics/2001-07-31/3_proect.html

olduğunu kabul etmektedir. İkincisi, her üçü de ABD hegemonyasınakarşı bir tavır içindedir. Üçüncüsü, çok kutuplu bir uluslararası sistemmodeli önermekteler. Dördüncüsü, her üç model de Rusya’nın öncelikvermesi gereken alanlar içerisinde “yakın çevre” birincil önem arzetmektedir. Farklılıkları ise çok kutuplulukta tercih edilecek müttefikler,Rusya’nın önceliklerini belirlemesi ve gelişme modelleri konusundaortaya çıkmaktadır.

ba) Resmî Avrasyacılık Söylemi

Burada resmi Avrasyacılık söylemi ile kastettiğimiz model esasındaYeni Avrasyacılığın daha önce belirttiğimiz temel unsurlarının Rusya’nınresmi dış politikaya yansımalarıdır. Buna ilişkin ilk tartışmayı Yeltsin’indanışmanı Stankeviç’in gündeme getirmiştir.123 Stankeviç 28 Mart1992’de yazdığı bir yazısında Kozirev’in dış politikasını Amerikanmerkezli olmakla suçlarken, Rus dış politikasının Batı ve Asya arasındadenge kurması gerektiğini, SSCB’nin çökmesi ile Rusya’nın coğrafîanlamda Avrupa’dan uzaklaştığını, Rusya’nın eski SSCB mekanı ileilişkilerinin koparmamasını gerektiğini savunuyordu. Rusya’nın Slav veTürk, Ortodoks ve İslam unsurlarının karışımı ile oluştuğunu ve ülketarihînde çok büyük rol oynamış Türk ve Müslümanlarla karşılıklıanlayış ve uzlaşmaya dayanan işbirliği yapılması gerektiği, Uzakdoğu veLatin Amerika’yla işbirliği de vurgu yapılan unsurlardı.124 Avrasyacıyaklaşım unsurlarından ‘yakın çevreye’ öncelik verme ve Amerikanhegemonyasından rahatsız olmanın 1993’de ilan edilen dış politikadoktrininde yer aldığını görüyoruz.125 Rusya’nın “yakın çevrede” etkisinikoruma çabaları, Balkanlarda Batının Miloşeviç karşıtı politikalarınakarşı çıkışı, NATO’nun genişlemesine yönelik 1993’den itibaren giderekartan tepkileri, Çin’le, Hindistan’la ve İran’la geliştirilen ilişkilerAvrasyacı yaklaşımın resmi politikaya yansıyan unsurları olarakgörülebilir.

Avrasyacı yaklaşımın unsurlarının resmî politikada zirveye çıktığızaman ise Yevgeni Primakov’un önce Dışişleri ve ardından da Başbakanolduğu Ocak 1996-Mayıs 1999 dönemidir. Bu dönemde dış politikayaegemen olan Primakov Doktrini, özünde Rusya’nın sadece bir gücünkontrolü altındaki tek kutuplu uluslararası düzenine karşı önleyici rolü

83AVRASYA DOSYASI

123 James Burke Gorbaçev döneminde Sovyet d›fl politikas›nda Avrasyac›l›k ekseninin a¤›rl›kl› oldu¤unu savun-mufltur. bkz. : James F. Burke ‘Gorbachev’s Eurasian Strategy’, World Affairs, ‹lkbahar 1993, Cilt 155, Say›4, ss. 156-168.

124 Stankevich, ‘Rusya...’, ss.. 39-43. 125 Adomeit, ‘Konseptualn›e...’, s. 17.

üzerine kurulmuştur.126 Primakov’un çeşitli konuşma, mülâkat, makâleve basın konferanslarında Soğuk Savaş sonrası dönemi dünyasını ABD,Rusya (BDT ülkeleriyle birlikte), Avrupa Birliği, Çin, Japonya, ASEAN veLatin Amerika olarak sınıflandırmıştır. Primakov’un dünya görüşü içindefiili egemen rolüne rağmen ABD tek süper güç olarak kabul edilmemek-tedir. Primakov’un çok kutuplu sistem modelinde ABD’nin uluslararasıgücünü sulandırma çabası vardır. Model Rusya-Çin stratejik işbirliğineİran’ın da ortak alınarak karşı kutup oluşturmayı öngörmektedir.127

Primakov bu işbirliğinin Körfezde ve Tayvan boğazında ABD’ye meydanokuyabileceğini savunmuştur. Orta Asya ve Kafkasya’nın Rusya’nın etkialanında kalmasını isteyen Primakov, BDT ülkelerinin Rusya’ya entegreolmasını, Beyaz Rusya ile ittifakı desteklemiş ve Rusya’nın eski Sovyetmekanında güç kullanmasını savunmuştur.128 Primakov’un görüşleri1997’de kabul edilen Rusya ulusal güvenlik doktrininde genel anlamdayer alırken,129 26 Nisan 1996’da Şanghay İşbirliği Örgütünün kurulması,1997 Rusya-Beyaz Rusya Ortak Devletinin oluşumu, İran’la geliştirilenilişkiler, Irak’ın ABD tarafından bombalanmasına karşı sert tepkiler,NATO’nun doğuya doğru genişlemesine sert karşı çıkışlar ve 1999’daRus ordusunun Priştina çıkarması Primakov doktrinin pratiğeyansımasının çarpıcı örnekleri olarak görülebilir.130

1999 Ağustos’ta Vladimir Putin’in Başbakanlığa gelişinin ardındanRusya’nın resmi politikasında Avrasyacı unsurların, yani çok kutupludünya, yakın çevre öncelikli dış politika ve ABD karşıtı çalarların önem-


126 Ariel Cohen, ‘The “Primakov Doctrine”: Russia’s Zero-Sum Game with the Unitewd States’, www.her-itage.org/library/categories/forpol/fyi167.html , 21 Aral›k 2000, s. 3.

127 Avrasyac›l›¤›n çok kutupluluk ve ABD’ye karfl› Çin’le ittifak tezi Bat›c›lar›n sert elefltirilerine u¤ram›flt›r.Örne¤in, Rusya’daki Carnegie Moscow Center araflt›rma merkezi Baflkan Yard›mc›s› Dmitri Trenin’e göre,ABD’nin Rusya karfl›s›nda üstünlü¤ünü kabul etmeyen ve bu güce karfl› çok kutuplulu¤u savunanlar Çin’leittifak önermekle asl›nda kendileri ile çeliflkiye düflüyorlar. Bu çok kutupçular önerdikleri ittifak modeli ileasl›nda Rusya’y› Çin’in küçük orta¤› yapmaktalar. Böylece, çok daha fazla avantaj› bulunan ABD’nin küçükorta¤› olmak yerine Çin’in küçük orta¤› olmay› kabul ediyorlar. Kaynak: Trenin, ‘Tretiy Vozrast: Rossiysko-Amerikanskie Otnofleniya na Poroge XXI Veka’, Pro et Contra, Yaz 2000, Cilt 5, Say› 2, s. 16.

128 Cohen, ‘The “Primakov...’, s. 3. 129 ‘Russian National Security Blueprint’, Rossiiskaya Gazeta, 26 Aral›k 1997, ss. 4-5 \ FBIS-SOV-97-364, 30

Aral›k 1997, http://www.shaps.hawaii.edu/security/russia/russian-blueprint.html 130 Primakov doktrini ve yans›malar› için bkz: Michael Waller, ‘Primakov’s Imperial Line’, Perspective, Ocak-

fiubat 997, Cilt 7, Say› 3., kaynak: http:://web.bu.edu/iscip/vol7/waller.html.; Chandler Rosenberger,‘Moscow's Multipolar Mission’, Perspective, Kas›m-Aral›k 1997, Cilt 8, Say› 2, kaynak:http:://web.bu.edu/iscip/vol8/Rosenberger.html.; Aleksandr Golts, ‘Stril Primakova’ Intellectual Capital 1998,Say› .34, http://www.intellectualcapital.ru/iss2-34/icissue34.htm, 21 Aral›k 2000.; Igor Torbakov, ‘Putin’sRussias Defines ›ts Foreign Policy Agenda’ http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav072800.shtml, Alexander Duleba-Karel Hirman,’Russia’s at the End of Eltsin’s Era’,http://www.ivo.sk/showivot.asp?Source=IVOtoday&Id=67, 23 Ocak 2003.; Robert N. Service, ‘ThePrimakov Doctrine’, http://www.geocities.com/Athens/Ithaca/8738/Articles/9805tpd.html; ‘Consolidation ofPower by Primakov Marks the End of the Line for Reform in Russia’, http://www.centerforsecuritypolicy.org/index.jsp?section=papers&code=98-D_161, 23 Ocak 2003.

li ölçüde mevcudiyetini koruduğunu görüyoruz. Yalnız bu hususundaha pragmatik bir çizgi içinde takip edildiği ve ABD ile açık birçatışmanın istenmediği, bu ülkeyle işbirliğine hazır olduğu mesajlarınıda açıkça içermekteydi. Son olarak 11 Eylül’ün ardından Rusya dış poli-tikasının daha farklı bir boyut kazandığını vurguladıktan sonra Putin’indış politikasını Uzlaşmacı/Uzlaştırıcı akım içinde ele almak üzere bura-da bırakıyoruz.

bb) Sol Avrasyacı Model

Yeni Avrasyacılık akımını tarihî Avrasyacılıktan farklı kılan özellikler-den birinin içinde sol kesimi de barındırması olduğunu daha öncebelirtmiştik. Özellikle, Rusya Federasyonu Komünist Partisi liderleriuluslararası ilişkileri analiz ederken ve bu konuda yaklaşım geliştirirkenjeopolitik kuramı esas alan bir yaklaşım ortaya koymuşlardır. Bir anlam-da uluslararası düzenin analiz edilmesinde sınıf çatışmasına dayalıMarksist-Leninist çizginin yerini jeopolitik yaklaşımlar almıştır. Örneğin,Komünist Parti Başkanı Gennadiy Zyuganov Rusya için çözüm ve strate-jik öncelikler önerdiği en önemli çalışmasını Coğrafyanın Zaferi: RusyaJeopolitiğinin Temelleri şeklinde isimlendirirken, Komünist parti lider-lerinden Rusya Federasyonu Duma Başkanı Gennadiy Seleznevneredeyse jeopolitiği komünist ideolojinin yerine geçirerek, ortaöğretim müfredatında ders olarak okutulması çağrısında bulunmuş-tur.131 Sol kesim içerisinde hem toplumsal desteği ve hem de örgütlüyapılanması itibariyle en önemli güç olan Komünist partisi liderleri hemBatı karşıtı olması hem de Rusya’nın özgün kimliğini vurgulamasıaçısından Avrasyacılığı kendilerine daha yakın bir olarak değerlendir-mişlerdir. Örneğin, Seleznyov son on yıllık dönemde Yeni Avrasyacılıkakımının temel ideologu olarak görülebilecek olan Aleksandr Dugin’nikendi danışmanı olarak göreve getirirken, Zyuganov’un önerdiği vebizim Sol Avrasyacı model olarak tanımladığımız uluslararası sistem veRusya’nın öncelikleri modeli Yeni Avrasyacı akımın bütün esasunsurlarını kendi içinde barındırmıştır.

Zyuganov kendi modeline uluslararası sistemin genel değerlendir-mesi ile başlar.132 Teorik olarak çağdaş uluslararası sistemin tek kutu-plu, iki kutuplu ve çok kutuplu olabileceğini belirten Zyuganov’a göre,fiili olarak Amerikan egemenliği anlamına gelecek tek kutuplu sistemRusya’nın çıkarlarına en zararlı seçenektir.133 İki kutuplu sistemde Batı

85AVRASYA DOSYASI

131 Ivan Kurulli, ‘Geopolitika i Komunizm’, www.russ.ru/journal/edu/99-02-23/kuril.html, 19 Aral›k 2002. 132 Gennadiy Zyuganov, Geografiya Pobed›: Osnov› Rossiyskoy Geopolitiki, (Moskova; 1997), s. 234.133 Zyuganov, Geografiya..., ss. 234-244.

karşıtı en önemli ülke olarak Çin’in öne çıktığını vurgulayan Zyuganov,bu senaryonun üç açıdan kabul edilir bulmamaktadır: Birincisi, Çin’inkarşı kutup olması kalkınma süreci nedeniyle uzun bir süredemümkündür. İkincisi, iki kutuplu sistem tarihsel olarak kara ve denizgüçlerinin jeopolitik rekabetidir ve deniz gücünü ABD’nin temsil ettiğinoktada Çin’in jeopolitik konumu kara gücü rolünü oynamağa müsaitdeğildir. Üçüncüsü, ikinci nedenle bağlantılı olarak, ABD ve NATO ege-menliğine karşı Rusya ve Çin’in stratejik ortaklığının karşı koya-bileceğini belirtir. Fakat Zyuganov’un Çin’in ekonomik gelişimine karşınRusya ekonomisinin çökmesi, Çin ordusunun güçlenmesiyle paralelolarak Rusya ordusunun dağılma sürecinde olmasıyla Rusya’yı Çin’leeşit bir ortaklık yapamayacağını ifade etmektedir. Bu görüşler ışığında,iki kutuplu sistemin gerçekleşme ihtimalinin az ve Rusya açısındankabul edilebilir olmadığını belirten Zyuganov çok kutuplu sistemitartışmaya açmaktadır. Doğu ve Batı arasındaki jeopolitik çatışmanınher şeyden önce AB, NAFTA, Çin ekonomisi, Japonya ve ASEANülkelerinin ekonomik güçlerinin çatışmasıyla ortadan kalkığını savunanZyuganov, Rusya için günümüz koşullarında en iyi seçeneğin çok ku-tuplu düzen olduğunu ifade etmektedir. Rusya’nın dünyada dinamikgüçler dengesinin sağlanması yönünde politika uygulaması gerektiğinibelirten Zyuganov, ABD ve NATO’nun tek kutuplu egemenliğine karşıdengeleyici güçlerin ve kurumların desteklenmesini savunuyor. Çokkutupluluğun istikrarsızlık ve savaş yarattığı görüşüne de karşı çıkanZyuganov, bu durumdan sistemi değil, sistemin kurallarına uyumgöstermeyen güçleri sorumlu tutmaktadır. Modelin dikkat çeken enönemli boyutlarından biri Rusya’nın jeopolitik statüsünün tekraronarılması için öne sürülen stratejidir. Bu strateji jeopolitik statününonarılması için iç uzlaşmanın sağlanması, Rusya-Ukrayna-BeyazRusya’nın birleşmesi ve eski Sovyet ülkelerinin bir araya gelmesi olaraküç aşamada gerçekleşmesini içermektedir.134

bc) Avrasya Harekâtı Modeli

Yeni Avrasyacılık akımının en köklü versiyonu ise filozof AleksandrDugin’nin çalışmaları ekseninde geliştirilmiştir. Daha 1980’lerin son-larından itibaren tarihî Avrasyacılık düşüncesi üzerinden Rusya için yenijeopolitik model oluşturma çabalarına girişen Dugin’in bu konudaki enönemli çalışması ise Jeopolitiğin Temelleri: Rusya’nın JeopolitikGeleceği adlı eseridir. Rusya’da jeopolitik ve jeopolitik çalışmalar deni-


134 Zyuganov, Geografiya..., ss. 244-260.

lince neredeyse akla ilk gelen isim olan Dugin jeopolitiği özetle(dünyayı) yönetme bilimi olarak tanımlar.135

Dugin, Avrasyacılığın Rusya’da güçlü bir seçenek olarak gündemegelmesi yönünde kuramsal çabalarda bulunmakla kalmamış, 21 Nisan2001’de kurulan Rusya Toplumsal Siyasî Harekâtı (Avrasya) (OPOD(Evraziya) partisinin liderliğine de seçilmiştir. Basın toplantısındaAvrasyacılığı “Rusya’daki halkların, kültürlerin ve etniklerin çıkarlarınahitap eden ulusal ülkü” olarak tanımlayan Dugin, amaçlarınınAvrasyacılık düşüncesinin toplumda yaygınlaştırılması olduğunu belirt-miştir.136

‘Avrasya’ harekâtı kendi manifestosunda, önceliklerini Rusya’dageleneksel dinlerin (Ortodoksluk, İslam, Musevilik ve Budizm) yapıcısosyal diyalogunu sağlamak, siyasal yapı bakımından “Avrasya federa-lizmi”, ekonomik alanda devlet ve özel sektör arasında sentezindenoluşan “üçüncü yol” modelinin gerçekleştirilmesi olarak ortaya koyar.137

Harekât, dış politikada amaçlarını BDT ekseninde AB benzeri bir strate-jik entegrasyona gidilmesi, bu entegrasyonun Moskova-Tahran-YeniDelhi-Pekin ekseninde geliştirilmesi, Rusya’nın sıcak denizlere çıkışınıbarış ve dostluk ilişkileri çerçevesinde gerçekleştirilmek, Batı eksenin-de Avrupa ülkeleriyle ilişkilere öncelik vermek ve Pasifik’te Japonya ileaktif işbirliği gibi hususlar olarak belirtmektedir.138

Küreselleşmeyi, Batı siyasî-malî oligarşik yapılarının merkezindebulunduğu tek kutuplu yeni dünya düzeni olarak gören ve karşıçıkılması gereken tehlike şeklinde tanımlayan harekât çok kutuplusist,emi savunmaktadır.139 Bu çok kutuplu sistemin yeni dünyanıngerçeği olduğu savunulurken, kutupları geleneksel devletler değil, yenientegre uygarlıklar (büyük bölgeler (prostranstvo))ve bu büyük böl-gelerin bir araya gelmesinden oluşan jeoekonomik kuşaklardan/böl-gelerden meydana geleceği iddia edilmektedir. Kutuplar Avro-Afrika(AB, İslam-Arap Afrika’sı, Tropikal Afrika büyük bölgelerini kapsamak-tadır.), Asya-Pasifik (Japonya, Güney Doğu Asya Ülkeleri ve Hindiçin,Avustralya ve Yeni Zelanda büyük bölgeleri), Amerikan (Kuzey Amerika,Orta Amerika ve Güney Amerika büyük bölgeleri) ve Avrasya kıta

87AVRASYA DOSYASI

135 Aleksandr Dugin, Osnov› Geopolitiki. Geopolitiçeskoe Buduflee Rossii, (Moskova; 1999) (3. bask›),Arktogeya-Tsentr, s. 14.

136 Andrey Levkin, ‘Çto Takoe “Evraziya”, Kajd›y (Poka?) Ponimaet Po-svoemy’, www.smi.ru/2001/04/24/988131062.html 24 Nisan 2001.

137 Evraziyskiy Vzglyad (Osnovn›e Printsip› Doktrinalnoy Evraziyskoy Platform›), s. 14.138 Evraziyskiy Vzglyad (Osnovn›e Printsip› Doktrinalnoy Evraziyskoy Platform›), ss. 14-15.139 Evraziyskiy Vzglyad (Osnovn›e Printsip› Doktrinalnoy Evraziyskoy Platform›), ss. 20-23.

(Rusya, BDT ülkeleri ve bazı Doğu Avrupa ülkelerinin oluşturduğu“Avrasya İttifakı”; kıta İslam ülkeleri, Hindistan ve Çin büyük bölgeleri)kuşaklarından oluşacaktır.140

Bu modelde Rusya genel anlamda Avrasya kıtasal kuşağı içindeki“Avrasya İttifakı” büyük bölgesinde yer almaktadır. “Avrasya İttifakı”büyük nüfus alanında gerçekleşmesinin klasik ulus devlet yapılan-masından bir tür gönüllülük rızasına dayanan federasyon yapısını ben-imsemekle mümkün olacağını öngören model, bu uygulamanın ilkolarak Rusya içindeki Kuzey Kafkasya’daki anlaşmazlığın çözümündenbaşlanması gerektiğini, daha sonra BDT içindeki Karabağ, Kırgızistan veTacikistan’daki sorunların çözümünde uygulanmasını öngörmektedir.Modelde “Avrasya İttifakı” büyük bölgesi ile Avrasya kıta kuşağınıoluşturan diğer büyük bölgeler (kıta İslâm ülkeleri, Hindistan ve Çin)arasında politik-ekonomik bütünleşme zarureti vurgulanmaktadır.Model, bu bütünleşmenin Çin ve Hindistan büyük bölgeleri bağlamındasınırları devlet sınırlarıyla örtüştüğü için daha kolay olabileceğinedikkat çekerken, kıtasal İslam ülkelerini yani İran, Pakistan, Afganistan,belki Türkiye, Irak ve Suriye’nin bütünleşme sürecinin bu büyük böl-genin parçalı yapısı nedeniyle daha zor olacağını savunmaktadır.141

“Avrasya İttifakı”’nın BDT çerçevesinde yavaş yavaş şekillendiğini iddiaeden model Astana’da ilan edilen Avrasya Ekonomik İttifakı’nın bununbir göstergesi olduğunu savunur.142 Model BDT eksenli bir “Avrasya İtti-fakı” ile Avrasya kıtasal jeoekonomik kuşağı arasında bir geçiş birliğiolarak “Avrasya Ortak Evi”ni gündeme getirmektedir. Daha çokekonomik-politik içerikli ve NAFTA benzeri bir bölgesel yapılanmaolarak önerilen “Avrasya Ortak Evi” BDT ülkeleri dışında, Bulgaristan,Yugoslavya, Romanya, Yunanistan benzeri Ortodoks ülkeleri, DoğuAvrupa ülkelerini, Moğolistan, Hindistan, Afganistan ve Hindistan ben-zeri Asya ülkelerini kapsamaktadır.143


140 Evraziyskiy Vzglyad (Osnovn›e Printsip› Doktrinalnoy Evraziyskoy Platform›), ss. 23-24.141 Evraziyskiy Vzglyad (Osnovn›e Printsip› Doktrinalnoy Evraziyskoy Platform›), s. 43.142 Evraziyskiy Vzglyad (Osnovn›e Printsip› Doktrinalnoy Evraziyskoy Platform›), s. 70.; Avrasya Ekonomik ‹ttifak›

için bkz: Anar Somuncuo¤lu, ‘Avrasya Ekonomik ‹flbirli¤i: Rus D›fl Politikas›nda Yeni Bir Atak’, StratejikAnaliz, Temmuz 2001, Cilt 2, Say› 15, ss. 86-91.

143 Evraziyskiy Vzglyad (Osnovn›e Printsip› Doktrinalnoy Evraziyskoy Platform›), s. 71.

c) Rus Milliyetçiliği Akımı

Bütün ülkelerin Slavları birleşin!144

A.F.Rittikh (1908)

Rusya’da bütün Batı (ve büyük ölçüde ABD) ve liberalizm karşıtlarısadece Yeni Avrasyacı akım içerisinde değildir. Bu karşıtların hiç deazımsanmayacak ve hatta zaman-zaman dozu itibariyle en yüksekkarşıtlığın temsil edildiği bir diğer jeopolitik akım Rus milliyetçiliğiakımıdır. Bu akım düşünsel temelleri 1830-1840’lardan Rusya’dakientelektüeller arasında yaygın olan ve Ortodoksluk, otokrasi vePanslavizm bileşkesine dayanan Slavcılığın145 yeniden diriltilmesianlamına gelmektedir. Slavcılar Slav etnik temeline dayan bir ideolojiktemelden yola çıkarak Rusya’nın bu işin liderliğini üstlenmesi gerektiğiüzerinde duruyorlardı. Slavcılar Rusya’nın Batıdan faklı olduğunu, bufaklılığın temelinde yalnız etnik farklılığın olmadığını, bu özgünlüğünözellikle Ortodokslukla pekiştiğini vurgulamaktaydılar.146 Aslında bizcede Rus milliyetçiliğini Avrupa’daki milliyetçiliklerden ayıran en önemlifark, Rus milliyetçiliğinin Batıdaki laik nitelikli milliyetçiliklere oranladin faktörünü (bu örnekte Ortodoks mezhebini) kendi millî kimliğininbir parçası olarak içselleştirmeyi başarmış olmasıdır.147 Bu noktadaRusya’nın batıda dönemin dünyevi iktidarlarına karşı kendiegemenliğini kurma başarısı göstermiş Katolikliğin yerine, 989 yılındaBizans’tan, gelenek itibariyle dünyevî iktidarın bir eklemlemesinedönüşmüş Ortodoksluğu kabul etmenin en önemli unsurlardan biriolduğunu vurgulamak gerekir.148 Rusya tarihînde geleneksel olarak din-sel güç bağımsız biçimde iktidar mücadelesinin bir tarafındadönüşmemiş, Knezlik ve Çarlık dönemlerinde dünyevi iktidarın yanındayer alarak onun gücünün pekişmesinde meşruiyet unsuru işlevigörmüştür. Bu işlev sadece iç meşruiyet anlamını taşımamış, özellikle1453 yılında Osmanlı’nın İstanbul’u fethi ve 15. Yüzyılda Rusya’nınyayılma sürecine başlamasıyla beraber dışsal nitelik de kazanmıştır. Bu

89AVRASYA DOSYASI

144 Astrid S. Tuminez, Russian Nationalism Since 1856 : Ideology and the Making of Foreign Policy, New York,2000, Rowman & Littlefield Publishers, s. 115.

145 Soltan, Co¤rafya Tarih ve Rus kimli¤i, s. 75. 146 Tuminez, Russian..., s. 64. 147 Rus milliyetçili¤i konusunda bkz: Astrid S. Tuminez, Russian...; Stephen D. Shenfield, Russian Fascism:

Traditions, Tendencies, Movements, Armonk, New York, M.E. Sharpe, 2001. 148 Rusya-Bizans iliflkisi için bkz: A.fi Kad›rbayev, ‘Rossiyskaya i Turetskaya Model Evraziystva v ‹storiçeskom

Ptrostranstva’ (bas›lmam›fl bildiri), Türkiye-Rusya Federasyonu Avrasya Analizi Stratejik Diyalog Toplant›s›- I,20-22 Ocak 2003 ASAM/ Ankara.

dışsal meşruiyet ise kendisini Moskova-Üçüncü Roma’dır formülündeortaya koymuştur.

İstanbul’un fethinin ardından Ortodoksluk hâmisiz kalınca Ortodoksdin adamlarından Pskov rahibi Filofey, Moskova Knezi’nin bu işleviüstlenmesi gerektiğini ortaya koymuştur. Filofey Moskova-ÜçüncüRomadır ideolojisini sistemleştirerek 1503 yılında yazılı biçimdeMoskova Knez’i III. Vasiliye sunmuştur:149

Evvelce dünyanın merkezi Roma idi. Sonra Yeni Roma (yani İstan-bul) oldu. Her iki Roma da düştü. Halbuki Üçüncü Roma ayak-tadır, o da Moskova’dır. Hıristiyanlıktaki “mukaddes üçlük” hük-münce Dördüncü Roma olmayacaktır; Şu halde Moskova dünyahakimiyetinin yeni merkezidir.150

Bu görüş Moskova Knezleri ve daha sonra Rusya çarları için devletingenişletilmesi için uygun bir gerekçe oluştururken, bazı analizcilerMoskova Üçüncü Roma’dır görüşünün Rusya’nın ilk jeopolitik doktriniolduğunu savunuyorlar.151 Bu arada başka bir görüş de Moskova kne-zliğinin Üçüncü Roma doktrininden önce sadece Rus topraklarını biraraya getirme uğraşı içindeyken, bu doktrinden sonra sınırsız emperyalyayılma misyonu içine girdiğini savunmaktadır.152 Bu görüş hatta anılandoktrinin Sovyet yayılmacığı üzerinde de etkisi olduğunu, özellikleStalin dönemindeki Doğu Avrupa’daki Sovyet yayılmacılığının (bunaBoğazlara yönelik talepleri de katabiliriz) bu doktrinle bağlantılıolduğunu belirtmektedir.153

Üçüncü Roma doktrini ile Rus milliyetçilerinin fikir babaları olanSlavcılar arasındaki ilişkinin ise 1860’lara dayandığını belirtmemiz


149 Nikolas K. Gvosdev, ‘Moscow -- The Th›rd Rome: Interpretat›ons And Impl›cat›ons For Church-StateRelat›ons’, http://www.geocities.com/Athens/Olympus/5357/chscowl.html, 14 Ocak 2002.

150 Kurat, Rusya Tarihî, s.140. 151 Zyuganov, Geografiya..., s. 119. 152 Marchall Poe, ‘Moscow, the Third Rome: The Orgins and Transformations of a Pivotal Moment’, www.peo-

ple.fas.harvard.edu/-mpoe/third%20Rome.rdf. s.2. 153 Poe, ‘Moscow, the Third Rome: The Origins and Transformations of a Pivotal Moment’, s. 21. Slavc›larla

Üçüncü Roma doktrini ve Stalin dönemi aras›ndaki ba¤lant›y› ortaya koymak aç›s›ndan Slavc› yazar Sergeyfiarapov’un 1901’de yay›nlad›¤› Çerez Polveka (Yar›m Yüzy›l Sonra) eserindeki bir diyalo¤a burada yer ver-mek anlaml› olacakt›r. fiarapov roman›nda 1951 y›l›nda Moskova’da o dönemin bir Moskoval›s› ile eski birça¤dan gelmifl Moskoval› aras›ndaki hayalî bir diyaloga yer vermektedir. Eski dönemden gelmiflMoskoval›n›n Konstantinapol bizim mi? sorusunu yan›tlayan 1950’li y›llar›n Moskoval›s› Konstantinopol’unkendilerinin Kiev, Moskova, Petersburg’tan sonra dördüncü baflkentleri oldu¤unu belirtmektedir. 1950’lerinMoskova’l›s› devletin s›n›rlar›n› da tasvir ederken, ‹ran, Hive, Buhara ve Afganistan’›n eyaletleri oldu¤unu,bat› s›n›r›n›n Danzig (Polonya’da)’in oluflturdu¤unu, Kuzey Prusya’n›n tamam›n›, Avusturya, Moraviya veÇekya (Çek Cumhuriyeti) içine alarak Akdeniz’e ç›kt›¤›n› belirtir. Bu Rus imparatorlu¤unun Varflova,Çervonnaya Rus ve Lvov’›uiçine alan Polonya Çarl›¤›n›, Viyana’yla birlikte Çehya’y›, Budapeflte ile beraberMacaristan’›, Sirb›stan-H›rvatistan’›, Bükrefl’li Romanya’y›, Sofya ve Andrianapol’lu Bulgaristan’› ve Atina’l›Yunanistan’› kapsayan bir devlet oldu¤unu ifade eder. Kaynak: Mihaylov, Evolyutsiya Geopolitiçeskih ‹dey, s.148.

mümkündür. Anılan tarihlerde Filofey’in yazılarının ilk kez kamuoyunaaçık biçimde yayınlanması Panslavistler tarafından günün koşullarındaRusya’nın kaderinde Doğu (Bizans) İmparatorluğunun yenidendiriltilmesi için bir fırsat olarak değerlendirilmiştir.154 1877-78 yılındakiRus-Osmanlı savaşı da bu yaklaşımın devamı olarak değerlendirilmek-tedir. Rusya İmparatorluğu, Panslavizm ve Pan-Ortodoksluğu esasenBalkanlar merkezli olarak Ekim Devrimi’ne kadar kullanmıştır. Sovyetdönemi sırasında her ne kadar Panslavizm ve milliyetçilik, komünistideoloji tarafından dışlansa da, ‘Sovyet insanı’ yaratma projesinin as-lında diğer hakları Ruslaştırma sürecine karşılık geldiğini söyleyebiliriz.

Sovyet devletinin çöküşünün ardından bütün bastırılmış görüşlergibi Slavcı görüşlerden yola çıkan Rus milliyetçiliği de yükselmiştir. Biryazar Rus milliyetçiliğini hızlandıran nedenleri beş noktada sınıflandır-maktadır:155

1. Afganistan’dan çekilme, imparatorluğun içten çöküşü,komünizmin yıkılışı gibi ‘alay konusu bile yapılan’ onur kırıcı olay-lar,

2. Ülkenin fakirleşmesi, yeni kapitalist uygulamaların gölgesindebütün zenginliklerin bir-bir yağmalanması, ‘eski komünist dönemkodamanları’nın varlıklarına varlık katmaları, yepyeni biranarşizm türüne doğru tam yol ilerleme.

3. Devletin üst yönetim kademelerinde ve parlamentoda ‘sisteminkilitlenmesi’.

4. Cinayet, gasp ve benzeri adi suçların anormal ölçüde artması.

5. Rusya sınırları dışında kalmış 25 milyon kadar Rus’un akıbetininmeçhul olması.

Rus milliyetçiliğini temel eksen olarak alan örgütlenmeler içerisindePamyat (SSCB’nin son yıllarında), Rusya Liberal Demokrat Partisi(LDPR), Rus Ulusal Birliği, Ulusal Bolşevik Parti, Halk Ulusal Partisi,Rusya Ulusal Cumhuriyet Partisi, Yuri Belyayev’in Rusya UlusalCumhuriyet Partisi, Rus Ulusal Birliği, Rusya Nasyonal Sosyalist Partisi,Hıristiyan Yeniden Diriliş Birliği benzeri parti ve örgütleri sayabiliriz.156

Bu örgütlenmelerden Pamyat, ‘Üçüncü Roma doktrinini’ Rus’un yük-selişinin simgesi olarak kabul etmiştir.157 Rus Ulusal Birliği dış poli-

91AVRASYA DOSYASI

154 Poe, ‘Moscow,...’, s. 2. 155 S. Enders Wimbush, ‘Rusya’dan sonra Rusya’, Avrasya Etüdleri, Yaz 1994, s. 156 Bu örgütlenmeler konusunda ayr›nt›l› bilgi için bkz: Stephen D. Shenfield, Russian Fascism: Traditions,

Tendencies, Movements, Armonk, (New York; M.E. Sharpe, 2001). 157 Poe, ‘Moscow,...’, s. 24.

tikadaki öncelikli amacın, eski Sovyet coğrafyasına egemen olan YeniRusya İmparatorluğu olduğunu savunmaktadır. İmparatorluğun kendialeyhine olan hiçbir uluslararası anlaşmayı tanımaması ve askerî kapa-sitesinin ABD düzeyine çıkarılması da örgütün programında yer alandiğer hususlardır.158 Ulusal Bolşevik Partisi dış düşman olarak ABD’yi veAvrupa’daki küreselleşmecileri (mondialistler), NATO ve BM’yi görmek-tedir. Rusya’nın ABD ve Batı ile yaptığı bütün anlaşmaları iptal etmesigerektiğini savunan örgüt, Rusya’nın Avrasya kıtasındaki dostlarının(küreselleşmeci olmayan) Almanya, İran, Hindistan ve Japonyaolduğunu belirtmektedir. Örgüt, esas amacının Cebelitarık’tanVladivostok’a kadar uzanan coğrafyada Rus kültürüne dayanan birimparatorluk kurmak olduğunu ifâde etmektedir. Bu genel amacın dörtaşamada gerçekleştirilmesi öngörülmektedir: İlk önce, Rusya Federas-yonunu Rus millî devletine dönüştürecek bir Rus devrimi yapılmalı,ikinci olarak eski Sovyet coğrafyasında Rusların meskun olduğu toprak-lar (Kırım, Kuzey Kazakistan, Estonya’nın Narva bölgesi) bu devletlebirleştirilmeli, üçüncü olarak eski SSCB coğrafyasındaki Avrasya halk-ları Ruslar ekseninde bir araya getirilmeli, son aşama olarak da büyükkıta imparatorluğu oluşturulmalıdır.159

Bir yazar Rus milliyetçiliği jeopolitik akımının genel yaklaşımlarınıbirkaç noktada şöyle özetlemektedir:160

1. Ortodoks kilisesini esas alan Rus millî devletinin kurulması;

2. Ukrayna ve Beyaz Rusya ile birleşerek Kiev Rus Devleti döneminebenzer Slav jeopolitik alanı oluşturmak;161

3. Rusya’nın Kafkasya ve Orta Asya’dan çekilmesi;162

4. Rus ulusunun ulusal dirilişi sorunlarını merkeze koyarak, Ruskimliğinin yıkıcı nitelikte olduğuna inandıkları Avrasyacılarla veKomünistlerle mücadele içine girmek;

5. Ortodoks ve doğudaki diğer Hıristiyan halkları kendilerinin doğalmüttefiki olarak görmektedirler.


158 Shenfield, Russian..., s. 126.159 Shenfield, Russian..., s. 214.160 Kolosov, Geopolitiçeskoe..., s. 31.161 Rusya-Beyaz Rusya Ortak Devletini bunun prati¤e dökülmesi olarak yorumlayabiliriz. 162 Bu nitelik Rus milliyetçilik ak›m› içersinde yayg›n bir kanat olmasa da yer-yer, örne¤in ünlü Rus yazar

Aleksandr Soljenitsin’in taraf›ndan daha 1990’da dile getirilmifltir. Soljenitsin SSCB’nin yerine Rusya,Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kazakistan’dan oluflan yeni bir birlik oluflmas› önermifltir. (kaynak: A.‹. Soljenitsin,Kak Nam Obustroit Russiyu, Moskova, 1991, Patriot, ss.4-6). Asl›nda üç Slav cumhuriyetinin (Rusya,Ukrayna ve Beyaz Rusya) SSCB’nin hukuken da¤›ld›¤›n› ve Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u’nu kurdu¤unu ilânetti¤i 21 Aral›k 1991 tarihli giriflimin gerçekleflmesinde bu yaklafl›m›n etkili oldu¤u söylenebilir.

Rus milliyetçi jeopolitik akımına teorik katkıda bulunan yayınlariçinde Tretiy Rim (Üçüncü Roma) ve Naş Sovremennik (Çağdaşımız)dergilerini göstermek mümkündür.163 Rus milliyetçi akımında jeopolitikgörüşleri ile öne çıkanlar içinde LDPR lideri Vladimir Jrinovski’nin veaynı partinin etkin simalarından bir dönem Rusya Duma JeopolitikKomisyonu başkanlığı yapmış ve halen üyelerinden biri olan AlekseyMitrofanov’un önerdikleri jeopolitik formüller üzerinde ayrıntılı durmakda yararlı olacaktır.

‘Jirinovski Formülüne’ göre Rusya’nın tarih boyu karşı-karşıyakaldığı bütün felaketler hep güneyden gelmiştir.164 Bu bağlamda Rus-ya’nın bunalımdan kurtulabilmesi için “Güney sorununun” çözülmesive Rusya’nın Hint Okyanusu’na ve Akdeniz’e açılması gerekmektedir.165

Güney sorununun çözülmesinin tek yolunu Rusya’nın sıcak denizlereçıkması ve Rus askerlerinin çizmelerini Hint Okyanusu’ndayıkamasında166 gören Jrinovski, kendince bir jeopolitik formül ortayakoymaktadır. Bu formüle göre dünya nüfuz dairelerine ayrılmalı,Güneydoğu Asya ülkeleri Filipinler, Malezya, Endonezya ile Avustralya,Japonya ve Çin’in; Türkiye, İran ve Afganistan Rusya’nın, Afrika KıtasıBatı Avrupa’nın; Latin Amerika ülkeleri Amerika ve Kanada’nın nüfuzalanları olmalıdır.167 Çin ve Hindistan’dan Avrupa’ya giden İpek YoluRusya üzerinden tekrar açılmalıdır.168

Rus milliyetçilik akımı içinde üzerinde durulması gereken bir diğerjeopolitik model Mitrofanov’un görüşlerdir. Mitrofanov, modelindeRusya’nın Avrasya’da yeni bir kıtasal ittifak kurması gerektiğini önesürmektedir.169 Modelde kapitalist-sosyalist sistemlerin çatışmasınadayanan iki kutuplu sistemin Avrasya-Kuzey Amerika biçiminde tekrardiriltilmesi önerilmektedir. NATO genişlemesine kesinlikle karşıçıkılmalı, Soğuk Savaş’ın ardından Avrupa ve Asya’nın bölünmesinisağlayacak bütün anlaşmaların resmen tanınmadığı ilân edilmelidir.Rusya, BDT coğrafyasından çekilerek, Beyaz Rusya ile birleşmelidir.Rusya Almanya ve Japonya’yla stratejik ittifak içine girmelidir. Çin veHindistan’1a ilişkiler daha da güçlendirilmelidir. Rusya Kafkasya’da İran

93AVRASYA DOSYASI

163 Kolosov, Geopolitiçeskoe Polojenie Rossii: Predstavleniya i Realnost, s. 32.164 Vladimir Jrinovski, Güneye Do¤ru Son ‹lerleyifl, (Yeni Ç›¤›r, Ankara), s. 6.165 Jrinovski, Güneye..., s. 73.166 Jrinovski, Güneye..., s. 75.167 Jrinovski, Güneye..., s. 80.168 Jrinovski, Güneye..., s.79.169 Alexei Mitrofanov, ‘Russia’s New Geopolitics’ The Strengthening Democratic Institutions Project (SDI) of the

Belfer Center for Science and International Affairs (BCSIA) at the John F. Kennedy School of Government atHarvard University, Kas›m 1998, http://www.ciaonet.org, ss. 15-23.

ve Ermenistan’la ittifak içinde Türkiye’ye karşı koymalıdır. Kürtlerdesteklenmeli ve bir tür Kürt-Türk federasyonunun kurulması esasamaç olmalıdır. Berlin-Moskova-Tokyo eksenine Kürt devletinin eklen-mesi Rusya’nın Orta Doğu’daki konumunu güçlendirecektir. OrtaDoğuda Irak Amerikan karşıtı rejimi ile işbirliği yapılacak bir ülke olarakgörülmelidir. Rusya, ABD’nin kendini zayıflatma politikasına karşı LatinAmerika’daki ABD karşıtlığını kullanarak bu bölgeye girmeli, Afrika’dada benzer bir eğilimin güçlenmesi için Libya, Sudan, Somali ve Liberyabenzeri ülkelerle işbirliği yapmalıdır. Rusya, ABD’nin içtekizayıflıklarından faydalanmalı, Afro-Amerikalıların ‘Siyah Cumhuriyet’kurma girişimlerini ve ABD politikalarında etkinliklerini artırmalarınıdesteklemeli, Kuzey Kaliforniya’da Çinli-Japon özerk devletini, NewArchangel merkezli Rus-Aleurt devletinin ve Hinduların devlet kur-malarını teşvik etmelidir. Berlin-Moskova-Tokyo mihverinin Rusya-Çin-Hindistan bloğu ile desteklenmesi ile Avrasya’da istikrar sağlanacaktır.Avrasya’nın dört büyük gücü-Rusya, Almanya,Çin ve Japonya- yeni binyılda Arap Ligi veya Avrupa Ekonomik Topluluğu’na benzer ve ‘ortak evanlayışı’na dayanan bir Avrasya Asamblesini kurmalıdırlar. Bu yapısahip olduğu doğal kaynakların, aydın birikiminin, mâli ve işlenmemişkaynaklar sayesinde özgün jeopolitik fırsatlar sağlayacağı için ABD,Birleşik Krallık ve Türkiye benzeri düşmanlar tarafından bozulmayaçalışılmaktadır. Bu çabalar engellenmelidir.

Jrinovski’nin ve Mitrofanov’un görüşleri her ne kadar da ‘uçuk’ vegerçeklerle bağdaşmayacak düşünceler olarak gözükse de,Jrinovski’nin (ve temsil ettiği LDPR’nin) Rus milliyetçiliğinin Rusyasiyasal hayatındaki en güçlü temsilcisi olduğunu unutmamak gerekir.Buna LDPR’nin 1990’da KGB tarafından kurdurulduğu savı da eklen-ince, aslında Jrinovksi’nin ‘Rus emperyalizminin konuşan dili’ olarakdeğerlendirilmesi yanlış olmayacaktır.

d) Uzlaşmacı/Uzlaştırıcı Jeopolitik Akım

Bizim dış politikamızın bağımsızlığı kuşkudoğurmamaktadır. Bu dış politikanın temelinipragmatizm, ekonomik verimlilik ve ulusalmeselelerin önceliği oluşturmaktadır.170

Vladimir Putin

Rus jeopolitik düşüncesinde geçen 10 senedeki akımlardanBatıcılık, SSCB’nin çöküşünü bir yenilgi olarak kabul ederek Rusya’nın


170 V›stuplenie pri predctavlenii ejegodnogo Poslaniya Prezidenta Rossiyskoy Federatsii FederralnomuSobraniyu Rossiyskoy Federatsii, 8 Haziran 2000, http://president.kremlin.ru/events/42.html

tamamen Batı kampında yer almasını önerirken, Yeni Avrasyacılık veRus milliyetçiliği akımları yenilgiyi kabullenmeyerek ABD eksenli Batı ileyeni bir kutuplaşma için yeni jeopolitik modeller ortaya koymuşlardır.Yalnız bu modeller Rusya’nın tarihî geçmişi, bir anlamda anılanhususun da mirasıyla şekillenen özgünlüğü ile mevcut koşullararasında doğrusal bir bağlantı kuramamışlardır. Batıcılar Rusya’nıntoplumsal yapısı, siyasal rejim geleneği ve tarihsel mirası unsurlarınıyeterince dikkate almayan bir model önerirken, Yeni Avrasyacılar veRus milliyetçileri daha çok eski algılamalardan yola çıkarak Rusya’nınmevcut olanaklarına uygun olmayan çatışmacı ve eskinin geri dön-mesini öngören bir model oluşturma çabası içindedirler. Bu modellerineski mirasla mevcut koşullar arasında dengeli bir seçenek önermeme-si, bu modellerin uygulamaya geçiş noktasında ciddî zorluklar ve öne-rilen modellerle çelişkili olan uygulamalar ile sonuçlanmıştır..

Bu modellerin yaşadığı sorunlar eski ile yeni arasında ‘mâkul’ birdenge kurmayı içeren bazı yeni arayışları da beraberinde getirmiştir.Dengeleyici bir model olarak nitelendirebileceğimiz yeni jeopolitikmodel arayışlarının ilk örneklerinden biri Vadim Tsımburskiy’in ‘RusyaAdası’ modelidir.171 Tsımburskiy Rusya’nın 300 seneden beri devameden ‘Avrupa’ya saldırısının’ ülkenin jeopolitik marjinalleşmesiylesonuçlandığını savunurken, Batıcı, Avrasyacı ve Üçüncü Romacıyaklaşımlardan kaçınılması gerektiğini belirtmektedir. SSCB’nindağılması ile Rusya’nın, jeopolitik istikrasızlıkların bulunduğu “arazi-boğaz” bölgelerinin kuşatması altında kaldığını belirten Tsımburskiy,Rusya’nın temel amacının ‘Rusya Adasının’ sürekli gelişimini sağlamakve doğu (Ural dağlarının arkasında kalan) bölgelerinden faydalanmanınmaksimize edilmesi olduğunu vurgulamaktadır. Bu nedenleTsımburskiy, Rusya’nın mevcut sınırları kabul etmesini, dış yayılma ve‘küresel misyon’ unsurlarından vazgeçmesini, iç jeopolitik sorunlarınçözümünde önceliği mevcut alanın faydasının maksimize edilmesineverilmesi gerektiğini önermektedir.

Mevcut koşullarla Rusya’nın tarihî mirası arasında denge kurmayıamaçlayan modelin savunucularından biri olarak kabul edebileceğimiz,Moskova’daki ABD ve Kanada Enstitüsü’nün Başkanı Sergey Rogov daSSCB’den farklı olarak Rusya Federasyonu’nun süper güç olamaya-cağını, fakat sahip olduğu alan, nüfus, ekonomik, bilimsel-teknik veaskerî kaynaklar nedeniyle çok kutuplu dünyada sorunların çözümüne

95AVRASYA DOSYASI

171 Bu modelle ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz: V.L. Ts›mburskiy, ‘Ostrov Rossiya: Perspektiv› Rossiyskoy Geopolitiki’,Polis, 1993, Say› 5, http://www.politstudies.ru/fulltext/1993/3/2.htm, ss. 6-23. ve V.L. Ts›mburskiy, ‘ “OtVelikovo Ostrova Rusii..” K Pracimvolu Rossiyskoy Tsivilizatsii’, Polis, 1998, Say› 6, http://www.politstud-ies.ru/fulltext/1997/6/4.htm, ss.34-56.

eşit hakla katılan, kendi meşru çıkarlarını koruyan en önemli güçlerdenbiri olabileceğini savunmaktadır.172

Benzer bir yaklaşımı K. Sorokin’in ‘dengeli uzak durma stratejisi’yaklaşımında da görmek mümkündür.173 Bu yaklaşıma göre Rusyadünya politikasını etkileyebileceği bütün olanaklarını azami ölçüde kul-lanmalı, belirli bir jeopolitik eksenin güçlenmesini engellemeli, dünyagüçleri ve onların liderliklerini yaptığı ittifaklar arasındaki mevcut vepotansiyel çatışmaları kendi çıkarı için kullanmalı ve kendi dış poli-tikasını karşılıklılık esasına göre yürütmelidir.174

Rusya diplomatlarından Anatoliy Adamişin de Rusya’nın dış poli-tikasının çok yönlü olmak zorunda olduğunu, bu tür bir dış politikanınülke ulusal çıkarlarına uygun olacağını savunmaktadır.175 Rusya SSCBdöneminin süper gücü gibi davranmamalı, fakat ABD’nin dünyanın ege-meni gibi davranmasına da izin vermemeli, bu arada özellikleAmerikan yanlısı olmaktan kaçınmalıdır. Rusya’nın şimdilik mevcutuluslararası yapıyı değiştirme gücünün olmadığını belirten Adamaşinülkenin ilk önce iç zayıflığını ve ekonomik sorunlarını aşması gerektiği-ni, dış politikanın da bu sorunun çözümünde ekonomik verimlilikesasına dayanan bir yapıyı temel alması gerektiğini savunmaktadır.176

Bütün bu görüşler ekseninde ortaya yeni, uzlaşmacı jeopolitikakımın çıktığını belirtmek mümkündür. Bu uzlaşmacılık hem Rusya’nıntarihi ile mevcut koşulları arasında “makul” ve gerçekçi bir uzlaşmasağlamayı, hem de tarihle mevcut koşullar arasında daha radikal birayrımı içeren Batıcı, Yeni Avrasyacı ve Rus milliyetçi akımlarınınönerdikleri modellerin bazı unsurlarını kendi içinde barındırmasıanlamını taşımaktadır. 1990’ların ortalarından itibaren kuramsal anlam-da şekillenmeye başlayan bu uzlaşmacı modelin ılımlı milliyetçilikiçinde olduğu ve Rusya devletini ve onun uluslararası arenadaki konu-munu güçlendirmeyi hedeflediğini belirtmek gerekir.177 Uzlaşmacıjeopolitik akım Batıcı, Yeni Avrasyacı ve Rus milliyetçi akımlarının aşırınitelikli önermelerinden kaçınarak Rusya’nın jeopolitik bağımsızlığınısağlama amacındadır. Uzlaşmacı model yandaşları Rusya’nın dış poli-


172 Sergey Rogov, ‘Konturu Noviy Rossiyskoy Strategii’, Nezavisimaya Gazeta, NG-Tsenarii, 1998, Say› 3, ss.14-15’den aktaran Kolosov, (der), Geopolitiçeskoe Polojenie Rossii: Predstavleniya i Realnost, s. 37.

173 K.E. Sorokin, Geopolitika Sovremennosti i Geostrategiya Rossii, (Moskova, ROSSPEN, 1996), s.56. 174 Sorokin, Geopolitika..., s. 57.175 Antoliy Adamaflin, ‘Nafl Otvet Amerike’, Nezavisimaya Gazeta, http://ng.ru/ideas/1999-10-19/answear.html,

19 Ekim 1999, s. 2. 176 Adamaflin, ‘Nafl Otvet Amerike’, s. 5.177 Kolosov (der), Geopolitiçeskoe..., s. 36.

tikasında realizm ve pragmatizme dayanmasını, ülkenin mevcut olanak-larının küresel koşulları etkilemesi için etkin kullanımını savunmak-tadırlar. Bu model ekonomik yatırımlar ve Avrupa’ya entegrasyonkarşılığı jeopolitik tavizler vermeyi de kabul etmemektedir. Genel felse-fesinin dışında uzlaşmacı jeopolitik modelin Rusya için bölgesel bazdaönerdiği tercihleri de birkaç noktada şöyle özetlemek mümkündür:178

1. Rusya’nın eski Sovyet mekanındaki lider pozisyonunu, özellikleekonomik araçları kullanarak sağlama almak,

2. SSCB’nin mirası olan jeopolitik kaynakların etkin kullanılması. Builke nükleer silah unsurunu engelleyici unsur olarak elde tutmayı,BM Güvenlik Konseyinin veto hakkına sahip üyelik vasfını kullan-mayı, silah ticaretini, Rusya doğal kaynaklarının ihracat ve transitgeçişinden dış politikada yararlanmayı, yurtdışındaki Rusya askerîüslerini önemsemeyi, eski müttefiklerle (Sırbistan Ermenistan,Kubaş, Angola, Mısır, Suriye, Irak, Libya) ilişkileri sürdürmeyiöngörmektedir.

3. Batı ile ilişkileri farklılaştırıcı bir yaklaşım içinde sürdürmek.Böylece Rusya’nın Avrupa ile ilişkilerini geliştirmesi daha fazlakabul edilir gözükmekte ve Rusya için tek taraflı bağımlılıkoluşturmayacak bir ilişki türü olarak benimsenmektedir. Avrupaile ilişkilerin geliştirilmesi her surette teşvik edilirken, ABD’ninküresel egemenlik çabaları olumsuz bir nitelik arz etmektedir.Yine de bu olumsuzluğun ABD’yle açık çatışmaya dönüşmeme-sine özen gösterilmektedir.

4. Rusya’nın Asya ile ilişkilerini Batı ile ilişkilerine paralel biçimdegeliştirerek denge kurulması. Bu bağlamda, Çin, Hindistan,Türkiye ve İran’la ilişkilerin geliştirilmesi, Asya-Pasifik’le bölgesiile sıkı ilişkiler öne çıkmaktadır.

5. Rusya’nın transit geçiş olanaklarının kullanılması. BununlaAvrupa ve Asya Pasifik arasında bağlantı kurulması amaçlanırken,enerji koridoru vasfının kazanılması ve Hazar petrollerinin Batıpazarlarına taşınmasına da ev sahipliği yapılması planlanmak-tadır.

Bu jeopolitik modelin siyasal sistem içerisindeki temsilciliğini isePutin yönetiminin yaptığını söyleye biliriz. Her şeyden önce Putin,reformcu Büyük Petro’yu örnek almasıyla, Sovyet döneminin nostaljisi-ni ulusal marş ve ordu simgelerinde yaşatan ve KGB’de ekonomik istih-baratçı geçmişinin verdiği deneyim ve pragmatik karar verme yetisiyle

97AVRASYA DOSYASI

178 Kolosov (der), Geopolitiçeskoe..., ss. 36-38.

uzlaşmacı model için uygun birkişilik olarak öne çıkmaktadır.Putin ilke önceliğini Rusya devle-tini güçlendirmek ve bunu dagüçlü devlet, güçlü ekonomi vegüçlü ordu ile gerçekleştirmekolarak belirlemiştir.179 Putingüçlü, etkin, demokratik, yurt-taşlarının haklarını, ekonomik

özgürlüklerini savunabilen, onlara uygun yaşam koşulları sağlayabilendevlet kurma amacında olduklarını beyan ederken, devletin güçlene-memesi durumunda dış meydan okumalara da cevap verilemeyeceğinivurgulamıştır.180 Böylece iç politikada güçlü bir devlet yapılması amaç-lanırken, dış politika da öncelikli olarak iç sorunların çözümüne yöne-lik esaslar çerçevesinde yürütülmektedir.181 Rusya’nın Dışişleri Bakanıİgor İvanov ülke dış politikasının amacını güvenliğin sağlanması,sürdürülebilir kalkınma için uygun koşullar sağlama, nüfusun yaşamstandartlarının yükseltilmesi, ülke birlik ve bütünlüğünün korunması,anayasal düzenin sağlanması, sivil toplumun oluşturulması ve yurtdı-şındaki Rusların haklarını savunmak olduğunu belirtmektedir.182 Yenidış politikada pragmatizm, ekonomik verimlilik ve millî meselelerarasında denge tutturulmaya çalışılırken, Rusya diplomasisini sorun-ların çözümünde gerginleştirici değil, yapıcı rol üstlenmesi yaklaşımıbenimsenmektedir.183

Bu çerçevede Putin yönetiminin dış politikası bölgesel alanlarda dauzlaşmacı jeopolitik modelin önermeleri ile uyum göstermektedir.Putin’in Rusya’nın BDT’deki lider pozisyonunu koruması için bir yandanBDT’nin ekonomik yönünü geliştirme çabaları, Avrasya EkonomikBirliğinin oluşturulması,184 enerji faktörünün bu coğrafyadaki ülkelerüzerinde etkin baskı unsuru olarak kullanılması185 uzlaşmacı modelin


179 Bu konuda bkz: V.V. Putin, ‘Rossiya na Rubeje T›syaçaletiy’, http://www.goverment.gov.ru/goverment/min-ister/article-vvp1html, 27 Aral›k 1999; Cem O¤uz, ‘Rusya’daki Federatif Yap› ve Baflkan Putin’in ‹ç PolitikaÖncelikleri’, Stratejik Analiz, Temmuz 2000, Cilt 1, Say› 3, ss. 42-48.; Anar Somuncuo¤lu, ‘Rusya’da PutinUsulü Reformlar : Güçlü Devlet, Güçlü Ordu, Güçlü Ekonomi’, Stratejik Analiz, May›s 2001, Say› 13, ss. 40-47.

180 ‹gor ‹vanov, Vneflnaya Politika Rossii i Mir, (Moskova, MG‹MO, 2001), s. 43181 ‹vanov, Vneflnaya Politika Rossii i Mir, s.43. ve ‹gor ‹vanov, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya (Desyat Let

Vneflney Politiki Stran›), Moskova, 2002, OLMAPRESS, s. 16. 182 ‹vanov, Novaya..., s. 17.183 ‹vanov, Novaya..., s. 18.184 Anar Somuncuo¤lu, ‘Avrasya Ekonomik ‹flbirli¤i: Rus D›fl Politikas›nda Yeni Bir Atak’, Stratejik Analiz,

Temmuz 2001, Cilt 2, Say› 15, ss. 86-91. 185 Bu konuda bkz: Nazim Cafersoy, ‘Enerji Diplomasisi: Rus D›fl Politikas›nda Stratejik Araç De¤iflimi’, Stratejik

Analiz, Aral›k 2000, Cilt 1, Say› 8, ss. 52-60.

Putin yönetiminindış politikası bölgeselalanlarda da uzlaşmacı

jeopolitik modelinönermeleri ile uyum

göstermektedir.

ilk ilkesiyle uyum göstermektedir.Benzer biçimde SSCB’den kalmaunsurlar, örneğin GüvenlikKonseyindeki veto hakkı son Irakkrizinde olduğu gibi ustaca kul-lanılırken, nükleer silahlarıncaydırıcı niteliği ulusal güvenlikdoktrininde vurgulanmaktadır.

Eski askerî üsler, Gürcistan örneğinde koz olarak açıkça gündemegelirken, eski alacaklar Ermenistan’da stratejik nitelikli fabrikalarınRusya’nın eline geçmesinde takas olarak kullanılmaktadır. Putin’inBatıya ilişkin dış politikasında AB ile ilişkiler, özellikle Almanya eks-eninde stratejik işbirliğine gidecek biçimde geliştirilirken, ABD ile ilişkil-erde rasyonellikle ABD’nin küresel egemenlik girişimleri arasında birdenge tutturulmaya çalışılmaktadır. Putin’in dış politikasında 11 Eylülöncesinde ABD karşıtlığı daha fazla iken, 11 Eylülden sonra ABD ilestratejik işbirliğinde atak davranmasını da pragmatizm ve rasyonel ter-cihin bir ürünü olarak değerlendirebiliriz.186

Rusya dış politikasının Asya ayağı, Şanghay İşbirliği Örgütübağlamında veya Çin, Hindistan, Japonya ve Güney-Doğu Asyaülkeleriyle ikili ilişkiler biçiminde her fırsatta geliştirilmeye çalışılırken,Putin de ASEAN toplantısında Rusya’nın bir Avrasya ülkesi olduğunuvurgulamaktan187 çekinmemektedir. Bu arada Rusya’nın enerji boru hat-ları konusunda AB ile yaptığı enerji işbirliği, Bakü-Ceyhan boru hattınakarşı çıkışı, Çin’e enerji satma yönündeki çabaları da ülkenin özellikleenerji köprüsü olması bakımından anlamlıdır.

Sonuç

20. yüzyılın son çeyreğinin Rusya açısından özeti büyük ve hızlı birjeopolitik geri çekilmedir. Rusya devlet geleneğinin 1552’de KazanHanlığı’nın işgalinden bu yana geçen yaklaşık 437 senenin bir yayılmaanlayışı üzerine kurulduğu düşünülürse bunun ülkede ne kadar büyükbir zihinsel şoka yol açtığını tahmin etmek zor olmasa gerek. BüyükPetro’dan 1914 yılına kadar günlük 83 km2 ve yıllık 80 bin km2 hızlagenişleyen ve bu geleneği SSCB döneminde de sürdüren bir ülkenin üçyıl gibi (1989-1991) çok kısa bir sürede çok büyük bir coğrafyanın kon-trolünü kaybetmesi çok ciddi ve kabulü zor bir olaydır. Ayrıca ordusu

99AVRASYA DOSYASI

186 Rusya-ABD iliflkileri için bkz: Elnur Soltan, ‘Bush-Putin Zirvesi: So¤uk Savafl›n ‹kinci Bitifli’, Stratejik Analiz,Aral›k 2001, Say› 20, ss. 5-27.

187 www.strana.ru.state/kremlin/2000/11/13/974117268.html, 13 Kas›m 2000.

20. yüzyılın sonçeyreğinin Rusya

açısından özeti büyük vehızlı bir jeopolitik geri

çekilmedir.

sıcak bir savaşta yenilmeden büyük bir imparatorluğu kaybeden ve biranda süper güç konumundan nispeten zayıf, Batı karşısında süreklitaviz veren bir ülke konuma düşen Rusya, geçen 10 sene içinde buşoku atlatamayarak kendi kimliğini, özellikle dışa dönük kimliğini birtürlü tanımlayamamıştır.

Kendi yayılmacılığını ve devlet misyonunu tarihsel çizgide bazensıcak denizlere çıkış, bazen “Moskova-Üçüncü Roma’dır”, bazen “OrtaAsya’ya uygarlık götürme” ve son olarak da “sosyalist devrim” misyonuile meşrulaştıran Rusya, geçen 10 senede Batılı mı, Doğulu mu, yoksaher ikisinin birleşimini ifade eden Avrasyalı mı, yoksa milliyetçi bir ter-cihe sahip bir ülke mi olduğuna bir türlü karar verememiştir. Bukarmaşıklığa mevcut koşulların zorlaması da eklenince ülkede misyonarayışları artmıştır.

Bazılarının 1920’lerin Almanya’sına benzettiği 1990’ların Rusya’sın-da ideolojik devletin sonu ile beraber misyon arayışlarında jeopolitikkuramı ve modelleri önemli bir boşluğu doldurmuştur. Rusya’da”jeopolitiğin Rönesans’ı” olarak tanımladığımız bu sürecin ilk ciddîyansıması kendinî Batıcı/Atlantikçi ve Avrasyacı yaklaşımlar arasındakisiyasî ve fikrî mücadele biçiminde göstermiş, Yeltsin döneminde dışpolitika alanında ciddî politika ayrışımlarını da içeren çok önemli birboyut kazanmış, Putin döneminde bu mücadele temelde stratejikdüşünce alanında ve Rusya’nın stratejik geleceği alanındaki tartışmalarçerçevesinde yoğunlaşmaya ve belirginleşmeye başlamıştır.

Bu misyon arayışlarının sonucu olarak ortaya çıkan ve Rusya içinkurtuluş modelleri öneren Batıcılık, Yeni Avrasyacılık ve Rus mil-liyetçiliği jeopolitik akımları geçen on senede değişik vesilelerle Rusyadevlet pratiğinde kendisini gösterse de özünde ciddi bir başarı sağlaya-mamıştır. Ortak özellikleri Rusya’nın tarihi ve özgün koşulları ile mev-cut olanakları ve küresel eğilimler arasında “makul” ve uygulanabilir birdenge tutturamamak olan bu akımlar ülkenin ciddi zikzaklar çizmesineneden olmuştur. Süper güç statüsünü kaybetmenin kabullenilemeyerekdaha çok irrasyonel bir tepki olarak yorumlanabilecek bu sürecin enönemli sonucu ise yeni bir misyoncu akımın ortaya çıkmasına olanakvermesidir. Düşünsel temelleri 1990’ların ortasından itibaren atılan vekendi pratik ifadesini Putin yönetimin politikalarında gösterenuzlaşmacı jeopolitik akım esasında üstte bahsettiğimiz her üç akımınsentezinden oluşturulmuş ve mevcut koşulara uygun biçimde dizaynedilmiştir. Kendi içinde önemli bir rasyonel bütünlüğe sahip olan buakım Rusya’nın günümüz koşullarında artık bir süper güç olmadığını veyeni bir kutuplaşmayı kaldıramayacağını kabullenmiş durumdadır.Fakat bu akımın yandaşları Rusya’nın coğrafi süper güç olduğunu, elin-


deki nükleer silahları, BMGüvenlik Konseyi’ndeki vetohakkı ve benzer unsurlarnedeniyle uluslararası sistemdehalen büyük bir güç olduğunu daher fırsatta dile getirmektedirler.Bu akım ABD’nin hegemonikçabalarından rahatsız ve özündeçok kutuplu bir dünyadan yana,fakat bu ülkeyle kamplaşmanınRusya’ya vereceği zararlarınfarkında olan ve gerektiğinde 11Eylül sonrası dönemde olduğugibi ABD ile işbirliğine gidebilecekkadar rasyonel davranma beceri-

sini gösteren bir anlayışa sahiptir. Bu akım Batı kampındaki ABD-ABçatışmalarında yararlanma arzusunu pratiğe dökmede hiçbir sakıncagörmezken, Asya’yı ihmâl etmemekte, BDT coğrafyasını halen kendiöncelikli alanı olarak algılamakta da hiçbir mahsur görmemektedir.

Bu özelliklerine rağmen, uzlaşmacı modelin Rusya için başarılı birmodel oluşturabileceğini sadece iki senede, hem de uluslararası sis-temde çok önemli değişikleri beraberinde getirmesi beklenen 11Eylül’ün ardındaki süreçte, kestirmek çok zordur. Bugün ABD’nin, hege-monyasını sağlamlaştırma çabalarının şiddetini arttırması ve buna para-lel olarak, bu çabaların ve bütününde ABD’nin tek süper güç pozisyo-nunun giderek meşruiyetini kaybettiği bir dönemden geçiyoruz. Böylebir dönemde rasyonalite ve serin kanlılığın hiç de her zaman en gür sesolarak yükselmediği, ünlü Rus şair Fedor Tyuçev’in de “akıllaanlaşılmayacağını” belirttiği Rusya’nın gelecekteki yönünün ne olacağısorusunun en doğru cevabını ise zaman verecektir.

101AVRASYA DOSYASI

Rasyonalite ve serinkanlılığın her zaman

en gür ses olarakyükselmediği, ünlü Rusşair Fedor Tyuçev’in de

“akılla anlaşılmayacağını”belirttiği Rusya’nın

gelecekteki yönünün neolacağı sorusunun en

doğru cevabını ise zamanverecektir.

Documents

Nazim CAFERSOY* - 21yyte.org Nazim.pdf · Nazim CAFERSOY* The demise of the Eastern Block along with the Soviet Union has marked the beginning of a new era for Russia. As a country