Upload
others
View
10
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
İÇİNDƏKİLƏR
Ön söz və ya diplomatiya tariximizin maraqlı dövrü ........................................................ 5
I Fəsil. Problemin öyrənilməsi vəziyyəti və əsas mənbələrin qısa xülasəsi 1. Ağqoyunlular və Sətəvilər dövründə Azərbaycan diplomatiyasının tarixi
necə öyrənilib və ya ümumiyyətlə öyrənilibmi?! ................................................... 21 2. Azərbaycanın Avropa dövlətləri ilə diplomatik əlaqələri ilk mənbələrdə ........... 29
II Fəsil. Azərbaycanın Avropa dövlətləri ilə diplomatik əlaqələrini doğuran tarixi şərait
1. Azərbaycanın Avropa dövlətləri ilə diplomatik əlaqələrinin iqtisadi əsası ......... 52
2, Azərbaycanın Avropa dövlətləri ilə diplomatik əlaqələrinin genişlənməsində
xarici siyasi amilin rolu .......................................................................................... 72 III Fəsil. Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələri (XV əsrin ikinci yarısı)
1. Ağqoyunlu-Avropa diplomatikəlaqələrinin başlanması .................................... 99 2. Avropa ölkələri ilə əlaqələrin daha da genişlənməsi. Ağqoyunlu-Osmanlı müharibəsi
(1472-1473) və onun nəticələri .................................................................. 116 3. XV əsrin 70-80-ci illərində Ağqoyunlu-Avropa diplomatik əlaqələri ................ 151
IV Fəsil. XVI yüzilliyin əvvəllərində Səfəvi dövlətinin Avropa ölkələri ilə diplomatik
əlaqələri
1. Səfəvilərin Qərb dövlətləri ilə ilk diplomatik əlaqələri (1514-cü il Çaldıran
döyüşünə qədər) ................................................................................................... 170
2. Çaldıran döyüşündən sonra Azərbaycanın Qərbi Avropa dövlətləri ilə
diplomatik əlaqələri .............................................................................................. 200 V Fəsil. Səfəvi dövləti və XVI yüzillikdə beynəlxalq münasibətlər
1. Səfəvi dövləti və beynəlxalq münasibətlər (XVI yüzilliyin 30-50-ci illəri) ........ 222 2. Avropada Səfəvi dövlətinə maraq daha da artır və ya İngiltərənin "Moskva"
kompaniyası Səfəvi dövləti ərazisində ınölıkəmlənməyə çalışır ....................... 239 3. Venesiya Səfəviləri Osmanlılarla toqquşdurmaq üçün daha bir cəhd göstərir ....252
VI Fəsil. XVI əsrin sonu-XVII əsrin əvvəliəriadə Səfəvi-Avropa əlaqələri 1. 1578-1590-cı illər Səfəvi-Osmanlı müharibəsi dövründə Qərb dövlətləri ilə
diplomatik əlaqələr ............................................................................................... 261 2. Şah Abbasın Osmanlı imperiyasını məğlub elmək siyasəti və Səfəvi dövlətinin
Qərb ölkələri ilə əlaqələrinin daha da genişlənməsi.............................................. 268 3. "Böyük elçilik" ................................................................................................ 280 4. Antonio de Qouvea və Uilyam Harbom: “'Nə qədər ki, Səfəvilər Osmanlılarla
vuruşur, xristian dünyası sülh və əmin-amanlıq içərisində olacaqdır!" .................. 287 5. Səfəvi və Osmanlı türk imperiyaları yeni burulğanlar qarşısında ....................... 292
Son söz və ya gələcəyə çox iş qalır 1. Ağqoyunlu. Səfəvi və Osmanlı türk imperiyaları arasındakı qardaş
qırğınlarından kim qazandı, kim uduzdu?! ........................................................... 303 2. Qərb Şərqi öyrənir. Şərqdən öyrənir və onu üstələməyə başlayır ...................... 311
Xülasə ............................................................................................................................. 317 Biblioqrafiya .................................................................................................................... 362
CONTENTS
introduction or the interesting period of the history of Azerbaijan diplomacy .................. S Chapter 1: The degree of the problem studying and the brief survey of the main sources
1. How was Azerbaijan diplomacy of Aghqoyunlu and Safavis epoch studied and was it studied generally? ........................................................................................ 21
2. Diplomatic relations of Azerbaijan with the European countries in primary sources ................................................................................................................... 29
Chapter II; The bistorical reasons of the interrelations of Azerbaijan with the European countries
1. The economic basis of the relations of Azerbaijan with the European countries ...52 2. The role of the foreign political factor in the expansion of the relations of
Azerhaijan with the European countries ................................................................. 72 Chapter 111: The diplomatic relations of the Aghqoyunlu state with the European countries (the II half of the XV century)
1. The beginning of the Aghqoyunlu-European diplomatic relations ...................... 99 2. Subsequent expansion of the relations with the European countries,
Aghqoyuniu-Ottoman war (1472-1473) and its results..........................................116 3. Aghqoyunlu-European diplomatic relations in the 70-80s of the XV century ....151
Chapter IV: The diplomatic relations of the Safavi state with the European countries in the beginning of the XVI century
1. Early diplomatic relations of the Safavi state with the Western countries (tili the battle of Chaldiran 1514) .................................................................................170
2. The diplomatic relations of Azerbaijan with the West European countries after the battle of Chaldiran ...................................................................................200
Chapter V; The Safavi state and the International relations in the XVI century 1. The Safavi State and the International relations (30-50s of the XVI century) ..... 222 2. Further increase of the interest for the Safavi state in Europeor the attempts of the
English “Moscow” company to strengthen its positions in the Safavi state ....239 3. The new attempts of Venice to stir up the Safavi state against the Ottomans ..... 252
Chapter VI: The Safavi-Eaıropean relations at the «ıd of the XV the b^inning of XVn century 1. The diplomatic relations with the Western countries during the
Safavi-Ottoman war (1578-1590) ..........................................................................261 2. The policy of Shah Abbas I aimed at the defeat of the Ottoman empire and the further
expansion of the relations of the Safavi state with the Western countries....268 3. “The Great Embassy” .........................................................................................280 4. Antonio de Gouveia and William Harhorn: “Christian” world will be in the condition of
peace and security until the Safavis wage with the Ottomans” ..287 5. The Safavi and the Ottoman Tcrk Empires on the eve of new shocks ................ 292
Conclusion or much work remaining to the future 1. Who gained a victory and who lost in the bloodshed among the fraternal
Turkish Aghqoyunlu, Safavi and Ottoman Empires ..............................................303 2. The West learns the East, learns from the East and begins to take the upper
hand over it ............................................................................................................311 Summary ...........................................................................................................................317 Bibiiography .....................................................................................................................362
Y A Q U B M A H M U D O V
AZƏRBAYCAN DİPLOMATİYASI
AGQOYUNLU VƏ SƏFƏVİ DÖVLƏTLƏRİNİN
AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ ƏLAQƏLƏRİ
(XV-XVII YÜZİLLİKLƏR)
‘TƏHSİL” NƏŞRİYYATI
BAKI - 2006
M 31 Yaqub Mahmudov. Azərbaycan diplomatiyası. Bakı, “Təhsil”,
2006, 416 səh.
Monoqrafiya Azərbaycanın diplomatiya tarixinin ən
maraqlı dövrlərindən birinə həsr olunmuşdur. Əsərdə
XV-XVII əsrlərdə Avropa ölkələrində danışıqlar aparmış
Azərbaycan diplomatlarının, həmçinin Ağqoyunlu vo Səfəvi
sarayında olmuş Qərb səyyahları və səfirlərinin fəaliyyətləri
işıqlandırılır. Kitabda Azərbaycanın diplomatiya tarixinə dair
zəngin faktik material verilir.
Monoqrafiya tarixçilər, diplomatlar, Azərbaycanın
beynəlxalq münasibətlər tarixini öyrənən universitet
tələbələri, həmçinin geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
M 0802000000
053 2006
© “Təhsil”, 2006
Azərbaycan diplomatiyası
Voton dərsi aldığım ilk
müəllimlərimin - atam
Mikayıl Mahmud oğlu və
anam Səlmi Həsən qızının
əziz xatirəsinəl
ÖN SÖZ
və ya
DİPLOMATİYA TARİXİMİZİN MARAQLI DÖVRÜ
Azərbaycan xalqı qədim və zəngin tarix yaradıb. Dövlətçilik
ənənələrimizin kökləri tarixin ən dərin qatlarına gedib çıxır. Zamanın
sərt dönüşləri, qüdrətli imperiyaların, qəddar cahangirlərin yüzillərlə
davam edən qanlı hökmranlığı Azərbaycan varlığını yer üzündən silə
bilməmişdir. Ulıı babalarımız sonrakı nəsillərə şanlı tarix qoyub
getmişlər. Lakin bu tarixi yazmaq, öyrənmək, öyrətmək, nəsillərin
qırılmaz inamına çevirmək sahəsində az iş görülüb. Nadir
əlyazmalarımız, ulu keçmişimizdən soraq verən son dərəcə qiymətli
sənədlər, xatirələr, gündəliklər dünya muzeylərinə, kitabxanalarına
səpələnib...
Bu gün dünya dövlətləri birliyinin bərabərhüquqlu üzvü olan
müstəqil Azərbaycanımız istiqlal tarixinin şanlı səhifələrini yazır.
Keçmiş ənənələrimiz dirçəlir. Özümüzə qayıdırıq. Bizi tanıyırlar. Biz
tanıyırıq. Əlaqələrimiz daha da genişlənir. Əvvəlki dövrlərdən fərqli
olaraq bu tarixi isti-isti qələmə almaq, ümumiləşdirmək, nöqsanlarımızı
görmək, uğurlarımızı möhkəmləndirmək gərəkdir. Xalq
böyükdən-kiçiyədək öz tarixini öyrənməli, onun şüurlu sahibi, mübariz
əsgəri olmalıdır. Görülən işdən iz qalmalıdır...
Azərbaycanımızla birlikdə tarix elmimiz də müstəqillik yoluna
çıxıb. Xalqımıza kölə psixologiyası aşılayan imperiya tarix-
şünashğından fərqli olaraq, zəngin keçmişimizi bu günkü və gə-
Yacmb Mahmudov-
ləcək nəsillərə olduğu kimi çatdırmaq imkanı yaranıb. Nə xoşdur ki,
həmin imkan artıq gerçəkliyə çevrilməkdədir! Bu yolda daha da irəli
getmək özümüzdən asılıdır, ancaq özümüzdən! Zaman bizdən tələb edir:
vaxtı ilə pantürkizm, panislamizm, paniranizm, kosmopolitizm və
neçə-neçə başqa "izm"lərin öldürücü yarlıqları ilə yasaq olunmuş şərəfli
keçmişimiz elə araşdırılmalı, bu günkü gənclərə və gələcək nəsillərə elə
çatdırılmalıdır ki, onlar basılmaz qeyrət ruhu, sarsılmaz əqidə və milli
qürur duyğusu ilə minillər üçün silahlanmış olsunlar, tariximizi şərəflə
yaşada bilsinlər. Azərbaycan xalqı bütün zamanlar və məkanlar üçün
müzəffər Orduya çevrilsin. Qələbə ruhu, Vətən, xalq, namns-qeyrət
yolunda şəhidlik səadəti bu Ordunun hər bir əsgərinin amalı, idealı,
müqəddəs diləyi olsun...
Bu baxımdan tarix yazanlar, onu öyrədənlər və xalq içərisində
yayanlar milli mənlik şüurunun formalaşması üçün hamıdan çox
məsnliyyət daşıyırlar. Elə buna görə də gənclərin tarixlə tərbiyə olunması
çox mühüm dövlət işidir. Bu şərəfli borcu həyata keçirmək üçün
Vətənimizin keçmişinin hərtərəfli və dərindən araşdırılınası, xalqımızın
ümumdünya tarixi inkişaf prosesindəki rolunun layiqincə
aydınlaşdırılması, dünyanın başqa regionları və xalqları ilə qarşılıqlı
əlaqələrimizin, bir sözlə, diplomatiya tariximizin tədqiq olunması böyük
əhəmiyyətə malikdir.
Azadlığımızın, qurmaqda olduğumuz demokratik cəmiyyətin taleyi,
heç şübhəsiz, uğurlu xarici siyasətlə sıx bağlıdır. Diplomatiyamızın
uğurlu addımlar atdığı hazırkı dövrdə bu sahədə dünya təcrübəsinin
ümumiləşdirilnıəsinə, müasir beynəlxalq münasibətlərin təhlilinə,
dünyanın gələcəyindən xəbər verən siyasi meylləri irəlicədən görən
mütəxəssis sözünə kəskin ehtiyac duyulur.
Digər tərəfdən, xarici siyasət həm də tarixi təcrübə və ənənələr
üzərində qurulur. Bizim əlaqə yaratdığımız və bizimlə münasibətlər
qurmağa can atan bir çox ölkələrin, xüsusilə
Azərbaycan diplomatiyası
böyük dövlətlərin zəngin xarici siyasət təcrübələri, ənənələri var.
Tarix təkrar olunduğu kimi, siyasət də təkrar olunur. Odur ki,
diplomatiya tariximizi araşdırmaq, ulu keçmişdən üzü bəri
Azərbaycanın məruz qaldığı ənənəvi hərbi-siyasi axınları
öyrənmək, ümumiləşdirmək, müvafiq nəticələr çıxarmaq olduqca
zəruridir.
Xalqımızın qədim istehsal mədəniyyəti, zəngin sərvətlərimiz,
çox mühüm strateji mövqeyimiz, ta qədim zamanlardan müxtəlif
sivilizasiyaları əlaqələndirən Aralıq dənizi və Qara dəniz hövzələri
ilə sıx bağlı olmağımız Azərbaycanın xarici aləmlə çox erkən, həm
də geniş qarşılıqlı əlaqə yaratmasına səbəb olub. Ayrı-ayrı
dövrlərdə Azərbaycan dövlətləri dünya siyasətinin
müəyyənləşməsində mühüm rol oynayıblar.
Orta əsrlərdə Azərbaycan Asiya və Avropanın, demək olar, bütün
dövlətləri ilə diplomatik əlaqə yaratmışdı. Hələ XV yüzilliyin 60-70-ci
illərində Təbrizdə - Uzun Həsən sarayında |Qərb ölkələrinin ilk daimi
səfirliyi fəaliyyətə başlamışdı. Görkəmli siyasi xadim Sara Xatun təkcə
Şərqdə deyil, həm də Avropa ölkələrində tanınan məşhur diplomat idi.
Azərbaycan elçiləri uzaq Skandinaviya ölkələri, İngiltərə və
Portuqaliyaya qədər hər yerdə öz dövlətini maraqlandıran beynəlxalq
problemlər ətrafında danışıqlar aparmışdılar. Bir sözlə, bugünkü
diplomatlarımızın üzərinə həmin zəngin irsi davam etdirmək
məsuliyyəti düşür. Keçmiş irsin layiqli varisi olmaq üçünsə, hər şeydən
əvvəl, onu öyrənmək, keçilən yola nəzər salmaq, tarixi təcrübəni və
ənənələri unutmamaq, onlardan faydalanmaq gərəkdir...
Bu baxımdan təkcə Azərbaycan torpaqlarını deyil, eyni zamanda
qonşu ölkələrin ərazilərini də əhatə edən qüdrətli orta əsr
Azərbaycan-türk imperiyalarının, o cümlədən Ağqoyunlu və Səfəvi
dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri tarix elmimizin
mühüm problemlərindən biridir. Laldn bu məsələ indiyədək vətən
tarixşünashğında ayrıca bir elmi problem kimi xüsusi tədqiqat obyekti
olmamışdır.
Yaqub Mahmudov.
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə ticarət və
diplomatik əlaqələrinin hərtərəfli və dərindən araşdırılmasının aktuallığı,
hər şeydən əvvəl, bununla izah olunur ki, Azərbaycan xalqının və onunla
qonşu olan xalqların, o cümlədən bir çox Şərq xalqlarının feodalizm dövr
tarixi bilavasitə həmin dövlətlərin tarixi ilə bağlıdır.
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri tarixinin, o cümlədən bu dövlətlərin
Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin hərtərəfli öyrənilməsi,
həmçinin, ümumdünya tarixinin bir çox məsələlərinin daha tam
aydmiaşdıniması, elmi baxımdan tamamlanması üçün də böyük
əhəmiyyətə malikdir. Çünki Şərqin bu iri dövlətləri Qərb dünyası ilə
geniş ticarət əlaqəsi yaratmışdılar. Orta Asiya, Çin, Hindistan və İran
körfəzini Qara dəniz və Aralıq dənizi hövzələri ilə. Yaxın və Orta Şərq
ölkələrini Dərbənd keçidi ilə və Volqa-Xəzər su yolu vasitəsilə Rusiya ilə
əlaqələndirən beynəlxalq ticarət yollarının bu dövlətlərin ərazisindən
keçməsi onların xarici iqtisadi əlaqələrinə müsbət təsir göstərirdi. Eyni
zamanda, Azərbaycanın, habelə bütövlükdə Cənubi Qafqaz və İranın
məşhur sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərinin, xammal ehtiyatlarının bu
dövlətlərin əlində cəmlənməsi onların bilavasitə özlərinin də Qərb
ölkələri ilə geniş ticarət əlaqəsi saxlamasına əlverişli şərait yaradırdı.
Azərbaycan ipəyi, xüsusilə xam ipək Ağqojoınlu və Səfəvi dövlətlərinin
Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrində mühüm rol oynayırdı.
Beləliklə, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə
qarşılıqlı ticarət əlaqələri, əslində. Şərqlə Qərb sivilizasiyaları arasında
ən qədim zamanlardan başlanmış qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrin davamı və
konlcret mərhələsi idi. Bu baxımdan Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin
Qərb dünyası ilə qarşılıqlı əlaqələrinin tədqiqi, bir elmi problem kimi,
ümumiyyətlə Avropa və Asiya xalqlarının qarşılıqlı iqtisadi əlaqələri
tarixini tam əhatə etmək üçün də bÖ3dik əhəmiyyətə malikdir.
Ağqoyunlu və Səfəvilərin Qərb dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələri
tarixini hərtərəfli araşdırmadan, bu əlaqələrin tərkib hissəsi olan
Avropa-Şərq diplomatik əlaqələri tarixini də bir elmi
8
Azərbaycan diplomatiyası
problem kimi tam əhatə etmək mümkün deyil. Qarşılıqlı iqtisadi
mənafedən doğan bu əlaqələr, eyni zamanda, həm Avropa, həm də Asiya
ölkələri üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətli olan siyasi problemlərin həllinə
yönəlmişdi.
Hər iki tərəfi, bir tərəfdən Ağqoyunlular və Səfəviləri, digər
tərəfdən isə Qərb dövlətlərini qarşılıqlı surətdə bir-birinə yaxınlaşdıran
ən mühüm hərbi-siyasi problem "Türkiyə problemi" idi. XV əsrin
ortalarından başlayaraq Avropa və Asiya qitələrinin qovşağında çox
mühüm strateji məntəqələri ələ keçirib qüdrətli imperiyaya çevrilən
Osmanlı dövləti Şərq və Qərb ölkələri arasında əsrlərdən bəri davam
edən ənənəvi ticarət əlaqələri yolunda güclü maneə olmaqdan başqa,
həm də, özünün hər iki qitədəki qonşuları üçün çox ciddi hərbi-siyasi
təhlükə idi. XV əsrin ortalarından etibarən Osmanlı imperiyasına qarşı
mübarizə bir sıra Avropa və Asiya dövlətlərinin, 0 cümlədən Ağqoyunlu
və Səfəvi dövlətlərinin xarici siyasətində başlıca məsələyə çevrildi.
Osmanlı imperiyasına qarşı fəal xarici siyasət yeridən Ağqoyunlu və
Səfəvi dövlətləri, ayrı-ayrı dövrlərdə, Asiya və-Avropa ölkələrinin
antitürkiyə koalisiyasında aparıcı yer tuturdular. Avropada türk silahının
uğurlarına qarşı dura bilməyən Qərb dövlətləri Osmanlı imperiyasına
arxadan zərbə vurmaq və beləliklə güclü düşmənin hərbi qüvvələrini iki
cəbhəyə - Avropa və Şərq cəbhələrinə parçalamaq siyasəti yeridirdilər.
Onlar bu məqsədə nail olmaq üçün əvvəlcə Ağqoyunlu dövləti ilə, sonra
isə Səfəvilərlə geniş əlaqə yaratmışdılar. Öz növbəsində, qüdrətli
Osmanlı imperiyasının bütün hərbi zərbəsini öz üzərinə götürmək
istəməyən və onun hərbi qüvvələrinin bir hissəsini daim Avropa
cəbhəsində məşğul etməyə çalışan Ağqoyunlu və Səfəvi hölondarları da
Qərb dövlətləri ilə geniş əlaqə yaratmışdılar. Beləliklə, bir çox Avropa və
Asiya dövlətlərinin beynəlxalq münasibətlər tarixinin uzun dövr üçün
ümumi məsələsi olan "Türkiyə problemi"nin tarixini elmi cəhətdən tam
araşdırmaq üçün də tədqiq etdiyimiz mövzunun böyük əhəmiyyəti var.
Yuxarıdan göründÜ5äi kimi, Ağqoyunlular və Səfəvilərin
hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın, həmçinin qonşu ölkələrin ictimai-
Yaqub Mahmudov.
iqtisadi və siyasi tarixi ümumdünya tarixi inkişaf prosesi fonunda, başqa
sözlə, tarixin ümumi gedişatı ilə sıx vəhdətdə araşdırılmalıdır. Əks halda,
yəni tədqiq etdiyimiz problemə tarixin ümumi inkişaf
qanunauyğunluqlarından, dünya tarixində baş verən böyük proseslərdən,
hadisələrdən, inkişaf istiqamətlərindən təcrid olunmuş şəkildə nəzər
salınarsa, bizim dərin inamımıza görə, tarixi gerçəkliyi olduğu kimi əks
etdirən obyektiv elmi nəticələr əldə etmək mümldin olmaz. Bu
baxımdan, qeyd etmək lazımdır ki, ümumdünya tarixinin kapitalın ilkin
yığımı deyilən proses. Böyük coğrafi kəşflər, Avropa dövlətlərinin
Şərqdə müstəmləkə işğallannın başlanması kimi çox mühüm mərhələləri
bir çox başqa Şərq ölkələri kimi Azərbaycanın, habelə onunla qonşu olan
ölkələrin də ictimai- iqtisadi və siyasi tarixinə dərin təsir göstənnişdi.
Lakin təəssüflə qeyd etmək lazım gəlir ki, bü mühüm məsələ Ağqoyunlu
və Səfəvi tarixini araşdıran tədqiqatçıların diqqətindən, demək olar ki,
kənarda qalmışdır. Bütün bunları nəzərə alaraq biz Qərbi Avropa
ölkələrinin Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə bağlı xarici siyasət
planlarına həm ayrı-ayrı ölkələrin konkret iqtisadi və siyasi mənafeyi
nöqteyi-nəzərindən yanaşmış, həm də bütövlükdə Qərbi Avropada gedən
kapitalın ilkin yığımı deyilən proses, doğulmaqda olan kapitalın
müstəmləkəçilik planları və coğrafi kəşflər fonunda nəzər salmışıq.
Qələmə aldığımız tədqiqatın xronoloji çərçivəsinə gəldikdə, biz bu
məsələdə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərilə Qərb ölkələri arasındakı
qarşılıqlı əlaqələrin səbəbləri, gedişi və nəticələrini şərtləndirən bir sıra
daxili və xarici siyasi amillər kompleksini nəzərə almışıq.
Əvvəla, Azərbaycan toı-paqlarını və qonşu ölkələrin ərazilərini
əhatə edən feodal dövlətləri ilə bir çox Qərb ölkələri arasındakı ənənəvi
iqtisadi əlaqələrin davam etməsinə əngəl törədən və onları qarşılıqlı
surətdə yaxınlaşmağa vadar edən ən mühüm hərbi-siyasi amil Osmanlı
dövləti idi. Bu feodal imperiyasına qarşı birgə mübarizə zərurəti isə, artıq
yuxarıda qeyd olunduğu kimi, həm onun Avropadakı, həm də Şərqdəki
qonşularının xarici siyasətində XV əsrin ortalarından etibarən daimi
amilə çevrilmişdi. Bu məsələ, yə-
10
■ Azərbaycan diplomatiyası
ni "Türkiyə problemi", XVI əsrin sonlarında Osmanlı imperiyasının
hərbi qüdrətində ilk tənəzzül əlamətləri görünənə qədər Yaxın və Orta
Şərq ölkələri ilə Avropa dövlətlərinin beynəlxalq münasibətlərində ya
başlıca məsələ, ya da ki, əsas məsələlərdən biri olaraq qalmışdı. Bu
baxımdan, yəni Osmanlı imperiyasına qarşı birgə mübarizə amili də
nəzərə alınarsa, tədqiqatımızın xronoloji çərçivəsinin XV əsrin ikinci
yarısını və bütün XVI əsri əhatə etməsi, bizcə tarixi inkişafın real
gedişinə uyğundur.
Digər tərəfdən, "Türkiyə problemi", daha doğrusu, XV-XVI
əsrlərdə Avropa və Asiya dövlətlərinin böyük bir qrupunun, o cümlədən
Ağq03oınlu və Səfəvi dövlətlərinin başının Osmanlı imperiyasına qarşı
mübarizəyə qarışması beynəlxalq münasibətlərin bir çox başqa
sahələrinə də fəal təsir göstərmişdi. Məsələn, bəhs etdiyimiz dövrdə
bilavasitə Osmanlı təcavüzünə məruz qalmayan bir çox Qərb dövlətləri
də Səfəvi-Türkiyə münasibətlərinə müdaxilə edir, bu iki dövləti daim
müharibə vəziyyətində saxlayıb Şərqdə ucuz xammal mənbələri və
sərfəli satış bazarları ələ keçirməyə, mümkün olarsa, həmin dövlətlərin
öz ərazilərində də möhkəmlənməyə çalışırdılar. Həqiqətən də əvvəlcə
Ağqoyunlu, sonra isə Səfəvi dövləti ilə Türkiyə arasında uzunsürən
müharibələr Avropa dövlətlərinin Şərqlə əlaqədar müstəmləkəçilik
planlarının həyata keçirilməsinə əlverişli şərait yaratdı. Şərqin iki böyük
imperiyasının başının bir-birinə qarışmasından istifadə edən Qərb
dövlətləri XV əsrin sonu və bütün XVI əsr boyu, demək olar ki, ciddi bir
müqavimətə rast gəlmədən Hind okeanı hövzəsində və İran körfəzində
möhkəmləndilər. Başı bir-birilə müharibəyə qarışdığı üçün nə Səfəvi
dövləti, nə də Osmanlı imperiyası buna mane ola bilmədi.
XVI əsrin sonu - XVII əsrin başlanğıcında Səfəvi-Türkiyə
müharibələri tarixində də əsaslı dönüş baş verdi. Şah Abbasın həyata
keçirdiyi bir sıra daxili islahatlardan, o cümlədən hərbi islahatdan sonra,
Səfəvi dövləti Osmanlı imperiyası üzərində parlaq qələbələr çaldı.
Osmanlı imperiyasının bütün Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı,
ələ keçirib Xəzər hövzəsində mölıkəmlənmək planı qəti olaraq boşa
çıxdı.
I I
Yaqub Mahmudov_
Bütün bunlardan başqa, XVI əsrin sonlarından başlayaraq Osmanlı
imperiyasının Qərb dövlətləri ilə münasibətlərində də dönüş baş
verməkdə idi. Başqa sözlə, "Türkiyə problemi" Qərbi Avropanın
beynəlxalq münasibətlərində, artıq, əvvəlki əhəmiyyətini itirməkdə idi.
Tədqiqatın xronoloji çərçivəsinin son həddini müəyyən edərkən biz
həmin amili də nəzərə almışıq.
Monoqrafiyam yazmaqda əsas məqsədimiz orta əsrlər Şərqinin iki
geniş ərazili feodal dövlətinin - Azərbaycan Ağqoyunlu və Səfəvi
imperiyalarının təqribən yüz əlli il davam edən bir dövr ərzində Qərbi
Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrini ilk mənbələr əsasında vahid bir
problem halında araşdırmaq, ümumiləşdirmələr aparmaq və bu
problemin ayn-ayn məsələlərini sistemləşdirməkdən ibarətdir. Göstərilən
problemi kompleks şəkildə, bütövlükdə öyrənmək yolunda atılmış ilk
addım olan həmin tədqiqat işi, eyni zamanda, Ağqoyunlu və Səfəvi
dövlətlərinin tarixinə ümumdünya tarixinin bir sıra mühüm mərhələləri
və ümumi problemləri fonunda nəzər salmaq, daha doğrusu, yuxarıda
göstərilən feodal monar- xiyalanmn xarici siyasət tarixini kapitalın ilkin
yığımı deyilən proses. Qərbi Avropa dövlətlərinin müstəmləkəçilik
siyasətinin başlanması və Böyük coğrafi kəşflər, habelə Osmanlı
imperiyasına qarşı birgə mübarizə problemləri ilə vəhdətdə tədqiq etmək
sahəsində də ilk təşəbbüsdür.
Müəllif problemin əhəmiyyətini, aktuallığını, həm də indiyədək
ayrıca tədqiqat obyekti olmadığını nəzərə alaraq, əsas diqqəti Ağqoyunlu
və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin başlıca
məsələlərinə yönəltmişdir.
Kitabı oxuculara təqdim edərkən, tədqiqat işinin yuxarıda göstərilən
əsas məqsədindən doğan aşaqıdakı konkret vəzifələri də ilk mənbələr
əsasında həll etməyə çalışmışıq:
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərbi Avropa ölkələri ilə
qarşılıqlı əlaqələrinin iqtisadi zəminini araşdırmaq;
XV əsrin ortalarından başlayaraq bu əlaqələrin genişlənməsində
xarici siyasi amilin rolunu dürüstləşdirmək;
12
-Azərbaycan diplomatiyası
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə Qərbi Avropa ölkələri arasında
yaxınlaşmanı doğuran səbəblərə ümumi tarixi inkişaf fonunda nəzər
salmaq;
XV əsrin II yarısında Azərbaycan Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı
imperiyasına qarşı mübarizə aparan dövlətlər sistemində yerini və rolunu
müəyyən etmək;
Ağqoyunlu dövlətinin Qərb ölkələri ilə diplomatik əlaqələrinin
gedişini izləmək, o cümlədən hər iki tərəfdən danışıqlar aparmış
diplomatların, elçilərin fəaliyyətlərini araşdırıb dümstləşdirmək, əldə
olunmuş faktları sistemə salmaq və Ağqoyunlu-Avropa əlaqələrini
dövrləşdirmək;
XV əsrin II yarısında Osmanlı imperiyasının Şərqlə bağlı işğalçılıq
siyasətinin, o cümlədən Azərbaycanı və bütün Cənubi Qafqaz ərazisini
ələ keçirmək planlarının baş tutmamasında Ağqoyunlu dövlətinin rolunu
aydınlaşdınnaq;
Ağqoyunlu dövlətinin Türkiyə imperiyasına qarşı fəal xarici
siyasətinin Avropa dövlətləri və xalqlarının Osmanlı imperiyasına qarşı
apardıqları mübarizənin müqəddəratında oynadığı rolu açıb göstərmək;
XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq Türkiyə işğallarının daha da
genişlənməsi və Osmanlı imperiyasının hərbi-siyasi cəhətdən özünün ən
qüdrətli dövrünə qədəm qoyması ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan Səfəvi
dövlətinin Türkiyəyə qarşı beynəlxalq münasibətlərdə mühüm rol
oynadığını işıqlandıımaq;
Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın qərb ölkələri ilə
qarşılıqlı əlaqələrinin coğrafiyasının daha da genişlənməsinin səbəblərini
"Türkiyə problemi" ilə yanaşı, həm də kapitalın ilkin yığımı deyilən
proseslə və Böyük coğrafi kəşflərin nəticələri ilə sıx əlaqədə araşdırmaq;
Səfəvi dövlətinin bütün XVI yüzillik boyu və XVII əsrin
əvvəllərində Qərbi Avropa ölkələri ;lə diplomatik əlaqələrinin gedişini
tədqiq etmək, əldə olunmuş konkret faktları ümumiləşdirmək, sistemə
salmaq, dövrlərə və mərhələlərə ayırmaq və hər bir dövrün, mərhələnin
konkret səciyyəsini vermək;
13
Yaqub Mahmudov-
Qərb dövlətlərinin Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyasını daim
müharibə vəziyyətində saxlayıb onların hər ikisini zəiflətmək və bununla
Şərqdə öz müstəmləkəçilik planlarını həyata keçirmək üçün əlverişli
şərait yaratmaq siyasətini açıb göstərmək;
Kapitalın ilkin yığımı dövründə bəzi Qərb dövlətlərinin Səfəvi
imperiyası ərazisində möhkəmlənmək üstündə apardıqları rəqabət
mübarizəsindən Səfəvi hökmdarlarının öz xarici ticarət və siyasət
mənafelərinə uyğun olaraq istifadə etməsini araşdırmaq;
Səfəvi dövlətinin XVI əsrdə Osmanlı imperiyasının şərqə doğru
genişlənməsi yolunda başlıca maneə olduğunu, uzunsürən
Səfəvi-Türkiyə müharibələri nəticəsində Osmanlı sultanlanmn bütün
Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı ələ keçirmək. Xəzər
hövzəsində möhkəmlənmək və İranı fəth etmək planlannın qəti olaraq
baş tutmadığını işıqlandırmaq;
XV-XVI əsrlərdə - bir çox Avropa, Asiya, Afrika ölkələri və
xalqlarını öz tərkibində birləşdirən Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli
dövründə onun əsas zərbəsini öz üzərinə götürən Səfəvi dövlətinin
ümumi beynəlxalq təhlükənin zəiflədilməsində mühüm rol oynadığım
göstərmək;
Uzun sürən və geniş miqyaslı Səfəvi-Türkiyə müharibələrinin,
Səfəvi qoşunlarının Osmanlı ordusu ilə şiddətli döyüşlərinin və Səfəvi
imperiyası tərkibinə daxil olan xalqların Osmanlı imperiyasına qarşı
mübarizəsinin, obyektiv olaraq, Osmanlı hərbi qüvvələrinin Avropa
cəbhəsindəki uğurlarına ciddi əngəl törətdiyini, bununla da Avropa
xalqlarının azadlıq mübarizəsinə əlverişli şərait yaratdığını
əsaslandırmaq;
Qərbi Avropa diplomatiyasının fəal müdaxiləsi nəticəsində yüz
ildən çox davam edən Səfəvi-Türkiyə müharibələrinin Şərqin bu iki
böyük türk-islam dövlətini xeyli zəiflətməsi nəticəsində Yaxın və Orta
Şərqdə Avropa müstəmləkəçiliyi üçün əlverişli şərait yarandığını tədqiq
etmək;
Osmanlı fəthləri və Qərb dövlətlərinin ilkin müstəmləkə işğalları
nəticəsində Qara dəniz, Aralıq dənizi, İran körfəzi və Hind okeanı
hövzələri ilə ticarət əlaqələri son dərəcə məhdudlaşmış
14
.Azərbaycan diplomatiyası
olan Azərbaycanın Dərbənd keçidi və Xəzər-Volqa yolu vasitəsilə
Rusiya ilə qarşılıqlı əlaqələrinin daha da canlanmasını və bunun,
obyektiv olaraq, Rusiyaya meylin artmasında mühüm rol oynadığını
göstənnək;
Feodal hakimlərinin hərbi planlarından asılı olmayaraq Ağqoyunlu
və Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin,
obyektiv olaraq, Asiya və Avropa xalqlarının qarşılıqlı suratdə
yaxınlaşmasında və mədəni əlaqələrinin genişlənməsində müsbət rol
oynadığını işıqlandırmaq;
Tədqiq olunan problemin müxtəlif məsələləri barədə ayn-ayrı
tarixçilərin birtərəfli və subyektiv, bəzən də qərəzli fikirlərinin elmə zidd
mahiyyətini açıb göstərmək.
Monoqrafiyanın qarşısına qoyulan bütün elmi məsələlər
araşdırılarkən ilk mənbələrin məlumatları, birinci növbədə fakt
materialları əsas tutulmuşdur. Kapilahn ilkin yığımı dövründə Qərb
dövlətlərinin xarici siyasəti, o cümlədən ticarət siyasəti, Böyük coğrafi
kəşflərin Şərq və Qərb ölkələri üçün ictimai-iqtisadi nəticələri,
ümumiyyətlə Qərb ölkələrində kapitalist münasibətlərinin doğulması
dövründə Asiya-Avropa ticarət və diplomatik münasibətlərində əmələ
gələn dəyişikliklər araşdırılarkən ayrı-ayrı ölkələrin tarixinin müvafiq
dövrlərinə dair faktlar əsasında ümumiləş- dirmələr aparılmışdır. Qərbi
Avropa ölkələrinin Şərqlə, o cümlədən Səfəvi dövləti ilə ticarət
əlaqələrinin müstəmləkəçilik mahiyyəti daşıdığı açılıb göstərilərkən
dünya tarixçilərinin öz ölkələri ilə əlaqədar olaraq bu istiqanıətdə
apardıqları elmi ümumiləşdirmələr nəzərə alınmışdır.
Monoqrafiya müxtəlif dillərdə olan ilk mənbələrin geniş bir
qıoıpunun məlumatlarının tənqidi təhlili və müqayisəsi əsasında
yazılmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri tarixi- ■
nin daxili məsələləri, habelə onların qonşu ölkələrlə münasibətləri
ənənəvi Şərq mənbələrində, o cümlədən fars mənbələrində kifayət qədər
geniş əks olunduğu halda, hər iki dövlətin Qərbi Avropa ölkələri ilə
ticarət və diplomatik əlaqələri barədə göstərilən mə-
15
Yaqub Mahmudov-
xəzlərdə, demək olar ki, tutarlı bir məlumata təsadüf edilmir. Ağqoyunlu
və Səfəvi hölaııdarlarmın Qərbi Avropa hakimlərinə yazdıqları
məktubların əsli də, çox hallarda, dövrümüzədək gəlib çatmamışdır.
Görünür, elə buna görə də, bəzi istisnalar (məsələn, O.Ə.Əfəndiyevin
Səfəvi tarixinə həsr olunmuş qiymətli monoqrafiyası və s.) nəzərə
alınmazsa, ənənəvi Şərq mənbələri əsasında yazılmış tədqiqat əsərlərində
də Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə əlaqələri
lazımınca əks olunmamışdır. Bütün bunları nəzərə alaraq, həm də
problemin xarakteri ilə əlaqədar olaraq, müəllif, Ağqoyunlu və Səfəvi
tarixşünaslığında illərdən bəri davam edən ənənədən kənara çıxmış və
həmin tədqiqatın əsasında duran faktik materialları müxtəlif Qərbi
Avropa dillərində, habelə başqa dillərdə olan mənbələrdən damla-damla
toplamaq üçün otuz ildən çox vaxt sərf etmişdir. Bir çox mənbələrdən
monoqrafiyada qarşıya qoyulan problemin həlli ilə əlaqədar olaraq
Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə istifadə olunmuşdur.
Tədqiqat prosesində qarşıya çıxan ayrı-ayrı məsələlərin həllində
V.V.Baitold, A.E.Knmski, V.A.Qordlevski, E.A.Tarle, İ.P.Pet- ruşevski,
V.V.Zaxoder, Z.M.Bünyadov, S.P.Karpov və b. görkəmli tarixçilərin
fundamental tədqiqatlarında aparılmış ümumiləşdirmə- lər, çıxanimış
istiqamətverici elmi nəticələr nəzərə alınmışdır.
Araşdırmamız Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə
əlaqələrinə həsr olunsa da, biz bir çox hallarda həmin dövlətlərin
ictimai-iqtisadi və daxili siyasi tarixi ilə əlaqədar məsələlərə də müraciət
etməli olmuş və bütün bu məsələlərdə, xeyli dərəcədə, görkəmli rus
şərqşünası İ.P.Petıuşevski və tanınmış Azərbaycan səfəvişünası
O.Ə.Əfəndiyevin, həmçinin S.B.Aşurbəyli, Ə.Ə.Rəh- mani,
S.M.Onullahi, M.X.Heydərov və b. tədqiqatçıların araşdırmalarında
aparılmış ümumiləşdirmələrdən faydalanmışıq.
Əlimiz çatmayan kitabxanalarda saxlanılan bir çox qiymətli ilk
mənbələrdən istifadə etmiş xarici ölkə tarixçilərinin əsərlərindəki faktik
materiallara da əsərdə xeyli yer verilmişdir.
Qələmə aldığımız problemin tədqiq olunması vəziyyəti və əsas
mənbələrin xülasəsinə kitabda ayrıca fəsil həsr olunmuşdur.
16
. Azərbaycan diplomatiyası
Tədqiqatın xüsusiyəti, daha doğrusu, elmi yeniliyi, hər şeydən
əvvəl, bundan ibarətdir ki, kapitalın ilkin yığımı. Osmanlı işğallan və
Böyük çoğrafi kəşflər dövründə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin
Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri Azərbaycan ta-
rixşünaslığında müstəqil bir elmi problem kimi ilk dəfə həmin
monoqrafiyada araşdırılır.
Konkret olaraq:
ilk mənbələrin təkzibolunmaz məlumatları əsasında sübut edilir ki,
Azərbaycan Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə
qarşılıqlı əlaqələrinin əsasında xarici siyasi amil deyil, ilk növbədə
iqtisadi amil, daha doğrusu, hər iki tərəf üçün qarşılıqlı əhəmiyyəti olan
ənənəvi ticarət əlaqələrini genişləndirmək marağı dururdu;
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə Qərb ölkələri arasında qarşılıqlı
yaxınlaşmada xarici hərbi-siyasi amilin, daha doğrusu Osmanlı
işğallarının rolundan bəhs olunarkən, bu amilin rolu inkar edilməməklə,
belə bir fikir də irəli sürülür ki, antitürkiyə cəbhəsində birləşən dövlətlər,
beynəlxalq münasibətlərdə öz ölkələrinin rolunu şişirtməyə çalışan
"milli" tarix məktəbləri nümayəndələrinin iddialarının əksinə olaraq,
sadəcə olaraq, özlərini xarici təhlükədən müdafiə edən dövlətlər
deyildilər, onların özlərinin də geniş qəsb- karlıq planları vardı;
əsaslandırılır ki, Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrin
genişlənməsində Osmanlı işğallarının güclənməsi ilə yanaşı kapitalın
ilkin yığımı dövründə Qərb dövlətlərinin Şərqdə ucuz xammal mənbələri
və sərfəli satış bazarları ələ keçirmək siyasəti, ilkin müstəmləkə işğalları
həyata keçinnək planları da mühüm rol oynamışdı;
ilk mənbələrin konkret məlumatları əsasında aydınlaşdınlır ki,
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin əsas ixracat məhsulu olan xam ipək,
xüsusilə Azərbaycan ipəyi. Qərb dövlətləri arasında kəskin rəqabət
doğurur, beynəlxalq münasibətlərə fəal təsir göstərirdi; Ağqoyunlu və
Səfəvi hakimləri bu rəqabətdən öz xarici siyasət planlarını həyata
keçirmək üçün istifadə edir, həzən müvəffəqiyyət də qazanırdılar;
17
Yaqub Mahmudov^
Ağqoyunlu dövlətinin XV əsrin 60-cı illərinin sonu - 70-ci illərində
Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə aparan dövlətlər koalisiyasında
aparıcı rol oynadığı sübut edilir, yeni mənbələr əsasında Ağqoyunlu
dövləti ilə Qərb ölkələri arasında geniş diplomatik ədaqələr olduğu açılır,
bu əlaqələrə dair çoxlu faktlar gətirilir, həmin faktlar sistemləşdirilir və
ümumiləşdirilir, tərəflər arasındakı diplomatik münasibətlər
dövrləşdirilir və hər bir dövrün konkret elmi səciyyəsi verilir;
Ağqoyunlu dövlətinin fəal xarici siyasətinin XV əsrin II yarısında
Osmanlı imperiyasının Şərqlə əlaqədar xarici siyasət planlarının baş
tutmamasında mühüm rol oynadığı, Avropa xalqları və dövlətlərinin
Osmanlı imperiyasına qarşı apardıqları azadlıq mübarizəsinə müsbət
təsir göstərdiyi əsaslandırılır;
XVI əsrdə - Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli dövründə Səfəvi
dövlətinin Avropa və Asiya ölkələrinin Türkiyəyə qarşı beynəlxalq
münasibətlərində mühüm, vaxtaşırı isə aparıcı rol oynadığı araşdırılır;
Səfəvilərin Qərb ölkələri ilə diplomatik əlaqələrinin mühüm
istiqamətləri ilk dəfə geniş tədqiq olunur, bu əlaqələrin zəngin konkret
faktları sistemləşdirilir, ümumiləşdirilir, dövrlərə və mərhələlərə ayrılır,
hər bir dövr və mərhələ ayrı-aynlıqda səciyyələndirilir;
Səfəvi-Avropa qarşılıqlı əlaqələri kapitalın ilkin yığımı, Böyük
coğrafi kəşflər və Osmanlı işğalları ilə əlaqədar olaraq tarixi inkişafın
gedişində dönüşə səbəb olan dəyişikliklərlə sıx vəhdətdə tədqiq olunur;
sübut edilir ki, Qərb dövlətlərinin Şərqdə, o cümlədən Ağqoyunlu
və Səfəvi dövləti ərazisində ticarət siyasəti müstəmləkəçilik mahiyyəti
daşıyırdı. Bəzi Avropa dövlətləri Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarlarının
öz ölkələrinin iqtisadi mənafeyini təmin etmək və ümumi təhlükəyə qarşı
birgə mübarizə aparmaq məqsədilə onlara müraciətlərindən istifadə
edərək həmin dövlətlərin ərazisində möhkəmlənməyə və beləliklə öz
müstəmləkəçilik planlannı həyata keçirməyə çalışırdılar;
18
. Azərbaycan diplomatiyası
Qərb diplomatiyasının Səfəvi və Osmanlı imperiyaları kimi qüdrətli
türk monarxiyalarını daim bir-birilə müharibə həddində saxlayıb onların
hər ikisini zəiHətmək və bununla Şərqdə müstəmləkələr ələ keçirmək
üçün əlverişli şərait yaratmaq siyasəti yeritdiyi ifşa olunur, həmin
siyasət Avropa müstəmləkəçilərinin hələ kapitalın ilkin yığımı dövmndə
Şərqdə yeritdikləri "parçala və hökmranlıq et!" siyasətinin ilk
nümunələrindən biri kimi təqdim olunur;
fəal xarici siyasət yeridən Səfəvi dövlətinin bütün XVI əsr boyu və
XVII əsrin əvvəllərində Osmanlı imperiyasına qarşı şiddətli
müharibələr aparmasının, əslində Osmanlı sultanlarının bütün Cənubi
Qafqazı, □ cümlədən Azərbaycanı, habelə İranı fəth etmək və Xəzər
hövzəsində möhkəmlənmək planlarının iflasa uğramasında həlledici rol
oynadığı əsaslandırılır;
Türkiyə imperiyasının ən qüdrətli çağında onun əsas zərbəsini öz
üzərinə götürən Səvəfı dövlətinin qonşu Avropa, Asiya və Afrika
xalqları və dövlətləri üçün ciddi təhlükə olan Osmanlı sultanlığının
zəiflədilməsində başlıca rol oynadığı aydınlaşdırılır;
uzun sürən Səfəvi-Türkiyə müharibələrinin, iki qardaş türk dövləti
arasındakı qarşıdurmanın regionun sonrakı tarixinə və bütövlükdə
dünyanın o zamanla beynəlxalq münasibətlərinə göstərdiyi təsir
araşdırılır;
konkret faktlar əsasında nəticə çıxarılır ki, Osmanlı imperiyası kimi
qüdrətli rəqibə qarşı uzunsürən müharibələr və Bö)dik coğrafi kəşflərin
mənfi iqtisadi nəticələri sayəsində Səfəvi dövlətinin özü də zəiflədi,
onun dərin tənəzzülü dövrü başlandı. Bunun nəticəsində Qara dəniz,
Aralıq dənizi, İran körfəzi və Hind okeanı hövzələri ilə ənənəvi ticarət
əlaqələri son dərəcə məhdudlaşmış olan Azərbaycanın və qonşu
ölkələrin Dərbənd keçidi və Xəzər-Volqa yolu vasitəsilə Rusiya ilə
ticarət əlaqələri genişləndi, Azərbaycanda və qonşu ölkələrdə Rusiyanın
mövqeyinin güclənməsi üçün zəmin yaranmağa başladı;
Ağqoyunlu, Səfəvi, Qərbi Avropa hakim dairələrinin daxili və
xarici siyasət planlarının həyata keçirilməsi məqsədilə yaradılan bu
geniş əlaqələr, obyektiv olaraq, həm də Avropa və Asiya xalqları
19
Yaqub Mahmudov.
arasında yaxınlaşmanın artmasına V8 qarşılıqlı mədəni təsirin
dərinləşməsinə müsbət təsir göstərdi;
tədqiq olunan problemin ayn-ayn məsələləri ilə əlaqədar olaraq
ayrı-ayrı tarixçilərin subyektiv, elmi əsası olmayan iddiaları təkzib
olunur;
tədqiqat işində Vətən tarixşünaslığmda, ilk dəfə olaraq, araşdırılan
problemlə əlaqədar bir çox yeni mənbələr, o cümlədən Ağqo- yunlu və
Səfəvi hökmdarlarının xarici ölkələrin hakimləri ilə yazışmaları, mühüm
siyasi tapşırıqla Şərqə yola salman Avropa diplomatlarına verilmiş məxfi
təlimatlar. Qərbi Avropa diplomatlarının Ağqoyunlu və Səfəvi
sarayından öz öllcələrinə göndərdikləri məxfi məlumatlar. Osmanlı
sultanlarının gömıdik qanunları və s. qiymətli sənədlər müəllif tərəfindən
elmi dövriyyəyə ilk dəfə daxil edilmişdir.
Tədqiqat nəticəsində əldə olunan bütün başqa konlaet yeniliklər və
çıxarılan elmi nəticələr kitabın ayrı-ayrı fəsillərində və nəticədə
verilmişdir.
Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı, bunu da qeyd etməyi zəruri sayırıq
ki, tədqiq olunan problem öz xarakterinə görə çox mürəkkəb olmaqla
yanaşı, həm də olduqca çoxşaxəli və dünya tarixinin bir çox iri
hadisələri, prosesləri və mərhələləri ilə qarşılıqlı surətdə əlaqədar
olduğundan biz, heç də çıxardığımız bütün elmi nəticələrin hamısını,
habelə iş prosesində ilk dəfə irəli süi-düyümüz bir çox fikirləri,
fərziyyələri qəti və mübahisəsiz hesab etmirik. Çünki həmin
monoqrafiyada elmi dövriyyəyə daxil edilən ilk mənbələrin tədqiqinin
davam etdirilməsi, həmçinin yeni mənbələrin aşkar olunması sayəsində
göstərilən problem ətrafında yeni tədqiqatlar da meydana gələ bilər.
20
. Azərbaycan diplomatiyası
I F Ə S I L PROBLEMİN ÖYRƏNİLMƏSİ VƏZİYYƏTİ VƏ
ƏSAS MƏNBƏLƏRİN QISA XÜLASƏSİ
1. AĞQOYUNLULAR VƏ SƏFƏVİLƏR DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCAN
DİPLOMATİYASININ TARİXİ NECƏ ÖYRƏNİLİB VƏ YA
ÜMUMİYYƏTLƏ ÖYRƏNİLİBMİ?!
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri üə qarşılıqlı
əlaqələri, joıxarıda qeyd olunduğu kimi, ayrıca bir elmi problem kimi
tarixşünaslıqda indiyədək araşdırılmamışdır. Bununla belə, qeyd etmək
lazımdır ki, ayrı-ayrı tarixçilər bir çox Şərq feodal monarxiyaları kimi
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin də ictimai-iqtisadi və daxili siyasi
tarixinin ayrı-ayrı məsələlərinə dair fundamental tədqiqat işləri aparmış
və bununla həmin dövlətlərin tarixini daha dərindən araşdırmaq üçün çox
qiymətli elmi bünövrə yaratmışlar. Göstərilən əsərlərdə, yeri gəldikcə,
bu dövlətlərin xarici siyasət tarixinə, o cümlədən Qərb ölkələri ilə
qarşılıqlı əlaqələrinə də toxunulmuş, həmin məsələ barədə bəzi maraqlı
mülahizələr irəli sürülmüşdür.
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri tarixinin, xüsusilə həmin dövlətlərin
ictimai-iqtisadi tarixinin ayrı-ayrı məsələlərinin araşdırılmasına
görkəmli rus şərqşünası İ.P.Petruşevski (365-370) böyük əmək sərf
etmişdir. Onun Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin tarixinə həsr olunmuş
tədqiqatlarında həmin dövlətlərin daxili həyat məsələləri dərindən və
hərtərəfli araşdırılmaqla yanaşı, bu dövlətlərin xarici siyasət tarixi, o
cümlədən Avropa dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələri barədə də bəzi maraqlı
fikirlər söylənilmiş, faktlar verilmişdir. Biz tədqiq etdiyimiz problem
üzərində iş prosesində əldə etdiyimiz yeni faktları təhlil edib
ümumiləşdirərkən, nəticələr çıxararkən, yeri gəldikcə, görkəmli alimin
elmi irsinə müraciət etmiş, ona öz münasibətimizi bildirmişik.
Qeyd etmək lazımdır ki, İ.P.Petruşevskinin fundamental elmi-
tədqiqat işləri Azərbaycan və qonşu ölkələrin tarixşünaslığında
21
Yaqub Mahmudov.
Ağqoyunlu və Səfəvi tarixi ilə bağlı elmi araşdımıalann genişlənməsinə
mühüm təkan vermişdir. C.M,İbrahimov (175-178), M.A.Abidova (115,
116) və başqa tədqiqatçılar Ağqoyunlu dövlətinin ictimai-iqtisadi
tarixini, xüsusilə bu dövlətin qonşu Şərq ölkələri ilə münasibətlər tarixini
yeni faktlar və nəticələrlə zənginləşdirmişlər. Səfəvi tarixinə yeni
qiymətli tədqiqatlar həsr olunmuşdur. Bu baxımdan tanınmış səfəvişünas
O.Ə.Əfəndiyevin (442- 444) axtarışları diqqəti daha çox cəlb edir. Onun
Səfəvi dövlətinin meydana gəlməsi məsələsinə və bu dövlətin XVI əsr
tarixinə həsr etdiyi iki qiymətli monoqrafiya Səfəvi tarixşünaslığını xeyli
zənginləşdirmişdir. O.Ə.Əfəndiyevin tədqiqatlarının mühüm cəhəti,
müəllifin özünün də qeyd etdiyi kimi, bundan ibarətdir ki, o öz
axtarışlarında ənənəvi Şərq mənbələri ilə yanaşı, Avropa mənbələrinə də
müraciət etmiş, (444, s.5) Qərb tarixçilərinin əsərlərindəki faktik
materiallara nisbətən.geniş yer vermişdir. Nəticədə müəllif öz
sələflərindən fərqli olaraq, tədqiqatlarında Səfəvi dövlətinin Qərb
ölkələri ilə əlaqələrinə də xeyli diqqət yetirmiş, bu istiqamətdə maraqlı
elmi müşahidələr apannışdır. Bundan başqa, göstərilən müəllif, xüsusilə
özünün son monoqrafiyasında (444) Səfəvi- Türkiyə münasibətlərinə
xeyli yer vermiş, Osmanlı imperiyası kimi Səfəvi dövlətinin də qonşu
əraziləri ilə əlaqədar olaraq qəsbkarlıq siyasəti yeritdiyini göstərmişdir
ki, bu da onun şəksiz xidmətidir. Səfəvi dövlətinin sonrakı cövr tarixinə
digər Azərbaycan tarixçisi Ə.Ə.Rəhmaninin xüsusi monoqrafiyası həsr
olunmuşdur (384, 385). A.P.Novoselsev (348-351), S.B.Aşurbəyli
(128-129), M.X. Heydərov (155-157), S.M.Onullahi (353), P.P.Buşev
(146, 147) Ə.N.Hüseynov (164), K.K.Kutsiya (216, 217) və başqaları
Səfəvi dövlətinin ictimai-iqtisadi tarixi, o cümlədən sənətkarlıq və ticarət
həyatı, şəhərlərin vəziyyəti, ictimai-siyasi mübarizə, inzibati quruluş,
Rusiya və başqa qonşu ölkələrlə əlaqələri və bir çox başqa məsələlər
ətrafında qiymətli tədqiqat işləri nəşr etdirmişlər. Bizi maraqlandıran
problemlə əlaqədar olaraq Ə.M.Şahmalıyev (425-428) və
B.Ə.Əhmədovun (123-125) da maraqlı məqalələri nəşr olunmuşdur.
Bundan başqa, T.İ.Abaşidze (113), Q.Babayev
22
. Azərbaycan diplomatiyası
(130), Z.X.Bayramov (133), N.Q.Gelaşvili (158), B.A.Cavaxiya (166),
H.A.Ciddi (167), Ç.A.Qurbanova (214), T.S.Kutelia (215),
R.A.Məmmədov (334), S.A.Məmmədov (230, 335), Ş.K.Məmmədova
(231), M.X.Nemətova (343), Ə.M.Rəcəbli (379, 380), M.A.Seyfəddini
(390), N.İ.Surquladze (395), K.Q.Tabatadze (396), T.Q.Tivadze (401),
Ş.F.Fərzəliyev (407) və başqaları öz tədqiqatları ilə bizi maraqlandıran
dövrdə Cənubi Qafqaz xalqlarının tarixini yeni faktlar və nəticələrlə daha
da zənginləşdirmişlər. Göründüyü kimi, Azərbaycan və qonşu ölkələrin
tarixçiləri 40-cı illərin sonundan başlayaraq Ağqoyunlu və Səfəvi
dövlətləri tarixinin, başlıca olaraq sonuncunun, ayrı-ayrı məsələlərinin,
əsasən ictimai-iqtisadi tarix problemlərinin tədqiqi sahəsində çox iş
gönnüş, səfəvişünaslıq xeyli irəliləmişdir. Lakin Ağqoyunlu və Səfəvi
tarixinə dair yuxarıda sadaladığımız tədqiqat işlərinin sırasında həmin
dövlətlərin Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri barədə heç bir əsərin
olmaması, daha doğııısu, həmin problemin tədqiqat dairəsindən kənarda
qalması, bununla da göstərilən sahədə ciddi bir boşluğun indiyə qədər
davam etməsi-ancaq təəssüf doğurur. Bu sətirlərin müəllifi özünün həmin
araşdırmasını məhz göstərilən boşluğu, heç olmasa, müəyyən qədər də
olsa doldurmaq məqsədilə aparmışdır.
Ağqoyunlu və Səfəvi tarixinin ayrı-ayrı məsələlərinin araşdırılması
baxımından digər ölkə tarixçiləri də müəyyən iş görmüşlər. Əlimiz yetən
kitabxanalarda saxlanılmayan bir çox qiymətli mənbələrə əsaslanan bu
tarixçilərin əsərləri, müəyyən elmi qüsurlarına baxmayaraq, bəzən,
ayn-ayn elmi məsələlərin əsaslandırılmasında faktik material baxımından
xeyli köməyə gəlir. Bu baxımdan V.F.Minorski (525), İ.H.Uzunçarşılı
(585-592), R.Seyvori (558), K.M.Röhrborn (553), A.K.Ləmbton (518),
C.Vuds (603), Qulam Sərvər (557), X.Bayani (459), B.S.Baykal (460),
A.S.Erzi (485), M.X.Yınanc (604), N.Fəlsəfi (613-615), V.Hints (500) və
başqalarının əsərlərində Ağqoyunlu və Səfəvi tarixinin müxtəlif
məsələlərinə aid xeyli faktik material toplanmışdır. Lakin göstərilən
müəlliflərdən ancaq V.F.Minorski, R.Seyvori, X.Bayani və N.Fəlsəfi,
23
Yaqub Mahmudov.
bu və ya digər dərəcədə, bizi maraqlandıran problemin ayrı-ayn
məsələlərinə toxunmuş, müəyyən fikirlər söyləmiş, faktlar vermişlər.
Belə ki, V.F.Minorski özünün 1933-cü ildə Parisdə nəşr etdirdiyi,
həcmcə 0 qədər də böyük olmayan kitabçasını Ağqoyunlu-
Türkiyə-Venesiya qarşılıqlı münasibətlərinə həsr etmişdir (525).
R.Seyvori isə "İran Səfəvilərin hakimiyyəti altında" adlı əsərində
Səfəvi-Avropa əlaqələrinə xüsusi fəsil ayınnışdır (558) ki, burada
verilmiş faktların da.ancaq bəziləri XVI əsrə aiddir. İran tarixçiləri
X.Bayani və N.Fəlsəfinin əsərlərində verilmiş məlum faktların böyük
əksəriyyəti, əsas etibarilə. Şah Abbasın hakimiyyəti illərini və bundan
sonrakı tarixi əhatə edir. Qulam Sərvərin "Şah İsmayıl Səfəvinin tarixi"
əsərinə gəldikdə, burada Səfəvi-Avropa əlaqələri barədə ancaq geniş
elmi dairəyə məlum olan bir faktdan - Şah İsmayılın V Karla
məktubundan və həmin məktuba yazılmış cavabdan bəhs olunur (557,
s.87-89). O.Ə.Əfəndiyevin düzgün olaraq qeyd etdiyi kimi, müasir İran
tarixçilərinin millətçilik mövqeyindən yazılan, mənbə və tarixşünaslıq
bazası zəif olan, buna görə də nəqli xarakter daşıyan əsərləri Səfəvi
tarixini öyrənmək üçün yeni heç nə vermir (444, s.34). Bu obyektiv qeyd
bütünlüklə və tamamilə bizi maraqlandıran problemə də aiddir.
Gömndüyü kimi, tədqiq etdiyimiz dövrdə, yəni XV əsrin II yarısı -
XVII əsrin əvvəllərində Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri
ilə qarşılıqlı əlaqələri müstəqil bir problem kimi xarici ölkələrin
tarixşünaslığında da araşdırılmayaraq qalır. Daha doğrusu, tədqiq
etdiyimiz problem, eyni zamanda, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin
xarici ölkə tarixşünaslığı üçün də ciddi boşluqdur.
Məlum olduğu kimi, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa
ölkələri ilə əlaqələri qarşılıqlı xarakter daşıyırdı. Daha doğrusu, bu
əlaqələrin saxlanılmasında Qərb dövlətlərinin də konkret iqtisadi və
siyasi mənafeləri vardı. Bu baxımdan monoqrafiyada Avropa ölkələrinin
tədqiq olunan dövrdə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə əlaqədar xarici
siyasətinə, ümumiyyətlə. Qərb dövlətlərinin kapitalın ilkin yığımı və
Böyük coğrafi kəşflər dövründə Şərqlə əlaqədar müstəmləkəçilik
planlarının tərkib
24
Azərbaycan diplomatiyası
hissəsi kimi baxılır. Bununla əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki,
Azərbaycan və qonşu ölkələrin tarixçiləri kapitalın ilkin yığımı dövründə
ayrı-ayrı Qərb dövlətlərinin Şərqlə əlaqədar müstəmləkəçilik planlarının
açılıb göstərilməsi sahəsində mühüm tədqiqat işləri aparmışlar ki, bu da
bizə tədqiq etdiyimiz problemin bir sıra məsələlərinin həllində, xüsusilə
Avropa ölkələrinin Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə əlaqədar xarici
siyasət planlarının mahiyyətini açmaqda mühüm elmi dayaq rolu
oynamışdır. Belə işlərin sırasında Ə.M.Şahmalıyev (426), İ.P.Magidoviç
(229), N.N.Tumanoviç (403), V.Çoçiyev (421), V.V.Ştokmar (433,
434), A.Y.Levin (218, 219), B.Ə.Əhmədov (123-125), V.T.Oltarjevski
(352), Q.İ.Sıpurina (417, 418), M.Q.Osokin (358, 359), A.N.İvanov
(179, 180) və başqalarının tədqiqatlarını göstərmək olar.
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan və qonşu ölkələrin ərazilərini
əhatə edən feodal dövlətlərinin Qara dəniz vasitəsilə Avropa ölkələri ilə
əlaqələrində Trabzon imperatorluğu mühüm rol oynayırdı. Osmanlı
dövlətinə qarşı Ağqoyunlularla müttəfiqlik və qohumluq münasibətləri
saxlayan Trabzon imperatorları Uzun Həsənin hakimiyyəti illərində
(1453-1478) Ağqoytınlulann Qərb dövlətləri ilə əlaqələrində vasitəçilik
edirdilər. Bu baxımdan Trabzon yunan dövlətinin ayrı-ayrı dövrlərdə
qonşu Şərq dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin araşdırılması yolunda
S.P.Karpov mühüm addım atmışdır. Q, özünün Trabzonun Qərbi Avropa
dövlətləri ilə əlaqələrinə həsr etdiyi, başlıca olaraq, Venesiya və Genuya
arxivlərinin sənədlərinə əsaslanan araşdırmalarında həmin dövlətin Şərq
ölkələri ilə, 0 cümlədən Ağqoyunlularla əlaqələrinə dair də maraqdı
fikirlər söyləyir (200-202).
Kapitalın ilkin yığımı və Böyük coğrafi kəşflər dövründə Avropa
dövlətlərinin Şərq siyasəti və müstəmləkə işğalları barədə xarici ölkə
tarixçiləri P.Riçardson (550), U.D.Bayley və C.D.Uin- yus (457),
R.Bullard (464), L.U.Koui (471), F.Kurtoğlu (516), C.X.Parri (539-541),
M.M.Postan (543), T.S.Uillan (598, 599), M.E.Uİlbur (597), A.T.Uilson
(601), A.S.Vud (602) və başqaları-
25
Yaqub Mahmudov^
nın tədqiqatlarında, həmçinin ümumiləşdirilmiş əsərlərdə (486, 578) də
xeyli faktik material vardır. Bu əsərlərdə, bəzi hallarda xeyli maraq
doğuran ümumiləşdirmələrə də təsadüf olunur. Məsələn, Y.Kaundersin
redaktəsilə nəşr olunmuş "Müsəlman dünyası Avropa işğalları
dövründə" adlı fundamental əsərdə belə„ nəticəyə gəlinir; "1500-cü ildə
qırmızıçalmalılar (qızılbaşlar - Y.M.) Azərbaycanın paytaxtı Təbrizə
daxil oldular. Orada İsmayıl şah və imam elan olundu ki, bununla da
İslam tarixində yeni era başlandı" ("In 1500 the Red Caps entered Tabriz,
the Capital of .Azerbaijan, where İsmail was proclaimed Shah and imam,
and a new era began in the history of islam") (578, s.33).
Və yaxud Y.R.Livensonun redaktəsilə çıxmış və eyni problemə həsr
olunmuş digər ümumiləşmiş əsərdə göstərilir ki. Osmanlı sultanları
Yavuz Səlim və Süleyman Qanuni mühüm qələbələr qazanmalarına
baxmayaraq, "İranda ona görə möhkəmlənə bilmədilər ki, burada yeni
mərkəzləşdirilmiş Səfəvi monarxiyası (The nev centralized monarchy of
the Safavids") yaranmışdı" (486, s.l 14).
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə bir sıra Qərb ölkələri arasında
qarşılıqlı yaxınlaşmada başlıca rol oynayan xarici siyasi amil Osmanlı
imperiyasına qarşı birgə mübarizə zərurəti idi. Bu məsələ ilə əlaqədar
olaraq qeyd etmək lazımdır ki, A.F.Millef (336, 337), A.D.Noviçev
(345-347), S.F.Oreşkova (354, 355) və bir çox başqa tədqiqatçıların
əsərlərində XV-XVI əsrlərdə Osmanlı imperiyasının xarici siyasəti və
işğallarının əsas istiqamətləri barədə ıns sovet tarixşünashğının rəsmi
mövqeyi əks olunmuşdur.
Maraqlandığımız dövrdə Osmanlı imperiyasının xarici siyasət tarixi
N.A.İvanovun (180) monoqrafiyasında və XIV-XVI əsrlərdə Şərqi
Avropanın beynəlxalq münasibətlərini tədqiq etmiş olan İ.B.Qrekovun
(163) başçılığı ilə hazırlanmış fundamental kollektiv tədqiqatda (356)
daha da dərinləşdirilmişdir. Sonuncu işdə S.F.Oreşkova tərəfindən
yazılmış "XV əsrin ikinci yarısı - XVI əsrdə Osmanlı xarici siyasətinin
əsas istiqamətləri" paraqrafı (356, s.35-40) tədqiq etdiyimiz problemlə
əlaqədar olaraq xeyli maraq doğurur. Bundan başqa, yuxarıda göstərilən
kollektiv tədqiqatın
26
. Azərbaycan diplomatiyası
İ.B.Qrekov tərəfindən yazılmış girişində verilmiş belə bir fikirlə biz
tamamilə şərikik ki, ayn-ayrı ölkələrin "milli" tarix məktəblərinə mənsub
olan tarixçilər Osmanlı imperiyası ilə ikitərəfli münasibətlər tarixini
tədqiq edərkən hərə öz ölkəsinin beynəlxalq münasibətlərdəki roİLinu
araşdırmağa xüsusi maraq göstərmiş, həmin regionun başqa dövlətlərinin
rolunu isə lazımınca qiymətləndirməmişlər (356, S.4). Bununla əlaqədar
qeyd etmək yerinə düşər ki, ümumiyyətlə tarixşünaslıqda Ağqoyunlu və
Səfəvi dövlətlərinin tarixi ilə əlaqədar olaraq da bu cür birtərəfliliyə yol
verilmiş, həmin dövlətlərin, xüsusilə sonuncunun Osmanlı imperiyasına
qarşı beynəlxalq münasibətlərdəki mühüm rolu olduğu kimi əks
etdirilməmişdir. Elə buna görə də həmin tədqiqat işində, eyni zamanda,
qarşımıza qoyduğumuz əsas vəzifələrdən biri də, qismən də olsa,
göstərilən boşluğu doldurmaqdır.
Osmanlı imperiyasının xarici siyasəti, onun antitürkiyə
koalisiyasının Avropa və Asiyadakı üzvlərinə qarşı hərbi-siyasi planları,
xüsusilə Türkiyənin Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə münasibətləri
monoqrafiyada qarşıya qoyulan bir çox elmi məsələlərlə bilavasitə bağlı
olduğundan, biz bütün bu məsələlər barədə türk tarixçilərinin mövqeyi və
onların tədqiqatlarında verilmiş faktlarla da tanış olmuşuq. Qeyd etmək
istərdik ki. Osmanlı işğallarına hər cür yolla haqq qazandırmaq,
Türkiyənin müharibə apardığı ölkələri Osmanlılara qarşı təcavüzkarlıq
siyasətində təqsirləndirmək, xarici siyasətdə iqtisadi amilin rolunu
lazımınca qiymətləndinrıəmək, Osmanlı sultanlarının şəxsiyyətini mədh
etmək mövqeyindən yazılmış bu əsərlərin bir çox nöqsaniarına
baxmayaraq həmin tədqiqatlar da qiymətli faktlarla zəngindir. Məsələn,
Fəxri Dalsar (475) və İnalcik Xəlilin (495) Bursa tarixinə dair
araşdırmalarında bu şəhərin Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət
əlaqələrində, həmçinin Türkiyədə toxuculuğun inkişafında Azərbaycan
xam ipəyinin rolu barədə olduqca maraqlı faktlar gətirilir, istinad
olunmuş sənədlərin məzmunu verilir. İnalcik Xəlil öz tədqiqatlarında
belə bir nəticəyə gəlir ki. Osmanlı işğallarını Şərqə doğru yönəldən
başlıca amil əsas xam ipək istehsalı mərkəzlərini, o cümlədən
Azərbaycanı və Gila-
27
Yaqub Mahmudov_
m ələ keçirməkdən ibarət idi. Yeri gəlmişkən, - qeyd edək ki, o bu fikri
1970-ci ildə Leninqradda (indiki Sankt-Peterburq) keçirilmiş beynəlxalq
elmi konqresdə də söyləmişdir (410, s.4).
Osmanlı dövlətinin xarici siyasətində iqtisadi amilin rolunun
işıqlandırılması baxımından Mustafa Akdağın (448) Türkiyənin
ictimai-iqtisadi tarixinə dair araşdırmaları da müəyyən əhəmiyyət kəsb
edir. Osmanlı imperiyasının xarici siyasəti, türk sultanlarının Avropa və
Asiyadakı işğalları, o cümlədən Ağqoyunlu və Səfəvi dövləti ilə
müharibələr, həmçinin bir çox başqa məsələlərə dair S.Tansel (574,
575), V.Mirmiroğlu (526), B.Kütükoğlu (517), V.M.Kocatürk (509),
R.Ə.Koçu (510-513), A.N.Kurat (514, 515) və başqalarının
tədqiqatlarında, həmçinin Z.V.Toqan (579), İ.H.Uzunçarşıh (587),
İ.H.Danişmend (476^79), Y.T.Öztuna (533-538) və digər alimlərin
əsərlərində bizim əlimiz çatmayan mənbələrə və arxiv sənədlərinə
əsaslanaraq çoxlu maraqlı faktlar verilmişdir.
Türk tarixçilərinin əsərlərində verilmiş zəngin faktik materialın
tənqidi təhlili Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Osmanlı imperiyası ilə
münasibətlərinin bir çox məsələlərini daha aydın əks etdirməyə kömək
edir. Bu baxımdan Azərbaycan və qonşu ölkələrin ərazisini əhatə edən
feodal dövlətlərinin tarixini araşdıran bir çox tədqiqatçıların türk
tarixçilərinin əsərlərinə lazımınca diqqət yetirməmələrinə və bu barədə
öz prinsipial mövqelərini bildirməmələ- rinə, əlbəttə haqq qazandırmaq
olmaz.
Beləliklə, tədqiq etdiyimiz problemlə bu və ya digər dərəcədə bağlı
olan elmi ədəbiyyatın qısa xülasəsindən aydın olduğu kimi, Ağqoyunlu
və Səfəvi dövlətlərinin Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri
bütövlükdə və ayrıca bir problem kimi, həm də bizim götürdüyümüz
xronoloji çərçivə daxilində, indiyədək nə Vətən ta- rixşünashğında, nə
də xarici ölkə tarixçiləri tərəfindən araşdırılmamışdır. Bununla belə,
qeyd etmək istərdik ki, Ağqoyunlu və Səfəvi tarixinin tədqiqi sahəsində
tarixşünashğın yuxarıda göstərilən nə- zərəçarpan uğurları, habelə
qələmə aldığımız problemə yaxın olan bir çox məsələlər barədə, o
cümlədən kapitalın ilkin yığımı. Böyük Coğrafi kəşflər və Osmanlı
işğalları ilə bağlı problemlər ətrafında
28
.Azərbaycan diplomatiyası
aparılmış sanballı tədqiqat işləri ilə tanışlıq, xarici ölkə tarixçilərinin
əsərlərindən əldə etdiyimiz faktik material qarşıya qoyduğumuz son
dərəcə çətin problemə dair ilk mənbələr üzərində işləyərkən bizim üçün
xeyli faydalı oldu.
2. AZƏRBAYCANIN AVROPA DÖVLƏTLƏRİ İLƏ DİPLOMATİK
ƏLAQƏLƏRİ İLK MƏNBƏLƏRDƏ
Mövzuya dair əsas mənbələrin xülasəsinə keçməzdən əvvəl qeyd
etmək istərdik ki, Ağqoyunlu və Səfəvi tarixinə dair çoxluq təşkil edən və
başlıca olaraq nəqli xarakter daşıyan farsdilli mənbələrdə tədqiq
etdiyimiz problem barədə məlumatlar, demək olar ki, yox dərəcəsindədir.
Belə ki, tədqiqatçılara yaxşı məlum olan Mir- xond, Fəzlullah ibn
Ruzbihan Xunəci, Əbu Bəkr Tihrani - İsfahani, Xondemir, Yəhya
Qəzvini, Həsən bəy Rumlu, Şərəfxan Bidlisi, Xurşah, Qazi Əhməd
Qumi, İskəndər bəy Münşi, Mahmud Nətən- zi və başqa müəlliflərin
əsərlərində, "Təzkirey-i şah Təhmasib" və digər mənbələrdə Ağqoyunlu
və Səfəvi dövlətlərinin daxili həyat məsələlərinə, xüsusilə siyasi tarixinə,
habelə qonşu ölkələrlə münasibətlərinə dair zəngin məlumat olduğu
halda, həmin mənbələrdə göstərilən dövlətlərin Qərbi Avropa ölkələri ilə
qarşılıqlı əlaqələri problemi öz əksini tapmamışdır. Bizə məlum olan
farsdili mənbələrdə ancaq Həsən bəy Rumlu, İsgəndər bəy Münşi və
başqa müəlliflərin 1551 -ci və 1574-cü illərdə Portuqaliyanın Səfəvi
sarayına göndərdiyi iki elçi heyəti haqqında çox qısa məlumatlan bu və
ya digər fonnada təkrar olunur ki, həmin faktları da O.Ə.Əfəndiyev
özünün "Azərbaycan Səfəvilər dövləti" kitabına daxil etmişdir (444, s.l
11-122).
Son illərdə ayrı-ayrı tarixçilərin nəşr etdirdikləri çox qiymətli sənəd
toplularında da Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə
qarşılıqlı əlaqələrini əks etdirən sənədlərə təsadüf olunmur (29, 30, 31,
39, 40, 41, 42, 13).
Səfəvi dövıünə dair sənədlərin, c cümlədən yazışmaların toplanılıb
nəşr olunması sahəsində İranda da müəyyən işlər görülmüşdür.
29
Yaqub Malmntdov-
Lakin, çox təəssüf ki, Əbdül Hüseyn Nəvai tərəfindən nəşr olunmuş
Səfəvi hökmdarları Şah İsmayıl və Şah Təhmasibin yazışmalarından
ibarat iki qiymətli topluda (111, 112), həmçinin Şah Abbas dövıiinə aid
sənədlər külliyyatında (613,614) da bizi maraqlandıran problemlə bağlı
heç bir sənədə təsadüf etmirik. Bununla əlaqədar olaraq, eyni zamanda,
şübhə etmirik ki, Ağqoyunlu və Səfəvi tarixinə dair başlıca olaraq
farsdilli mənbələr əsasında yazılmış tədqiqatlarda Avropa ölkələrilə
qarşılıqlı əlaqələr probleminin, bəzi istisnalar çıxılmaqla, öz əksini
tapmamasının əsas səbəbi də məhz budur.
Beləliklə, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə
qarşılıqlı əlaqələri, başlıca olaraq, müxtəlif xarakterli, habelə müxtəlif
dillərdə olan Avropa, həmçinin türk mənbələrində toplanmışdır ki,
bunların üzərində işləmək ağır zəhmətlə yanaşı, həm də uzun vaxt tələb
edir.
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətinin Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı
əlaqələri probleminə dair məlumatlar əks olunmuş mənbələr içərisində
Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarlarının Qərbi Avropa hakimləri ilə
yazışmaları, Avropadan Şərqə-Ağqoyunlu və Səfəvi saraylarına
göndərilən diplomatlara verilmiş məxfi təlimatlar. Qərb diplomatlarının
Şərqdən öz hökumətlərinə göndərdikləri məxfi məlumatlar, vətənlərinə
qayıtdıqdan sonra onların öz hökumətlərinə təqdim etdikləri geniş yazılı
hesabatlar, ticarət imtiyazları barədə fərmanlar, kapitulyasiya aktları,
gömrük fərmanları, sülh müqavilələri və b. sənədlər xüsusi əhəmiyyətə
malikdir. Çünki bu sənədlərdə bilavasitə bizi maraqlandıran problemin
özü, yəni əlaqə saxlayan tərəflərin konkret siyasəti əks olunmuşdur. Onu
da əlavə edək ki. Qərb diplomatları bu sənədlərdə bəhs olunan məxfi
məlumatların heç birini vaxtı ilə özlərinin nəşr olunmuş gündəliklərinə
daxil etməmişlər. Bu cür sənədlərdən böyük bir qrupunun toplanılıb nəşr
olunması sahəsində italyan tarixçisi Q.Berşenin çox çətin və bir o qədər
də faydalı əməyini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Onun 1865-ci ildə
Torinoda (Türində) nəşr etdirdiyi "Venesiya respublikası və İran" adlı
topluya XV əsrin ortalarından başlayaraq XVIII əsrin əvvəlinə
30
.Azərbaycan diplomatiyası
qədər Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə əlaqələrini əks
etdirən çoxlu qiyməti: ilk mənbələr - Venesiya senatının arxiv sənədləri
daxil edilmişdir (70). Bundan başqa, müəllifin topluya yazdığı şərhlər və
izahatlardan ibarət iri həcmli girişdə, habelə Venesiyanın şərq ticarətinə
həsr etdiyi ayrıca materialda da ölkəmizin kitabxanalarında olmayan
italyan mənbələrindən çoxlu maraqlı faktlar gətirilir.
Q.Berşe toplusuna daxil olunmuş sənədləri aşağıdakı üç əsas qrupa
bölmək olar.
Birinci qrup:
Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarları ilə Venesiya hökuməti arasında
yazışmalar. Bu cür sənədlər içərisində Uzun Həsən (sənəd JVo 8, 13),
Şah İsmayıl (sənəd JVQ 21), Şah Məhəmməd Xuda- bəndə (sənəd Xe 27)
və Şah Abbasın (sənəd Xe 30, 32, 33, 36, 42, 44 və s.) Venesiya
hökumətinə məktubları və Venesiya dojlarmın Şah Təhmasib (sənəd JMs
22, 24) və Şah Abbasla (31, 35, 41) yazış- I maları və başqa ilk mənbələr
böyük maraq doğumr.
İkinci qrup:
Ağqoyunlu və Səfəvi sarayına göndərilən Venesiya diplomatlarına
verilən məxfi təlimatlar və bununla əlaqədar olaraq Venesiya senatının
müxtəlif xarakterli qərarları. Toplunun bu qrupa daxil olan sənədləri
içərisində bizi maraqlandıran dövrdə Ağqoyunlu və Səfəvi saraylarına
göndərilmiş Qərb diplomatları Katerino Zeno (sənəd 6, 7), İosafat
Barbaro (sənəd JvTe 9, 10), Ambrocco Kontarini (sənəd Xç 14, 15, 16) və
Vinçenso Alessand- riyə (sənəd jYç 23) verilmiş məxfi təlimatlar,
həmçinin Venesiya senatının qərarları (sənəd Xö 2, 3,4, 5,34, 45 və s.)
xüsusilə diqqəti cəlb edir.
Üçüncü qrup:
Ağqoyunlu və Səfəvi sarayına göndərilmiş diplomatların Venesiya
hökumətinə məktubları və hesabatları. Tədqiq etdiyimiz dövrlə əlaqədar
olaraq topluda verilmiş bu cür sənədlər, əsasən, Venesiya diplomatları
Katerino Zeno (sənəd 11, 12), Co- ıVanni Dario (sənəd Xs 17, 18),
Konstantino Laskari (sənəd JVb 19,
31
Yaqub Mahmudov-
20), Vinçenso Alessandri (sənəd JMö 25, 26), həmçinin Venesiyaya
xidmət edən Flandriyah Georq (sənəd JM2 1) və Suriyadakı Venesiya
konsulu F.Saqredonun (sənəd JNb 37) məxfi məlumat və
hesabatlarından ibarətdir. Bu qəbildən olan sənədlər içərisində Səfəvi
diplomatları Xoca Məhəmməd (sənəd hfe 28), İffət bəy (sənəd hfə 29),
Xoca Səfər (sənəd Xg 38) və başqalarının Venesiya hökuməti qarşısında
verdikləri məlumatlar da çox qiymətlidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Q.Berşe toplusu yeganə ilk mənbədir ki,
buradakı sənədlər xronoloji ardıcıllıqla XV əsrin ortalarından, əsasən
60-cı illərin əvvəllərindən, başlayaraq Ağqoyunlu və Səfəvi sülalalərinin
bütün hakimiyyəti dövründə Qərb ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrin gedişi,
onun əsas məsələləri barədə bitkin təsəvvür yaradır.
Q.Berşe toplusu sənədlərinin digər çox mühüm xüsusiyyəti
burasındadır ki, topluya eyni zamanda həm Ağqoyunlu və Səfəvi
hökmdarlarının məktubları, həm də qarşı tərəfin, yəni Venesiya
hölcumətinin şərq siyasətini əks etdirən sənədlər - dojlann məktubları,
səfirlərə verilən təlimatlar, onların məlumatları və hesabatları daxil
edildiyindən bu ilk mənbələr əlaqə saxlayan tərəflərin hər ikisinin xarici
siyasət tarixini əks etdirir.
Bundan başqa, həmin sənədlərdə təkcə Venesiya, Papalıq və başqa
İtaliya dövlətlərinin deyil, habelə digər Avropa dövlətlərinin də şərq
siyasətinə dair çoxlu faktik material var. Səbəbi aydındır: Venesiya və
Papalıq ayrı-ayrı dövrlərdə Qərbdə antitürkiyə koalisiyasının
təşkilatçıları kimi çıxış edirdilər.
Q.Berşe toplusunun başlıca məziyyəti isə orasındadır ki, biz həmin
sənəd toplusundan başqa, demək olar ki, heç bir ilk mənbədə Ağqoyunlu
və Səfəvi dövlətinin Qərb ölkələri ilə əlaqələrinin səbəbləri və gedişi,
tərəflərin iqtisadi və siyasi mənafeyi barədə bu qədər zəngin və konlcret
maıeriala təsadüf etmirik. Bunun da başlıca səbəbi ondan ibarətdir ki,
həmin topluya daxil edilən sənədlər vaxtı ilə dövlət əhəmiyyətli məxfi
sənədlər olduqlarından uzun illər gizli saxlanılmışdır. Elə buna görə də
göstərilən sənədlərdəki
32
Azərbaycan diplomatiyası
materiallar həmin dövrdə yazılmış nəqli xarakter daşıyan əsərlərə - ilk
mənbələrə heç cür yol tapa bilməzdi.
Bundan başqa, topludakı sənədlərdə, xüsusilə Venesiya
diplomatlarının Ağqoyunlu və Səfəvi sarayından Avropaya göndərdikləri
məxfi məlumatlarda və hesabatlarda Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətinin
daxili tarix məsələlərinə dair də çox zəngin məlumatlar var.
Lakin, çox təəssüf ki, Q.Berşe toplusu Ağqoyunlu və Səfəvi tarixini
araşdıran tarixçilər tərəfindən (Ə.M.Şahmalıyevin Qərb dövlətlərinin Ön
Asiyada ticarət rəqabətinə həsr olunmuş axtarışlarında əlaqədar
materiallardan istifadə etməsi nəzərə alınmazsa) tədqiq olunmamışdır.
Qələmə aldığımız həmin monoqrafiyada, ilk dəfə olaraq, XV əsrin II
yarısı - XVII əsrin əvvəllərində Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb
Ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinə dair Q.Berşe toplusu sənədləri kompleks
halda araşdırılır. Göstərilən toplunun materiallarından tədqiq etdiyimiz
problemlə əlaqədar olaraq Azərbaycan Dövlət Universitetinin "Elmi
əsərləri", Azərbaycan SSR EA-nın "Elmi xəbərləri", "Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası"nın cildləri, habelə başqa mətbuat orqanlarında çap
olunmuş məqalələrimizdə və kitablarımızda, habelə başqa elmi
araşdırmalanmızda da geniş istifadə etmişik (biblioqrafiyaya bax).
Problemi tədqiq etmək üçün ən qiymətli mənbələrdən biri də italyan
tarixçisi B.S.Amorettinin redaksiyası ilə 1979-cu ildə Romada nəşr
olunmuş "Şah I İsmayıl Marin Sanudonun "Gündəliklər"ində adlı sənəd
toplusudur (94). Roma Şərq İnstitutunun əməkdaşlan tərəfindən xronoloji
ardıcıllıq prinsipi ilə tərtib olunmuş bu qiymətli topluya məşhur italyan
səlnaməçisi Marin Sanudonun (1466-1536) 42 cilddən ibarət olan
"Gündəliklər"indən çıxanlmış sənədlər daxil edilmişdir.
Toplu Şah I İsmayılın hakimiyyəti illərini (1501-1524) əhatə edən
937 sənəddən ibarətdir. Səfevilərin hakimiyyətə gəlməsi dövrünün
hadisələri, Şah İsmayılın şəxsiyyəti, ilk hərbi yürüşləri, şiəliyin yayılması
və rəsmi dövlət dininə çevrilməsi, qızılbaş dəs- tələrindəki hərbi intizam,
dövləti möhkəmləndirmək üçün görülən tədbirlər, Səfəvi-Türkiyə
münasibətləri, ictimai-iqtisadi həyat, si-
33
Yaqub Mahmudov_
yasi tarix, habelə bir çox başqa məsələləri araşdırmaq üçün çox qiymətli
mənbə olan bu topluda, eyni zamanda Şah İsmayılın hakimiyyəti illərində
Səfəvi-Avropa əlaqələrinə dair də nadir sənədlər toplanmışdır.
Topluya daxil edilmiş sənədlərdə (məsələn, sənəd Ke 1, 27, 38, 42,
43, 84, 95, 117, 118, 132, 217, 218, 240, 251, 268, 270, 279, 280, 452,
472, 714, 763, 878, 883 və s.) Şah İsmayılla danışıqlar aparmış Venesiya
və başqa Qərb dövlətlərinin diplomatlan, onların hesabatları, Səfəvi
hökmdarının Avropadan odlu silahlar almaq və Türkiyəyə qarşı Qərb
ölkələrilə hərbi ittifaq yaratmaq siyasəti, onun qərb hökmdarlarına
göndərdiyi məktubların mətnləri, həmçinin Səfəvi-Rodos,
Səfəvi-Portuqaliya, Səfəvi-Papalıq əlaqələri, Ölkənin Aralıq dənizi
sahilindəki şəhərlərlə ticarət münasibətləri və bir çox başqa məsələlər
barədə nadir məlumatlar vardır. Yeri gəlmişkən, bu məlumatların bir
çoxuna başqa mənbələrdə təsadüf olunmur.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu toplu da indiyədək istər Azərbaycan,
istərsə də xarici ölkələrin səfəvişünaslan tərəfindən tədqiq olunmamışdır.
"Şah I İsmayd Marin Sanudonun "Gündəliklər"ində toplusu haqqında ilk
dəfə biz Azərbaycan SSR EA-nın "Xəbərlər"i (299), həmçinin həftəlik
"Ədəbiyyat və İncəsənət" (296) qəzeti va- ’ sitəsilə tədqiqatçılara
məlumat vermişik.
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə Qərb ölkələri arasında qarşılıqlı
yaxınlaşmanın iqtisadi əsasını aydınlaşdırmaq üçün, ayrı- ayrılıqda, həm
Osmanlı imperiyası ilə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri arasındakı, həm
də Osmanlı imperiyası ilə Qərb dövlətləri arasında olan ticarət
ziddiyyətlərini, daha doğrusu Osmanlı sultanlarının gömrük siyasətini
araşdırmaq zəruridir. Bu baxımdan Robert Anhegger və İnalcik Xəlilin
nəşr etdikləri II Mehmed və II Baya- zid dövrlərinə dair qanunlar toplusu
(81) böyük əhəmiyyətə malikdir. Topluda verilmiş çox qiymətli
sənədlərdə - gömrük fərmanlan və yasaqnamələrdə şərq tacirləri, o
cümlədən Azərbaycan tacirləri ilə avropalıların, xüsusilə Venesiya və
Genuya tacirlərinin görüşdükləri Türkiyə bazarlannda - İstanbul, Bursa,
Toqqat, Trabzon,
34
Azərbaycan diplomatiyası
Samsun, Sinop və başqa ticarət mərkəzlərində əcnəbi tacirlərdən gömrük
alınması qaydası, gömrüyün və başqa rüsumların miqdarı müəyyən edilir
(sənəd JSb 30. 31. 32, 35, 36, 41, 42, 45, 53, 55, 56 və s.). Həmin sənədlər
sübut edir ki. Osmanlı imperiyası ərazisinin Asiya-Avropa ticarətini
əlaqələndirən mühüm rolundan istifadə edən türk sultanları hər iki tərəfin
tacirlərindən alınan gömrüyün miqdarını getdikcə artırırdılar. Məsələn,
1476-cı ildən başlayaraq İstanbula ticarətə gələn Avropa tacirlərindən,
əsasən venesiyalı və genuyalılardan, gətirdikləri malın dəyərinin 5 faizi,
müsəlmanlard,an isə 4 faizi qədər gömrük alınmağa başladı (81.35, s.47).
İpək ticarəti barədə verilən xüsusi fərmana əsasən Azərbaycan və İran
ərazisindən Bursaya gedən ipək karvanlarından iki yerdə - həm Toqqat-
da, həm də Bursada gömrük alınırdı (81.31, s.41). Beləliklə, bu topludakı
sənədlər tədqiq etdiyimiz dövrdə Avropa və Asiya dövlətlərinin Osmanlı
imperiyasına qarşı vahid hərbi-siyasi koalisiya yaratmaq planının kökünü
aşkara çıxarmağa kömək edir.
Osmanlı imperiyasının gömrük siyasətinin Asiya və Avropa
ölkələrinin iqtisadi mənafeyinə nə qədər ağır zərbə vurduğunu və türk
tacirləri üçün əlverişli şərait yaratmaq məqsədi güddüyünü
aydınlaşdırmaq üçün Sultan I Səlimin gömrük qanunlannın (27) da bir
mənbə kimi böyük əhəmiyyəti var. Sultan Səlimin qanunlarına əsasən
Osmanlı imperiyasının ticarət mərkəzlərində tacirlərə gətirdikləri malları
istədikləri qiymətə satmaq qadağan olunurdu: "qazi və möhtəsib
məzənnəni müəyyən etməmiş heç nə satılmasın" (27, S.74). Həmin
qanunlarda tərəzi haqqı alınmaq üçün adı çəkilən təqribən 109 məhsul
içərisində ən yüksək rüsum xam ipək üçün müəyyən edilmişdi: 1 yük
ipək sapı tərəzidə çəkmək üçün 10 axça (27, s.64). Beləliklə, Sultan I
Səlimin qanunlar toplusu da Azərbaycan və qonşu ölkələrin Avropa
ölkələri ilə ipək ticarətinə Osmanlı imperiyasının gömrük siyasətinin ağır
zərbə vurduğunu araşdırmaq üçün çox qiymətli mənbədir.
Qeyd etmək lazım gəlir ki, Ağqoyunlu və Səfəvi tarixinin
araşdırıcıları həmin dövlətlərin Türkiyə ilə münasibətlərinə bu səpgidə
nəzər salmamış və yuxarıda göstərilən sənədləri, həmçinin bu xa-
35
Yaqub Mahmudov.
rakterli başqa materialları tədqiqat hədəfinə almamışlar. Buna görə də
tarixşünaslığımızda Osmanlı imperiyası, tədqiq etdiyimiz dövrdə,
Azərbaycan və qonşu ölkələr üçün ancaq hərbi-siyasi təhlükə kimi
qiymətləndirilmiş, başlıca məsələnin - iqtisadi amilin rolundan isə
lazımınca bəhs olunmamışdır. Biz yuxarıda göstərilən boşluğu müəyyən
qədər doldurmaq, daha doğrusu, Osmanlı imperiyasının təkcə hərbi
təhlükə kimi deyil, eyni zamanda iqtisadi siyasət baxımından da öz
qonşuları üçün nə qədər böyük maneə olduğunu əsaslandırmaq üçün,
tədqiqatımızda ilk dəfə, göstərilən gömrük qanunlarından və başqa bu
kimi mənbələrdən istifadə etmişik.
Osmanlı imperiyasının xarici siyasət tarixinin ayn-ayn məsələlərini
araşdırmaq üçün Necati Luqal və Adnan Erzi tərəfindən nəşr olunmuş
Sultan II Mehmed dövrünə aid məktublar toplusunun (77) və Reşat
Ekremin nəşr etdirdiyi sülh müqavilələri və kapitulyasiya- lar
külliyyatının (90) da mühüm rolu olduğunu qeyd etmək lazımdır.
Xüsusilə Uzun Həsən və onun oğlu Uğurlu Məhəmmədin Ba- yazidlə
yazışmalarından ibarət olan birinci toplu Ağqoyunlu-Türki- yə
münasibətlərini araşdırmaq baxımından çox əhəmiyyətlidir.
Roma papalarının antitürkiyə siyasətini, xüsusilə Osmanlı
imperiyasına qarşı hərbi-siyasi koalisiya yaratmaq planlannı açmaq üçün
Stefano İnfessura və İohan Burxardın gündəliklərinə daxil edilmiş
sənədlərin böyük əhəmiyyəti vardır (18). Roma senatmın katibi işləmiş
Stefano İnfessuranın gündəliyində papalann antitürkiyə siyasətinə dair
məsələlər konkret faktlar və sənədlər əsasında, əsasən 1453-cü ildə
Konstantinopolun Sultan II Mehmed tərəfindən alınmasından 1494-cü
ilədək təsvir olunur. Sonrakı hadisələri isə İohan Burxard davam
etdirmişdir. Həmin sənədlərdən aydın olur ki, Roma papaları Osmanlı
imperiyasına qarşı, sadəcə olaraq, hərbi ittifaq yaratmaq siyasəti
yeritməklə kifayətlənməmiş, "kafirlərə" qarşı hərbi səfərbərlik üçün
vəsait toplamaq məqsədilə Avropa əhalisindən xüsusi vergi toplamaq
haqqında sərəncam da vermişdilər. Papa Aleksandr Borcia isə özünün
1500-cü il tarixli fərmanı ilə, hətta ali ruhaniləri, o cümlədən kardinalları
da bu vergiyə cəlb etmişdi. Fərmandan aydın olur ki, həmin vergini
ödəməkdən
36
, Azərbaycan diplomatiyası
boyun qaçıran ruhanilər tutduğu vəzifədən, xidmətlərindən və
rütbələrindən asılı olmayaraq, "kafir" elan olunacaq və onların bütün
gəlirləri müsadirə ediləcəkdi (18, s.206-207).
"XVI əsrdə papaların Rusiya hökmdarları ilə yazışmalarında (38) da
katolik kilsəsi başçılarının antitürkiyə koalisiyası yaratmaq planlarına
dair çox qiymətli sənədlər vardır. Göstərilən topludakı faktik material,
xüsusilə Roma papaları və ali katolik mhanilərinin Böyük Moskva
knyazı III Vasili (1505-1533), çar IV İvan (1533-1584) və çar Fyodor
İvanoviçlə (1584-1598) yazışmaları aydın sübut edir ki, Roma papaları
Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli çağında, artıq Rusiyaya daha çox
meyl etməyə başlayır, Moskva dövlətinin hərbi qüvvələrini Osmanlı
imperiyasına qarşı yönəltmək üçün Rusiya ilə Polşa ki'alhğı arasında
münasibətləri sahmana salmağa çalışırdılar. Papaların planına əsasən,
Moskva dövləti Səfəvilərin Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə
təhrik olunmasında mühüm rol oynamalı idi. Məsələn, 1576-cı ildə çar
IV İvanla danışıqlar aparmağa göndərilən papa elçisi Rudolf Klenxenə
verilən rəsmi tapşırığa əsasən o, Moskva dövləti ilə Səfəvilər arasında
Türkiyəyə qarşı hərbi ittifaq bağlanmasına nail olmalı, rus çarının
vasitəçiliyilə Şah Təhmasibi yenidən Türkiyəyə qarşı müharibəyə
qaldırmalı idi (38, s.66-68).
Səfəvi dövlətinin Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrini əks
jetdirən sənəd materialları içərisində ölkənin ticarət və sənətkarlıq
ıinərkəzlərində məskən salmış Karmelitlər ordeni üzvlərinin Roma
Ipapalarına göndərdikləri məlumatların da mühüm əhəmiyyəti var- idır
(63). Bütün Yaxın və Orta Şərq ölkələrinə, o cümlədən Səfəvi jdövləti
ərazisinə, hətta Hindistan şəhərlərinə belə, səpələnmiş kar- melitlərin
məlumatlarının bir mənbə kimi əhəmiyyəti orasındadır ıki, bu məktublar
onların müəlliflərinin şəxsi müşahidələrinə əsaslanırdı. Digər tərəfdən,
karmelit məktublarının əsas məzmunu Roma papalarının Şərqdə
yeritdikləri dini siyasətlə bağlı olsa da, bu məlumatlar bütövlükdə Səfəvi
tarixini öyrənmək üçün, o cümlədən Qərb ölkələri ilə əlaqələr
problemini, xüsusilə Səfəvi-Papalıq və Səfəvi-İspaniya əlaqələrini
araşdınuaqdan ötrü də çox qiymətlidir.
37
Yaqub Mahmudov.
Hər şeydən əvvəl, ona görə ki, Roma papaları özlərinin Şərq siyasətini
Avropada xristianlığın başlıca dayağı olan İspaniya mütləqiyyəti ilə sıx
ittifaqda həyata keçirirdilər. 1580-ci ildə Portuqaliyam da özünə
birləşdirən və ya böyük dünya imperiyasına çevrilən İspaniyanın isə
Səfəvi dövləti ilə əlaqə saxlamaqda konki’et iqtisadi və hərbi-siyasi
marağı vardı. Bütün bunlar, habelə Səfəvi - Avropa əlaqələrinin başqa
istiqamətləri və məsələləri həmin sənədlərdə xeyli dərəcədə əks
olunmuşdur.
Yuxarıda göstərilənlərdən başqa, karmelit məktublarından ibarət
sənəd toplusuna, eyni zamanda, Səfəvi hökmdarlarının Roma papalarına
yazdıqları məktubların və Vatikan arxivində saxlanılan başqa qiymətli
sənədlərin surətləri də əlavə olunmuşdur. Məsələn, bunlardan ikisi - Şah
Abbasın papa VIII Klementə yazdığı məktublar Səfəvilərin papalıqla
qarşılıqlı əlaqələrinin mahiyyətini açmaq üçün çox qiymətlidir (63, s.
1350-1353). Həmin sənədlərdən biz Azərbaycanın Papalıqla əlaqələrində
dini amilin roluna həsr etdiyimiz məqalədə istifadə etmişik (295).
Ümumiyyətlə, Karmelit məktublarından tarixşünaslığımızda ilk dəfə
həmin monoqrafiyada geniş istifadə olunmuş və həmin sətirlərin
müəllifinin rəhbərliyi altında namizədlik dissertasiyası da yazılmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, bilavasitə Ağqoyunlu və Səfəvi
dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə əlaqələrini əks etdirməsə də, XV-XVI
əsrlərdə ayrı-ayrı Qərb dövlətlərinin xarici siyasətinə, o cümlədən Şərq
siyasətinə dair sənədlərin də Avropa-Şərq diplomatik münasibətlərinin
ayrı-ayrı i.stiqamətlərini dürüstləşdirmək üçün müəyyən əhəmiyyəti
vardır. Biz tədqiqat işimizdə, yeri gəldikcə, Səfəvi dövləti ilə əlaqə
saxlamış bir sıra Qərb dövlətlərinin xarici siyasətini izləmək üçün bu cür
sənədlərlə tanış olmağı da özümüz üçün artıq bir iş saymamışıq (72, 98,
99, 106 və b.).
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə qarşılıqlı
əlaqələrini araşdınnaq üçün mühüm əhəmiyyəti olan ilk mənbələrin digər
qrupu xarici ölkə səyyahlarının səyahətnamələri, xatirələr, gündəliklər,
annallar və s.-dən ibarətdir. Səyyah məlumatları-
38
Azərbaycan diplomatiyası
nın bir mənbə kimi əhəmiyyəti burasındadır ki, onların xatirələrin- dəki,
gündəliklərindəki məlumatın böyük əksəriyyəti bilavasitə şəxsi
müşahidələrə əsaslanır. Digər tərəfdən, müxtəlif Şərq xalqla- nnm
nümayəndələri olan səyyahlardan fərqli olaraq, Ağqoyunlu və Səfəvi
ərazisinə gəlib çıxan Avropa səyyahları onlar üçün maraqlı olan yeni bir
mühitə düşdükləri üçün rast gəldikləri hər şey haqqında müfəssəl
məlumat verməyə çalışırdılar. Elə bu səbəbdən də Avropa səyyahlarının
əsərlərində toplanmış faktik material, Azərbaycan xalqı ilə yanaşı, vaxtı
ilə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri tərkibində yaşayan başqa xalqların ca
həyat tərzi, adət-ənənələri, təsən'üfat və sənətkarlıq həyatı, abidələri,
tarixi keçmişi, yaşayış məntəqələri, o cümlədən şəhərləri, ticarət əlaqələri
və s.-ni öyrənmək üçün bir ilk mənbə kimi böyük əhəmiyyətə malikdir.
Bununla belə, müxtəlif təbəqələrin nümayəndəsi olan və dünyagörüşü,
niyyəti, məşğuliyyəti, siyasi mövqeyi müxtəlif olan səyyahların
məlumatları üzərində iş tədqiqatçıdan ehtiyatlı olmağı, onların
məlumatlarını ciddi surətdə saf-çürük etməyi, tənqid və təhlil
süzgəcindən keçirməyi, başqa mənbələrlə müqayisə etməyi tələb edir.
Bəhs etdiyimiz qrupa daxil olan mənbələr içərisində bilavasitə
tədqiq etdiyimiz dövrdə ayrı-ayn Qərb dövlətlərindən, xüsusilə Venesiya
respublikasından xüsusi diplomatik tapşırıqla Ağqoyunlu və Səfəvi
saraylarına göndərilmiş Avropa səyyahlarının məlumatları xüsusi maraq
doğurur. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, Azərbaycana göndərilən Qərb
diplomatları onlara verilən konkret tapşırığı yerinə yetirməklə bərabər,
öz dövlətlərinin Şərq siyasətinin mənafeyi naminə kəşfiyyat xarakterli
məlumatlar da toplamalı idilər. Aydındır ki, bu məlumatlar son dərəcə
dəqiq və hərtərəfli olmalı idi. Bununla əlaqədar olaraq Venesiya
hökumətinin Şərqə - Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin sarayına yola
saldığı diplomatlardan birinə - Katerino Zenoya verdiyi məxfi tapşırıq
çox xarakterikdir:"... mümkün qədər hökmdarın (Uzun Həsənin - Y.M.)
qüdrəti, yaşı, səhhəti, bacarıq və qabiliyyəti, onun dövləti, dövlətin
coğrafi mövqeyi, gəliri, qoşunları, sərhədləri, ən əsası isə məlum tədbir
(yəni Türkiyəyə qarşı
39
Yaqub Mahmudov_
müharibə - Y.M.) barəsində onun niyyəti, arzusu və lazım bildiyin başqa
şeylər haqqında ətraflı məlumat toplayarsan... Elə et ki, bizim yanımıza
yaxşı və hərtərəfli məlumatla qayıdasan... (70.6, s.110-111). Bircə
burasını qeyd etmək qalır ki, o zaman müstəmləkə ticarətinin uğurunu
təmin etmək məqsədilə toplanmış bu kəşfiyyat xarakterli dəqiq
məlumatlar indi tarixi keçmişi öyrənmək üçün misilsiz ilk mənbələrə
çevrilmişdir.
Tədqiq etdiyimiz mövzuya dair ən qiymətli mənbələrdən biri
yuxarıda adını çəkdiyimiz Venesiya diplomatı Katerino Zenonun
məlumatlandır (104). Katerino Zeno 1471-1473-cü illərdə Vene.si- ya
respublikasının Ağqoyunlu Uzun Həsənin sarayında səfiri olmuşdu. O,
Şərq ölkələrinə yaxşı bələd olan və uzun illər Dəməşqdə yaşamış varlı
Venesiya taciri Drakone Zenonun oğlu idi. Bundan başqa Zeno, həm də,
Ağqoyunlu sarayı ilə qohum idi. Uzun Həsənin yunan arvadı olan
Dəspinə Xatunun (Teodoranın, bəzi mənbələrdə Feodora da adlandırılır)
bacısı qızı Violantaya evlənmişdi (70, s.2). Ağqoyunlu sarayında yaxşı
qarşılanan və hətta hər gün şah süfi'əsində nahar etmək ixtiyarı verilən
(104, s.l3- 14; 70, S.7) Katerino Zeno dövlət həyatının müxtəlif sahələri
ilə dərindən tanış ola bilmiş, 1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə
müharibəsində iştirak etmiş, Malatya (1.VIII. 1473) və Otluqbeli
(Tərcan) döyüşlərinin (11.VIII. 1473) iştirakçısı olmuşdur. Zeno
Otluqbeli döyüşündən bir həftə sonra - 1473-cü il avqustun 18-də
Ağqoyunlu elçisi sifəti ilə Uzun Həsənin Roma papası, Almaniya
imperatoru, Neapol, Polşa və .Macarıstan lo-alları, habelə Venesiya
dojuna yazdığı məktublarla Avropaya yola salınmışdı. O, Uzun Həsənin
elçisi sifətilə Polşa İcralı IV Kazimir (1447-1492) və Macarıstan kralı
Matiaş Hunyadi (1458-1490) ilə danışıqlar apardıqdan sonra Venesiyaya
gedib səfərinin nəticələri barədə öz hökumətinə hesabat vermiş, oradan
da Uzun Həsənin tapşırığı ilə danışıqlar aparmaq üçün Romaya və
Neapola getmişdi.
Qeyd etmək lazımdır ki‘ Katerino Zenonun Ağqoyunlu dövlətinə
səfəri barədə səyahətnaməsi əlyazması ikən itmiş, sonralar onun
məktubları əsasında Zenolar nəslinin başqa bir nümayəndəsi
40
Azərbaycan diplomatiyası
- səyyahın nəticəsi tərəfindən bərpa olunmuşdur. Elə buna görə də,
təbiidir ki, göstərilən səyahətnamə bir sıra qeyri-dəqiqliklərdən xali
deyildir. Bununla belə, Zeno səyahətnaməsi, əsas etibarilə,
Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi və Ağqoyunlu dövlətinin Avropa
ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin bir çox məsələləri barədə ən qiymətli
mənbələrdən biridir.
Lakin Katerino Zenonun Ağqoyunlu-Avropa əlaqələri barədə ən
qiymətli məlumatları onun özü tərəfindən yazılmış iki məktubda əks
olunmuşdur; bunlardan birincisi 1473-cü il iyulun 27-də, yəni Malatya
vuruşmasından 4 gün əvvəl, Ərzincandan - Uzun Həsənin hərbi
düşərgəsindən İtaliyaya göndərilmişdir; ikinci məktub isə Otluqbeli
(Tərcan) vuruşmasından bir həftə sonra - 1473-cü il avqustun 18-də
yazılmışdır. Hər iki məktub, əslində, Venesiya hökumətinə verilən məxfi
məlumatlardır. Göstərilən qiymətli sənədlərin hər ikisi Berşe toplusuna
daxil edilmişdir (70.11, s. 130-135; 70.12, s. 135-136). Hər iki sənəd
Türkiyəyə qarşı müharibə (1472- 1473) ərəfəsində və həmin müharibənin
baş verdiyi dövrdə Ağqoyunlu dövlətinin Qərb ölkələri ilə diplomatik
əlaqələrində çox fəal iştirak etmiş və təsvir etdiyi hadisələrin şahidi
olmuş bir diplomatın məlumatları kimi çox qiymətlidir, Katerino
Zenonun bəhs olunan məxfi məktublarına, həmçinin Venesiya senatının
ona vermiş olduğu məxfi təlimatlara biz ayrıca məqalə həsr etmişik
(253).
Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələrini
öyrənmək üçün qiymətli ilk mənbələrdən biri də Venesiya diplomatı
İosafat Barbaronun səyahətnaməsidir (105). Katerino Zeno kimi İosafat
Barboro da Şərq işlərinə yaxından bələd olmaqla bərabər, həm də
təcrübəli diplomat idi. O, Ağqoyunlu sarayına göndərilməz- dən əvvəl
uzun müddət (1436-1452) Tanada konsul işləmiş, sonra- lar isə
respublikanın Albaniyada canişini olmuşdu. Bundan sonra Barbaro
Ağqoyunlu-Venesiya qarşılıqlı razılığına əsasən Venesiyadan Uzun
Həsən qoşunları üçün göndərilən odlu silahlan, müxtəlif hərbi sursatı,
toptökən ustaları və başqa artilleriya mütəxəssislərini Aralıq dənizi
sahilində - Qaraman bəyliyi ərazisində Ağqoyunlu hölcmdanna yetimıək
üçün Şərqə göndərilmişdi. O, 1473-cü il fevra-
41
Yaqub Mahmudov^
İm 18-də Roma papası və Neapol lo almın Təbrizə yola saldıqları elçilər
və İtaliyadan vətənə qayıdan Ağqoyunlu diplomatı Hacı Məhəmmədin
başçılıq etdiyi Azərbaycan elçi heyətinə qoşularaq 4 silah gəmisi ilə
birlikdə Venesiyanı tərk etmiş, martın 29-da Kiprə çatmışdı. Lakin
burada Qaraman bəyliyi ərazisinin artıq, Osmanlıların əlinə keçdiyini
öyrənmiş və gətirdiyi silahları sahilə çıxara bilməmişdi. Daha doğrusu,
Venesiya hölcuməti vəd olunan silahları vaxtında Aralıq dənizi sahilinə
yetirmədiyi üçün Ağqoyunlular Qaranianı əldə saxlaya bilməmiş,
təşəbbüsü ələ alan sultan II Mehmed Uzun Həsəni Kiçik Asiyanın
şərqində qarşılayıb məğlub etmiş və düşmənlərini Qaraman ərazisində -
Aralıq dənizi sahilində birləşməyə qoymamışdı. Nəticədə bir ilə qədər
Kiprdə qalan Barbaro, Venesiya hökumətinin tapşırığı ilə, silah
gəmilərini burada qoyub 1474-cü ilin aprelində Təbrizə gəlmişdi. O,
1474-1478-ci illərdə Venesiya respublikasının Ağqoyunlu dövlətində
səfiri olmuşdur.
Ağqoyunlu dövləti ərazisini qarış-qarış gəzib dolanmış Barbaro
1478-ci ildə vətəninə qayıtmış, səfəri barədə Venesiya hökumətinə
hesabat vermiş, "Tanaya və İrana səyahət" adlı səyahətnamə yazmışdır.
O, həmin səyahətnamənin* "İrana səyahət" adlanan ikinci hissəsində
Ağqoyunlu dövləti, onun ərazisi, burada yaşayan xalqlar, şəhərlər. Uzun
Həsənin şəxsiyyəti, saray həyatı və s. haqqında geniş və maraqlı məlumat
verir. Lakin Barbaro Venesiya diplomatiya məktəbinin nümayəndəsi
kimi öz səfərinin məqsədini gizli saxlayır. Uzun Həsənlə apardığı
danışıqlar barədə heç bir konkret məlumat vermir. Barbaro
səyahətnaməsindəki bu boşluğu səfər ərəfəsində Venesiya hökumətinin
ona verdiyi 28 yanvar və 11 fevral 1473-cü il tarixli iki məxfi təlimat
tamamlayır (70.9, s.l 16-125; 70.10, s.125-129). Hər iki sənəddə tədqiq
etdiyimiz problem barədə çox zəngin və qiymətli faktik material vardır.
Həmin materiallardan biz həm bu monoqrafiyada, həm də ayn-ayrı
illərdə nəşr
* Barbaro səyahotnaməsinin Rusiya tarixinə dair maraqlı məlumatlar olan birinci hissəsi, yəni Tanaya səyahət, hələ 1836-cı ildə V.Semyonov tərəfindən rus dilinə çevrilmişdir (6). Lakin həmin hissənin daha mükəmməl tərcüməsi, giriş məqaləsi və şərhlərlə birlikdə nəşri E.Ç.Skrjinskayaya məxsusdur (5).
42
. Azərbaycan diplomatiyası
olunmuş başqa işlərimizdə geniş istifadə etmişik (250, 261, 263 və b.).
Aj'aşdırdığımız problem barədə başqa bir Venesiya diplomatı -
Ambrocco Kontarini də maraqlı məlumatlar verir. O, 1472-1473-cü illər
Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsində Ağqoyunlu dövləti məğlubiyyətə
uğradıqdan sonra Venesiya hölcumətinin qərarı ilə. Uzun Həsəni yenidən
Osmanlılara qarşı müharibəyə təhrik etmək məqsədilə Ağqoyunlu
sarayına göndərilmişdi. Kontarini 1474-cü ilin fevralında Venesiyanı
tərk etmiş, həmin il avqustun 4-də Təbrizə yetişmişdi. Venesiya
diplomatı buradan da o zaman İsfahanda olan Uzun Həsənlə görüşmək
üçün səfərini davam etdirmiş, 1474-cü il noyabr ayının 4-də İosafat
Barbaro ilə birlikdə Ağqoyunlu hökmdarı təmfındən İsfahanda qəbul
olunmuşdu. İsfahandan sonra Təbrizədək Uzun Həsənin hərbi qüvvələri
və Ağqoyunlu köçü ilə birlikdə hərəkət edən Kontarini, səfər boyu,
1474-cü ilin payızından 1475-ci ilin baharınadək İosafat Barbaro və
başqa Qərb diplomatları ilə birlikdə dəfələrlə Uzun Həsən təıəfındən
qəbul olunmuş, Ağqoyunlulann həyat tərani yaxından müşahidə edə
bilmişdi. O, 1475-ci il iyunun 28-də Təbrizi tərk etmiş, 1477-ci il aprelin
9-da Venesiyaya qayıdıb səfərinin nəticələri barədə öz hökumətinə
hesabat vermişdi. Kontarini Ağqoyunlu sarayına səfərinə xüsusi
səyahətnamə həsr etmişdi (101). Kontarini səyahətnaməsi də rus dilinə
ilk dəfə 1836-cı ildə V.Semyonov tərəfindən tərcümə olunmuşdur (50).
Lakin bu ilk mənbənin də rus dilində ən mükəmməl nəşri
E.Ç.Skrjinskayaya məxsusdur (5). Həmin səyahətnamədə xüsusilə
Ağqoyunlu tayfalarının həyat tərzi. Uzun Həsən, onun şəxsiyyəti, saray
həyatı, feodal pərakəndəliyinə qarşı mübarizəsi, şəhərlər, sənətkarlıq,
ölkənin xarici dövlətlərlə ticarət və diplomatik əlaqələri, o cümlədən
Böyük Mosk\'a knyazı və Burqundiya hersoqunun elçiləri ilə danışıqlar
və s. haqqında qiymətli faktik material vardır*. Lakin Kontarini də öz
səyahətnaməsində, Katerino Zeno və İosafat Barbaro ■kimi, ona
tapşırılmış əsas vəzifəni necə yerinə yetirməsindən, yəni Uzun Həsənlə
diplomatik danışıqlardan söz salmır və ümumi şəkildə
* Həmin materialların böyük əksəriyyə.ini əvvəllər çap olunmuş işlərimizə daxil etmişik (263, 297, 308 və b.).
43
Yaqub Mahmudov_
"respublika adından öz səfirliyinin məqsədini izah etdiyini" bildirir və ya
bu məsələdən söhbət salmağı "artıq hesab edir" (50, s.53, 57 və b.). Laldn
Kontarininin öz səyahətnaməsində haqqında söz salmağı "artıq saydığı"
bütün məsələlər baradə Venesiya hökumətinin ona Təbrizə yola düşmək
ərafəsində - 1474-cü il fevralın 11-də verdiyi üç məxfi təlimatda
incəliyinə qədər məlumat verilir (70.14, 70.15, 70.16, s. 139-149).
Tədqiq etdiyimiz problemin ayrı-ayn məsələləri barədə digər italyan
səyyahı C.M.Anciolello da maraqlı məlumatlar verir. İtaliyanın Viçenza
şəhərindən olan C.M.Anciolello Venesiya-Türkiyə müharibəsində
(1463-1478) Osmanlılar təıəfmdən əsir alınmış, uzun zaman Türkiyədə
yaşamışdı. Əvvəlcə şahzadə Mustafanın yanında, sonra isə sultan II
Mehmedin sarayında xidmət etmiş C.M.Anciolello 1472-1473-cü illər
Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsinin iştirakçısı olmuşdur. İyirmi ilə qədər
Türkiyədə yaşadıqdan sonra, 1490-cı ildə vətəninə qayıdan
C.M.Anciolello səfər zamanı topladığı materiallar əsasında "Uzun
Həsənin həyatı və qələbələri haqqında qısa hekayət" adlı xüsusi
səyahətnamə yazmışdı. Venesiya respublikasına xidmət etdiyi üçün
Ağqoyunlu dövlətinə rəğbət bəsləyən Anciolello öz səyahətnaməsini
məhz Uzun Həsənə həsr etmişdi (66). Ağqoyunlu tarixini öyranmək üçün
mühüm mənbə olan Anciolello səyahətnaməsindəki falrtlann ən
qiymətliləri Uzun Həsənlə Sultan II Melımed arasında baş vermiş
Malatya (1.VIII.1473) və Otluqbeli (11.VIII. 1473) döyüşləri
haqqındadır. Səyyah hər ild döyüşün şahidi olmuşdu.
Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi haqqında ms səyyahı. Tver taciri
Afanasi Nikitinin "Üç dəniz arxasına səyahəfində (59) də maraqlı faktlar
vardır. Hindistandan qayıdarkən - 1472-ci ildə Təbrizdə və Uzun
Həsənin Ərzincan yaxınlığındakı hərbi düşərgəsində olmuş Afanasi
Nikitin Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsinin başlanğıc dövrü, ilk hərbi
əməliyyatlar, qoşunların sayı və s. haqqında maraqlı məlumatlar verir*.
* Çap olunmuş işlərimizdə biz Afanasi Nikitinin məlumatlanndan da istifadə etmişik (258, 263, 297 və b.).
44
■ Azərbaycan diplomatiyası
Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin hərbi planları və Qərb
hakimləri ilə yazışmaları, Avropaya göndərilmiş Ağqoyunlu diplomatları
və onların apardıqları danışıqlar, habelə bir çox başqa məsələlər
barəsində Molipiyeronun "Venesiya annalları"nda da nadir məlumatlara
təsadüf olunur (85).
Uzun Həsənin ölümündən sonra, Ağqoyunlu dövlətinin Qərb
ölkələri ilə əlaqələr saxladığını sübut edən ən qiymətli mənbə
Azərbaycana səyahət etmiş olan Venesiya diplomatı Covanni Da- rionun
məlumatlarıdır. O, 1479-cu il Venesiya-Türkiyə müqaviləsinin
hazırlanması və bağlanmasında iştirak etmiş, danışıqlar prosesində
Venesiya elçilər heyətinin katibi olmuşdu. Səfər ərəfəsində İstanbulda
diplomatik xidmətdə idi. 1485-ci ildə Venesiya hökumətinin göstərişinə
əsasən İstanbuldakı Venesiya səfiri Pyetro Bembo onu Ağqoyunlu
sarayına yola saldı. Məqsəd Uzun Həsənin ölümündən sonra Ağqoyunlu
dövlətinin yenidən Türkiyəyə qarşı müharibəyə qalxmaq imkanını
öyrənmək idi. Covanni Dario 1485- ci ildə Azərbaycana gəlmiş, o zaman
Qəzvində olan Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqub (1478-1490)
tərəfindən qəbul olunmuşdu. Venesiya diplomatı 1485-ci il iyulun 9-u və
10-da Qəzvindən İstanbula - Pyetro Bemboya Venesiyaya çatdırılmaq
üçün iki məktub yazıb göndərmişdi. Q.Berşe toplusuna daxil edilmiş
həmin sənədlər, hələlik, Uzun Həsənin ölmündən sonra Ağqoyunlu
dövlətinin Avropa ölkələri ilə əlaqələrinin davam etdiyini sübut edən
yeganə ilk mənbələrdir (70.17, 70.18, s. 149-152).
Covanni Darionun məktublarında Ağqoyunlu-Macanstan əlaqələri
barədə də çox maraqlı məlumatlar vardır. Həmin məlumatlar da
Ağqoyunlu tarixinin araşdırılması ilə əlaqədar olaraq elmi dövriyyəyə ilk
dəfə bizim araşdınnalanmızda daxil edilir.
XV və XVI yüzilliklərin qovşağında Səfəvilərlə Qərb ölkələri
arasında ilk diplomatik təmasın meydana gəlməsini öyrənmək üçün
Venesiya diplomatı Konstantino Laskarinin məlumatları çox qiymətlidir.
Uzun illər Şərqdə ticarətdə olmuş, İstanbulda və Kiprdə yaşamış
Konstantino Laskari 1499-1502-ci illər Venesiya-Türkiyə müharibəsi
ərəfəsində Osmanlılara qarşı danışıqlar
45
Yaqub Mahmııdov-
aparmaq üçün Şərqə yola sahniTuşdı. O, Qaraman ərazisinə və Şah
İsmayılın hərbi düşərgəsinə səyahət etdikdən sonra vətəninə qayıdıb
1502-ci il oktyabrın 14-də Venesiya hökumətinə rəsmi hesabat təqdim
etmişdi (70.19, s. 153-156; 94.42, s.32-37). Səyyahın göstərilən hesabatı,
həmçinin 1502-ci il oktyabrın 16-da Venesiya hökumətinə yazdığı rəsmi
şəhadət (70.20, s. 156-157; 94.43, s.37-39) hələ Təbrizi ələ keçirmək
ərəfəsində gənc İsmayılın Qaraman ərazisində möhkəmlənib Qərb
ölkələri ilə əlaqə yaratmaq, Avropadan odlu silahlar almaq və
Osmanlılara qarşı müharibəyə başlamaq planlarına malik olduğunu
göstərir. Konstantino Laskari erkən Səfəvi tarixinin bir çox başqa
məsələləri barədə də maraqlı məlumatlar verir ki, həmin faktlara digər
mənbələrdə təsadüf olunmur. Göstərilən mənbələrdən
araşdırmalarımızda ilk dəfə istifadə olunur.
XVI əsrin əvvəllərində Səfəvi dövlətinin xarici ticarət əlaqələri
haqqında, o cümlədən Təbrizdən Hələbə ipək ixrac olunması barədə
naməlum italyan tacirinin səyahətnaməsində də bəzi məlumatlar vardır
(102). Bu məlumatlar Şah İsmayılın hakimiyyəti dövründə Səfəvi
dövlətində olmuş səyyahın öz şəxsi müşahidələrinə əsaslandığı üçün
qiymətlidir*.
Kapitalın ilkin yığımı dövründə İngiltərənin Şərqdə, o cümlədən
Səfəvi dövləti ərazisində ticarət siyasətini izləmək üçün XVI əsrin
60-70-ci illərində Səfəvi sarayına səyahət etmiş ingilis "Moskva
kompaniyası"nın agentləri - Antoni Cenkinson, Riçard Çini, Aıtur
Eduards, Lorens Çepmen, Layonel Plemtri, Ceffri De- ket, Xristofor
Berrou və başqalarının hesabatlan da çox qiymətli ilk mənbələrdir (78,
3). Bu mənbələrdə, həmçinin. Osmanlı işğalları və Böyük coğrafi kəşflər
nəticəsində Qara dəniz. Aralıq dənizi və İran körfəzi vasitəsilə xarici
ticarət əlaqələri məhdudlaşan Səfəvi dövlətinin Xəzər-Volqa ticarət yolu
və Rusiya ərazisi vasitəsilə Avropa ölkələri ilə ticarət münasibətləri
yaratmaq planları da öz
*Naməlum tacirin Səfəvi dövləti haqqındakı məlumatlarının xeyli hissəsini artıq biz oxuculara təqdim etmişik (263, s.l 14—118).
46
_Azərbaycan diplomatiyası
əksini tapmışdır. "Moskva kompaniyası" agentlərinin məlumatla- nndakı
faktik materialları da biz çap olunmuş işlərimiz vasitəsi ilə elmi
ictimaiyyətə və geniş oxucu kütləsinə təqdim etmişik (263, s. 119-132;
268, s.9-53; 297, s. 137-145 və b.).
Səfəvi-Avropa əlaqələrini araşdırmaq üçün digər qiymətli ilk mənbə
Venesiya diplomatı Vinçenso Alessandrinin məlumatlarıdır. Vinçenso
Venesiya senatının 30 oktyabr 1570-ci il tarixli qərarına əsasən Səfəvi
sarayına səfir göndərilmişdi. Məqsəd 1570-1573-cü illər
Venesiya-Türkiyə müharibəsi zamanı Səfəvi dövlətini arxadan Osmanlı
imperiyasına qarşı müharibəyə qaldırmaq idi. Vinçenso Alessandri
bundan əwəl uzun illər İstanbulda yaşadığı üçün Səfəvi-Türkiyə
münasibətlərinə yaxından bələd idi və türk dilini yaxşı bilirdi. Venesiya
diplomatı Almaniya-Polşa-Transilvaniya-Qara
dəniz-Sinop-Samsun-Toqqat-Ərzincan-Ərzurum yolu ilə 1571-ci il
iyunun 17-də Təbrizə çatmış, burada bir neçə gün qaldıqdan sonra Şah
Təhmasiblə görüşmək üçün səfərini davam etdirib 1571- ci il avqustun
14-də Qəzvinə yetişmişdi. O, burada Şah Təhmasibin oğlu Heydər
Mirzənin qəbuluna gedib gəlişinin səbəbini ona bildir- imişdi. Lakin bu
zaman Osmanlı imperiyası ilə sülh münasibətlərini pozmamağı üstün
tutan Şah Təhmasib Venesiya diplomatını qəbul etmədi. Üç aya qədər
Qəzvində qalan Vinçenso 1571-ci il noyabrın 12-də geri - Venesiyaya
yola düşdü.
O, 1572-ci il iyulun 24-də və 25-də Krakovdan Venesiyaya Səfəvi
dövlətinə səfəri barədə iki rəsmi məlumat göndərdi (70. s.30- 37; 70.25, s.
163-167). 1572-ci il sentyabrın 24-də isə Venesiya hökumətinə geniş
yazılı hesabat (70.26, s. 167-182) təqdim etdi və həmin il oktyabrın 11-də
hökumət üzvləri qarşısında çıxış etdi. Vinçensonun göstərilən hesabatı,
həmçinin onun öz hökumətinə 1572-ci il 24 və 25 iyul tarixli iki rəsmi
məlumatı, habelə ona verilmiş 30 oktyabr 1570-ci il tarixli məxfi tapşırıq
(70.23, s. 160-161) XVI əsrin 70-ci illərində Səfəvi tarixini öyrənmək
üçün çox qiymətli mənbələrdir. Bu mənbələrdə təiccə ölkənin xarici
ticarət və diplomatik əlaqələri tarixinə deyil, ictimai-iqtisadi və
hərbi-siyasi tarixinə dair də olduqca maraqlı faktlar vardır.
47
Yaqub Mahmudov-
XVI əsrin 70-ci illərində Səfəvi dövlətinin beynəlxalq münasibətləri
haqqında, xüsusilə Səfəvilərin xarici ticarət əlaqələrində mühüm rol
oynayan Volqa-Xəzər yolunda üstünlüyü ələ keçirmək uğrunda
Rusiya-Türkiyə rəqabəti barədə rus diplomatı İ.P.Novo- siltsevin
xatirələrində də bəzi maraqlı məlumatlar vardır (51). O, 1570-ci ildə
Rusiyanın İstanbulda - Osmanlı sarayında səfiri olmuş, çar IV İvanın
tapşırıqına əsasən iki dövlət arasında qarşılıqlı əlaqələri nizama salmaq
barədə danışıqlar apannışdı.
XVI əsrin sonu - XVII əsrin lap əvvəllərində Səfəvi dövlətinə
səyahət etmiş Almaniya elçiləri Stefan Kakaş və Georq Tektande- rin
xatirələrində də bizi maraqlandıran problemə dair bəzi məlumatlar vardır
(22). Kakaş və Tektander 1600-cü ildə Almaniyada danışıqlar aparmış
Səfəvi diplomatı Hüseynəli bəy Bayatın səfirliyinə cavab olaraq
göndərilmişdi. Stefan Kakaşm başçılıq etdiyi Almaniya elçiləri 1602-ci il
avqustun 27-də Praqadan yola düşüb Moskvaya, oradan da Volqa-Xəzər
yolu ilə 1603-cu il avqustun 8- də Lənkərana çatdılar. Lakin Kakaş və
səfirliyin qalan üzvləri burada yoluxucu xəstəlikdən qırıldığından
imperator II Rudolfun tapşırığını səfirliyin katibi Tektander Georq fon
der Yabel yerinə yetirməli oldu. Şah Abbas Almaniya elçisini 1603-cü
ilin noyabrında Osmanlılardan yenicə azad etdiyi Təbrizdə qəbul etdi.
Bundan sonra, Tektander hərbi əməliyyatı davam etdirən Səfəvi
qoşunları ilə birlikdə hərəkət etdi; Naxçıvan, Culfa və İrəvanın
Osmanlılardan azad olunmasının şahidi oldu. O, dəfələrlə Səfəvi
hökmdarı tərəfindən qəbul edildi, İrəvanın azad olunmasından sonra Şah
Abbas Tektander! öz elçisi Mehdiqulu bəylə birlikdə Avropaya yola
saldı. Almaniya elçisi 1604-cü ilin axırlarında Praqaya qayıtdı və 1605-ci
il yanvarın 8-də səfəri barədə imperator II Rudolfa rəsmi hesabat verdi.
Tektanderin bilavasitə şahidi olduğu hadisələr haqqında verdiyi
məlumatlar, o cümlədən yerli əhalinin öz qardaşlarım - Səfəvi qoşunlarını
rəğbətlə qarşılaması faktı xüsusi maraq doğurur.
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə əlaqələrinin
tarixi köklərini araşdırarkən, habelə bu əlaqələrin gedişi və nə-
48
Azərbaycan diplomatiyası
ticələri üə əlaqədar olaraq ümumiləşdirmələr apararkən biz, bilavasitə
tədqiqatımızın xronoloji çərçivəsinə daxil olmasa da, Yaqut əl-Həməvi,
Karpini, Rubruk, Marko Polo, İoann de Qalonifontibus, Klavixo,
Şiltberger, Adam Oleari, Evliya Çələbi, Yan Streys və b. səyyahlann
Avropa-Şərq qarşılıqlı əlaqələrinə dair məlumatlanni da nəzərdən
keçirmiş, onlann səyahətnamələrindəki faktik materialı nəzərə almışıq.
Bu materiallardan nəşr olunmuş işlərimizdə də geniş istifadə etmişik
(256, 263, 268, 297, 308).
Tədqiq etdiyimiz dövrün xronoloji çərçivəsindən kənara çıxsa da,
.Səfəvi-Avropa əlaqələri probleminə dair nəqli mənbələr içərisində
naməlum xronikaçmın "İran səfirliyinin 1601-ci ilin aprelində təntənəli
surətdə Romaya gəlməsi və burada olmasının təsviri" (34) adlı əsəri
diqqəti cəlb edir. Həmin xronikada, yığcam da olsa, Hüseynəli bəy
Bayatın başçılıq etdiyi Səfəvi elçilərinin 1601-ci ilin aprelində Roma
papası ilə apardıqları danışıqların gedişinə dair konkret faktlar, o
cümlədən tərəflərin qarşılıqlı surətdə irəli sürdüyü şərtlər və s. maraqlı
məlumatlar vardır. Xronikanın məzmunundan hiss edilir ki, onun
müəllifi hadisələrin iştirakçısı və papanın yaxın adamlarından biri
olmuşdur. Naməlum xroni- kaçının əsəri 1601-ci ildə əvvəlcə Romada,
sonra isə Parisdə italyan və fransız dillərində nəşr olunmuşdu. Sonralar
naməlum bir mütərcimin ruscaya çevirdiyi variant isə qraf
S.L.Şeremetyevin əlinə keçmiş və onun tərəfindən nəşr olunmuşdur (qraf
S.A.Şe- remetyevin türk tarixinə marağı da, görünür, təsadüf deyildi!).
Bəhs olunan xronikada verilən məlumatlara biz başqa mənbələrdə
təsadüf etmirik. Göstərilən ilk mənbədən də tədqiqatımızda ilk dəfə
istifadə olunur.
XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi-Avropa əlaqələri
barədə don Xuan İranlının - Oruc bəy Bayatın əsərində də bəzi
məlumatlar vardır. 1599-cu ildə Səfəvi diplomatı Hüseynəli bəy Bayatın
başçılığı ilə Avropa ölkələrinə yola düşən elçilər heyətinin katibi olan
Oruc bəy Bayat 1599-1602-ci illər ərzində İsfahan-Qəzvin-Xəzər
dənizi-Manqışlak-Həştərxan-Saritsın-Sa- mara-Kazan yolu ilə
Moskvaya, oradan da Arxangelskə getmiş.
49
Yaqub Mahmudov^
sonra isə Skandinaviyanın şimalından dövrə vuraraq Almaniya, ttaliya,
Fransa, İspaniya və Portuqaliyaya səyahət etmişdi. İspan sarayında daha
iki nəfər səfər yoldaşı ilə birlikdə xristianlığı qəbul edən Oruc bəy don
Xuan adını qəbul edib İspaniyada qalmış, 1605- ci ildə orada
öldürülmüşdü. O, İspaniyada yaşadığı dövrdə Səfəvi tarixinə xüsusi əsər
həsr etmişdi. Bu əsər ilk dəfə l604-cü ildə ispan dilində nəşr olunmuş,
sonralar isə Q.Le Strenc tərəfindən ingilis dilinə çevrilmişdi (73). Oruc
bəy giriş və üç kitabdan ibarət olan əsərinin yalnız sonuncu kitabını öz
səyahətinə həsr etmişdir. Oruc bəy səyahətnaməsinin bu hissəsində
verilən bir sıra faktik materiallar Şah Abbasın hakimiyyəti illərində
Səfəvi-Avropa əlaqələrini öyrənmək üçün xeyli maraq doğurur.
Osmanlı imperiyasının xarici siyasəti, onun Avropada və Şərqdə
apardığı işğalçılıq müharibələri türk mənbələrində geniş əks olunmuşdur.
Bu mənbələrdəki faktik material, ümumiyyətlə Avro- pa-Şərq qarşılıqlı
yaxınlaşmasında, o cümlədən Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb
ölkələri ilə əlaqələrində Türkiyə probleminin rolunu və yerini müəyyən
etmək üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu məqsədlə biz, yeri
gəldikcə, Aşıqpaşaoğlu Əhməd Aşiqi (68), Qaramanlı Nişançı Mehmed
Paşa (82), Bayath Mahmud oğlu Həsən (69), Mehmed Neşri (88, 89), İbn
Kamal (80) və başqalarının əsərlərinə də müraciət etmişik.
Beləliklə, yuxanda verdiyimiz qısa xülasədən aydın göründüyü
kimi, XV əsrin II yarısı - XVII əsrdə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin
Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinə dair məlumatlar müxtəlif
dillərdə olan və olduqca müxtəlif xarakterli mənbələrdə səpələnmiş
haldadır. Həmin mənbələrlə iş tədqiqatçıdan son dərəcə ehtiyatlı olmağı,
əldə etdiyi hər hansı məlumata tənqidi yanaşmağı, onu başqa mənbələrlə
dönə-dönə müqayisə etməyi, nəhayət, bütün bu məlumatlara tarixin real
gedişi fonunda nəzər salmağı tələb edir. Yalnız həmin şərtlər daxilində,
həm də hər bir mənbənin konkret xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq
saf-çürük edilmiş faktik materiallar dərindən-dərinə təhlil olunub
ümumiləşdirildikdə qüdrətli Azərbaycan imperiyalarının - Ağqoyunlu və
50
. Azərbaycan diplomatiyası
Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin real
gedişini əks etdirən əhatəli tədqiqat işi yaratmaq, diplomatiya tariximizin
bu zəngin və olduqca maraqlı dövrü haqqında bu günkü nəsillərə gerçək
məlumat çatdırmaq mümkündür.
51
Yaqub Mahmudov.
II FƏSİL AZƏRBAYCANIN AVROPA DÖVLƏTLƏRİ İLƏ
DİPLOMATİK ƏLAQƏLƏRİNİ DOĞURAN TARİXİ ŞƏRAİT
1. AZƏRBAYCANIN AVROPA DÖVLƏTLƏRİ İLƏ DİPLOMATİK
ƏLAQƏLƏRİNİN İQTİSADİ ƏSASI
Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələri tarixi ayrıca
bir problem kimi tədqiq olunmadığından, təbiidir ki, bu problemin bir çox
başqa məsələləri kimi Qərb ölkələri ilə əlaqələrin səbəbləri də hələlik
lazımınca araşdırılmamışdır. Şübhəsiz ki, Azərbaycanla hər bir ayrıca
götürülmüş Avropa ölkəsi arasında qarşılıqlı əlaqələrin genişlənməsinin
ayrı-ayrılıqla ancaq bu ölkələrə aid olan konkret səbəbləri vardı. Lakin,
bununla belə, Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əlaqələri Qərb aləmi ilə
Şərq arasında ümumi yaxınlaşma fonunda baş verirdi. Buna görə də,
Azərbaycanın Qərb dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin səbəblərindən
bəhs edərkən, hər şeydən əvvəl, Avropa ölkələri ilə ümumi yaxınlaşmanı
doğuran tarixi şəraiti aydınlaşdırmaq lazımdır. Bu tarixi zəmin isə uzun
tarixi dövr ərzində yaranmışdı. XV əsrin ortalarından başlayaraq
Azərbaycanın Avropa dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin daha da
genişlənməsi, artıq, obyektiv tarixi zərurət idi.
Azərbaycanın Avropa dövlətləri ilə əlaqələrinin dərin iqtisadi
kökləri vardı. Daha doğrusu, Azərbaycanın Qərb dövlətləri ilə
münasibətləri qarşılıqlı faydası olan ticarət əlaqələri zəminində meydana
gəlmişdi. Bir çox başqa Şərq ölkələri kimi Azərbaycan da tarixin ən
qədim dövrlərindən başlayaraq Qərbi Avropanın müxtəlif Şərq malları
ilə, xüsusən hazır məhsullarla təmin olunmasında mühüm rol oynayırdı.
Avropa ölkələrində feodallaşmanın başa çatması, sənətkarlığın kənd
təsərrüfatından ayrılması, şəhərlərin meydana gəlməsi və əmtəə-pul
münasibətlərinin inkişafı ilə bu əlaqələr
52
Azərbaycan diplomatiyası
daha da genişləndi, həm də aıtıq qarşılıqlı xarakter almağa başladı.
Avropa tacirlərinin Şərqə, o cümlədən Azərbaycana axını artdı.
XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə əlaqələri daha da
genişlənməkdə idi. Azərbaycan tacirləri Avropa-Asiya iqtisadi
əlaqələrinin həyata keçirildiyi başlıca rayonlar olan Qara dəniz və Aralıq
dənizi sahillərindəki ticarət mərkəzlərində qızğın ticarət edirdilər. Burada
avropalılar müxtəlif Şərq ölkələrindən, o cümlədən Azərbaycandan
gəlmiş tacirlərdən növbənöv zərif ipək parçalar, xam ipək, müxtəlif
ədviyyat şeyləri, nadir daş-qaş və başqa Şərq malları alır, sonra isə həmin
məhsulları Qərb ölkələrində qat-qat bahasına satırdılar. Müxtəlif Şərq
malları: ipək, pambıq parçalar, bəzək şeyləri, ədviyyat və s. hələ XII-XIIl
əsrlərdə Fransadakı məşhur Şampan yarmarkalarının canlanmasında
mühüm rol oynayırdı. Həmin malları Şampan yarmarkalarına və Qərbin
başqa ticarət mərkəzlərinə Avropa-Şərq ticarətində vasitəçilik edən
italyan tacirləri aparıb çıxarırdılar.
Ənənəvi Şərq malları ilə ticarətdə vasitəçilikdən çoxlu qazanc
götürməyə alışmış Avropa tacirləri, xüsusən italyanlar, bu məhsulların
dalınca Qara dəniz və Aralıq dənizi sahillərindən Asiyanın içərilərinə
doğru can atır, müxtəlif Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda
möhkəmlənməyə çalışırdılar. Məsələn, məşhur italyan səyyahı Marko
Polonun XIII əsrin II yarısına aid məlumatları Azərbaycan şəhərlərində
müxtəlif Şərq ölkələrindən gəlmiş tacirlərlə yanaşı, avropalıların da
qızğın ticarət etdiyini sübut edir. XIII əsrin 70-ci illərində və həmin əsrin
sonlarında - iki dəfə Azərbaycanda olmuş Marko Polo, hətta. Xəzər
dənizində Genuya gəmilərinin üzdüyünü qeyd edir (47, s.20; 49, s.33).
Marko Polonun məlumatları bu zaman Təbrizin Avropa-Şərq iqtisadi
əlaqələrinin həyata keçirildiyi çox mühüm beynəlxalq ticarət mərkəzi
olduğunu göstərir, italyan səyyahı Təbrizin xarici ticarət əlaqələrindən
bəhs edərkən yazır ki, bura Şərq malları almaq üçün Avropa tacirləri,
xüsusən, genuyalılar da gəlirlər (47, s.23; 49, s.34).
Yaxın və Orta Şərqin mühüm ticarət mərkəzlərində möhkəmlənmək
üstündə rəqabət aparan, hətta bir-biri ilə müharibələr edən
53
Yaqub Mahmudov.
Venesiya və Genuya respublikaları Təbrizdə möhkəmlənmək üstündə də
mübarizə edirdilər. Marko Polo səyahətnaməsinin Tehran nəşrinə və İran
tarixçilərinin əsərlərindəki faktlara əsaslanan S.M.Onullahi göstərir ki,
Venesiya respublikası Xəzər dənizində gəmiçilik sahəsinda xüsusi
imtiyazlar ələ keçirmiş, Hülakü hölcm- darı Əbu Səidlə (1316-1335)
müqavilə bağlayaraq Hülalcülər imperiyası ərazisində imtiyazlı ticarət
hüququ əldə etmişdi; Təbrizdə Venesiyanın ticarət məntəqələri açılmış,
Venesiya konsulu fəaliyyətə başlamışdı (353, s.60).
Hülaküler imperiyası kimi geniş ərazili dövlətin paytaxtı olması
Təbrizin Asiya-Avropa ticarətindəki rolunu daha da artımıışdı. 1321-ci
ildə Təbrizdə olmuş italyan səyyahı Odorik de Pordenon yazırdı ki,
Hülakü hökmdarının bu şəhərdən əldə etdiyi gəlir Fransa kralının bütün
Fransadan əldə etdiyi gəlirdən çoxdur (353, s.62). Eyni faktı başqa
mənbələr də təsdiq edir.
Marko Polodan təqribən bir əsr sonra Azərbaycanda olmuş
Kastiliya elçisi Rui Qonsales de Klavixonun gündəliyi XIV əsrin sonları
- XV əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə ticarət
əlaqələrinin daha da genişləndiyini göstərir. Klavixonun məlumatından
aydın olur ki, "xristian ölkələrindən" gəlmiş tacirlər ədvij'yat, daş-qaş,
ipək və başqa məhsullar almaq üçün, hətta Sul- taniyyə şəhərinə qədər
gedib çıxır, orada qızğın ticarət edirdilər (25, s. 179; 49, s.58). Klavixo
yazır ki, Şamaxıda lap çox ipək istehsal olunur. Bura ipək almaq üçün
Genuya və Venesiya tacirləri də gəlirlər (49, s.57). Kastiliya elçisinin
məlumatına görə, ge- nuyalılar Cəlayiri hökmdarı Sultan Üveysin
(1360-1372) zamanında Təbrizdə daimi ticarət faktoriyası yaratmağa da
cəhd göstərmişdilər (49, S.53).
Marko Polo, Klavixo, habelə Azərbaycanda olmuş başqa Avropa
səyyahlarının məlumatları sübut edir ki, XIII-XIV əsrlərdə
Azərbaycanda müxtəlif sənətkarlıq sahələri, xüsusən ipəkçilik yüksək
inkişaf etmişdi. Azərbaycan ərazisindəki ticarət mərkəzləri
Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində mühüm rol
oynayırdılar.
54
. Azərbaycan diplomatiyası
Azərbaycan şəhərlərinin Avropa ölkələri ilə ticarat əlaqalərinə
rövnəq verən başlıca məhsullar yüksək keyfiyyətli ipək parçalar, xam
ipək, müxtəlif cür daş-qaş və ədviyyat şeyləri idi (257; 263) . Bu barədə
ilk mənbələrdə olduqca maraqlı məlumatlar vardır. Həmin məlumatlara
görə avropalılar, o cümlədən venesiyahlar Azərbaycandan aşağıdakı
malları ahb aparırdılar; ipək və yun parçalar,
0 cümlədən dəvə yunu və keçi tükündən hazırlanmış pərqu parçalar,
zərxara, xalçalar (vaxtilə Marko ?olo bu xalçaları dünyanın ən yaxşı
xalçaları adlandırırdı - Y. M.), sıx toxunmuş yüksək keyfiyyətli yun
parçalar, ımıssulin* adlı parça, quru və duza qoyulmuş balıq, Xəzərin
məşhur ağbalığı, gümüş və qızıl tozu, mis, xurma, istiot, tütün, indiqo
(tünd sürməyi boyaq - Y.M.), zəy, şəkər, aşı- layıcı maddə, zəncəfil,
zəfəran, ravənd, rezin (kauçuk) maddəsi, duz, naşatır, bitum**, müxtəlif
cür ədviyyat şeyləri, təbabət bitkiləri, mum, mirvari (xüsusilə Hörmüz
mirvarisi), mavi və göy rəngli daş-qaş, firuzə və başqa qiymətli daşlar,
müxtəlif üsullarla naxış vurulmuş cürbəcür sənətkarlıq məmulatı və
nəhayət, xam ipək (70, S.66).
XV əsrdə Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri daha da
genişləndi. Asiya-Avropa ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində
Azərbaycan şəhərlərinin rolu daha da artdı. Bu, hər şeydən əvvəl, uzun
tarixi dövr ərzində Asiya ilə Avropa arasında əlaqə yaradan ticarət
yollarında bir sıra mühüm dəyişikliklər əmələ gəlməsi ilə bağlı idi.
Məlum olduğu kimi, əvvəllər, Aralıq dənizi sahillərindəki Ön
1 Asiya şəhərləri Şərqlə Qərb arasındakı ticarəti əlaqələndirən yeganə
mərkəzlər deyildilər. Müxtəlif cür Şərq malları Çindən, Hindistan və Orta
Asiyadan Həştərxan vasitəsilə Qara dəniz sahillərinə, xüsusən Tanaya da
gətirilir, buradan isə 6-7 Venesiya gəmisində
* Venesiyalılarm yüksək qiymətləndirdiyi bu parça ilk öncə Mosulda (Mus- isul) toxunduğu üçün belə adlanırdı. Bu parça toxunularkən başlıca olaraq I pambıq, müxtəlif cür yun, qırmızı və .sarı rəngli tumacdan istifadə olunurdu. I** Bituniun ən yaxşısını, ən məşhurunu venesiyahlar "nafta" və "mum"
!adl andırırdılar.
55
Yaqub Mahmudov_
İtaliyaya aparılır, bütün Avropada yayılırdı (6, s.56). Qara dəniz
vasitəsilə Avropa-Şərq ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində italyan
tacirləri, o cümlədən genuyahlar və venesiyalılar fəal rol oynayırdılar.
Lakin Teymur istilaları, xüsusən Həştəı-xanm alınıb dağıdılması (1395),
Qızıl Orda ilə Teymurilər dövləti arasındakı ziddiyyətlər, hərbi
toqquşmalar Qara dəniz sahillərindəki ticarət mərkəzlərinin Həştərxan
vasitəsi ilə Orta Asiya, Hindistan və Çinlə ticarət əlaqələrini
çətinləşdirdi. Nəticədə Orta Asiyadan, habelə, Hindistan və Çindən
Azərbaycana gələn ticarət yollan daha da canlandı.
Hülakü hökmdarları kimi əmir Teymur da Avropa ölkələri ilə
birbaşa ticarət əlaqəsi yaratmaq siyasəti yeridir, Avropa-Asiya
ticarətində Səmərqəndin rolunu artırmağa çalışırdı. O, Fransa kralı VI
Karla (1368-1422) məktubunda yazırdı: biz istərdik ki, sizin tacirləriniz
bizim yerlərə gələndə biz onlara necə hörmətlə yanaşırıqsa, bizim
tacirlərimiz o tərəflərə gələndə siz də onlara o cür hörmət edəsiniz,
kimsənin onları qanunsuz incitməsinə, onlara basqın etməsinə yol
vennəyəsiniz. Çünki dünya tacirlərin fəaliyyəti sayəsində şən və firavan
olur (447, s.464). Teymurun yeritdiyi bu siyasət də, dolayısı ilə
Avropa-Şərq ticarətində Azərbaycanın rolunu artırırdı.
1400-cü ildə Teymurun Bağdadı ələ keçirib dağıtmasından sonra
Azərbaycanın, xüsusən Təbrizin xarici ticarət əlaqələri daha da
genişləndi.
1453-cü ildə Konstantinopolun Osmanlı sultanı II Mehmed
(1451-1481) tərəfindən alınması. Qara dənizi Aralıq dənizi ilə
əlaqələndirən boğazların Türkiyənin əlinə keçməsi, sonralar Krımın da
Osmanlı dövlətindən asılı hala düşməsi Qara dəniz vasitəsi ilə
Avropa-Asiya ticarətinə ağır zərbə vurdu, sərbəst ticarət əlaqələri
çətinləşdi. Qara dəniz sahillərini Orta Asiya ilə və Orta Asiya vasitəsi ilə
başqa Şərq ölkələri ilə əlaqələndirən ticarət yollan əvvəlki əhəmiyyətini
itirdi. Bu da, təbiidir ki. Orta Asiyanı Aralıq dənizi sahillərindəki Ön
Asiya ticarət mərkəzləri ilə bağlayan karvan yollarının daha da
canlanmasına səbəb oldu. Həmin
56
Azərbaycan diplomatiyası
karvan yolları isə, əsasən, Azərbaycandan və ya Azərbaycan
dövlətlərinin ərazisindən keçirdi.
XV əsrdə Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin genişlənməsi,
xüsusən Azərbaycan ərzisindən keçən beynəlxalq karvan yollarının daha
da canlanması Azərbaycan şəhərlərinin, o cümlədən Təbriz, Şamaxı və
başqa şəhərlərimizin iqtisadi həyatına müsbət təsir göstərdi. Belə ki,
ayrı-ayrı sənətkarlıq sahələrinin inkişafı ilə yanaşı çoğrafı amil, yəni
ancaq yerli istehsal və ticarət mərkəzləri deyil, beynəlxalq ticarət
mərkəzləri olmaları da Azərbaycan şəhərlərinin iqtisadi tərəqqisində
mühüm rol oynayırdı. Məhz Avropa-Asiya ticarətində əlaqələndirici rol
oynadığı üçün Təbriz Yaxın və Orta Şərqin ən böyük ticarət mərkəzinə
çevrildi. Ön Asiya ticarət mərkəzləri vasitəsi ilə İtaliyadan gətirilən
mahud və şüşə məmulatı, Şəki, Şirvan, Gürcüstan, Gi’an və Yezdin xam
və toxunulmuş ipəyi, Hindistandan, habelə Seylondan və Malakkadan
gətirilən nadir boyalar və ədviyyat şeyləri, cürbəcür daş-qaş, Qahirə,
İskəndəriyyə və Konstantinopoldan gətirilən müxtəlif cür sənətkarlıq
məmulatı məhz Təbriz bazarlarında satılırdı. Demək olar ki, bütün Şərqin
ticarət sinirlərini özündə birləşdirən Təbriz, həm də Şərq mallarını xarici
ölkələrə ixrac edən başhça məntəqə idi. Təbrizin ixracatında xam ipək
əsas rol oynayırdı. Təbriz və başqa Azərbaycan şəhərlərinin ticarət
əhəmiyyətinin artması, ümumiyyətlə, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu
dövlətləri ərazisindən keçən karvan yollarının canlanması ilə əlaqədar
idi. Beləliklə, istər ayrı- ayrı Azərbaycan şəhərlərinin tərəqqisinə, istərsə
də bütövlükdə Azərbaycanın iqtisadi inkişafına coğrafi amil - ölkənin
beynəlxalq ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsi üçün əlverişli mövqedə
yerləşməsi fəal təsir göstərirdi*.
XV əsrdə Azərbaycan ərazisindən çox mühüm əhəmiyyəti olan
beynəlxalq karvan yolları keçirdi (256, s. 13-24). Bu yollardan biri Yaxın
və Orta Şərq bazarlarını Təbriz-Xəzərsahili Azərbaycan
* Cəmiyyətin inkişafında coğrafi amilin rolu haqqında bax; Auymıu B.A. reoi'patjİHHecKiıfi cjjaıcrop ıı pasiiirmıı oGıuccrua. MocKua, 1982.
57
Yaqub Mahmudov.
rayonları və Həştəı-xan vasitəsilə Moskva ilə birləşdirirdi.
Azərbaycanla, həmçinin başqa Şərq ölkələri ilə Rusiya arasında qarşılıqlı
əhəmiyyətə malik ticarət əlaqələrinin genişlənməsində böyük əhəmiyyəti
olan həmin yolda üstünlüyü Şirvan tacirləri öz əllərində saxlayırdılar
(164).
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın cənub rayonları üçün
Təbrizdən Trabzona, Hələb, Beyrut, Dəməşq, Konya, Bursa, İstanbul və
b. ticarət mərkəzlərinə gedən ticarət yollarının, başqa sözlə Qara dəniz və
Aralıq dənizi ticarətinin mühüm əhəmiyyəti olduğu halda, Azərbaycanın
şimal rayonları üçün Volqa-Xəzər yolunun, yəni Rusiya ilə ticarətin
böyük əhəmiyyəti vardı. Buna görə də Osmanlı işğalları nəticəsində
Qara dənizə və Aralıq dənizinə çıxış yolları bağlandıqda bu,
Azərbaycanın şimalına nisbətən cənub rayonlarının iqtisadiyyatına daha
ağır zərbə vurdu. Volqa- Xəzər yolu isə Şimali Azərbaycanın xarici
ticarətində öz mühüm rolunu saxlayırdı. Həmin yol Azərbaycanın şimal
rayonları ilə Rusiya arasında iqtisadi bağlılığı getdikcə artırırdı. Bu
mənada, Ağqoyunlu dövlətindən fərqli olaraq, XV əsrdə Şirvanşahlar
dövlətinin Qərbi Avropa ölkələri ilə geniş ticarət əlaqələri yaratmağa bir
o qədər də kəskin ehtiyacı və marağı yox idi. Diplomatik əlaqələr də
onun kimi.
Azərbaycan ərazisindən keçən digər mühüm karvan yolu Hindistan,
İran və Azərbaycan toıpaqlarım Qara dənizlə əlaqələndirən
Hörmüz-Şiraz-Rey-Təbriz-Trabzon ticarət yolu idi. Bu yol vasitəsi ilə
Trabzon və Kafaya aparılan Şərq malları, xüsusilə xam ipək venesiyalı
və genuyalı tacirlərin əlinə keçir, Konstantinopol vasitəsilə bütün
Avropada yayılırdı. Öz növbəsində boğazlardan keçirilərək Trabzona və
Kafaya gətirilən Avropa malları Təbriz vasitəsilə müxtəlif Şərq
ölkələrinə ixrac olunurdu. Şərqi Avropa dövlətlərinin, 0 cümlədən
slavyan ölkələrinin Asiya ilə ticarət əlaqələrində də həmin ticarət
yolunun əhəmiyyəti az deyildi. Beləliklə, göstərilən ticarət yolu Qara
dəniz vasitəsi ilə Avropa-Asiya ticarətinin həyata keçirilməsində, habelə
Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələrində mühüm rol oynayırdı.
58
Azərbaycan diplomatiyası
Bağdad və Həştərxanın süqutundan sonra Təbriz-Trabzon karvan
ticarəti daha da canlanmışdı. 1453-cü ildə Konstantinopolun Türkiyə
tərəfindən fəthinədək bu yol Avropa-Şərq ticarətində böyük rol
oynayırdı. Lakin bununla belə, S.V.Ter-Avetisyanın "...1453-cü ildə
Konstantinopolun türklər tərəfindən alınmasına- dək, Şərqlə bütün ticarət
Konstantinopol, Trabzon, Kafa və Təbriz vasitəsilə aparılırdı" (4Ü0, s.l9)
deyən fikri ilə razılaşmaq olmaz. Çünki avropalılar, o cümlədən italyan
tacirləri, hələ 1453-cü ildən, yəni Konstantinopolun Türkiyənin əlinə
keçməsindən çox-çox əvvəl Aralıq dənizi vasitəsilə Ön Asiyalakı ticarət
mərkəzlərində, xüsusən Hələb, Dəməşq, Trablis, Beyrut və başqa
şəhərlərdə müxtəlif Şərq ölkələrindən gəlmiş tacirlərlə qızğın ticarət
edirdilər.
Asiyanın içərilərindən Aralıq dənizi sahillərindəki məşhur ticarət
mərkəzlərinə gələn karvan yolları da Qaraqoyunlu və Ağqoyun- lu
dövlətlərinin ərazisindən keçirdi. İtaliyadan gətirdikləri mahudu,
müxtəlif cür şüşə məmulatı və digər məhsulları Hələb, Beyrut, Dəməşq
və başqa Ön Asiya şəhərlərində satan Venesiya tacirləri burada
Xoy-Bitlis-Mardin-Urfa yolu ilə Təbrizdən gələn ipək karvanlarını
qarşılayırdılar. 1474-cü ilin sentyabrında Təbrizdə olan venesiyalı
Ambrocco Kontarini buradan karvanlarla Hələbə çoxlu ipək yola
salındığını qeyd edir (50, s.48). Osmanlı Türkiyəsi boğazlarda
möhkəmləndikdən sonra Hələb, Beyrut, Şam (Dəməşq) və başqa Ön
Asiya şəhərləri Azərbaycan tacirlərinin Qərb ölkələri ilə əlaqə
saxladıqları ən əlverişli məntəqələr idi.
Şərq ölkələrinin Avropa ilə, xüsusən Şərqi Avropa ölkələrilə ticarət
əlaqələrinin həyata keçirilməsində Təbriz-Bursa-İstanbul yolunun daha
böyük əhəmiyyəti vardı.
Göründüyü kimi, XV əsrdə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu
dövlətlərinin ərazisindən Asiya ilə Avropanı əlaqələndirən çox mühüm
beynəlxalq karvan yolları keçirdi. Avropa ölkələrinin müxtəlif cür Şərq
malları ilə, xüsusən ipək, ədviyyat, daş-qaş, habelə başqa məhsullarla
təmin olunmasında bu ticarət yollarının böyük rolu var idi. Uzun müddət
geniş ərazili feodal dövlətlərinin paytaxtı olmuş Azərbaycan şəhəri
Təbriz isə, demək olar ki, bu beynəlxalq karvan
59
Yaqub Mahmudov_
yollannm hamısının qovşağında yerləşməklə, sanki Avropa-Asiya
ticarətini tənzim edirdi.
Aralıq dənizi və Qara dəniz vasitəsi ilə Avropa ölkələrinə ixrac
olunan ən başlıca məhsul xam ipək və müxtəlif cür ipək parçalar idi.
Azərbaycan o zaman Qərb ölkələrində çox axtarılan yüksək keyfiyyətli
xam ipəyin vətəni idi. Azərbaycan və İran ipəyinin əsas alıcıları
italiyalılar, birinci növbədə venesiyalılar idilər.
Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərinin başçıları ölkənin
beynəlxalq karvan ticarəti üçün əlverişli olan bu mövqeyindən geniş
şəkildə istifadə edirdilər. Məsələn, ölkənin ərazisindən keçib gedən
ticarət karvanlarından alınan gömrük XV əsrin II yarısında Ağqoyunlu
dövlətinin əsas gəlir mənbələrindən biri idi. Uzun Həsənin qanunlarına
əsasən iri ticarət məntəqələrində ipək karvanlarından gömrük almaq
üçün xüsusi gömrülcxanalar yaradılmışdı. Türk tarixçisi Fəxri Dalsar
Bursada ipəkçiliyin inkişafı tarixinə dair tədqiqatında XV əsrin 70-ci
illərində Uzun Həsən tərəfindən verilmiş gömrük fərmanlarından bir
neçəsini nəşr etdirmişdir (475). Bu qanunlara əsasən Ağqoyunlu
ərazisindən qərbə apanlan hər Diyar- bəkr batmanı ipəkdən 48 Diyarbəki'
axçası gömrük alınırdı (475,
5.242) . Sonralar bu rəqəmin daha 12 axça artırıldığı məlumdur (475,
5.242) . Uzun Həsənin gömrük qanunlarında tez-tez fırəngi* atlasların,
qumaşların adı çəkilir ki, bu da Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri ilə
geniş ticarət əlaqələri olduğunu sübut edir (475, s.264-265, sənəd 182,
183).
Beləliklə, XV əsrin ortalarına doğru Azərbaycan Qərbi Avropa
ölkələri ilə geniş ticarət əlaqələri saxlayırdı. Azərbaycan-Avropa ticarət
əlaqələrində xam ipək mühüm rol oynayırdı. Uzun tarixi dövr ərzində
aramsız olaraq dağıdıcı hərbi-siyasi toqquşmalar meydanına
çevrildiyindən oturaq təsərrüfat sahələrinə ağır zərbə dəymiş Azərbaycan
üçün xarici ticarətdən alman gəlirin olduqca böyük
* Şərq ölkələrində ümumiyyətlə avropalıların hamısına "fırənglər" deyilirdi. Bu da, heç şübhəsiz ki, Avropa tarixində mühüm rol oynamış franklarla və Frank dövləti ilə bağlıdır.
60
.Azərbaycan diplomatiyası
əhəmiyyəti vardı. Buna görə də Azərbaycan hökmdarları ölkənin xarici
ticarət əlaqələrinin, o cümlədən Avropa ölkələri ilə ipək ticarətinin
genişləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdilər.
Azərbaycanla ticarət əlaqələrini genişləndimıəkdə Qərb ölkələrinin
də böyük marağı vardı. Əgər əvvəllər Qərb tacirləri Şərq ölkələrindən, o
cümlədən Azərbaycandan, əsasən hazır mallar alıb aparırdılarsa, artıq,
inkişaf etmiş feodalizm dövründə (XI-XV əsrlər) vəziyyət dəyişmişdi:
Avropada sənətkarlığın kənd təsərrüfatından ayrılmasının başa çatması,
orta əsr şəhərlərinin meydana gəlməsi və inkişafı, nəhayət, bir sıra Qərb
ölkələrində kapitalizmin ilkin rüşeymiərinin meydana gəlməsi
nəticəsində əmtəə-pul münasibətləri tərəqqi edir, daxili və beynəlxalq
ticarət əlaqələri genişlənirdi. Bununla əlaqədar olaraq bir sıra Qərb
ölkələrinin öz hazır mallarını ixrac etmək üçün xarici bazarlara ehtiyacı
artmaqda idi. Avropa tacirləri Şərq bazarlarına daha çox hazır məhsullar
gətirməyə başlamışdılar. Beləliklə, Avropa-Asiya ticarət əlaqələri
getdikcə daha artıq qarşılıqlı xarakter alırdı.
XV əsrin ortalarına doğru Asiya-Avropa ticarətində yenə də italyan
tacirləri, xüsusən venesiyalılar vasitəçilik edirdilər. Təbiidir ki,
Azərbaycanın da Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələri əsasən italyan tacirləri,
başlıca olaraq Venesiya respublikası vasitəsilə həyata keçirilirdi.
İlk mənbələr təsdiq edir ki, Venesiya gəmiləri hələ eramızın
VII-VIII əsrlərindən başlayaraq. Aralıq dənizinin Asiya sahillərindəki
ticarət mərkəzlərindən əldə etdikləri cürbəcür Şərq mallarını müxtəlif
Avropa ölkələrinin liman şəhərlərinə apanb çıxarırdılar (70, S.59). O
zamanlardan venesiyalılar çox gəlirli Şərq ticarətini öz inhisarlarına
almağa başlamışdılar. 971-ci ildən başlayaraq, Venesiya respublikası
özünün Şərq ölkələri ilə ticarətdə əldə etdiyi üstünlükləri müxtəlif
səviyyəli sazişlər, müqavilələr və başqa sənədlərlə tənzimləməyə
başlamışdı (70, s.60).
Venesiya hökuməti Şərq ölkələrində müntəzəm kəşfiyyat aparır,
ticarət üçün əlverişli məntəqələri öz təsir dairəsinə salmağa xüsusi diqqət
yetirirdi. “Uzun müddət İran (Azərbaycan - Y.M.)
61
Yaqub Mahmudov-
monarxlannın iqamətgahı, orta əsrlərin qədim şahlıq paytaxtı olan
Təbriz" Venesiyanın diqqətini çoxdan çəkmişdi. Təbriz barədə Venesiya
senatının hələ 1332-ci il iyunun 16-da xüsusi qərarı olmuşdu (70, s.61).
Mənbələrin məlumatına görə, hələ 1319-cu ildə Təbrizdə Venesiya
respublikasının ilk səfirliyi açılmış, italyan diplomatı Marko Kornaro
Azərbaycana səfir göndərilmişdi (70, s.62). Bundan otuz il sonra -
1349-cu ildə Trabzon sarayına səfir göndərilmiş Nikolo Kvirini də
Venesiyanın Azərbaycanla ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsində fəal rol
oynamışdı.
Venesiya salnaməçilərinə hələ o zaman məlum idi ki. Xəzər
sahillərindəki "İran əyalətləri" Astrabad, Mazandaran, Şirvan, Gi- lan
xam ipəklə ağlasığmaz dərəcədə zəngindir (70, s.66).
İtaliyalılar, habelə başqa Avropa ölkələrinin tacirləri Gilan ipəyini
xüsusilə yüksək qiymətləndirirdilər. Gilan ipəyi "həm təbii halında, həm
də sənaye emalından sonra bütün İranda ən yaxşı ipək kimi böyük
şöhrətə malik olub və bu şöhrəti indi də saxlamaqdadır" (70, s.66).
Venesiyahlar Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin ərazisindən,
xüsusilə Təbrizdən Aralıq dənizi və Qara dəniz sahillərinə baş alıb gedən
karvan yollarında gömrükdən azad idilər (70, s.66).
Venesiya-Azərbaycan əlaqələri qarşılıqlı xarakter daşıyırdı.
Azərbaycandan öz vətənlərinə növbənöv Şərq malları alıb aparan
italyanlar Venesiyadan Azərbaycana, həmçinin İran ərazisindəki ticarət
mərkəzlərinə, bir qayda olaraq, aşağıdakı malları gətirirdilər: qızıl və
gümüşü sapla çəkilmiş əlvan parçalar, məxmər, yun və ipək parçalar, o
cümlədən güllü ipək parçalar, qızıl və gümüş boyunbağılar (həmayillər),
güləbətin və bafta, mum, şəkər, civə, metal tozu, müxtəlif cür (daha çox
qırmızı) minerallar, arsen, kafur (kamfara), çaxır daşı, zəhərli heyvan və
cücülərin sancması zamanı işlədilən dərmanlar, qoz ağacından
hazırlanmış sandıqlar, ip, kəndir, oyun kartları, sikkələr, silah, qılınc,
dəmir məmulatı, iynə, kağız, çap məmulatı, cürbəcür oyuncaqlar, şüşə
məmulatı, o cümlədən güzgü və müxtəlif cür bədii şüşələr və s. (70,
s.64).
62
.Azərbaycan diplomatiyası
XV əsrin ortalarına yaxın Venesiya respublikası Avropanın ən
qüdrətli dəniz dövlətlərindən biri olmaqla özünün ən yüksək tərəqqi
dövıniııü yaşayırdı. Xaç müharibələri zamanı "səlibçi sarsaqlığın- dan"
(239, s.194) məharətlə istifadə edib Şərqdə, o cümlədən Egey dənizi
hövzəsində və Konstantinopolda geniş ticarət məntəqələri ələ keçirən
Venesiya respublikası, sözün əsl mənasında, qüvvətli müstəmləkə
imperiyasına çevrilmişdi (393).
Asiya-Avropa ticarətində vasitəçilikdən böyük mənfəət götürən
venesiyalılar, demək olar ki, bütün Avropada Şərq malları ilə ticarəti öz
inhisarlarında saxlayırdılar. Venesiyada əsas mənfəət yerli məhsulları
ixrac etmək hesabına deyil, ticarətlə vasitəçilikdən qazanılırdı (238,
s.361). Venesiyalılar, digər italyan tacirləri ilə birlikdə, bütün Avropanı
Çindən, Hindistandan, Yaxın və Orta Şərq ölkələrindən, o cümlədən
Azərbaycandan, habelə Afrikadan gətirilən olduqca müxtəlif mallarla -
xam ipək və zərif ipək parçalar, xalça-palaz, ədviyyat şeyləri, yun və yun
parçalar, pambıq, qənd tozu, daş-qaş, zərgərlik məmulatı, Fıl dişi və s. ilə
təmin edirdilər. Venesiyanın ticarət donanması Avropa-Şərq ticarətini
dəqiq tənzim edən ayrı-ayrı eskadralara bölünmüşlü. Hər il Venesiyadan
Qara dənizə və Azov dənizinə, Konstantinopola və Suriya şəhərlərinə,
Afrikaya və İspaniyaya, Flandriya və İngiltərəyə 6 böyük gəmi karvanı
yola salınırdı (408, s.20). XV əsrin əvvəllərində Venesiya gəmiləri ildə
5-7 dəfə xaricə səfər edirdilər; hər gəmi kaın/a- nı 2-A- qalerdən ibarət
olurdu; 1440-1455-ci illərdə iri Venesiya tacirləri xarici ölkələrə ticarətə
getmək üçün adambaşına ildə orta hesabla 14 gəmi kirayə etmişdilər ki,
bu gəmilərin də ümumi yükü təqribən 3-4 min tona bərabər idi; Venesiya
salnaməçilərinin hesablamalarına görə, səfərdən qayıdan hər gəminin
gətirliyi malların dəyəri 200 min dukatdan da çox edirdi ki, bu da
təqribən 700 kq xalis qızıl demək idi (228, s.345-346). Ümumiyyətlə,
Venesiya respublikasının illik ticarət dövriyyəsi 10 mln. dukatdan çox idi
ki, bu da 2 mln. dukat mənfəət gətirirdi (375, s. 194).
Venesiya respublikasının Şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələrində Qara
dənizdəki ticarət mərkəzləri mühüm rol oynayırdı. Venesiya
63
Yaqub Mahmııclov-
tacirləri, ümumiyyətlə avropalılar, Qara dənizdəki ticarət mərkəzlərində
Rusiya, Orta Asiya və Çindən gətirilən malları ələ keçirir, Yaxın və Orta
Şərq ölkələri ilə ticarət edirdilər. Venesiya tacirləri Qara dəniz
bazarlarından cürbəcür Şərq mallarından başqa çoxlu taxıl, şərab, bal,
xəz, mum, duz və s. alıb aparırdılar. Onlar burada qızğın qul alveri də
edirdilər. Avropa tacirləri, o cümlədən venesi- yalılar və genuyalılar,
Qara dəniz bazarlarında, xüsusilə Trabzonda* Azərbaycan tacirləri ilə də
görüşür, həm quru yolu ilə Təbrizə və başqa Azərbaycan şəhərlərinə
gəlir, həm də Azov-Don-Volqa vasitəsilə Xəzərsahili ticarət
mərkəzlərimizdən müxtəlif məhsullarla yanaşı çoxlu xam ipək alıb
aparırdılar. Xarici ölkələrə ipək ixracında Xəzərin əhəmiyyəti artdığı
üçün və bu işdə Bakı mühüm rol oynadığına görə Xəzər dənizi çox vaxt
"İpək dənizi" və ya "Bakı dənizi" adlanırdı (129).
Avropa tacirləri Şərq ölkələri ilə Türkiyə ərazisi vasitəsilə də,
xüsusilə İstanbul və Bursa vasitəsilə, geniş əlaqə saxlayırdılar.
XV əsrin ortalarına doğru Avropa-Şərq ticarətində Bursanın
əhəmiyyəti daha böyük idi. Avropa tacirlərini Bursa bazarlarına cəlb
edən əsas məhsul xam ipək, habelə daş-qaş, xalça-palaz məmulatı,
ədviyyat şeyləri və b. Şərq malları idi. Venesiya, Floren- siya, Genuya
tacirləri Bursada Təbrizdən gələn ipək karvanlarını qarşılayırdılar. Türk
mənbələrində Azərbaycanın Bursa vasitəsilə Avropa ölkələri ilə ipək
ticarətinə dair zəngin məlumat vardır (245, 256, s. 15-24).
XV əsrin ortalarına doğru Avropa-Şərq ticarətinin həyata
keçirilməsində, o cümlədən Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə ticarət
əlaqələrində Aralıq dənizi sahillərində yerləşən Dəməşq, Hələb, Bey- mt,
Trablis kimi ənənəvi ticarət mərkəzlərinin olduqca böyük rolu vardı. Bu
qədim ticarət mərkəzləri Hindistan, Orta Asiya və Azərbaycandan gedən
karvan yollarının qurtaracağında yerləşirdi, Təbriz və Şamaxı ilə Hələb,
Dəməşq və b. ticarət mərkəzləri arasında
* Trabzon Ağqoyunlu dövlətinin xarici ticarət və diplomatik əlaqədə mühüm rol oynayırdı. Bu haqda monoqrafiyanın ayrı-ayrı səhifələrində yeri gəldikcə məlumat verilir.
64
■ Azərbaycan diplomatiyası
birbaşa karvan ticarəti əlaqəsi vardı. Osmanlı dövlətinin
Konstantinopol və Trabzonu fəth etməsindən, Qara dənizi isə öz
nəzarəti altına salmasından sonra Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə
ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində Aralıq dənizi sahilindəki
ticarət mərkəzlərinin rolu daha da artdı. Sonralar, Azərbaycan
tacirləri Türkiyə ərazisindəki Bursada da ikiqat gömrüklə
sıxışdınidıqda, Azərbaycandan Bursaya gedən ticarət karvanları da
Hələbə, Dəməşqə, Beyruta və Trablisə doğru yönəldilər.
Asiya-Avropa ticarət əlaqələrinin həyata keçirildiyi bütün
mərkəzlərdə Şərq ölkələri ilə ticarəti Venesiya respublikası öz
inhisarına almışdı. Venesiya XIV əsrdə (Genuya üzərində 1380-ci
il Kioc- ca qələbəsindən sonra) öz yeganə rəqibi olan Genuya
respublikasını da Şərqlə ticarətdə vasitəçilikdən həmişəlik
sıxışdırıb çıxartdı. Venesiya respublikasının yuxanda adlan çəkilən
ticarət mərkəzlərindən alıb apardığı Şərq malları içərisində xam
ipək xüsusi yer tuturdu ki, bunun da mühüm hissəsi Azərbaycanın
payına düşürdü.
XIV-XV əsrlərdə Avropaya apanlan xam ipəyin əksəriyyəti
Venesiya respublikasının Şərq ticarəti vasitəsilə əldə edilirdi.
Avropada xam ipəyə tələbatın artması Şimali İtaliya şəhərlərində, 0
cümlədən Venesiya respublikasında erkən kapitalist
münasibətlərinin inkişafı ilə bağlı idi. Venesiya toxuculuq
müəssisələrinin xam ipəyə olan tələbatının ödənilməsində
Azərbaycan ipəyi mühüm rol oynayırdı. Respublikanın kapitalist
manufakturalannın pambığa olan tələbatını da Şərq ölkələri
ödəyirdi. Hər il Venesiyadan müxtəlif Şərq ölkələrinə ancaq
pambıq gətirmək üçün xüsusi gəmi kar- vanlan (muda di cotoni)
yola salınırdı (228, s.318).
Venesiya tacirləri Şərqdən aldıqlan malların ancaq cüzi bir
hissəsini İtaliyaya aparırdılar. Onlar Avropanın hər yerinə
səpələnərək nadir şərq mallanm qat-qat baha qiymətə satıb külli
miqdarda mənfəət götürürdülər. Şimali Afrika və Cənubi Avropa
sahillərindən mtmuş İngiltərə, Şimali Almaniya və Flandriyaya
qədər hər yerdə Venesiya gəmilərinə, Venesiya tacirlərinə rast
gəlmək olardı (404, S.9; 375, s.193 və b.). Avropanın, demək olar
ki, bütün dəniz- sahili şəhərlərində Venesiyanın ticarət məntəqələri
fəaliyyət gös-
65
Yaqub Mahmudov-
tərirdi (6, s. 110.) Venesiya əhalisinin, təqribən, dörddə biri
ticarətlə məşğul idi*. E.V.Tarlenin fikrincə, o zaman Venesiya,
XIX əsrin əvvəllərindən 70-ci illərinədək Londonun Avropanın
həyatında oynadığı rolu oynayırdı (398, s.9).
Venesiya respublikasının Avropa-Şərq ticarətini öz
inhisarında saxlamasından digər Avropa ölkələri çox narazı
idilər** .
Venesiya respublikası İtaliya şəhərlərinin də xarici ticarətində
vasitəçilik edirdi. İtaliya toxuculuq manufakturalarının kəskin
ehtiyac hiss etdiyi İspaniya və İngiltərə yununu ölkəyə məhz
venesiya- hlar gətirir, italyan mahudunu, o cümlədən məşhur
Kremona parçalarını xarici ölkələrə də Venesiya ixrac edirdi.
Venesiya az qala bütün İtaliyanı taxıl və duzla təmin edir, bu xarici
ticarət məhsullarının satışını öz inhisarında saxlayırdı. İtaliyada,
ümumiyyətlə Avropada, kəskin ehtiyac duyulan və baha satılan bu
məhsulları Venesiya Qara dəniz ticarətindən əldə edirdi. Duz
ticarətinə nəzarət məqsədilə "Camera del sale" ("Duz ticarəti") adlı
xüsusi orqan yaradılmışdı. XV əsrin ortalarına - Konstantinopolun
süqutuna qədər Venesiya təkcə duz ticarətindən ildə 165.000 dukat
gəlir götürürdü (228, s.392-393).
Şərq ticarəti Venesiyada ayrı-ayrı sənaye sahələrinin
inkişafına təkan verirdi. Şərqdən gətirilən xam ipıək və pambıq,
habelə müxtəlif Asiya və Avropa ölkələrindən idxal olunan yun
burada toxunularaq başqa Avropa ölkələrində baha qiymətə
satılırdı. Bu qiymətli xammal mənbələri ilə ticarəti öz inhisarında
saxladığı üçün, XV əsrdə bir çox İtaliya şəhərlərində toxuculuq
sənayesi tənəzzülə uğradığı halda, Venesiyada həmin sahə inkişaf
etməkdə idi. Bəhs etdiyimiz dövrdə Alessandriya, Novara, Komo,
Monsa, Breşia, Kremona və Parmada ayrı-ayrılıqda 6 min top,
Milanda 4 min top, Paviada isə 3 min top mahud toxunduğu halda,
təkcə Venesiyada * Venesiyada o zaman təqribən 200 minədək adam yaşayırdı (531, s. 138). ** Venesiya ilə digər Avropa ölkələri arasındakı iqtisadi ziddiyyətlər sonralar Qərb ölkələrinin Türkiyəyə qarşı möhkəm blokda birləşə bilməməsinin əsas səbəblərindən idi. Venesiyanın Qərb dövlətlərini öz başçılığı altında Osmanlı imperiyasına qarşı vahid hərbi-siyasi ittifaqda birləşdirmək planlan boşa çıxdı.
66
- Azərbaycan diplomatiyası
90 min top mahud istehsal olunurdu (359, s.8). Respublikanın təkcə ipək
parça toxunulan müəssisələrində 3000-ə qədər fəhlə işləyirdi (375. s.
193). Ümumiyyətlə, mahud, ipək və pambıq parça istehsalı ilə 16 minə
qədər adam məşğul idi.
Venesiya sənətkarlarının qızıl, gümüş, 111 dişi və s.-dən
hazırladıqları bahalı bəzək şeyləri bütün Avropada şöhrət qazanmışdı.
Hələ XII əsrdən inkişafa başlayan şüşə və bədii şüşə məmulatı istehsalı
tərəqqi dövrü keçirirdi*. Venesiya güzgüləri ancaq Avropada deyil,
bütün Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda da məşhur idi**. Hökumət
Venesiya malları ilə rəqabət apara biləcək əcnəbi malları üzərinə ağır
gömrük qoymuşdu. Xarici ölkələrdən Venesiyaya ancaq onun öz
gəmilərində mal gətirilə bilərdi.
Müxtəlif növ odlu silahlar istehsalı və gəmiquraşdırma sahəsində
Venesiya çox irəli getmişdi. Hərb gəmiləri quraşdıran tərsanələr dövlətə
məxsus idi. Ümumiyyətlə, Venesiyanın gəmi tərsanələrində 16 minə
qədər fəhlə işləyirdi (408, s.24; 375, s.l93).
Venesiyada inkişaf etməkdə olan və muzdlu əməyə əsaslanan bu
sənaye müəssisələri kapitalist istehsal üsulunun ilkin rüşeymiəri idi. Kaıi
Marks kapitalizm formasiyasının tarixi və inkişaf qanunauyğunluqlarını
tədqiq edərkən məhz Venesiyanı da nəzərdə tutaraq ğöstərirdi ki,
kapitalist istehsalının ilkin rüşeymiərinə, artıq, XIV və XV əsrlərdə
Aralıq dənizi sahili boyunca ayrı-ayrı şəhərlərdə adda-budda təsadüf
olunur (237, s.728).
Venesiya müstəmləkə imperiyasının geniş xarici ticarət əlaqə- jəri
respublikanın pul sistemində də ciddi dəyişikliklər törətmişdi.
jVenesiyada hələ XII əsrdən veksel və çek sistemi tətbiq olunurdu.
1156-cı*** ildən dövlət bankı Fəaliyyət göstərirdi (398, s.lO). Bu,
Avropada birinci bank idi.
t Şüşə və şüşə məmulatı istehsalı Murano adasında mərkəzləşdirilmişdi. Şüşə məmulaiı, habelə müxtəlif bəzək şeyləri istehsalı texnologiyası Venesiyanın dövlət sirri kimi məxfi saxlanılırdı (211).
** O zaman .Azərbaycanın varlı ailələri gəlin köçürərkən cehiz olaraq Venesiya güzgüsü də verirdilər.
A.V.h'reyqanq bu bankın 1157-ci ildə açıldığını göstərir (408, s. 19).
67
Yaqub Mahmudov_
Venesiya respublikası Avropanın qüdrətli dəniz dövləti idi. Bu
dövlət tarixən Şərqlə ticarət əlaqəsi saxlamaq üçün əlverişli olan bir sıra
mühüm strateji məntəqələri ələ keçirib öz ərazisini xeyli
genişləndirmişdi. Balkan yarımadasının Adriatik dənizi sahilindəki
ticarət məntəqələri, İoni adaları, Moreyanm sahilboyu məntəqələri və
Korinf körfəzi, Krit və Evbeya (Neqropont) da daxil olmaqla Aralıq və
Egey dənizlərində bir sıra strateji əhəmiyyətli adalar, Qara və Azov
dənizlərində ticarət məskənləri, İskəndəriyyə və Konstantinopolda,
Suriya şəhərlərində, Serbiyada, Avstriyada ticarət məhəllələri və s.
Venesiyaya məxsus idi (39.3; .503, s.298; .587, s,l 17-118; 496, s.IOl).
Venesiya İtaliya dövlətləri ilə, xüsusən Milanla 1404-1454-cü illərdə
apardığı müharibələr nəticəsində Padu- ya, Ravenna, Verona, Trevizo,
Viçenza, Breşia, Berqamo, Feltre, Belluno, Krema və Friulini ələ keçirib,
həm də, qüvvətli Şimali İtaliya dövlətinə çevrilmişdi (503, s.298; 531,
s.146; 496, s.lOl). Ümumiyyətlə, Venesiya mülklərinin ümumi sahəsi 9
mln. hektara yaxın, əhalisi isə təqribən 4 mln. nəfər idi (408, s.ll). XV
əsrin ortalarında təkcə Venesiya şəhərinin özündə 200.000 adam
yaşayırdı (531, S.138). Respublika təkcə icarəyə verdiyi torpaqlardan
renta olaraq ildə 4 mln. dukat gəlir götürürdü (496, s.102).
Venesiya tarixən öz rəqibləri ilə mübarizədə ələ keçirdiyi ticarət
hegemonluğunu itirməmək üçün silahlı qüvvələrini - hərbi dəniz
donanmasını durmadan gücləndirirdi. Venesiya donanması 350- yə
qədər müxtəlif tipli hərb və 600-700 ticarət gəmisindən ibarət idi ki,
burada da 30-40 min dənizçi xidmət edirdi (228, s.346; 398, S.9; 375, s.
193; 408, s.20 və b.). Venesiyanın hərbi dəniz qüvvələri Avropada ən
qüvvətli donanma idi.
Venesiya respublikasının xarici siyasətindəki uğurlarında onun
nisbətən möhkəm dövlət quruluşuna malik olması az rol oynamırdı.
Respublikanın dövlət aparatına başdan ayağadək bir neçə əsilzadə
ailəsinə mənsub olan məhdud bir qrup maliyyə oliqarxiyası nəzarət
edirdi. Müstəmləkələrin idarə olunması və xarici siyasət məsələləri ilə
məşğul olmaq üçün xüsusi orqan - Senat yaradılmışdı. Ən mahir
Venesiya diplomatlarının təmsil olunduğu bu orqan respublika-
68
. Azərbaycan diplomatiyası
nın Şərq siyasətini dəqiq tənzim edirdi. Venesiya diplomatiya məktəbinin
nümayəndələri orta əsr Avropasının ən mahir diplomatları olmaqla
beynəlxalq aləmdə, o cümlədən Şərqdə, baş verə biləcək dəyişiklikləri
qabaqcadan müəyyən edir, respublikanın xarici siyasətini buna uyğun
olaraq nizamlayırdılar (187). Venesiya hökumətinin qərarına əsasən,
xaricdə fəaliyyət göstərən Venesiya diplomatlarına və onların övladlarına
ticarətlə məşğul olmaq qadağan idi. Əks hallara yol verildikdə onlardan
1000 dukat cərimə alınmalı idi (70, S.81). Kari Marks Venesiya
respublikasının siyasi quruluşundan bəhs edərkən göstərirdi ki,
Venesiyada əyanların ağalığı sarsılmaz idi, idarəçilik olduqca az
miqdarda ailələrin əlində cəmlənmişdi və bu oliqarxiyanın hakimiyyəti
ən amansız vasitələrlə müdafiə olunurdu (241, s.34).
Beləliklə, XV əsrin ortalarında Azərbaycanla Qərbi Avropa ölkələri
arasında geniş ticarət əlaqələri vardı. Asiya-Avropa ticarət əlaqələrində, o
cümlədən Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə iqtisadi münasibətlərində
başlıca olaraq Venesiya respublikası vasitəçilik edirdi. Avropa-Asiya
ticarətində vasitəçilik Venesiyanı qüdrətli ımüstəmləkə imperiyasına
çevirmişdi. Asiya-Avropa iqtisadi əlaqələrində Azərbaycan ipəyi,
xüsusilə xam ipək mühüm rol oynayırdı. iAvropa bazarlarında çox
axtarılan Azərbaycan ipəyi İtaliyada inki- Işaf etməkdə olan kapitalist
manufakturalarının xammalla təmin iolunmasmda mühüm rol oynayırdı.
Lakin Şimali İtaliyada inkişaf letməkdə olan kapital, daxili bazara
əsaslanan sənaye kapitalı deyil, ^əlverişli coğrafi amilin təsiri ilə tərəqqi
edən ticarət kapitalı idi. jVenesiya, Genuya, Florensiya, Piza və b. İtaliya
şəhərlərində formalaşmaqda olan burjuaziya, hər şeydən əvvəl. Şərq
malları ilə ticarət sahəsində ixtisaslaşmış ticarət burjuaziyası idi.
Venesiya respublikası və bir çox Cənubi Avropa şəhərlərində toplanmış
kapital, hər şeydən əvvəl, Xaç müharibələri zamanı qarət olunmuş sərvət
idi; Şərq ticarəti nətiçəsində toplanmış kapital idi. Başqa sözlə, ticarət
kapitalı idi. Buna görə də həmin kapitalın taleyi bütövlükdə xarici
ticarətdən, konkret olaraq Şərq ticarətindən asılı idi. Bu baxımdan Yaxın
və Orta Şərq ölkələri ilə, o cümlədən Azərbaycanla
69
Yaqub Mahmudov-
ticarət əlaqələrini sahmanda saxlamaq Venesiya respublikası və b.
əlaqədar Qərb dövlətlərinin xarici siyasətinin əsas məsələsi idi.
Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri iqtisadi
cəhətdən hər iki tərəf üçün sərfəli idi. Qarşılıqlı surətdə faydalı olan
ticarət əlaqələri Azərbaycanın Qərbi Avropa öUcələri ilə qarşılıqlı
əlaqələrinin əsasında dayanırdı,
Yeri gəlmişkən, Azərbaycan-Venesiya əlaqələri XV-XVII
yüzilliklərin ən kəskin hərbi-siyasi toqquşmaları dövründə də əvvəlki
əhəmiyyətini itirmirdi. Son dərəcə müxtəlif çətinlikləri dəf edən
Azərbaycan tacirləri Venesiyada öz ticarət mövqelərini uğurla qoruyub
saxlayırdılar. Sənədlər sübut edir ki, Azərbaycan tacirləri, xüsusilə
Təbriz tacirləri hətta Ağqoyunlıi-Osmanh və Səfəvi-Osmanh
müharibələri dövründə belə, Venesiya şəhərinə ticarətə gedir, burada
olduqca yaxşı qarşılanırdılar. Azərbaycan tacirlərinə Venesiyada hər cür
köməklik göstərilirdi.
Azərbaycan tacirləri Venesiyada sərbəst ticarət hüququna malik
idilər. Onlar hər cür vergi və gömrükdən azad olunmuşdular. Azərbaycan
tacirlərinin burada fəaliyyət göstərən nümayəndəliyi də Venesiya
hökumətinə heç bir rüsum ödəmirdi (70, s.63; Senatın 7 sentyabr 1622-ci
il və 6 iyul 1646-cı il tarixli qərarları).
Azərbaycan və İran ipəyi ilə ticarəti Venesiyada xüsusi idarə orqanı
- "Müdriklər şurası" ("Beş müdrikin şurası") himayə edir və
tənzimləyirdi. "Beşlər şurası" Venesiya senatının 15 fevral 1507-ci il
tarixli delaeti ilə yaradılmışdı. Şərq ticarəti və ticarət yolları ilə əlaqədar
bütün məsələlərə nəzarət edən konsulluqlar və bütün ticarət müəssisələri
bu orqana - magistraturaya tabe edildi. "Beşlər şurası" Şərq ticarətinin
"daha fəal və daha müntəzəm olmasına çalışmalı idi" (70, S.70), Həmin
şuranın qərarına əsasən bütün Asiyada Venesiyanın baş konsulluğu
Hələb şəhərinə köçümldü (70, s.70). Azərbaycandan və İrandan gələn
karvanlar, xüsusilə xam ipək Teymur və Osmanlı işğallarından sonra
əsas etibarilə Hələbə aparılırdı.
"Beşlər şurası"nm 26 dekabr 1641-ci il və 19 yanvar 1672-ci il
tarixli qərarlarına əsasən Səfəvi tacirləri ilə yerli tacirlər arasında
alqı-satqı əməliyyatlarını tənzim etmək üçün vasitəçilərdən (dəllal-
70
Azərbaycan diplomatiyası
lardan) ibarət xüsusi komissiya yaradılmışdı. Hökumətin xüsusi
tapşırığına əsasən bu komissiya Azərbaycandan gəlmiş tacirlərlə
venesiyalılar arasında bülün ticarət əməliyyatlarına nəzarət etməli,
qonaqların aldadılmasına, onların narazı qalmasına yol venuəməli idilər
(70, S.63).
Səfəvilər dövründə, xüsusilə Şah Abbasın hakimiyyəti illərində
hətta, Venesiyada "Culfa yolu" adlanan Icüçə də vardı ki, bura
Azərbaycandan və İrandan gələn tacirlər düşürdülər (70, s.62).
Azərbaycan tacirlərinin San Covanni Qrizostomo meydanında, şəhərin
baş kanallarından birilə kəsişən kiçik bir kanalın sahilində - alman tacirlərinin
dülcanlan ilə üzbəüz toxuculuq malları dükanı vardı (70, s.63).
XVII əsrdə Səfəvi tacirləri San Covanni meydanında türklərlə eyni
ticarət cərgəsində yaşayır, lakin ayn-aynlıqda ticarət edirdilər (70, s.63).
Zaman keçdikcə Azərbaycandan Venesiyaya gedən taçirlər sayca
azalmağa başlayırdı. Bunu mənbələr də sübut edir. Məsələn, Venesiyada
ticarət işlərinə baxan "Beşlər şurası"nın 10 iyun 1662-ci il tarixli dekreti
ilə Səfəvi tacirləri, kişi və ya qadın olmasından asılı olmayaraq, türklərin
ticarət cərgəsinə keçirildilər (70, s.63).
Bununla belə, bir çox .Azərbaycan tacirləri, həmçinin onların ailə
üzvləri xüsusi evlərdə yaşamaqda davam edir, keçmiş ənənələrini
birdən-birə tərgizmirdilər. Lakin çox keçmədən onlar da rəsmi ticarət
məhəllələrinə köçürüldülər (70, s.63). Venesiya hökuməti qürbətdə -
Venesiyada vəfat edən Səfəvi tacirlərinin dəfn olunması üçün xüsusi yer
də ayırmışdı (70, s.63).
İtaliyanı özünə daimi yaşayış yeri seçən Səfəvi tacirləri də az
deyildi. Məsələn, İsfahan Culfasından gedən tacirlərdən biri Venesiyanın
ən varlı və məşhur tacir ailələrindən birinə çevrilmişdi.
XVII əsrdə bu ailə Avropanın ən zəngin tacir ailələrindən biri kimi
tanınırdı. Belə ailələrdən bəziləri haqqında hətta Venesiya
salnamələrində də məlumat verilir (70, s.64).
İlk mənbələrin məlumatlarından aydın olur ki, Səfəvilər dövlətindən
getmiş bu cür tacir ailələri, hətta, Belçikaya qədər gedib çıxmış, oranı
özlərinə daimi yaşayış yeri seçmişdilər.
71
Yaqub Mahmudov_
Yuxanda göstərilənlərlə yanaşı, bu da inkarolunmaz bir tarixi
həqiqətdir ki, XV əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycanın Qərbi
Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrində iqtisadi əsasla birlikdə xarici
siyasi amilin də rolu artmağa başlamışdı.
2. AZƏRBAYCANIN AVROPA DÖVLƏTLƏRİ İLƏ DİPLOMATİK
ƏLAQƏLƏRİNİN GENİŞLƏNMƏSİNDƏ XARİCİ SİYASİ AMİLİN ROLU
XV əsrin ortalarından etibarən Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə
qarşılıqlı əlaqələri, həm də siyasi xarakter almağa başladı. Daha doğrusu,
Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı yaxınlaşmada xarici siyasi amilin rolu artdı.
Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin hakimiyyəti illərində Qərb ölkələri
ilə, xüsusən Venesiya respublikası ilə geniş diplomatik əlaqələr yarandı.
Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələr XVI əsrdə daha da genişləndi.
Beləliklə, Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə ticarət münasibətləri kimi,
diplomatik əlaqələri də hələ Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən çox
əvvəl başlanmışdı.
Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin, daha
doğrusu, bu əlaqələrin getdikcə daha çox siyasi xarakter almasının
mühüm səbəblərindən biri XV əsrin ortalarından etibarən Osmanlı
imperiyasının öz ərazilərini genişləndirmək siyasəti idi. Buna görə də,
Azərbaycanın Qərb dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin səbəblərini
lazımınca aydınlaşdırmaq üçün həmin dövrdə həm Azərbaycan-Türkiyə
münasibətlərinə, həm də Osmanlı imperiyasının qüvvətlənməsi ilə
əlaqədar olaraq müvafiq Avropa dövlətlərinin xarici siyasətində əmələ
gələn dəyişikliklərə nəzər salmaq lazımdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, xarici ölkə tarixçilərinin ümumiyyətlə İran,
Türkiyə və ayrı-ayrı Avropa ölkələrinin tarixinə həsr olunmuş
əsərlərində bu məsələ haqqında, yəni Avropa və Asiya ölkələrinin
qarşılıqlı yaxınlaşmasında Osmanlı imperiyasının öz ərazilərini
genişləndirmək siyasətinin rolu barədə, sistemsiz halda da olsa, bəzi
məlumatlara təsadüf olunur. Tarixi gerçəkliyə yabançı
72
. Azərbaycan diplomatiyası
ruhda yazılmış bu əsərlərdəki, əksər hallarda səthi olan, çox qısa
məlumatlar Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələrinin
həqiqi səbəblərini aydınlaşdırmır. Avropa tarixçiləri öz ölkələrinin orta
əsrlərdəki antitürkiyə siyasətindən bəhs edərkən bu siyasətin ancaq
özünümüdafiə xarakteri daşıdığını sübut etməyə çalışır, əsas diqqəti
Osmanlı təcavüzünə verirlər. Məsələn, Osmanlı Türkiyəsi əleyhinə
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə geniş diplomatik əlaqə yaratmış
Venesiya respublikasına rəğbət ruhunda yazılmış əsərlərdə
müstəmləkəçilik siyasəti yeridən bu dövlətin, yəni Venesiyanın qəsbkar
xarici siyasətindən, demək olar ki, bəhs olunmur, lakin "türk
təhlükəsi"nə olduqca geniş yer verilir. Bu əsərlərdə, XV əsrin
ortalarından etibarən Şərq və Qərb ölkələri arasındakı yaxınlaşmanın
yeganə səbəbi Türkiyənin istilaçılıq siyasəti hesab olunur. Türk
tarixçiləri isə, əksinə, Osmanlı imperiyasının öz ərazilərini
genişləndirmək siyasəti yürütməsinin üstündən sükutla keçir, qonşu
Avropa və Asiya ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycan ərazisindəki feodal
dövlətlərinin, habelə bir çox Qərb dövlətlərinin Türkiyə üçün böyük
təhlükə törətməsindən, bu dövlətlərin istilaçılıq siyasəti yeritməsindən
geniş danışırlar; türk tarixçilərinin bir çoxu Ağqoyunlu dövlətinin,
sonralar isə Səfəvilə- rin Türkiyəyə qarşı başlıca təhlükə olduğunu qeyd
edirlər.
Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə
diplomatik əlaqələrinin səbəblərini araşdırmaq yolunda nisbətən
obyektiv addımlar da atılmışdır. Tanımnış şərqşünas prof.İ.P.Petru-
şevski özünün "XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri" adlı qiymətli
tədqiqatında Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri ilə diplomatik
əlaqələrinə toxunarkən, bunu XV əsrin II yarısında Osmanlı Türkiyəsinin
gömrük siyasəti ilə, həmçinin Sultan II Mehmedin (1451-1481)
hərbi-siyasi planları ilə izah etmişdir (366, s.172-173). Bu fikir
Azərbaycanın və İranın əlaqədar dövr tarixindən bəhs edən elmi və
elmi-soraq ədəbiyyatında geniş yayılmışdır.
Azərbaycan alimi profC.M,İbrahimov da Azərbaycanın XV əsr
tarixinə dair tədqiqatlarında profİ.P.Petnışevskinin yuxanda
göstərdiyimiz elmi nəticəsini təsdiq edir (176, s.41).
73
Yaqub Mahmudov^
O.Ə.Əfəndiyev Sultan II Mehmedin (1451-1481) hakimiyyəti
illərində Türkiyənin Cənubi Qafqaz və İran istiqamətində geniş işğallara
hazırlaşdığını göstərir (443, s.57).
Bəzi ədəbiyyatda isə Ağqoyunlu-Osmanh münasibətlərindən
danışılarkən Türkiyənin istilaçılıq siyasətinə geniş yer verildiyi halda,
Ağqoyunlu və Səfəvilər dövləti, həmçinin onların müttəfiqləri olan Qərb
ölkələri "türk hücumu təhlükəsindən ehtiyat edən" dövlətlər kimi
göstərilir (183, s.224).
Beləliklə, Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrini
doğuran siyasi səbəblər də, iqtisadi səbəblər kimi, indiyədək lazımınca
tədqiq olunmamışdır. Başqa sözlə, Türkiyənin və ona qarşı birləşməyə
çalışan Avropa və Asiya dövlətlərinin bir-biri ilə əlaqədar xarici siyasəti,
əsasən, birtərəfli şərh olunmuşdur. Göstərilən ölkələr arasındakı
diplomatik əlaqələrin iqtisadi səbəbləri isə, demək olar ki,
aydınlaşdırılmamışdır.
Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələrinin
səbəblərini aydınlaşdırmaq üçün XV əsrin II yarısında Ağqoyunlu
dövləti ilə Türkiyə, habelə Qərb ölkələri ilə Türkiyə arasındakı
ziddiyyətlərə ayrı-ayrılıqda nəzər salmaq, ilk növbədə bu ölkələr
arasındakı iqtisadi ziddiyyətləri aydınlaşdırmaq, soııi'a isə bunun
qanunauyğun nəticəsi olan xarici siyasi əlaqələri tədqiq etmək lazımdır.
Göstərilən ölkələrin bir-biri ilə əlaqədar iqtisadi siyasəti və diplomatik
əlaqələrini ancaq təcrid olunmuş şəkildə deyil, vəhdətdə araşdırmaq
lazımdır. Özü də bu əlaqələrə Böyük coğrafi kəşflər və ilkin kapital
yığımı dövıündə Qərb dövlətlərinin Şərqlə bağlı müstəmləkəçilik
siyasəti kontekstində nəzər salmaq lazımdır. Belə olduqda, XV əsrin II
yarısından başlayaraq Azərbaycanla Qərb ölkələri arasındakı
yaxınlaşmanın ümumi səbəbləri daha obyektiv şərh etmək olar.
Əvvəla, Azərbaycan-Türkiyə ziddiyyətləri haqqında.
Azərbaycanla Osmanlı imperiyası arasında kəskin ticarət və siyasi
ziddiyyətlər vardı. Bu ziddiyyətlər hələ XV əsrin II yarısında
Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərindən birinin - Ağqoyunlu
dövlətinin Osmanlı imperiyasına qarşı Avropa ölkələri ilə qarşı-
74
Azərbaycan diplomatiyası
lıqlı yaxınlaşmasına səbəb olmuşdu. Zaman keçdikcə, Osmanlı
imperiyasının güclənməsi ilə əlaqəlar olaraq, hələ XV əsrdə meydana
gəlmiş bu əlaqələr getdikcə dərinləşmiş, nəhayət, Səfəvilərin
hakimiyyətə gəlməsindən sonra daha da genişlənmişdi.
Ağqoyunlu dövləti Qərb ölkələri ilə nə üçun geniş əlaqələr
yaratmışdı? Elmi ədəbiyyatda, əksər hallarda göstərildiyi kimi. Osmanlı
Türkiyəsinin şərqə doğru genişlənmək siyasəti bu əlaqələrin yeganə
səbəbidirmi? Yoxsa, Qərb tarixçilərinin göstərdikləri kimi, Avropa
dövlətləri sadəcə olaraq, Türkiyəyə qarşı başqa ölkələr kimi .Ağqoyunlu
dövlətindən də istifadə etməyə çalışırdılar?! Ağqoyunlu dövlətinin Qərb
ölkələri ilə əlaqə yaratmaqda Türkiyədən müdafiə olunmaqdan savayı
heç bir iqtisadi və siyasi məqsədi olmamışdırmı?
Tarixi gerçəkliyi aydınlaşdırmağa çalışaq.
Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələrini
təkcə Osmanlı imperiyasının şərqə doğru genişlənməsilə və Sultan II
Mehmetin hərbi-siyasi planları ilə izah etmək kifayət deyildir. Bu
münasibətləri, həmçinin, ancaq Avropada Osmanlı istilaları ilə izah
etmək və ya Venesiya respublikasının Şərq ticarətinin təhlükə qarşısında
qalması ilə əsaslandınnaq da birtərəfli olardı. Avropa ölkələri ilə
əlaqələrin daha əsaslı səbəbləri - bilavasitə Azərbaycan ərazisindəki
feodal dövlətlərinin özləri ilə bağlı olan iqtisadi və siyasi səbəbləri vardı.
İqtisadi səbəblərdən başlayaq.
Ağqoyunlu dövlətinin Qərbi Avropa ölkələri ilə diplomatik
münasibətləri və 1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi, hər
şeydən əvvəl, "...Xorasandan Qaraman bəyliyinə qədər uzanan..." (243,
s.202) və Kür çayından İran körfəzinədək geniş əraziləri əhatə edən bir
ölkənin hökmdarı Uzun Həsənin Qərb ölkələri ilə bilavasitə ticarət
əlaqəsi yaratmaq siyasətindən doğmaqla. Osmanlı Türkiyəsi ilə dərin
ticarət ziddiyyətləri nəticəsində meydana gəlmişdi. Ağqoyunlu-Türkiyə
ziddiyyətləri, bilavasitə, ölkənin iqtisadi qüdrəti üçün həyati əhəmiyyəti
olan xarici ticarətlə, birinci növbədə, ipək ticarəti ilə bağlı idi.
75
Yaqub Mahmudov.
Məlum olduğu kimi, Ağqoyunlularm hakimiyyətə gəlməsindən
əvvəl, uzun tarixi dövr ərzində, Azərbaycan yadellilərin bir çox hü-
cumlanna məruz qalmış, nəticədə iqtisadiyyata, xüsusən oturaq
təsərrüfat sahələrinə ağır zərbə dəymişdi. Suvarma qurğulan
dağıdıldığından kənd təsərı-üfatı bərbad vəziyyətə düşmüşdü. Buna görə
də xarici ticarət dövlətin iqtisadiyyatında mühüm yer tuturdu.
Ağqoyunlu dövlətində ipək ticarətindən böyük gəlir əldə edilirdi. Artıq
qeyd etdiyimiz kimi, Avropa ölkələri ilə ticarətdən əldə olunan gəlir,
habelə, ölkənin ərazisindən keçən beynəlxalq ticarət karvanlarından
alınan gömrük Ağqoyunlu dövlətinin iqtisadi qüdrəti üçün böyük
əhəmiyyətə malik idi.
XV əsrin ortalarından başlayaraq, Osmanlı imperiyası
Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsi
yolunda qüvvətli maneəyə çevrilmişdi. Osmanlı sultanlanmn apardıqları
aramsız müharibələr nəticəsində sürətlə qərbə və şərqə doğru genişlənən
Türkiyə Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin həyata keçirildiyi ənənəvi
ticarət mərkəzlərini bir-birinin dalınca ələ keçirir, nəticədə Şərq və Qərb
tacirlərinin əvvəlki kimi birbaşa və sərbəst ticarət əlaqəsi saxlamaq
imkanı aradan qaldınhrdı. Zaman keçdikcə, Asiya və Avropa tacirləri
bir-biri ilə ancaq Osmanlı imperiyası ərazisi vasitəsi ilə əlaqə saxlamağa
məcbur olurdular. Osmanlı sultanlarının, 0 cümlədən Sultan II
Mehmedin ağır gömrük siyasəti Ağqoyunlu dövlətini yuxarıda
göstərdiyimiz əsas gəlir mənbəyindən məhrum etmək məqsədi daşıyırdı.
Beləliklə, Osmanlı imperiyası Şərq ölkələri ilə, o cümlədən
Azərbaycanla Avropa arasında əsrlərdən bəri davam edən ənənəvi ticarət
əlaqələrinin həyata keçirilməsi yolunda ciddi maneəyə çevrildi. Lakin
bu, məsələnin bir tərəfi, həm də ümumi tərəfidir.
Azərbaycanla Türkiyə arasında konkret ticarət ziddiyyətləri də
vardı. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri
ilə tranzit ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində bilavasitə Osmanlı
Türkiyəsinin ərazisindən keçən karvan yolları da mühüm rol oynayırdı.
Əgər Təbrizə toplanan ipək və başqa Şərq mallarının bir qismi
karvanlara 3diklənərək Trabzona və Hələbə
76
. Azərbaycan diplomatiyası
göndərilirdisə, digər mühüm qismi isə Türkiyə ərazisində venesi-
yalılann və başqa avropalıların qızğın ticarət etdikləri toxuculuq və
ticarət mərkəzlərinə yola salınırdı.
Azərbaycan, həmçinin İran ipəyi Türkiyədəki toxuculuq
mərkəzlərinin xammalla təmin olunmasında həlledici rol
oynayırdı. Təkcə Təbrizdən Türkiyəyə iki mühüm karvan yolu
gedirdi: Təb-
riz-Diyarbəkr-Mardin-Maraş-Qeysəriyyə-Ankara-Eskişehir-
Bursa və Təbriz-Ərzurum-Ərzincan-Toqqat-Amasya-Ankara-
Bursa (475, s. 128-129). Şirvan, Gəncə, Qərbi Azərbaycan və
Gürcüstandan gedən karvanlar da Toqqatda Təbriz-Bursa
karvanma qoşulurdular. Bursaya ipək aparan hər belə karvanda
təxminən 300-400 yük heyvam olurdu (475, s.129). Türk tarixçisi
İnalcik Xəlil Bursanın XV əsrin II yarısında Aralıq dənizi hövzəsi
ölkələri üçün Hələb kimi mühüm bir ipək ticarəti mərkəzinə
çevrildiyini göstərir (495, s.51). Əvvəllər Bursada Azərbaycan
ipəyinin əsas alıcıları Avropa tacirləri idi. Burada Şimali İtaliya
şəhərlərinin, xüsusən Venesiya və Florensiyanın ancaq Avropa
üçün ipək alıb yola salmaqla məşğul olan ticarət təşkilatları coşqun
fəaliyyət göstərirdi. Təbriz, Şamaxı, Şəki, Gəncə və b. Azərbaycan
şəhərlərindən gətirilən ipək Bursa bazarlanna xüsusi rövnəq verir,
Avropa tacirləri arasında böyük rəqabətə səbəb olurdu. İtalyanlar
"setta Stravai" adlandırdıqları Astarabad ipəyinə xüsusi maraq
göstərirdilər. Təbrizdən gələn hər karvan orta hesabla 200 tay (yük)
ipək gətirirdi (495, s.53).
Şamaxı ilə də Bursa arasında geniş ticarət əlaqələri vardı.
Məsələn, 1467-ci ildə Şamaxıdan təkcə Əbdürrəhim adlı bir tacir
Bursaya 220 min axça dəyərində 4400 tay ipək gətirmişdi (495,
s.53). Bursada Qərb tacirlərinə ipəyin əksəriyyətini Azərbaycan
tacirləri satır, müqabilində müxtəlif Avropa malları, xüsusən yun
parça alırdılar.
XV əsrin ortalarında Bursa və başqa Türkiyə bazarlarında xam
ipəyə tələbat getdikcə artırdı. Bu, bir tərəfdən Şimali İtaliyada
erkən kapitalist münasibətlərinin tərəqqisi ilə əlaqədar idisə, digər
tərəfdən Bursa, İstanbul və b. Türkiyə şəhərlərində toxuculuğun
sürətlə inkişaf etməyə başlaması ilə bağlı idi. Məsələ burasında idi 77
Yaqub Mahmudov-
ki, Avropa-Şərq ticarətində vasitəçiliyi ələ keçirməyə çalışan
Osmanlı Türkiyəsi ölkədə toxuculuğun inkişafına ciddi fikir
verirdi. Sultan II Mehmed Şərqdən gətirilən xam ipəyi toxudaraq
Türkiyəni Avropaya hazır məhsul ixrac edən ölkəyə çevirmək
siyasəti yeridirdi. Buna görə də, Azərbaycandan gətirilən xam
ipəyin Türkiyədən xaricə çıxmasına maneçilik törədilirdi. Bu
məqsədlə Avropa tacirlərinin Bursadan alıb apardıqları ipəkdən
çoxlu gömrük götürülürdü. Digər tərəfdən, Azərbaycan ipəyi
əlverişsiz şərtlərlə Osmanlı tacirlərinə satılmalı idi.
Türkiyə bazarları vasitəsilə Qərblə əlaqə saxlamağa məcbur
olan Azərbaycan tacirlərindən iki yerdə - Toqqatda və Bursada
gömrük alınırdı (81, s.41; 495, s.53). İpək və ipək parçadan onun
dəyərinin hər 100 axçasına 2 axça hesabı ilə gömrük götürülürdü
(81, s.79-80). Azərbaycan tacirlərindən iki yerdə gömrük alındığı
üçün bu rəqəm 4 %-ə barəbər idi. Ümumiyyətlə, Bursa
gömrüyündən toplanılan 3 mln. axça vəsaitin 2 mln.-u təkcə ipək
gömrüyündən əldə olunurdu (495, s.57).
Dövlət ipəkdən gömrük toplamaq hüququnu ayn-ayrı
adamlara bahasına satırdı ki, bu da ipək ticarətini daha da
çətinləşdirirdi. Məsələn, 1492-ci il tarixli bir sənəddə Bursa
gömrüyünün 3 il müddətinə Sandıqçıoğlu İskəndər adlı bir nəfərə
500 axça artığına - 661 min axçaya satıldığı göstərilir (475, s.l67).
Bursa gömrüyündən Osmanlı dövləti 1460-cı ildə - 180.000 axça,
1492-ci ildə - 661.000 axça, 1494-cü ildə isə 5.500.000 axça
mənfəət götürmüşdü (475, S.142). Bu rəqəmlər, eyni zamanda,
Azərbaycan tacirlərinin Qara dəniz ticarətindən məhrum olduqdan
sonra, Türkiyə bazarlanna axışmağa məcbur olduqlannı və
Bursanın ticarət həyatında Azərbaycan ipəyinin nə qədər mühüm
rol oynadığını da aydın sübut edir.
Azərbaycan tacirlərinin Türkiyə ərazisi vasitəsilə Qərb
ölkələri ilə ticarət əlaqələri başqa tədbirlərlə də məhdudlaşdınlırdı.
Ümumiyyətlə, Osmanlı imperiyası ərazisində ipək ticarətinə dövlət
nəzarət edirdi. Şərqdən gətirilən xam ipək və hər cür ipək məmulatı
dövlətin qabaqcadan müəyyən etdiyi yerlərə toplanılırdı. Qonaq
evlərinə düşən tacirlərin əmlakı müsadirə olunurdu. İpək satan ta- 78
.Azərbaycan diplomatiyası
cirlər sərbəst ticarət edə bilməzdilər. Alqı-satqı əməliyyatını
dövlətin müəyyən etdiyi komissiya - dəllallar həyata keçirirdi
(81,31, S.42). Onlar ipəyə qiymət qoyur və onu alıcılar arasında,
birinci növbədə türk tacirləri arasında, bölüşdürürdülər. Bunun
müqabilində tacirlərdən dəllallara verilmək üçün "dəllaliyyə"
deyilən xüsusi rüsum toplanılırdı (475, s.248; 495, s, 58). Osmanlı
imperiyasının gömrük siyasətindən əziyyət çəkən Azərbaycan
tacirləri daha çox Suriya bazarlarına və Xəzər-Volqa yolu ilə
Rusiya ərazisindəki ticarət mərkəzlərinə axışmağa başlamışdılar
(254, 255, 256).
Beləliklə, XV əsrin ortalarında, xüsusilə Konstantinopolun
fəthindən sonra, Azərbaycanla Osmanlı imperiyası arasında dərin
ticarət ziddiyyətləri vardı. Osmanlı Türkiyəsinin iqtisadi siyasəti
Azərbaycanın beynəlxalq ticarət əlaqələrinə ağır zərbə vururdu. Bu
da nəticə etibarilə Ağqoyunlu dövlətinin süqutuna gətirib çıxara
bilərdi*. XV əsrin II yansında Ağqoyunlu dövlətinin Avropa
ölkələri ilə, o cümlədən Venesiya respublikası ilə geniş diplomatik
əlaqələr yaratmasının xarici amillə bağlı olan əsas səbəbi də elə bu
idi.
1472- 1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsinin də başlıca
səbəbi məhz bu idi. Göründüyü kimi, bu səbəb, həm də Ağqoyunlu
dövlətinin, bütövlükdə Azərbaycanın iqtisadi mənafeyi ilə bağlı
idi.
Ağqoyunlu dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında kəskin
hərbi-siyasi ziddiyyətlər də vardı. Bu ziddiyyətlərin özü də, əsas
etibarilə, hər iki dövlətin iqtisadi siyasətindən doğurdu. Məsələ
burasında idi ki. Osmanlı dövləti Şərqdən gələn ticarət
karvanlarından
* Ağqoyunlu dövlətini ona görə xüsusi qeyd edirik ki, Azərbaycanın bu dövlətin tərkibinə daxil olan ərazisi tarixən xarici hərbi-siyasi təcavüzlərə daha çox məruz qalmış, bu hissədə məhsuldar qüvvələr, xüsusən oturaq təsərrüfat sahələri daha çox tənəzzülə uğramışdı. İqtisadi həyatda xarici ticarətin mühüm rolu vardı. Həm də bu dövlətin xarici ticarət istiqaməti Aralıq və Qara dəniz sahilləri idi. Kürdən şimaldakı münbit Azərbaycan torpaqlarında - Şirvanşahlar dövləti ərazisində isə məhsuldar qüvvələr daha üstün inkişaf etmişdi. Həm də Şirvanşahlar dövlətinin xarici ticarət istiqaməti Volqa-Xə- zər rayonu idi. Bu yolla ticarət Şirvan tacirlərinin inhisarında idi. Bu mənada Osmanlı işğalları Osmanlı imperiyasının gömrük siyasəti Şirvanşahlar dövlətinin xarici ticarət əlaqələrinə, iqtisadi həyatına o qədər də mənfi təsir göstərmirdi.
79
Yaqub Mahmudov^
gömrük almaqla kifayətlənmirdi. Sultan II Mehmed 1453-cü ildə Qara
dənizin açarları (439, s.l3) olan Bosfor və Dardanel boğazlarını ələ
keçirdikdən sonra, Avropada olduğu kimi, Asiyada da geniş işğallara
başladı. O, Ön Asiyada olan bütün xırda feodal dövlətlərini - Qaraman,
İsfəndiyaroğullan, Alaiyyə və Zülqədəroğulları bəyliklərini, Şimali
Anadoludakı Genuya ticarət məskənlərini, Trabzon yunan dövlətini, bu
zaman paytaxtı Diyarbəlc olan Kiçik Ağqoyunlu hakimliyini aradan
qaldırıb bütün Kiçik Asiyanı ələ keçirməyə və buranı Osmanlı dövlətinin
daimi ərazi - iqtisadi bazasına çevirməyə çalışırdı.
Sultan II Mehmed Asiya-Avropa ticarətində üstünlüyü tamamilə ələ
almaq və Türkiyədə inldşafa başlayan ipəkçilik müəssisələrini daimi
xammal mənbəyi ilə təmin etmək üçün "Osmanlı iqtisadiyyatının şah
daman" (494, s.515) olan Təbriz-Toqqat-Bursa ipək yolunu bütünlüklə
ələ keçirməyə çalışırdı. İnalcik Xəlil Bursa tarixinə dair tədqiqatında
belə bir nəticəyə gəlir ki, Bursam Yaxın və Orta Şərqin ən böyük ticarət
mərkəzi olan Təbrizlə birləşdirən bu ipək yolu Osmanlı fəthlərini şərqə
doğru istiqamətləndirən əsas amil idi (495, s.51).
Beləliklə, Osmanlı imperiyası o dövrün başlıca xam ipək mənbəyi
olan Azərbaycanı, habelə bütövlükdə Cənubi Qafqazı və İranı fəth etmək
niyyətində idi, Belə olduqda, Osmanlı- dövləti Orta Asiya və
Hindistandan Azərbaycan və İran vasitəsilə Qara dəniz və Aralıq dənizi
sahillərinə, habelə Bursa və İstanbula gələn bütün ticarət yollarında
şəriksiz hökmranlıq edə bilər, Avropa-Şərq ticarətində vasitəçiliyi ələ
keçirmiş olardı.
Osmanlı imperiyasının bu siyasəti Azərbaycan üçün bilavasitə
hərbi-siyasi təhlükə demək idi. Göstərilən xarici-siyasi təhlükəyə qarşı,
təbiidir ki, Azərbaycan hakimləri Türkiyənin arxasında - Avropada
özlərinə müttəfiqlər axtarmalı idilər. Göründüyü kimi, Ağqoyunlu
dövləti ilə, sonralar isə Səfəvilər dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında
hərbi-siyasi ziddiyyətlərin və müharibələrin əsasında Avropa ilə Asiyanı
birləşdirən karvan yollarında üstünlüyü ələ keçilmək siyasəti dururdu.
Qara dəniz və Aralıq dənizinə çı-
80
Azərbaycan diplomatiyası
xış yollarını ələ keçirmək, üstündə hələ qədim dövrlərdən başlanan
hərbi-siyasi rəqabət (Yunan-İran müharibələri, Bizans-İran
müharibələri və s.) davam etməkdə idi. İndi yalnız tərəflər
dəyişmişdi: Fərq burasında idi ki, boğazlarda və Avropa-Şərq
ticarəti üçün əlverişli olan digər strateji məntəqələrdə mənafeyi
olan və mübarizəyə qoşulan dövlətlərin sayı getdikcə artmaqda idi.
Osmanlı imperiyasının Trabzon yunan dövlətini aradan
qaldırması Ağqoyunlular üçün çox ağır zərbə, həm də ilk
düşmənçilik addımı oldu. Hələ IV Xaç müharibəsi zamanı
(1202-1204) meydana gəlmiş bu dövlət Kiçik Asiyanın şimalında -
Qara dəniz sahilində çox əlverişli mövqedə idi. Qara dənizin
Avropa-Asiya ticarətində mühüm rol oynadığı dövrdə - 1453-cü
ildə Konstantinopolun Osmanlı sultanı II Mehmed tərəfindən
ahnmasınadək Trabzon şəhəri Qərb ölkələrinin Şərqlə ticarət
əlaqələrinin həyata keçirilməsində mühüm rol oynayırdı. Qara
dəniz ticarətində iştirak edən ölkələr Trabzon-Təbriz ticarət yolu ilə
Azərbaycan, İran, Orta Asiya, Hindistan və Çinlə ticarət əlaqəsi
yaradırdılar. Trabzon bu işdə, hətta. Qara dəniz ticarətini öz
inhisarında saxlayan Genuya ticarət respublikası ilə rəqabət
aparırdı. Avropa tacirləri məhz Trabzondan Təbrizə enən yol
vasitəsi ilə bütün Asiyaya yayılırdılar. XV əsrin əvvəllərində
Trabzon Avropa-Şərq ticarətində vasitəçilikdən ildə 700 min
dukata qədər gəlir əldə edirdi (346, s.51-52). Əvvəllər genuyalılar,
sonra isə venesiyalılar Trabzonda geniş ticarət imtiyazları ələ
keçirmişdilər (162, s.143).
Təbrizi Trabzonla birləşdirən karvan yolunun Azərbaycanın
beynəlxalq ticarət əlaqələrində mühüm əhəmiyyəti vardı. Trabzon
şəhəri Ağqoyunlular üçün Qara dənizə yeganə çıxış yolu idi*. Ağ-
qoyunlu tacirləri Trabzon vasitəsilə Qara dəniz ticarətində iştirak
* Məşhur türk səyyahı Evliya Çələbinin bu maraqlı məlumatı da Trabzonun Ağqoyunlu tarixindəki rolunu təsdiq edir. Səyyah Trabzonu təsvir edərkən bu şəhəri bir vaxtiar "Azərbaycan hakimi Sultan Uzun Həsənin genuyalılann əlindən aldığını", sonra isə Sultan II Mehmedin ələ keçirdiyini yazır. Evliya Çələbi Trabzon abidələrindən bəhs edərkən burada "Uzun Həsənin tikdirdiyi böyük bir daş körpü olduğunu" göstərir (61, s. 31, 35).
81
Yaqub Mahmudov_
edir, o cümlədən Krımdakı ticarət mərkəzləri ilə əlaqə saxlayır,
ipək və başqa şərq malları almağa gələn Avropa tacirləri ilə
görüşürdülər. XV əsrin ortalanna doğru Qara dəniz ticarəti
Azərbaycan iqtisadiyyatında mühüm rol oynayırdı.
Trabzon yunan dövləti, həm də Osmanlılara qarşı Ağqoyunlu
dövlətinin müttəfiqi idi (366, s.l67; 460, s.263). Türkiyəyə qarşı öz
müstəqilliyini qorumaq iqtidarında olmayan Trabzon imperatorlan
Ağqoyunlularla, bu sülalə hələ Azərbaycanda hakimiyyəti ələ
keçirməzdən əvvəl - Diyarbəkr və onun ətraflarını əhatə edən kiçik
feodal dövləti ikən dostluq əlaqəsi yaratmışdılar. Sülalə qohumluğu
bu əlaqəni daha da möhkəmləndirmişdi: Ağqoyunlu Tur Alı bəyin
oğlu Qutlu bəy və Bayandurlar sülaləsinin banisi Qara Yuluk
Osman bəy Trabzon imperatorlarının qızlannı almışdılar*.
Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən isə Trabzon imperatoru IV
İoannm qızı Teodoraya** evlənmişdi (463, s.407; 90, s.27-28)i
Bundan başqa, Ağqoyunlu dövləti Trabzon sarayı vasitəsilə
Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqə də saxlayırdı.
Göründüyü kimi, Trabzonun Ağqoyunlulardan ötrü təkcə
xarici ticarət üçün deyil, həm də hərbi-strateji məntəqə kimi də
böyük əhəmiyyəti vardı. Lakin 1453-cü ildə II Mehmed Bizans
imperiyasını aradan qaldırdıqda, Trabzon Türkiyəyə ildə 2000
dukat bac. verməyə məcbur oldu (90, s.25). Bu, Ağqoyunluları
narazı saldı. Eyni zamanda bu hadisədən sonra Trabzon
imperatorları Ağqoyun- lulara daha çox qısılmağa başladılar.
XV əsrin ortalanndan başlayaraq hər iki dövlət üçün təhlükəli
olan Osmanlı imperiyası Şərqə doğru genişləndikcə Ağqoyunlu-
Trabzon ittifaqı daha da möhkəmləndi (256, s.24—32). Trabzon
* Ağqoyunlu-Trabzon qohumluq əlaqələrinin dərin qatlan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının yayıldığı dövrlərə gedib çıxır (604, s. 254; 485, s. 189-190).
** Uzun Həsənin qərb mənbələrində düzgün olmayaraq bəzən Teodora, bəzən də Katerina adlandırılan bu arvadı Şərqdə Dəspinə Xatun kimi tanınırdı. Ərdəbil hakimləri olan Səfəvilərlə dostluq münasibətləri saxlayan Uzun Həsən Teodoradan - Dəspinə Xatundan olan qızı Martam Şeyx Heydər Səfəviyə vermişdi. Şərq mənbələrində Aləmşah bəyim adlanan bu qadın Şah İsmayılın anası idi.
82
Azərbaycan diplomatiyası
imperatorları antitürkiyə siyasəti yeridən Avropa və Asiya dövlətləri ilə
əlaqələrini genişləndirdilər.
II Mehmed Avropa və Şərq dövlətlərini özünə qarşı birləşməyə
qoymamaq üçün, qəti olaraq, Kiçik Asiya ilə bağlı hərbi-siyasi planlarını
həyata keçirmək, yəni buradakı xırda feodal dövlətlərini, o cümlədən
Trabzon iraperatorhığunu aradan qaldırmaq qərarına gəldi.
Uzun Həsən bunun qarşısını almaq üçün 1459-cu ildə Ağqo- yunİLi
diplomatı Murad bəyin başçılığı ilə İstanbula bir elçi heyəti göndərdi.
Lakin Trabzona qarşı Osmanlı təcavüzünün qarşısını almaq mümkün
olmadı (526, s.92; 340, s.367).
Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələri Sultan II Mehmedin
başçılığı ilə Kiçik Asiyada hərbi əməliyyata başladı. Onu Mahmud
paşanın komandanlığı ilə Qara dənizlə hərəkət edən böyük bir donanma
müşayiət edirdi. Türkiyə qoşunları ciddi bir müqavimətə rast gəlmədən
Genuyaya məxsus Amasranı ələ keçirdilər və İsfən- diyaroğulları
bəyliyini aradan qaldırıb Sinopu, Kastamonini tutdular (480, s, 76; 82,
s.354; 473, s.89-90 və s). Uzun Həsən isə sultanın Trabzon istiqamətində
hərəkətinə mane olmaq üçün Trabzon yolu üzərində əlverişli strateji
məntəqə olan Qoyluhisar adlı müstəqil feodal mülkünü ələ keçirdi (80,
s.192; 574; s.264, 305; 89, s.749-751). Ağqoyunlu hakiminin niyyətini
başa düşən II Mehmed Trabzona hücumu müvəqqəti olaraq təxirə salıb
Qoyluhisar üzərinə yeridi. Ağqoyunlu süvariləri odlu silahlara malik
olan nizami Osmanlı qüvvələrinin hücumunu dəf edə bilmədilər.
Qoyluhisardan sonra Osmanlı qoşunları Ağqoyunlu dövlətinin
sərhədlərini keçib Ərzincan istiqamətində hücumu davam etdirdilər.
Sultan II Mehmed Trabzona hücum zamanı arxadan təhlükəsizliyini
təmin etmək üçün Ağqoyunlu dövlətini aradan qaldınnaq qərarına
gəlmişdi.
Bu zaman paytaxtı Diyarbəkr olan kiçik Ağqoyunlu dövlətinin
xarici siyasi vəziyyəti son dərəcə gərgin idi*. Şərqdən bu dövləti
'* V.Mirmiroğlu ifraıa varıb bu zaman kiçik bir feodal bəyliyi olan Ağqoyunlu dövlətinin "yuz minlərlə əsgərə malik olduğunu" söyləyir (526, s.92).
83
Yaqub Mahmudov_
ənənəvi rəqibi olan Qaraqoyunlular təqib edirdi. Qaraqoyunlu dövləti,
həm də Osmanlılarla və teymuri Əbu Səidlə ittifaqda idi. Türk qo- şunlan
məhz belə bir vəziyyətdə ölkənin sərhədlərini keçmişdilər.
Uzun Həsən dövlətin taleyi üçün yaranmış bu son dərəcə böhranlı
vəziyyətdə yeganə düzgün qərar qəbul etdi: anası Sara Xatunun başçılığı
ilə II Mehmedin Ərzincan yaxınlığında-Yassıçəmən yaylağında yerləşən
döyüş düşərgəsinə bir elçi heyəti göndərdi (68, s.207-208; 80, s.l93; 90,
s.27-28 və s.). O zaman bütün Şərqdə, habelə Avropada istedadlı bir
diplomat kimi məşhur olan Sara Xatun oğlunun diplomatik tapşırığını
məharətlə yerinə yetirdi.
Osmanlı sultanı tərəfindən yaxşı qarşılanan* Sara Xatun II
Mehmedi Ağqoyunlulara qarşı hərbi əməliyyatı davam etdirmək
fikrindən daşındırdı. İki ölkə arasında sülh müqaviləsi bağlandı.
Yassıçəmən sülhü adlanan həmin sülh müqaviləsinin şərtlərinə əsasən
Ağqoyunlular Osmanlı dövlətinə, habelə onun himayəsində olan yerlərə
hücum etməməli və Türkiyə qoşunlarının Trabzona yürüşü zamanı
bitərəf qalmalı idilər (90, s.27-28).
Ağqoyunlu dövlətini təcrid etdikdən sonra II Mehmed, artıq Qara
dənizdən Osmanlı donanması tərəfindən mühasirə olunmuş Trabzon
üzərinə yeridi. O, Uzun Həsənin arxadan hücumu ehtimalına qarşı Sara
Xatun başda olmaqla Ağqoyunlu elçilərini də özü ilə Trabzona apardı**.
Sara Xatun səfər zamanı Osmanlı sultanını Trabzona hücum fikrindən də
döndərməyə cəhd göstərdi, lakin bu bir fayda vemıədi. 1461-ci il
oktyabrın 26-da 30 günlük mühasirədən sonra Trabzon süqut etdi.
Trabzonun əldən getdiyini görən Sara Xatun gəlini Dəspinə Xatunun
varislik hüququndan istifadə edərək Trabzon xəzinəsini sultanla
bölüşdürməyə müvəffəq oldu və II Mehmedin verdiyi qiymətli
hədiyyələrlə geri qayıtdı (256, s.28-32; 249, s.7). Onunla birlikdə
Ağqoyunlu sarayına Yassıçə-
* Sultan II Mehmed düşərgədə olduğu müddətdə Sara Xatuna dərin ehtiram bəsləmiş, mənbələrin məlumatına görə, danışıqlar zamanı onlar bir-birinə "ana" və "oğul" deyə müraciət etmişdilər (68, s. 207-208).
** Ağqoyunlu elçilərindən biri II Mehmedlə sülh müqaviləsi bağlanıldığını Uzun Həsənə xəbər vermək üçün Diyarbəkrə yola salınmışdı.
84
, Azərbaycan diplomatiyası
mən müqaviləsini yenilətmək uçün Osmanlı elçiləri də gəldilər (80,
S.198). Bununla II Mehmed Avropada yarımçıq qoyub gəldiyi işğalları
davam etdirməyə qayıdarkən arxadan təhlükəsizliyini təmin etmək
istəyirdi.
Trabzon yunan dövlətinin aradan qaldırılması, əslində, Ağqo- yunlu
dövlətinə qarşı atılmış ilk iri hərbi-siyasi addım idi. Trabzonun fəthi ilə
Ağqoyunlu dövləti təkcə öz müttəfiqini deyil. Qara dənizə yeganə çıxış
yolunu da itirdi. Ağqoyunlu-Türkiyə münasibətləri kəskinləşdi.
Qarainan məsələsi Ağqoyunlu-Türkiyə münasibətlərini son həddə
çatdırdı. Kiçik Asiyanın cənub-qərbində çox əlverişli coğrafi mövqedə
yerləşən Qaraman bəyliyi*, Trabzon Türkiyəyə qatıldıqdan sonra,
Ağqoyunlularla Osmanlılar arasında ziddiyyətlərin düyün nöqtəsinə
çevrildi. Bu düyünü açmaq üçün iki dövlət arasında başlanmış uzun sürən
mübarizə, nəhayət, 1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi
ilə nəticələndi.
Qaraman ərazisinin Ağqoyunlu dövləti üçün çox böyük iqtisadi və
hərbi-strateji əhəmiyyəti vardı. Bura Ağqoyunlulardan ötrü, hər şeydən
əvvəl, Aralıq dənizinə yeganə çıxış yolu idi. Trabzonun süqutundan
sonra Qara dəniz ticarətindən məhrum olan, Türkiyə bazarlarında isə II
Mehmedin ağır gömrük siyasəti ilə sıxışdırılan Azərbaycan tacirləri öz
ipəklərini Suriya şəhərlərinə və Qaramana gətirirdilər. Qaraman
Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqəsi saxladığı mühüm
məntəqə idi.
Qaraman bəyliyi, həm də Osmanlı imperiyasına qarşı Ağqoyunlu
dövlətinin əski müttəfiqi idi. Ağqoyunlular Türkiyəyə qarşı öz qərb
müttəfiqləri ilə məhz burada birləşə bilərdilər. Ağqoyunlu hökmdarı
Uzun Həsənin hərbi planına görə Ağqoyunlular Qaraman
* Qaramanlılar Azərbaycan xalqının yaranmasında iştirak etmiş cəngavər türk tayfalanndan biri idi. Həmin tayfa ilə bağlı çoxlu yer adları Azərbaycanda indi də qalmaqdadır. Qarainanlı tayfasının ön dəstələri erkən orta əsrlərdə Aralıq dənizi sahillərinə qədər gedib çıxmış, orada paytaxtı Konya şəhəri olan güclu bir bəylik yaratmışdılar. Özlərinin Azərbaycan kökünü unutmayan bu tayfa uzun zaman Osmanlı sultanlarına təslim olmamış, Ağqoyunlu və Səfəvi qonşularına bir çox istedadlı sərkərdələr vermişdilər.
85
Yaqub Mahmudov.
ərazisində - Aralıq dənizi sahilində Avropadan, xüsusilə'Venesiyadan
göndərilən odlu silahlan qəbul etməli idilər. Bu baxımdan Qa- ramanın
Ağqoyunlu dövləti üçün hərbi-strateji məntəqə kimi əhəmiyyəti daha
böyük idi.
Sultan II Mehmedin öz ərazisini genişləndinnək siyasətindən
ehtiyat edən Qaraman bəyliyi. Türkiyənin Avropa və Asiyadakı
düşmənləri, xüsusən Ağqoyunlu dövləti və Venesiya ilə, habelə Misir,
Neapol krallığı, Papalıq, Kipr, Rodos, Balkan knyazhqları və başqa
dövlətlərlə geniş əlaqə saxlayırdı. Bu baxımdan Qaraman ərazisinin
Osmanlı dövləti üçün də böyük hərbi-strateji əhəmiyyəti vardı. II
Mehmed antitürkiyə blokunun Avropa və Asiyadakı üzvlərinin birləşə
biləcəyi j'eganə məntəqə olan Qaraman bəyliyini ələ keçirmək üçün
fürsət gözləyirdi. Qaramanın müstəqil dövlət kimi yaşaması Uzun
Həsənin Avropadan odlu silahlar almaq imkanının qalması demək idi.
Ərəb ölkələri və Hindistandan Anadoluya gələn ticarət yollarının
ağzında yerləşən Qaraman ərazisinin Türkiyə üçün olduqca böyük
iqtisadi əhəmiyyəti də vardı (494, s.515; 495, s.48-49). Bundan başqa,
Qaraman bəyliyinin Osmanlı dövlətinə ilhaq olunması siyasəti II
Mehmedin Ön Asiyadakı xırda feodal dövlətlərini aradan qaldırmağa
yönəlmiş geniş işğalçılıq planlarının tərkib hissəsi idi.
1464-cü il avqustun 4-də Qaraman əmiri İbrahimin ölümü ilə
Qaraman böhranı kəskinləşdi. İbrahimin oğlanları arasındakı taxt- tac
ixtilafları Qaramana xarici müdaxilə üçün şərait yaratdı. Qaraman
böhranının ilk səhifəsində Uzun Həsən təşəbbüsü ələ alıb Qaramana
hücum etdi. O, İbrahimin böyük oğlu və vəliəhdi İsaqı taxta çıxara bilsə
də. Uzun Həsənin bu müvəffəqiyyəti uzun çəkmədi. Osmanlı dövlətinin
hərbi yardımı ilə Qaramanda taxt-tac mübarizəsi yenidən qızışdı. 1468-ci
ilin yazında II Mehmed, bu zaman müharibə vəziyyətində olduğu
Venesiya və Macanstan dövlətlərinin başını sülh danışıqlarına qatıb,
özünün bütün hərbi qüvvələrinin başında Qaramana hücum etdi. Uzun
müddət Osmanlılara qarşı mübarizə aparan bu feodal dövlətinin varlığına
son qoyuldu (80, s.237- 241; 89, s.773; 68, s.214; 82, s.355; 485, s,
212-217; 587, s.88; 574,
86
Azərbaycan diplomatiyası
S.286; 494, s.524; 460, s.267; 487, s.93). Qaraqoyunlu Calianşahla
həlledici döyüşə hazırlaşan Uzun Həsən bu dəfə Qaraman məsələsinə
qarışa bilmədi. Türkiyə sultanı oğlu şahzadə Mustafanı Qara- mana vali
təyin edib Venesiya və Macarıstanla müharibəni davam etdirmək üçün
İstanbula döndü.
Qaramanın Türkiyəyə ilhaq olunması ilə Ağqoyunlu dövləti daha bir
müttəfiqini itirdi və Qara dəniz kimi Aralıq dənizinə də çıxış yolundan
məhrum oldu. Bununla Osmanlı imperiyasına qarşı Qərb ölkələrindən
odlu silahlar almaq imkanı da, demək olar ki, aradan qalxdı. Uzun Həsən
sultandan Qaramanın daxili işlərinə qarışma- mağı tələb etdisə də bu, heç
bir nəticə vermədi. Görkəmli diplomat Sara Xatunun Qaraman torpağını
keçmiş hakimlərinə qaytarmaq üçün Türkiyə sultanı ilə apardığı
danışıqlar da faydasız oldu.
Bununla belə, Qaraman şahzadələri Pir Əhməd və Qasım bəy
ölkənin Aralıq dənizi sahilini əhatə edən dağlıq rayonuna çəkilib Türkiyə
əsarətinə qarşı mübarizəyə başladılar. Ağqoyunlu dövləti və Venesiya
respublikası Qaraman şahzadələrinə yardımı davam etdirdilər.
Qaramanın sahil zolağı yenə də Qaraman şahzadələrinin əlində qaldı.
Beləliklə, Osmanlı imperiyasının iki təhlükəli rəqibinin - Ağqoyunlu
dövləti və Venesiya respublikasının ona qarşı Aralıq dənizi vasitəsi ilə
birləşmək ümidi tamamilə üzülmədi. Buna görə də II Mehmed "Qaraman
məsələsi"ni diqqət mərkəzində saxladı, bir-birinin ardınca Osmanlı
ordusunun ən məşhur sərkərdələri Rumlu Mehmed Paşanı (1469), İsaq
Paşanı (1470) və Gədik Əhməd paşanı (1471) Qaraman şahzadələrinə
qarşı hərbi əməliyyata göndərdi (89, s.789-791,797 və s.). Qaraman
üstündə iki ölkə arasındakı ziddiyyətlər getdikcə daha artıq kəskinləşir,
1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi yaxınlaşırdı (256,
s.32-46, 57-62).
Yuxarıda göstərdiklərimiz sübut edir ki, Ağqoyunlu dövləti ilə
Türkiyə arasında iqtisadi ziddiyyətlərlə yanaşı, kəskin hərbi-siyasi
ziddiyyətlər də vardı. Ağqoyunlu-Osmanlı siyasi münasibətlərində
müəyyənedici amil Türkiyənin Şərqə doğru genişlənmək siyasəti idi.
Sultan II Mehmed Türkiyənin başqa şərq qonşuları kimi, Ağqoyunlu
dövlətini də Osmanlı imperiyasına qatmaq niyyətində idi.
87
Yaqub Mahmudov.
Osmanlı imperiyasının Ağqoyunlularla əlaqədar təcavüzkar xarici
siyasət yeritməsi barədə yuxarıda geniş bəhs etmişik. Ümumiyyətlə,
Osmanlı imperiyasının öz qonşuları üçün törətdiyi təhlükə barədə elmi
ədəbiyyatda da az-çox məlumat vardır. Lakin Ağqoyunlıı dövlətinin
Türkiyə ilə əlaqədar xarici siyasətinin ayrı-ayrı məsələləri hələlik
lazımınca aydınlaşdırılmamışdır. Ağqoyunlıı hölcmdar- larmın, xüsusən
Uzun Həsənin Osmanlı dövləti ilə bağlı siyasi planlarının araşdırılmalı,
dəqiqləşdirilməli məsələləri çoxdur.
Ağqoyunlıı dövlətinin Osmanlı imperiyası ilə əlaqədar xarici
siyasətini elmi cəhətdən düzgün qiymətləndirmək üçün, bizcə,
Ağqoyunlu-Türkiyə münasibətlərini iki dövrə bölmək lazımdır: birinci dövr -
Ağqoyunluların Azərbaycanda hakimiyyətə gəlməsi və teymuri Əbu
Səid üzərində qələbəsindən (1468) əvvəl Ağqoyunlu-Türkiyə
münasibətləri; Udnci dövr - Ağqoyunluların Azərbaycanda hakimiyyətə
gəlməsi və Teymurilər üzərində qələbəsindən sonra Ağqoyunlu-Türkiyə
münasibətləri.
Birinci dövrdə Ağqoyunlıı dövləti Dəclə və Fərat çaylarının yuxarılarında
yerləşməklə, paytaxtı Diyarbəkr olan kiçik bir feodal hakimliyi - bəyliyi
(və ya əmirliyi) idi. Ağqoyunlıı hakimləri ilə Osmanlı sultanları arasında
ənənəvi ədavət və düşmənçilik münasibətləri vardı. Ağqoyunlıı
süvariləri Ankara döyüşündə (1402) Osmanlı sultanı İldırım Bayazidə
qarşı Teymurun tərəfində vuruşduqdan sonra Ağqoyunlu-Türkiyə
münasibətləri daha da gərginləşmişdi. Osmanlı sultanları bu kiçik, lakin
təhlükəli feodal dövlətini aradan qaldırmaq üçün məqam gözləyirdilər.
Buna görə də 1453-cü ildə Konstantinopolun alınmasından sonra
Osmanlı işğalları genişləndikdə Ağqoyunlıı dövlətinin beynəlxalq
vəziyyəti çox pisləşdi.
Bəhs olunan dövrdə Ağqo5mnlular üçün digər mühüm təhlükə
onların şərq qonşusu və ənənəvi rəqibi, eyni zamanda, qan qardaşları
olan Qaraqoyunlular idi. Qaraqoyunlu dövləti Cahanşahın (1435-1467)
dövründə Ağqoyunlulara qarşı Osmanlı sultanı II Meh- medlə ittifaqda
idi. Konstantipolun fatehi Avropada işğalçılıq müharibələri apararkən
daim şərqdən Cahanşahı Ağqoyunlulara
88
■ Azərbaycan diplomatiyası
qarşı müharibəyə qızışdırır, beləliklə, arxadan təhlükəsizliyini təmin
edirdi. Bundan başqa, Cahanşah Ağqoyunlulara qarşı Teymu- rilərlə də
ittifaqa (1459) ginnişdi (366,176).
Beləliklə, XV əsrin 50-60-cı illərində Ön Asiya və Orta Şərqin üç ən
iri dövləti kiçik Ağqoyunlu hakimliyinə qarşı düşmən cəbhədə
birləşmişdi.
Belə mürəldcəb beynəlxalq şəraitdə, yəni iki təhlükəli rəqib arasında
(qərbdə Türkiyə, şərqdə isə Qaraqoyunlu dövləti) qalan Ağqoyunlu
dövlətinin xarici siyasətinin əsas məsələsi öz müstəqilliyini qorumaqdan
ibarət idi. Ağqoyunlu Uzun Həsən məqsədinə nail olmaq üçün fəal xarici
siyasət yeridirdi: o, bir tərəfdən II Mehmedin istilaçılıq siyasətindən
narahat olan Ön Asiya hakimləri ilə ittifaq bağlayıb, onlan Türkiyəyə
qarşı mübarizədə müdafiə edir, bütün imlcanlan ilə Osmanlı dövlətinin
Ön Asiyada genişlənməsinə qarşı mübarizə aparır, şərait imkan verdikdə
isə Osmanlı imperiyasının şərqə doğru genişlənməsinə silahla da mane
olurdu (məsələn, Qoyluhisar və Qaraman hadisələri); digər tərəfdən,
Qərb ölkələri ilə əlaqə yaradıb onları Türkiyəyə qarşı müharibə
vəziyyətində saxlayır və beləliklə Osmanlı sultanının hərbi qüvvələrini
daim Avropada məşğul etməyə çalışırdı. Uzun Həsən istəyirdi ki, bu
yolla həm Ağqoyunlu dövlətinin müstəqilliyini qorusun, həm Türkiyənin
şərqə doğru genişlənməsinə mane olsun, həm də vaxt qazanıb
Qaraqoyunlu dövləti ilə mübarizəni başa çatdırsın.
Beləliklə, göstərdiyimiz dövrdə Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı
imperiyası ilə əlaqədar xarici siyasəti, əsasən, xarici təcavüzdən özünü
müdafiə etmək xarakteri daşıyırdı. Dövrünün ən mahir sərkərdələrindən
və uzaqgörən dövlət başçılarından olan Uzun Həsən (1453-1478)
göstərilən xarici siyasət xəttini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirdi. Anası,
görkəmli diplomat Sara Xatun bu işdə ona yaxından kömək edirdi.
1467-ci ildə Sultan II Mehmed tərəfindən qızışdınlan Qaraqoyunlu
Cahanşah özünün bütün hərbi qüvvələrini səfərbərliyə alıb Diyarbəb'
istiqamətində hücuma keçdi. Amasiya hakimi şahzadə
89
Yaqub Mahmudov^
Bayazid atası Sultan II Mehınedin əmrinə əsasən Uzun Həsənə qarşı
Cahanşaha hərbi yardım göstərməli idi (70.1, s.lOO). Lakin
Qaraqoyunlu hərbi qüvvələri Ağqoyunlularm müdafiə xətlərini yara
bilmədilər. Uzun Həsənin bir neçə gözlənilməz hücumu nəticəsində
çoxlu tələfat verən Qaraqoyunlular geri çəkilməyə məcbur oldular.
Cahanşahın qoşunlarını izləyən Uzun Həsən Ərzincan yaxınlığında bir
neçə vuruşmasında parlaq qələbə qazandı. Bundan sonra Cahanşahın
oğlu Həsənəlini də məğlub edən Uzun Həsən 1468-ci ilin baharında
Kürdən cənuba doğru bütün Azəbaycan ərazisini öz hakimiyyəti altına
saldı (85, s.26, 27; 70.1, s.100-101; 80, S.317 və s.).
Uzun Həsən Qaraqoyunlulara qarşı dostluq əlaqələri (həm də
qohumluq münasibətləri) saxladığı Ərdəbil hakimliyinə toxunmadı.
Qaraqoyunlu dövləti süqut etdi. Onun ərazisini də ələ keçirən Ağqoyunlu
dövləti daha da gücləndi, Təbriz bu dövlətin paytaxtı, Azərbaycan
(Kürdən cənuba) isə əsas ərazi-iqtisadi bazası oldu.
1468-ci ildə, yaranmış vəziyyətdən istifadə edib, öz müttəfiqi olan
Qaraqoyunluların hakimiyyətini bəı-pa etmək bəhanəsilə, əslində isə
Azərbaycanı ələ keçirmək niyyətilə teymuri Əbu Səid ölkəyə hücum etdi.
Şiı-vanşahlarla və Ərdəbil hakimi Şeyx Heydərlə ittifaq bağlayan Uzun
Həsən 1468-ci ilin payızında Mahmudabad yaxınlığında Əbu Səidin 27
min nəfərlik (176, s.36) ordusunu darmadağın etdi.
Beləliklə, tarixən çox qısa müddət ərzində Şərqdəki iki qüvvətli
rəqibini aradan qaldıran Uzun Həsən tərkibinə Kürdən cənuba
Azərbaycan (Ərdəbil mahalı istisna edilməklə). Qərbi Azərbaycan, Şərqi
Anadolu, İraq, bütün Qərbi İran, Diyarbəlcr və onun ətraflan daxil olan
geniş ərazili bir imperiya yaratdı. Tiflis də daxil olmaqla Şimal-Şərqi
Gürcüstan və Şəki əmirliyi də ayrı-ayrı vaxtlarda Ağqoyunlu canişinləri
tərəfindən idarə olunurdu.
Uzun Həsənin hərbi uğurları nəticəsində Yaxın və Orta Şərqin siyasi
xəritəsində ciddi dəyişiklik yarandı; Qaraqoyunlu dövləti və bir sıra xırda
feodal mülkləri aradan qaldırıldı; Teymurilər dövləti zəiflədi. Ağqoyunlu
dövləti bütün Yaxın və Orta Şərqdə mühüm
90
Azərbaycan diplomatiyası
hərbi-siyasi qüvvəyə çevrildi. Bu vaxtdan etibarən Ağqoyunlu-Os-
manlı münasibətləri tarixinin ikinci dövru başlayır.
Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən Qaraqoyunlu Cahanşah və
Teymuri Əbu Səidi məğlub etdikdən sonra Ön Asiyada üstünlük
uğrunda II Mehmedlə rəqabətə başladı. Osmanlı imperiyasına qarşı
mübarizə XV əsrin 60-cı illərinin sonuna yaxın Ağqoyunlu
dövlətinin xarici siyasətinin əsas məsələsinə çevrildi.
Ağqoyunlu-Türki- yə münasibətlərinin bu dövründə Uzun Həsən
Osmanlı imperiyasına qarşı Avropa və Asiya dövlətlərinin hərbi
ittifaqının yaradılmasının osas təşkilatçısı kimi çıxış edirdi. Bu vaxtdan
etibarən Ağqoyunlu dövlətinin Türkiyəyə qarşı xarici siyasətinin
xarakteri də dəyişdi. Uzun Həsən Osmanlı dövlətini aralan qaldırıb,
bütün Kiçik Asiyanı (hətta Dardanel və Bosfor boğazlarını da) ələ
keçirərək Avropa ölkələri ilə bilavasitə ticarət əlaqəsi yaratmağa,
daha doğrusu, Avropa-Şərq ticarətində vasitəçiliyi öz əlinə
keçirməyə çalışırdı.
Beləliklə, Osmanlı imperatoru II Mehmed kimi Ağqoyunlu
hökmdarı Uzun Həsənin də qəsbkarlıq planları vardı. O, Yaxın və
Orta Şərqdə hegemonluq üstündə Türkiyə sultanı ilə rəqabətə
girmişdi.
Qarşılıqlı iqtisadi mənafe ilə yanaşı, xarici siyasi amil, yəni
Osmanlı imperiyasının təcavüzkar xarici siyasəti Azərbaycanı
Qərb dövlətləri ilə yaxınlaşdırdığı kimi, öz növbəsində, Avropa
ölkələrinin də Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə yaxınlaşmasında
mühüm rol oynamışdı.
XV əsrin ortalarından başlayaraq Osmanlı imperiyası Avropa
ölkələri üçün də ciddi xarici-siyasi təhlükə idi. II Mehmed
Konstantinopolu fəth etməklə Aralıq dənizi ilə Qara dənizi, Avropa
ilə Asiyanı əlaqələndirən çox mühüm strateji məntəqəni ələ
keçirmişdi. Bu isə Avropa ölkələrinin, xüsusilə İtaliya şəhərlərinin
Şərq ticarətinə ağır zərbə demək idi. Lakin bu, Osmanlı Türkiyəsi
ilə Avropa dövlətləri arasında münasibətləri kəskinləşdirən yeganə
səbəb deyildi. Konstantinopolu alarkən Qərb dövlətləri arasında dərin ixtilaflar olduğunu yəqin etmiş olan II Mehmed Avropa ölkə-
91
Yaqub Mahmudov_
lərinə qarşı geniş işğalçılıq müharibələrinə hazırlaşırdı. Şərqdə bütün
Kiçik Asiyanı, Azərbaycanı, habelə bütövlükdə Cənubi Qafqaz və İranı
öz hakimi3^əti altında birləşdirməyə can atan Osmanlı sultanı qərbdə
Balkan yarımadasını, Macarıstanı, hətta Almaniyanı ələ keçirmək,
İtaliyanı işğal edərək Aralıq dənizi hövzəsində şəriksiz hökmranlıq
etmək siyasəti yeridirdi. Şimalda isə o, Qara dənizi Türkiyədaxili gölə
çevirməyə çalışırdı*.
Əlverişli beynəlxalq vəziyyətdən istifadə edən II Mehmed, çox
keçmədən, özünün bu xarici siyasət planlarını həyata keçirməyə başladı.
"Türk təhlükəsi"nə qarşı mübarizə Avropa dövlətlərinin beynəlxalq
münasibətlərində əsas məsələyə çevrildi.
Osmanlı sultanı ilk zamanlar qüvvətli hərbi-dəniz donanmasına
malik olmadığından, hələlik Venesiya respublikası və digər İtaliya
dövlətləri ilə toqquşmaq istəmirdi. O, Mərkəzi Avropa və İtaliya ilə
əlaqədar qəsbkarlıq planlarının müvəffəqiyyətini təmin etmək üçün,
əvvəlcə Balkan yarımadasının işğalına başladı. 1459-cu ildə Serbiya
Osmanlı imperiyasının adicə bir vilayətinə çevrildi (240, S.208).
1460-cı ildə Moreya alındı. Venesiyanın buradakı dənizsa- hili mülkləri
təhlükə qarşısında qaldı. 1463-cü ildə Bosniya fəth olundu (355, s.3-36;
347, s.20-21 və b.). Bu, Venesiya respublikasını daha artıq təşvişə saldı.
Çünki həmin hadisə ilə Venesiya şəhərinin özü və onun Dalmasiyadakı
mülkləri üçün ciddi təhlükə yaranırdı.
II Mehmed Egey və Aralıq dənizi hövzəsindəki ticarət və hərbi
əhəmiyyətli adalar hesabına da öz dövlətini xeyli genişləndirdi (526,
574). 1456-1460-cı illərdə Florensiyanın tabeçiliyində olan Afina
hersoqluğu sultan Türkiyəsinə birləşdirildi (209, s. 147-148; 563, S.233).
Daha sonra Genuyaya məxsus Lesbos hersoqluğu alındı (16.IX.1462-Cİ
il - 526, s.99-100).
* Konstantinopolun alınmasından sonra Osmanlı sultanları özlərini keçmiş Bizans imperatorlarının varisləri hesab edir, hətta "Qeysəri Rum", yəni "Roma imperatoru" adlandırırdılar. Bu, Osmanlı imperatorlarının gələcək hərbi planlarından xəbər verirdi (356, s. 21-22).
92
.Azərbaycan diplojnatiyası
Osmanlı sultanının bu fəthləri ilə Dardanelin ağzında Avropa
dövlətlərinin hökmranlığına son qoyuldu. Bir-biri ilə didişməkdə olan
İtaliya dövlətləri türk silahının bu uğurlanm kənardan seyr etmək
məcburiyyətində qaldılır.
II Mehmed özünün başlıca rəqibləri olan Ağqoyunlu dövləti və
Venesiya respublikası ilə əlbir hərəkət edən Rodos səlibçi dövlətini də
aradan qaldırmaq üçün bir neçə dəfə cəhd göstərdisə də bu, bir nəticə
vermədi.
Beləliklə, Konstantinopolun alınmasından (1453) sonra keçən qı.sa
müddət ərzində Türkiyə Balkan yarımadası, Egey və Aralıq dənizləri
hövzəsində xeyli irəliləyərək Qərbi Avropa ölkələri üçün ciddi təhlükə
yaratdı. Sultan II Mehmedin bu müvəffəqiyyətləri, hər şeydən əvvəl,
Osmanlı imperiyasının hərbi-siyasi qüdrəti ilə izah olunmalıdır. Lakin
bununla yanaşı. Balkan yarımadasmdakı siyasi pərakəndəlik də işi
asanlaşdırırdı. Balkan knyazlıqları bir-birilə didişir, öz aralarındakı
ixtilafları həll etmək üçün Osmanlı imperiyasını köməyə çağırırdılar. Bu
ölkələrin daxilindəki iri feodal qrupları vahid cəbhədə xarici təhlükəyə
qarşı çıxmaq əvəzinə əcnəbi dövlətlərlə əlaqə saxlayırdılar. Bu da əslində
əlaqədar dövlətlərin Balkan yarımadasında möhkəmlənməsi demək idi.
Balkan yarımadası, Egey və Aralıq dənizi hövzəsindəki fəthlər
beynəlxalq narazılıq doğuran hadisələr idi. Qərbi Avropa dövlətləri,
əlbəttə, buna biganə qala bilməzdilər. Lakin Qərb dövlətləri Balkan
xalqlarının çağırışlarına cavab vermək əvəzinə, özləri bu rayonda
möhkəmlənmək istəyir, həm də bunun üstündə bir-biri ilə rəqabət
aparırdılar; yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək bu xalqları əsarət altına
salmağa çalışırdılar (169).
Osmanlı imperiyasının sürətlə qərbə doğm genişlənməsi ilk növbədə
Venesiya respublikasının mənafeyinə toxunurdu. Şərq- Avropa
ticarətində vasitəçilik edən Venesiya respublikası Osmanlı Türkiyəsinin
qüvvətlənməsini istəmirdi. Çünki Sultan II Mehmed Avropa və
Asiyadakı fəthləri ilə bu ticarət respublikasının Şərqlə iqtisadi əlaqələrini
təhlükə qarşısında qoymuşdu. Respublikanın iqtisadi və siyasi qüdrətinin
başlıca mənbəyi, məlum olduğu kimi.
93
Yaqub Mahmudov.
məhz Şərq ticarəti idi. Beləliklə, Ağqoyunlu dövləti ilə olduğu
kimi, Venesiya ilə də Türkiyə arasında münasibətləri
kəskinləşdirən əsasən iqtisadi ziddiyyətlər idi.
Konstantinopolun zəbti ilə boğazlarda möhkəmlənən və
Avropa-Şərq ticarətində vasitəçiliyi ələ keçirməyə çalışan Türkiyə,
hər şeydən əvvəl, ağır gömrük siyasəti ilə Venesiya respublikasını
Qara dəniz ticarətindən sıxışdırmağa başladı*. Sultan II Mehmed
dövrünə (1451-1481) aid bəzi sənədlər Osmanlı imperiyasının
gömrük siyasətinin Ağqoyunlu dövləti kimi, Venesiya üçün də
necə ağır iqtisadi nəticələrə səbəb olduğunu aydınlaşdırmağa
imkan yaradır. II Mehmed tərəfindən 1462-ci ildə verilmiş bir
gömrük fərmanında göstərilirdi ki, Geliboludan bəri gəmi ilə gələn
firənglərdən** gətirdikləri malın dəyərinin 4%-i qədər gömrük
alınsın (81, s.79).
Boğazları keçdikdən sonra, venesiyalılar əgər öz mallarım
Türkiyə ərazisindəki ticarət mərkəzlərində satmaq istəsəydilər,
təkrarən gömrük verməli idilər. 1481-ci il tarixli digər bir gömrük
qanununa görə, venesiyalılardan və "qeyri kafirlərdən" öz mallarını
Sinop və Samsunda satacaqları təqdirdə təkrarən 4% hesabı ilə
gömrük götürülməli idi (81, s.80).
Türkiyə sultanı boğazlardan keçərkən Venesiya tacirlərindən
alınan gömrüyü getdikcə artırırdı. Əgər XV əsrin ortalarında
İstanbulda avropalı (əsasən venesiyalı) tacirlərdən, onların
apardıqlan malın 4%-i qədər gömrük alınırdısa, 1476-cı ildə bu
rəqəm 5%-ə qaldırıldı (495, s.59).
Bütün bu məhdudiyyətlərə baxmayaraq, venesiyalılar, həmin
ağır şərtlər daxilində belə, Qara dəniz ticarətini davam etdirirdilər. * Xaç müharibələri nəticəsində Venesiya boğazlarda möhkəmlənmişdi. Konstantinopolda venesiyalılara məxsus ticarət məhəlləsi vardı. Konstantinopol alınarkən Venesiya nəinki boğazlardan sıxışdırıldı, hətta şəhərdəki Venesiyaya məxsus ticarət məhəlləsi talan edildi. Venesiyalılann təqr. 300.000 dukat dəyərində əmlakı müsadirə olundu (472, s. 421; 496, s. 123).
** Şərqdə, o cümlədən Türkiyədə avropalıları "firəng" adlandırırdılar. Bu da şübhəsiz, Avropa tarixində mühüm rol oynamış franklarla və Frank dövləti ilə əlaqədardır. Burada "firəng" dedikdə, əsasən venesiyalılar və genuyalılar nəzərdə tutulur. Çünki Qara dəniz ticarəti uzun tarixi dövr ərzində növbə ilə bu iki ticarət respublikasının inhisarında olmuşdur.
94
. Azərbaycan diplomatiyası
Çünki onlar buradan aldıqları müxtəlif məhsulları, o cümlədən Şərq
mallarını, Avropada qat-qat baha qiymətə satır və yenə də qazanc
gətirirdilər. Lakin Türkiyənin 1461-ci ildə Trabzonu tutması,
1475-ci ildə isə Kjımdakı ticarət mərkəzlərini nəzarət altına alması
ilə Venesiyanın Qara dəniz ticarətinə sonuncu zərbə vuruldu.
Osmanlı imperiyası venesiyalıları Kiçik Asiyadakı ticarət
mərkəzlərində, xüsusilə Ağqoyunlu dövləti ilə ticarət əlaqəsi
saxladıqları Bursada daha çox sıxışdırırdı. Venesiyalılar Bursaya
Dardanel boğazı vasitəsilə, bir də İzmir-Manisa yolu ilə gəlirdilər.
Venesiya tacirlərindən iki yerdə - İzmirdə və Dardanel boğazını
keçərkən gömrük alınırdı (147, s. 141). Onlar Bursaya ipək və yun
parça, fı- rəngi sabun, müxtəlif cür şüşə məmulatı, bəzək şeyləri və
s. gətirir, buradan isə əsasən xam ipək, ədviyyat, xalça-palaz,
zərgərlik məmulatı alıb aparırdılar.
II Mehmedin fərmanlarına görə Bursada ticarət edən venesiya-
lı, genuyalı və başqa Avropa tacirlərindən hər 100 axçaya 3 axça
hesabı ilə gömrük alınmalı idi. Onlar buradan alıb apardıqları
mallara görə də eyni miqdarda gömrük verməli idilər (81, s.40-41).
Çox keçmədən venesiyalılardan alınan bu gömrük lOQ-də 4
axçaya qaldırıldı (81, s.78-79). Osmanlı sultanı yaxşı bilirdi ki,
Konstantinopolun süqutundan sonra Ağqoyunlu dövləti ilə
Venesiya Bursa və başqa Türkiyə şəhərləri vasitəsilə ticarət əlaqəsi
saxlamağa məcburdurlar. Buna görə də o, bir tərəfdən, həm
Ağqoyun- lulardan, həm də venesiyalılardan ağır gömrük
aldırtdırır, digər tərəfdən də Ağqoyunlu tacirlərinin Türkiyəyə
gətirdikləri xam ipəyi ölkənin daxilində saxlamaq siyasəti yeridirdi.
Beləliklə, II Meh- med Osmanlı dövləti ərazisində ipəkçilik
sənayesini inkişaf etdirmək siyasəti yeridirdi. Sultan Yaxın və Orta
Şərqdən gətirilən xam ipəyi toxutduraraq Türkiyəni Qərb ölkələrinə
hazır məhsul satan ölkəyə çevirmək istəyirdi. Elə buna görə də
Bursadan Avropaya ipək aparan venesiyalılardan daha çox gömrük
alınırdı.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki. Osmanlı imperiyasının
Venesiyam Avropa-Şərq ticarətində vasitəçilikdən sıxışdırdığı
zaman bu ticarət respublikası öz inkişafının zirvəsini aşmaqda idi. 95
Yaqub Mahmudov_
İtaliya dövlətləri ilə aparılan uzunmüddətli müharibələr respublikanın
iqtisadi və siyasi vəziyyətinə mənfi, təsir göstənnişdi. Milanla apanlan
otuzillik müharibə (1425-1454) Venesiyanı xüsusilə zəiflətmişdi. Bu
müharibənin təkcə birinci 10 ili respublikaya 7 mln. dukata başa gəlmişdi
(53, s.451). Şərqlə ticarətdə Venesiyanın rəqabətinə davam gətirə
bilməyən və onun Şimali İtaliyada geniş mülklər ələ keçirməsindən
narazı qalmış İtaliya dövlətləri respublikanı məğlub etmək üçün məqam
gözləyirdilər. Venesiya məhz belə bir dövrdə yeni, daha təhlükəli bir
düşmənlə - Osmanlı imperiyası ilə üz-üzə gəlmişdi.
Beləliklə, Avropa ölkələri ilə, xüsusən Venesiya ilə Türkiyə
arasında da dərin iqtisadi və siyasi ziddiyyətlər vardı. Venesiya
respublikası "türk təhlükəsi" qarşısında, sadəcə olaraq, özünü müdafiə
edən dövlət deyildi. Venesiya respublikası Avropa-Asiya ticarətində
vasitəçiliyi əldən vennəmək, Ön Asiyadakı bir çox ticarət mərkəzini öz
inhisarında saxlamaq üçün Türkiyə ilə kəskin hərbi-siyasi rəqabətə
girmişdi; Venesiyanın Şərq ölkələri ilə, xüsusən Ön Asiya ölkələri ilə
əlaqədar ticarət siyasəti müstəmləkəçilik mahiyyətində idi. K.Marks
göstərirdi: "...ticarət kapitalı üstün hökmran olduğu zaman hər yerdə
soyğunçuluq sistemindən ibarət olur və buna görədir ki, istər qədim
dövrün, istərsə də yeni dövrün ticarət xalqları arasında onun inkişafı
zorakı soyğunçuluqla, dəniz quldurluğu ilə, qul qaçırılması ilə,
müstəmləkələrin əsarət altına alınması ilə bilavasitə bağlıdır;
Karfagendə, Romada, sonralar venesiyahlar, poıtu- qaliyalılar,
hollandiyalılar arasında və i,a. belə olmuşdur" (238, S.364). Bu mənada,
Venesiya özünün qarətkar xarakterli xarici ticarət əlaqələri yolunda ciddi
təhlükə olan Türkiyəni məğlub etməyə, onun ərazisindəki şərq ticarəti
üçün əlverişli məntəqələri ələ keçirməyə çalışırdı. Venesiya senatının
Asiya və Avropa hökmdarlarına məktublarında Türkiyəni məğlub edib,
onun ərazisini bölüşdürmək təklif olunurdu. Bu "bölgülər"də Türkiyənin
Aralıq dəznizi sahilindəki ticarət üçün əlverişli məntəqələrini Venesiya
həmişə özünə götürürdü. Venesiya respublikasının Osmanlı
imperiyasının arxasında özünə Ağqoyunlu və Səfəvi
96
. Azərbaycan diplomatiyası
dövlətləri kimi müttəfiqlər axtarmasının səbəbi də məhz bununla izah
olunmalıdır.
Beləliklə, Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əlaqələri qarşılıqlı
iqtisadi mənafeyə əsaslanırdı. İki tərəf arasındakı qarşılıqlı
münasibətlər qədim tarixə malik olan ticarət əlaqələri kimi
meydana gəlmişdi.
Azərbaycan və qərb tacirləri bir-biri ilə Qara dəniz və Aralıq dənizi
sahillərində. Ön Asiyada yerləşən ənənəvi ticarət mərkəzləri vasitəsilə
əlaqə saxlayırdılar.
Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələri Avropa-Asiya
qarşılıqlı yaxınlaşması fonunda cərəyan edirdi.
Avropa ölkələri ilə ticarətdə Azərbaycan ipəyi, xüsusilə xam ipək
mühüm rol oynayırdı. Azərbaycanın xam ipəyinə tələbatın artması
Avropada kapitalist münasibətlərinin ilkin rüşeymiərinin meydana
gəlməsi, kapitalın ilkin yığımı deyilən prosesin başlanması ilə əlaqədar
idi. Beynəlxalq ipək ticarəti Azərbaycanın iqtisadi həyatında mühüm rol
oynayırdı.
Qərb tacirləri Şamaxı, Təbriz və b. Azərbaycan şəhərlərindən ipəklə
yanaşı, cürbəcür parçalar, məşhur Azərbaycan xalçası, bəzək şeyləri,
ədviyyat və s. alıb aparırdılar. Azərbaycan tacirləri Hindistan ədviyyatı
ilə ticarətdə vasitəçilikdən böyük qazanc götürürdülər.
XV əsrin ortalanndan başlayaraq Azərbaycanın Qərbi Avropa
ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri daha çox siyasi xarakter almağa başladı.
Azərbaycan dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə əlaqələrində xarici siyasi
amilin rolu artdı. Bu, Osmanlı fəthləri ilə əlaqədar idi. 1453- cü ildə
Şərqlə Qərb arasında qızıl körpü (236, s.240) olan Konstantinopolun
Türkiyənin əlinə keçməsi və bundan sonra həyata keçirilən Osmanlı
işğalları nəticəsində Avropa ilə Asiya arasında əsrlərlə davam edən
qarşılıqlı ticarət əlaqələri tarixində dönüş dövrü başlandı. Osmanlı
işğallarının gedişində Qara dəniz və Aralıq dənizi
97
Yaqub Mahmudov^
sahillərindəki. Ön Asiyadakı məşhur ticarət mərkəzləri Avropa-Asiya
ticarətindəki əvvəlki əhəmiyyətini itirdi.
Avropa-Asiya ticarətində vasitəçiliyin Türkiyənin əlinə keçməsi və
Osmanlı imperiyasının ağır gömrük siyasəti Azərbaycanın Avropa
ölkələri ilə ticarət əlaqələrinə, ümumiyyətlə Avropa-Asiya ticarətinə ağır
zərbə vurdu. Bununla əlaqədar olaraq Qara dəniz və Aralıq dənizi
ticarətində mənafeyi olan dövlətlərin Osmanlı imperiyasına qarşı birgə
mübarizəsi dövrü başlandı. "Türkiyə məsələsi" bu dövlətlərin xarici
siyasətində əsas məsələyə çevrildi.
Osmanlı imperiyasına qarşı antitürkiyə bloku yaratmağa çalışan
dövlətlər, sadəcə olaraq, xarici təcavüzə qarşı mübarizə siyasəti yeritmir,
özlərinin beynəlxalq iqtisadi və siyasi mənafeyini təmin etmək məqsədilə
Osmanlı imperiyasını aradan götürməyə çalışırdılar.
Qara dənizlə Aralıq dənizini, Avropa ilə Asiyanı əlaqələndirən
beynəlxalq ticarət yollarında hegemonluq üstündə qədim dövrlərdən
başlanan mübarizə davam edir, həm də daha kəskin xarakter alırdı.
Ayrı-ayrı dövlətlərin iqtisadi həyatında beynəlxalq ticarətin rolunun
artması ilə əlaqədar olaraq bu mübarizədə iştirak edən Avropa və Asiya
ölkələrinin sayı da artmaqda idi.
98
. Azərbaycan diplomatiyası
III FƏSİL AĞQOYUNLU DÖVLƏTİNİN AVROPA
ÖLKƏLƏRİ İLƏ DİPLOMATİK ƏLAQƏLƏRİ (XV əsrin
ikinci yarısı)
1. AĞQOYUNLU-AVROPA DİPLOMATİK ƏLAQƏLƏRİNİN
BAŞLANMASI
Osmanlı dövləti Konstantinopolun fəthindən (1453) dərhal sonra
Avropada geniş müharibələrə başladı. Sultan II Mehmed öz hərbi
planlarını həyata keçirmək üçün Qərb dövlətləri arasındakı ixtilaflardan
məharətlə istifadə etdi. O, əvvəlcə Türkiyənin qərbdə ən qüdrətli rəqibi
olan Venesiya respublikasını bitərəfləşdirdi. 1454-cü il aprelin 18-də
Türkiyə ilə Venesiya arasında müqavilə bağlandı (559, s.l 17; 563, s.233;
496, s.lOO və b.). Bu müqaviləyə əsasən Venesiya respublikası Türkiyə
bazarlarında sərbəst ticarət hüququ qazandı; venesiyalılar Türkiyə
ərazisindən keçib müxtəlif Şərq ölkələrinə ticarətə gedə bilərdilər. Bunun
müqabilində onlar Osmanlı dövləti ərazisindən (o cümlədən boğazlardan)
keçərkən apardıqları və gətirdikləri, habelə Türkiyə bazarlarında
satdıqlan malların dəyərinin 2%-i qədər gömrük verməli idilər (559, s.l
17; 495, S.520 və b.). Venesiya hökuməti İstanbulda konsul da saxlaya
bilərdi. Bununla respublika Kiçik Asiyada hələ Bizans imperiyası zamanı
malik olduğu ticarət imtiyazlarını bir növ bərpa etdi; Türkiyə ilə
həmsərhəd olan Venesiya mülklərinin, müvəqqəti olaraq, təhlükəsizliyi
təmin olundu. Digər tərəfdən, həmin müqavilə ilə Venesiya ona qarşı
rəqabət və müharibə aparan İtaliya dövlətlərinə qarşı mövqeyini
möhkəmləndirdi.
1454-cü il sülhü Osmanlı dövləti üçün də əlverişli idi. XV əsrin
ortalarında Türkiyə öz hərbi-dəniz qüvvələrinin qüdrətinə görə
Venesiyadan geri qalırdı və buna görə də onunla dəniz vuruşmalarına
hələ hazır deyildi. Sultan II Mehmed, həm də Egey və Aralıq dənizi
hövzəsindəki işğallarında, o cümlədən İtaliya dövlətlərinə qarşı
müharibələrdə Venesiya donanmasından istifadə etmək niyyətin-
99
Yaqub Mahmudov-
də idi. Beləliklə, II Mehmed o zaman Avropada "türk təhlükəsi"nə qarşı
mübarizə apara biləcək və antitürkiyə blokunun təşkilatçısı olacaq ən
qüdrətli dövlətlərdən birini - Venesiyanı müvəqqəti də olsa,
bitərəfləşdirə bildi. Qərbdə Osmanlı işğalları üçün əlverişli şərait
yarandı.
Venesiya respublikası özünün Şərq ölkələri ilə, o cümlədən
Azərbaycanla ticarət mənafeyini güdərək XV əsrin 60-cı illərinə- dək
nəinki Qərb dövlətlərinin antitürkiyə koalisiyasına qoşulmaq haqqında
çağırışlarına cavab vennədi, əksinə, Türkiyə ilə bağladığı 1454-cü il
müqaviləsini 1460-cı ildə yenilətdi (209, s.155). T.akin Türkiyənin
Venesiya ilə bu müvəqqəti yaxınlaşması, heç də II Mehmedin Venesiya
respublikasını Asiya-Avropa ticarətində vasitəçilikdən sıxışdırmaq, hətta
Venesiya daxil olmaqla bütün İtaliyanı fəth etmək {455, s.53, 59)
siyasətindən əl çəkməsi demək deyildi.
Beləliklə, Konstantinopolun alınmasından sonra Avropa
istiqamətində genişlənməkdə olan Osmanlı işğallarının ilk dövründə
Qərb dövlətlərinin Türkiyə əleyhinə hərbi-siyasi ittifaqının təşkilatçısı
kimi Venesiya respublikası deyil, Roma papaları çıxış etməyə başladılar.
Bu da təsadüfi deyildi. Osmanlıların qərbə doğru irəliləməsi. Balkan
yanmadasındakı işğallar Roma papalarının da mənafeyinə toxunurdu.
Çünki papalar çoxdan Balkan xalqlarını katolikləşdirmək, bununla da öz
dini-siyasi təsir dairələrini şərqə doğru genişləndirmək siyasəti
yeridirdilər. Buna görə də katolik kilsəsinin başçılan öz "həyəcanlı"
çağırışları ilə Avropa dövlətlərini, o cümlədən Balkan xalqlarını
artmaqda olan təhlükəyə qarşı vahid cəbhədə "səlib yürüşü"nə
çağırırdılar. Lakin papaların bu siyasətinin arxasında onların Balkan
xalqlannı katolikləşdirmək (169, S.9, 10, 23 və s.), həmçinin Avropa
xalqlarının diqqətini bu zaman katolik kilsəsinə qarşı başlamaqda olan
reformasiya hərəkatından yayındırmaq kimi əsl niyyətləri gizlənirdi.
Roma papaları Konstantinopolun fəthindən dərhal sonra - 1453-cü il
sentyabrın 30-da xüsusi fərmanla - bulla ilə bütün Avropa xalqlarını
türklərə - "kaf:rlər"ə qarşı "səlib 3dirüş"ünə çağırdılar (372, s. 122; 587,
s.5). Papa nümayəndələri Osmanlılara qarşı "səlib
100
Azərbaycan diplomatiyası
yürüşü" təbliğatı aparmaq üçün İspaniya, Fransa, Almaniya, Niderland,
Macarıstan və b. ölkələrə göndərildilər.
Katolik kilsəsinin başçıları Osmanlı dövlətinə qarşı "səlib yürüşü"
təbliğatının müvəffəqiyyətini təmin etmək üçün eyni zamanda İtaliya
dövlətləri arasında barışıq yaratmağa çalışırdılar. Məsələn, papa V
Nikolayın (1447-1455) vasitəçiliyi ilə Venesiya respublikası və Milan
arasında 30 ilə qədər davam etmiş müharibəni dayandıran sülh
müqaviləsi (Lodi, 9 aprel 1454-cü il) bağlandı (497, s.80; 503, S.299 və
s.). Papanın səyləri ilə bu sülhə sonradan Neapol krallığı və Florensiya
da qoşuldu. Beləliklə, İtaliya dövlətləri 1455-ci ilin martında 25 il
müddətinə "İtaliyada sülh, əmin-amanlıq və müqəddəs xristian dininin
müdafiəsi naminə ümumitaliya liqası" adlı ittifaqda birləşdilər (360, s.
107). Stefano İnfessura bu ittifaqda birləşən dövlətlərin "türklərə qarşı
birgə hücuma keçmək qəranna gəldiklərini" göstərir (18, s.53). O.Pirlinq
isə 1455-ci il liqasını "dinsizlərə (türklərə - Y.M.) qarşı müdafiə və
hücum ittifaqı" (372, s.l22) adlandırır. Lakin katolik kilsəsi və Roma
papalarının məddahları olan hər iki müəllifin fılad obyektiv reallıqdan
eyni dərəcədə uzaqdır. Çünki 1455-ci il sülhü "hücum ittifaqı" deyil,
əslində "türk təh- lükəsi"nin artması qarşısında təşvişə düşən İtaliya
dövlətləri arasında müvəqqəti barışıq müqaviləsi idi. Aralıq dənizində
hegemonluq iüstündə Venesiya ilə rəqabət aparan Neapol krallığı.
Şimali İtaliyadakı işğalları ilə Milanla toqquşan Venesiya respublikası,
öz qonşularının (yəni Venesiyanın) Şərq ticarətindən əldə etdiyi gəlirə
həsəd aparan və Asiya ölkələri ilə ticarətdən sıxışdırılan Genuya ilə
Florensiyanın Osmanlı dövlətinə qarşı vahid, möhkəm hərbi ittifaqda,
özü də "hücum ittifaqında" birləşməsi mümkün deyildi*.
Bununla belə, papalar "səlib yürüşü" təbliğatını genişləndirməkdə
idilər. Məsələn, 1461-ci ilin martında papa yanında ancaq
* Bunu belə bir fakt aydın sübut edir ki, papa V Nikolayın vasitəçiliyi nəticəsində Venesiya ilə Milan arasında bağlanmış 1454-cü il 9 aprel tarixli Lodi sülhündən cəmi 9 gün sonra, aprelin 18-də Venesiya Türkiyə ilə müqavilə bağladı və 1463-cü ilə qədər həmin müqaviləyə sadiq qaldı. Venesiyahlar Türkiyə ilə, onun ərazisi vasitəsilə Şərqlə ticarəti davam etdirdilər. Həmin müqavilə haqqında bax: 559. s.l 17; 563. s.233; 496, s.lOO və s.
101
Yaqub Mahmudov.
Osmanlı dövlətinə qarşı səlib yürüşü təşkil etmək üçün xüsusi kardinallar
komitəsi yaradıldı (372, s.153). 1462-ci ilin yayında papa "müqəddəs
yürüş" üçün vəsait toplamaq məqsədilə yeni vergilər alınması barədə
sərəncam verdi (18, s.54). Türkiyəyə qarşı hərbi xərclər üçün pul
toplamaqdan ötrü xüsusi kassa yaradıldı (372, s. 196). Roma papaları
Türkiyəyə qarşı vuruşan ölkələrə silahlı yardım da göstərirdilər (18; 226,
s.237; 138, s.193; 372, s.150; 480, S.72; 526, s.90 və s,).
Lakin papaların bütün bu səyləri XV əsrin 50-ci illərində və 60-cı
illərinin əvvəlində Avropada vahid antitürkiyə bloku yaradılması ilə
nəticələnmədi. Bunun mühüm bir səbəbi Qərb dövlətləri arasında dərin
ixtilaflarla izah edilirsə, digər səbəbi Osmanlı işğallarına hamıdan əvvəl
məruz qalmış Balkan slavyanları və yunanlar arasında katolik məzhəbinə
olan dərin nifrətlə əlaqədar idi. Üçüncü bir tərəfdən XV əsrdə Roma
papaları, artıq, özlərinin keçmiş nüfuzlarını itirmişdilər (205, s.143; 507,
s.l91 və s.). Bu zaman onlar nə dini, nə də siyasi təsirlərinə görə
Avropanı hərəkətə gətirə biləcək qüvvə deyildilər. Bu da mühüm amil idi
ki. Sultan II Mehmed Qərb dövlətləri arasındakı ixtilafları düzgün
qiymətləndirir, zərbə hədəfini sərrast seçirdi. Osmanlı hücumlarına
bilavasitə məruz qalmayan Qərb dövlətləri, növbə hələlik onların
özlərinə çatmadığı üçün. Balkan yarımadasının işğalını kənardan seyr
edirdilər.
II Mehmedin işğalları genişləndikcə Qərb dövlətləri arasında vahid
antitürkiyə bloku yaradılması barədə danışıqlarda fəallıq artır,
Osmanlılara qarşı bİrgə mübarizə cəbhəsinə yeni-yeni dövlətlər
qoşulurdu. Belə ki, XV əsrin 60-cı illərinin əvvəlində Türkiyənin Balkan
yarımadası və Egey' hövzəsində möhkəmlənməsi ilə Osmanlı-Venesiya
ziddiyyətləri son həddə çatdı. Venesiyanın Bal- kandakı mülkləri
Türkiyənin əlinə keçdi. Osmanlı qoşunlan Venesiya respublikasını
Moreyanın sahil məntəqələrindən, ümumiyyətlə Egey hövzəsindən də
sıxışdırmaqda idi. Beləliklə, Şərq ticarətində vasitəçilikdən əli çıxan
Venesiya respublikası vaxtı ilə Aralıq dənizi və Egey hövzəsində ələ
keçirdiyi mühüm hərbi-strateji
102
Azərbaycan diplomatiyası
məntəqələri də itinnəyə başladı. Bu da 1463-cü il iyulun 28-də 16 ilə
qədər davam edən (1463-1479) Venesiya-Türkiyə müharibəsinin
başlanması ilə nəticələndi.
Venesiya respublikasının Türkiyə əleyhinə müharibəyə başlaması
ilə Qərbdə antitürkiyə blokunun yaradılmasına yönəlmiş danışıqlarda
müəyyən canlanma əmələ gəldi. Bundan sonra, Avropada Osmanlı
imperiyasına qarşı danışıqlann əsas təşkilatçısı Roma papası deyil,
Venesiya respublikası oldu. Venesiya senatında müzakirə və təsdiq
olunmuş məxfi tapşırıqlarla silahlanmış respublika diplomatları Osmanlı
imperiyasına qarşı danışıqlar aparmaq üçün müxtəlif Avropa və Asiya
dövlətlərinə yola salındılar.
Venesiya respublikasının Türkiyə əleyhinə ittifaqa girmək
çağırışına ilk səs verən Macarıstan oldu. Macarıstan Osmanlıların
Serbiyanı (1459) və Bosniyanı (1463) almasından narazı idi və gec-tez
Türkiyə təcavüzünə məruz qalacağından ehtiyat edirdi. Buna görə də
1463-cü il sentyabrın 12-də Venesiya ilə Osmanlılara qarşı ittifaq bağladı
(580, s. 177-178; 563, s.234; 587, s.112 və s.). Əldə edilmiş razılığa
əsasən, müttəfiqlər Türkiyəyə qarşı eyni zamanda hücuma keçməli,
Venesiya Yunanıstanın sahil məntəqələrini, Macarıstan isə Bolqarıstan,
Serbiya və Bosniya daxil olmaqla slavyan torpaqlarını zəbt etməli idi.
1463- cü il dekabrın 9-da Türkiyəyə qarşı Venesiya
respublikası ilə Papalıq və Burqundiya hersoqluğu arasında da ittifaq
bağlandı (455, S.69; 494, s.522 və s.).
Venesiya respublikası 1463-cü ildə Osmanlı dövlətinə qarşı
mübarizə aparan Albaniya xalq azadlıq hərəkatının başçısı İskən- dər
bəylə (Skanderbeq) də əlaqələri genişləndirdi. İki tərəf arasında
bağlanmış müqaviləyə görə, respublika ona pul və silahla yardım
göstənnəli, Venesiya donanması Albaniya sahillərində Türkiyəyə qarşı
hərbi əməliyyat aparmalı idi (547, s.196).
Venesiya hökuməti Osmanlı dövlətinə qarşı Yaxın və Orta Şərqin
beynəlxalq həyatında əmələ gələn dəyişiklikləri də diqqətlə izləyirdi.
1463-cü il dekabrın 2-də respublika senatı Türkiyəyə qarşı Asiyada
Qaraman bəyliyi ilə ittifaqa girməyi qərara aldı
103
Yaqub Mahmudov
(70.2, s. 102-103). Həmin qərarı yerinə yetirmək üçün Andrea Komaro
Qaramana göndərildi*. O, Qaraman əmirini Türkiyəyə qarşı müharibəyə
təhrik etməli, ilk yardım olaraq 6 iri hərb gəmisi (qaler) göndəriləcəyini
bildirməli idi**. Həmin Venesiya donanmasının köməyi ilə tutulacaq
Türkiyə ərazisi Qaraman bəyinə vəd olunurdu; müqabilində Qaraman
hakimi Venesiyanın razılığı olmadan Osmanlı dövləti ilə heç bir saziş
bağlamamalı idi (70.2, S.103). Bu zaman Osmanlı təcavüzü ərəfəsində
olan Qaraman bəyliyi Venesiya hökumətinin təklifini qəbul etdi (70.3,
s.l04).
1464- cü ildə, Qaraman hakimi İbrahim bəyin ölümü ilə əlaqədar
olaraq, Venesiya hökuməti yenə də həmin Andrea Komaronu 400
dukatlıq qiymətli hədiyyələrlə 1463-cü il müqaviləsini yenilətmək üçün
Qaraman sarayına - Konyaya yola saldı (70.3, s.104).
Venesiya senatının 1463-cü il 2 dekabr tarixli qərarına əsasən
Türkiyəyə qarşı danışıqlar aparmaq üçün Nikola Kanal Fransaya, Marko
Don isə Burqundiyaya yola salındı (70, s.3). Venesiya hökuməti 1464-cü
il dekabrın 4-də Türkiyəyə qarşı Kiprlə də ittifaq bağlamağı qərara aldı.
Marko Kornaro senatın qərarını icra etmək üçün Kiprə göndərildi (499,
s.623). Kipr rəsmi olaraq Türkiyəyə qarşı mübarizə aparan dövlətlər
sırasına daxil oldu. 1468-ci ildə
* Venesiya ilə Qaraman arasında hələ 1453-cü ildə də bir müqavilə bağlanmışdı. Boğazlar Türkiyənin əlinə keçəndən sonra Qara dəniz ticarətindən sı- xışdınlan Venesiya həmin müqaviləyə əsasən Qaraman ərazisi vasitəsilə Şərqlə geniş ticarət imtiyazları ələ keçimıişdi. Osmanlı Türkiyəsindən narazı olan iki dövlət arasında bağlanmış bu müqavilə, şübhəsiz ki, həm də siyasi xarakter daşıyırdı. Bununla belə, Venesiya diplomatı Covanni Moçeniqo və Qaraman əmiri İbrahim bəyin imzaladıqları 1453-cü il müqaviləsini türk tarixçiləri İ.H.Uzunçarşılı və S.Tanselin ancaq zahirən ticarət müqaviləsi, əslində isə Osmanlılara qarşı bir ittifaq kimi qiymətləndirmələri (585, s.124; 574, S.283) həqiqətə uyğun gömnmür. İtalyan mənbələri isə bu müqaviləni ancaq ticarət bağlaşması kimi qeyd edir (70,s.3). Əlbəttə, bu cür mövqe də birtərəflidir. Həqiqətən də Venesiya Türkiyə ilə 1463-1479-cu illər müharibəsinin başlanmasına qədər Osmanlılara qarşı hər hansı dövlətlə, o cümlədən Qaramanla açıq hərbi-siyasi ittifaqa girməkdən çəkinirdi.
** Malipiyero bu gəmilərin 6 yox, 7 olduğunu göstərir (85, s.34).
104
. Azərbaycan diplomatiyası
Kipr kralı II Yakovun venesiyah Katerina Komaroya* evlənməsilə
Venesiya respublikası Kiprdə daha da möhkəmləndi.
Avropa və Asiya dövlətlərinin vahid antitürkiyə blokunun
yaradılmasında Ağqoyunlu dövləti də feal iştirak edirdi. Ağqoyunlular
Qərb ölkələri ilə hələ Azərbaycanda haldmiyyətə gəlməzdən çox əvvəl
əlaqə yaratmışdılar. Buna göra də Ağqoyunlu - Türkiyə münasibətləri
kimi Ağqoyunlu-Avropa əlaqələri tarixində də iki dövr aydın nəzərə
çarpır. Birinci dövr, daha doğrusu ilk d i p l o m a t i k ə l a q ə l ə r d ö v r ü
Ağqoyunluların hələ Azərbaycanda hakimiyyətə gəlməzdən əvvəl Qərb
dövlətləri ilə saxladıqları diplomatik əlaqələri əhatə edir. İkinci dövrə - Avropa
ölkələri ilə g e n i ş d i p l o m a t i k ə l a q ə l ə r d ö v r ü n ə isə Uzun
Həsənin Qaraqoyunlu Cahan şah (1467) və Teymuri Əbu Səid (1468) üzərində qələbələrindən sonra Qərblə saxlanılan əlaqələr daxildir. Bu
dövrlərin hər birində əlaqə saxlayan tərəflərin hərasinin öz mənafeyi, öz
siyasi xətti vardı.
A v r o p a ö l k ə l ə r i i l ə i l k d i p l o m a t i k ə l a q ə l ə r
d ö v r ü . Ağqoyunluların xristian ölkələri ilə münasibətləri Trabzon
yunan dövlətilə əlaqələrdən başlanır. Trabzon imperatorları özləri
Osmanlılara qarşı Qərb ölkələri ilə geniş əlaqə saxladıqları kimi, sülalə
qohumları olan Ağqoyunluların da Avropa ölkələri ilə əlaqələrində
vasitəçilik edirdilər. Trabzon sarayı vasitəsilə Ağqoyunlularla Qərb
ölkələri arasında qohumluq münasibətləri də yaranmışdı**.
Konstantinopolun fəthindən sonra, Trabzonun Qərb ölkələri ilə
əlaqələri genişləndikdə Ağqoyunlu dövləti də bu münasibətlərə cəlb
olundu. Bu zaman Türkiyəyə qarşı Avropada qızğın səlib yürüşü təbliğatı
aparan Roma papaları III Kalikst (1455-1458), II Piy (1458-1464) və II
Pavel (1464—1471) Osmanlıların arxasında - Kiçik Asiyada olan türk
islam dövlətlərini də sultana qarşı qaldırmağa çalışır, bunun üçün birinci
növbədə Ağqoyunlularla danışıqlar aparırdılar (480, S.71). Roma
papası bu zaman öz elçisi Bolonyalı Lü-
* Ana tərəfdən keçmiş Trabzon imperatorları nəslinə bağlanan bu qadın vasitəsilə Kiprlə Ağqoyunlu sarayı arasında da sülalə qohumluğu yarandı. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən Avropa ölkələri ilə əlaqələrində Kiprdən fəal surətdə istifadə edirdi. **Dəspinə Xatunun bacısı qızları - Florensa, Lukretsiya, Valensa və Violanta Venesiya zadəganlarına ərə verilmişdilər.
105
Yaqub Mahmudov.
doviqi* Trabzona göndərərək, Osmanlı dövlətinin arxasında. Uzun
Həsənin başçılığı altında bir antitürk koalisiya yaratmağa çalışırdı (405, S.135).
II Mehmedin Konstantinopolu almasından sonra Avropa ölkələri ilə
ticarət münasibətləri məhdudlaşmış gürcü knyazları (333, S.32; 185,
s.263) da 1458-ci il Ağqoyunlu-Papa-Trabzon ittifaqına qoşuldular (574,
s.263; 460, s.263).
Trabzon və Ağqoyunlu dövləti ilə Qaraman bəyliyi arasında da
müttəfiqlik münasibətləri vardı.
Beləliklə, Trabzondan sonra gürcü knyazları, Ağqoyunlu Uzun
Həsən, Qaramanlı İbrahim bəy və İsfəndiyaroğlu İsmayıl bəylə
danışıqlar aparan papa elçisi Bolonyalı Lüdoviq 1460-cı ildə "Şərq
ölkələrini təmsil edən" bir elçi heyətinin başında Romaya yola düşdü
(574, s.263). Lakin çox çəkmədən papa II Piyin acizliyini görən Şərq
elçiləri Romanı tərk etdilər. II Mehmed isə öz düşmənlərinə qarşı
qətiyyətli hərəkət etdi: 1461-ci il oktyabnn 26-da Türkiyəyə qarşı Asiya
və Avropa dövlətləri arasındakı diplomatik əlaqələrdə vasitəçilik edən
Trabzon yunan imperiyasının varlığına son qoydu.
Trabzonun Türkiyənin əlinə keçməsilə Qara dənizə yeganə çıxış
yolundan məhrum olan, həmçinin əski müttəfiqini və Avropa ölkələri ilə
əlaqə saxladığı çox əlverişli strateji məntəqəni itirən Ağqoyunlu dövləti
Qərb ölkələri ilə, o cümlədən Roma papaları, Kipr krallığı, Rodos səlibçi
dövləti və başqa ölkələrlə əlaqələrini daha da genişləndirdi.
Ağqoyunlu dövləti ilə Osmanlıların qərbdəki əsas rəqibi olan
Venesiya respublikası arasında daha geniş diplomatik əlaqələr vardı. Bu
əlaqələr 16 ilə qədər davam edən Venesiya-Türkiyə müharibəsinin
(1463-1479) başlanması ilə daha müntəzəm xarakter aldı.
1463-cü il dekabrın 2-də Venesiya senatında Ağqoyunluları
antitürkiyə koalisiyasına cəlb etmək haqqında xüsusi məsələ müza-
* Bolonyalı Lüdoviq bundan sonra daha bir dəfə - 1475-ci ildə diplomatik danışıqlar aparmaq üçün Azərbaycana gəlmiş, həmin il mayın 30-da Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən tərəfindən qəbul olunmuşdur (bu haqda geniş məlumat üçün hax: 263, s. 104—105).
106
■ Azərbaycan diplomatiyası
kirə olundu (70.2, s. 102-103). Senat Osmanlı Türkiyəsinə qarşı
Ağqoyunlu dövləti ilə hərbi ittifaq bağlamağı qərara aldı*. Həmin qərara
əsasən Venesiya diplomatı Lazaro Kvirino Ağqoyunlularla müqavilə
bağlamaq üçün Uzun Həsən sarayına yola salındı (246, s.64-65; 256,
s.38-39; 260, s.21; 275, s.6I).
Bu zaman Qaraqoyunlu Cahan şaha qarşı mübarizəni başa
çatdırmaq üçün onun müttəfiqi Sultan II Mehraedin başını daim Qərb
dövlətləri ilə müharibəyə qarışdırmaq siyasəti yeridən Uzun Həsən, hələ
Lazaro Kvirino Ağqo3mnlu sarayına çatmamış, öz elçilərini İtaliyaya
göndərdi. 1464-cii il martın 13-də dörd nəfərdən ibarət Ağqoyunlu
səfirliyi Venesiyaya gəldi (70, s.3). Ağqoyunlu dövləti ilə Venesiya
arasında Türkiyəyə qarşı ittifaq bağlandı. Əldə olunmuş razılığa əsasən
1465-ci ilin yazında Venesiya donanması dənizdən, 60 min nəfərlik Uzun
Həsən süvariləri isə qurudan İstanbul istiqamətində hücuma keçməli,
tərəflər bir-biri ilə razılaşdırmadan Türkiyə ilə sülh bağlamamalı idilər
(85, s.33).
Ağqoyunlu elçilərinin vətənə qayıtması münasibəti ilə - 1464- cü il
sentyabrın 26-da Venesiya senatının xüsusi yığıncağı oldu. Senat
Ağqoyunlu-Venesiya müqaviləsini təsdiq etdi; Uzun Həsənə "məhəbbət
nişanəsi olaraq" göndəriləcək hədiyyələr və Ağqoyunlu diplomatlarına
veriləcək bəxşişlər üçün xəzinədən vəsait ayırdı; Uzun Həsən elçilərinin
Suriyaya çatması üçün lazım olan bütün xərcləri Venesiya respublikası
öz üzərinə götürdü (70.4, s. 105-106). Senatın həmin yığıncağında
Venesiya hökumətinin Ağqoyunlu hökmdarına yazdığı məktub da
müzakirə olundu. Bu məktubdan aydın olur ki, Osmanlılara qarşı
müharibədə Venesiya ilə birlikdə Papalıq, Burqundiya hersoqluğu və
Macarıstan da Ağqoyunlularla vahid cəbhədə çıxış edəcəkdi. Venesiya
Uzun Həsənin fəth edəcəyi bütün Osmanlı torpaqlarını ona vəd edir
(70.4, s. 105-106), lakin Kiçik Asiyanın Aralıq dənizi sahili boyunca
ərazini, xüsusilə buradakı liman şəhərlərini özünə
* Senatda müzakirələr zamanı Osmanlı dövlətinə qarşı Ağqoyunlularla hərbi ittifaqa girmək barədə qərarın lehinə 110, əleyhinə 16 nəfər səs vermiş, 3 nəfər bitərəf qalmışdı (70.2, s. 102-103).
107
Yaqub Mahmudov_
götürürdü (70, s.4) ki, bu da antitürkiyə siyasəti yeridən dövlətlərin
özlərinin də qəsbkarlıq planları olduğunu aydın göstərir*.
Danışıqları müvəffəqiyyətlə başa çatdıran Ağqoyunlu diplomatları
vətənə qayıtmaq üçün Venesiyadan gəmilərlə Beyruta yola düşdülər.
Rodos adasında admiral Pyetro Moçeniqo Venesiyanın Aralıq
dənizindəki hərbi dəniz qüvvələrini Ağqoyunlu diplomatlarına nümayiş
etdirdi və bildirdi ki, qarşıdakı müharibədə həmin donanma Uzun
Həsənin sərəncamına əsasən hərəkət edəcəkdir**.
1465- ci ildə Venesiyaya Həsən Əzən adlı daha bir Ağqoyunlu
diplomatı gəldi. O, Uzun Həsən və arvadı Dəspinə xatunun - Teodoranm
məktublanm Venesiya hökumətinə təqdim etdi. Bu məktublarda
Ağqoyunlu dövlətinin tezliklə Osmanlılara qarşı müharibəyə qalxacağı
bildirilir və Venesiya respublikasına təklif olunurdu ki, özü ilə birlikdə
başqa xristian dövlətlərini də Türkiyə əleyhinə qaldırsın (246, s.63-67;
255, s.32-33; 256, s.37-43).
Venesiya hökuməti 1466-cı il 27 fevral tarixli cavab məktubunda öz
müttəfiqini qərbdə Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyatların gedişi ilə tanış
edir və Ağqoyunlu hökmdarından xahiş edirdi ki, Kiçik Asiya
hakimlərini də antitürkiyə blolcuna cəlb etsin (70.5, s. 107-108).
Müttəfiqlər, yəni Ağqoyunlu dövləti və Venesiya respublikası hər iki
cəbhədə - Avropa və Asiya cəbhələrində hərbi əməliyyatların gedişi
barədə Venesiyanın Hələbdəki konsulu vasitəsi ilə əlaqə saxlamalı idilər
(70.5, s. 107-108).
Venesiya hökuməti, müvafiq dəyişikliklər etməklə. Uzun Həsənin
arvadı Dəspinə xatuna - Teodoraya da eyni məzmunda məktub göndərdi.
Ağqoyunlu dövlətinin Qərb ölkələri ilə əlaqələri genişlənməkdə idi.
XV əsrin 50-60-cı illərində Uzun Həsən Trabzon )oınan
* Uzun Həsənə yazılmı.ş bu məktubun məzmunu Venesiya senatının 26/IX-1464-CÜ il tarixli qərarının mətni içərisində verilir (70.4, s. 105-106).
** Ağqoyunlu Uzun Həsənin 1464-cü ilin martında Venesiyaya göndərdiyi bu səfirliyin fəaliyyəti haqqında gen.ş məlumat üçün bax\ 246, s.63-67; 255, s.32-33; 256, s.37-43 və b.
108
■ Azərbaycan diplomatiyası
dövləti, Papalıq və Venesiya respublikası ilə, onların vasitəçiliyi ilə,
həmçinin Kipr, Rodos, Macarıstan, Albaniya və b. dövlətlərlə diplomatik
əlaqələr yaratmışdı. Nəticədə, XV əsrin 60-cı illərində Osmanlı
imperiyasına qarşı müxtəlif Asiya və Avropa dövlətlərindən ibarət bir
hərbi-siyasi ittifaq yarandı. Ağqoyunlu dövləti və Venesiya
respublikasının başçılıq etdikləri bu ittifaqa Şərqdə - Qa- raman bəyliyi,
Trabzon yunan dövləti, habelə Osmanlı təcavüzündən ehtiyat edən bəzi
xırda Kiçik Asiya bəylikləri, Qərbdə - Papalıq, Macarıstan, Burqundiya
hersoqluğu, Albaniya, Kipr krallığı, Rodos daxil idi.
Bundan əlavə, İtaliya dövlətləri də öz aralannda "türk təhlükə- si"nə
qarşı, formal da olsa, ittifaq bağlamışdılar.
Lakin hadisələrin sonrakı gedişi göstərdi ki, bütün bu dövlətlər
Osmanlı imperiyasına qarşı vahid cəbhədə çıxış etmədilər. Çünki
antitürkiyə blokunun qərbdəki üzvləri arasında dərin ixtilaflar vardı.
Hətta, Türkiyə ilə müharibə vəziyyətində olmasına baxmayaraq, özünün
İtaliyadakı rəqiblərindən ehtiyat edən Venesiya respublikasının özü belə,
Osmanlılara qarşı tam qüvvəsi ilə çıxış etmirdi. Venesiya hökuməti bu
zaman öz düşmənini, əsasən Ağqo- yunluların əli ilə məğlub etmək
siyasəti yeridirdi.
Qərb dövlətləri ilə əldə olunmuş razılığa baxmayaraq, Qoyluhi- sar
toqquşmaları və Uzun Həsənin 1464-cü il Qaraman səfəri istisna
edilməklə, XV əsrin 60-cı illərində Ağqoyunlu dövləti də Osmanlı
imperiyasına qarşı hərbi əməliyyata başlamadı. XV əsrin 50-60-cı illəri
paytaxtı Diyarbəkr olan kiçik Ağqoyunlu dövlətinin beynəlxalq
vəzi)^ətinin ən böhranlı dövrü idi. Bu zaman Ağqoyunlu dövləti üçün
şərqdən Teymurilərlə ittifaqda olan Qaraqoyunlu dövləti, qərbdən isə
bütün Kiçik Asiyanı öz hakimiyyəti altına salmağa çalışan Osmanlı
imperiyası təhlükə törədirdi. Görkəmli sərkərdə və diplomat olan Uzun
Həsən Yaxın və Orta Şərqin Ağqo- yunlulara qarşı düşmən cəbhədə
birləşmiş bu üç böyük dövlətinə qarşı düzgün xarici siyasət xətti
müəyyən etdi: XV əsrin 50-60-cı illərində bütün diqqəti Qaraqoyunlu
Cahanşaha və onun müttəfiqi olan Teymuri Əbu Səidə qarşı yönəltdi. Bu
çətin mübarizədə o,
109
Yaqub Mahmudov-
arxadan - qərbdən təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Avropa dövlətləri
ilə, xüsusən bu zaman Türkiyə ilə müharibə vəziyyətində olan Venesiya
ilə geniş əlaqə saxlayır, diplomatik və hərbi xarakterli vədlərlə Qərb
dövlətlərini Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə təhrik edir, bununla
da II ıVIehmedin başını daim Avropada qarışdırmağa çalışırdı. Hələlik
Ağqoyunlu dövlətinin xarici siyasətində əsas məsələ Qaraqoyunlulara və
Teymurilərə qarşı mübarizə idi. Osmanlı imperiyasını məğlub etmək
Ağqoyunlu dövlətinin xarici siyasətinin baş məsələsinə çevrilməmişdi.
XV əsrin 60-cı illərinin sonuna yaxın həm Qərbdə, həm də Şərqdə
Osmanlı imperiyasına qarşı beynəlxalq münasibətlərdə əsaslı dəyişiklik
əmələ gəldi. Türkiyə Venesiya ilə müharibədə (1463-1479) üstünlüyü
qəti olaraq ələ keçirdi. 1470-ci il iyulun 12- də II Mehmed Yunanıstanın
şərqində Venesiyaya məxsus mühüm hərbi-strateji məntəqə olan iri
Evbeya* adasını fəth etdi (159, s.109-114; 142, s.49-50; 503, s.314-315;
559, s.124; 574, s.202- 205; 82, s.356 və s.). Bununla Venesiya Egey
hövzəsindən də sı- xışdırıldı. Türkiyə ilə müharibənin 1470-ci ilədək
olan dövrü Venesiyaya 1.200.000 dukata başa gəlmişdi (503, s.316).
Venesiya, artıq Osmanlılara qarşı müharibəni təkbaşına davam etdinnəyə
qadir deyildi. Odur ki, respublika bir tərəfdən Türkiyə ilə sülh
danışıqlarına başladı, digər tərəfdən isə Osmanlılara qarşı Avropa və
Asiya ölkələri ilə diplomatik əlaqələrini genişləndirdi. Bu zaman
Osmanlı imperiyasının hərbi-siyasi təzyiqini, artıq, daha yaxından hiss
edən Qərb dövlətləri Türkiyə əleyhinə danışıqlarda əvvəlkinə nisbətən
fəal iştirak etməyə başladılar. Nəticədə, 1470-ci ildə İtaliya dövlətləri
arasında hələ 1454-cü ildə bağlanılmış Lodi müqaviləsi bərqərar olundu.
1471-ci ildə Neapol krallığı ilə Venesiya arasında Türkiyəyə qarşı ittifaq
bağlandı (574, s.207; 587, s.41). 1472-ci il iyunun 18-də Burqundiya
hersoqu İgid Kari da bu ittifaqa qoşuldu (574, s.207). Həmin ildə
Rodosla Venesiya arasında da müqavilə imzalandı (587, s.li8). Elə bu
zaman II Mehmedə qarşı
* Bu ada manbələrda Neqropont, Aqriboz və ya Aqripont da
adlanır. 110
-Azərbaycan diplomatiyası
Papalıq, Venesiya və Neapol la-allığından ibarət ayrıca bir hərbi ittifaq
da meydana gəldi (494, s.527).
Beləliklə, Osmanlı imperiyasının sürətlə qərbə doğru irəliləməsi
XV əsrin 70-ci illərinə doğru Qərb dövlətlərinin ümumi təhlükəyə qarşı
yenidən qruplaşmasına səbəb oldu. Avropada antitür- kiyə koalisiyasına
qoşulan dövlətlərin sayı artmaqda idi.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, XV əsrin II yarısında
müxtəlif Asiya və Avropa dövlətlərinin antitürk koalisiyada
birləşməsinə dair elmi ədəbiyyatda bir sıra fikirlər mövcuddur. Məsələn,
görkəmli şərqşünas İ.P.Petruşevski XV əsrin 70-ci illərində Roma
papası IV Sikst (1471-1484) tərəfindən Osmanlılara qarşı Venesiya,
Papalıq, Neapol, Macarıstan, Ağqoyunlu dövləti, Kipr və Qara- mandan
ibarət qüvvətli liqa yaradıldığını* qeyd edir (366, s.173). Prof
C.İbrahimov isə, əksinə, Osmanlılara qarşı ittifaq yaratmaq planının
ümumiyyətlə baş tutmadığını yazır (176, s.43). O, bu fikri əsaslandımıaq
üçün "türk təhlükəsi"nə qarşı mübarizə aparan dövlətlər arasında kəskin
ziddiyyətlər olduğunu göstərir (176, s.43), lakin təəssüf ki, bu
ziddiyyətləri konlaetləşdirmir.
Əlbəttə, XV əsrin II yarısında Osmanlı imperiyasına qarşı Asiya və
Avropa dövlətlərinin vahid hərbi-siyasi koalisiyasının yaranması tarixi
faktdır. Özü də bu fakt konkret sənədlərlə sübut olunur. Yuxanda bu
məsələdən geniş bəhs etdiyimizdən biz bir daha həmin məsələ üzərinə
qayıtmağa ehtiyac duymuruq. Lakin antitürki- yə koalisiyası,
İ.P.Petruşevskinin israrının əksinə olaraq, "qüvvətli liqa" da deyildi.
Bunu hər şeydən əvvəl, hadisələrin sonrakı gedişi, daha doğrusu, real
tarix sübut edir. Çünki Ağqoyunlu dövləti əldə olunmuş razılığa əsasən
1472-ci ildə Türkiyəyə qarşı müharibəyə qalxdıqda onun qərbdəki
müttəfiqləri, hətta Osmanlılarla müharibə vəziyyətində olan Venesiya
respublikasının özü belə. Uzun Həsən qoşunları ilə eyni zamanda hərbi
əməliyyata başlamadılar. Bunun
* Biz yuxanda qeyd elmişdik ki, antitürkiyə koalisiyası XV əsrin 70-ci illərində deyil, hələ həmin əsrin 60-cı illərində yaranmışdı. Özü də bu ittifaqın üzvlərinin sayı İ.P.Petruşevskinin yazdığından daha çox idi. Bu haqda monoqrafiyanın müvafiq səhifələrində bəhs olunub.
111
Yaqub Mahmudov-
başlıca səbəbi antitürkiyə blokunun qərbdəki üzvləri arasında olan dərin
mənafe ziddiyyətləri idi.
Bəzi faktlara müraciət edək. Əvvəla, Osmanlı imperiyasının real
təhlükə törətdiyi İtaliya haqqında. Bəhs etdiyimiz dövrdə İtaliya vahid,
mərkəzləşmiş dövlət halında birləşməmişdi. Dərin siyasi pərakəndəlik
dövrü keçirirdi. İnkişaf etmiş İtaliya şəhər-respublikalarının iqtisadiyyatı
daxili bazara deyil, xarici ticarətə, xüsusən Şərq ticarətinə əsaslanırdı.
Şərq bazarları üstündə rəqabət isə İtali- yadaxili münasibətlərə də fəal
təsir göstərir, pərakəndəliyi daha da dərinləşdirir, hətta, ayrı-ayrı İtaliya
dövlətləri arasında müharibələrə gətirib çıxarırdı. Bu baxımdan
Venesiya, Genuya, Florensiya və Piza şəhər-dövlətləri arasında kəskin
ziddiyyətlər vardı. Venesiya respublikası özünün yuxarıda göstərilən
ticarət rəqiblərini Şərq ticarətindən sıxışdırdığı üçün onlar Osmanlı
imperiyasının Venesiya üçün törətdiyi təhlükəni sevinclə qarşılayırdılar.
Genuya, Florensiya və b. şəhər-dövlətlər yaranmış vəziyyətdən istifadə
edib Venesiyanı Şərq ticarətindən sıxışdırmağa və özlərinin keçmiş
üstünlüklərini bərpa etməyə çalışırdılar. Məsələn, Genuya özünün Şərq
ticarətində əsas rəqibi olan Venesiyam zəiflətmək üçün hələ
Konstantinopolun alınmasında II Mehmedə yaxından kömək etmiş.
Osmanlı sultanı isə elə şəhəri fəth etdiyi gündəcə - 1453-cü il mayın
29-da Genuya höloımətinə bildirmişdi ki, genuyalılarm sərbəst ticarəti və
əmlaklarının toxunulmazlığı təmin olunacaqdır (90, S.24). 1460-cı ildə
Florensiya və Piza da Türkiyə ilə müqavilə bağlayaraq bu ölkənin
ərazisində bir sıra ticarət imtiyazları, həmçinin İstanbulda konsul
saxlamaq hüququ əldə etdilər (90, s.26). 1461-ci ildə Venesiya-Türkiyə
ziddiyyətləri kəskinləşdikdə İstanbuldakı Florensiya konsulu bundan
istifadə etdi; venesiyalılar şəhərdən qovuldular, onlara məxsus ticarət
məhəlləsində Florensiya tacirləri yerləşdirildi (456, s.66-67). 1463-cü
ildə Osmanlıların Bosniyanı fəth etməsi nəticəsində Venesiyanın
Adriatik sahilindəki mülkləri işğal olunmaq təhlükəsi qarşısında qaldığı
üçün Florensiya bu hadisəni sevinclə qarşıladı (456, s.68-70). Florensiya
və Genuya 1463-1479-cu illər Venesiya-Türkiyə müharibəsində Ve-
112
Azərbaycan diplomatiyası
nesiyanm məğlubiyyətinə nail olmaq üçün Osmanlı dövləti ilə fəal
əməkdaşlıq edirdilər. Venesiyanın Şimali İtaliyada genişlənməsindən
narazı qalmış Milan hersoqluğu da 1463-1479-cu illər Venesiya-Türkiyə
müharibəsindən istifadə edərək Venesiyanı Şimali İtaliyadan tamamilə
sıxışdırıb çıxarmağa çalışırdı. Osmanlı imperiyasına qarşı eyni ittifaqa
daxil olmalarına baxmayaraq Venesiya ilə Neapol krallığı arasındakı
münasibətlər də gərgin idi. Bu iki dövlət Aralıq dənizi hövzəsi və Balkan
yarımadasında, xüsusilə Albaniyada möhkəmlənmək üstündə rəqabət
apanrdılar,
Antitürkiyə blokumun Avropadakı üzvlərindən biri, özü də II
Mehmedin hərbi müvəffəqiyyətləri yolunda ən ciddi maneələrdən biri
olan Macarıstan krallığına gəldikdə, bu dövlət Matyaş Hun- yadinin
(1458-1490) zamanında xüsusilə fəallaşmışdı. Matyaş Hunyadi Sultan II
Mehmedin Serbiya və Bosniya toıpaqlannı işğal etməsindən narazı idi. O,
həmin əraziləri özü zəbt edib Aralıq dənizinə çıxış yolu əldə etməyə
çalışırdı. Bu isə Neapol krallığı və Venesiyanın müvafiq siyasətinə zidd
idi.
Öz növbəsində Roma papaları da katolikliyi yaymaq pərdəsi altında.
Balkan yarımadasında möhkəmlənməyə çalışırdılar. Bu baxımdan
Papalıqla Venesiya, Neapol və Macanstan arasında da mənafe
ziddiyyətləri vardı.
Osmanlı imperiyasının hərbi müvəffəqiyyətləri Polşanı da təşvişə
salmışdı. 1475-ci ildə Krım xanlığının Osmanlılardan asılı dövlətə
çevrilməsi və Türkiyənin Qara dənizdə möhkəmlənməsi nəticəsində
Polşanın Qara dəniz vasitəsilə Şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələrinə ağır
zərbə dəydi (224, s.38-54; 190, s.156 və b.). Buna görə də Polşa Türkiyə
əleyhinə danışıqlarda iştirak etsə də. Osmanlı imperiyası kimi qüdrətli
dövlətlə üz-üzə gəlməkdənsə Baltik ticarətini genişləndirməyi, Ukrayna
və Belorusiya torpaqlan hesabına şərqə doğru genişlənməyi daha üstün
tutdu (190, s. 174-177).
Roma papaları Almaniyanı da Türkiyəyə qarşı "səlib müharibəsi "nə
qaldırmağa cəhd göstərdilər. Lakin bu zaman bir-birinin ərazisi hesabına
genişlənmək üstündə knyazların didişdiyi Almaniyada imperator
hakimiyyəti zəifləmişdi.
113
Yaqub Mahmudov_
Mənbələrdə XV əsrin II yarısında Burqundiya hersoqluğunun da
Osmanlılara qarşı müxtəlif dövlətlərlə, o cümlədən Ağqoyun- lularla
danışıqlar aparması haqqında məlumat vardır. Doğrudur, Burqundiya
hersoqları keçmişdə - Xaç müharibələri zamanında olduğu kimi Şərqə
yürüş etmək və burada torpaq mülkləri, çoxlu qənimət ələ keçirmək
xəyalında idilər. Lakin bəhs etdiyimiz dövrdə bu mümkün deyildi. Çünki
Burqundiya hersoqları bu zaman Fransa krallarının mərkəzləşdirmə
siyasətinə qarşı, yəni öz müstəqilliklərini saxlamaq uğrunda ölüm-dirim
mübarizəsi aparırdılar.
Avropanın Yüzillik müharibədən (1337-1453) yenicə çıxmış iki
böyük dövləti - Fransa və İngiltərə isə öz daxili problemləri ilə məşğul
idilər: Fransada mərkəzləşdirilmiş feodal dövləti yaratmaq uğrunda
mübarizə həlledici mərhələyə daxil olmuşdu; İngiltərədə isə Al və Ağ
qızılgül müharibələri (1455-1485) gedirdi.
Bəhs etdiyimiz dövrdə İspaniya da Osmanlı imperiyasına qarşı fəal
xarici siyasət yeridə bilməzdi. Çünki burada da mərkəzləşdirilmiş feodal
dövləti yaradılması prosesi başa çatmamışdı. Ölkənin Aralıq dənizi
sahillərini əhatə edən mühüm bir hissəsi - Qranada isə hələ də ərəblərin
hakimiyyəti altında idi; ərəblərə qarşı mübarizə hələ başa çatmamışdı.
Beləliklə, antitürkiyə koalisiyasının Qərbdəki üzvləri arasında dərin
mənafe ziddiyyətləri vardı. Bu dövlətlər Osmanlı imperiyasının qərbə
doğru genişlənməsindən təşvişə düşərək öz aralanndakı ixtilaflan
müvəqqəti olaraq "unutmuşdular". Buna görə də həmin koalisiya ancaq
zahiri birlik idi, başqa sözlə, formal xarakter daşıyırdı. II Mehmed
antitürkiyə blokunun üzvləri arasındakı ziddiyyətlərdən istifadə edib
onları ayrı-ayrılıqda məğlub edə bilərdi və etdi də. Hadisələrin sonrakı
gedişi bunu sübut etdi.
Antitürkiyə blokuna daxil olmayan Qərb dövlətlərinə gəldikdə, artıq
qeyd olunduğu kimi, onlar öz daxili problemləri ilə məşğul idilər.
Bütün bunları Türkiyəyə qarşı formal hərbi-siyasi birlik yaratmış
Qərb dövlətlərinin hamısı, o cümlədən Osmanlılarla müharibə
114
. Azərbaycan diplomatiyası
vəziyyətində olan Venesiya yaxşı hiss edirdi. Buna görə də XV əsrin
70-ci illərinə yaxın qərbdə Osmanlı imperiyasına arxadan zərbə vurmaq
ideyası yenidən canlandı və bu siyasət ön plana keçdi.
Roma papası və Venesiya hökuməti həmin siyasəti həyata ke-
çinnək üçün Böyük Moskva knyazhğını da Türkiyə əleyhinə ittifaqa
çəkməyə cəhd göstərdilər. Bu niyyətlə Roma papası IV Sikst keçmiş
Bizans imperatorları Paleoloqlann nəslindən olan (axırıncı Bizans
imperatoru XI Konstantinin qardaşı qızı) və uşaqkən Romaya aparılıb
katolik tərbiyəsi verilmiş Sofiya Paleoloqla Böyük Moskva knyazı III
İvamn izdivaca girməsinə nail oldu. Roma ilə Moskva arasında
1468-1472-ci illər arasında aparılan danışıqlardan sonra 1472-ci ilin
iyununda Sofiya Paleoloq Türkiyəyə qarşı səlib yürüşü təşkil etmək üçün
vəsait saxlanılan xəzinədən götürülmüş vəsait hesabına Moskvaya yola
salındı (372, s.l97). Roma papasının bu izdivacda iki başlıca məqsədi
vardı: birincisi, artıq qeyd olunduğu kimi. Böyük Moskva knyazını keçmiş
Bizans torpaqlarının qanuni varisi kimi Türkiyə əleyhinə müharibəyə
qaldırmaq; ikincisi isə Sofiya və onu müşayiət edən ruhanilər vasitəsilə
Rusiyada katolikliyi yaymaq. Lakin Roma papası və Venesiyanın Rusiya
ilə əlaqədar siyasəti də boşa çıxdı. Böyük Moskva knyazlığı qarşısında
hələ monqol əsarətinə qarşı mübarizəni başa çatdırmaq və rus torpaqlarım
Moskva ətrafında birləşdirmək kimi çətin vəzifələr dururdu*. Sofiya
Paleoloqla evlənmək məsələsinə gəldikdə, III İvan bu addımı rus
aristokratiyası içərisində və beynəlxalq aləmdə öz nüfuzunu artırmaq
üçün atmışdı (132, s.74-84 və b.).
Qərb dövlətləri Böyük Ordanı da Türkiyəyə qarşı yönəltməyə
çalışdılar. Bu məqsədlə Venesiya diplomatı Covanni Batista Trevi- zano
senatın 2 aprel 1471-ci il tarixli qərarına əsasən danışıqlar aparmaq üçün
Böyük Orda sarayına göndərildi. Lakin Qərb dövlətlərinin bu cəhdi də
heç bir fayda venuədi (197, s.59; 372, s.l77).
* Roma papasının Rusiyanı katolikləşdinnək siyasəti də baş tutmadı. Bonum- bre başda olmaqla Sofiyanı müşayiət edən katolik ruhaniləri çox çəkmədən Moskvanı tərk etməyə məcbur oldular.
115
Yaqub Mahmudov^
Böyük Orda, bu zaman, getdikcə qüvvətlənməkdə olan Moskva
dövlətinə qarşı həlledici toqquşmaya hazırlaşırdı.
Qərbi Avropa dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına arxadan zərbə
vurmaq planlarında Ağqoyunlu dövləti xüsusi yer tuturdu. XV əsrin
60-cı illərinin sonu - 70-ci illərinin əvvəlində Osmanlı imperiyasına qarşı
mübarizə aparan dövlətlər içərisində ən güclüsü də məhz Ağqoyunlu
dövləti idi. Antitürkiyə koalisiyasının qərbdəki üzvləri arasında, yuxarıda
göstərildiyi kimi, dərin ixtilaflar olduğundan Avropa dövlətləri, o
cümlədən Türkiyə ilə müharibədə (1463-1479) məğlubiyyətə uğramaqda
olan Venesiya respublikası, ümumi təhlükəni aradan qaldırmaq üçün
Ağqoyunlu dövlətinə böyük ümid bəsləyirdilər.
Beləliklə, XV əsrin 60-cı illərinin sonlarında Ağqoyunlu dövlətinin
Qərbi Avropa ölkələri ilə əlaqələri yeni dövrə qədəm qoydu: geniş
diplomatik əlaqələr dövrü başlandı.
2. AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ ƏLAQƏLƏRİN DAHA DA
GENİŞLƏNMƏSİ, AĞQOYUNLU-OSMANLI MÜHARİBƏSİ (1472-1473)
VƏ ONUN NƏTİCƏLƏRİ
XV əsrin 60-cı illərinin sonu - 70-ci illərinin əvvəlində, öz
növbəsində, Ağqoyunlu dövlətinin də Avropa ölkələri ilə diplomatik
əlaqələri daha da genişləndirməsi uçün obyektiv tarixi şərait yetişmişdi.
Sultan II Mehmedin başının Avropada qarışmasından istifadə edən Uzun
Həsən, artıq qeyd olunduğu kimi, 1464—1469-cu illər ərzində onun
şərqdəki müttəfiqləri Arslan bəy. Qaraqoyunlu Cahan şah, onun oğlu
Həsənəli və Teymuri hökmdarı Əbu Səidi məğlub edib tərkibinə Kürdən
cənubdakı Azərbaycan torpaqlan (Ərdəbil mahalından başqa). Qərbi
İran, İraq, Qərbi Azərbaycan ərazisi. Şərqi Anadolu, o cümlədən
Diyarbəkr mahalı, ayrı-ayrı vaxtlarda Şimal-Şərqi Gürcüstan və b.
yerlərin daxil olduğuı geniş ərazili dövlət yaratdı*. Bu vaxtdan etibarən
paytaxtı Təbriz olan, iqtisadi və hərbi-siyasi həyatında Azərbaycanın
mühüm rol oynadığı bu böyük feodal imperiya-
* Ağqoyunluların Qaraqoyunlular və Teyınurilərlə münasibətləri haqqında bax: 366, 176, 443, 182.
116
. Azərbaycan diplomatiyası
sının xarici siyasətində əsaslı dönüş baş verdi. Osmanlı imperiyasını
məğlub edib ölkənin beynəlxalq ticarət əlaqələrini sahmana salmaq
Ağqoyunlu dövlətinin xarici siyasətinin baş məsələsinə çevrildi.
Ağqoyunlu hökmdarı fəal surətdə Türkiyəyə qarşı müharibəyə
hazırlaşmağa başladı. Uzun Həsən uzaqgörən dövlət xadimi kimi yaxşı
başa düşürdü ki, onun uğurlu hərbi qələbələri nəticəsində yaradılmış və
tərkibinə müxtəlif xalqların, ölkələrin daxil olduğu Ağqoyunlu dövləti,
ərazicə geniş olsa da, daxilən möhkəm deyildir və buna görə də Osmanlı
imperiyası kimi qüdrətli dövlətə qarşı dura bilməz*; qüdrətli xarici
təhlükəni dəf etmək üçün, hər şeydən əvvəl, güclü mərkəzləşdirilmiş
dövlət yaratmaq lazımdır. Odur ki, Uzun Həsən bu məqsədlə bir sıra
islahatlar keçirdi. O, köçəri hərbçi əyanlara deyil, oturaq əhaliyə
əsaslanmaq xətti götürdü. Cəmiyyəti yaşadan əsas istehsalçılar olan
kəndlilərin, habelə sənətkarların vəziyyətini nisbətən yaxşılaşdırmaq**
və bununla da məhsuldar qüvvələrin canlanmasını təmin etmək
məqsədilə xüsusi "Qanunna- mə" hazırlatdı.
1 Sonralar "Həsən padşahın qanunları" adı ilə məşhurlaşan (604, S.266),
hətta bütün XVI əsr boyu qüvvədə qalan bu "Qanunnamə"- yə əsasən
kəndlilərdən alınacaq vergilər müəyyənləşdirildi və onların miqdarı
dəqiqləşdirildi. Vergi sistemi nisbətən sahmana salındı. Vergiyiğan
məmurların özbaşınalığı azaldıldı, Kəndlilərin, sənətkarların vəziyyəti,
müvəqqəti də olsa, yüngülləşdirildi.
Nəticə etibarilə. Uzun Həsən qanunları ölkədə məhsuldar qüvvələri
müəyyən dərəcədə canlandırdı; kəndli və sənətkarlardan alı-
* Mənbələrdə Uzun Həsənin görkəmli dövlət xadimi və sərkərdə olduğunu sübut edən olduqca maraqlı məlumatlar vardır. İtalyan səyyahları Ambrocco Kontarini, Anciolello C.M., Katerino Zeno, İosafat Barbaro və b. Uzun Həsə- |nə xüsusi əsərlər həsr etmiş və ya öz səyahətnamələrində bu Ağqoyunlu ıhökmdarından geniş bəhs etmişlər. Uzun Həsənin "ölkəsində olmuş, onu görmüş və özü ilə söhbət etmiş" Flandriyalı Corc adlı bir Avropa səyyahı isə, hətta Ağqoyunlu hökmdarının gənclik illərini də qələmə almışdır (70.1, s.97).
** Ağqoyunlularm hakimiyyətə başladığı dövrdə əhalinin təqribən 31 cür vergi və mükəlləfiyyət ödədiyi məlumdur (182, s.233).
117
Yaqub Mahmudov-
nan vergilərin birbaşa xəzinəyə axması təmin olundu. Dövlət iqtisadi
cəhətdən xeyli qüvvətləndi.
Uzun Həsən mərkəzi hakimiyyəti hərbi-siyasi cəhətdən möh-
kəmləndinnək, köçəri hərbç; əyanların nüfuzunu sarsıtmaq məqsədilə də
bir sıra tədbirlər gördü. O, vaxtaşırı toplanılan nizamsız feodal qoşunları
əvəzinə daimi ordu yaratmaq üçün oturaq əhali içərisindən çıxan süvari
dəstələrinin sayını artırdı. Ağqoyunlu hökmdarının mərkəzi hakimiyyətə
tabe olan daimi nizami ordu yaratmaq siyasətini ilk mənbələr də təsdiq
edir. Məsələn, Ağqoyunlu sarayında Venesiya səfiri olan Katerino Zeno
1473-cü il iyulun 27-də öz hökumətinə göndərdiyi gizli məlumatında
yazırdı ki, Ağqoyunlu ordusunda süvari əsgərlərə hərbi xidmət
müqabilində ildə 40-60 dukat hesabı ilə hər altı aydan bir məvacib verilir
(70.11, s.l34).
Uzun Həsən Ağqoyunlu ordusunu odlu silahla təmin etmək üçün
ölkədə topçuluq sənətini inkişaf etdirməyə çalışırdı və bu məqsədlə
Venesiyadan mütəxəssislər dəvət etmişdi.
Bundan başqa, oturaq feodallardan öz dəstələri ilə birlikdə hərbi
yürüşlərdə iştirak etmək tələb olunurdu.
Uzun Həsən mərkəzi hakimiyyəti qüvvətləndirmək üçün daha qəti
tədbirlərə də əl atmış, bir çox iri feodalların qalalarını alıb dağıtmış,
onları mərkəzi hakimiyyətə itaət göstəmıəyə məcbur etmişdi. Venesiya
diplomatı Ağqoyunluların hərbi düşərgəsindən İtaliyaya göndərdiyi
məxfi məlumatda yazırdı: "Hökmdarın knyazları (əmirləri) onu
müqəddəs sayırlar. Lap böyük cənablar belə, hökmdarın alaçığına
buraxılmağı onun tərəfindən mərhəmət hesab edirlər. ,. Alaçıqda heç kəs
danışa bilməz. Ancaq hökmdar danışır. O, nə desə hamı təsdiq edir. Heç
kəsin cəsarəti çatmır ki, onun dediyinə etiraz etsin. Belə ki, o hamını çox
böyük itaətdə saxlayır. Bu düşərgə ziyarətgaha bənzəyir... Hökmdar öz
knyazlarını (yəni ayrı-ayrı əmirləri və ya iri feodalları) çağırdıqda*, onlar
gəlirlərinə münasib miqdarda adamla və atla gəlməyə borcludurlar. Belə
də edirlər... (70.11, s.l34)". Maraqlıdır ki, bu faktı sonralar Azərbay-
*
H
ə
r
b
i
x
Azərbaycan diplomatiyası
canda səfir olan digər Venesiya diplomatı Ambrocco Kontarini də təsdiq
edir (50, s.56-57),
Uzun Həsənin dini siyasəti də dövlətin möhkəmləndirilməsinə
yönəldilmişdi. Ölkənin ərazisində yaşayan müsəlman olmayan əhali dini
mənsubiyyətinə göra təqib olunmurdu. Bunu ilk məhbələr çox aydın
şəkildə sübut edir. Məsələn, Ağqoyıınlu dövləti ərazisindəki xristian
əhalinin vəziyyəti ilə dərindən tanış olan italyan diplomatı Katerino Zeno
Venesiyaya göndərdiyi məxfi məlumatda yazırdı ki, “Ağqoyıınlu
dövlətinin ərazisində yaşayan ermənilərin istənilən qədər kilsəsi var.
Hökmdar onlara bütün bunlardan əlavə daha bir yeni məbəd-ibadətgah da
tikməyə icazə verib...” (70.11, s.l34).
Ağqoyıınlulann ağalığı dövründə, xüsusən Uzun Həsənin
hakimiyyəti illərində, ölkənin xristian əhalisinin öz dinlərinə sərbəst
ibadət etdiyini erməni mənbələri də təsdiq edir (174, s.59).
Bundan əlavə. Uzun Həsən Qərb dövlətləri ilə diplomatik
əlaqələrində dini mənsubiyyətinə görə xristian olan diplomatlardan da
istifadə edirdi. Bu işin tənzim olunmasında hölondarın arvadı Dəs- pinə
Xatun* mühüm rol oynayırdı.
Uzun Həsənin hakimiyyəti illərində Ağqoyunlularla Səfəvilər
arasında da möhkəm dostluq münasibətləri yaranmışdı. Şiə məzhəbindən
olanlar və ya bu məzhəbə meyl edənlər nəinki təqib olunmurdular, əksinə
Ağqoyunlularla Səfəvilər arasında yaxın qohumluq münasibətləri də
vardı. Məsələn, Uzun Həsən öz bacısı Xədicə bəyimi Şeyx Güneydə, qızı
Martam* ** isə Şeyx Heydərə vermişdi.
Beləliklə, XV əsrin 60-cı illərinin sonu - 70-ci illərinin əvvəlində
Uzun Həsənin həyata keçirməyə başladığı islahatlar, bütövlükdə,
getdikcə artmaqda olan xarici təhlükəyə qarşı Azərbaycanda qüvvətli
mərkəzləşdirilmiş dövlət yaradılmasına yönəldilmişdi. Venesiya
respublikası və Roma papasının təhriki ilə Osmanlı impe-
, * Uzun Həsənin arvadı - keçmiş Trabzon imperatoru IV loannın qızı ^Teodora (və ya Feodora, ya da ki, Katerina) Şərqdə Dəspinə Xatun kimi tanınırdı.
** Şərq mənbələrində Aləmşahbəyim adlanan Marta Şah İsmayılın anası idi. Bu qız Uzun Həsənin yunan arvadı Dəspinə Xatundan (Teodoradan) doğulmuşdu.
119
Yaqub Mahmudov,
riyasına qarşı vaxtsız başlanılan müharibə (1472-1473) bu islahatların
tam həyata keçirilməsinə mane olsa da, hər halda Uzun Həsənin gördüyü
həmin tədbirlər nəticəsində XV əsrin 60-70-ci illərində Ağqoyunlu
dövləti xeyli qüvvətləndi. Dövlətin beynəlxalq nüfuzu artdı. Ağqoyunlu
dövləti Yaxın və Orta Şərqin Qərbi Avropa ölkələri ilə beynəlxalq
münasibətlərində mühüm (bəzi məsələlərdə isə həlledici) rol oynamağa
başladı.
Ağqoyunlu dövləti ilə Venesiya respublikası, Böyük Moskva
Icnyazlığı, Böyük Orda, Polşa, Avstriya, Macanstan, Çexiya, Almaniya,
Papalıq, Burqundiya, Neapol İcrallığı, Rodos, Kipr, Qaraman bəyliyi,
Misir, Hindistan və bir çox başqa dövlətlər arasında diplomatik əlaqələr
daha da genişləndi. Müxtəlif Qərb dövlətlərinin elçiləri Təbrizdə
müntəzəm olaraq diplomatik danışıqlar aparırdılar. Venesiya
respublikasının isə Ağqoyunlu sarayında daimi səfirliyi vardı.
Təbrizdə - Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin sarayında Osmanlı
dövlətini Kiçik Asiyanın siyasi xəritəsindən silib götürmək planı
hazırlanırdı. Uzun Həsənin hərbi əməliyyat planına əsasən, Venesiya
başda olmaqla, Avropa dövlətləri qərbdən (həm dənizdən, həm də
qurudan), Ağqoyunlular isə şərqdən Osmanlı imperiyasına qarşı eyni
zamanda hücuma keçib onun hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamalı
idilər. Müttəfiqlər Aralıq dənizinin Qaraman sahilində görüşməli, burada
Ağqoyunlular Venesiyadan odlu silahlar alınalı, sonra isə birlikdə
İstanbul istiqamətində hücumu davam etdirib müharibəni qələbə ilə sona
çatdırmalı idilər. Uzun Həsən öz dövlətinin sərhədlərini Qara dəniz və
Aralıq dənizi sahillərinə qədər genişləndirmək. Bosfor və Dardanel
boğazlarını ələ keçirmək niyyətində idi*.
XV əsrin 70-ci illərində Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı imperiyası
ilə toqquşması tarixi zərurət idi. Çünki Sultan II Mehmedin
* ,‘^ğqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən keçmiş Bizans imperatorları nəslinin - Komninlər sülaləsinin bir qolu olan Trabzon Komninləri ilə qohum idi. O, Trabzon imperatoru IV İoann Komninin qızına - Teodora Komninə evləndiyi üçün özünü keçmiş Bizans torpaqlarının, xüsusən Trabzon torpaqlarının qanuni varisi sayırdı.
120
. Azərbaycan diplomatiyası
Avropada və Asiyada həyata keçirdiyi bir sıra işğallar Ağqoyunlu
dövlətini Qara dəniz və Aralıq dənizinə çıxış yollarından məhrum etmiş,
Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələrini məhdudlaşdırmış,
ümumiyyətlə Avropa-Şərq ticarətini olduqca çətinləşdirmişdi. Qərb
ölkələrilə ipək ticarətinin zəifləməsi Ağqoyunlu dövlətinə ağır iqtisadi
zərbə vumrdu. Bu isə, nəticə etibarilə, dövlətin süqutunu sürətləndirə
bilərdi.
Bundan başqa, Avropa ilə Şərq arasındakı ənənəvi karvan yollarında
üstünlüyü ələ keçimrəyə çalışan II Mehmedin xam ipəyin vətəni olan
Azərbaycanı işğal etmək üçün Ağqoyunlu dövlətinə hücum etməsi labüd
idi. Sultanın başının Avropada qarışmasından istifadə edib Şərqdə
qüdrətli hərbi-siyasi qüvvəyə çevrilən Ağqoyunlu dövləti Türkiyənin
arxasında qaldıqca Osmanlı imperiyasının Avropadakı qələbələri
möhkəm ola bilməzdi. Sultan II Mehmed Ağqoyunlu hökmdarının onu
mühasirə çənbərinə salıb məğlub etmək planını boşa çıxarmaq üçün
antitürkiyə koalisiyasının üzvlərini təkləyib məğlub etmək siyasəti
yeridir və bu siyasəti məharətlə həyata keçirirdi. XV əsrin 70-ci illərində
növbə Ağqoyunlu dövlətinə çatmışdı.
Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən də Osmanlı imperiyası ilə labüd
toqquşmaya hazırlaşmışdı. O, hər şeydən əvvəl, uzaqgörən xarici siyasət
və uğurlu qələbələr nəticəsində sultanın şərqdəki müttəfiqlərini məğlub
edərək olduqca geniş ərazilər ələ keçirib öz dövlətinin hərbi-iqtisadi
potensialını artırmışdı*. Ağqoyunlu qoşunlanna 0 zaman bütün Yaxın və
Orta Şərqdə şöhrət qazanmış Məhəmməd Bakir Mirzə, Müzəffər Mirzə,
Mirzə Yusif xan. Uzun Həsənin oğulları Uğurlu Məhəmməd və Zeynal
bəy, habelə başqa görkəmli sərkərdələr başçılıq edirdilər. Bundan başqa.
Osmanlılar tərəfindən taxt-taclarından məhrum edilmiş və Uzun Həsənə
sığınmış Qa-
* Məsəlan, Ağqoyunlu-Tüıkiyə müharibəsi (1472-1473) ərəfəsində Uzun Həsənin qohumu Ərzincan əmiri Xurşid bəy tərəfindən Türkiyənin himayəsində olan Niksar əmiri Şəmsəddin Məhəmməd bəyə yazılmış bir məktubda verilən, əlbəttə, şişirdilmiş məlumatdan aydın olur ki, Ağqoyunlu hökmdan Osmanlılara qarşı müharibə üçün təkcə İraqdan 37 min əsgər səfərbərliyə almışdır (460, s.283).
121
Yaqub Mahmudov -
raman şahzadələri, İsfəndiyaroğlu Qızıl Əhməd bəy, Zülqədər- oğulları
və b. keçmiş Kiçik Asiya hakimləri də Ağqoyunlu ordusunda xidmət
edirdilər. Ağqoyunlu qoşunlarına o dövrün ən istedadlı sərkərdələrindən
biri, Qaraqoyunlu Cahan şah və Teymuri Əbu Səid üzərindəki
qələbələrdən sonra şöhrəti bütün Avropa ölkələrində də geniş yayılmış
olan Uzun Həsən bilavasitə özü başçılıq edirdi.
Mənbələrin məlumatları sübut edir ki, öz dövrünün böyük
sərkərdələrindən biri olan, Konstantinopolun fatehi Sultan II Meh- med
özü belə Ağqoyunlu hökmdarı ilə üz-üzə gəlməkdən ehtiyat edirdi.
Sultan II Mehmedin hərbi və siyasi fəaliyyətinin tədqiqatçısı Səlahəddin
Tansel Osmanlı sultanının XV əsrin 70-ci illərinə qədər Ağqoyunlularla
toqquşmağa cəsarət etməməsinin səbəbini məhz onun Uzun Həsəndən
çəkinməsində görür və Ağqoyunlu-Tür- Iciyə müharibəsinin
(1472-1473) "gecikməsində" bunu əsas amil hesab edir (574, s.304).
Demək olar ki, XV əsrin II yarısında Ağqoyunlu-Osmanh
münasibətlərindən bəhs edən bütün mənbələrdə Ağqoyunlu dövləti
Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli raqibi İdmi qiymətləndirilir, Uzun
Həsən isə Teymurla müqayisə edilir. Türk tarixçisi B.B.Sidqi isə XI-XVI
əsrlərdə Osmanlı dövlətinin Asiyadakı və Avropadakı düşmənlərini
müqayisə edərak belə nəticəyə gəlir ki, şərqdəki raqiblər Türkiyə üçün
daha təhlükəli olmuşdur; şərqdən gələn üç təhlükə - Əmir Teymurun
hücumu,' Uzun Həsən və Şah İsmayılın hərbi qüvvələri Osmanlı
dövlətini büsbütün aradan qaldınnaq və ya o zamanlar Kiçik Asiyada
mövcud olan xırda, asılı feodal bəylikləri dərəcəsinə endirmək məqsədi
daşıyırdı (460, s.261). B.B.Sidqi bununla, həm də. Osmanlı Türkiyəsinin
Ağqoyunlulai'a qarşı qəsbkarhq siyasətinin üstündən keçir və onu ancaq
özünü müdafiə edən dövlət kimi qələmə verir. Lalcin bununla belə, II
Mehmedin qə.əbələrindən, şəxsij^tindən rağbətlə bəhs edən, onun
rəqiblərinin isə müvəffəqiyyətlərini, qələbələrini açıqlamağı xoşlamayan
türk tarixçisinin Ağqoyunlulann qüdrətli siyasi qüvvə olduğunu etiraf
etməyə məcbur olması təsadüfi deyildi. Digər türk tarixçisi Səlahəddin
Tansel göstərir ki. Uzun Həsən özünü Tey-
122
. Azərbaycan diplomatiyası
muriın xələfi sayırdı (574, s.300). Türkiyədə Topqapı sarayında
saxlanılan, naməlum bir müəllifin Həmzə bəy adlı birisinə yazdığı
məktubda Uzun Həsən öz sərkərdəlik keyfiyyətlərinə görə Teymurla
müqayisə edilir və Ağqoyunlu hökmdarının daha üstün sərkərdə olduğu
göstərilir (574, s.302).
Ağqoyunlu padşahı Avropa mənbələrində də Teymura bənzədilir,
bəzən sadəcə olaraq İkinci Teymur adlandırılır, hətta Makedoniyalı
İskəndərlə müqayisə edilirdi*.
Lakin, bütün bunlara baxmayaraq, Uzun Həsən odlu silahlarla təchiz
olunmuş, yaxşı təlim görmüş piyada qüvvələrin üstünlük təşkil etdiyi,
həm də sayca üstün olan nizami Osmanlı ordusu ilə vuruşmağın nə qədər
çətin olduğunu yaxşı başa düşürdü. Zəmanəsinin ən ya.xşı döyüşçüləri
sayılan Ağqoyunlu süvarilərini odlu silahlara malik olan nizami piyada
qoşunlarla tamamlamadıqca həlledici qələbəyə ümid bəsləmək olmazdı.
Müharibə isə yaxınlaşırdı. Fateh Sultan Mehmed artıq, bütün diqqətini
Ağqoyunlulara qarşı çevirmişdi. Belə şəraitdə Uzun Həsən Avropa
ölkələri ilə hələ XV əsrin 50-ci illərinin sonu - 60-cı illərinin əvvəlində
başlanmış əlaqələrini daha da genişləndirdi. Qüdrətli Osmanlı
imperiyasının hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamaq və Avropadan
odlu silahlar almaq la/ım idi.
Ağqoyunlu hökmdarı bu mühüm hərbi-siyasi vəzifəni yerinə
yetirmək məqsədilə Venesiya hökuməti, Roma papası və başqa Qərb
hakimləri ilə danışıqlar apamıaq üçün bu zaman Təbrizdə olan Venesiya
səfiri Lazaro Kvirinonu və öz elçisi Murad bəyi* ** Avropaya yola saldı.
1471 -ci ilin fevralında Venesiyaya çatan Murad bəy Uzun Həsənin
məktubunu* Venesiya hökuıhətinə təqdim etdi.
* 1402-ci ildə Ankara vuruşmasında İldırım Bayazidi məğlub etməklə, əslində, Avropa ölkələrinə dinclik gəlirən və Bizans imperiyasının ömrünü yarım
Qərb mənbələrində mədh olunur. Xristian ümid bəsləyir və onun simasında "İkinci
əsrə qədər uzadan Teymur dünyası Uzun Həsənə də Teymuru" görürdü. ** Bu .Ağqoyunlu diplomatı, yəqin ki, Uzun Həsənin Trabzon məsələsini nizanıa salmaq üçün 1459-cu ildə Sultan II Mehmedlə danışıqlar apannaqdan ötrü İstanbula göndərdiyi Murad bəydir.
123
Yaqub Mahmudov^
Ağqoyunlu holandan həmin məkmbunda Qərbdəki müttəfiqlərini
özünün hərbi müvəffəqiyyətləri ilə tanış edərək göstərirdi ki, 0
Qaraqoyunlu Cahanşahı və Teymuri Əbu Səidi məğlub edib geniş
ərazilər ələ keçirmiş, güclü dövlət yaratmışdır; artıq onun “türk
sultanının oğlu Məhəmməd bəydən”* ** başqa düşməni qalmamışdır;
əgər Venesiya hərbi-dəniz qüvvələri Aralıq dənizindən, Ağqoyunlu
süvariləri isə qurudan eyni zamanda hərbi əməliyyata başlasalar,
Məhəmməd bəyi asanlıqla Avropa və Asiyadakı bütün torpaqlarından
məhrum etmək olar (85, s.68).
Venesiya hökuməti Ağqoyanlu diplomatını yaxşı qarşılasa da, ona
dərhal cavab vennədi. Çünki bu zaman Osmanlı dövlətinin bütün hərbi
qüvvələrini Ağqoyunlulara qarşı çevinnək qərarına gələn Sultan II
Mehmed Venesiyanr bitərəfləşdiraıək üçün ona qarşı əməliyyatları
müvəqqəti olaraq dayandırmış, öz analığı, keçmiş serb knyazı Georginin
bacısı Məryəm Xatunun (Maranm) vasitəçiliyi ilə Venesiya hökumətini
sülh danışıqlarına cəlb etmişdi. Çünki Osmanlı sultanı Ağqoyunlu
hökmdarı Uzun Həsənin hərbi planından xəbərdar idi. Buna görə də öz
başlıca düşmənlərini təkləyib məğlub etmək siyasəti yeridir, eyni
zamanda iki cəbhədə - həm Avropada, həm də Asiyada müharibə
aparmaq istəmirdi. Ağqoyunlu diplomatı Murad bəy Venesiyaya
çatarkən respublikanın elçiləri Nikkolo Koklco və Françesko Kapello,
artıq İstanbulda danışıqlar aparırdılar. Venesiya hökuməti öz başlıca
müttəfiqi olan Ağqoyunlu dövlətinin köməyi ilə Türkiyəni çətinə salıb
ondan dinc yolla əlverişli ticarət imtiyazları qoparmağa çalışırdı. Odur
ki, Venesiya respublikası Ağqoyunlu elçisi ilə danışıqları qəsdən uzadır,
İstanbuldan cavab gözləyirdi.
Venesiya hölcumətinin başını sülh danışıqlanna qatan Sultan II
Mehmed Ağqoyunlulara qarşı hərbi səfərbərliyə başlamışdı. Osman-
* Malipiyeronun "Venesiya annallan"nda verilən bu məktubun mətni 1843-cü ildə "Ärchivio storico İtaliano" məcmuəsində dərc olunmuşdur (85), ** Uzun Həsən özünün, demək olar ki, bütün yazışmalarında Sultan II Meh- medə "sultan", "imperator" və "hökmdar" deyə müraciət etməmiş, onu istehza ilə "Məhəmməd bəy" adlandırmışdı.
124
. Azərbaycan diplomatiyası
İl imperatorunun niyyətini yaxşı başa düşən Uzun Həsən Murad bəyin
Venesiyada ləngidiyini görcək Avropaya başqa bir elçi göndərdi*. Bu
Azərbaycan diplomatı Qara dənizdən və Ukrayna ərazisindən keçib
Polşaya çatmış, Polşa kralı ilə danışıqlar aparmış, oradan da Polşa elçisi
ilə birlikdə İtaliyaya yollanmışdı. Həmin Ağqoyunlu elçisi Venesiya
hökuməti ilə danışıqlar apardıqdan və çoxlu vədlər aldıqdan sonra
Romaya getmişdi. O, Roma papasının vasitəçiliyi ilə müxtəlif xristian
dövlətlərinin Ağqoyunlularla eyni zamanda Türkiyəyə qarşı hərbi
əməliyyata başlamasına nail olmalı idi. Göstərilən Ağqoyunlu diplomatı
Romada danışıqlar apardıqdan sonra, papanın Azərbaycana göndərilən
elçisi ilə birlikdə geri - Təbrizə yola düşmüşdü (70, s.6).
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Ağqoyunlu hökmdan qərb
ölkələri ilə diplomatik əlaqələrdə dini mənsubiyyətinə görə xristian olan
elçilərdən - ermənilərdən**, habelə yəhudilərdən də istifadə edirdi. Uzun
Həsən nəzərə alırdı ki, ona qulluq göstərməyə çalışan xristian
diplomatlar Avropa ölkələrində yaxşı qarşılanar və bu da onlara verilmiş
diplomatik tapşırığın yerinə yetirilməsinə müsbət təsir göstərər.
Həqiqətən də Ağqoyunlu hökmdan 1471-ci ildə Avropaya Naxçıvan
ermənilərindən olan Xoca Mirak adlı daha bir elçi göndənniş, bu
Ağqoyunlu diplomatı Venesiya hökuməti və Roma papası tərəfindən
yaxşı qarşılanmış, onun apardığı danışıqlar Türkiyəyə qarşı
Ağqoyunlu-Venesiya və Ağqoyunlu-Papalıq münasibətlərinin
genişlənməsinə müəyyən təsir göstərmişdir (366, s. 173-174; 176, s.42;
174,s.59).
Ağqoyunlu-Venesiya danışıqları ancaq Venesiya respublikası ilə
Türkiyə arasında İstanbulda gedən sülh müzakirələri pozulduqda
* Polşa kralı, Venesiya hökuməti və Roma papası ilə danışıqlar apannış bu Ağqoyunlu diplomatının kim olduğu, təəssüf ki, mənbələrdə konkret göstərilmir. ** Ağqoyunlu hökmdarına qulluq göstərən erməni diplomatları Azərbaycan- Türkiyə münasibətlərinin pozulması, iki qardaş türk dövlətinin bir-birinə qarşı daim müharibə vəziyyətində olması, bununla da Qərb diplomatiyasının qələbəsi üçün əllərindən gələni edirdilər. Bu, Səfəvilər dövründə də belə olmuşdu.
125
Yaqub Mahmudov-
konki'et nəticə verdi. Osmanlı sultanı Venesiyadan Evbeya (və yaNeq-
ropontj adasını və ildə 100 min dıikat bac tələb etdi (85, s.67 və b.).
Həmin şərtləri qəbul etməyən Venesiya hökuməti Ağqoyunlu diplomatı
Murad bəyə qəti cavab vemıəyə məcbur oldu. Bununla əlaqədar olaraq
Venesiya senatının xüsusi yığıncağı keçirildi. Senat Murad bəylə
birlikdə Ağqoyunlu sarayına 1000 dukat məvacib veımək şərtilə bir nəfər
səfir göndərmək barədə məxfi qərar qəbul etdi (70,
S.6).
Lakin Ağqoyunlu sarayına gediş-gəliş yollan son dərəcə təhlükəli
olduğundan, yəni Osmanlıların əlinə keçmək qorxusu olduğundan,
nəzərdə tutulan diplomatlardan heç biri - nə Françesko Mikele, nə də
Cayomo Medi Təbrizə yola düşməyə razılıq vermədi. Nəhayət, Venesiya
hölcuməti bu diplomatik vəzifəni Katerino Zenoya həvalə etdi. Onu
mənzil başınadək müşayiət etməyə razılıq verənləra ən yüksək məvacib
və ən yaxşı ərzaq şeyləri vəd olundu (104, s. 12).
Azərbaycana məhz Katerino Zenonun səfir göndərilməsi heç də
təsadüfi deyildi. O, Şərq öUcələrinə, o cümlədən Azərbaycana yaxşı
bələd olan və uzun illər Dəməşqdə yaşamış varlı Venesiya taciri Dra-
kone Zenonun oğlu idi. Atası ilə birlikdə dəfələrlə ticaratə getmiş
Katerino Zeno Şərq aləmi ilə yaxmdan tanış idi. O, həm də, Ağqoyunlu
sarayı ilə qohum idi*. Bu cəhət, şübhəsiz ki, Venesiya diplomatına
tapşırılmış hərbi-siyasi vəzifənin yerinə yetirilməsinə müsbət təsir
göstərəcəkdi.
Venesiya diplomatı Katerino Zenonun Ağqoyunlu sarayına
göndərilməsinin səbəblərini, onun Uzun Həsənlə danışıqlannı,
ümumiyyətlə Venesiya müstəmləkə imperiyasının Şərq siyasətinin
mahiyyətini aydınlaşdmnaq üçün iki qiymətli sənədin olduqca mühüm
əhəmiyyəti vardır. Bunlar Venesiya hölcumətinin öz səfiri Katerino
Zenoya Təbrizə yola düşmək ərofəsində verdiyi iki yazılı təlimatdır.
Göstərilən təlimatlardan birincisi hələ 1471-ci il mayın 18-də
senatda müzakirə və təsdiq olunmuşdu (70.6, s. 108-111). Lakin o zaman
* Uzun Həsənin yunun arvadı Dəspinə Xatunun (Teodoranın) bacısı qızları Venesiya zadəganlarına ərə verilınişdilər. Onlardan birinə - Violantaya Katerino Zeno evlənmişdi (70, s.2).
126
.Azərbaycan diplomatiyası
Venesiya hökuməti oz müttəfiqinin - Ağqoyunlu dövlətinin xəbəri
olmadan II Mehmedlə gizli - separat danışıqlar apardığından, senat üzvü
Aloizi Donatonun təklifi ilə İstanbuldan dəqiq xəbər almana qədər
Katerino Zenonun Azərbaycana göndərilməsi təxirə salınmışdı*.
Beləliklə, Venesiya hökumətinin göstərilən məxfi təlimatı Katerino
Zenonun Təbrizə yola düşməsinə qədər - həmin ilin sentyabrmadək gizli
saxlanmışdı.
Venesiya hökumətinin 18 may 1471-ci il tarixli yuxanda adı çəkilən
məxfi təlimatında Uzun Həsənlə hərbi-siyasi ittifaq bağlamaq və onu
tezliklə Türkiyəyə qarşı müharibəyə qaldırmaq üçün səfir Katerino
Zenonun Ağqoyunlu sarayında atacağı, demək olar ki, hər bir addım
qabaqcadan müəyyən olunurdu. Venesiya diplomatı məqsədinə nail
olmaq üçün bütün imkanlardan istifadə etməli idi. Katerino Zeno, hətta
Uzun Həsənin aıvadı - keçmiş Trabzon imperatoru IV İoannm qızı
Dəspinə Xatunla (Teodora və ya Feodora ilə) sıx əlaqə yaratmalı,
Ağqoyunlu dövlətini Türkiyəyə qarşı müharibəyə qaldımıaqda onun
köməyindən istifadə etməli idi. Venesiya hökuməti bununla əlaqədar
olaraq öz diplomatına son dərəcə konki'et şəkildə tapşırdı: "...bizim
vəkalət kağızlarımızla, bizim adımızdan hökmdarın əlahəzrət xanımına
da baş çək; onun mərhum atası, imperator həzrətləri (Trabzon imperatoru
IV İoann - Y.M.) ilə bizim köhnə və xeyirxah dostluğumuzu onun yadına
sal..., çalış ki, o (Dəspinə Xatun - Y.M.), ərini Türkə (II Mehmedə -
Y.M.) qarşı bu tədbirə (müharibəyə - Y.M.) təhrik etsin və öz
məktubunda bizə bu haqda məlumat versin" (70.6, s.l 10).
Mahir Venesiya diplomatlarının tərtib etdikləri bu sənəddə
Ağqoyunlu hökmdarı ilə aparılacaq diplomatik danışıqların uğurla
nəticələnməsi üçün lazım olan bütün cəhətlər nəzərə alınmış, hər şey
dərindən ölçülüb-biçilmişdi. Məsələn, ola bilərdi ki, Venesiyanın öz
müttəfiqindən - Ağqoyunlu dövlətindən xəbərsiz Türkiyə ilə gizli
danışıqlara başlamasından Uzun Həsənin kəşfi30'atı xəbər
* Senatda müzakirələr zamanı həmin sənədin lehinə 74, əleyhinə 2 nəfər səs vermiş, 4 nəfər bitərəf qalmışdı (70.6, s.l 11).
127
Yaqub Mahmudov-
tutmuş olsun. Belə olduqda, Venesiya hökuməti Ağqoyunlu
hökmdarının yanında etibardan düşə bilərdi. Buna görə də senat Katerino
Zenoya məxfi surətdə tapşırırdı: "...ola bilsin ki, Osmanın (II Meh-
medin - Y.M.) yanma elçilər göndərdiyimizdən əlahəzrət xəbərdardır.
Əlahəzrət bu haqda hər şeyi bilsin deyə məlumat veririk ki, biz həmin
elçilərimizi Osmanın yanına yola salarkən onun (Uzun Həsənin - Y.M.)
səfiri bizim yanımıza hələ gəlib çatmamışdı; bizi barışığa üçüncü şəxsin
vasitəsilə təhrik etdilər... Lakin bu sülh danışıqlarının nə vaxt və necə
nəticələnəcəyini bilmədiyimiz halda belə, həmişə və indi olduğu kimi,
əlahəzrətlə xeyirxah dostluğumuzu davam etdirəcəyik... Əgər onun səfiri
tez gəlmiş olsaydı və əlahəzrətin ■ cəsarətli niyyəti haqqında bizə
vaxtında məlumat çatdırsaydı, biz göstərilən elçiləri sultanla danışıqlar
aparmaq üçün heç göndərməzdik" (70.6, s.l 10).
Əgər Ağqoyunlu hökmdarı Venesiya hökumətinin Murad bəyə ləng
cavab verməsindən narazı qalmışdısa, bəs bunu nə ilə izah etmək lazım
idi?! Zeno bunu öz hölcumətinin Ağqo3nınlular üçün "ciddi hərbi
hazırlıq işləri" görməsi, hərbi sursat tədarük etməsi ilə əsaslandırmalı idi.
Bununla əlaqədar olaraq ona tapşırılırdı: "...əlinə fürsət düşdükdə, sən
hökmdara (Uzun Həsənə - Y.M.) deyərsən ki, əgər biz onun səfirini geri
ləng yola salmışıqsa, bunun səbəbi odur ki, biz həmişəkindən daha çox
qoşun toplamaqla, dəniz yolu ilə silah usta- lan göndərmək
(Ağqoyunlular üçün - Y.M.) üçün hazırlıq görməklə və son dərəcə zəmri
olan başqa işlərlə məşğul idik" (70.6, s.l 10).
Venesiya diplomatı Uzun Həsənin tezliklə Osmanlılara qarşı hərbi
əməliyyata başlamasına nail olmaq üçün, Türkiyə imperiyasının, Qərb
dövlətləri kimi, Ağqoyunlular üçün də eyni dərəcədə təhlükəli olduğuna
Ağqoyunlu hökmdannı inandırmalı və "ən təmtəraqlı sözlərlə" bildirməli
idi ki, Venesiya və başqa Avropa dövlətləri, 0 cümlədən Neapol laallığı.
Papalıq və s. İtaliya dövlətləri də qərbdən vahid cəbhədə Türkiyəyə qarşı
qalxacaqlar (70.6, s.109-110).
Katerino Zeno ona tapşırılan diplomatik tapşırığı yerinə yetirməklə
yanaşı Ağqoyunlu dövləti haqqında müfəssəl məlumat
128
. Azərbaycan diplomatiyası
toplamalı idi. Venesiya hökuməti ona tapşırırdı: "... mümkün qədər
hökmdarın qüdrəti, yaşı, səhhəti, bacarığı və qabiliyyəti, onun dövləti,
dövlətin coğrafi mövqeyi, gəliri, qoşunları, sərhədləri, ən əsası isə məlum
tədbir (yəni Türkiyəyə qarşı müharibə - Y.M.) barəsində bu hökmdarın
niyyəti, arzusu və lazım bildiyin başqa şeylər haqqında ətraflı məlumat
toplayarsan... Çalış ki, bizim yanımıza yaxşı və hərtərəfli məlumatla
qayıdasan..." (70.6, s.110-111).
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycana göndərilən
Venesiya diplomatlarının öz hökumətlərinin belə ciddi tapşırığı əsasında
topladıqları kəşfiyyat xarakterli dəqiq məlumatlara əsaslanan məxfi
məktubları indi Azərbaycanın tarixi keçmişini araşdırmaq üçün qiymətli
mənbələrə çevrilmişdir.
Katerino Zenoya verilən məxfi təlimatın mahiyyəti bundan ibarət idi
ki, 0, Ağqoyunlu hökmdarı ilə danışıqlan uğurla başa çatdırdıqdan sonra,
yəni Ağqoyunlu dövlətini Türkiyəyə qarşı müharibəyə təhrik etdikdən
sonra. Uzun Həsənin ordusu ilə birlikdə Aralıq dənizi sahillərinə gəlməli
idi. Ağqoyunlu hərbi qüvvələri üçün odlu silahlar və artilleriya
mütəxəssisləri gətirmiş Venesiya və başqa Avropa dövlətlərinin gəmiləri
Uzun Həsən qoşunlarını burada gözləyəcəkdi.
İstanbulda aparılan separat sülh danışıqları müvəffəqiyyətsizliyə
uğradıqdan sonra, Türkiyə ilə müharibəni davam etdirmək məcburiyyəti
qarşısında qalan Venesiya hökuməti, nəhayət, Ağqoyunlu diplomatı
Murad bəyə qəti cavab verməyə məcbur oldu və 1471-ci ilin
sentyabrında onunla birlikdə öz səfiri Katerino Zenonu Təbrizə yola
saldı*. Yola düşmək ərəfəsində - 1471-ci il sentyabrın 10-da ona senatın
ikinci məxfi təlimatı verildi (70.7, s. 111-114). Həmin təlimat senatda
yekdilliklə qəbul olundu**.
* Katerino Zenonun özü deyil, nəticəsi tərəfindən tərtib olunmuş səyahətnamədə onun başçılıq etdiyi Venesiya səfirliyinin İtaliyanı 1471-ci il iyunun 6- da tərk etdiyi göstərilir (104, s.l2). Bu isə həqiqətə uyğun görünmür. Çünki Zenoya yola düşməzdən az əwəl təqdim olunmuş ikinci məxfi təlimatın tarixi "10 sentyabr 1471-ci if'dir (70.6, s. 111).
** Senatda iştirak edən 69 nəfərin hamısı həmin sənədin lehinə səs vennişdi (70.7, S.114).
129
Yaqub Mahmudov_
Venesiya senatının 10 sentyabr 1471-ci il tarixli ikinci məxfi
təlimatından aydın olur ki, Türkiyə ilə gizli danışıqlar uğursuzluqla
nəticələndikdən sonra Venesiya respublikası Ağqoyunlu dövlətindən,
necə deyərlər, ikiəlli yapışmağa məcbur olmuşdur. Venesiya hökuməti,
hətta Uzun Həsəni tezliklə Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyata sövq
etmək üçün ona şişirdilmiş məlumatlar verməkdən də çəkinmirdi.
Məsələn, əvvəlki təlimatdan fərqli olaraq, bu sənəddə göstərilir ki. Uzun
Həsənin Osmanlılara qarşı hərbə qalxacağı təqdirdə qərbdən Venesiya,
Papalıq və başqa İtaliya dövlətlərindən savayı, guya Almaniya,
Macarıstan və Polşa da onlarla vahid cəbhədə Türkiyəyə qarşı
müharibəyə başlayacaqlar (70.7, s.l 12).
Katerino Zeno öz hökumətinin yeritdiyi ikiüzlü siyasəti pərdə-
ləmək üçün Uzun Həsənə bildirməli idi ki, guya Venesiya Osmanlıları
məğlub etmək niyyətində olduğu üçün Türkiyə ilə danışıqlan yarımçıq
kəsmiş, İstanbuldan Öz diplomatlarını geri çağırmışdır (70.7, s.l 13).
Bundan başqa, Venesiya diplomatiyası Ağqoyunlu hökmdarında
qələbəyə inam hissi yaratmaq, onu şirnikləndirmək üçün Osmanlı
dövlətinin Kiçik Asiyadakı bütün torpaqlanni Uzun Həsənə vəd edirdi
(70.7, s.l 13).
Venesiya səfiri Ağqoyunlu sarayına gedərkən yolüstü Kipr, Ro-
dos, Qaraman hakimlərinə dəyməli, onları da Osmanlılara qarşı
müharibəyə qaldırmalı idi.
Katerino Zeno mənzil başına yetişdikdən sonra isə, imkan tapdıqda,
gürcü çarı ilə də Osmanlı imperiyası əleyhinə danışıqlar aparmalı idi
(70.7, s.l 14).
Venesiya hökumətinin məxfi təlimatları əsasında hərəkət edən
Katerino Zeno Ağqo30inlu diplomatı Murad bəylə birlikdə 1471-ci ilin
sentyabrında Venesiyanı tərk edib Kipr, Rodos və Qaraman vasitəsilə
Təbrizə gəldi. Təbrizdə yaxşı qarşılanan italyan diplomatına sarayda yer
ayrıldı və hətta "hər gün şah süfrəsində nahar etmək" hüququ verildi
(70.7, s.7; 104, s.l3-14). O, Uzun Həsənlə danışıqlar zamanı bildirdi ki,
əgər Ağqoyunlular şərqdən Türkiyəyə qarşı müharibəyə qalxsalar, 100 iri
hərb gəmisindən, habelə di-
130
. Azərbaycan diplomatiyası
gər iri və xırda gəmilərdən ibai'əl olan Venesiya donanması Aralıq
dənizindən hücuma keçəcəkdir (104, s.l2),
Venesiya diplomatı Uzun Həsənin yunan aıvadı Dəspinə Xatunla da
görüşdü, gəlişinin səbəblərini bildirdi və gətirdiyi məktubları ona təqdim
etdi.
Təbrizdə apanlan Ağqoyunlu-Venesiya daınşıqlan nəticəsində
antitürkiyə koalisiyası üzvlərinin həm şərqdən, həm də qərbdən eyni
zamanda Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə başlaması qət olundu.
Venesiya respublikası və Avropadakı başqa müttəfiqləri ilə əldə
olunmu.ş razılıq əsasında hərəkət edən Uzun Həsən özünün bütün hərbi
qüvvələrini səfərbərliyə almağa başladı. Zenonun məlumatına göra, 0 öz
əli ilə gürcü çan və knyazlanna da Türkiyəyə qarşı tezliklə müharibəyə
başlamaq üçün fəımanlar yazıb göndərdi (104, s.l4).
Ağqoyunlu hökmdarı, təkcə Zenonun məlumatları ilə
kifayətlənməyərək Avropa dövlətlərini Qərbdən Osmanlılara qarşı
qaldırmaq üçün mümkün olan başqa ehtiyat tədbirləri də gördü. Məsələn,
Uzun Həsən Osmanlılara qarşı müharibəyə hazırlaşmaqda ikən Dəspinə
i|Catun Zenonun qulluqçusu Sebastiano Krosekkiyerini xüsusi məktubla
Avropaya yola saldı. Şübhə etmirik ki, bu elçi Venesiyaya hərbi ittifaqın
bağlandığını və Ağqoyunlu dövlətinin Türkiyəyə qarşı hərbi əməliyyata
başlayacağı vaxtı bildinnək üçün göndərilmişdi. Çünki 1472-ci ilin
olctyabnnda Sebastiano Krosekkiyeri tərəfindən Venesiya hökumətinə
təqdim olunan məktubda göstərilirdi ki, artıq, Ağqoyun- lular
Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyata başlamışlar, Venesiya respublikası və
Qərbdəki başqa müttəfiqlər də vaxt itinnədən bu cür hərəkət etməlidirlər
(70, s. 12). Eyni zamanda, Katerino Zeno 1472-ci ill mayın 30-da
Venesiya hərbi dəniz qüvvələrinin baş komandanı ad- miral Pyetro
Moçeniqonu məktubla xəbərdar etdi ki, Ağqoyunlu qoşunlan tezliklə
Aıulıq dənizi istiqamətində hücuma keçəcəklər (70, ^.8). Venesiya
diplomatının xahişinə əsasən, admiral Pyetro Moçeni- qo, həm də bu
zaman Placı Məhəmmədin başçılığı ilə diplomatik danışıqlar aparmaq
üçün Avropaya gedən Ağqoyunlu elçilərinə mənzil başına yetişmək üçün
lazımi köməklik göstərməli idi (70, s.8). Uzun Həsənin tapşırığına əsasən
Placı Məhəmməd Qərb dövlətlə-
131
Yaqub Mahmudov_
rinin Osmanlılara qarşı sözdə deyil, işdə hərbi əməliyyata başlamasına
nail olmalı, Ağqoyunlu hökmdarının tələbi ilə onun qoşunları üçün odlu
silahlar və artilleriya mütəxəssisləri gətirən gəmiləri Aralıq dənizi
sahilinə qədər şəxsən müşayiət etməli idi. Bütün bunlardan başqa, Uzun
Həsənin göstərişi ilə öz növbəsində Kateri- no Zeno da Venesiya
hökumətinə məktubla məlumat verdi ki, Ağqoyunlu dövləti, artıq
Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə başlamışdır (70.9, s.119). Eyni
xəbəri bu zaman Venesiyada olan Məhəmməd adlı başqa oir Ağqoyunlu
elçisi də Venesiya hökumətinə bildirdi (70.9, s.l 19).
Lakin Osmanlı imperiyasını Ağqoyunlu dövlətinin əli ilə
məğlub etmək siyasəti yeridən Venesiya respublikası, habelə an-
titürkiyə koalisiyasının Avropadakı digər üzvləri əldə olunmuş
razılığın əksinə olaraq, Osmanlılara qarşı Ağqoyunlularla eyni
zamanda hərbi əməliyyata başlamadılar. Sultan II Mehmed isə
bundan məharətlə istifadə etdi. O, Ağqoyunlu qoşunlarının
Venesiya və başqa Avropa dövlətlərinin hərbi qüvvələri ilə birləşə
biləcəyi və Uzun Həsənin Qərbdən göndərilən odlu silahlan ələ
keçirəcəyi yeganə hərbi-strateji məntəqə olan Qara- manın fəthini
başa çatdırdı (80, s.298-316). Bununla da Äğqo- yunlu dövlətinin
Aralıq dənizi sahilində özünün Avropadalu müttəfiqləri ilə
birləşmək və odlu silahlar ələ keçirmək imkanı aradan qaldırıldı.
Əslində elə bu zaman, həm də, Türldyəyə qarşı gələcək
müharibədə qələbə imkanı da əldən verilmiş oldu.
Düşmənlərini təkləyib məğlub etmək siyasəti yeridən sultan II
Mehmed Qaramanın fəthindən sonra, "vicdanlı sülh və dostluq
müqaviləsi" bağlamaq üçün Ağqoyunlu sarayına elçilər göndərdi (104,
s.l5). Məqsəd Uzun Həsənin başını sülh müzakirələrinə qatıb qarşıdakı
müharibəyə hazırlığı başa çatdırmaqdan ibarət idi. Lakin Dəspinə
Xatunun, Ağqoyunlu sarayına sığınmış Qaraman şahzadələri və digər
Kiçik Asiya hakimlərinin, habelə Katerino Zeno və başqa Avropa
diplomatlarının birgə səyi nəticəsində Uzun Həsən Osmanlı elçilərini
qəbul etmədi. Ağqoyunlu hökından Qaramanı Osmanlılardan geri
almaq, bununla da özünün Avropadakı müttə-
132
. Azərbaycan diplomatiyası
fıqləri ilə Aralıq dənizi sahilində birləşmək və vəd olunmuş odlu silahlan
ələ keçirmək üçün qoşunlarına yürüş əmri verdi. Beləliklə, antitürkiyə
koalisiyasının üzvləri arasındakı ümumi razılığa əsasən, Ağqoyunlu
dövləti 1472-ci ilin baharında Türkiyəyə qarşı müharibəyə başladı.
Osmanlı imperiyasına qarşı müharibə ərəfəsində Ağqoyunlu dövləti
hərbi qüvvələrinin sayı haqqında mənbələrdə və ədəbiyyatda müxtəlif
məlumatlara təsadüf olunur (66, s.76; 80, s.320; 460, s.271-272; 494,
s.525; 574, s.293 və s.). Həmin məlumatlardan biri - bəhs etdiyimiz
dövrdə Ağqo3mnlularm hərbi düşərgəsində olan və Türkiyəyə qarşı
müharibəyə hazırlaşan Ağqoyunlu qoşunlarını şəxsən müşahidə etmiş
Venesiya diplomatı Katerino Ze- nonun məlumatı, fıkrimizcə, daha
inandırıcıdır. O, Uzun Həsən qoşunlarının 40 min döyüşçü, 60 min nəfər
isə onların "qulluqçularından" ibarət olmaqla lüO min nəfərə çatdığını
göstərir (104, s.l6- 18). Zeno Ağqoyunlu süvarilərinin yüksək döyüş
keyfiyyətlərindən, silahlarından danışarkən odlu silahların adını çəkmir.
Beləliklə, Bəktaş oğlu Ömər bəyin başçılıq etdiyi Ağqoyunlu
qoşunları 1472-ci ilin baharında Bidlisdən Toqqat istiqamətində hücuma
başladı. Qaraman şahzadələri Pir Əhməd, Qasım bəy, habelə bir çox
keçmiş Kiçik Asiya hakimləri də Ağqoyunlu ordusu ilə hərəkət edirdi.
Osmanlı hərbi qüvvələri tərəfindən ciddi bir müqavimətə rast gəlməyən
Ağqoyunlular 1472-ci ilin avqustunda Şərqi Anadoluda mühüm
hərbi-strateji məntəqə olan Toqqatı aldılar. Bu, Türkiyədə dərin təsir
doğurdu. Lakin Toqqatın fəthindən sonra Azərbaycan hərbi qüvvələrinin
mühüm hissəsi Bəktaş oğlu Ömər bəyin başçılığı ilə geri döndü.
Ağqoyunlu süvarilərinin 20 min* nəfərlik digər hissəsi isə Uzun Həsənin
qardaşı oğlu Mirzə Yusif xanın başçılığı ilə Qaraman istiqamətində
hücumu davam etdirdi (80, s.325). Bu Ağqoyunlu qüvvələri Qeysəriyyə,
Ağsaray yə Ağşehiri alıb Qaramana daxil oldu. Qaraman ərazisi
Ağqoyun- luların əlinə keçdi. Şahzadə Mustafanın başçılıq etdiyi
Türkiyə qo-
* Bəzi müəlliflər Qaramana hücum edən Ağqoyunlu hərbi qüvvələrinin 10 lilin nəfər olduğunu gösləriıiər (587, s. 94).
133
Yaatıb Mahmudov.
şunlan II Mehmedin əmri ilə geri çəkildi, Mirzə Yusif xan geri
çəkilməkdə olan Osmanlı qüvvələrini Bursa istiqamətində təqib etdi.
Göründüyü kimi, antitürkiyə koalisiyasının hərbi planına əsasən
hərəkət edən Ağqoyunlu dövləti öz müttəfiqlik borcunu yerinə yetirdi;
Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi əməliyyata başlayan Ağqoyunlu
süvariləri Bidlis-Toqqat-Ağşehir-Konya istiqamətində hücuma keçərək
bir sıra parlaq qələbələrdən sonra Qaramanı Osmanlılardan azad etdilər.
Ağqoyunlu qoşunları Aralıq dənizi sahilinə çıxdı. Antitürkiyə
koalisiyasının Qərbdəki üzvləri ilə birləşmək və Avropadan odlu
silahlar, habelə artilleriya mütə.xəssisləri - topçular almaq üçün əlverişli
imkan yarandı. Lakin əldə olunmuş razılığın əksinə olaraq, Uzun
Həsənin Qərbdəki müttəfiqləri Aralıq dənizi sahilinə nə hərbi qüvvə
göndərmişdilər, nə də odlu silahlar. İkiüzlü siyasət yeridən və Ağqoyun-
lulann hərbi müvəffəqij^ətlərindən istifadə edib Türkiyədən dinc yolla
ticarət imtiyazları qoparmaq ümidində olan Venesiya respublikası öz
müttəfiqi ilə eyni zamanda hücuma keçmədi.
Beləliklə, ar.vasından aralı düşmüş sayca az Ağqoyunlu hərbi
qüvvələri müttəfiqlərin xəyanəti nəticəsində ağır vəziyyətə düşdü.
Şahzadə Mustafanın yeni qüvvələr, artilleriya və təcrübəli sərkərdələrlə
möhkəmləndirilmiş 60 minlik (66, s.77; 104, s.20 və b.) ordusu II
Mehmedin göstərişi ilə əks hücuma keçdi. Beyşehir yaxınlığında baş
verən qeyri-bərabər vuruşmada kiçik bir dəstədən ibarət olan Ağqoyunlu
süvarilərinin əksəriyyəti həlak oldu. Osmanlı qoşunları qələbə çaldı.
Ağqoyunlular qısa müddət ərzində əldə etdikləri böyük
müvəffəqiyyətlərdən məhrum oldular. Osmanlı imperiyasını məğlub
etmək və Ağqoyunlu sərhədlərini Aralıq dənizi sahilinə doğru
genişləndirmək üçün yaranmış fürsət əldən verildi. Qaramaıı ərazisi
yenidən Osmanlıların əlinə keçdi. Qaramaıı şahzadəsi Qasım bəy
ölkənin dağlıq sahil rayonuna çəldlib Osmanlılara qarşı mübarizəni
davam etdirdi. II Mehmed Qaramana əlavə qüvvələr göndərib buranın
müdafiəsini möhkəmləndirdi və öz rəqiblərinin burada birləşmək
imkanını tamamilə aradan qaldırdı.
134
■ Azərbaycan diplomatiyası
Antitürkiyə koalisiyasının hərbi planları ilə yaxşı tanış olan II
Mehmed düşmənlərinin Aralıq dənizi sahilində birləşmək niyyətindən
narahat olduğu üçün Ağqoyunlu dövlətinə qarşı Azərbaycana qoşun
yeritmək qərarına gəldi. O, öz elçisi vasitəsilə Uzun Həsənə məktub
göndərib ertəsi ilin, yəni 1473-cü ilin baharında Ağ- qoyunlulara qarşı
hərbi səfərə çıxacağım bildirdi (80, s.333). Beləliklə, Osmanlı
imperiyasının bütün hərbi qüvvələri bu dəfə Ağqoyunlu dövlətinə qarşı
yönəldildi. Sultan bunun üçün zəmri olan diplomatik hazırlıq da
aparmışdı: o, Ağqoyunlulara qarşı səfər zamam arxadan təhlükəsizliyini
təmin etmək üçün antitürkiyə koalisiyasının Avropadakı üzvləri
arasındakı ziddiyyətlərdən istifadə edib onlardan bəziləri ilə sülh
danışıqlarına başlamış, Qərbdəki düşmənlərini bitərəfləşdirmişdi.
1472-1473-cü illərin qışında hər iki tərəf müharibəyə ciddi hazırlıq
işləri apardı. Uzun Həsən ənənəvi şərq silahları ilə silahlanmış
Ağqoyunlu süvarilərinin ağır toplara və başqa odlu silahlara malik türk
piyadası - yeniçəriləri ilə qarşılaşa bilməyəcəyini yaxşı başa düşürdü.
Odur ki, necə olursa-olsun. Aralıq dənizi sahilinə çıxıb Qərbdən odlu
silahlar almaq planını həyata keçirməyə çalışdı. Bu məqsədlə o,
1472-1473-cü illər arasında Fəratın sağ sahilindəki Misir - Məmlük
torpaqlarını ələ keçirib Suriya vasitəsilə Aralıq dənizi sahilinə yol
açmağa cəhd göstərdi (587, s.96). Lakin buna müvəffəq ola bilmədi.
Ağqoyunlu hökmdarı, eyni zamanda Avropaya elçilər göndərib vəd
olunmuş odlu silahların Aralıq dənizi sahilinə yola salınmasının
sürətləndirilməsini tələb etdi, Qərbdəki müttəfiqlərini Türkiyəyə qarşı
vahid cəbhədə müharibəyə qalxmağa tələsdirdi. Uzun Həsən qarşıdakı
müharibədə məğlubiyyətdən yaxa qurtaimaq üçün, necə olursa-olsun, II
Mehmedin hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamağa çalışırdı.
1472-ci ilin avqustunda İshaq adlı Ağqoyunlu diplomatı Venesiyaya
gəldi və Uzun Həsənin məktubunu Venesiya hölcumətinə təqdim etdi
(70, s.8). Ağqoyunlu hökmdarı bu məktubda Venesiya hökumətini öz
müvəffəqiyyətləri ilə ətraflı tanış edir, gələcək hərbi planlarından isə,
görünür, məktubun ələ keçməsindən ehtiyat
135
Yaqub Mahmudov.
edərək, söz salmır (70.8, s. 114-115). Uzun Həsən həmin məktubda
Venesiya dojuna üstüöıtülü şəkildə yazırdı: "... bu məktubda bəhs etməli
olduğum bir çox başqa məsələlər haqqında, mənim əmrimə əsasən,
dilləri yaxşı bilən böyük həkim İshaq sizi şifahi olaraq ətraflı tanış edər.
... Onunla hər hansı məxfi və mühüm müqavilələr müzakirə etsəniz və
bağlasanız biz onları, tərtib olunmasında özümüz iştirak etmiş kimi,
təsdiq olunmuş, arzu olunan və möhkəm hesab edəcəyik" (70.8, s.ll5).
Ağqoyunlu hökmdarının nəzərdə tutduğu "məxfi və mühüm
müqavilələrin" nədən ibarət olduğu, şübhəsiz ki, aydındır.
Hələ İshaq respublika hökuməti ilə danışıqları başa çatdırmamış,
elə həmin vaxt - 1472-ci ilin avqustunda Venesiyaya yeni Azərbaycan
elçiləri gəldi (70, s.8). Bu diplomatik heyətə Hacı Məhəmməd başçılıq
edirdi. O, Venesiya hökuməti ilə danışıqları davam etdirdi, İshaq isə
Roma papası IV Sikst, Neapol kralı və digər Avropa hakimləri ilə
danışıqlar aparmaq üçün Venesiyanı tərk etdi.
Uzun Həsənin tapşırığı ilə hərəkət edən Hacı Məhəmməd Venesiya
hökuməti ilə danışıqlar zamanı Ağqoyunlu-Venesiya hərbi müqaviləsi
şərtlərinin ardıcıllıqla yerinə yetirilməsini tələb etdi. O, Venesiya
hökumətini vəd etdiyi odlu silahları, artilleriya mütəxəssislərini Aralıq
dənizi sahilinə göndərməyə və qərbdən Osmanlı imperiyasına qarşı
hücuma keçməyə tələsdirdi. Hacı Məhəmməd, həm də Venesiya
hökumətinə bildirdi ki, vəd olunmuş silahlan aparan gəmiləri Aralıq
dənizi sahilinə qədər şəxsən onun özü müşayiət edəcəkdir.
Ağqoyunlu diplomatı Hacı Məhəmmədin səyləri nəticəsində
1472-ci il sentyabrın 25-də Venesiya senatının xüsusi yığıncağı keçirildi.
Senat Uzun Həsənə təcili məktub gönləıməyi qərara aldı, həmin
məktubun məzmununu müzakirə və təsdiq etdi. Venesiya hökuməti bu
məktubda Ağqoyunlu holaudarına məlumat verirdi ki, vəd olunan odlu
silahlar tezliklə yola salınacaqdır; bundan başqa, respublika hərbi dəniz
qüvvələrinin baş komandanına göstəriş verilmişdir ki. Uzun Həsənin
sərəncamına əsasən hərəkət etsin (70, S.9). Senatın elə həmin
yığıncağmdaca ildə 1800 dukat məvaciblə
136
■ Azərbaycan diplomatiyası
və 10 nəfərlik diplomatik heyətin müşayiəti ilə İosafat Barbaronu
Ağqoyunlu sarayına səfir göndərmək qərara alındı (70, s.9).
Venesiya senatının növbəti yığıncağında - 1473-cü il yanvarın 11-də
Azərbaycan hökmdarı Uzun Həsənə 6 iri, 10 orta və 36 xırda çaplı top,
500 lap xırda top, müxtəlif silahlar və barıt, 300 dəmir çubuq, 3000 döyüş
baltası, 4000 bel və s. silahlar, habelə bahalı parçalardan ibarət 10 min
dukatlıq hədiyyə göndərilməsi haqqında qərar qəbul olundu (70, s.9).
Venesiya hökumətinin bütün bu qərarları barədə respublikanın
Təbrizdəki səfiri Katerino Zeno da Uzun Həsənə məlumat verməli idi*.
Ağqoyunlular üçün nəzərdə tutulmuş hərbi ləvazimatın tədarük
olunub yola salınması Marino Kontariniyə, Aralıq dənizi sahilində Uzun
Həsənin hərbi qüvvələrinə yetinnək isə Venesiya hərbi dəniz
qüvvələrinin baş komandanına** tapşırıldı (70, s.lO).
Hadisələrin sonrakı gedişini izləmək üçün Təbrizə yola düşən
növbəti Venesiya səfiri İosafat Barbaroya verilmiş iki məxfi təlimat çox
qiymətlidir. Bu təlimatlardan birincisi İosafat Barbaroya 1473- cü il
yanvarın 28-də verilmişdi (70.9, s.116-125). Senatın təsdiq etdiyi*** bu
sənəddən məlum olur ki, Ağqoyunlular üçün müxtəlif cür odlu silahlar, o
cümlədən bant, topçular və başqa hərbi mütəxəssislər gətirən gəmiləri
Aralıq dənizi sahilinə qədər Venesiya səfiri İosafat Barbaro ilə birlikdə
Uzun Həsənin Avropadan qayıdan elçisi Hacı Məhəmməd müşayiət
edəcəkdi.
İosafat Barbaroya verilən məxfi təlimatdan eyni zamanda aydın olur
ki, Ağqoyunlu dövləti, əvvəllərdə olduğu kimi, Osmanlı impe-
* Bütün bunlardan əlavə, Venesiya senatının 5 noyabr, 21 dekabr 1473-cü il və 22 yanvar 1474-cü il tarixli iclaslarında Ağqoyunlular üçün daha 600 ədəd müxtəlif cür silah tədarük etmək və Azərbaycana Brabantlı Antonio adlı bir nəfər toptökən usta göndərmək qərara alındı (70, s.lO). Uzun Həsənin Azərbaycanda topçuluq sənətini inkişaf cldirmək siyasəti yeritdiyini sübut edən bu məlumat elmi dəyərinə görə ən nadir faktlardan biridir.
** Bu zaman Venesiya hərbi dəniz qüvvələrinin baş komandanı admiral Pyet- ro Moçeniqo idi. *** Senatda müzakirə zamanı bu sənədin lehinə 157 nəfər səs vermiş, əleyhinə çıxan olmamış, 2 nəfər bitərəf qalmışdı (70.9, s.125).
137
Yaqub Mahmudov-
riyasma qarşı Neapol krallığı və Roma papaları ilə də diplomatik
danışıqlar aparırdı. Çünki Aralıq dənizi sahillərinə göndərilən həmin
silah gəmiləri ilə Uzun Həsən sarayına Roma papası və Neapol kralının
elçiləri də yola düşürdülər (70.9, s.l 16).
Haqqında bəhs olunan sənədin qiyməti bir də orasındadır ki, 0,
bir ilk mənbə kimi, sübut edir ki, Azərbaycan hökmdarı Türkiyəyə
qalib gəlmək üçün Qərb dövlətlərindən, sadəcə olaraq, odlu silahlar
almaqla kifayətlənmir, eyni zamanda Azərbaycanda topçuluq
sənətini inkişaf etdirmək siyasəti yeridirdi. İosafat Barbaroya
verilən məxfi təlimatda aydınca qeyd olunur ki, Venesiya hökuməti
Ağqoyunlu dövləti üçün "... təcrübəli və bilikli ustalar, topçular
göndərir; onlar Uzun Həsənin adamlarına bu silahların dilini
tezliklə öyrədəcəklər. Uzun Həsənin adamları, onun arzu etdiyi
kimi, bir neçə günə bu sahədə bacarıqlı və mahir olacaqlar ..." (70.9,
s.120).
Venesiya hökumətinin məxfi tapşırığına əsasən, Barbaro silah
gəmiləri ilə əvvəlcə Kiprə getməli, burada konkret vəziyyəti öyrənməli
ili. Əgər Aralıq dənizinin Qaraman sahilləri Uzun Həsən qoşunlarının
əlində idisə, gəmiləri sahilə yanaşdırıb, silahlan və artilleriya
mütəxəssislərini Ağqoyunlu hökmdarının sərəncamına verməli idi.
Əksinə, sahil məntəqələrini Osmanlılar zəbt etmişdilərsə, göstərilən
hərbi sursatı və topçuları qaytarıb Kiprdə qoymalı, özü isə Hacı
Məhəmmədlə birlikdə Ağqo3nınlu sarayına getməli idi. Venesiya
hökumətinin tapşırığına əsasən, İosafat Barbaro Uzun Həsəni tezliklə
Türkiyəyə qarşı müharibəyə təhrik etməli, mümkün qədər, Ağqoyunlu
hökmdannm qışda Aralıq dənizi sahilinə çıxıb göstərilən silahlan ələ
keçirməsinə nail olmalı idi. Bundan sonra tərəflər Osmanlı imperiyasına
qarşı müharibəni birlikdə davam etdirməli idilər.
İosafat Barbaro yolüstü Kipr və Rodos hakimləri ilə danışıqlar
aparıb hər iki dövlətin hərbi dəniz qüvvələrinin Venesiya donanması ilə
birləşməsinə nail olmalı idi. Venesiya diplomatı bütün bunlar haqqında,
habelə Neapol krallığı və Papalıq donanmalarının da Venesiya hərbi
dəniz qüvvələri ilə əlbir hərəkət edəcəyi barədə
138
Azərbaycan diylomativası
Uzun Həsənə məlumat verməli idi. 0, Ağqoyunlu hökmdarını əmin
etməli idi ki, Venesiya Türkiyə ilə müharibəni qələbəyədək davam
etdirəcək, müttəfiqinin - Azərbaycanın razılığı olmadan sultanla sülh
bağlamayacaqdır. Bir sözlə, Venesiya diplomatı Uzun Həsəni
inandırmalı idi ki, "qərbdə hər şey onun sərəncamındadır, o, düşmən
torpaqlarım öz hakimiyyəti altına almaq üçün gecikmədən sahilə doğru
hərəkət etməlidir" (70.9, s.120-121).
Barbaro danışıqlar uğurlu olsun deyə, əvvəlcə, bu zaman Təbrizdə
olan Katerino Zeno ilə görüşüb məsləhətləşməli, hökmdarın qəbuluna
onunla birlikdə getməli idi. Başqa Venesiya diplomatlan kimi İosafat
Barbaro da məqsədinə yetmək üçün hökmdarın oğullarından, baş
sərkərdə Ömər bəy Bəktaşoğlundan, hətta Uzun Həsənin arvadlarından,
xüsusilə Dəspinə Xatundan istifadə etməli idi*.
Bütün bunlardan başqa, bu Venesiya diplomatı da əvvəlkilər kimi,
kəşfiyyat xarakterli məlumatlar toplamalı idi. Ona tapşırılırdı: "...bizim
ən böyük arzumuz qüdrətli hökmdarın müvəffəqiyyətləri, onun
ordusunda və o yerlərdə baş verən dəyişikliklər haqqında məlumat əldə
etməkdir. Qoşunun sayı, hökmdarın niyyəti və planları, ordunun hərəkət
etdiyi yollar, bir sözlə, yorulmadan, səylə gördüyün və bildiyin hər şey
haqqında məlumat toplayıb göndər" (70.9, s. 124-125).
İosafat Barbaro senatın 28 yanvar 1473-cü il tarixli məxfi
təlimatında göstərilənləri eyni məqsəd üçün gedən səfər yoldaşlarına -
Neapol laah və Roma papasının elçilərinə aça, onlarla müzakirə və
götür-qoy edə bilərdi. Lakin yola düşməzdən bir həftə əvvəl -
1473- cü il fevralın 11-də verilmiş** ikinci bir məxfi təlimatda
göstərilənlər tamamilə gizli saxlanılmalı idi (70.10, s. 125-129). Həmin
sənəddə Uzun Həsənin Türkiyə ilə müharibə etmək deyil, sülh bağlamaq
istədiyi halda, Barbaronun nə edəcəyi aydınlaşdırılırdı.
* Venesiya hökunıali, hətıa öz səfirina məxfi surətdə tapşımıışdı: "... əgər əlahəzrətin (yəni Uzun Həsənin - Y..M.) bir neçə arvadı varsa, onlardan hansıları çox istəyirsə, onlara da baş çək, hədiyyələr ver..."(70.9, s.124).
** Həmin gün senatda müzakirə və təsdiq olunmuş bu məxfi təlimatın lehinə 116, əleyhinə 5 nəfər səs vermiş, 6 nəfər bitərəf qalmışdı (70.10, s.129).
139
Yaqub Mahmudov_
Venesiya diplomatı, necə olursa-olsun, Ağqoyunlularla Osmanlılar
arasında sülh bağlanılmasına mane olmalı idi. O, Uzun Həsənə bildirməli
idi ki, Türkiyə bütün Anadolunu Ağqoyunlulara tərk etməyincə, Moreya,
Lesbos və Neqropontu (Evbeyanı) respublikaya qaytarmayınca Venesiya
heç bir sülhə razı deyil. Bu məqsədə çatmaq üçün Barbaro boğazlardan
şərqə doğru və Yunanıstanla üzbəüz bütün Türkiyə ərazisini. Dardanel
boğazı da daxil olmaqla (Venesiyaya ondan sərbəst surətdə keçmək,
Trabzon və s. yerlərdə sərbəst ticarət hüququ verilməsi şərti ilə!), Uzun
Həsənə vəd etməli idi (70.10, s.l26).
Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Ağqoyunlu hökmdarını sultanla
sülh bağlamaq fikrindən döndərmək mümkün olmasaydı, onda Barbaro
Venesiya ilə müttəfiq olduğunu Uzun Həsənin yadına salmalı, onun
vasitəsilə Moreya, Lesbos və Neqropontun Venesiyaya qaytarılmasını
Türkiyədən tələb etməli idi (70.10, s.l27). Bu da mümkün olmadıqda,
Barbaro Türkiyə ilə bağlanılacaq sülh müqaviləsinə Ağqoyunluların
müttəfiqi kimi Venesiyanın da daxil edilməsinə çalışmalı idi (70.10,
s.l27).
Beləliklə, Venesiya respublikası Türkiyəyə qarşı 1463-cü ildən bəri,
fasilələrlə apardığı uzun sürən müharibədən dolayı yolla çıxmaq,
məğlubiyyətdən yaxa qurtarmaq istəyirdi.
İosafat Barbaroya verilmiş 11 fevral 1473-cü il tarixli məxfi
təlimatdan aydın olur ki, Venesiya hökuməti Ağqoyunlu hökmdan- nın
Misir sultanlığını məğlub edib Suriya vasitəsilə Aralıq dənizi sahilinə
çıxmaq niyyətindən də xəbərdar idi. Buna görə də respublika öz səfirini
ayıq salırdı ki, Uzun Həsən iki dövlətə - Türkiyəyə və Misirə qarşı
müharibəyə başlaya bilər; o, yəni İosafat Barbaro, mümkün qədər,
Ağqoyunlu hökmdannı məhz Osmanlılara qarşı müharibəyə təhrik etməli
idi. Əgər bu mümkün olmasa, yəni Uzun Həsən Suriya istiqamətində
Misirə qarşı hücuma keçsə, onda Barbaro burada olan Venesiya
tacirlərinin, ticarət faktoriyalannın toxunulmazlığını təmin etməli idi
(70.10, s. 127-128).
Digər tərəfdən, Barbaroya verilən bu məxfi təlimatdan məlum olur
ki, Venesiya müharibənin bütün ağırlığını öz müttəfiqinin -
140
.Azərbaycan diplomatiyası
Ağqojamlu dövlətinin üzərinə salmaq istəyirdi. Məsələn, həmin
təlimatda qeyd olunur ki, Uzun Həsən Katerino Zenodan olduğu kimi,
İosafat Barbarodan da pulla köməklik tələb edərsə, Venesiya diplomatı
respublikanın "çoxlu xərci'" olduğundan şikayətlənməli və mümlcün
olduqca bu məsələdən boyun qaçınnalı idi (70.10, s.l29).
İosafat Barbaro öz hökumətinin məxfi tapşırıqlannı yerinə
yetirərkən dövrün məşhur diplomatı. Uzun Həsənin anası Sara Xatundan
və arvadı Dəspinə Xatundan istifadə etməli idi. Göstərilən sənəddən
aydın olur ki, görkəmli diplomat Sara Xatunun Ağqoyunlu sarayındakı
nüfuzu barədə Avropada da məlumat vardı. Məsələn, Venesiya hökuməti
öz səfirinə tapşırırdı: "...hökmdarın anasına da baş çək, ona iltifat göstər
və hədiyyə ver; onunla mövqeyinə, ad- sanma uyğun tərzdə danışıqlar
apar və müharibəni (Türkiyə ilə - Y.M.) davam etdirməyə həvəsləndir..."
(70.10, s.l28).
Beləliklə, Venesiya hökumətinin Azərbaycan hökmdarının sarayına
yola saldığı növbəti səfir İosafat Barbaro, vətənə qayıdan Ağqoyunlu
diplomatı Hacı Məhəmməd, habelə Neapol kralı və Roma papasının
elçiləri 1473-cü il fevralın 18-də Ağqo30inlular üçün odlu silahlar gətirən
4 gəmi ilə Venesiyanı tərk etdilər.
İosafat Barbaro göstərir ki, həmin gəmilərə Qaraman sahilində
Ağqoyunlu hökmdarına təhvil verilmək üçün 4000 dukathq odlu silahlar,
3000 dukathq gümüş vazlar və b. hədiyyələr, .2500 dukathq zərli, ipək
parçalar, 3000 dulcatlıq qızılı yun parça və s. yüklənmişdi (105, S.37;
70, s.9-10). Bundan başqa, göstərilən hərbi sursat gəmilərində Uzun
Həsənin tələbinə əsasən Azərbaycan üçün Tom- mazo da İmolanın
başçılığı ilə toptökən ustalar və artilleriya mütəxəssisləri də yola salmırdı
(105, s.37; 70, s.9-10).
Ağqoyunlular üçün silah gətirən gəmilər 1473-cü il martın 29- da
Kiprə yetişdilər. İosafat Barbaro və Hacı Məhəmməd Kiprdə- ki
Ağqoyunlu elçisindən öyrəndilər ki, Qaraman artıq Osmanlılar
tərəfindən fəth olunub. Bununla da, Venesiya hökumətinin ikiüzlü
siyasəti nəticəsində Ağqoyunlular üçün göndərilən odlu silahlar
gecikdirildi. Barbaro onları nəzərdə tutulan yerə - Aralıq dənizinin
Qaraman sahilinə çıxara bilmədi. O, gətirdiyi silahlarla
141
Yaqub Mahmudov.
birlikdə bir ilə yaxın Kiprdə qaldı (156, s.62-68; 264, s.56-61; 275,
s.53-70).
Venesiya hökuməti, Neapo! İcralı, Roma papası, Kipr kralı və
Rodos hakiminin razılığı əsasında həmin dövlətlərin 99 gəmidən (o
cümlədən Neapol la-allığının 16, Papalığın 16, Kiprin 5, Rodosun 2)
ibarət birləşmiş hərbi dəniz qüvvələri Venesiya admiralı Pyetro
Moçeniqonun başçılığı ilə Türkiyə sahillərini - Antaliya, İzmir, Smirna
və b. mühüm liman şəhərlərini atəşə tutdu (105, s.39; 574, s.208-209;
587, s. 118-119 və s.). Bundan istifadə edən Qaraman şahzadəsi Qasım
bəy Aralıq dənizi sahilindəki bəzi Qaraman qalalarını Qsınanlılardan
geri ala bildi. Lakin müttəfiqlərin donanması hərbi əməliyyatları uzun
müddət davam etdirə bilinədi. Kipr taxtı üstündə başlanan narazılıq
tezliklə bu səlibçi donanmasının dağılması ilə nəticələndi*. Bu hadisə ilə,
əslində Uzun Həsənin Qərbi Avropa dövlətləri ilə ittifaqda Osmanlı
imperiyasını məğlub etmək planı da pozulmuş oldu; nə Avropadan odlu
silahlar almaq niyyəti baş tutdu, nə də Ağqoyunlu hökmdannın qərbdəki
müttəfiqləri onunla eyni zamanda Osmanlılara qarşı Avropada cəbhə
açdılar.
Ağqoyunlu-Osmanlı müharibəsinin (1472-1473) ikinci dövm
yaxınlaşırdı. Qərbdəki müttəfiqlərin ikiüzlü siyasəti nəticəsində 1472-ci
ilin yayında Qaramanın itirilməsi və Mirzə Yusif xanın başçılıq etdiyi
Ağqoyunlu hərbi qüvvələrinin ağır məğlubiyyəti vəziyyəti çox
mürəkkəbləşdirmişdi. Sultan II Mehmed, artıq qeyd olunduğu kimi,
1473-cü ilin baharında özünün bütün hərbi qüvvələrini Ağqoyunlulara
qarşı yönəltmək qərarına gəlmiş və bunu məktubla Uzun Həsənin özünə
də bildirmişdi. Ağqoyunlu hökmdarının 1472-1473-cü illərin qışında
Misiri məğlub edib Suriya vasitəsilə Aralıq dənizi sahilinə çıxmaq
niyyəti də baş tutmamışdı.
* 1473-cü ildə Kipr kralı Yakov öldü. Onun arvadı venesiyalı Katerina Kor- naro Kipr kraliçası oldu. Bu qadın Uzun Həsənin arvadı Dəspiııə Xatunun (Teodoranın - Feodoranın) bacısı qızı Florensa ilə Venesiya zadəganı Marko Kornaronun izdivacından doğulmuşdu. Beləliklə, Venesiya Kiprdə möhkəmləndi. Müttəfiqlər isə bundan narazı qaldılar. Kipr 1489-cu ildə tamamilə Venesiyanın ixtiyarına keçdi (559, s. 125-126; 70, s.2).
142
_ Azərbaycan diplomatiyası
Odur ki, müharibənin taleyi Osmanlı imperiyasına qarşı qərbdən cəbhə
açılmasından asılı idi. Bu məqsədlə danışıqlar aparmaq üçün hələ
I472-Cİ ilin yayında İtaliyaya yola salınmış iki elçi heyətinin
başçılarından - nə İshaqdan, nə də Hacı Məhəmməddən heç bir konkret
cavab alınmamışdı (256, s.62-68). Buna görə də Uzun Həsən 1473-cü
ilin fevralında Kipr vasitəsilə Venesiyaya daha bir elçi göndərdi (70,
s.l3), müharibənin 1472-ci il dövrünün yekunları və qarşıdakı hərbi planı
barədə Venesiya hökumətinə məlumat verdi, qərbdəki müttəfiqlərini vəd
olunmuş odlu silahları göndərməyə və Osmanlı imperiyasına qarşı
hücuma keçməyə tələsdirdi. Bu zaman, yuxarıda bəhs olunduğu kimi,
Ağqoyunlular üçün silah yüklənmiş gəmilər İosafat Barbaro və Hacı
Məhəmmədin müşayiəti ilə Venesiyadan yola düşmək ərəfəsində idi.
Odur ki, 1473-cü ilin fevralında Ağqoyunlu qoşunları üçün nəzərdə
tutulmuş hərbi sursat Aralıq dənizi sahilinə yola salındıqdan sonra,
Venesiya doju Uzun Həsənə məktubla bildirdi ki, İosafat Barbaro odlu
silahlarla Aralıq dənizi sahilinə göndərilmişdir; Venesiya donanmasına
əmr verilmişdir ki, Ağqoyunlu hərbi qüvvələrinin sahilə doğru hücuma
keçəcəyi halda, Türkiyə sahillərini atəşə tutsun (70, s.l3). 1473-cü il
iyunun 8- də İosafat Barbarodan alınmış məktubda da onun odlu
silahlarla Uzun Həsənin sərəncamına gəldiyi və güclü müttəfiq
donanmasının Konstantinopolun özünə belə hücum etməyə hazır olduğu
bildirildi (70, S.13). Qaramanlı Qasım bəy isə Ağqoyunlu hökmdarına
yazırdı ki, o, artıq Venesiya donanmasının köməyi ilə bir sıra sahil
^qalalarını Osmanlılardan geri almışdır; Uzun Həsən tezliklə özünü
köməyə yetirməlidir (104, s.l5). Beləliklə, Ağqoyunlu hökmdarı əvvəlki
kimi bu dəfə də Avropadakı müttəfiqləri ilə razılaşdırılmış hərbi plana
müvafiq olaraq. Aralıq dənizi istiqamətində hücuma keçmək qərarına
gəldi.
j Hadisələrin sonrakı gedişini izləmək üçün ən qiymətli ilk mənbə
Venesiya səfiri Katerino Zenonun Ağqoyunlu hökmdarının
Ərzincandakı hərbi düşərgəsindən İtaliyaya göndərdiyi 27 iyul 1473-cü
il tarixli məktubdur (70.11, s.130-135). Bu qiymətli sənəddən məlum
olur ki. Uzun Həsən qarşıdakı hərbi əməliyyatlar
143
Yaqub Malıınudov-
zamanı Qərb dövlətlərinin Avropadan vahid cəbhədə Osmanlı
imperiyasına qarşı hücuma keçəcəklərinə hələ də tam arxayın deyildi
(253, s.26-34). Odur ki, Azərbaycan hökmdarı öz qoşunlarına hücum
əmri vermək ərəfəsində Venesiya doju, Almaniya imperatonı və
Macarıstan kralına məktublar yazmış, sonra isə Katerino Zenonu yanına
çağırtdırıb demişdi: "Səfir, sən bilirsən ki, Osman (II Mehmed - Y.M.)
qərbdəki yerlərini buraxaraq, bütün hərbi qüvvəsi ilə mənim üstümə
gəlir. Mən sənin şöhrətli hökmdarına, imperatora (Almaniya imperatoru
nəzərdə tutulur - Y.M.) və macar kralına yazdım ki, onlar Osmanı
Avropada məğlub etmək üçün əllərindən gələni etsinlər. Burada (yəni
Asiyada - Y.M.) isə mən onunla qarşılaşacaq və Allahın köməyi ilə qalib
gələcəyəm. Buna görə də mən istərdim ki. Qərb hökmdarları elə etsinlər
ki, Osman bir daha öz qüvvələrini bərpa edə bilməsin, tamamilə hərbi
iqtidardan salınsın və hətta onun adı belə yer üzündən silinsin" (70.11, s.
131).
Katerino Zenonun bu məlumatının dəyəri bir də burasındadır ki,
həmin qeyd Uzun Həsənin, bir çox Avropa ölkələri ilə yanaşı,
Almaniyanı da antitürkiyə koalisiyasına çəbnəyə çalışdığını sübut edir.
Zenonun yazdığına görə, o, hökmdarın məktublarını onun göstərişi
ilə Aralıq dənizindəki Venesiya hərbi dəniz qüvvələrinin baş komandanı
admiral Pyetro Moçeniqoya göndərmiş, Moçeniqo isə bu məktubları
xüsusi gəmi ilə Dalmasiyaya çatdırmış, oradan isə hərəsini öz ünvanına,
yəni Almaniyaya və Macarıstaria yola salmışdı (70.11, S.I31).
1473-cü il iyulun 13-də Uzun Həsənin Ərzincandakı hərbi
düşərgəsinə Venesiya admiralı Pyetro Moçeniqodan və İosafat Barba-
rodan yeni məktublar gəldi. Venesiya admiralı Qaramanlı Qasım bəylə
birlikdə apardıqları hərbi əməliyyatların gedişi ilə Ağqoyun- lu
hökmdarını tanış edir, onu Aralıq dənizi istiqamətində hücuma keçməyə
tələsdirir və bildirirdi ki, öz hökumətinin tapşırığına əsasən o. Uzun
Həsənin əmrilə hərəkət edəcəkdir. Zenonun yazdığına görə, bu məlumat
hərbi düşərgədə təntənə ilə qarşılanmış. Uzun
144
, Azərbaycan diplomatiyası
Həsən təcili surətdə Venesiya admiralına xüsusi məktub göndərmişdi.
Həmin məktubda Ağqoyunlu hökmdarı Pyetro Moçeniqoya tapşırırdı ki,
necə olursa-olsun, Qaramam tərk etməsin; o, yəni Uzun Həsən tezliklə
Qaramana yetişəcək və Pyetro Moçeniqo ilə birləşərək "görkəmli bir iş"
həyata keçirəcəkdir (70.11, s.l32).
1473-cü il iyulun sonlarında Ağqoyunlu hərbi qüvvələri Ərzin-
candan Aralıq dənizi istiqamətində hücuma keçmək üçün hərəkətə
gəldi*. Lakin Uzun Həsənin Aralıq dənizi istiqamətində jnirüşü davam
etdirmək niyyəti baş tutmadı. Ağqoyunlu hökmdarının hərbi
planlarından yaxşı xəbərdar olan Sultan II Mehmed düşmənlərini Ai'alıq
dənizi sahillərində birləşməyə qoymamaq üçün Uzun Həsəni Kiçik
Asiyanın şərqində qarşılamaq qərarına gəlmiş və özünün bütün hərbi
qüvvələrinin başında, artıq, Ərzincana yaxınlaşmaqda idi.
Beləliklə, Qərb dövlətləri ilə diplomatik danışıqlar zamanı
göstərdiyi bütün səylərə baxmayaraq, Ağqoyunlu hökmdarı yalqız
qaldı. Uzun Həsən Osmanlı imperiyasının bütün hərbi qüvvəsi ilə
təkbətək qarşılaşmalı oldu.
Azərbaycan hökmdarı sayca üstün olan, yaxşı təlim görmüş və odlu
silahlarla təchiz olunmuş qüvvətli Osmanlı ordusunu məğlub etmək
üçün özünün bundan əvvəlki dö}mş təcıübələrindən istifadə etdi. O,
Osmanlı qoşunlarını əlverişsiz coğrafi mövqeyə salıb məğlub etmək
üçün irəli buraxdı. Lakin Uzun Həsənin bu niyyətini duyan, həm də bir
sərkərdə kimi ondan ehtiyat edən II Mehmed Fəratın yuxarılarına
çatdıqda çayı keçməyib onun sağ sahili ilə cənuba doğm endi və
bununla, yəqin ki, Ağqoyunluları çayın sağ sahilinə keçirməyə çalışdı.
Lakin Ağqoyunlu hökmdarı da rəqibinin fəndini duydu və Fəratı
keçmədən sol sahillə hərəkət etdi.
Beləliklə, bir-birindən ehtiyat edən iki böyük Türk sərkərdəsinin
hərbi qüvvələri, nəhayət, Malatya yaxınlığında Fərat çayı sahillərində
qarşı-qarşıya düşərgə saldılar. Bu zaman Uzun Həsənin hərbi qüvvələri,
həmin yürüşdə iştirak edən Katerino Zenonun mə-
* Ağqoyunlularm hücumu yəqin ki, iyulun 27-dən sonra başlamışdı. Çünki Zenonun haqqında bəhs etdiyimiz 27 iyul 1473-cü il tarixli məktubu yazdığı i gün Ağqoyunlular hələ yürüşə başlamamışdılar.
145
Yaqub Mahmudov_
lumatına görə, təqribən 100 min nəfər idi (70.11, s.l34). Türk tarixçisi
İ.H.Uzunçarşılı isə Ağqoyunlu süvarilərinin cəmi 70 min nəfər
olduğunu göstərir (586, s.312; 587, s.99).
II Mehmedə gəldikdə, o, Ağqoyunlu dövlətinə qarşı hərbi səfər
ərəfəsində "imperatorluğun çıxara biləcəyi bütün əsgəri qüvvələri bir
araya toplamağa çalışdı" (494, s.526). Osmanlı sultanının Uzun Həsənə
qarşı hərbi yürüşünün iştirakçısı C.M.Anciolellonun məlumatına görə,
II Mehmed Ağqoyıınlulara qarşı müharibəyə 220 minə qədər əsgəri
qüvvə səfərbər etmişdi (66, s.79-81). Katerino Zeno və türk tarixçisi İbn
Kamal da Osmanlı sultanının Ağqoyunlu dövlətinə qarşı təqribən bu
qədər hərbi qüvvə səfərbər etdiyini göstərirlər (104, s.22; 80,
s.338-339). Beləliklə, ağır topların və başqa odlu silahların müşayiət
etdiyi Osmanlı ordusu Ağqoyunlu süvarilərindən, demək olar ki, üç
dəfə çox idi.
1473-cü il avqustun 1-də Malatya yaxınlığında, Fərat sahilində
Ağqo>'unlularla Osmanlılar arasında qanlı vumşma baş verdi. Təcrübəli
sərkərdə Uzun Həsənin tətbiq etdiyi hərbi fənd nəticəsində Osmanlı
ordusunun zərbə qüvvəsi - axınçılar korpusu Fəratın sol sahilinə
keçirilib mühasirəyə alındı. Əsas Osmanlı qüvvələrinin çayı keçməsinə
imkan verilmədi. Üç saata qədər davam edən şiddətli vumşma
Ağqoyıınluların parlaq qələbəsi ilə sona yetdi (70.12,' s.135-136; 70.13,
s.137-138). II Mehmedin başçılıq etdiyi əsas Osmanlı qüvvələri
Malatya vuruşmasını kənardan - Fəratın o tayından seyr etmək
məcburiyyətində qaldı (256, s.68-74).
Uzun Həsənin 1473-cü ilin avqustunda - Malatya 'vuruşmasından
təqribən iki həftə sonra, Venesiya doju Nikola Tronoya yazdığı
məktubdan aydın olur ki, Ağqoyunlular həmin vuruşma zamanı
təqribən 56 min nəfər Osmanlı süvarisini qılıncdan keçirmiş, 150 nəfər
zabit, 35 nəfər qoşun başçısı, o cümlədən axınçı qüvvələrinin
komandanı Has Murad paşanı əsir almışdılar (70.13, S.138).
Malatya məğlubiyyəti Osmanlı qoşunlarında döyüş intizamının
pozulmasına səbəb oldu. Katerino Zenonun məlumatına görə, döyüşdən
sonra II Mehmed öz zabitlərindən birinin başçılığı ilə elçi-
146
Azərbaycan diplomatiyası
lər göndərib Uzun Həsənə barışıq təklif etmiş, Ağqoyunlu hökmdarı isə
bunu rədd etmişdi (70.12, s.l35).
Malatya məğlubiyyətindən sonra, müharibəni davam etdirməyə
cəsarət göstərməyən Sultan II Mehmed vuruşmanın səhəri günü öz
qoşunlarına geri çəkilmək əmri verdi. Osmanlı sultanı Uzun Həsənin
Qərbdəki müttəfiqlərinin Venesiya başda olmaqla, İstanbula hücum
edəcəyindən narahat idi.
Ağqoyunlu sərkərdələri Fəratı keçib geri çəkilməkdə olan
Osmanlılara qarşı yeni döyüşə girməyi təklif etsələr də, Uzun Həsən
buna razılıq vermədi. O, uzun surən açıq döyüşdə odlu silahlara,
xüsusilə ağır toplara malik türk yeniçərilərinin Ağqoyunlu süvarilərinə
üstün gələcəyini yaxşı bilirdi. Beləliklə, Malatya vuruşmasının səhəri
günü Osmanlı qoşunları Fəratın sağ sahili ilə geri çəkilir, Ağqoyunlular
isə sol sahillə onları izləyirdi.
Malatya vuruşmasından 10 gün keçmiş, 1473-cü il avqustun 11- də,
Ağqoyunlu sərkərdələri və Qaraman şahzadələrinin təkidi ilə, geri
çəkilməkdə olan Osmanlı qüvvələrinə daha bir gözlənilməz zərbə
endirmək qərara alındı. Ağqoyunlu süvariləri Ərzincanla Ərzurum
arasında - Üçağızlı dərəsində Osmanlı qoşunlanm yaxalamalı idilər.
Niyyət yenə əvvəlki kimi idi: Osmanlıları əlverişsiz coğrafi
mövqedə - Üçağızlı dərəsində mühasirəyə salıb, döyüş nizamı almağa
imkan vermədən məğlub etmək. Lakin bu dəfə Ağqoyunlu hökmdarının
döyüş planı baş tutmadı. Üçağızlı dərəsində mühasirəyə düşən Sultan II
Mehmed bütün zərbəni ön cəbhəyə, yəni dərənin ağzını kəsmiş Uğurlu
Məhəmmədə (Uzun Həsənin böyük oğlu) qarşı yönəltdi. Nəticədə
Osmanlı qoşunları Üçağızlı dərəsindən çıxıb düzdə - Tərcan vadisindəki
Otluqbeli ləpələrində döyüş nizamı ala bildi. İki Türk fatehinin hərbi
qüvvələri arasında Otluqbeli və ya Tərcan vuruşması kimi məşhur olan
qanlı döyüş baş verdi (70.12; S.70, 13; 104, s.27-29; 66, s.89-91; 80,
s-,347-360; 89, s.813-823 və s.).
Ağqoyunlu hökmdarının döyüşün ən ağır yerlərində şəxsən iştirak
etdiyi bu vuruşma 1473-cü il avqustun 11-də bütün günü - 8
147
Yaqub Mahmudov.
saata qədər davam etdi və Ağqoyunlu süvarilərinin üstünlüyü ilə keçdi.
Lakin Osmanlı sultanı vuıoışmanın axırma yaxın - bütün günü silah
oynadıb yorulmuş Ağqoyunlu süvarilərinə qarşı ağır topların müşayiəti
altında yeniçəri alaylarını döyüşə buraxdı. Bu da vuruşmanın taleyini
həll etdi (256, s.74-77). Konstantinopolun fatehi həmin vuruşmadan da
qələbə ilə çıxdı. Lakin bu qələbə Osmanlı sultanına ağır tələfat bahasına
başa gəldi*.
Otluqbeli vuruşması ilə Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi (1472-
1473) sona yetdi. Sultan II Mehmed ən təhlükəli rəqibi üzərində
gözlənilmədən əldə etdiyi həlledici qələbədən sonra, müharibəni davam
etdinnədi. O, Ağqoyunlularla sülh bağlayaraq (80, s.368) İstanbula
döndü.
Ağqoyunlu-Türkiyə sərhədlərində ciddi bir ərazi dəyişikliyi baş
vermədi.
Beləliklə, müharibənin birinci dövründə olduğu kimi, ikinci
dövründə də təşəbbüsü ələ almalarına baxmayaraq Ağqoyun- lular, son
nəticədə, məğlubiyyətə uğradılar. Müharibənin taleyini həll edən
Otluqbeli vuruşmasında əslində iki döviət üz-üzə gəlmişdi: siyasi
cəhətdən nisbətən möhkəm olan, getdikcə qüvvətlənən, dövrün ən
yüksək hərbi texnikasına yiyələnmiş Osmanlı imperiyası və Uzun
Həsənin uğurlu qələbələri nəticəsində ərazicə genişlənməsinə
baxmayaraq daxilən möhkəm olmayan Ağqoyunlu dövləti. Həlledici
toqquşmada bunlardan birincisinin üstün gələcəyi labüd idi.
Öz döyüşkənliyi və cəsurluğu ilə Yaxın və Orta Şərqdə şöhrət
qazanmış Ağqoyunlu süvariləri yaxşı təlim görmüş nizami Osmanlı
ordusu, xüsusilə yeniçəri alayları qarşısında aciz idilər. Türkiyənin hərbi
qüvvələri ən müasir odlu silahlara, xüsusən ağır toplara malik
* XVII əsrdə yaşamış məşhur türk səyyahı Evliya Çələbi (1611-1685) Tərcan vadisinə səyahət zamanı yazırdı ki, vaxtilə "bu vadidə elə bir döyüş, elə bir vuruşma olmuşdur ki, indi də kəndlilər yer şumlayanda torpaqdan insan sümükləri, eləcə də çoxlu müxtəlif cür sümüklər tapırlar" (61, s.83).
148
. Azərbaycan diplomatiyası
olduğu halda, Ağqoyımlular vaxtım keçirməkdə olan ənənəvi şərq
silahlan ilə - qılınc, şeşbər, toppuz, xəncər, yay-ox, gürz, əmud, qarğı və
s.ilə silahlanmışdılar (80, s.334; 586, s.309 və s.).
Otluqbeli vuruşmasının şahidi olmuş Katerino Zeno bu döyüş
haqqında Venesiyaya göndərdiyi məlumatda yazırdı ki, döyüşün gedişi
zamanı əvvəldən axıradək üstünlüyü öz əlində saxlayan "şöhrətli
hökmdar (yəni Uzun Həsən - Y.M.) Osmanın (II Mehme- din - Y.M.)
döyüş arabasına yaxınlaşdıqda onu arxa tərəfdən, toplardan,
tüfənglərdən... elə atəşə tutdular ki, hökmdarın adamlarının qaçmaqdan
başqa əlacları qalmadı" (70.12, S.136). Bunu türk mənbələri də təsdiq
edir. Məsələn, Mehmed Neşrinin fikrincə, Ağqoyunlular Otluqbelində
ona görə məğlub oldular ki, onlar "belə top-tüfəng davası
görməmişdilər" (89, s.319).
Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı imperiyasına qarşı müharibədə,
nəticə etibarilə, məğlubiyyətə uğramasının ən mühüm səbəblərindən biri
də Uzun Həsənin hərbi planının baş tutmaması idi. Anti- türkiyə
koalisiyasının Avropadakı üzvləri arasında kəskin ixtilaflar olduğundan
onlar Ağqoyunlularla eyni vaxtda qərbdən vahid cəbhədə Türkiyəyə
qarşı müharibəyə başlamadılar. Beləliklə, Uzun Həsənin Osmanlı
imperiyasının hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə - şərq və qərb cəbhələrinə
parçalayıb məğlub etmək planı baş tutmadı. Sultan II Mehmed özünün
bütün hərbi qüvvələrini Ağqoyunlu- lara qarşı yönəldə bildi.
Ağqoyunluların Qərbdəki başlıca müttəfiqi olan Venesiya
respublikası da müttəfiqlik müqaviləsinin şərtlərinə riayət etmədi. İki
dövlət arasında əldə olunmuş razılığa əsasən Ağqoyunlular Osmanlılarla
vuruşa-vuruşa Aralıq dənizi sahilinə çıxmalı, burada Venesiyadan
göndərilmiş odlu silahları, toptökən ustaları və b. artilleriya
mütəxəssislərini qəbul etməli idilər. Ağqoyunlu hərbi qüvvələri
Imüqaviləyə əməl edərək 1472-ci ilin yayında Qaramanı ələ keçirib
Aralıq dənizi sahilinə çıxdılar. Lakin Venesiya respublikası vəd etdiyi
odlu silahlan və artilleriya mütəxəssislərini vaxtında göndərmədi.
Əksinə, Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsinin (1472-1473) qızğın çağında
Türkiyə ilə gizli - separat danışıqlara girib, müttəfı-
149
Yaqub Mahmudov -
qinin qələbələrindən istifadə edərək, Osmanlı sultanından dinc yolla
ticarət imtiyazları qoparmağa çalışdı. Bununda da, əslində. Ağ- qoyunlu
dövlətinin məğlub olmasına şərait yaratdı. Nəticədə Sultan özünün bütün
hərbi qüvvələrini Uzun Həsənə qarşı səfərbər edə bildi və Otluqbelidə
mühüm qələbə qazandı.
Bununla belə, 1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə
müharibəsinin mühüm tarixi nəticələri oldu. Ağqoyunlu dövləti Osmanlı
imperiyasını məğlub etmək siyasəti yeritməklə, onun hərbi qüvvələri
üzərində bir sıra parlaq qələbələr qazanmaqla, nəhayət, Otluqbeli
vuruşmasında Osmanlı hərbi qüvvələrinə ağır tələfat verdirməklə XV
əsrin II yarısında II Mehmedin şərqə doğru genişlənmək planını baş
tutmağa qoymadı. Sultan II Mehmedin Azərbaycanı, habelə bütünlükdə
Cənubi Qafqazı və İranı istila etmək planı həyata keçinədi.
.Ağqoyunlu dövləti Osmanlı imperiyasının şərqə doğru
genişlənməsi yolunda ciddi maneə idi.
Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı imperiyasına qarşı fəal xarici siyasət
yeritməsinin Avropa xalqları və dövlətləri üçün də mühüm əhəmiyyəti
vardı. Sultan II Mehmeddən narazı olan Kiçik Asiya feodal hakiınlərini
üz ətrafına toplayıb onun şərqə doğru genişlənmək planlarına
müvəffəqiyyətlə müqavimət göstərən Uzun Həsən, eyni zamanda.
Osmanlı imperiyasının Avropa ölkələri ilə bağlı hərbi planlarının həyata
keçirilməsinə də əngəl törədirdi. Trabzon hadisələri, Qaraman böhranı və
Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi (1472-1473) zamanı, daim Osma- lı
imperiyasına arxadan təhlükə törədən, onun hərbi qüvvələrinin mühüm
hissəsini, bəzən də hamısını Asiyada məşğul edən və beləliklə əsas
zərbəni öz üzərinə götürən Ağqoyunlu dövləti, həm də obyektiv olaraq.
Osmanlı yürüşlərinə qarşı mübarizə aparan Avropa ölkələri üçün
əlverişli şərait yaradırdı. Bu, Azərbaycan xalqının, həmçinin Azərbaycan
Ağqoyunlu imperiyasının ümumdünya tarixi inkişaf prosesində, o
cümlədən Avropa ölkələrinin tarixi müqəddəratında mühüm rol
oynadığını göstərir.
150
. Azərbaycan 'diplomatiyası
Bununla belə, qardaş Azərbaycan və türk xalqlarının hərbi-
siyasi və iqtisadi potensialını üz-üzə qoymaq, qüdrətli türk
imperiyalarını - Ağqoyunlu və Osmanlı dövlətlərini bir-birinin
əlilə zəiflətmək, bütövlükdə, Qərb diplomatiyasının "parçala,
hökmranlıq et!" siyasətinin qələbəsi demək idi.
3. XV ƏSRİN 70-80-ci İLLƏRİNDƏ AĞQOYUNLU-AVROPA
DİPLOMATİK ƏLAQƏLƏRİ
Sultan II Mehmedin 1473-cü il Otluqbeli (Tərcan) vuruşmasında
Ağqoyunlu hərbi qüvvələrini məğlub etməsi ilə, əslində, Uzun Həsənin
Qərb ölkələri ilə ittifaqda Osmanlı imperiyasına qalib gəlmək planı da
boşa çıxdı. Görünür, bunun nəticəsidir ki, Türkiyəyə qarşı 1472-1473-cü
illər müharibəsindən sonrakı dövrdə Avropa ölkələri ilə diplomatik
əlaqələrdə Ağqoyunlu dövləti tərəfindən əvvəlki kimi fəallıq nəzərə
çaıpmır.
Qərb dövlətlərinə, xüsusən Venesiya respublikasına gəldikdə, həmin
ölkələr göstərilən dövrdə Ağqoyunlu dövləti ilə diplomatik əlaqələri daha
da genişləndirdilər. Bu da səbəbsiz deyildi. Çünki Otluqbeli qələbəsi ilə
öz başlıca rəqibi olan Ağqoyunlu dövlətini hərbi iqtidardan salan və
beləliklə, arxasından ai'xayın olan Osmanlı imperiyası özünün bütün
hərbi qüvvələrini Avropa cəbhəsinə, ilk növbədə Venesiya və
Macarıstana qarşı yönəltdi.
Türkiyə əleyhinə 1472-1473-cü illər müharibəsindən sonra
Ağqoyunlu-Avropa əlaqələrinə dair ilk maraqlı fakt Otluqbeli
vuruşmasından bir həftə sonraya təsadüf edir. Həmin vumşmadan sonra
Təbrizə qayıtmaqda olan Uzun Həsənin hərbi qüvvələri ilə birlikdə
hərəkət edən italyan diplomatı Katerino Zenonun məlumatına görə,
Ağqoyunlu hökmdarı onu Macarıstan elçiləri ilə birlikdə öz hərbi
düşərgəsində qəbul etmişdi.
Zeno Otluqbeli (Tərcan) döyüşü haqqında məlumatında yazır ki,
həmin vuruşmadan "7 gün keçmiş düşərgəyə macar kralının elçiləri
gəldi; hökmdar məni onlarla birlikdə qəbul etdi. O, həmin elçiləri
dinlədikdən sonra mənə dedi: mən istəyirəm ki, sən də ma-
151
Yaqub Mahmudov^
car kralının bu elçiləri ilə birlikdə öz hökumətinin sərəncamına
qayıdasan" (70.12, S.136).
Lakin Zeno həmin görüş zamanı Uzun Həsənin xarici diplomatlarla
məhz hansı məsələlər ətrafında danışıqlar aparmasından söhbət salmır.
O, Otluqbeli döyüşü haqqında məlumatında bircə bunu qeyd edir ki,
"hölandar yenidən Osmanın (II Mehmedin - Y.M.) üzərinə yürümək
fikrindədir" (70.12, s.l36). Həmin qəbul zamanı Uzun Həsən özünün
müxtəlif Qərb hökmlarlarına yazdığı məktubları Katerino Zenoya təqdim
etdi və onu Ağqoyunlu elçisi sifətilə diplomatik danışıqlar apannaq üçün
Avropa ölkələrinə yola saldı.
Katerino Zeno ilə birlikdə Macarıstan, Çexiya, Neapol krallarının
və Roma papasının elçiləri də vətənlərinə yola düşdülər (587, s.96-97).
Böyük çətinliklə Kafaya çatan Katerino Zeno 1473-cü il oktyabrın
16-da buradakı Venesiya konsulluğunda Uzun Həsənin Avropa
hakimlərinə göndərdiyi eyni məzmunlu məktublardan birini - Venesiya
doju Nikolo Trcnoya yazılan məktubu latın və italyan dillərinə tərcümə
etdirdi*.
Həmin məktubun tərcüməsini təsdiq edən Venesiya notariusu
Konstantin de Sarranın qeydindən aydın olur ki, Katerino Zeno Uzun
Həsənin göstərişi ilə Ağqoyunlu səfiri kimi Roma papası IV Sikst
(1471-1484), Almaniya imperatoru Fridrix Habsburq (1440- 1493),
Neapol İcralı Ferdinanc (1458-1494), Polşa kralı IV Kazimir
Yagellonçik (1447-1492), Macarıstan kralı Matiaş Hunyadi (1458- 1490)
və Venesiya doju Nikclo Trono ilə danışıqlar apannaq üçün gedirdi
(70.13, s.137). Odur ki, Ağqoyunlu hökmdarının Venesiya doju Nikolo
Tronoya göndərciyi məktubun məzmunu, eyni zamanda, onun Roma
papası, Almaniya, Neapol, Polşa, Macarıstan və b.
* Ağqoyunlu hölandarı Uzun Həsənin bu məktubu Katerino Zenonun təkidinə əsasən, Kafadakı Venesiya konSulu Krisloforo Kallenin göstərişi ilə tərcümə olunmuşdu. Göstərilən məktubu Kafadakı Venesiya notariusu Konstantin de Sarra "ərəb və fars dillərini bilən" "Xoca Qoli adlı bir erməni tacirinə tərcümə etdirmişdi" (ermənilə: mümkün olan hər yerdə və bütün məsələlərdə Azərbaycan-Avropa məsələlərinə müdaxilə edirdilər - kursiv bizimdir). Bax: (70.13, S.137-13S).
152
Azərbaycan diplomatiyası
ölkələrlə də əlaqə saxladığını, həm də həmin dövlətlərlə hansı məsələlər
ətrafında danışıqlar apardığını bir daha sübut edir.
Uzun Həsən Avropa hakimlərinə, o cümlədən Venesiya dojuna
göndərdiyi həmin məktubunda qərbdəki müttəfiqlərini özünün hərbi
müvəffəqiyyətlərilə, xüsusən Malatya qələbəsi ilə ətraflı tanış edir,
həmin döyüşdə 56 min nəfərə qədər Osmanlı əsgərinin qılıncdan
keçirildiyini, 150 nəfər zabit və 35 nəfərə qədər qoşun başçısının, 0
cümlədən Has Murad paşanın əsir alındığını yazırdı (70.13, S.137).
Lakin Ağqoyunlu hökmdarı Otluqbeli məğlubiyyətinin üzərindon sükutla
keçir, hu döyüşün onun icazəsi olmadan, bir dəstə Ağqoyunlu süvarisinin
geri çəkilməkdə olan türklər üzərinə hücumu nəticəsində baş verdiyini
göstərir ( 70.13, s.l38).
Uzun Həsən Venesiya doju Nikolo Trononu, həmçinin başqa Qərb
hakimlərini əmin edirdi ki, o, "gecə-gündüz yenidən Osmanlılara qarşı
hücuma keçmək barədə fikirləşir"; Ağqoyunlu dövlətinin geniş ərazisi və
çoxlu silahlı qüvvələri vardır ki, bu qüvvələri 0 istənilən vaxt öz
arxasınca apara bilər; "onun sözü birdir" və yenidən Türkiyəyə qarşı
müharibəyə başlayacaqdır (70.13, s.138).
İtalyan diplomatı Katerino Zeno Uzun Həsənin həmin məktubunu
Kafadan Venesiyaya göndərdi. Bununla yanaşı, onun özü də Venesiya
hökumətinə məktub yazdı və Ağqoyunlu dövlətinin Türkiyəyə qarşı
müharibədə məğlub olduğunu, onun özünün isə Uzun Həsənin elçisi kimi
Qərb hökmdarları ilə danışıqlar aparmaq üçün Azərbaycanı tərk etdiyini,
Ağqoyunlu hökmdarının 1474-cü ilin baharında yenidən Osmanlılara
qarşı müharibəyə başlayacağını Venesiya dojuna xəbər verdi (104, s.32;
70, s.l6).
Katerino Zeno Kafadan sonra Polşaya getdi. Uzun Həsənin səfiri
sifətilə kral IV Kazimir Yagellonçiklə (1447-1492) danışıqlar apardı (70,
s.l8; 104, s.33-34). Polşa laulı Ağqoyunlu dövləti və onun hölaudarı
haqqındakı məlumatları böyük maraq və diqqətlə dinləsə də,
"Macarıstanla müharibə etdiyi üçün və türklərlə müttəfiq olduğuna görə"
Katerino Zenoya müsbət cavab vermədi (104, S.34). Belə olduqda,
italyan diplomatı macar kralının hərbi qüvvələrini Osmanlı imperiyasına
qarşı yönəltmək üçün Polşa ilə Maca-
153
Yaqub Mahnıudov-
rıstan arasında barışıq əldə olunmasında vasitəçilik etdi (70, s.l8).
Katerino Zeno Polşada Ağqoyunlu sarayına gələn Venesiya diplomatı
Paolo Onyibene ilə rastlaşdı və onunla Uzun Həsənə, həmçinin gürcü
knyazlarına məktublar göndərdi (104, s.34).
Ağqoyunlu hökmdarının tapşırığı ilə hərəkət edən Katerino Zeno
Polşadan sonra, 1474-cü il aprelin 20-də Macarıstana gəldi.
Macarıstanda yaxşı qarşılanan* Zeno Ağqoyunlu hökmdarının adından
macar kralı Matiaş Hunyadi (1458-1490) ilə danışıqlar apardıqdan sonra
Venesiyaya getdi.
Venesiya diplomatı vətənə qayıtdıqdan sonra, özünün Ağqoyunlu
sarayında səfirlik fəaliyyəti haqqında, habelə Polşa və Macarıstan
ki'alları ilə apardığı danışıqlar barədə öz hökumətinə hesabat verdi.
Sonra isə Venesiya senatının qərarına əsasən, 1474-cü il avqustun 22-də,
digər 4 nəfər diplomatla birlikdə Ağqoyunlu elçisi sifətilə Roma papası
və Neapol kralı ilə danışıqlar aparmaq üçün Venesiyanı tərk etdi (70,
s.l8; 104, s.35).
Lakin Ağqoyunlu elçisinin, həmçinin Venesiya diplomatlarının
Romada və Neapolda apardıqları danışıqlar da heç bir nəticə vermədi
(256, s.77-80; 263,. s.48-52). Aralarında dərin ziddiyyətlər olan İtaliya
dövlətləri Osmanlı imperiyasına qarşı birləşmək bir yana dursun,
bir-birinə qarşı onunla ittifaqa gimıəyə çalışırdılar.
Qeyd olunduğu kimi, 1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə
müharibəsindən sonra, Ağqoyunlu-Avropa əlaqələrində Qərb dövlətləri,
xüsusən Venesiya respublikası tərəfindən fəallıq daha da artmışdı. Səbəb
aydın idi. Osmanlı imperiyası Ağqoyunluları məğlub etdikdən sonra
özünün bütün hərbi qüvvələrini Avropa cəbhəsinə keçirmişdi.
II Mehmed ən əvvəl 10 ildən artıq - 1463-cü ildən bəri müharibə
apardığı Venesiya respublikasını diz çökdünuək qərarına gəl-
* Ağqoyunlu elçisinin Macarıstanda belə qarşılanması təsadüfi deyildi. Çünki Ağqoyunlular üzərində Otluqbeli qələbəsindən (1473) sonra, II Mehmed Macarıstana qarşı hücuma keçmişdi. 1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi zamanı öz müttəfiqinə, yəni Ağqoyunlu dövlətinə lazımi köməklik göstərməyən macar krallığı indi çətin vəziyyətə düşmüşdü.
154
■ Azərbaycan diplomatiyası
mişcli. Belə bir şəraitdə Ağqoyunlu dövlətini Osmanlı imperiyasına qarşı
müharibə vəziyyətində saxlamaq, II Mehmedin hərbi qüvvələrini iki
cəbhəyə parçalamaq Venesiya respublikası üçün həmişəkindən daha artıq
vacib idi. Lakin bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün respublikanın Təbrizdə
bir nəfər də olsun diplomatı yox idi. Odur ki, Venesiya hökuməti hələ
1473-cü ilin payızında Zenonun Kafa- dan yazdığı məktubu alarkən,
təcili olaraq, Ağqoyunlu sarayına yeni bir elçi göndərmək qərarına gəldi.
Venesiya senatının qərarına əsasən, mənşəcə alban olan Paolo
Onyibene xüsusi tapşırıqla Təbrizə yola salındı. Bu Venesiya diplomatı Uzun
Həsəni Sultan II Mehmedə qarşı düşmən əhvali-ruhiyyədə saxlamalı,
Ağqoyunlu dövlətinin yenidən Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə
başlamasına nail olmalı, məqsədinə yetmək üçün Türkiyənin Asiyadakı
bütün torpaqlarını Ağqoyunlu hökmdarına vəd etməli idi (70, s.l6).
İtalyan tarixçisi Q.Berşenin yazdığına görə, Paolo Onyibene səfir
seçilən kimi dərhal Azərbaycana yola düşmüş, 1474-cü ilin əvvəlində
Təbrizə çatmış və Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən tərəfindən qəbul
olunmuşdu. Lakin bundan bir neçə gün sonra İosa- fat Barbaro
Ağqoyunlu sarayına çatdığı üçün Uzun Həsən Paolo Onyibeneni təcili
tapşırıqlarla Venesiyaya qaytarmışdı. 1475-ci il fevralın 17-də
Venesiyaya çatan Paolo Onyibene səfərinin nəticələri barədə Onlar
şurasında hesabat verərkən bildiraıişdir ki. Uzun Həsən "öz sözünün
ağasıdır" və baharda (yəni 1475-ci ilin baharında) Türkiyəyə qarşı güclü
qoşun çıxaracaqdır. Bu xəbərdən ruhlanan Venesiya hökuməti Paolo
Onyibeneyə yüksək dövlət vəzifəsi venniş və ildə 400 dukat məvacib
təyin etmişdi (70, s.18).
Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəni uduzmaqda olan Venesiya
hökuməti Ağqoyunlu sarayında işlərin gedişindən narahat idi. Buna görə
də Paolo Onyibene yola düşər-düşməz, 1473-cü il oktyabrın 30-da,
Təbrizə daha bir səfir göndərməyi qərara aldı. Lakin nəzərdə tutulan
bütün Venesiya diplomatları bu təhlükəli səfərdən imtina etdilər. Belə
olduqda, senat özünün 22 və 30 noyabr 1473-cü il tarixli qərarları ilə
Ağqoyunlu sarayına səfir getməkdən
155
Yaqub Mahmudov_
imtina edənlərə ağır cəza müəyyən etdi. Yalnız bundan sonra, Venesiya
senatı, həmin il dekabrın 10-da Ambrocco Kontarinini Təbrizə
göndərilmək üçün səfir seçə bildi (70, s.l6).
Bundan başqa, Venesiya hökuməti hələ Kontarini Azərbaycana yola
düşməmiş, 1473-cü il dekabrın 20-də, bu zaman hələ də Kiprdə
qalmaqda olan İosafat Baroaroya tapşırdı ki, silah gəmilərini tərk edib,
təcili olaraq Uzun Həsənin elçisi Hacı Məhəmmədlə birlikdə Təbrizə
yollansın. 1474-cü ilin fevralında isə Kontarini Ağ- qoyunlu sarayına
yola salındı.
Beləliklə, Uzun Həsənin Otluqbelidə məğlubiyyətə uğramasından
(1473-cü il 11 avqust) cəmi yarım il keçmiş, özü də Təbrizdən İtaliyaya
qayıtmaqda olan Venesiya səfiri Katerino Zeno hələ yolda ikən,
Ağqoyunlu sarayına bir-birinin dalınca üç elçi göndərildi: Paolo
Onyibene, İosafat Barbaro, Ambrocco Kontarini.
Qeyd etmək lazımdır ki, Ağqoyunlu sarayına yola salınan hər üç
Venesiya səfirinin qarşısında eyni vəzifə dururdu; Ağqoyunlu dövlətini
yenidən Türkiyəyə qarşı müharibəyə qaldırmaq və Osmanlı
imperiyasının hərbi qüvvələrini, necə olursa-olsun, iki cəbhəyə
parçalamaq.
Göstərilən vəzifəni yerinə yetirmək üçün Paolo Onyibenenin
Ağqoyunlu sarayındakı diplomatik fəaliyyətindən yuxarıda bəhs etdik.
İosafat Barbaroya gəldikdə isə o, Venesiya hökumətindən Ağqoyunlu
sarayına yola düşmək barədə göstəriş alan kimi bu zaman onunla birlikdə
olan və İtaliyadan vətənə qayıdan Ağqoyunlu diplomatı Hacı
Məhəmmədlə birlikdə Kipri tərk etdi.
Roma papası və Neopol kralının Azərbaycana gələn elçiləri bu
təhlükəli səfərdən imtina etdilər.
Kipr-Kurko-Tarsus-Adana-Urfa-Mardin-Diyarbəkr-Bitlis- Xoy
vasitəsilə hərakət edən İosafat Barbaro, çox çətinliklə*, 1474-cü
* Uzun Həsənin Otluqbelidə məğlubiyyətindən sonra mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyam qaldıran kürd feodalları 1474-cü il aprelin 4-də Bitlis yaxınlığında Hacı Məhəmmədin başçılıq etdiyi Ağqoyunlu elçilərini, Barbaronun qulluqçusunu qılıncdan keçirmişdilər. Bu təhlükədən xilas ola bilən Barbaronu isə Təbriz yaxınlığında yaxalayıb möhkəm döymüş və xəncərlə yaralamışdılar.
156
.Azərbaycan diplomatiyası
ilin aprelində Təbrizə çatdı və Ağqoyunlu hökmdarı tərəfindən qəbul
olundu (105, s.37-95). Lakin onun Uzun Həsəni yenidən Osmanlı
imperiyasına qarşı müharibəyə qaldırmaq planı baş tutmadı (256,
s.81-82; 263, s.52-86). Çünki Otluqbeli döyüşündən sonra Ağqoyunlu
dövlətinin tarixində, artıq hərc-mərclik və taxt-tac çəkişmələri dövrü
başlanmışdı.
1474- cü il avqustun 4-də Venesiya diplomatı Ambrocco
Konta- rini də Təbrizə yetişdi. Lakin Ağqoyunlu hölcmdan bu zaman,
artıq paytaxtda yox idi. O, böyük oğlu Uğurlu Məhəmmədin mərkəzi
hakimiyyətə qarşı qaldırdığı qiyamı yatırtmaq üçün İsfahana getmişdi. Odur
ki, Kontarini Ağqoyunlu hökmdarı ilə danışıqlar aparmaq üçün 1474-cü
il oktyabrın 30-da İsfahana getdi və orada İosa- fat Barbaro ilə görüşdü.
Noyabrın 4-də Uzun Həsən Ambrocco Kontarinini Barbaro ilə
birlikdə qəbul etdi.
İtalyan diplomatı Venesiya hökumətinin məktubunu Ağqo3aınlu
hökmdarına təqdim etdi və gəlişinin səbəblərini bildirdi. Lakin Kontarini
Uzun Həsənlə hansı məsələlər barədə danışıqlar apardığını öz
səyahətnaməsində açmır, sadəcə olaraq, hölcmdara "respublika adından
öz səfirliyinin məqsədini izah etdiyini" göstərir (50, S.53). Lakin
əlimizdə olan bəzi sənədlər Ambrocco Kontarininin Ağqoyunlu
sarayında apardığı danışıqları tam aydınlığı ilə təsəvvür etmək imkanı
verir (256, s.83-88; 263, s.86-114).
Bunlar Venesiya hökumətinin öz diplomatına yola düşmək
ərəfəsində - 1474-cü il fevralın 11-də vermiş olduğu üç məxfi təlimatdan
ibarətdir.
Göstərilən təlimatlardan birincisində Ambrocco Kontarininin Şərqə
nə məqsəd arxasınca göndərildiyi çox aydın şəkildə izah olunur (70.14, s.
139-145). Bu təlimata əsasən, Venesiya hökuməti öz səfirinə qəti şəkildə
tapşırırdı: "Bizim yeganə niyyətimiz və arzumuz əlahəzrət hökmdar
Uzun Həsənin bu il (yəni 1474-cü il - Y.M.) və ya mümkün olduqca
tezliklə Türklə (yəni II Mehmedlə - Y.M.) müharibəyə başlamasından
ibarətdir. Bu sənin, həmçinin
157
Yaqub Mahmudov_
bütün başqa diplomatlarımızın səfərində və göndərdiyimiz məktublarda
qarşıya qoyulan mühüm məqsəddir" (70.14, s.l41).
Həmin məqsədə nail olmaq üçün Kontarini Ağqoyunlu hökmdarı ilə
danışıqlar zamanı bildirməli idi ki, onun Malatyadakı qələbəsi Qərbdə
böyük ruh yüksəkliyinə səbəb olub; əgər o, yenidən Türkiyə ilə
müharibəyə başlasa Avropa dövlətlərinin, o cümlədən Venesiyanın hərbi
dəniz qüvvələri Aralıq dənizinin Kiçik Asiya sahilinə gələrək Uzun
Həsənin lazım bildiyi istiqamətdə hücuma keçəcək, Ağqoyunlulara
dənizdə və quruda hər cür köməklik göstərəcəkdir; Neapol krallığı və
Roma papasının hərbi qüvvələri də Venesiya ilə vahid cəbhədə çıxış
edəcəkdir (70.14, s. 141-142).
Başqa Venesiya diplomatları kimi Kontarini də Ağqoyunlu
hölandarmı Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə təhrik etmək üçün
onun arvadı Dəspinə Xatundan və oğullarından. Uzun Həsən sarayına
sığınmış Qaraman şahzadələrindən və başqa keçmiş Kiçik Asiya
hakimlərindən istifadə etməli idi.
Kontarini həmin təlimatda göstərilən məsələlər barəsində səfər
yoldaşı olan Neapol elçisi ilə, bundan başqa, əgər rastlaşarsa, Təbrizə
göndərilmiş Venesiya diplomatları Paolo Onyibene, İosafat Barbaro və
başqaları ilə də məsləhətləşə bilərdi.
Kontariniyə verilən bu diplomatik sənəd Venesiya senatında
yekdilliklə qəbul olunmuşdu*.
Venesiya hökuməti 1474-cü il fevralın 11-də Kontariniyə ikinci bir
məxfi təlimat da verdi (70.15, s. 145-148). O, yola düşməzdən əvvəl
həmin təlimatda göstərilənləri dəqiq surətdə öyrənməli, xüsusi işarələr və
rəqəmlər vasitəsilə əzbərləməli idi ki, səfər zamanı təhlükəli vəziyyət
yaranarsa məhv edə bilsin.
Göstərilən sənəddə Venesiya hökuməti özünün 1472-1473-cü illər
Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi zamanı yeritdiyi ikiüzlü siyasətə və
bunun nəticəsi olan ləng hərəkətinə haqq qazandırmağa çalışırdı.
Həmçinin təlimatda göstərilirdi ki, guya Venesiya höku-
* Göstərilən sənədin nıüzakirasində iştirak edən 147 nəfər senat üzvünün hamısı onun lehinə səs vermişdi (70.14, s.l45).
158
.Azərbaycan diplomatiyası
məti Uzun Həsənin hansı istiqamətdə hücuma keçəcəyini vaxtında
bilməmişdir. Lakin Ağqoyunlu hökmdarının niyyətini başa düşdükdən
sonra, Aralıq dənizinin Qaraman sahilinə güclü donanma, odlu silahlar
və artilleriya mütəxəssisləri göndərmişdir (70.15, s.145-146).
Sonra isə göstərilən sənəddə, Venesiya donanmasının Aralıq dənizi
sahilindəki hərbi əməliyyatından uzun-uzadı danışılır. Venesiya
diplomatı bununla Uzun Həsənə sübut etməyə çalışmalı idi ki, onun
1472-1473-cü illər müharibəsindəki qələbələrində, guya Venesiyanın
böyük rolu olmuşdur.
Göstərilən məxfi təlimatda Venesiya diplomatına verilən digər
mühüm tapşırıq bundan ibarət idi ki, əgər Uzun Həsən Aralıq dənizi
sahilinə çıxmaq üçün Türkiyəyə deyil, Misirə qarşı (Suriya istiqamətində
- Y.M.) hücuma keçmək fikrinə düşsəydi onu bu niyyətindən
daşındırmalıydı*. Əgər hökmdar, ümumiyyətlə müharibə etmək fikrində
olmasaydı, onda heç olmasa, onu Suriya istiqamətində hücuma keçməyə
təhrik etmək lazım idi (70.15, s. 147-148).
Venesiya hökuməti əmin idi ki, Uzun Həsənin Suriya istiqamətində
hücuma keçməsi, istər-istəməz, Ağqoyunlıılarla Osmanlılar arasında
toqquşma ilə nəticələnərdi ki, bu da respublika höloıməti- nin öz
məqsədinə çatması demək idi.
Ambrocco Kontarini Uzun Həsəni inandıımalı idi ki, o, tezliklə
bütün Asiyanı ələ keçirəcək, ikinci İskəndər olacaqdır.
Venesiya senatı bu məxfi təlimatı da yekdilliklə qəbul etdi (70.
15, S.148).
Venesiya hölcuməti yola düşmək ərəfəsində Ambrocco Konta-
riniyə üçüncü bir məxfi təlimat da verdi (70.16, s. 148-149). Həmin
sənəddən aydın olur ki, respublika hökuməti öz diplomatını tamamilə
gözlənilən başqa bir variant üçun də hazırlamışdı. Başqa söz-
* Venesiyanın Misir sultanlığı ilə, o cümlədən Suriya şəhərləri ilə geniş tica- rat əlaqələri vardı. .A.ğqoyunlu dövlətinin Misirə qarşı müharibəyə başlaması Venesiya-Misir münasibətlərini pisləşdirə bilər, respublikanın Şərq ticarətinə ağır zərbə vurardı.
159
Yaqub Mahmudov^
lə, Ağqoyunlu hökmdarı qəti olaraq Osmanlı imperiyası ilə sülh
bağlamaq istədikdə Ambrocco Kontarini, mümkün qədər iki qardaş ölkə
arasında sülh münasibətləri yaranmasına mane olmalı idi. Bu baş
tutmadıqda, müharibə edən tərəflərdən biri kimi, Venesiya respublikası
da Ağqoyunlu-Türkiyə sülh müqaviləsinə daxil olunmalı, Osmanlıların
ələ keçirdiyi Neqropont (Evbeya) və Arqos adaları, heç olmasa
Neqropont Venesiyaya qaytarılmalı idi (70.16, s.l49). Əgər bu da
mümkün olmasaydı, Venesiya respublikası və Neapol krallığı, formal
olaraq, Osmanlı imperiyası ilə bağlanılacaq sülh müqaviləsinə daxil
edilməli idi (70.16, s.149).
Venesiya hökuməti bununla Türkiyəyə qarşı müharibədə labüd
məğlubiyyətdən yaxa qurtarmağa çalışırdı.
Beləliklə, Ambrocco Kontarini 1474-cü il noyabrın 4-də
Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən tərəfindən qəbul edilərkən, həmçinin
sonrakı qəbullarda, bu üç məxfi təlimatda göstərilən məsələlər ətrafında
danışıqlar aparmışdı. Venesiya diplomatı öz səyahətnaməsində məhz bu
məsələlərdən söhbət açmağı "artıq hesab edir" (50, s.57).
Uzun Həsən oğlunun başçılıq etdiyi feodal qiyamını yatırdıqdan
sonra, öz hərbi qüvvələrinin başında İsfahandan Təbrizə doğru hərəkət
etdi. Bu səfər 1474-cü ilin payızından 1475-ci ilin bahannadək davam
etdi*. Həmin müddət ərzində Ağqoyunlu hölondarı onun hərbi qüvvələri
ilə birlikdə hərəkər edən Kontarinini, Barbaronu, habelə başqa Qərb
dövlətlərinin diplomatlarını dəfələrlə qəbul etdi**.
Kontarininin bir maraqlı məlumatı o zaman Ağqoyunlu dövləti ilə
Burqundiya hersoqluğu arasında da diplomatik əlaqələr olduğunu sübut
edir: Venesiya diplomatı xəbər verir ki, 1475-ci il mayın 30-da, Təbrizə
çatmağa az qalmış. Uzun Həsənin düşərgəsinə Bo-
* Ağqoyunlular yolda - Qum yaxınlığında qışladıqlan üçün bu səfər belə uzun çəkmişdi.
** Kontarini öz səyahətnaməsində Uzun Həsənin bu səfərindən, o cümlədən Ağqoyunlularm adət-ənənələri, Uzun Həsənin saray həyatı, dövlətin xarici- siyasi əlaqələri və bir çox başqa məsələlərdən ətraflı bəhs edir. Bu haqda geniş məlumat üçün bax: 263, s.86-114.
160
■ Azərbaycan diplomatiyası
lonyalı Lüdoviq adlı bir nəfər Burqundiya elçisi gəldi*. Ağqoyunlu
hökmdarı həmin elçini Kontarini, Barbaro və başqa xarici diplomatlarla
birlikdə 1475-ci il iyunun 8-də Təbrizdə qəbul etdi.
Kontarininin məlumatına görə. Uzun Həsən Avropa elçilərinə
bildirdi ki, o, yenidən Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə başlamaq
niyyətindədir. Ağqoyunlu hökmdarı həmin qəbul zamanı Kontariniyə və
Bolonyalı Lüdoviqə tapşırdı ki, tezliklə Avropaya qayıdıb onun bu
niyyətini öz hökmdarına yetirsinlər; qoy Venesiya, Burqundiya, habelə
digər Qərb dövlətləri də bu cür hərəkət etsinlər (50, s.60-61).
Kontarini yazır ki, Ağqoyunlu hökmdarı onu və Bolonyalı Lü-
doviqi axırıncı dəfə 1475-ci il iyunun 26-da qəbul etdi. Bu qəbul zamanı
Uzun Həsən Qərb elçilərinə bildirdi ki, o, Türkiyəyə qarşı
1475- ci ildə deyil, 1476-cı ilin baharında hərbi əməliyyata başlamaq
qərarına gəlmişdir (50. s.63-64).
Ağqoyunlu hökmdarının həmin qərarını öz dövlətlərinə çatdırmaq
üçün Ambrocco Kontarini və Bolonyalı Lüdoviq, habelə Uzun Həsənin
öz elçisi 1475-ci il iyunun 28-də Təbrizi tərk etdilər. Beləliklə, Paolo
Onyibene kimi Kontarini də ona tapşırılan diplomatik tapşırığı yerinə
yetirə bilmədi. O, Böyük Moskva knyazlığı. Polşa, Almaniya ərazisindən
keçib 1477-ci il aprelin 9-da Venesiyaya qayıtdı və səfirliyinin nəticələri
haqqında senatda hesabat verdi.
İosafat Barbaroya gəldikdə, o, Ağqoyunlu sarayında qalıb 1478- ci
ilədək Venesiya respublikasının səfiri vəzifəsini yerinə yetirdi. Lakin
onun da Ağqoyunlu hökmdarı ilə apardığı danışıqlar heç bir nəticə
vermədi.
1478-ci il yanvarın 6-da Uzun Həsənin ölümü ilə Venesiya
respublikası və başqa Qərb dövlətlərinin Osmanlı imperiyasını, əsasən
Ağqoyunlu dövlətinin əli ilə məğlub etmək planı qəti olaraq boşa çıxdı.
Ağqoyunlu hökmdarının ölümündən sonra, onun oğulları ara-
* Bu elçinin 1458-1459-cu illərdə Trabzon imperatorunun vasitəçiliyi ilə Ağqoyunlu dövləti. Kiçik Asiya feodal hakimləri və gürcü knyazları ilə diplomatik danışıqlar aparmış Bolonyalı Lüdoviq olmasına şübhə etmirik.
161
Yaqub Mahmudov-
smda taxt-tac ixtilaflarının başlandığını görən İosafat Barbaro Hələbə
gedən bir ticarət karvanına qoşularaq Ərzincan-Malatya-Hə-
ləb-Beyrut-Kipr vasitəsilə Venesiyaya qayıtdı.
Ağqoyunlu sarayında səfir olduğu müddətdə ölkənin ərazisini
başdan-başa gəzib dolanmış İosafat Barbaronun vətəninə qayıtdıqdan
sonra yazdığı səyahətnamə Ağqoyunlu dövlətinin, o cümlədən
Azərbaycanın tarixini öyrənmək üçün qiymətli mənbədir (105, s. 68-86).
Beləliklə, Ağqoyunlu dövlətinin Qərb ölkələri ilə ittifaqda Osmanlı
imperiyasını məğlub etmək siyasəti baş tutmadı. Uzun Həsənin uğurlu
qələbələri sayəsində, həm də, müxtəlif ölkələrin, xalqların qılınc gücünə
tabe edilməsi nəticəsində ərazicə genişlənməsinə və müvəqqəti olaraq
güclənməsinə baxmayaraq, Ağqoyunlu dövləti daxilən möhkəm deyildi.
Buna görə də həmin dövlət Otluqbeli məğlubiyyətindən (1473) sonra bir
daha özünə gələ bilmədi.
Ağqoyunlu hökmdarının mərkəzləşdirmə tədbirlərindən narazı
qalmış bir çox iri feodal qrupları, o cümlədən kürd feodallan, xüsusən
bəzi köçəri-hərbçi əyanlar mərkəzi hakimiyyətə qarşı silahlı mübarizəyə
başladılar. Uzun Həsənin böyük oğlu - Qaraqoyunlular, Teymurilər və
Osmanlılara qarşı müharibələrdə şöhrət qazanmış məşhur sərkərdə
Uğurlu Məhəmmədin başçılığı ilə Şirazda güclü feodal qiyamı baş verdi
(1474-cü il, may)*. Ona Misir sultanlığı da yardım göstərirdi (587, s.
104-105).
Uğurlu Məhəmmədin atasının üzünə durmasından istifadə edən iri
feodallar ölkənin başqa yerlərində də mərkəzi hakimiyyətə qarşı
mübarizəyə qalxdılar.
* Atası ilə vuruşmada məğlub olan Uğurlu Məhəmməd Türkiyəyə qaçdı, II Mehmed onu İstanbulda böyük təntənə ilə qarşıladı. Türkiyə sultanı qızı Göv- hərxan sultanı Uğurlu Məhəmmədə ərə verdi və onu bir qədər hərbi qüvvə ilə Ağqoyunlu-Türkiyə sərhəddinə (Sivasa) göndərdi. Osmanlı sultanı Uzun Həsənin ölümündən sonra Uğurlu Məhəmmədi ələ verib edam etdirdi. Son- ralar Gödək Əhməd Ağqoyunlu taxtını ələ keçirə bildisə də, onun hakimiyyəti təqribən 7 ay çəkdi. Qüvvətli mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq üçün geniş islahatlara başlayan bu Ağqoyunlu hökmdarı iri feodal qrupları tərəfindən aradan götürüldü (365, s.144-152; 276, s. 101-102).
162
- Azərbaycan diplomatiyası
Digər tərəfdən, Uzun Həsənin apardığı aramsız müharibələr dövlətin
iqtisadi özülünü sarsıtmış, ölkə daxilində ictimai-siyasi ziddiyyətləri son
həddə çatdırmışdı. Bir dəstə hərbçi əyanlar istisna edilməklə, geniş xalq
kütlələri - kəndlilər, sənətkarlar, tacirlər və əhalinin başqa təbəqələri
dövlətin qəsbkar xarici siyasətindən, həmin siyasəti həyata keçirmək
üçün ağır vergilər toplanılmasın- dan narazı idilər. Məsələn, 1474-cü ilin
yayında Uzun Həsənin oğlu Maqsud bəy iri feodalların hücumuna qarşı
Təbrizin müdafiəsini təşkil etmək üçün əhalidən pul toplamaq istədikdə
şəhərdə həyəcan başlanmış, sənətkarlar, tacirlər onun tələbini yerinə
yetirmək dən imtina etmiş, emalatxana və dükanlarını bağlayıb evlərinə
dağılışmışdılar (50, S.47). Bu zaman təbrizlilər Ağqoyunlu hökmdarını
Türkiyəyə qarşı yeni müharibəyə qaldırmağa gəlmiş Venesiya səfiri
Ambrocco Kontarininin başçılıq etdiyi Avropa diplomatlarını olduqca
pis qarşılamışdılar (263, s.90-91). Bir sözlə, iqtisadi tənəzzül, mərkəzi
hakimiyyətə qarşı mübarizə, genişlənməkdə olan ümumxalq narazılığı
Ağqoyunlu dövlətini dərin süquta doğru süıükləyirdi (256, s.88-94).
Buna görə də Otluqbeli məğlubiyyətindən sonra Uzun Həsən ömmnün
qalan hissəsini dövlətin bütövlüyünü qoruyub saxlamaq üçün ölkənin
ayrı-ayrı yerlərinə hərbi səfərlərdə keçirdi.
Ağqoyunlu dövlətinin zəifləməsi nəticəsində Sultan II Meh- medin
öz qəsbkarhq planlarını həyata keçirməsi üçün əlverişli beynəlxalq şərait
yarandı. 1474-cü ildə Qaramamn Türkiyəyə ilhaq olunması başa
çatdırıldı. 1475-ci ildə Gədik Əhməd paşanın başçılıq etdiyi 300 gəmilik
türk donanması Krım xanlığını Osmanlı imperiyasından asılı hala saldı:
Osmanlı imperiyası, nəhayət, özünün Qərbdəki ən qüdrətli rəqibi olan
Venesiya respublikasını da diz çökdürdü, 1478-ci ilin yanvarında
Venesiya diplomatı Tommazo Molipiyero sülh danışıqlarına başlamaq
üçün İstanbula gəldi. Bir il sonra - 1479-cu il yanvarın 25-də iki dövlət
arasında 16 illik müharibəyə (1463-1478) son qoyan sülh müqaviləsi
bağlandı; müqavilə həmin il aprelin 25-də Venesiya senatında təsdiq
edildi.
163
Yaqub Mahmudov.
1479-cu il sülhünə görə, Venesiya məğlub dövlət kimi hər il
Türkiyə xəzinəsinə 10 min dukat bac vemıəli idi; Venesiya tacirlərinə
Türkiyə ərazisindəki ticarət mərkəzlərinə, habelə Türkiyə torpaqlarından
keçib Şərq ölkələri ilə ticarətə getmək hüququ verildi; Türkiyə
ərazisində olan bütoı Venesiya vətəndaşları İstanbuldakı Venesiya
səfirinə tabe olmalı idilər.
İki dövlət arasında əldə edilmiş məxfi razılığa əsasən, Osmanlı
imperiyası İtaliyaya hücum etdikdə Venesiya bitərəf qalmalı idi (559,
s.127-128; 90, s.29-30; 574, s.212-215; 582, s.l 1 və s.). Həqiqətən də.
Osmanlı imperiyası 1480-ci ildə Otrantoya - Cənubi İtaliyaya qoşun
çıxartdıqda Venesiya respublikası türklərə qarşı Neapol krallığını
müdafiə etmədi.
Antitürkiyə koalisiyasının qərbdəki üzvləri, o cümlədən Venesiya
respublikası, II Mehmed tərəfindən məğlubiyyətə uğradılma- larına
baxmayaraq, getdikcə qüvvətlənməkdə olan Osmanlı imperiyasına qarşı
onun arxasında - Asiyada cərəyan etməkdə olan hərbi-siyasi
dəyişiklikləri diqqətlə izləməkdə davam edirdilər. Məsələn, 1485-ci ildə
İstanbuldakı Venesiya səfiri Pyeti'o Bembo öz hökumətinin göstərişi ilə
Covanni Dario adlı bir Venesiya diplomatını Təbrizə - Ağqoyunlu
sarayına yola saldı.
Covanni Dario Venesiya ilə Türkiyə arasında 1478-ci ildə aparılan
sülh danışıqlarının iştirakçısı, daha doğrusu, həmin danışıqlar zamanı
Venesiya elçilər heyətinin katibi olmuşdu. Bu təcrübəli italyan diplomatı
Uzun Həsənin ölümündən sonra Ağqoyunlu sarayında baş vermiş
dəyişiklikləri və bu dövləti yenidən Türkiyəyə qarşı müharibəyə
qaldırmaq imkanını öyrənməli idi.
Əlimizdə olan iki qiymətli sənəd həmin Venesiya diplomatının
Ağqoyunlu sarayına gəldiyini və Uzun Həsənin oğlu Sultan Yaqubun
(1478-1490) qəbulunda olduğunu sübut edir. Bunlar adı çəkilən
Venesiya elçisinin Ağqcyunlu sarayından İstanbuldakı Venesiya sətiri
Pyetro Bemboya yazdığı məktublardır (70.17; 70.18, s. 149-152).
Hər iki məktub 1485-ci il iyulun 9-u və 10-da Qəzvindən
yazılmışdır.
164
. Azərbaycan diplomatiyası
Covanni Darionun Pyetro Bemboya yazdığı 9 iyul 1485-ci il tarixli
birinci məktubdan aydın olur ki, o, Türkiyə sultanı II Bayazi- din
(1481-1512) Ağqoyunlu sarayına göndərdiyi səfirliyin Sultan Yaqub
tərəfindən qəbul olunması mərasimində iştirak etmişdi. Həmin
məktubda o, Osmanlı səfirinin qəbul olunması mərasimini, 0 cümlədən
Azərbaycana gətirilmiş hədiyyələri, habelə qəbul zamanı verilmiş
dəbdəbəli ziyafəti ətraflı təsvir edir (70.17, s. 149-150).
Venesiya diplomatı Ağqoyunlu sarayında çoxlu əcnəbi elçi
olduğunu qeyd edir və həmin "təmtəraqlı sarayın bu qədər səfirlə çox
yorucu" olmasından, hətta, şikayətlənir də (70.17, s.150). Covanni
Darionun bu məktubunda bizi maraqlandıran problemlə əlaqədar ən
maraqlı məlumat bundan ibarətdir ki. Osmanlı səfirinin qəbul edilməsi
mərasimində iştirak edən əcnəbi elçilər içərisində Macarıstan səfiri də
vardı; Venesiya diplomatı, hətta, rəsmi qəbuldan sonra verilən təntənəli
ziyafətdə özünün Macarıstan səfiri ilə yanaşı əyləşib nahar etdiyini qeyd
edir (70.17, s. 149-150).
Covanni Darionun Qəzvindən İstanbula göndərdiyi 10 iyul 1485-ci
il tarixli ikinci məktubda Ağqoyunlu sarayına gəlmiş Hindistan səfirinin
qəbul olunması mərasimi təsvir olunur (70.18, s. 151-152). Venesiya
diplomatı bu qəbul zamanı da Macarıstan elçiləri ilə yanaşı əyləşmişdi
(70.18, s.l51).
Covanni Dario göstərilən məktublarda Sultan Yaqubla apardığı
danışıqlardan bəhs etməsə də, Avropada Türkiyənin zərbələrinə ən çox
məruz qalan və Osmanlıların hərbi müvəffəqiyyətlərindən ən çox
narahat olan iki dövlətin - Venesiya və Macarıstanın səfirlərinin
Ağqoyunlu sarayında olması faktı öz-özünə hər şeyi aydınlaşdırır.
Şübhəsiz ki. Qərb diplomatları Uzun Həsən zamanında olduğu kimi,
onun oğlu Sultan Yaqubun hakimiyyəti illərində də Ağqoyunlu
dövlətinin aı-xadan Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə qaldırmaq
üçün gəlmişdilər.
Lakin XV əsrin II yarısında Ağqoyunlu dövləti, bir daha, Qərb
bölgələri ilə ittifaqda Osmanlı Türkiyəsinə qarşı müharibəyə başlaya
bilmədi. Çünki Ağqoyunlu-Türkiyə (1472-1473) və Venesi-
165
Yagub Mahmudov.
ya-Türkiyə müharibələrinin (1463-1478) Osmanlı dövlətinin qələbəsi ilə
sona yetməsi ilə, əslində, Konstantinopolun süqutundan sonra (1453)
Avropa və Asiya dövlətlərinin vahid cəbhədə birləşərək Osmanlı
imperiyasını məğlubiyyətə uğratmaq üçün göstərdikləri ilk təşəbbüs qəti
olaraq iflasa uğramışdı. Nəticədə Qərb dövlətləri Bizans imperiyasının
süqutu və boğazların Osmanlı imperiyasının əlinə keçməsi kimi real
tarixi faktla hesablaşmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Avropada
antitürkiyə koalisiyasının əsas təşkilatçısı olan Venesiya respublikası
Türkiyə ilə bağladığı 1479-cu il müqaviləsindən istifadə edərək özünün
Şərq ölkələri ilə ənənəvi ticarət əlaqələrini davam etdirməyə başlamışdı.
Venesiya respublikası Avropa ölkələrinin Türkiyə ərazisi vasitəsilə
Şərqlə ticarət əlaqələrində üstünlüyü yenə də öz əlində saxlamaqda idi.
* * :i=
Beləliklə, XV əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Qərbi Avropa
dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına qarşı Asiya ölkələri ilə, 0 cümlədən
Ağqoyunlu dövləti ilə diplomatik əlaqələri, müvəqqəti olaraq, zəiflədi.
Bunun başlıça səbəbi, artıq qeyd olunduğu kimi. Sultan II Mehmedin
antitürkiyə koalisiyasının bütün üzvlərini, 0 cümlədən həmin blokun əsas
təşkilatçıları olan Ağqoyunlu dövləti və Venesiya respublikasını təkləyib
ağır məğlubiyyətə uğratması idi. Bundan sonra Ağqoyunlu dövləti dərin
tənəzzül dövrünə qədəm qoymuş, Venesiya respublikası isə özünün
beynəlxalq vəziyyətini nəzərə alaraq, hələlik. Osmanlı imperiyası ilə
dinc münasibətləri üstün tutmağa başlamışdı.
Türkiyəyə gəldikdə, bu dövlət XV əsrin 80-ci illəri üçün Kiçik
Asiyadakı bir çox xırda feodal hakimliklərini aradan qaldırdı və demək
olar ki, bütün Anadolunu zəbt etdi. Bununla, Şərq ölkələrini Avropa ilə
əlaqələndirən ənənəvi karvan yollarının, o cümlədən
Təbriz-Toqqat-Bursa "ipək yolu"nun mühüm hissəsi Osmanlı dövlətinin
nəzarəti altına keçdi. Osmanlı Türkiyəsi boğazlarda və Qara dənizdə
möhkəmləndi; Balkan yarıma-
166
_ Azərbaycan diplomatiyası
daşında, Egey və Aralıq dənizi hövzələrində mühüm strateji əhəmiyyəti
olan bir çox məntəqələri tutdu.
Türkiyə dövləti XV əsrin sonlarına yaxın, artıq o dövrün güclü
feodal imperiyalarından biri idi. II Mehmeddən başlayaraq Osmanlı
sultanları özlərini, həm də "Qeysəri Rum", yəni "Roma imperatoru"
adlandırmağa başlamışdılar. Başqa sözlə, onlar Bizans imperatorlarının
varisləri kimi bütün xristian dünyası üzərində hakimiyyət hüququna
malik olduqlarını əsaslandırmağa çalışırdılar. Belə ki, XV əsrin sonlarına
doğru "Türkiyə məsələsi" bir sıra Avropa və Asiya dövlətlərinin
beynəlxalq münasibətlərində başlıca problemə çevrilmişdi.
Bununla belə, Ağqoyunlu dövlətinin fəal antitürkiyə siyasəti, onun
Osmanlı imperiyasına qarşı Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələn
nəticəsiz qalmadı. Bu dövlət, xüsusən Uzun Həsənin (1453-1478)
hakimiyyəti illərində. Osmanlı imperiyasına qarşı birləşməyə çalışan
dövlətlər sistemində mühüm rol oynadı. Asiya və Avropanın, demək olar
ki, Türkiyə əleyhinə xarici siyasət yeridən bütün ölkələri Ağqoyunlu
dövləti ilə əlaqə yaratmış, Təbrizə - Uzun Həsən sarayına öz elçilərini
göndərmişdilər. Ağqoyunlu hökmdarı bundan istifadə edib Avropa
dövlətlərini qərbdən Osmanlı imperiyası üzərinə qaldırmağa və onun
hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə parçalayıb məğlub etməyə çalışırdı.
Bununla, Ağqoyunlu dövləti Qara dənizə və Aralıq dənizinə çıxış
yolu əldə etmək və özünün Avropa ölkələri ilə beynəlxalq ticarət
əlaqələrini sahmana salmaq niyyətində idi. Həmin siyasəti həyata
keçirməyə çalışan Uzun Həsən, Qərb dövlətləri ilə əldə olunmuş ümumi
razılığa əsasən. Sultan II Mehmedin qəsb- karlıq siyasətindən ehtiyat
edən Kiçik Asiya hakimlərini öz ətrafına toplayaraq Osmanlı
imperiyasına qarşı fəal mübarizəyə başladı. Türkiyə hərbi qüvvələri
üzərində bir sıra mühüm qələbələr qazandı. Nəticədə Ağqoyunlu dövləti
Osmanlı imperiyasının şərqə doğru genişlənməsi yolunda ciddi maneəyə
çevrildi ki, bu da, obyektiv olaraq, tarixi inkişafın gedişatmda
167
Yaqub Mahmudov.
dərin iz buraxdı. Çünki Ağqoyunlu dövləti Uzun Həsənin hakimiyyəti
illərində Sultan II Mehraedin qəsbkarlıq planlarına qarşı inadla mübarizə
aparmasaydı və onunla hərbi-siyasi rəqabətə girməsəydi, Cənubi Qafqaz
və İranın tarixində Osmanlı imperiyasının xeyrinə kəskin siyasi dönüş
baş verə bilərdi.
Qərbi Avropa dövlətləri Ağqoyunlularla bağladıqları müttəfiqlik
müqavilələrinin şərtlərinə əməl etmədikləri üçün Osmanlı imperiyasına
qarşı müharibə Ağqoyunlu dövlətinin qələbəsi ilə sona yetmədi. Sultan II
Mehmed 1473-cü il avqustun İldə Otluqbelidə Uzun Həsənin hərbi
qüvvələrinə qalib gələ bildi. Lakin Avropa dövlətlərinin arxadan hücuma
keçəcəyindən ehtiyat edən II Mehmed Ağqoyunlu dövlətinə qarşı
müharibəni davam etdirməyə cəsarət göstərmədi. Ağqoyunlu-Türldyə
sərhədlərində ciddi bir dəyişiklik baş vermədi.
Beləlilclə, Osmanlı imperiyasının Cənubi Qafqazı, o cümlədən
Azərbaycanı, habelə İranı ələ keçirmək planı baş tutmadı. Ağqoyunlu
dövlətinin öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilməsi nəticəsində
Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərinin siyasi müstəqilliyi, bir
sözlə, Azərbaycan dövlətçiliyi aradan qalxmadı. Bununla, getdikcə artan
xarici təhlükəyə qarşı, Azərbaycan ərazisində qüvvətli mərkəzləşmiş
dövlət yaratmaq imkanı da əldən verilmədi, sonralar, Ağqoyunlulann
həyata keçirə bilmədikləri bu tarixi vəzifəni digər Azərbaycan sülaləsi -
Səfəvilər həyata keçirdilər.
Ağqoyunlu dövləti ilə geniş qarşılıqlı əlaqələr Avropa dövlətləri
üçün də faydalı oldu. Çünki Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrinin
bir hissəsini daim Şərqdə məşğul etməklə, bəzən də ona qarşı
müharibəyə girib Türkiyə ordusunun əsas zərbəsini öz üzərinə
götürməklə, Ağqoyunlu dövləti II Mehmedin Qərb ölkələri ilə əlaqədar
hərbi planlarının yerinə yetirilməsinə əngəl törədirdi. Azərbaycan xalqı
müxtəlif Avropa ölkələri və xalqlarının tarixi müqəddəratında yaxından
iştirak edir, ümumdünya tarixi inkişaf prosesindəki fəal rolunu davam
etdirirdi.
168
. Azərbaycan diplomatiyası
Ağqoyunlu dövlətinin Qərb ölkələri ilə diplomatik əlaqələrinin
genişlənməsi fonunda Azərbaycan və Avropa xalqlarının qarşılıqlı
yaxınlaşması kimi mütərəqqi tarixi proses də dərinləşməkdə davam
edirdi.
169
Yaqub Mahmudov.
IV F Ə S İ L XVI YÜZİLLİYİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ SƏFƏVİ
DÖVLƏTİNİN AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ DİPLOMATİK
ƏLAQƏLƏRİ
I. SƏFƏVİLƏRİN QƏRB DÖVLƏTLƏRİ İLƏ İLK DİPLOMATİK
ƏLAQƏLƏRİ (1514-cii il Çaldıran döyüşünə qədər)
Ağqoyunlu dövlətinin Türkiyə ilə müharibədə (1472-1473) məğlub
olması Azərbaycanın uzaqgörən dövlət adamlarma aydın göstərdi ki,
güclü mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmadan odlu silahlarla, 0 cümlədən
ağır toplarla təchiz edilmiş qüvvətli ordusu olan Osmanlı imperiyasına
qarşı müvəffəqiyyətlə mübarizə apamıaq, ölkənin dövlət müstəqilliyini
qoruyub saxlamaq mümlcün deyil. Lakin nə Uzun Həsənin, nə də onun
varislərinin mərkəzi hakimiyyəti qüvvətləndirmək məqsədilə gördükləri
tədbirlər istənilən nəticəni vermədi.
Sultan Yaqubun (1478-1490) dövründə yaranmış müvəqqəti
sakitlikdən sonra bu dövlət dərin tənəzzül dövrünə qədəm qoydu. Uzun
Həsənin apardığı aramsız müharibələr və bundan sonra başlanan feodal
hərc-mərcliyi şəraitində məhsuldar qüvvələr tənəzzülə uğramış,
feodalların soyğunçuluğu daha da şiddətlənmiş, ictimai-siyasi
ziddiyyətlər olduqca kəskinləşmişdi.
Xalq kütlələrinin getdikcə artmaqda olan narazılığına qarşı.hakim
dairələrin qüvvətli dövlətə ehtiyacı vardı. Bu cür dövlətin yaradılmasına
şəhər əhalisi, xüsusilə sənətkarlar və tacirlər də tərəfdar idilər. Qüvvətli
mərkəzi hakimiyyətin yaradılması, obyektiv olaraq, ölkənin ayrı-ayrı
Ağqoyunlu şahzadələri arasında hərbi toqquşmalar meydanına
çevrilməsindən, feodal özbaşınalığı və ağır vergilərdən təngə gəlmiş
zəhmətkeş kütlələrin, ilk növbədə, kəndlilərin də mənafeyinə uyğun idi.
Osmanlı imperiyasının Cənubi Qafqaz, 0 cümlədən Azərbaycan, habelə
İranla əlaqədar hərbi planları.
170
. Azərbaycan diplomatiyası
başqa sözlə, artmaqda olan xarici təhlükə bu cür dövlətin yaradılmasının
sürətləndirilməsini tələb edirdi.
Mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan dövləti yaratmaq kimi mühüm tarixi
vəzifənin yerinə yetirilməsi yolunda növbəti addım XVI əsrin
əvvəllərində, Səfəvilər sülaləsinin (1501-1736) banisi Şah İsmayılın
(1501-1524) hakimiyyəti illərində atıldı. Şiəliyi qəbul etmiş
Azərbaycan-türk tayfalarına (qızılbaşlara) arxalanan Şah İsmayıl
Ağqoyunlu dövlətini idarə edən Bayandurlar sülaləsinin daxili və xarici
siyasətinə qarşı ümumxalq narazılığından istifadə elərək bu dövlətin
varlığına son qoydu və 1499-1508-ci illər ərzində Azərbaycan, o
cümlədən Qərbi Azərbaycan, demək olar ki, bütün İran, Ərəb İraqını
əhatə edən qüvvətli dövlət yaratdı (366, s.201-210; 367, s.225-235; 443;
444, s.39-59).
Şah İsmayıl qarşısında qoyduğu hərbi-siyasi məqsədlərə nail
olmaqdan ötru geniş xalq kütlələrini öz tərəfinə çəkmək üçün şiəlikdən
bir vasitə kimi istifadə etdi və hakimiyyətə gəldikdən (1501) dərhal sonra
onu bütün dövlətin ərazisində hakim məzhəb elan etdi*. Çox keçmədən
Səfəvilər şiəlikdən özlərinin qonşu ölkələrlə əlaqədar qəsbkar xarici
siyasət planlarını həyata keçinnək üçün də istifadə etməyə başladılar**.
Ağqoyunlu dövlətinin yerində həm ərazicə, həm də hərbi-siyasi
baxımdan ondan daha geniş, daha qüvvətli Səfəvi dövlətinin meydana
gəlməsi Osmanlı imperiyasının şərqə doğru genişlənməsi yolunda daha
ciddi maneənin yaranması demək idi.
* Azərbaycan Səfəvi dövlətinin tarixini tədqiq edən O.Ə.Əfəndiyev belə nəticəyə gəlir ki, şiə şeyxlərinin cəmiyyətdə əsaslı dəyişikliklər edəcəkləri barədə verdikləri vədlər xalqı aldatmaq məqsədi daşıyan ictimai demaqogiya- dan başqa bir şey deyildi (444, s. 282).
** Azərbaycan türk sülaləsi olan Səfəvilərin şiəlik məzhəbini rəsmi dövlət dininə çevirməsi türk dünyasını, .sonralar isə bütün islam aləmini iki cəbhəyə parçaladı. Qərb diplomatiyası Şərqdə möhkəmlənmək üçün bundan məharətlə istifadə etdi. Səfəvi-Osmanit müharibələri tədriclə dini xarakter almağa başladı. Sonralar İranın hakim dairələri Səfəvilərin bu tarixi səhvindən istifadə edərək Azərbaycanı İranın içərisində əridib yox etmək siyasəti yeritməyə başladılar.
171
Yaqub Mahmudov_
Beləliklə, müxtəlif Şərq ölkələrini Aralıq dənizi sahillərindəki
məşhur ticarət mərkəzləri, həmçinin Bursa, İstanbul və Qara dəniz
vasitəsilə Avropa ilə əlaqələndirən ənənəvi karvan yollarında üstünlüyü
ələ keçinnək üstündə Uzun Həsən (1453-1478) və Sultan II Mehmedin
(1451-1481) hakimiyyəti illərindən başlayaraq davam edən ziddiyyətlər
Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsi ilə daha da kəskinləşdi.
Türkiyə ərazisində - Anadolunun şərqində, Qaramanda, habelə
Suriyada şiəliyin yayılması və Səfəvilərin tərəfdarlarının durmadan
artması, XVI əsrin əvvəllərindən etibarən genişlənməkdə olan və şiəlik
pərdəsi altında keçən Cəlali üsyanları, həmin üsyanların Səfəvilər
tərəfindən müdafiə olunması Səfəvi dövlətini Osmanlı imperiyası üçün
Ağqoyunlulara nisbətən daha qüvvətli təhlükəyə çevirdi.
Səfəvi dövlətinin qüvvətlənməsi Osmanlı imperiyasının Cənubi
Qafqazı, o cümlədən xam ipəyin vətəni olan Azərbaycanı, həmçinin
İranı ələ keçirmək siyasətinə zidd idi. Odur ki, XVI əsrin lap
əvvəllərindən başlayaraq Səfəvi-Türkiyə ziddiyyətləri kəskinləşdi.
Osmanlı imperiyası ilə toqquşmanın labüd olduğunu bilən Şah İsmayıl
Türkiyəyə qarşı müharibəyə hazırlaşmağa başladı. Şah İsmayıl da babası
- Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən kimi Osmanlı imperiyasının hərbi
qüvvələrini iki cəbhəyə parçalayıb məğlub etmək qərarına gəldi və
bunun üçün Qərb dövlətləri ilə hələ Ağqo- yunluların hakimiyyəti
illərində mövcud olmuş diplomatik əlaqələri yenidən canlandırmağa
başladı.
Qeyd etmək lazımdır ki, Osmanlı imperiyasının arxasında - Şərqdə
baş verən dəyişiklikləri Qərbi Avropa dövlətləri diqqətlə izləyirdilər.
Çünki Sultan II Mehmedin ölümündən sonra onun oğulları II Bayazidlə
Cem sultan arasında gedən taxt-tac mübarizəsi, Cemin öz qardaşına
qarşı hərbi yardım almaq üçün Avropa saraylarını gəzməsi (daha
doğrusu, hərbi əsir kimi əldən ələ keçməsi), Qaramanda Türkiyəyə qarşı
üsyan (1500), habelə müsəlmanlara - "kafirlərə" qarşı bəzi
müvəffəqiyyətlər qazanılması (1481-ci ildə Otrantonun Türkiyədən geri
alınması, 1492-ci ildə ərəblərin
172
.Azərbaycan diplomatiyası
İspaniya ərazisindən - Qranadadan tamamilə qovulması və s.) Qərbdə
Osmanlı imperiyasına qələbə ümidini artırmışdı. Belə bir şəraitdə Şərqdə
- dağılmaqda olan Ağqoyunlu dövləti ərazisində qızılbaş hərəkatının
qüvvətlənməsi və Şah İsmayılın ilk hərbi uğurları Qərbi Avropada
müəyyən canlanmaya səbəb oldu.
Roma papaları Türkiyəyə qarşı "səlib yürüşü" təbliğatını yenidən
genişləndirdilər. Papa VI Aleksandr Borcia (1492-1503) Türkiyəyə qarşı
səlib yürüşü təşkil etmək üçün 1500-cü ildə yeni "onda bir" vergisi
toplanılması haqqında xüsusi fərman verdi. Həmin vergiyə ali ruhanilər,
hətta kardinallar və papa dəftərxanasının nümayəndələri də cəlb olundular.
Papa fərmanına əsasən, bu vergini ödəməkdən imtina edənlər
mövqeyindən, dini vəzifəsi və xidmətindən asılı olmayaraq mürtəd elan
olunacaq və bütün gəlirlərindən məhrum ediləcəkdilər. Papa fərmanına
əsasən yeni "onda bir" vergisi alınacaq bütün ali ruhanilərin, o cümlədən
kardinalların gəlir cədvəli çıxarılmışdı (18, s.206-209).
Türkiyəyə qarşı müharibə (1499-1502) vəziyyətində olan Venesiya
respublikası da özünün Osmanlı imperiyasına qarşı ənənəvi müttəfiqi
olan Ağqoyunlu dövlətinin yerində yeni, daha qüvvətli Səfəvi
monarxiyasının meydana gəlməsini sevinclə qarşıladı. Bunun da başlıca
səbəbi ondan ibarət idi ki, bu zaman Fransa və İspaniya İtaliyanı ələ
keçirmək üstündə bu ölkənin ərazisində, tarixdə İtaliya müharibələri
adlanan uzun sürən müharibələrə (1494—1559) başlamışdılar. Odur ki,
Neapol krallığı, Papalıq və başqa İtaliya dövlətlərindən kömək ala
bilməyən Venesiya Türkiyəyə qarşı təkbaşına müharibə aparmağa
məcbur olmuşdu. Məhz buna görə də Venesiya hökuməti bir tərəfdən
Qaramanda Türkiyəyə qarşı mövcud olan narazılıqdan istifadə etmək,
digər tərəfdən Səfəviləri Osmanlılara qarşı müharibəyə cəlb etmək
imkanını öyrənmək qərarına gətdi.
Venesiya respublikası, bununla yanaşı. Şərq ticarətinin Vasko da
Qamanın kəşf etdiyi okean yolu ilə qərbə doğru istiqamətlənməsindən
narahat idi. Bunun qarşısını almaq, Azərbaycanla ənənəvi ticarət
əlaqələrini davam etdirmək üçün Venesiya Portuqali-
173
Yaqub Mahmudov.
yaya qarşı Misirin Məmlülc sultanlarına kömək etdi. 1503-cü ildə bir
neçə Venesiya gəmisi sökülüb Misirə verildi və Aralıq dənizi sahilindən
Qırmızı dəniz sahillərinə daşındı. Qırmızı dəniz sahilində yenidən
quraşdırılan bu gəmilər Hind okeanına çıxarıldı və Portuqaliyaya qarşı
mübarizə aparmaq uçun Hindistan sahillərinə göndərildi (70, s.68).
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, hələ XV əsrin II yarısında
Sultan II Mehmed tərəfindən Türkiyə dövlətinin tərkibinə qatılan bir çox
Kiçik Asiya türk tayfaları hələ də Osmanlılara qarşı mübarizə aparmaqda
idilər. Bu mübarizənin gedişində hamin tayfaların bir çoxu sünnilik
əleyhinə, o cümlədən Osmanlılara qarşı mübarizə aparan Səfəvilərin
məzhəbini - şiəliyi qəbul etmişdilər.
Bu tayfalardan birinə - Qaramanlılara məxsus olan Qaraman
bəyliyi, əvvəlki fəsillərdə göstərdiyimiz İdmi, vaxtilə II Mehme- din
qəsbkarlıq siyasətinə şiddətli müqavimət göstəmıiş, Qaraman
şahzadələri İshaq bəy. Pir Əhməd, Qasımbəy və başqaları Uzun Həsənə
sığınmışdılar. Qaramanlı tayfasından olan Rüstəm bəy Qa- ramanlı.
Bayram bəy Qaramanlı, Qılıc bəy Qaramanlı, həmçinin Varsaq
tayfasından olan Yusif bəy Varsaq Şah İsmayılın hakimiyyətə
gəlməsində və Səfəvilərin hakimiyyətinin möhkəmlənməsində mühüm
rol oynamışdılar (444, s.43, 48, 53, 54, 60 və s.). Qaraman sərkərdələri,
bu dəfə, Qaraman bəyliyinin müstəqilliyini Səfəvi hökmdarlarının
köməyi ilə bərpa etməyə çalışırdılar.
Venesiya hökuməti məhz bunları nəzərə alaraq öz elçisi Kon-
stantino Laskarini Qaramana və Səfəvilərlə əlaqə yaratmaq üçün
Azərbaycana yola saldı (70, s.22). Beləliklə, Səfəvi dövlətinin Qərbi
Avropa ilə ilk diplomatik təması Səfəvilərin hələ Ağqoyunlu taxtını ələ
keçirməsindən əvvəl, yəni 1499-1502-ci illər Venesiya- Türkiyə
müharibəsi dövründə yarandı, daha doğrusu, bu müharibə ərəfəsində ilk
qərb diplomatı - venesiyalı Konstantino Laskari Səfəvilərlə əlaqə
yaratmaq üçün Şərqə yola salındı.
Uzun illər İstanbulda və Kiprdə yaşadığı üçün Şərq aləminə
yaxından bələd olan, həmçinin dövrünün savadlı adamlarından biri
174
.Azərbaycan diplomatiyası
kimi tanınan Konstantino Laskari Qaramana və Səfəvilərin hərbi
düşərgəsinə səyahətdən qayıtdıqdan sonra, öz səfəri barədə Venesiya
hökuməti qarşısında geniş hesabatla - məruzə ilə çıxış etdi (70.19, s.
153-156; 94, s.32-37, sənəd 42).
Konstantino Laskarinin Venesiya hölcumətinə 14 oktyabr 1502- ci
il tarixli hesabatından aydın olur ki, o, Azərbaycana yola düşməzdən
əvvəl Venesiya hökumətinin məktubunu Təbrizə "cənab Qaramana"*
göndərib onunla göı-üşmək istədiyini bildirmiş, bundan sonra isə mənzil
başına yola düşmüşdü**.
Venesiya diplomatının məlumatına görə o, Təbrizdən atla 15 günlük
məsafədə olan/l^/an/cıe/'şəhərində "cənab Qaramanla", yəni Qaraman
şahzadəsi Mustafa bəylə görüşüb danışıqlar aparmış və öz hökumətinin
adından ona bildinnişdi: Venesiya respublikası ona öz torpağına, yəni
Qaramana qayıdıb hakimiyyəti ələ keçinnək üçün türklərə qarşı
mübarizə aparmaqdan ötrü hər cür kömək göstərmək əzmindədir (70.19,
s.153). Bundan sonra, Venesiya diplomatı "cənab Qaramanla" - Mustafa
bəylə birlikdə Hələbə getmiş, beş gün orada qaldıqdan sonra Qaraman
ərazisinə qayıtmış, burada Osmanlılara qarşı mübarizənin şahidi
olmuşdu.
* Konstantino Laskarinin "cənab Qaraman" adlandırdığı bu tarixi şəxsiyyət Qaraman şahzadəsi Mustafa bəydir. Keçmiş Qaraman hakimi İbrahim bəyin nəvəsi, yəni Nuri Sofınin oğlu olan bu Qaraman şahzadəsi Qaraman bəyliyi Türkiyəyə qatıldıqdan sonra Ağqoyunlu sarayına sığınmışdı. Mustafa bəy 1499-1502-ci illər Venesiya-Türkiyə müharibəsindən istifadə edərək Qaramana gəlib əhalinin osmanlı ağalığına qarşı mübarizəsinə başçılıq etmişdi. Müvəqqəti olaraq Qaramanda hakimiyyəti ələ keçirən və Türkiyə hərbi qüvvələri üzərində bir sıra qələbələr qazanan Mustafa bəy Venesiyadan və Səfəvilərdən yardım ala bilməyib nizami türk qoşunları tərəfindən məğlubiyyətə uğramış və Misirə qaçmışdı. Misir sultanlığı ərazisində, xüsusilə Suriyada qızılbaş təsirinin güclənməsindən narazı qalan və Türkiyə ilə münasibətləri pozmaq istəməyən məmlük sultanı Mustafa bəyi öldürtmüşdü (477, s.408;587, s.l09;533, S.164).
** Venesiya diplomatı Şərqə hansı ildə yola düşdüyünü qeyd etmir. O, sadəcə olaraq martın 16-da yola çıxdığını yazır. Lakin səyyahın təsvir etdiyi hərbi- siyasi hadisələrdən aydın olur ki, onun Azərbaycana gəlişi Şah İsmayılın Ər- zincan səfəri dövrünə təsadüf etmişdi ki, bu da 1499-1500-cü illərin hadisələri ilə üst-üstə düşür. Şah İsmayılın Ərzincan səfəri haqqında bax: 444, s. 46-47.
175
Yaqub Mahmudov^
Konstantino Laskarinin məlumatına görə, Qaraman şahzadəsi təcili
olaraq Kiprə elçi göndərmiş (70.19, s.153-154), görunur, Kipr vasitəsilə
Qərb dövlətlərindən odlu silahlar almaq istəmişdi.
Venesiya diplomatı yazır ki, o, bundan sonra "cənab Qaraman- la" -
Mustafa bəylə birlikdə Şah İsmayıldan kömək almaq üçün Azərbaycana
yola düşmüşdü.
Hadisələrin sonrakı gedişi göstərir ki, səyyah Şah İsmayılla
görüşmüş və onunla danışıqlar aparmışdı. Şah İsmayıl Venesiya
hökumətinin ona artilleriya və gəmilərlə kömək etmək vədini olduqca
yaxşı qarşılamışdı.
Konstantino Laskarinin məlumatlarına görə, danışıqlar zamanı
"cənab Sufi etiraf etdi ki, o, Qaramana hücum etməli və bu ölkənin öz
sahiblərinə qaytarılmasına cəhd göstərməlidir" (70.19, s.154).
Venesiya diplomatı yazır ki, bundan sonra "cənab Qaraman (yəni
Mustafa bəy - Y.M.) özünün bütün adamları ilə birlikdə yola düşdü və
cənab Sufi ilə birlikdə üç gün Türkiyə ərazisinə doğru at çapdılar"
(70.19, s.l54).
Sonra səyyah Anadolunun şərqində aparılan əməliyyatlardan,
xüsusilə "Amasiyanm azad olunmasından" bəhs edir, artıq Qaramana yol
açıldığını, "bu ölkəyə çatmaq üçun cəmi üç-dörd addım qaldığını"
göstərir (70.19, s.l54).
Lakin hadisələrin sonrakı gedişi göstərir ki. Şah İsmayıl Səfəvi bu
zaman Qaramana doğru hücumu davam etdinnədi və Qərb dövlətləri ilə
birbaşa əlaqə yarada bilmədi. Çünki bu addım labüd olaraq Türkiyə ilə
toqquşmaya gətirib çıxara bilərdi. Bu isə o zaman Səfəvilər üçün olduqca
təhlükəli addım olardı. Çünki, Şah İsmayıl hələ Şirvanşahlar və
Ağqoyunlu dövlətlərinə qarşı mübarizəni başa çatdırmamışdı. O,
Azərbaycanı ələ keçirmədən, bir neçə min nəfərlik qızılbaş dəstələri ilə
qüdrətli Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə qalxa bilməzdi. Buna
görə də Şah İsmayıl Ərzincandan Qaramana deyil, Şirvana doğru hərəkət
etdi.
Konstantino Laskarinin hesabatı, bir mənbə kimi, təkcə Səfəvi-
Avropa əlaqələrini öyrənmək üçün deyil, ümumiyyətlə, Səfəvilərin
hakimiyyətə gəlməsi ərəfəsindəki tarixi hadisələri araşdırmaq üçün
176
. Azərbaycan diplomatiyası
də çox qiymətli sənəddir. Bu sənəd bir daha təsdiq edir ki, Səfəvilər
Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirmək ərəfəsində öz tərəfdarlarını
artırmaq və gələcək rəqiblərini - Osmanlı imperiyasını zəiflətmək üçün
Türkiyə ərazisində, o cümlədən Qaramanda, habelə Suriyada cərəyan
edən hadisələrdə fəal iştirak edirdilər. Məsələn, Şah İsmayıl Səfəvinin
şəxsiyyətindən bəhs edən Konstantino Laskari qeyd edir ki, "Sofınin
başqa layiqli cəhətlərindən danışarkən əlavə etməliyəm ki, hətta türk
torpaqlannda da çox adam ona rəğbət bəsləyir və onun hakimiyyəti
altında yaşamağa can atır" (70.19, s.155).
Səyyahın bu məlumatını başqa mənbələr də təsdiq edir. Çünki
həqiqətən də, XV əsrin sonu - XVI əsrin əvvəllərində Türkiyənin Kiçik
Asiya ərazisində, xüsusən Anadolunun şərqində şiəlik geniş yayılmışdı.
Bu faktı təsdiq edən türk tarixçisi Səlahəddin Tansel göstərir ki, bu
zaman Amasya valisi olan şahzadə Əhmədin özü də qızılbaşlann təsiri
altında idi; onun oğlu Murad isə şiəliyi qəbul etmişdi (575, S.192, 206).
Mənbələrin məlumatına görə, 1502-ci ildə hətta İstanbulun özündə belə
təqribən 5000 nəfər qızılbaş vardı (490, S.91).
Konstantino Laskari Şah İsmayılın Ərzincan səfəri zamanı ilk Səfəvi
dəstələrinin Şərqi Anadoluda apardıqları hərbi əməliyyatların, həmçinin
1500-cü ildə Qaramanda Osmanlılara qarşı qalxmış üsyanın (575, s.192)
və Türkiyə sultanı II Bayazidin oğlanları arasında gedən taxt-tac
mübarizəsinin şahidi olmuşdu.
Venesiya diplomatının təsdiq etdiyinə görə, Səfəvilər bu
hadisələrdən fəal surətdə istifadə etmişdilər. Səfəvilərlə əlaqə yaratmış və
səyyahın "cənab Qaraman" adlandırdığı Qaraman şahzadəsi Mustafa
bəyin Qaraman üsyanı zamanı bu ölkəyə, həmçinin Suriyaya (Hələbə)
göndərilməsi, onun Kiprlə əlaqə yaratması, Qaraman üsyanına başçılıq
etməsi. Osmanlı sultanının böyük oğlu Qorqudla əlaqəyə girməsi. Sultan
II Bayazidin Amasya valisi olan digər oğlu - şahzadə Əhmədin atasına və
qardaşına - Trabzon valisi Səlimə (gələcək sultan Səlim Yavuza) qarşı
Səfəvilər tərəfindən müdafiə olunması, onun Qaramanın mərkəzi
Konyam ələ keçirməsi və s. bunu sübut edir (70.19, s. 153-156).
177
Yaqub Mahmudov-
Maraqlıdır ki, Sultan II Bayazidin Səfəvilər tərəfindən müdafiə
olunan böyük oğlu Qorqud atasına və qardaşlanna - Əhmədə və Səlimə
qarşı Venesiya ilə də əlaqə yaratmışdı. Konstantino Laskari Venesiya
dojuna hesabatında yazırdı ki, "mənim türk hökmdanmn böyük oğlu ilə
(yəni Qorqudla - Y.M.) çox yaxşı münasibətlərim var. Mən hələ
müharibədən əvvəl tacir kimi o yerlərdə olarkən, Siz həzrətləri barədə
onunla çox danışmışam. O zaman o mənə bildirmişdi: əgər Venesiya
hökuməti istəsə ki, mən onunla əlbir olum, mən bu işə gedərəm. Çünki
mən bilirəm ki, atam və qardaşlarım məni ələ keçirib öldürmək istəyirlər;
belə ki, mən böyük oğul kimi hakimiyyətə varislik iddiasında olmayım"
(70.19, s. 155-156).
Venesiya diplomatı qızılbaş dəstələri və bu dəstələrdə möhkəm
hərbi intizam olması barədə də olduqca maraqlı məlumatlar verir.
Səyyahın 1499-1500-cü illərdə Anadolunun şərqində fəaliyyət göstərən
qızılbaş dəstələrinin 80 min nəfər süvari və piyada döyüşçülərdən ibarət
olduğunu göstərən məlumatı şişirdilmiş* olsa da, qızılbaş - türk
tayfalarının "vuruşma və silah oynatmaq sandan böyük təcrübəyə malik
olmasını", qızılbaş döyüşçüsü üçün "silah və atın hər şeydən vacib
olduğunu" təsdiq etməsi həqiqətdir (70.19, S.154).
Səyyahın məlumatına görə, qızılbaş dəstələrində sünniliyə qar- ■ şı
nifrət ruhu o qədər güclü idi ki, "onlar türklərə (yəni Osmanlı türklərinə -
Y.M.) qarşı elə vuruşurlar, elə bil Məhəmmədin din düşmənlərinə qarşı
vuruşurlar", buna görə də "onların qələbə çalacağı şübhə doğurmur"
(70.19, s. 153-154). İlk qızılbaş dəstələrinin dini fanatizminin hərbi
uğurlardakı rolunu tədqiqatlarda təsdiq edir (95, S.13).
Konstantino Laskarinin hesabatında şiəlik barədə, xüsusən Şah
İsmayılın şəxsiyyəti haqqında da olduqca maraqlı məlumatlar vardır ki,
qarşımızdakı elmi problemlə bilavasitə əlaqədar olmadığı üçün həmin
məlumatlardan bəhs etməyə lüzum görmürük.
* O.Ə.Əfəndiyev 1499-1500-cü illərdə Anadoluya doğru yürüş edən qızılbaşların cəmi 1500 nəfər olduğunu, burada artıb "bir neçə min nəfərə çatdığını", Ərzincanda isə, artıq 7000 nəfər olduğunu qeyd edir (444, s. 47).
178
. Azərbaycan diplomatiyası
Konstantino Laskari Venesiya hökuməti qarşısında geniş
hesabatdan sonra - 1502-ci il oktyabrın 16-da Venesiya dojuna ikinci bir
sənəd - rəsmi şəhadət də təqdim etdi (70.20, s. 156-157; 94, 37-39, sənəd
43).
Səfəvi tarixini öyrənmək üçün qiymətli mənbə olan bu sənəd, həm
də Venesiya respublikasının Səfəvilərlə nə qədər dərindən
maraqlandığını da göstərir. Bu sənədlə Səfəvi hökmdarını şəxsən
gördüyünü bir daha təsdiq edən Konstantino Laskari öz hökumətini əmin
edir ki, "Sofı Osmanlı xanədanının başlıca düşmənidir"; bu
düşmənçiliyin "səbəblərindən biri Sofınin dininin (yəni şiəliyin - Y.M.)
İran, Qaraman, Türkiyə və Suriyada yayılmasıdır ki, bu da daim.
Osmanlı xanədanının dərin nifrətinə səbəb olur. Türkiyə hökmdarları,
hər cür yolla, bu dinin həqiqi dinə qarşı dönüklük olduğunu izah etməyə
çalışırlar" (70.20, s.156).
Səyyah yazır ki, "Sofınin bu dini" (yəni şiəlik - Y.M), daim Trabzon
ətraflarında Osmanlılara qarşı müharibələrlə nəticələnmişdir ki, bu da
"ağalann din və qan düşmənçiliyi ilə heç bir əlaqəsi olmayan" əhalinin
əzab çəkməsinə səbəb olmuşdur (70.20, s. 157). Səyyahın bu məlumatı
da tarixi həqiqətdir. Çünki, həqiqətən də XV əsrin sonu - XVI əsrin
əvvəllərində qızılbaşlarla Trabzon valisi olan şahzadə Səlimin hərbi
qüvvələri arasında toqquşmalar baş vermişdi (509, s.132-133, 139; 587,
s.233-234).
Konstantino Laskari öz rəsmi şəhadətində Şah İsmayıl Səfəvinin
hakimiyyətə gəlmə səbəblərini izah edərkən göstərir ki, "cənab Sofı
Uzun Həsən nəslində anadan olmuşdur və bu qohumluğa görə də İranın
hökmdarı və imperator olmuşdur" (70.20, s.157). İtalyan diplomatının bu
məlumatında da müəyyən həqiqət vardır. Çünki ata tərəfdən Səfəvi
sülaləsinə mənsub olan Şah İsmayılın ana tərəfdən babasının Uzun
Həsən, ulu babasının isə Tur Alı bəy olması onu Ağqoyunlularla
bağlayırdı (256, s.25-26, 47). Bu isə həm Səfəvilərlə, həm də
Ağqoyunlularla əlaqədar bir sıra nüfuzlu feodal qruplarının Şah İsmayılı
Azərbaycan taxtının qanuni varisi kimi qəbul etməsində, nəticə etibarilə
yeni bir Azərbaycan sülaləsi olan Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsində az
rol oynamamışdı.
179
Yaqub Mahmudo\
Məlumdur ki, Səfəvi - şiə təriqətinin başçıları eyni zamanda həm
feodal hakim, həm də dini başçı idilər. Sonralar şiəlik bütün Səfəvi
imperiyası ərazisində hakim məzhəb elan olunduqda, Səfəvi
hölcmdarlan hakimiyyətlərini möhkəmləndirmək üçün özlərinin geniş
xalq kütlələri içərisində müqəddəsləşdirilməsinə xüsusi diqqət
yetirirdilər. Konstantino Laskari öz hökumətinə verdiyi hesabatda bu
məsələni də aydınlaşdırırdı. O, gö.stərir: "Mən bunu (yeni rəsmi şəhadəti
- Y.M.) ona görə yazmaq qərarına gəldim ki, lap çox adam soruşur ki,
doğrudanmı Sofı peyğəmbərdir və möcüzələr törətməyə qadir olan
şəxsiyyətdir?! Həqiqətənmi o, fövqəltəbii zəka sahibidir?! Belə
adamlara mənim cavabım budur: bu cənab adi insandır və 0, öz
qohumluq əlaqələrinə görə İran (yəni Səfəvi - Y.M.) imperiyasının
hökmdarı olmuşdur. Burası da tamamilə doğmdur ki, o, öz etiqadında
özünü böyük, müqəddəs hesab edir" (70.20, s.l57).
Beləliklə, Səfəvilərlə Qərbi Avropa arasında hələ XV əsrin sonları
və XVI əsrin lap başlanğıcında, yəni onların keçmiş Ağqo- yunlu
dövlətinin ərazisində hakimiyyəti ələ keçirməkdə olduğu dövrdəcə iUc
diplomatik təmas yarandı. Ağqo3mnlularla olduğu kimi Səfəvi lərlə də
ilk diplomatik əlaqə yaradan Qərb dövləti Venesiya respublikası oldu.
Venesiya hökuməti Şərqdə Səfəvilərlə əlaqədar baş verən hərbi-siyasi
dəyişiklikləri diqqət mərkəzində saxlayırdı.
Lakin Səfəvilərin Venesiya respublikası ilə bu ilk diplomatik təması
hər iki tərəfin Osmanlı imperiyasına qarşı eyni zamanda hərbi
əməliyyata başlaması ilə nəticələnmədi. Çünki həmin dövrdə Səfə- vilər
hələ Şiı-vanşahlar və Ağqoyunlu dövlətlərini aradan qaldırıb
Azərbaycanda, ümumiyyətlə Ağqoyunlu dövlətinin ərazisində
möhkəmlənməmişdilər. Buna görə də Osmanlı imperiyasına qarşı
çıxmaq üçün geniş maddi ehtiyatlara və qüvvətli orduya malik
deyildilər. Şah İsmayıl bu zaman əsas məqsədinə nail olmaq üçün, yəni
Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirməkdən ötrü əlverişli beynəlxalq
şərait yaratmaq məqsədilə, bir tərəfdən. Osmanlı dövlətinin başını
Avropa cəbhəsində qarışdırmağa çalışır, digər tərəfdən, yaranmış
ictimai-siyasi ziddiyyətlərdən istifadə edərək Türkiyə ərazisində,
xüsusilə Anadoluda, şiəliyin yayılmasına xüsusi diqqət yetirirdi.
180
_ Azərbaycan diplomatiyası
Osmanlı imperiyasının Qərbdəki düşmənlərinə gəldikdə, onlar da bu
zaman Türkiyəyə qarşı vahid cəbhədə hərbi əməliyyata başlaya
bilmədilər. Avropada real vəziyyət belə idi; Osmanlı imperiyasına qarşı
müharibə vəziyyətində (1499-1502) olan Venesiya respublikası
uzun-uzadı danışıqlardan sonra 1500-ci ildə Macarıstanla, 1501- ci ildə
isə Papalıqla Türkiyəyə qarşı ittifaq bağlaya bildisə də (490, s.73-76;
575, s.190-191; 477, s.409; 587, s.215), bunun heç bir əməli nəticəsi
olmadı. Fransa və Portuqaliya isə Venesiyaya hərbi yardım
göstərməkdən imtina etdilər (70, s.22). Osmanlı donanması 1499-cu il
avqustun 12-da və 28-də (Navarin və Lepanto vunışmalan) Venesiya
hərbi dəniz qüvvələrini ağır məğlubiyyətə uğradıb Lepantonu aldıqdan
sonra, Bosniya valisi İskəndər Paşanın başçılıq etdiyi türk qoşunlan
Şimali İtaliyadakı Venesiya torpaqlanna daxil oldu (490, s.70-71; 575,
s.203; 516, s.911). Bununla Venesiyaya qarşı Türkiyənin Milanla
birləşməsi üçün real imkan yarandı. Beləliklə, Venesiya Osmanlı
imperiyasına qarşı bu müharibəni də uduzmaqda idi (477, s.404-411;
587, s.207-219). Digər tərəfdən, İspaniya ilə Fransa arasında İtaliyanı ələ
keçiiTnək üstündə uzunsürən müharibələrin - İtaliya müharibələrinin
başlanması ilə (1494-1559) Qərbi Avropa ölkələrinin Osmanlı
imperiyasına qarşı vahid cəbhədə birləşmək imkanı uzun müddət üçün
aradan qalxmış oldu. İtaliya dövlətlərinə gəldikdə, onlar nəinki
Türkiyəyə qarşı birləşmək haqqında düşünmür, əksinə Fransaya və
bir-birinə qarşı mübarizə aparmaq üçün Osmanlı dövlətindən hərbi
yardım almağa çalışırdılar.
Sultan II Mehmedin ölümündən (1481) sonra Qərbi Avropada
Osmanlı imperiyasına qarşı baş venniş müvəqqəti canlanmanın aradan
qalxmasında 1495-ci ildə Cem sultanın papa Aleksandr Borda tərəfindən
zəhərlədilib öldürülməsi də müəyyən rol oynadı*.
* Qərb dövlətləri qardaşı II Bayazidə qarşı hərbi yardım almaq üçün Avropaya qaçmış Cemə böyük ümid bəsləyirdilər. Onlar hətta, bu “qiymətli hərbi əsiri” ələ keçirmək üçün bir-biri ilə didişirdilər. İtaliya müharibələrinin (1494- 1559) gedişində - 1495-ci ildə Romanı ələ keçirən Fransa kralı VIII Kari həmin il yanvarın 27-də zorla onu papadan aldı.Papa Aleksandr Borcia isə Cemi zəhərlədikdən sonra Fransa kralına təslim etdi və bu qəsd üçün II Bayaziddən 300.000 dukat qızıl aldı (69. s.396-400; 18, s.130-131,138, 173-175, 177; 179; 17, s.95-96; 587, s.155-172; 509, s.130-132 və b.).
181
Yaqub Mahmudov.
Beləliklə, Venesiya respublikas) Osmanlı imperiyası ilə sülh
danışıqlarına başlamağa məcbur oldu. Qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman
şərqdə, o cümlədən Türkiyənin Kiçik Asiyadakı torpaqlarında qızılbaş
hərəkatının güclənməsindən təhlükəyə düşən Osmanlı dövləti Venesiya
ı-espublikasının sülh təklifini qəbul etməyə hazır idi. Bu baxımdan, türk
tarixçiləri İ.H.Uzunçarşılı, S.Tansel, T.Y.Öztuna və başqalarının
Türkiyənin Venesiyaya qarşı apardığı 1499-1502-ci illər müharibəsini
başa çatdırmaq üçün məhz "Səfəvi təhlükəsi"nə görə tələsdiyini qeyd
etməkdə, əlbəttə, əsaslan olmamış deyil (587, s.217-218; 575, s.204; 533,
s.l67). T.Y.Öztuna, hətta, bu dövrdo So- fəvilərin hərbi qüdrətindən bəhs
edərək göstərir ki, "Osmanlı cahan dövlətini ancaq başqa bir türk dövləti
yıxa bilərdi" (533, s.167).
Beləliklə, 1502-ci ilin dekabrında Türkiyə ilə Venesiya arasında
1499-cu ilin mayından bəri davam edən müharibə başa çatdı. İki dövlət
arasında bağlanmış müqaviləni 1502-ci il dekabrın 14-də Osmanlı
sultanı, 1503-cü il mayın 20-də isə Venesiya doju imzaladı (70, s.22;477,
S.411).
1503-cü il avqustun 20-də Türkiyə ilə Macarıstan arasında da sülh
müqaviləsi bağlandı (477, s.411).
Osmanlı dövləti 1499-1502-ci illər müharibəsində Venesiyanın
Aralıq dənizində üstünlüyünə ağır zərbə vurdu. Osmanlı imperiyası,
artıq, qüvvətli dəniz dövlətinə çevrilməkdə idi*.
Beləliklə, Venesiya respublikasının məğlub edilməsi və özünün
taxt-tac rəqibi Cem sultanın öldürülməsindən sonra, artıq, Avropa
cəbhəsindən narahat olmayan Osmanlı sultanı II Bayazid əsas diqqəti
şərqə - Səfəvilərə yönəltdi. Lakin bu zaman Şah İsmayıl, artıq,
Ağqoyunlu dövlətini aradan qaldırmış və Şiıvanşahlar dövlətinə sarsıdıcı
zərbə vuraraq geniş ərazili dövlət yarada bilmişdi, daha doğrusu. Uzun
Həsən tarixçəsi yeni variantda təkrar olunmuşdu. Bununla da Osmanlı
imperiyası özünün şərq qonşuluğunda Ağqo-
* 1502-ci li ilin dekabrında Venesiya hökuməti ilə aparılan sülh danışıqları zamanı Osmanlı imperiyasının baş vəziri Əli Paşa Venesiya diplomatlarına bildirmişdi: “İndiyə qədər dəniz sizin sevgiliniz idi; fəqət bundan soma bu haqq sizdən çox bizə aiddir” (516, s.911).
182
_ Azərbaycan diplomatiyası
yunlu dövlətindən sonra, ondan daha qüvvətli Səfəvi monarxiyasının
yaranması kimi ciddi hərbi-siyasi fakt qarşısında qaldı.
Şah olmaqla yanaşı, özünü həm də ölkənin dini başçısı elan edən
Şah İsmayıl və sonrakı Səfəvi hökmdarları Osmanlı sultanları üçün daha
ciddi rəqibə çevrildilər. Başqa sözlə, Səfəvilər Osmanlı imperiyasının
şərqə doğru genişlənməsi yolunda təkcə hərbi-siyasi deyil, həm də dini
sədd də çəkdilər.Bundan başqa, qızılbaş hərəkatı Osmanlı imperiyası
üçün həm də ciddi daxili təhlükə idi. Geniş mənada düşünülərsə, Səfəvi
monarxiyasının meydana gəlməsi ilə Yaxın və Orta Şərqin təkcə
hərbi-siyasi deyil, dini tarixində də yeni dövr başlanırdı. Bu baxımdan
1966-cı ildə Nyu-Cersidə Con Koundersin redaktorluğu altında nəşr
olunmuş "İslam dünyası Avropa işğallan dövründə" adlı tədqiqat işində,
irəli sürülmüş bir fikir müəyyən maraq doğurur. Həmin əsərdə göstərilir:
"1500-cü ildə Qırmızı çalmalılar Azərbaycanın paytaxtı Təbrizə daxil
oldular. Burada İsmayıl şah və imam elan olundu ki, bununla islam
tarixində yeni era başlandı" (578, s.33).
Bu "yeni era"nın mahiyyət xüsusiyyəti müsəlman dövlətləri
arasındakı dərin iqtisadi-siyasi ziddiyyətlərin həm də dini xarakter alaraq
daha da dərinləşməsi idi. Bu isə Qərbi Avropa dövlətlərinin Şərqdə
müstəmləkə işğallanna başladığı dövrə - Böyük coğrafi kəşflər dövrünə
təsadüf edirdi. Qərb dövlətləri bu ixtilaflardan məharətlə istifadə edir,
onların Şərqdə möhkəmlənməsi yolunda iki qüdrətli maneə olan Səfəvi
və Osmanlı türk monarxiyalannı bir-birinin əli ilə zəiflədir, öz
siyasətlərini həyata keçirirdilər.
"Qızılbaş ekstremizmi müsəlman Şərqini dini müharibələr və
üsyanlann qanlı burulğanına salmışdı" (180, s.9) ki, bu da doğulmaqda
olan Avropa kapitalizminin Şərqdə möhkəmlənmək siyasətinə tamamilə
əlverişli şərait yaradırdı.
Şah İsmayılın Təbrizi tutub Azərbaycanda, bütövlükdə Ağqo- yunlu
ərazisində hakimiyyəti ələ keçirməsindən sonra Səfəvilərin antitürkiyə
siyasətində fəallıq artdı. Ümumiyyətlə, Şah İsmayılın hakimİ5̂ əti
illərində Səfəvi-Türkiyə münasibətlərində iki dövr aydın nəzərə çarpır.
183
Yaqub Mahmudov.
Birinci dövr Şah İsmayılın özbək hökmdarı Şeybani Məhəmməd xan
(1451-1510) üzərində qələbəsinə - Mərv vuruşmasına (1510) qədər
davam etmişdi. Bu dövrdə Şah İsmayıl əsas diqqəti Səfəvilərin
şimal-şərq qonşusu olan Şeybanilər dövlətinin məğlub edilməsinə
yönəltmişdi (443, s. 108-111). Bu dövrdə Osmanlı imperiyası ilə açıq
hərbi toqquşmaya meyl göstərməyən Şah İsmayıl zahirən II Bayazidlə
sülh münasibətləri saxlayır, əslində isə Türkiyəni zəiflətmək üçün
Anadolunun şərqində şiəliyin yayılmasına xüsusi diqqət yetirirdi. O, eyni
zamanda. Osmanlı şahzadələri Qorqud, Əhməd və Səlim arasında mərkəzi
hakimiyyəti elə keçirmək üstündə başlanmış ixtilaflardan da istifadə edirdi.
Türkiyə dövləti daxilində kəskinləşən ictimai-siyasi ziddiyyətlər
Anadolunun şərqində qızılbaş təsirinin güclənməsinə şərait yaradır,
mərkəzi hakimiyyətə qarşı yetişməkdə olan xalq üsyanlan dini xarakter
almağa, yəni şiəlik bayrağı altında keçməyə başlayırdı.
Səfəvi hökmdanmn tapşırığı ilə dəstə-dəstə Şərqi Anadoluya axışan
şiə dərvişləri xalq içərisində böyük nüfuz qazanmışdılar. Anadoluda
qızılbaş təsirinin gücləndiyini o zaman Türkiyədə zərbi- məsələ
çevrilmiş aşağıdakı beyt də aydın sübut edir:
Əcəmin hər biri ki Ruma gəlir,
Ya vəzarət, ya da sancaq uma gəlir (509, s.l3)
Bu dövrdə - 1507-ci ildə Şah İsmayılın Maraş və Əlbistan hakimi
Zülqədəroğlu Əlaüddövləyə qarşı hərbi yürüşü (443, s.107; 447,
S.412-414; 509, s.l32) zamanı onun Türkiyə ərazisindən keçib getməsi
Şərqi Anadoluda Səfəvilərə meyli daha da artırdı. Şah İsmayılın bu
barədə, yəni Türkiyə sərhədlərini pozması haqqında. Osmanlı sultanını
xəbərdar etməsinə (443, s.107) və İstanbuldan buna icazə verilməsinə
(509, s.132) baxmayaraq II Bayazidin göstərişi ilə Səfəvi hökmdarına
qarşı Anadoluda səfərbərlik elan olundu; bundan başqa Yəhya Paşanın
başçılıq etdiyi 70 min nəfərlik türk qoşunu Rumelindən Anadoluya
keçirildi (575, s.207). Lakin Şah İsmayılın tezliklə Zülqədəroğullarının
torpaqlarını tərk edib Azərbaycana qayıtması nəticəsində 1507-1508-ci
illərdə iki dövlət arasında baş verə biləcək hərbi toqquşma sovuşdu.
184
. Azərbaycan diplomatiyası
Bununla belə, Səfəvilərlə əlaqə saxlayan Qərb dövlətləri arasında
Türkiyəyə qarşı baş verə biləcək canlanmanın qarşısım almaq məqsədilə
II Bəyazid Venesiya dojuna məktub yazıb bildirdi ki, Şah İsmayıl
Osmanlı qüvvələrinə məğlub olaraq qaçmışdır (490, s.96).
Yeri gəlmişkən, bu zaman siyasi hərc-mərclik dövrü keçirən
Türkiyə Anadolunun şərqində yetişməkdə olan qızılbaş üsyanlarından
ehtiyat edərək Səfəvilər dövlətinə qarşı müharibəyə başlaya bilmədi.
Sultan II Bəyazid bu zaman Şərqi Anadoluda Səfəvilərin artmaqda olan
təsirinə zərbə vurmaq məqsədilə burada şiəliyi qəbul etmiş əhalinin bir
qismini Türkiyənin Avropadakı torpaqlarına, 0 cümlədən 1499-1502-ci
illər Venesiya-Türkiyə müharibəsi zamanı Venesiyadan alınmış Moreya
torpaqlarına köçürməklə kifayətləndi (477, S.414; 575, s.207).
Lakin bu, ictimai-siyasi ziddiyyətlərin getdikcə kəskinləşdiyi Şərqi
Anadoluda qızılbaş təsirini aradan qaldırmadı. 1508-ci ildə Toqqatda
Səfəvilərlə sıx əlaqə saxlayan Nur Əli Xəlifənin (Qızılbaş Nurəddin)
başçılığı ilə qüvvətli xalq üsyanı başlandı (347, s.32; 355, S.61; 587,
s.225). Lakin bu zaman Şeybani Məhəmməd xanla həlledici döyüşə
hazırlaşan Şah İsmayıl Nur Əli Xəlifəyə silahlı yardım göstərə bilmədi.
Şeybanilərə qarşı mübarizə zamanı - 1510-cu il Mərv vuruşmasına
qədər Səfəvi-Osmanlı münasibətlərində nəzərə çarpan digər mühüm
cəhət bundan ibarətdir ki, həmin dövrdə Şah İsmayıl Osmanlı
imperiyasının Avropadakı düşmənləri ilə sıx diplomatik əlaqə yaratmağa
çalışırdı. Bu əlaqələri yaratmaqda Səfəvi hökmdarının əsas məqsədi, bir
tərəfdən, Türkiyənin başını daim Avropada qarışdırmaq idisə, digər
tərəfdən o, labüd olaraq gələcəkdə toqquşacağı Osmanlı imperiyasına
qarşı, babası Uzun Həsən kimi, Avropa və Asiya dövlətlərinin hərbi
ittifaqını yaratmağa çalışırdı. Bu niyyətlə Səfəvi hökmdarı 1501-ci ildə
Misirə elçi göndərib məm- lük sultanı ilə Osmanlılara qarşı ittifaq
bağlamağa cəhd göstərmişdi (490, S.93; 575, s.l93, 206). Lakin Suriya
ərazisində şiəliyin yayılması və qızılbaş təsirinin artmasından narazı
qaldığı üçün Misir sultanı bu təklifi rədd etmişdi. Bu zaman qızılbaşlara
qarşı Türkiyə ilə
185
Yaqub Mahmııdov-
yaxınlaşan məmlük sultanı Şah İsmayılın müttəfiqi olan və Osmanlılara
qarşı üsyan qaldırıb Misirə qaçan Qaraman şahzadəsi Mustafa bəyi də
öldürtdü (533, s.l64).
Qeyd olunduğu kimi, Səfəvilərlə Qərb dövlətləri arasında, konkret
olaraq Venesiya ilə ilk diplomatik kontakt hələ Şah İsmayılın
hakimiyyətə gəlməsi ərəfəsində 1499-1502-ci illər Venesiya-Türkiyə
müharibəsinin əvvəllərində yaranmışdı. O zaman hələ Ağqo- yunlu
dövlətini aradan qaldırmamış və Azərbaycanda möhkəmlənməmiş Şah
İsmayıl Türkiyəyə qarşı Venesiya respublikasına hərbi yardım göstərə
bilməmişdi. Lakin Ağqoyunlu dövlətini aradan qaldırdıqdan sonra
Səfəvilərin həm antitürkiyə siyasətində, həm də Avropa ölkələri ilə
əlaqələrində fəallıq artmağa başladı. Bu vaxtdan etibarən Səfəvi
dövlətinə Osmanlı imperiyasının aı-xasında bir güclü hərbi-siyasi qüvvə
kimi Avropada da maraq artdı. Beləliklə, Uzun Həsənin hakimiyyəti
illərində Qərb dövlətləri ilə yaranmış geniş diplomatik əlaqələr yenidən
canlanmağa başladı.
Səfəvi dövlətinin meydana gəlməsi Qərbi Avropa dövlətləri
içərisində hamıdan daha tez Papalıq və Venesiyanın diqqətini cəlb etdi.
1503-cü ildə, yenicə hakimiyyətə gəlmiş Roma papası II Yuli
(1503-1513) Almaniya, Fransa, İspaniya, Portuqaliya, habelə
Skandinaviyadakı feodal dövlətlərinin başçılarına məktublarla müraciət
edib onları Osmanlı imperiyasına qarşı birləşməyə çağırdı və Səfəvi
dövlətinin meydana gəlməsini, Şah İsmayılın hərbi müvəffəqiyyətlərini
Tanrının xristian dünyası üçün yaratdığı bir fürsət kimi qiymətləndirdi
(575, s.192-193; 533, s.l64), Qərb hakimlərini dərhal bu fürsətdən
istifadə etməyə çağırdı.
Venesiya respublikasına gəldikdə, Səfəvilərlə ən erkən əlaqə
yaratmış bu qərb dövləti Şah İsmayılın hərbi müvəffəqiyyətlərini daha
diqqətlə izləyirdi. Məsələn, 1499-1502-ci illər Venesiya- Türkiyə
müharibəsi başlanarkən Səfəvilərlə əlaqə yaratmaq üçün Şərqə
göndərilmiş Konstantino Laskari hələ Azərbaycanda ikən -
1501- ci ilin dekabrında Venesiya hökuməti Şərqdən qayıtmış papa
elçisi Del Astanm "yeni din xadimi İsmayıl haqqında" məlumatını
dinlədi (70, s.23).
186
. Azərbaycan diplomatiyası
Məşhur italyan xronikaçısı Marin Sanudo öz gündəliyinə Səfəvi
dövlətinə səyahət etmiş de Larta adlı bir nəfər papa nümayəndəsinin
1501-ci ilin dekabrında Venesiyaya göndərdiyi maraqlı bir məktubu da
daxil etmişdir. Həmin məktubda "İranda peyda olmuş yeni peyğəmbər 14
ya 15 yaşlı Sofi"nin hərbi uğurlarından, onun Uzun Həsən dövlətinin,
yəni Ağqoyunlu dövlətinin yerində yeni geniş ərazili dövlət
yaratmasından ətraflı bəhs olunur (94, s.3-4, sənəd 1).
1502- ci il sentyabrın 7-də isə Venesiya senatında Kiprli zabit
Nikolo Priulinin "sufi təriqətinin nailiyyətləri" haqqında məruzəsi (94,
S.20 24, sənəd 27) dinlənildi (70, s.23).
1502- ci ilin oktyabrında haqqında artıq bəhs etdiyimiz Kons-
tantino Laskari Şərqdən qayıdıb Venesiya senatının üzvləri qarşısında
Səfəvilər barədə geniş hesabatla çıxış etdi.
1503- cü ildə, Təbrizə göndərilmiş daha bir elçi Venesiyaya qayıtdı.
Moriati di Erzerum adlı bu Venesiya diplomatı 1503-cü ilin oktyabrında
Səfəvilərin müvəffəqİ37Ətləri barədə senata məlumat verdi (70, s.23; 94,
s.61-62, sənəd 84).
Qeyd etmək lazımdır ki, Səfəvi dövlətinin qərb ölkələri ilə bu ilk
diplomatik təmasındanca aydın olur ki, Şah İsmayılın həmin əlaqələri
yaratmaqda. Uzun Həsən kimi, başlıca iki məqsədi vardı: Avropa ölkələri
ilə ticarət əlaqələrini genişləndirmək və Səfəvi ordusu üçün qərbdən odlu
silahlar almaq*.
Bu baxımdan Marin Sanudonun gündəliklərində verilən iki sənəd
çox qiymətlidir. Bunlardan biri Venesiya respublikasının Şərqdəki
konsullarından biri Zuan di Tabianın 1502-ci il oktyabrın 7-də öz
hökumətinə göndərdiyi məktubdur. Venesiya diplomatı həmin
* Qərbdən göndərilən odlu silahları və artilleriya mütəxəssislərini qəbul etmək üçün Aralıq dənizi sahilinə çıxış yolu əldə etmək lazım idi. Bunun üçün ya Türkiyəyə müharibə elan edib Qaraman sahilinə çıxmaq, ya da Misir sultanını məğlub edib Suriyanı tutmaq gərək idi. Qeyd etmək lazımdır ki, -Ağqoyunlu Uzun Həsən vaxtı ilə ikinci yola daha çox meyl edirdi. Lakin qərb diplomatiyası onu Türkiyəyə qarşı yönəldə bildi. Bəzi məlumatlar sübut edir ki. Şah İsmayılın da əvvəleə Suriyanı ələ keçirmək niyyəti olmuş, buna görə də qərb ölkələri ilə Türkiyədən əvvəl Misir əleyhinə danışıqlar aparmışdır. O, qərb dövlətlərini Aralıq dənizi tərəfdən Misirə qarşı qaldırmaq, özü isə Suriyaya qoşun çəkmək niyyətində idi. Bax: 587, s.247.
187
Yaqub Mahmudov_
məktubda göstərir ki, "sofİ xristianlardan artilleriya almaq niy-
yətinlədir" (94, s.31, sənəd 38).
1504-cü il martın 15-də başqa bir venesiyalı - Andrea da Çivi- dal
Dəməşqdən vətəninə göndərdiyi bir məktubda yazırdı ki, bizim
Hələbdəki adamlarımıza buradan (yəni Dəməşqdən - Y.M.) çoxlu
qırmızı parça göndərilir. Çünki oraya ticarət üçün böyük kai"vanlar- la
gələn tacirlərin belə parçalara tələbatı çoxdur. "Onların sufiyə qırmızı
parça almaq üçün çoxlu pulu var" (94, s.69-70, sənəd 95).
Andrea da Çividal, həmçinin, Səfəvi tacirlərinin məlumatlarına
əsaslanaraq öz hökumətinə yazırdı ki, "Sufi" çoxlu mühüm yerlər işğal
etmişdir; hamı əmindir ki, "bu sufi" asanlıqla və tez bir zamanda
Hindistanla həmsərhəd olan bütün ölkələri ələ keçirəcək və böyük
hökmdar olacaqdır" (94, s.70, sənəd 95).
Qeyd etmək lazımdır ki. Şah İsmayıl da babası - Ağqoyunlu
hökmdarı Uzun Həsən kimi Qərb ölkələri ilə Qaraman, Suriya, Ro- dos
və Kipr vasitəsilə əlaqə saxlayırdı. Bəhs etdiyimiz dövrdə Qaraman
Osmanlı dövləti tərkibində olsa da, buranın yerli əhalisi - qaramanlılar,
habelə varsaqlar Osmanlı ağalığına qarşı mübarizəni davam etdirirdilər.
Əvvəllər Ağqoyunlu sarayına, sonra isə Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıla
sığınmış Qaraman şahzadələrinin bu ölkədə böyük nüfuzu vardı. Şiəliyin
yayıldığı Qaraman ərazisində, habelə Suriyada Səfəvilərin təsiri güclü
idi. Bundan istifadə edən Şah İsmayıl öz elçilərini Qərb ölkələrinə
Qaraman və Suriya vasitəsilə göndərirdi.
Suriyadakı Venesiya konsulu Səfəvi-Avropa əlaqələrinin tənzim
olunmasında vasitəçilik edirdi*. Venesiyanın Dəməşqdəki konsulu
Bartolo Kontarini 1505-ci ilin avqustunda öz hökumətinə məlumat
verirdi ki, buraya Qaramanın, yəni Qaraman şahzadəsinin elçisi
gəlmişdir; "o, cənab Sufinin sinyoriyanın (Venesiya hökumə-
* Venesiya respublikasının Şərq ölkələri ilə, o cümlədən Səfəvi dövlətilə ticarət əlaqələrində Suriya şəhərlərinin nə qədər-mühüm rol oynadığı belə bir faktdan görünür ki, “Müdriklər şurası”nın qərarına əsasən, 1513-cü ildə Venesiyanın Dəməşqdəki konsulunun əmək haqqı - 500 Venesiya dukatı 500 əşrəfi ilə, yəni Səfəvi pul vahidi ilə əvəz olunmuşdu (70, s.81).
188
■ Azərbaycan diplomatiyası
tinin - Y.M.) ünvanına yazılmış məktubunu gətirmişdir" (94, s.84, sənəd
117).
Venesiya konsulu şahın bu məktubunu Dəməşqdə italyancaya
çevirtdirib Venesiyaya yola salmışdı. Venesiya konsulu həmin məktubla
birlikdə 1505-ci il avqustun 24-də Venesiya hökumətinə göndərdiyi
məlumatında yazırdı: "Sufinin sinyoriyanın ünvanına yazdığı məktubun
tərcüməsini göndərirəm. Onun adı İsmayıl sultandır. Məktub yaxşı
yazılıb. Orada deyilir ki, Sufi türklərin üzərinə yürümək istəyir və
sinyoriyanın (Venesiya hökumətinin - Y.M.) dostu olmaq arzusundadır..."
(94, s.84, sənəd 118).
Q.Berşenin məlumatına görə, 1505-ci ildə Şah İsmayılın haqqında
bəhs olunan məktubu onun adından zərb olunmuş bir neçə qızıl və gümüş
sildcə ilə birlikdə Venesiya dojuna təqdim olunmuşdu (70, S.24).
Şah İsmayılın həmin məktubunun italyancaya tərcüməsi həın Marin
Sanudonun gündəliyinə, həm də Berşe toplusuna daxil edilmişdir (94,
s.91-92, sənəd 132; 70.21, s.l58).
"Allahın əbədi səltənət bəxş etdiyi İsmayıl Sufi sultan" həmin
məktubunda "böyük dostu, venesiyahların sultanı" Leonardo Lore-
danoya yazırdı: "Sizə bəslədiyimiz məhəbbəti dillə ifadə etmək, qələmlə
təsvir etmək, ağılla əhatə etmək mümkün deyil.
Biz sizin əlahəzrət şəxsiyyətinizi görməyi çox arzu edirik. Hər şeyi
başlayan və sona yetirən qadir Allaha ümidəm ki, çox keçmədən biz
görüşəcəyik və mehriban dost olacağıq. Sizə bildirirəm ki, mən bütün
Əcəm ölkəsini fəth etmişəm. İndi bu ölkə tərəqqi etməkdədir. Biz hər
şeyə qadir olan Allaha bel bağlayır və ümid edirik ki, hələ indidən sonra
da çoxlu böyük qələbələr çalacağıq. Çünki Allah hər şeyə qadirdir və
mərhəmətlidir. Ümid edirik ki, onun köməyi ilə düşmənlərimizə qalib
gələcəyik" (94, s.91-92, sənəd 132; 70.21, s.l58).
Qeyd etmək lazımdır ki. Uzun Həsəndən başlayaraq Şah Abbasa
qədər heç bir Ağqoyunlu və Səfəvi hölandan Avropaya göndərdikləri
məktublarda, bəzi hallar nəzərə alınmazsa, hərbi planlarını açıb
göstərmirdilər. Çünki uzun təhlükəli yolda bu məktubların Os-
189
Yaqub Mahmuclov-
manlı kəşfiyyatının əlinə keçməsi təhlükəsi vardı. Buna görə də belə
məktublarda, adətən, ümumi işarələr verilir, əsas plan isə elçi tərəfindən
şifahi bildirilirdi. Əlbəttə, Şah İsmayılın həmin məktubu da bu baxımdan
istisna təşkil etmir. Yəqin ki, şahın həmin məktubda verdiyi "çox
keçmədən biz görüşəcəyik" ifadəsi Səfəvi dövlətinin Osmanlı
imperiyasına qarşı Venesiya ilə eyni vaxtda hücuma keçib Aralıq
dənizinin sahilində birləşmək planına işarə idi.
Aydın məsələdir ki, bəhs olunan dövrdə Venesiya hökuməti Səfəvi
hökmdarının çağırışına cavab olaraq heç bir real addım ata bilməzdi.
Çünki bu zaman 1499-1502-ci illər Venesiya-Türkiyə müharibəsinin
qurtarmasından və iki dövlət arasında sülh müqaviləsi bağlanılmasından
təqribən 3 il keçirdi. Digər tərəfdən, İtaliya ərazisində İspaniya ilə Fransa
arasında müharibə gedirdi. Venesiya bundan da ehtiyat edirdi. Lakin
Venesiya hökumətinin Səfəvi dövləti ilə ticarət və diplomatik əlaqələri
davam etdirməyə olan güclü marağı davam etməkdə idi.
Bu baxımdan 1507-ci il martın 5-də Zian Morezini* adlı bir nəfər
venesiyalının Dəməşqdən öz atasına yazdığı məktub çox səciyyəvidir
(94, s. 135-146, sənəd 218). Geniş həcmli bu məktubda Şah İsmayılın
Maraş və Əlbistan hakimi Əlaüddövləyə qarşı yürüşü, bu dövrdə
Səfəvi-Misir və Səfəvi-Türkiyə münasibətləri çox geniş təsvir olunur**.
Zian Morezini həmin məktubda göstərir ki, "elə adamlar var ki,
İrana (Səfəvi dövlətinə - Y.M.) ticarətə getmək arzusundadırlar... Məni
təəccübləndirən budur ki, nə üçün bizim ölkəmizdən (yəni Venesiyadan -
Y.M.) oraya bir nəfər səfir göndərmirlər. Mən belə hesab edirəm ki. Sufi
onu yaxşı qəbul edərdi və həmin səfir Sufini bizim xeyrimizə hərəkət
etməyə sövq edə bilərdi"(94,s.43,sənəd 218).
Daha sonra həmin məktubda göstərilirdi ki, indi Venesiya hökuməti
üçün "müqəddəs məqsədə nail olmaq - Türkü (yəni
* Bu ad Q.B e r ş e toplusunda Covanni Morozini da Damasko (G i o v a n n i M o r 0 z i n i da Dainasco) kimi getmişdir {Bax: 70, s.23). **Bu sənəddə Şah İsmayılın şəxsiyyəti barədə də geniş və maraqlı məlumat vardır.
190
■ Azərbaycan diplomatiyası
Osmanlı sultanını - Y.M.) Avropadan qovmaq naminə" xristian
hakimləri ilə İran (Səfəvi dövləti - Y.M.) arasında ittifaq yaratmaq üçün
çox əlverişli məqamdır (70, s.23).
Qeyd etmək lazımdır ki, 1507-1508-ci illərdə Zülqədəroğlu
Əlaüddövləyə qarşı yüriış zamanı Osmanlı torpaqlarından keçib gedən
Şah İsmayıl əvvəlcədən bilirdi ki, onun bu addımı Osmanlı imperiyası ilə
toqquşmaya səbəb ola bilər. Buna görə də həmin addımı atmazdan qabaq
o. Qərbdən Venesiyanı Türkiyəyə qarşı qaldırmaq üçün İtaliyaya elçilər
göndərdi. Bu Səfəvi diplomatlannm Venesiyada danışıqlar apardığını bir
sıra sənədlər sübut edir. Əwəla, həmin Səfəvi elçiləri hələ Venesiyaya
yola düşməmiş respublika hökuməti özünün Dəməşqdəki konsulu Toma
Kontarinidən gizli məlumat aldı. 4 mart 1508-ci il tarixli həmin
məlumatda Toma Kon- tarini öz hökumətinə yazırdı: "Sufi sinyoriyaya
(Venesiya hökumətinə - Y.M.) öz elçisini göndərmək niyyətindədir.
Güman ki, həmin elçi ilə məktub da göndərəcəkdir" (94, s. 134-135,
sənəd 217).
Bəhs etdiyimiz dövrdə Səfəvi dövlətinin, necə olursa-olsun. Qərb
dövlətləri ilə əlaqələr yaratmağa çalışdığını sübut edən digər fakt:
1508-ci il sentyabrın 27-də Rumıniyadakı Neapol elçisi Da- mian di
Tarsia Venesiya hökumətinə maraqlı bir məlumat göndərdi. Həmin
məlumata görə, "gecə, məxfi surətdə, ona Türkiyə torpaqlarından keçib
gəlmiş bir adam müraciət etdi; o, bildirdi ki, İranda olmuş və Sofı
tərəfindən qəbul olunmuşdur. O, təsdiq etdi ki, Sofi xristianların dostudur
və onlarla dostluğu möhkəmləndirmək istəyir. O, məndən xahiş etdi ki,
Venesiya hökumətinə məlumat verim ki, Türkiyəni yerlə yeksan etmək
niyyətindədir, San- Markoya və Venesiya hökumətinə hörmət bəsləyir,
öz ordusuna Anadoluya hücum etmək barədə göstəriş vermişdir" (94,
s.l55, sənəd 240).
Həmin məktubdan məlum olur ki. Şah İsmayıl Venesiyadan başqa
Rodos və Neapol krallığı ilə də əlaqə yaratmaq niyyətində idi (94, S.155,
sənəd 240).
Nəhayət, 1508-ci ildə Françesko Malipiyero adlı bir venesiyalı- nın
gəmisində Venesiyaya iki nəfər elçi gəldi. Bunlardan biri Şah
191
Yaqub Mahmudov-
İsmayılın, digəri isə Qaraman şahzadəsinin elçisi idi. Hər iki elçi
Venesiyaya Şah İsmayılın məktubunu gətinnişdi. Səfəvi hökmdarının
həmin məktubunu hələ Dəməşqdə ikən Venesiya konsulu Pyetro Zeno
italyancaya çevirlmişdi. Zeno bu məktub barədə Venesiyaya göndərdiyi
məlumatda yazır ki, "bu, yaxşı məktubdur. O, (yəni Şah İsmayıl - Y.M.)
həmin məktubda özünü bizim yaxşı dostumuz adlandırır" (94, s.
162-163, sənəd 251).
Səfəvi elçiləri Venesiyada olduqca yaxşı qarşılandılar. Onlara
dövlət hesabına Barbaro sarayında - San-Stefanoda yer verildi. Bir neço
gündən sonra Şah İsmayılın elçisi Venesiya hökuməti qarşısında çıxış etdi.
Q.Berşe Paolo Covionun "Venesiya tarixi"nə əsaslanaraq göstərir ki,
Səfəvi elçisi Venesiya hökuməti ilə danışıqlar zamanı bildirdi ki, o,
İtaliyadan Suriya yolu ilə odlu silahlar və artilleriya mütəxəssisləri
aparmaq üçün gəlmişdir; Venesiya Yunanıstan sahillərində Türkiyə ilə
dəniz müharibəsinə girsin və Bəyazidi burada məşğul etsin; buna cavab
olaraq Səfəvi dövləti Kiçik Asiyada müharibəyə başlaya bilərdi. Bir
sözlə, onun hökmdarı vaxtı ilə Uzun Həsənin həyata keçirmək istədiyi
hərbi planı yerinə yetirmək niyyətindədir (70, s.25-26; 575, s.193; 533,
s.167).
Bununla belə, Venesiya hökuməti Səfəvi elçilərini nə qədər yaxşı
qarşılasa da, danışıqlar heç bir real nəticə vermədi. Venesiya hölaiməti
Şah İsmayılın məktubuna və elçisinə ancaq "nəzakətli" cavab verməklə
kifayətlənməli oldu. Venesiya hölaiməti Səfəvi elçisinə cavabında
bildirdi ki, "venesiyalıları İran hökmdarı ilə (yəni Uzun Həsənlə - Y.M.)
bağlayan xeyiı-xah dostluq onların çox yaxşı yadındadır"; hazırda isə
onlar "çox məmnundurlar ki, Sofi türklərin düşmənidir" və Osmanlı
imperiyasına qarşı müharibəyə başlamağa hazırdır. Lakin respublika
hazırda "fövqəladə dərəcədə ağır şəraitə" düşmüşdür; "Avropanın ən
qüdrətli hökmdarları ona qarşı müharibəyə başlamışlar" (70, s.26).
Qeyd etmək lazımdır ki, həqiqətən də bu zaman Venesiya
respublikasının Şimali İtaliyadakı torpaqlarını bölüşdünnək üçün Roma
papası II Yuli, Almaniya imperatoru I Maksimilian, Fransa kralı XII
Lüdovik, İspaniya ki'ah I Ferdinand, həmçinin Florensiya,
192
Azərbaycan diplomatiyası
Mantua, Ferrara, Savoyya və başqa İtaliya dövlətləri 1508-ci il dekabrın
10-da "Kambre liqası" adlı ittifaq bağlamış və respublikaya qarşı hərbi
əməliyyata başlamışdılar.
Bununla belə, Venesiya hökuməti Şah İsmayıla yazdığı cavab
məktubunda Səfəvilər dövlətini Türkiyəyə qarşı müharibəyə sövq etmək
imkanını da əldən vermədi. Respublika hökuməti həmin məktubda
bildirirdi: Venesiyadan ötrü Səfəvilərlə dostluqdan daha mühüm və daha
əziz heç nə ola bilməz; Osmanlı imperiyasının qarşısını saxlamaq və onu
darmadağın etmək üçün öz silahımızı Səfə- vilərin silahı ilə
birləşdinnəkdən böyük heç bir arzumuz yoxdur. Respublika arzu edərdi
ki, bunu Sofıyə sübut etmək üçün qüvvəsi daxilində olan hər şeyi etməyə
imkanı olsun (70, s.26).
Səfəvi elçiləri Venesiya hökuməti ilə danışıqları başa çatdırdıqdan
sonra, 1509-cu ilin sentyabrında Kiprə, oradan da Suriyaya gəldilər və
burada - Dəməşqdəki Venesiya konsulu Pyetro Zenoya danışıqların
gedişi barədə məlumat verdilər.
Lakin bu zaman Suriyada qızılbaş təsirinin güclənməsindən narazı
qalan və Osmanlı imperiyası ilə yaxınlıq edən Misir sultanı, türk
kəşfiyyatının təkidi ilə, Səfəvi dövləti ilə Qərb ölkələri arasında
vasitəçilik etdikləri üçün Venesiyanın Dəməşqdəki və Qahirədəki
konsulları Pyetro Zeno və Toma Kontarinini zindana atdırdı. Yalnız
Venesiya hökuməti Pyetro Zeno ilə Səfəvi elçiləri arasındakı danışıqların
şəxsi xarakter daşıması barədə rəsmi izahat verdikdən sonra Venesiya
konsulları azad olundular (70, s.27). Lakin Misir sultanı Səfəvilərin
Suriya vasitəsilə Qərb ölkələri ilə əlaqə saxlamasına mane olmaq üçün
nəzarəti daha da gücləndirdi.
1510-cu ildə Səfəvi dövlətinin hərbi-siyasi tarixində mühüm hadisə
baş verdi. Şah İsmayıl Məi"v vuruşmasında* (1 dekabr 1510- cu il)
Səfəvilərin ən qüvvətli rəqiblərindən birinə - Şeybanilər dövlətinə
sarsıdıcı zərbə vurdu (443, s. 109-111). Bu vaxtdan etibarən Osmanlı
imperiyasına qarşı mübarizə Səfəvi dövləti xarici siyasətinin baş
məsələsinə çevrildi. Bununla əlaqədar olaraq biz
* Ankara (1402), Otluqbeli (1473) və Çaldıran (1514) vuruşmaları kimi Mərv döyüşü də türk-islam tarixinin ən faciəli hadisələrindən biridir.
193
Yaqub Mahmudov-
0.Ə.Əfəndiyevin belə bir fikrinə tamamilə şərikik ki, "Şeybanilər
dövlətinin timsalında təhlükəli qonşusunu zəiflədən Şah İsmayıl özünün
Türkiyə ilə əlaqədar siyasətini kəskin surətdə dəyişdi və II Bəyazidə
qarşı bir sıra düşmənçilik addımları atdı" (443, s.l 11).
Şah İsmayıl, hər şeydən əvvəl, Osmanlı dövlətində siyasi sabitliyin
pozulmasından istifadə edərək bu dövləti daxildən zəiflətmək xətti
götürdü.
Şeybani Məhəmməd xanın başını İstanbula - II Bəyazidə göndərən
Səfəvi hökmdan Şərqi Anadoluda şiəlik pərdəsi altında genişlənməkdə
olan xalq hərəkatını (qızılbaş hərəkatını) fəal surətdə müdafiə etməyə
başladı. Bu zaman Toqqat və onun ətraflarında 1508-ci ildə Nur Əli
Xəlifənin (Qızılbaş Nurəddin) başçılığı ilə başlanmış xalq hərəkatı hələ
də davam etməkdə idi. 1511-ci ildə isə Antalya və onun ətraflarında yeni,
daha qüvvətli xalq üsyanı başlandı. Bu üsyana da qızılbaş təkəli
tayfasından olan Qarabıyıkoğlu başçılıq edirdi. Özünü Şah İsmayılın
qulu hesab edən Qarabıyıkoğlunım başçılıq etdiyi bu üsyan mənbələrdə
Şahqulu Baba Təkəli üsyanı kimi məşhurdur*. Hər iki üsyanın başçısı
Səfəvilərlə sıx əlaqə saxlayırdı (355, s.61-62; 347, s.32; 533, s.174; 575,
s.193 və s.).
Anadoluda qızılbaş hərəkatının qüvvətləndiyi bir zamanda İstanbul
sarayında da siyasi sabitlik pozulmuşdu. Əsrin lap əvvəllərindən
hakimiyyət ıığrunda üç şahzadə - Qorqud, Əhməd və Səlim arasında
başlanan mübarizə həlledici mərhələyə qədəm qoymuşdu. Saray
dairələrinin təkidi ilə hakimiyyətdən əl çəkmək qərarına gəlmiş II
Bəyazid şahzadə Əhmədi özünə vəliəhd təyin etmişdi. Bu isə döyüşkən
feodal dairələrinin, xüsusilə yeniçərilərin narazılığına səbəb olmuşdu.
Bundan istifadə edən Səlim həmin qüvvələrə arxalanaraq hakimiyyət
uğrunda silahlı müharibəyə başladı.
Osmanlı taxtı üstündə gedən bu mübarizədə Şah İsmayıl şahzadə
Əhmədi müdafiə etdi və cəsur sərkərdə olan Səlimin taxta çıx-
* Şahqulu Baba Təkəlinin atası Həsən Xəlifə Şeyx Heydərin müridi olmuş və vaxtilə Anadoluda, xüsusilə Antalya və onun ətraflarında şiəliyin yayılmasında fəal rol oynamışdı (367, s.237; 587, s.226).
194
. Azərbaycan diplomatiyası
masına əngəl törətməyə çalışdı. Lakin Səlim yeniçərilərin fəal köməyi ilə
qardaşı Əhmədin tərəfdarlarına qalib gələrək 1512-ci il aprelin 24-də
hakimiyyəti ələ keçirdi. Belə olduqda, Şah İsmayıl Sultan Səlimi taxtdan
salmaq üçün qardaşı şahzadə Əhmədə yardım göstərdi. Lakin bu da bir
nəticə vermədi.
Yeni sultan hər iki qardaşının hərbi qüvvələrini dannadağın etdi və
onları oğulları ilə birlikdə edam etdirdi. Şahzadə Əhmədin oğlanlarından
ancaq biri - Murad kömək üçün Səfəvi sarayına qaçdı. Muradı tələb
etmək üçün Səfəvi sarayına gəlmiş Osmanlı elçiləri öldürüldülər. Eyni
zamanda Səfəvi hərbi qüvvələri Kiçik Asiyanın şərqində hərbi
əməliyyata başladılar. Səfəvi-Osmanlı münasibətləri daha da
gərginləşdi*.
Şah İsmayıl Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə hazırlaşarkən,
onu daxildən zəiflətmək siyasəti yeritməklə yanaşı, Avropa ölkələri ilə
diplomatik danışıqları da genişləndinnəyə cəhd göstərdi. 1508-ci ildə
Venesiyada danışıqlar aparmış Səfəvi elçiləri qayıdıb gəldikdən sonra.
Şah İsmayıl yaxınlaşmaqda olan Səfəvi- Türkiyə müharibələri zamanı
Avropa dövlətlərini qərbdən Osmanlı imperiyasına qarşı qaldırmaq üçün
yenidən Venesiya hökumətinə müraciət etmək qərarına gəldi. O, 15I0-cu
ildə Təbrizdən Hələbə qayıdan bir dəstə italyan tacirinə qoşaraq
Venesiyaya əslən Kiprli olan Nikolo Soror adlı bir nəfər elçi yola saldı.
Lakin Suriya ərazisinə daxil olan kimi həmin elçi Şah İsmayılın məktubu
ilə birlikdə ələ keçirildi və Hələb hakiminin sərəncamına göndərildi (94,
s. 170-172, sənəd 268).
Misir sultanının hökmü ilə Səfəvi elçisi zindana salındı. Hadisələrin
sonrakı gedişindən aydın olur ki, Venesiyanın Dəməşqdəki konsulu
Pyetro Zeno bu hadisə ilə əlaqədar olaraq üç dəfə Misir sultanının
qəbuluna getmiş, lakin Şah İsmayılın elçisini azad etdirə bilməmişdi.
Venesiya respublikasının İskəndəriyyədəki konsulu Toma Kontarininin 3
aprel 1510-cu il (94, s.180-182, sənəd 279)
* Yeri gQİmişkən, Səfəvi-Osmanlı münasibətlərinin bu məqamları indiyədək lazımınca araşdırılmamışdır.
195
Yaqub Mahmudov.
və Dəməşqdəki konsulu Pyetro Zenonun 4 aprel 1510-cu il (94, s.
182-183, sənəd 280) tarixli məktublarından* aydın olur ki, Misir sultanı
Venesiyanın "Sofıni rədd etmək əvəzinə, qollarını açıb onu bağrına
basmaq üçün hazır olmasından" çox narazı qalmışdı.
Marin Sanudonun məlumatına görə. Şah İsmayıl 1510-cu ildə
Venesiyaya "məşhur həkim elan" Əli bəy adlı, 35 yaşlı daha bir elçi də
yola salmışdı (94, s.l73, sənəd 270).
Lakin əvvəlki dövrdə olduğu kimi. Şah İsmayılın Çaldıran döyüşü
ərəfəsində də Venesiya respublikasını Osmanlı imperiyasına qarşı
qaldımıaq planı baş tutmadı. Bu zaman respublika hökumətinin başı
İtaliya müharibələrinə (1494—1559) qarışmışdı.
Şərq siyasətinə gəldikdə, Venesiya respublikası bu zaman
Türkiyəni Səfəvi dövlətinin əli ilə zəiflətməyə çalışır, özü isə həm
Türkiyə, həm də Misirlə münasibətlərini sahmanda saxlamaq siyasəti
yeridirdi. Məsələn, Səfəvi-Misir münasibətlərinin kəskinləşdiyi bir
zamanda Venesiya hökuməti özünün 1511-ci il dekabrın 22-də Qahirəyə
yola saldığı elçisi Domeniko Trevizana tapşırırdı ki, sultanı, yəni Misir
sultanını "sakitləşdirmək üçün bütün vasitələrdən və imkanlardan
istifadə etsin" (70, s.27). O, Misir sultanını əmin etməli idi ki, Səfəvi
elçilərinin Venesiyada danışıqlar aparması "kiminsə əleyhinə qəsd
hazırlamaq" məqsədi daşımırdı; bu, ancaq hökumətimizə xoş duyğular
nümayiş etdirən bir hökmdarın, yəni Şah İsmayılın ehtiyaclar: və
uğurları barədə məlumat almaq üçün lazım idi. Biz həmin elçilər
vasitəsilə Şah İsmayıla ancaq "şifahi şəkildə, ümumi sözlərlə" cavab
vermişik. Bütün ölkələrlə münasibətlər saxlayarkən bizim
hökumətimizin qaydası belədir (70, s.27).
Şah İsmayıl Çaldıran döyüşü ərəfəsində Osmanlı imperiyasına qarşı
Poıtuqaliya ilə də hərbi ittifaq bağlamağa və İran körfəzi vasitəsilə bu
dövlətdən odlu silahlar, artilleriya mütəxəssisləri almağa da cəhd
göstərdi.
* Hər iki konsulun məlumatı Venesiyaya eyni vaxtda - 1510-cu il iyunun 14- də çatmışdı.
196
■ Azərbaycan diplomatiyası
Səfəvi-Portuqaliya əlaqələrinin yaranması Avropadan Hindistana
dəniz yolunun kəşf olunması və Portuqaliyanın Hind okeanı hövzəsində
möhkəmlənməsi ilə bağlı idi. Vasko da Qamanın məşhur ərəb dənizçisi
və coğrafiyaşünası Əhməd ibn Məcidin yaxından köməkliyi ilə
Hindistana dəniz yolu kəşf etməsindən (1498-ci il, 20 may) az sonra
bir-birinin ardınca Hind okeanına göndərilən Portuqaliya hərbi dəniz
ekspedisiyaları (Pyednj Kabral - 1500- 1501, Vasko da Qama -
1502-1503, Fransişku Almeyda - 1505- 1509, Alfonsu d'Albukerke -
1503-1515 və b.) Şərqi Afrika, Hindistan, Seylon və Cənub-Şərqi
Asiyada çox mühüm hərbi strateji və ticarət mərkəzləri (əsasən sahil
məntəqələrini) ələ keçirdilər (457, s.175-271; 539, s.36-43; 550, s.51-77;
516, s.914-915). 1507- ci ildə Ədən körfəzinin girəcəyindəki Sokotra
adasını fəth edən və 1513-cü ildən isə Ədənin özünü ələ keçirmək
uğrunda müharibələrə başlayan portuqaliyalılar əslində Hind okeanı
hövzəsini Qırmızı dəniz və Misir vasitəsilə Aralıq dənizi sahilləri ilə
əlaqələndirən məşhur ticarət yolunu bağladılar.
1507-ci ilin oktyabnnda Alfonsu d'Albukerkenin başçılıq etdiyi
Portuqaliya donanması Hörmüzə hücum etdi. İran körfəzinin ağzında
yerləşən Hönnüz Səfəvi dövləti üçün Hind okeanına mühüm çıxış
məntəqəsi idi*. Hörmüz hakimi Səfəvilərdən asılı idi və Səfəvi
xəzinəsinə illik bac verirdi. Lakin 1507-ci ildə Zülqədəroğlu Əlaüd-
dövləyə qarşı }4irüşdə olan Şah İsmayıl Höımüz əmirinə yardım göstərə
bilmədi**. Hörmüzlülər əmir Seyfəddinin qulamı Xacə Əttarın başçılığı
ilə inadlı müqavimət göstərsələr də, Portuqaliya artilleriyası şəhəri təslim
olmağa məcbur etdi. Əmir Seyfəddin Poıtuqa- liyanın asılılığını qəbul
etdi. Hörmüz hakimi təzminat olaraq Portuqaliyaya 5000 əşrəfi qızıl pul
verdi və hər il 15000 əşrəfi bac ver-
* 100 ildən çox (1515-1622) Portuqaliyanın hakimiyyəti altında qalmış bu mühüm ticarət mərkəzi haqqında portuqaliyalılar arasında belə bir zərb-mə- səl yayılmışdı: “Əgər dünya qızıl üzüyə çevrilsəydi, Hörmüz onun almaz qaşı olardı”.
** Hörmüzün müdafiəçilərinə kömək üçün ancaq 500 nəfərdən ibarət kiçik bir dəstə göndərildi (403, s.35).
197
Ycıpub Mahmudov.
məyi öhdəsinə götürdü (615, s.l7; 459, s.54). Portuqaliya hakimiyyət
orqanlarının icazəsi olmadan heç bir ölkənin ticarət gəmisi İran
körfəzinə daxil ola bilməzdi. Bundan başqa, Hörmüzdə Portuqaliyanın
ticarət faktoriyası açıldı və Portuqaliya qarnizonu üçün qala inşa
olunmasına başlandı (616. s.229). Bununla, əslində. Hind okeanını
Hömıüz-lran körfəzi-Bağdad vasitəsilə Aralıq dənizi sahilləri ilə
əlaqələndirən ikinci mühüm kaıvan yolu da bağlanmış oldu.
Səfəvi dövlətinin Hind okeanı hövzəsindəki ölkələrlə ticarət
əlaqələrinin məhdudlaşdırılması Hömıüzü Təbriz-Şamaxı-Xəzər- Volqa
yolu ilə Rusiya və Avropa ölkələri ilə birləşdirən ticarət yolu vasitəsilə
saxlanılan iqtisadi əlaqələrə ağır zərbə vurmuş oldu. Bu, Azərbaycanın
xarici ticarot əlaqələrini daha da zəiflətdi. Çünki Azərbaycan tacirləri
Hömıüzü Aralıq dənizi, Qara dəniz və Volqa- boyu ilə əlaqələndirən
karvan yolları vasitəsilə ədviyyat ticarətində vasitəçilikdən böyük
qazanc götürürdülər. Beləliklə, XVI əsrin əvvəllərində Osmanlı və
Portuqaliya işğalları nəticəsində Səfəvi dövləti əslində iqtisadi blokalaya
salınmış oldu.
Bu zaman Səfəvilərin Şeybanilər dövləti və Osmanlı imperiyası ilə
münasibətləri gərginləşdiyindən Şah İsmayıl ölkənin cənub
sərhədlərində baş verən hadisələrə müdaxilə edə bilmədi. O, Hörmüz
münaqişəsini diplomatik yolla nizama salmağa təşəbbüs göstərdi. Lakin
bu, arzu olunan nəticəni vermədi*. Bununla belə, portuqaliyalılar yerli
əhalinin şiddətli müqaviməti nəticəsində 1507-1508-ci illərdə İran
körfəzində möhkəmlənə bilmədilər. Portuqaliya gəmiləri İran sahillərini
tərk edən kimi Hörmüzdə üsyan qalxdı. Həmin üsyana başçılıq edən rəis
Hamid hakimiyyəti ələ alıb Səfəvilərin himayəsini qəbul etdi (457,
s.269).
Lakin öz növbəsində, admiral Alfonsu d'Albukerke də bu zaman
Hörmüz hadisələrinə qarışa bilmədi. Çünki Portuqaliyanın Qırmızı
dənizin girəcəyində möhkəmlənməsi nəticəsində Misirin Hind okeanı
hövzəsi ilə, o cümlədən Hindistanla, ticarət əlaqələri-
* Şah İsmayılın bu təşəbbüsünə amiranə cavab verən Albukerke ona Portuqaliyanın qüdrəti və Səfəvi ordusunun zəif cəhətinə işarə olaraq bir qədər top mərmisi, tüfəng gülləsi və barıt göndərdi (615, s.lS).
198
. Azərbaycan diplomatiyası
nin zəifləməsindən narazı qalan məmlük sultanı Əşrəf Qansu Quri
portuqaliyalılara qarşı mübarizədə Hindistan hakimlərinə yardım
göstərməyə başlamışdı. Bu işdə Misiri Osmanlı imperiyası da müdafiə
edirdi.
Beləliklə, Hind okeanında möhkəmlənmək üstündə Osmanh-
Portuqaliya rəqabəti başlanmışdı (516, s.914—916; 550, s.74). Bu isə
Osmanlı imperiyasına qarşı Portuqaliya ilə Səfəvi dövləti arasında
yaxınlaşmaya səbəb oldu. Şah İsmayılı bu addımı atmağa vadar edən
onun Türkiyəyə qarşı Portuqaliyadan odlu silahlar almaq siyasəti idi.
Beləliklə, Səfəvi dövləti ölkənin cənub sərhədlərində onun iqtisadi
mənafeyinə zərbə vuran Portuqaliyaya müvəqqəti olaraq güzəştə getməli
oldu. Şah İsmayıl Hönnüz münaqişəsinə qarışmamaq müqabilində
Poıtuqaliyadan odlu silah və artilleriya mütəxəssisləri almaq niyyətində
idi.
Lakin Portuqaliya admiralı Səfəvi dövlətinin çətin vəziyyətindən
İran körfəzində möhkəmlənmək üçün istifadə etdi. O, danışıqları
mümkün qədər uzatmaq, iki ölkə arasında rəsmi sazişi Səfəvi dövləti ilə
Osmanlı imperiyası arasında toqquşmanın labüd olduğu şəraitdə
bağlamaq və bundan istifadə edərək İran körfəzi rayonunda
Poıtuqaliyanm işğalçılıq planlarını həyata keçirmək niyyətində idi. Elə
buna görə də Şah İsmayılla danışıqlar aparmaq üçün göndərilmiş
Portuqaliya səfirləri Rui Qomez (1509) (403, s.36) və Mi- quel
Ferreyranın (1513) (457, s.268-269; 558, s.l06) səfərləri heç bir real
nəticə vermədi.
Şah İsmayıl 1513-cü ildə, bu zaman Hindistanda Portuqaliyanın
vitse-krah olan Albukerke ilə danışıqlar aparmaq üçün Qoaya öz elçisini
yola saldı. Səfəvi elçisi Qoaya çatarkən Portuqaliya ekspedisiyası Misirə
qarşı Ədən əməliyyatında məğlub olub yenicə geri qayıtmışdı. Bu hadisə
Səfəvi-Portuqaliya danışıqlarına müsbət təsir göstərdi. Portuqaliya
admiralı ilə Səfəvi diplomatı arasında rəsmi razılıq əldə olundu*. Lakin
bu müqavilənin də Səfəvi dövləti
* Elmi ədəbiyyatda həmin müqavilənin Misir məmlük sultanlığına qarşı yönəldiyini təsdiq edən fikir də vardır (578, s.34-38).
199
Yaqub Mahmudov.
üçün heç bir real nəticəsi olmadı. Səfəvi elçisi ilə Portuqaliya ad- mirah
arasında əldə olunmuş həmin sazişdən istifadə edən Pyedm
d'Albukerkenin başçılıq etdiyi Portuqaliya hərbi dəniz qüvvələri İran
sahillərinə gələrək yenidən Hörmüz üzərində ağalığı bərpa etməyə cəhd
göstərdi. Lakin Hönnüz hakimi Turanşah Poıtııqaliyaya tabe olmaqdan
imtina etdi. Hörmüz əhalisi şəhərin müdafiəsinə qalxdı. Pyedru
d'Albukerke açıq vuruşmaya cəsarət göstərməyərək İran sahillərini tərk
etdi.
Beləliklə, Səfəvilərin bitərəf qalmasına baxmayaraq, Portuqaliya bu
dəfo do Hörmüzü ələ keçirə bilmədi. Bununla, Şah İsmayılın Çaldıran
döyüşü ərəfəsində Portuqaliyadan odlu silahlar və artilleriya
mütəxəssisləri almaq planı da baş tutmadı.
Şah İsmayıl Türkiyəyə qarşı müharibə ərəfəsində Misirlə də
danışıqlar apardı. Lakin onun 1512-ci ildə Qahirəyə göndərdiyi elçilər
məqsədlərinə yetə bilmədən geri döndülər. Çünki bu zaman Misirin Hind
okeanına çıxış yolunu bağlamış portuqaliyalılara qarşı mübarizəsində
Türkiyə ona kömək edirdi*. Portuqaliya isə Səfəvi dövləti ilə
yaxınlaşmağa başlamışdı.
2. ÇALDIRAN DÖYÜŞÜNDƏN SONRA AZƏRBAYCANIN QƏRBİ
AVROPA DÖVLƏTLƏRİ İLƏ DİPLOMATİK ƏLAQƏLƏRİ
1512-ci ildə Sultan Səlimin Osmanlı taxtını ələ keçirməsi ilə
Səfəvi-Türkiyə münasibətlərinin gedişində Osmanlı imperiyasının
xeyrinə kəskin dönüş yarandı. Əgər bu vaxta qədər Səfəvi dövlətinin
qüvvətlənməsi şəraitində Şərqi Anadoluda qızılbaş təsirinin getdikcə
artması və şiəlik pərdəsi altında keçən xalq hərəkatının genişlənməsi,
habelə II Bəyazidin oğulları arasında gedən taxt-tac mübarizəsi
nəticəsində Osmanlı dövlətinin daxilində siyasi sabitlik
* Hind okeanında Portuqaliya ilə Misir arasında gedən hərbi əməliyyatlar zamanı Diu vuruşmasında (3 fevral 1509-cu il) məmlük donanması məhv edilmişdi. Osmanlı imperiyası həmin donanmam bəıpa etmək üçün 1511-ci ildə Misirə çoxlu hərbi ləvazimat, həmçinin odlu silahlar və bant bağışlamışdı. Sonralar, 1515-ci ildə, Misirin Qırmızı dəniz donanmasına türk admiralı Salman Rəis başçılıq etməyə başladı (180, s.26).
200
, Azərbaycan diplomatiyası
pozulmuşdusa və Səfəvi dövləti Türkiyə üçün real təhlükə idisə, yeni
sultan olduqca sərt tədbirlərlə bunun qarşısını ala bildi.
Osmanlı sultanı əvvəllər Trabzon valisi kimi Kiçik Asiyanın
şərqində fəaliyyət göstərdiyindən və dəfələrlə qızılbaş dəstələri ilə
toqquşduğundan Səfəvi dövlətinin qüdrətinə yaxşı bələd idi. Buna görə
də 0, hələ hakimiyyətə gəlmək ərəfəsində onu müdafiə edən hərbçi
feodal qrupuna gələcək işğalçılıq planlarını elan edərkən əsas
məqsədlərindən birinin "Əcəm (yəni İran - Y.M.) şəhərlərini
qızılbaşlardan təmizləmək olduğunu bildinnişdi"*. Səlimin planı, hər
şeydən əvvəl, "təriqətçilərin - şiələrin başçısı olan Səfəvi şahının
hakimiyyətinə son qoymaqdan və Diyarbəkr, Mesopotamiya və
Kürdüstanı öz imperiyasına birləşdirməkdən ibarət idi (243, s.205-206)".
Qeyd etmək lazımdır ki, Sultan Səlim hakimiyyətə gəldikdən sonra
Şah İsmayıl da Türkiyə ilə münasibətləri yumşaltmağa cəhd göstərmədi.
Əksinə, Sultan Səlimi taxta çıxması münasibətilə, hətta Osmanlı
imperiyasının ənənəvi rəqibləri olan Venesiya respublikası və Macarıstan
hökumətləri belə təbrik etdikləri halda, yalnız Şah İsmayıl Osmanlı
sarayına öz elçisini göndənnədi və beləliklə yeni sultanın hakimiyyətini
tanımadı.
Bundan başqa, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Səfəvi hökmdarı
qardaşı Səlimi taxtdan salmağa çalışan şahzadə Əhmədi və onun oğlu
Muradı müdafiə etdi.
Digər tərəfdən, Səfəvi hərbi qüvvələri Türkiyədəki qanşıqlıq- lardan
istifadə edərək Anadolunun şərqində şiəliyi qəbul etmiş əhalinin yaşadığı
ərazini ələ keçinnək üçün hərbi əməliyyata başladılar. Bu dəstələrdən
birinə başçılıq edən qızılbaş sərkərdəsi Məhəmməd xan Ustaclu isə
Sultan Səlimə qadın libası və təhqiredici məktub göndərib onu qorxaq və
çoban adlandırdı (443, s.l 11-112;
* Türk tarixçisi V.tvl.Qocatürk yazır ki, Sultan Səlim hakimiyyəti ələ keçirmək ərəfəsində ycniçərilərə bildinnişdi: “Mən padşah olursam, niyyətim Ərəbistanı çərkəslərdən (yəni məmlüklərdən - Y.M.), Əcəm şəhərlərini qızılbaşlardan təmizləməkdir. Hətta islamı bir nöqtəyə toplamaq üçün Hində və Turana gedəcəyəm. Şərqdə və Qərbdə Tanrı adını ucaldacağam” (509,s. 145).
201
Yaqub Mahmudov.
575, s.228-229; 587, s.247; 478, s.6). Beləliklə, XVI əsrin əvvəllərindən
bəri gərginləşməkdə olan Səfəvi-Osmanlı münasibətləri müharibə
həddinə çatdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, bəhs etdiyimiz dövrdə Səfəvi dövləti
Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli rəqibi idi*. Türk tarixçisi T.Y.Öztuna
həmin dövrün tarixini tədqiq edərkən belə nəticəyə gəlir ki, o zaman
Səfəvi dövləti dünyada Osmanlı imperiyasından sonra ikinci qüdrətli
dövlət idi; bu dövlət "Osmanlıların müdhiş rəqibi idi... Səfəvilər
Osmanlıların genişlənməsi yoluna sədd çəkmiş və geniş ölçüdə mane
olmuşlar. Səfəvi səddi olmasaydı, Osmanlıları İtaliyada və Almaniyada
durdura bilmək çox çətin bir iş olardı" (534, s.25).
Bu zaman ərazicə Osmanlı dövlətindən daha geniş olan Səfəvi
imperiyasının əhatə etdiyi torpaqların ümumi sahəsi 3500000 km^-ə
bərabər idi (534, s.25).
Bununla belə, Səfəvi dövlətini Osmanlı imperiyasının ancaq şərqə
və qərbə doğru genişlənməsinin qarşısını alan passiv bir amil kimi
qiymətləndirmək birtərəfli olardı. Çünki Şah İsmayıl və bundan sonrakı
Səfəvi hökmdarları, sadəcə olaraq. Osmanlı imperiyasına qarşı
özünümüdafiə siyasəti yeritmir, əksinə, Avropa dövlətləri ilə ittifaqda
Osmanlı imperiyasını məğlub edib Aralıq dənizi və Qara dənizə çıxış
yolu əldə etməyə və başçılıq etdikləri geniş ərazili imperiyanın
beynəlxalq ticarət əlaqələrini sahmana salmağa çalışırdılar.
Şah İsmayılın antitürkiyə siyasətinə gəldikdə, bu zaman Səfəvi
dövləti, həm də, sultan II Bəyazidin hakimiyyətinin son illərində Osmanlı
dövlətinin zəifləməsindən istifadə edərək Türkiyənin şərqində şiəliyi
qəbul etmiş əhalinin yaşadığı ərazini - keçmişdə Ağqoyunlu dövlətinin
tərkibinə daxil olan torpaqları ələ keçirməyə çalışırdı. Şərqi Anadoluda
genişlənən qızılbaş hərəkatı buna əlverişli şərait yaradırdı. Bu baxımdan,
geniş
* Hətta, türk larixşünaslığında tarix boyu Osmanlı dövləti üçün qorxulu olmuş xarici təhlükələrdən bəhs olunarkən bunlardan üçünə - Teymura, Uzun Həsənə və Şah İsmayıla üstünlük verilir (53.1, s.166; 460, s.261).
202
. Azərbaycan diplomatiyası
mənada, Səfəvilərin qüvvətli bir dövlət kimi mövcud olaraq qalması
Osmanlı imperiyası üçün həm də ciddi daxili təhlükə idi.
Bütün bunları düzgün qiymətləndirən Sultan Səlim hakimiyyətə
keçən kimi Osmanlı imperiyasının, demək olar ki, bütün hərbi-iqtisadi
potensialını əvvəlcə Səfəvilər dövlətinə qarşı çevirdi. O, əvvəlcə ən
amansız tədbirlərlə ölkənin daxilində sakitlik yaratdı: sarayda özünə qarşı
müxalifəti ləğv etdi; hakimiyyət uğrunda silahlı mübarizəyə başlayan və
Səfəvilər tərəfindən müdafiə olunan qardaşları Qorqud və Əhmədi
məğlubiyyətə uğratdı; Anadoluda şiəlik pərdəsi altında gedən xalq
hərəkatına divan tutdu.
Bundan sonra isə Səfəvilərə qarşı yürüş zamanı arxadan -
Avropadan təhlükəsizliyini təmin etmək üçün 1513-cü ildə özündən
əvvəl Qərb dövlətləri ilə, o cümlədən Venesiya və Macarıstanla
bağlanılmış bütün sülh müqavilələrini yenilətdi və Misirlə sülh bağladı
(478, s.6).
Bununla, Osmanlı sultanı Şah İsmayılın Türkiyəyə qarşı Avropa
ölkələri ilə ittifaqa girmək planını tamamilə heçə çıxardı və Misiri
bitərəfləşdirdi*.
Səfəvi dövlətinə qarşı müharibə ərəfəsində Anadoluda, həmçinin
Rumelidə şiəliyi qəbul etmiş əhaliyə divan tutuldu: təqribən 40 min nəfər
qızılbaş tələf edildi (367, s.239; 443, s.ll2; 355, S.62; 478, s.7). Bununla,
Səfəvilərə qarşı müharibə zamanı döyüşən ordunun arxasında - Osmanlı
imperiyasının daxilində qızılbaş üsyanlarının qalxması ehtimalı da
aradan qaldırıldı.
* Lakin Sultan Səlimin Misiri Səfəvilərə qarşı ittifaqa cəlb etmək planı baş tutmadı. 1514-cü ildə - Çaldıran səfəri ərəfəsində Qahirəyə göndərilmiş Türkiyə elçisinə rədd cavabı verildi. Məmlük sultanı Səfəvilərin də müvafiq təklifinə eyni cavabı vermişdi. Özlərini həm də “islam sultanı”, “bütün müsəlmanların sultanı” hesab edən Misir sultanları İslam dünyasında birinciliyi saxlamaq üçün eyni dərəcədə həm Türkiyənin, həm də Səfəvilər dövlətinin qüvvətlənməsini istəmirdilər. Buna görədə Məmlük sultanı ƏşrəfQansu Qu- ri Səfəvi-Türkiyə münasibətlərində müşahidəçi mövqeyi tutdu: iki qüvvətli rəqibin bir-birini zəiflətməsi Misir sultanlığının xeyrinə idi. XVI əsrin əvvəllərində Məmlük sultanlığının Səfəvilərlə və Türkiyə ilə əlaqədar xarici siyasəti haqqında iıar.- 180, s.5-10. 23-42.
203
Yaqub Mahmudov_
Beləliklə, Sultan Səlim Səfəvi dövləti ilə həlledici toqquşma
ərəfəsində Şah İsmayılın Avropa dövlətlərini arxadan Osmanlı
imperiyasına qarşı qaldırmaq və Anadoludakı xalq üsyanlarından
istifadə etməkdən ibarət olan hərbi planını poza bildi və qarşıdakı
müharibədə ilk qələbə imkanı əldə etdi, Bununla belə, Osmanlı
imperiyasının bir çox dövlət adamları və hərbi dairələri bu təhlükəli
müharibəyə razı deyildilər*.
1514-cü il martın 20-də Sultan Səlim Ədirnədən Səfəvi dövlətinə
qarşı hərbi səfərə çıxdı. Bütün ölkədə hərbi səfərbərlik elan edildi.
Aprelin 28-də rəsmi olaraq Səfəvi dövlətinə müharibə elan olundu.
"1514-cü ilin mayında I Səlim Osmanlıların bütün hərbi qüvvələrini Şah
İsmayıla qarşı Kiçik Asiyaya yeritdi" (243, s.206). Həmin ilin iyulunda
Osmanlı sultanı, artıq, 140 min nəfərlik böyük bir ordu ilə özünü Səfəvi
sərhəddinə yetirmişdi. İyulun 9-da orduya rəsmi baxış keçirdikdən sonra
o, həmin hərbi qüvvələrdən 40 min nəfərini Sivasda qoyub, iyulun I3-də
10 min nəfərlik ordu ilə Səfəvi sərhədini keçdi.
1514-cü il avqustun 23-də Çaldıran düzündə Osmanlı qoşunları Şah
İsmayılın hərbi qüvvələri ilə qarşılaşdı (367, s.239-241; 443, s. 114-119;
444, s.59-62; 509, s.147-149; 534, s.12-15; 478, s.lO- 14; 587,
s.254-256; 578, s.36-37, 43-45; 557, s.78-82; 487, s.l06- 108).
Çaldıranda qarşılaşan ba iki ordu, sadəcə olaraq, müharibə edən iki
dövlətin hərbi qüvvələri deyil, həm də hər iki ölkənin hakim dairələrinin
mənafeyinə uyğun olaraq ən ifrat din düşmənçiliyi ruhunda tərbiyə edilib
bir-birinə qarşı qoyulan və şəhid olmağa hazır olan silahlı fanatiklər -
qardaşlar idilər. Bu isə həmin döyüşü tarixin ən qanlı qardaş
qırğınlarından birinə çevirdi. Dövrün ən müasir odlu silahları ilə təchiz
olunmuş və piyada qüvvələrin - yeniçə-
* 1514-cü ilin marımda Ədirnədə dövlol yığıncağında (divanda) Səfəvilərə qarşı müharibə məsələsi müzakirə olunarkən Osmanlı sərkərdələrindən heç biri bu təhlükəli müharibəyə tərəfdar olmamışdı. Sultan Səlimin Səfəvi dövlətinə qarşı müharibə təklifini din xadimlərindən başqa, ancaq Abdulla adlı bir nəfər sıravi əsgər - yeniçəri rr.üdatlə etmişdi. Sultan ona tərəfdar çıxan yeganə hərbçi olan həmin yeniçərini mükafat olaraq sancaqbəyi təyin etmişdi (509, s. 147-148),
204
. Azərbaycan diplomatiyası
rilərin üstünlük təşkil etdiyi, yarım əsrdən də çox odlu silahlarla
davranmaq təcrübəsinə malik olan qüvvətli Osmanlı ordusu bu
vuruşmada şiə fanatizminə qalib gəldi.
Çaldıran qələbəsi ilə Osmanlı imperiyası Səfəvi dövlətinə ağır zərbə
vurdu. Osmanlı sultanı Təbrizi ələ keçirdi. Lakin türk qoşunları
Azərbaycanda möhkəmlənə bilmədi. Bununla belə, Cənub- Şərqi
Anadolu və Kürdüstan Türkiyənin əlinə keçdi. Şah İsmayılın Diyarbəkr
daxil olmaqla Ağqoyunlu dövlətinin tarixi ərazisini ələ keçirmək planı
iflasa uğradı.
Çaldıranda türk dünyası, bütövlükdə islam aləmi növbəti dəfə
uduzdu. Bu qardaş qırğını bütün əvvəlki fəlakətlərdən fərqli olaraq Qərb
müstəmləkəçilərinin Şərqdə möhkəmlənməkdə olduğu dövrə təsadüf
edirdi. Bu mənada Çaldıran türk- islam dünyasının məğlubiyyəti, Qərb
müstəmləkəçilərinin isə qələbəsi idi.
Çaldıran vuruşması Səfəvi-Türkiyə müharibəsi zamanı "gözləmə"
mövqeyi tutmuş Misir sultanlığının da taleyini həll etdi. Osmanlı sultanı
hələ Şah İsmayıla qarşı yüıäişə çıxarkən Misirə hücum üçün hazırlıq
görülməsi (donanına təchiz olunması və s.) barədə göstəriş vermişdi.
Çaldıran məğlubiyyətindən sonra Şah İsmayılın Misir sultanı və
Zülqədər hakimi Əlaüddövlə ilə ittifaqa girməsindən xəbərdar olan
Osmanlı sultanı düşmənlərinə vaxt qazanmaq imkanı vennəmək üçün bu
işi daha da sürətləndirdi.
Türk qoşunları Təbrizdən qayıdarkən, 1515-ci ilin fevralında
Məmlük sultanlığının himayəsində olan Zülqədəroğullan dövlətinə
hücum etdilər. May ayında Misirlə sərhəd olan bu dövlətin ərazisi
Osmanlı imperiyasına qatıldı, Zülqədər hakimi Əlaüddövlənin başı isə
Misir sultanına göndərildi.
1516-cı il avqustun 24-də - Çaldıran vuruşmasından düz iki il sonra
Sultan Səlim daha bir mühüm qələbə qazandı. Hələbin şimalında baş
vermiş Mərcdabik ("Dabik düzü") vuruşmasında Misir sultanı Əşrəf
Qansu Qurinin (1501-1516) ordusu dannadağın edildi (180, s.29-30;
478, s.26-30; 509, s. 149-150; 487, s. 109-110). Rüsvayçı məğlubiyyətə
uğrayan Məmlük sultanı özünü zəhərləyib
205
Yaqub Mahmudov-
öldürdü. Suriya (Livan və Fələstinlə birlikdə) Osmanlı imperiyasına
ilhaq olundu. Bununla da müxtəlif Şərq ölkələrindən Aralıq dənizi
sahillərinə gələn ənənəvi karvan yollarının qurtaracağında olan Hələb,
Şam (Dəməşq), Trablis, Beyrut və b. məşhur ticarət mərkəzləri Osmanlı
imperiyasının əlinə keçdi.
Mərcdabik \nıruşmasında xəlifə Mütəvəklcil də Osmanlılara təslim
oldu*. 1516-cı il avqustun 29-da Hələbdə cümə namazında Sultan Səlim
"xadim əl-Hürəmeyn" ("Müqəddəs şəhərlərin xadimi" - yəni Məkkə və
Mədinə xadimi) elan olundu. Bununla da o, bu vaxta qədər Misir
sultanlarının daşıdığı "islam sultanı" (və ya "padişah-i islam") ləqəbini
qəbul etdi. Başqa sözlə, müsəlman dünyasının dini başçısı oldu.
Bundan sonra Osmanlı sultanları rəsmi yazışmalarda özlərini
"Allahın yer üzərində xəlifəsi" adlandırmağa başladıdar. Beləliklə, islam
dünyasında birinciliyi ələ keçirmək üçün əsrlərdən bəri davam edən, bu
dəfə isə Səfəvi hökmdarı ilə Osmanlı sultanı arasında gedən mübarizə
Sultan Səlimin qələbəsi ilə sona yetdi. Vahid islam dövləti yaratmaq
siyasəti yeridən Sultan Səlim öz məqsədinə nail olmağ üçün dini "əsas"
da əldə etdi.
Suriyanın işğalından som'a, 10 gün ərzində Sina səhrasını keçən türk
qoşunları 1517-ci ilin yanvarında Qahirəyə yaxınlaşdı. Əşrəf Qansu
Qurinin yerinə hakimiyyətə gəlmiş Duman bəyin (Tuman- bay) 40 min
nəfərlik qoşunla inadlı müqavimətinə (22 yanvar 1517- ci il)
baxmayaraq, Qahirə alındı. 1517-ci ilin aprelində Misirin işğalı başa
çatdırıldı. Məmlük sultanlığının ərazisi Osmanlı imperiyasına qatıldı
(180, s.36-37; 478, s.34-42; 509, s.150-152). Osmanlı imperiyası,
bununla Şimali Afrikada və Ərəbistanda da geniş ərazilər ələ keçirdi.
1517-ci il iyulun 5-də Haşimilər nəslindən olan Məkkə şəritı
Əbu-l-Bərəkətin elçisi Qahirəyə gəldi və Kəbənin açarlarım Sul-
* O, peyğəmbərdən qalma müqəddəs yadigarları - əba, peyğəmbərin bir neçə saqqal tükü və Xəlifə Osmanın qılıncını Sultan Səlimə təqdim etdi. Misirin işğalı başa çatdırıldıqdan sonra. Xəlifə Mütəvəkkilin iqamətgahı Qahirədən İstanbula köçürüldü və Ayasofya camesində yerləşdirildi. Osmanlı sultanları, həm də bütün dünya müsəlmanlarının dini başçısı oldular (509, s.l52).
206
.Azərbaycan diplomatiyası
tan Səlimə təqdim etdi. Hicaz və Yəmən Osmanlı imperiyasının
hakimiyyəti altına keçdi. Çox çəkmədən Əlcəzair hakimi
Xeyrəddin Barbaros da Türkiyənin asılılığını qəbul etdi (1518),
paşa titulu ilə Əlcəzair bəylərbəyisi oldu (1519).
Beləliklə, Sultan Səlim 1514-1517-ci illər ərzində, üç ildən də
az bir vaxt içərisində keçirilən hərbi əməliyyatlar nəticəsində
Türkiyənin Yaxın və Orta Şərqdəki ən qüdrətli iki rəqibindən birinə
- Səfəvilər dövlətinə ağır zərbə vurdu, digərini - Misir sultanlığını
isə aradan qaldırdı. Türkiyənin ərazisi təqr. 2,5 dəfə artdı və
6557000 knı--ə bərabər oldu (534, s. 66-67; 487, s.110-111).
Osmanlı imperiyası üç qitənin - Asiya, Afrika və Avropanın
əlaqələndiyi çox əlverişli əraziləri və su hövzəsini əhatə edən ən
qüdrətli dünya dövlətinə çevrildi. Sultan Səlimin işğalları
nəticəsində Avropanı Suriya və Misir vasitəsilə Şərq ölkələri ilə
əlaqələndirən bütün karvan yolları Türkiyənin nəzarəti altına keçdi.
Osmanlı imperiyasının bütün hərbi qüvvələrinin Səfəvi dövlətinə və
Misir sultanlığına qarşı yönəldilməsinə imkan yaratmış Avropa dövlətləri
Sultan Səlimin işğalları nəticəsində, əvvəlkinə nisbətən, daha çətin
vəziyyət qarşısında qaldılar. Türkiyə ilə ayrı- ayrı Qərb dövlətləri
arasındakı ziddiyyətlər daha da kəskinləşdi.
Misirin işğalı ilə, xüsusilə Əlcəzairin asılı hala düşməsi nəticəsində
Osmanlı imperiyasının Şimali Afrikada və Aralıq dənizi hövzəsində
möhkəmlənməsi İspaniya və Portuqaliyanın Türkiyə ilə münasibətlərini
daha da pisləşdirdi.
Bundan başqa. Hicazın asılı hala düşməsi ilə Qınnızı dəniz Osmanlı
imperiyasının daxili gölünə çevrildi. Sultan Səlimin göstərişi ilə Qırmızı
dənizdə qüvvətli donanma yaradılmasına başlanıldı (534, s.56-58) və
Cəddə limanında türk qarnizonu yerləşdirildi (180, S.41). Bununla,
əslində. Hind okeanında möhkəmlənmək üstündə Türkiyə-Poıtuqaliya
rəqabəti dövrü başlanırdı. Əgər əvvəllər Osmanlı sultanları
portuqaliyalılara qarşı Misirə yardım göstərirdisə, indi bilavasitə
Türkiyənin özü Poıtuqaliya ilə hərbi-siyasi rəqabətə girdi.
207
Yaqub Mahmudov.
Osmanlı-Portuqaliya rəqabətinin iqtisadi kölcü bundan ibarət idi ki,
Portuqaliya XVI əsrin əvvəlində Hind okeanında möhkəmlənərək Şərqi
Afrika, Hindistan, Seylon və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrindən Hörmüzə
və Ədənə gələn su yollarını nəzarət altına almış və bununla Aralıq dənizi
vasitəsilə Avropa- Şərq ticarətinə ağır zərbə vurmuşdu. Əvvəllər Hind
okeanı hövzəsindən, həmçinin Cənub-Şərqi Asiyadan (habelə Çindən və
Yaponiyadan) İran körfəzi və Qırmızı dəniz vasitəsilə Aralıq dənizi
sahillərinə gətirilən nadir Şərq mallarını - istiot, darçın, mixək, zəncəfil,
məsqət qozu, müşk, nefrit, səndəl ağaçı, fil dişi, yaqut, çini qab-qacaq,
gümüş, pambıq, xam ipək, cürbəcür zərgərlik məmulatı, şəkər tozu və bir
çox başqa qiymətli məhsulları portuqaliyalılar indi okean yolu ilə
müxtəlif Avropa ölkələrinə aparıb çoxlu qazanc götüıdirdülər.
Portuqaliyalılar "qızıl diyarı" adlanan Hindistana gedən dəniz yoluna
ancaq öz mülkiyyətləri kimi baxırdılar (242, s. 98). Bu İsə, həm də,
Avropa-Şərq ticarətindən böyük qazanc götürən Türkiyəyə də zərbə idi.
Buna görə də Sultan Səlim İran körfəzi və Ədəni Suriya və Misirlə
əlaqələndirən ticarət yollarını yenidən canlandırmaq məqsədilə Hind
okeanında Portuqaliyanın hegemonluğuna son qoymaq niyyətində idi.
Sultan Səlimin işğalları nəticəsində, həmçinin 1519-cu ildə İspaniya
kralı I Karlosun V Kari adı ilə, eyni zamanda, Almaniya imperatoru
seçilməsilə Osmanh-Almaniya ziddiyyətləri də yeni mərhələyə qədəm
qoydu. Əslində, bu vaxtdan etibarən dünya miqyaslı iki siyasət - Osmanlı
sultanlarının Şərqdə vahid qüvvətli islam dövləti yaratmaq siyasəti ilə V
Karlın "ümumdünya xristian monarxiyası" yaratmaq siyasəti
toqquşmağa başladı.
Beləlildə, Osmanlı imperiyası XVI əsrin əvvəllərində ancaq tək-tək
Avropa ölkələri üçün deyil, ümumiyyətlə kapitalın ilkin yığımı və Böyük
coğrafi kəşflər dövründə Avropa dövlətlərinin Şərqdə müstəmləkəçilik
siyasətlərinin yerinə yetirilməsi yolunda da ciddi maneəyə çevrildi. Qərb
dövlətlərinin antitürki- yə siyasəti daha geniş miqyas almağa başladı.
208
Azərbaycan diplomatiyası
Osmanlı imperiyasının Səfəvi dəvlətini məğlub etməsi (1514) və
Misir sultanlığını aradan qaldırması (1517) Avropa dövlətlərinin
antitürkiyə siyasətində yenidən canlanma əmələ gətirdi. Venesiya
respublikasının Romadakı elçisi Lando 1514-cü il noyabnn 5-də öz
hökumətinə yazırdı ki, papa X Lev (1513-1521) Şah İsmayılın
Çaldıranda məğlub olması xəbərini bö3dık təəssüflə qarşılamışdı. O,
Sultan Səlimin zəfər məktubu ilə din xadimlərini tanış edərkən demişdi:
"... xristian dünyasına baş vermiş bu yeni bədbəxtliyi eşidib bütün gecəni
yata bilməmişəm. Etiqadımızı necə qoruyub saxlamaq haqqında
düşünmək gərəkdir. Gözləmək olmaz, bütün xristianlığı birləşdirmək
lazımdır" (94, s.276, sənəd 405).
Həqiqətən də Roma papaları Çaldıran döyüşündən sonra yenidən
Qərb hökmdarlarına həyəcanlı məktublarla müraciət etməyə başladılar.
Papa X Lev Lateran dini yığıncağının qərarı (1517) ilə bütün xristian
dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına qarşı "səlib müharibəsi"- ni elan etdi;
Türkiyəyə qarşı müharibə üçün vəsait toplamaq məqsədi ilə xristian
ölkələrində yeni dini vergi - "onda bir" vergisi toplanılması qərara alındı
(382, s.469). Papa öz elçiləri vasitəsilə Avstriya, Fransa, İngiltərə və
İspaniyanı Osmanlı imperiyasına qarşı vahid cəbhədə müharibəyə
qalxmağa çağırdı (587, s.287-288).
Almaniya imperatoru I Maksimilian (1493-1519) isə bu
münasibətlə imperiya seymi çağırdı. Seym Osmanlı imperiyasına qarşı
müharibə məqsədilə hər 50 evdən bir əsgər çıxarılması, ruhanilərin
gəlirinin onda biri, dünyəvi adamların gəlirinin isə iyirmidə birinin vergi
olaraq toplanılması haqqında qərar qəbul etdi (534, s.58-59).
Elə bu zaman Roma papaları X Lev (1513-1521) və VII Kle- ment
(1523-1534) Böyük Moskva knyazı III İvana (1505-1533) müraciət
edərək Rusiyanı da Qərb dövlətləri ilə ittifaqda Türkiyəyə qarşı
müharibəyə cəlb etməyə təşəbbüs göstərdilər (38, s.1-29). Lakin Qərbi
Avropa dövlətləri yenə də Osmanlı imperiyasına qarşı möhkəm
hərbi-siyasi blok yarada bilmədilər. İspaniya kralı I Kar- losun 1519-cu
ildə, həm də Almaniya imperatoru seçilməsi ilə İtaliya müharibələri
(1494-1559) yenidən qızışdı. İtaliya dövlətlərinin, İspaniya, Fransa və
Almaniyanın başı bu müharibələrə qanşmışdı.
209
Yaqub Mahmudov_
Digər tərəfdən, Avropada Reformasiya hərəkatı genişlənməkdə idi.
Belə bir şəraitdə Qərb diplomatiyası yenidən başlıca diqqəti Səfəvi
dövlətinə yönəltdi, başqa sözlə. Osmanlı imperiyasına arxadan
zərbə endirmək qərarına gəldi.
Sultan Səlimin işğalları Avropa ölkələrinə nisbətən Səfəvi
dövlətinin vəziyyətini daha çox mürəkkəbləşdirmişdi. Çaldıran
qələbəsindən sonra Suriyanı və Misiri ələ keçirən Osmanlı sultanı,
əslində, Səfəvi dövlətinə daha bir ağır zərbə vurmuş oldu. Hələ
Sultan II Mehmedin (1451-1481) hakimiyyəti illərində Trabzonu
(1461) və Kafanı (1475) ələ keçirməklə Azərbaycan və İran
tacirlərini Qara dəniz ticarətindən məhrum edən Osmanlı dövləti
bu siyasəti davam etdirərək Suriya, Livan və Fələstin ərazisini fəth
etməklə (1516) Səfəvi tacirlərinin Aralıq dənizi sahillərinə çıxış
yolunu da öz nəzarəti altına aldı.
Beləliklə, Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərinin Qara
dəniz və Aralıq dənizi vasitəsilə Qərbi Avropa ölkələri ilə qədim
tarixə malik olan ənənəvi ticarət əlaqələrinə sonuncu ağır zərbə
vurulmuş oldu.
Bundan başqa, artıq qeyd olunduğu kimi, Səfəvi dövləti XVI
əsrin əvvəllərində Qərb ölkələrinin müstəmləkəçilik siyasətinin də
ilk zərbəsini dadmışdı. Bu zaman Portuqaliyanın Hind okeanında
möhkəmlənməsilə Səfəvi dövlətinin dəniz yolu ilə Hindistan,
Seylon, Cənub-Şərqi Asiya ölkələri və Şərqi Afrika ilə ticarət
əlaqələri də, demək olar, kəsilmişdi. Azərbaycan tacirlərinin
Hindistanla Rusiya və Avropa ölkələri arasında ədviyyat
ticarətində vasitəçilikdən əlləri, demək olar ki, çıxmışdı.
Beləliklə, Səfəvi dövləti qüvvətli Osmanlı imperiyasına qarşı
uzun sürən müharibələrin yenicə başlandığı dövrdə daha bir çətin
tarixi vəzifə qarşısında qaldı, daha doğrusu, Qərb dövlətlərinin
müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı da mübarizə aparmalı oldu.
Çaldıran məğlubiyyəti Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıla aydın
göstərdi ki. Osmanlı imperiyasını onun hərbi qüvvələrini iki
cəbhəyə - Avropa və Şərq cəbhələrinə parçalamadan və xüsusilə
210
Azərbaycan diplomatiyası
müasir artilleriyaya malik olmadan məğlub etmək mümkün deyildir.
Suriyanın işğalından sonra Aralıq dənizi vasitəsilə qərbdən odlu silahlar
almaq imkanı lamamilə aradan qaldırıldı. Buna görə də Şah İsmayıl
özünün Qərb dövlətləri ilə diplomatik əlaqələrinin miqyasını daha da
genişləndirdi. O, Səfəvi dövlətinin odlu silahlara olan ehtiyacını, qəti
olaraq, Portuqaliyanın vasitəsilə ödəmək, yəni göstərilən silahları İran
körfəzi vasitəsilə əldə etmək qərarına gəldi.
Qeyd olunduğu kimi, Səfəvi dövləti ilə Portuqaliya arasında
yaxınlaşma hələ Çaldıran döyüşü ərəfəsində yaranmışdı. Lakin o zaman
Portuqaliya İran körfəzində möhkəmlənmək siyasəti yeritdiyindən və
buna görə də Səfəvi dövlətinin Osmanlı imperiyası ilə toqquşması onun
mənafeyinə uyğun olduğundan admiral Alfonsu d'Albukerke Şah
İsmayıla artilleriya ilə yardım göstənnədi. Əksinə, Portuqaliya admirah
1514-cu ilin avqustunda Səfəvi hökmdarının Çaldıranda ağır
məğlubiyyətə uğramasından və Kiçik Asiyanın şərqində Səfəvi-Türkiyə
hərbi əməliyyatlarının davam etməsindən istifadə edərək 1515-ci il
fevralın 20-də 26 gəmidən və 2200 nəfərlik heyətdən ibarət qüvvətli
hərbi-dəniz qüvvələrinin başında yenidən Hörmüzə hücum etdi (615,
s.l9; 616, S.229; 459, s.55). Bu dəfə Hörmüz qəti olaraq Portuqaliya
müstəmləkə imperiyasının tərkibinə qatıldı (539, s.41; 457, S.269; 578,
s.34-35). Bununla da Portuqaliya İran körfəzindən Hind okeanına çıxış
yolunu bağlamış oldu.
Şah İsmayıl Portuqaliya ilə əldə olunmuş razılığa əməl edərək, həm
də Türkiyə ilə müharibəyə başı qarışdığı üçün bu dəfə də Hörmüz
münaqişəsinə qarışa bilmədi. O, müvəqqəti olaraq Poıtuqali- yanm İran
körfəzində möhkəmlənməsilə razılaşdı və bu hadisədən Türkiyəyə qarşı
Portuqaliya ilə hərbi ittifaqa girmək üçün istifadə etdi.
Portuqaliyaya gəldikdə, bu dövrdə Səfəvi dövləti ilə ittifaq onun
üçün də tamamilə əlverişli idi. Çünki portuqaliyalılar, artıq həm İran
körfəzində möhkəmlənmişdilər, həm də Hind okeanında onlarla, yəni
portuqaliyalılarla hərbi-siyasi rəqabətə girmiş Türki-
211
Yaqub Mahmudov.
yəyə qarşı Səfəvi dövlətini müharibə vəziyyətində saxlamaq
Portuqaliyanın müstəmləkəçilik planlarına tamamilə uyğun idi. Bir sözlə,
Osmanlı imperiyasına qarşı Səfəvi-Portuqaliya danışıqlarının real nəticə
vemıəsindən ötrü lazım olan şərait yetişmişdi.
Beləliklə, Hönnüzün alınmasından dərhal sonra Şah İsmayılın elçisi
ilə Alfonsu d'Albukerke arasında danışıqlar başlandı. Hörmüzdə aparılan
bu danışıqlar iki dövlət arasında müqavilə bağlanması ilə nəticələndi.
Həmin müqaviləyə görə Səfəvi dövləti və Portuqaliya Osmanlı
imperiyasına qarşı vahid cəbhədə çıxış etməli, bunun müqabilindo isə
Şah İsmayıl Hönnüzo olan iddiasından ol çəkməli idi (615, s.20; 558, s.
106; 601, s.107). Bundan sonra Səfə- vi-PoıtLiqaliya əlaqələri daha da
genişləndi. 1523-cü ildə Səfəvi sarayına Baltazar Pessoanın başçılığı ilə
yeni Portuqaliya səfirliyi göndərildi (558, s.l07). Beləliklə, Səfəvi dövləti
Osmanlı imperiyasına qarşı odlu silah əldə etmək xatirinə İran körfəzində
hegemonluğu Portuqaliyaya tərk etdi.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Portuqaliyanın ədviyyat
ticarətini öz inhisarına almasından narazı qalmış Venesiya respublikası
Səfəvi dövlətinin Portuqaliya ilə yaxınlaşmasını diqqətlə izləyirdi.
Venesiya kəşfiyyatının Şərqdəki nümayəndələri bu danışıqların gedişi və
nəticələri barədə öz hökumətlərinə müntəzəm surətdə məlumat verirdilər.
Venesiya diplomatlarının bu məlumatları, eyni zamanda. Çaldıran
döyüşündən sonra Şah İsmayıl ordusunun, artıq, artilleriya ilə təchiz
olunduğunu sübut etmək üçün də qiymətlidir. Bəzi sənədlərə müraciət
edək. Məsələn, Venesiyanın Kiprdəki canişini Zuan Paulo Qradeniqo
1515-ci il aprelin 29-da Nikoziyadan öz hökumətinə yazırdı: "Təsdiq
edirlər ki, senyor Sofi (Şah İsmayıl - Y. M.) 100 min nəfərdən çox
döyüşçü toplamış və çoxlu top əldə etmişdir... Həmçinin deyirlər ki, Sofi
Türkiyə sərhəddinə yaxınlaşacaq, türklər geri çəkiləcəklər. Allah eləsin,
bu gerçək olsun. Çünki bu, xristianların xeyrinə olardı..." (94, s.319,
sənəd 452).
Marin Sanudo toplusunda verilən başqa bir sənəd
Səfəvi-Portuqaliya münasibətlərini, xüsusilə Şah İsmayıl ordusunun,
artıq,
212
Azərbaycan diplomatiyası
odlu silahlara malik olduğunu sübut etmək üçün çox qiymətlidir. Həmin
sənəd Kiprdə olan Venesiya hərbi dəniz qüvvələrinin komandam
Bartolomeo da Mostonun öz hökumətinə 28 oktyabr 1518- ci il tarixli
məktubudur. Məktubda Venesiya hökumətinə belə məlumat verilirdi:
"Rəsmi məlumat alınmışdır ki, Sofı özünün 70 min döyüşçüsü ilə
birlikdə Təbrizdədir. Portuqaliya kralının göndərdiyi tüfənglərlə
silahlanmış əsgərlər və artilleriya mütəxəssisləri də onların sırasındadır.
Portuqaliya İcralı oraya, həmçinin öz səfirlərini də göndərmişdir, Sofı
həmin səfirləri böyük ehtiramla və qiymətli hədiyyələrlə qarşılamışdır;
o, pormqaliyalılara, həmçinin Hindistanda 0 qədər də böyük olmayan,
lakin çox münasib bir ada (Hörmüz nəzərdə tutulur-Y.M.)
bağışlamışdır" (94, s.451, sənəd 714).
Yuxarıda göstərilən qiymətli sənəddən, həm də aydın olur ki.
Çaldırandan keçən qısa müddət ərzində Şah İsmayıl müasir ordu
yaratmaq üçün də tədbirlər görmüş, süvarilərlə yanaşı tüfənglə və
toplarla silahlanmış piyadaların sayını artınnışdı. Maraqlıdır ki,
Venesiya diplomatiyası Səfəvilərin odlu silahları "Hindistanda o qədər
də böyük olmayan, lakin çox münasib bir adanın", yəni Hönnü- zün
Portuqaliyaya "bağışlanması" hesabına əldə etdiklərini də hiss etmişdi.
Çaldıran döyüşündən sonra Şah İsmayıl ordusunun odlu silahlarla
təchiz olunmasını Venesiyanın Nikoziyadakı canişini Alvikse d'Armerin
öz hökumətinə 7 iyul 1519-cu il tarixli məlumatı da sübut edir. O,
Hələbdəki Venesiya diplomatları Françesko Zakaria və Andrea
Morezininin məlumatlarına əsaslanaraq yazırdı ki, "Sofı canlı qüvvə və
artilleriya sarıdan çox güclüdür" (94, s.475, sənəd 763). Venesiyanın
Beyrutdakı nümayəndəsi Françesko Mikiel Kipr canişini Sebastyan
Moroya yazdığı 1 iyun 1521-ci il tarixli məktubda da göstərirdi ki,
"Sofinin əhatəsində çoxlu portuqaliyalı vardır" (94, S.536, sənəd 883).
Çaldıran döyüşündən sonra Səfəvi dövlətinin Portuqaliya ilə
yaxınlaşması, müvafiq olaraq, Səfəvi-Venesiya münasibətlərinin
zəifləməsinə səbəb oldu. Venesiya respublikası Türkiyə ilə yaxın-
aşmağa başladı. Əlbəttə, Venesiyanın Türkiyə ilə yaxmlaşması-
213
Yaqub Mahmudov.
nın mühüm səbəbi Portuqaliyanın Hindistana dəniz yolu kəşf edərək
Şərq ölkələri ilə ədviyyat ticarətini öz inhisarına alması idi. Çünki bu,
Misir və Suriya şəhərləri vasitəsilə Venesiyanın Şərq ölkələri ilə ticarət
əlaqələrinə, o cümlədən ədviyyat ticarətinə ağır zərbə vurmuşdu. Buna
görə də Səfəvi dövlətinin Portuqaliyanın Hind okeanında, o cümlədən
İran körfəzində möhkəmlənməsinə şərait yaratması, eyni zamanda
Venesiyanın da mənafeyinə toxunurdu.
Türkiyənin Portuqaliyan. Hind okeanından sıxışdırmaq və ədviyyat
ticarətinin istiqamətini yenidən Aralıq dənizi sahillərinə yönəltmək
siyasəti isə, eyni zamanda, Venesiyanın mənafeyinə uyğun idi. Bundan
başqa, Suriya, Livan, Fələstin və Misir ərazisinin də Türkiyənin əlinə
keçməsindən sonra, Venesiya özünün Şərq ticarətini sahmanda saxlamaq
üçün Osmanlı imperiyası ilə dil tapmağa məcbur idi.
Osmanlı dövləti də, öz növbəsində. Qərb dövlətləri arasındakı bu
ticarət ziddiyyətlərindən istifadə edir, onlann Türkiyəyə qarşı Səfəvi
dövləti ilə birləşməsinə imkan vemıirdi. Məsələn, 1516-cı ilin
oktyabrında Dəməşqi aldıqdan dərhal sonra Sultan Səlimin gördüyü çox
mühüm tədbirlərdən biri də bu oldu ki, o, məm- lüklərin ağalığı dövründə
Suriya şəhərlərində əcnəbi tacirlərdən toplanılan ticarət gömrüyünü
birdən-birə 20%-dən 5%-ə endirdi (180, s.33). Məmliiklərin xristian
əhaliyə, o cümlədən ve- nesiyalılara qarşı tətbiq etdi.dəri ifrat
məhdudlaşdırma tədbirlərini ləğv etdi, onlara dini ibadət azadlığı verdi
və s. (180, s.34).
Osmanlı sultanı Misirin alınması zamanı da eyni tədbirləri həyata
keçirdi.
Bununla, Osmanlı imperiyası Aralıq dənizi vasitəsilə Avropa- Şərq
ticarətini canlandırmaq siyasəti yeridirdi. Bu ticarətin canlanması isə
Osmanlı dövlətinin iqtisadi qüdrətinə müsbət təsir göstərirdi. Çünki
imperiyanın ərazisində mühüm ticarət mərkəzlərində toplanılan gönmik
dövlətin əsas gəlir mənbələrindən biri idi. Digər tərəfdən, türk tacirləri də
Avropa-Şərq ticarətində fəal iştirak edirdilər.
214
■ Azərbaycan diplomatiyası
Bu baxımdan, bizcə, Q.İ.Sıpurina tamamilə düzgün olaraq belə
bir nəticəyə gəlir ki. Osmanlı imperiyası XVI əsrdə Avropanın və
Yaxın Şərqin iqtisadi və beynəlxalq münasibətlərində mühüm rol
oynayır, "Şərqlə tranzit ticarəti rəğbətləndirirdi"
(418, S.3).
Elə buna görə də Sultan Səlim Osmanlı imperiyası ərazisində
hərəkət edən ticarət karvanlarının təhlükəsizliyini təmin etmək
üçün ən sərt tədbirlər gördü. Sultan Səlimin qanunlarına görə, ölkə
ərazisindəki bütün karvansaraların fəaliyyəti dövlətin nəzarəti və
himayəsi altına alındı. Ticarət karvanlarına hər hansı basqın barədə
birbaşa saraya məlumät verilməli, cinayətkarlar saraydan alınan
göstəriş əsasında cəzalandırılmalı idilər (27, s.36-37).
Beləliklə, Osmanlı imperiyasının daha da qüvvətlənməsi,
Avropa ilə Şərq ölkələri arasında əlaqə yaradan bütün karvan
yollan üzərində nəzarəti qəti olaraq ələ keçirməsi, habelə bu
dövlətin Şərq ticarətini canlandırmaq siyasəti bir sıra Qərb
dövlətlərinin, o cümlədən Venesiyanın Türkiyəyə qarşı
düşmənçilik siyasətindən bu dövlətlə yanaşma siyasətinə
keçməsinə səbəb oldu.
Venesiya respublikası XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq
həmin əsrin 30-cu illərinin sonuna qədər (daha doğrusu,
1538-1540- cı illər Venesiya-Türkiyə müharibəsinədək) Osmanlı
imperiyasına qarşı hər hansı hərbi-siyasi qruplaşmada iştirak
etmədi. Elə buna görə də Çaldıran müharibəsindən sonra Venesiya
ilə Səfəvi dövləti arasında diplomatik əlaqələr barədə tutarlı bir
fakta təsadüf etmirik. Doğrudur, Marin Sanudonun gündəliklərində
Səfəvi- Venesiya ticarət əlaqələrinin davam etməsinə dair bəzi
məlumatlar nəzərə çarpır. Məsələn, Venesiya diplomatı Alvikse
Filareto 1521-ci il martın 17-də Hələbdən öz hökumətinə məktubla
bildirirdi ki, "Əcəmdən", yəni Səfəvi dövlətindən bura bir karvan
gəldi; "həmin karvanla Xoca Katef {Coza CateJ) adlı bir tacir də
gəldi. O, Kiprdə olmuş, sonra isə gəmi ilə Venesiyaya yola
düşmüşdür. Mən onunla qızılbaşların işləri barədə söhbət etdim" (94, S.533, sənəd 878).
215
Yac/ub Mahmudov_
Çaldıran döyüşündən sonra Şah İsmayıl Türkiyəyə qarşı Rodos
səlibçi dövləti ilə də əlaqələri genişləndirdi. O, 1515-ci il oktyabrın 1-də
Rodos İoannçılar (hospitalyeıiər) ordeninin başçısına xüsusi məktubla
müraciət etdi. Şahın həmin məktubundan aydın olur ki, 0, bundan əvvəl
Rodosa Əli bəy adlı bir elçi göndərmiş, Türkiyə əleyhinə danışıqlar
aparmışdı. Səfəvi diplomatı həmin səfər zamanı Rodosdan Şah İsmayılın
ünvanına yazılmış bir məktubla qayıdıbmış (94, S.331, sənəd 472).
Şah İsmayıl 1 oktyabr 1515-ci il tarixli məktubunda Rodos hakimini
qərbdən Türkiyəyə qarşı müharibəyə başlamağa çağıraraq yazırdı: "Biz
xoş məramla və çox böyük istəyimizi ifadə edərək çox hörmətli Siz
cənablarından yenidən xahiş edirik ki, ümumi düşmənimiz olan türklərə
qarşı müharibəyə qalxasınız... Əgər Sizin hökumətiniz bizim bu
xahişimizi yerinə yetimıəyi özünə rəva bilsə, dostluğumuz qat-qat artar
və möhkəmlənər" (94, s.331, sənəd 472).
Sultan Səlim Çaldıran döyüşündən dərhal sonra Şah İsmayılın
Türkiyəyə qarşı Qərb dövlətləri ilə geniş diplomatik damşıqlara
başlamasından xəbərdar idi. Buna görə də Səfəvi dövlətinin Şərqdəki
müttəfiqlərini - Zülqədəroğulları dövləti və Misir sultanlığını aradan
qaldırdıqdan sonra, yenidən Şah İsmayıla qarşı müharibəyə başlamaq
qərarına gəldi. Osmanlı Sultanı, eyni zamanda, Səfəvilər- lə sıx əlaqə
saxlayan Rodos səlibçi dövlətini aradan qaldırmaq üçün donanma təchiz
olunması barədə göstəriş verdi.
Vəziyyətin ciddi olduğunu görən Şah İsmayıl Türkiyəyə qarşı
müharibəyə hazırlıqlarım başa çatdırmaq üçün vaxt qazanmaq məqsədilə
Misir səfərindən qayıdan Sultan Səlimlə danışıqlar apanuaq üçün 1518-ci
il fevralın 15-də Dəməşqə Sarı Şeyxin başçılığı ilə bir elçi heyəti
göndərdi (478, s.47; 587, s.282). Qəti olaraq Səfəvi dövlətini aradan
qaldırmaq qərarına gəlmiş Sultan Səlim Şah İsmayılın elçilərini zindana
atdırdı. 0, eyni zamanda, 1518-ci il mayın 17-də "İbrişim yasağı" adlanan
fərman verdi. Bu fərmana əsasən Səfəvi tacirləri ilə xam ipək ticarəti
qadağan edildi (534, s.61). Səfəvi dövlətinə strateji məhsullar ixracı
dayan-
216
Azərbaycan diplomatiyası
dirildi. 1518-ci ilin avqustunda isə vaxtı ilə Venesiya və Macarıstanla
bağlanılmış sülh müqavilələrini yenilətdi (534, s.63). Səfəvi və Osmanlı
dövlətləri arasındakı münasibətlər yenidən müharibə həddinə yaxınlaşdı.
Venesiya respublikasının Nikoziyadakı canişini Alvikse d'Ar- mer
1519-cıı il iyulun 7-də Hələbdən aldığı bir məlumata əsaslanaraq, öz
hökumətinə yazırdı ki, "Böyük Türkün (yəni Sultan Səlimin - Y.M.)
ordusu Sofiyə qarşı hücuma hazırlaşır" (94, s.475, sənəd 763). Lakin
1519-cu ildə Anadolunun şərqində Şeyx Cəlalın başçılığı altında qüvvətli
qızılbaş hərəkatı başlandı. Osmanlı dövləti özünün bütün hərbi qüvvələrini
şiəlik pərdəsi altında keçən bu hərəkatı yatırtmağa yönəltdi. 1520-ci ildə
isə Sultan Səlim öldü. Beləliklə, Osmanlı qoşunlannın Səfəvi dövlətinə
yeni hücumu baş tutmadı.
Sultan Səlimin ölümü antitürkiyə cəbhəsində müəyyən canlanmaya
səbəb oldu. Osmanlı imperiyasının Avropadakı və Asiyadakı düşmənləri
ölkənin daxilindəki separatçı qüvvələrlə əlaqə yaratdılar. Belə ki, Sultan
Səlimin ölümündən dərhal sonra, Suriyada Can- berdi əl-Qəzəlinin
başçılığı ilə Osmanlı hakimiyyətinə qarşı qiyam qalxdı. Rodos hakimi
qiyamçılara odlu silahlarla yardım göstərdi (136, S.62). Bu zaman
Canberdi əl-Qəzəlinin kömək üçün Şah İsmayıla da müraciət etdiyi
məlumdur (587, s.296-297).
Bundan başqa, Misiri Osmanlı imperiyasından ayırmağa çalışan
Əhməd Paşa da Şah İsmayılla (həmçinin Roma papası və Rodos səlibçi
dövləti ilə) əlaqə yaratmağa çalışmışdı (180, s.46).
Lakin Sultan Səlimin ölümündən sonra Türkiyəyə qarşı onun
Avropa və Asiyadakı rəqibləri arasındakı canlanma, mərkəzi
hakimiyyətə qarşı daxildə baş verən qiyamlar düşmənlərin istədiyi
nəticəni vermədi. Osmanlı imperiyasının ənənəvi xarici siyasətini davam
etdirən Sultan Süleyman (1520-1566) atasının ölümündən çox keçməmiş
Macarıstana ağır zərbə vurdu və Belqradı ələ keçirdi (1521, 29 avqust).
Mərkəzi Avropa istiqamətində Osmanlı işğallarına yol açıldı. Bundan
som-a, 1521-ci il dekabrın 1-də Venesiya ilə hərbi-siyasi və ticarət
müqaviləsi bağlayaraq (587, s.75) onu bitə-
217
Yaqub Mahmudov.
rəfləşdirən Sultan Süleyman 300 gəmilik (509, s.159) qüvvətli donanma*
ilə Rodosu fəth etdi (1522, 20 dekabr). Bununla, Avropa və Asiya
dövlətlərinin antitürkiyə blokunun daha bir fəal iştirakçısı aradan
qaldırıldı. Yeni sultanın bu ilk hərbi müvəffəqiyyətləri Türkiyəyə qarşı
beynəlxalq münasibətləri yenidən canlandırdı.
Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl bu dəfə bilavasitə Osmanlı hücumu
təhlükəsinə məruz qalan və Osmanlı imperiyası ilə hərbi-siyasi
toqquşmalar dövrünə qədəm qoyan Almaniya imperiyasına müraciət etdi
(268, s.54-55). Şah İsmayıl əslən Livanlı maroni keşişi olan və Səfəvi
sarayına göndərilən Macarıstan elçisi Frater Petrus de Monte ilə 1523-cü
ilin avqustunda imperator V Karla məktub** göndərdi (443, s.l40, 142;
615, s.288-291; 616, s.234-238; 459, S.56; 557, s.88-89). O, Almaniya
imperatorunu yazda - aprel ayında həm qərbdən - Avropadan, həm də
şərqdən - Asiyadan Osmanlı imperiyasına qarşı birgə müharibəyə
başlamağa və bu müharibəni qələbəyə qədər davam etdirməyə çağırırdı
(443, s.140; 615, s.288;616, S.234).
Maraqlıdır ki, Səfəvi hökmdarı Qərb dövlətləri arasındakı ixtilaflar
barədə də yaxşı məlumata malik idi və həmin məktubunda onları ümumi
düşmənə qarşı birləşməyə çağırırdı. Şah İsmayıl V Karla yazırdı ki,
bizim məlumatımıza görə "xristian hakimləri bir- birilə vuruşurlar. Bu,
çox təəccüblüdür. Çünki onların öz aralarında didişməsi ümumi düşməni
cəsarətləndirər. Buna görə də mən Macarıstan kralına yazdım ki, Avropa
hökmdarları ilə düşmənçilikdən əl çəksin" (443, s.l40; 615, s.289; 616,
s.235).
Şah İsmayılın haqqında bəhs olunan məktubu göstərir ki, o,
Macanstandan başqa Luzitaniya kralı ilə əlaqə saxlayır, V Karlla
* Rodosu mühasirə edən bu türk gəmilərinin 150-ni Sultan Səlim hazırlatmışdı.
** Şah İsmayılın V Karla yazdığı həmin məktubun və V Karlın Şah İsmayıla cavab məktubunun rus dilinə çevrilmiş mətnini O.Ə.Əfəndiyev özünün "XVI əsrin əvvəlində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması" (Bakı, 1961) adlı monoqrafiyasına əlavə etmişdir. Bax: O.Ə.Əfəndiyev. Göstərilən əsəri, səh. 140-142.
218
. Azərbaycan diplomatiyası
bundan əvvəl də məktublaşırmış*. Səfəvi holaudarı Almaniya
imperatoruna qəti şəkildə bildirirdi ki, vəd olunmuş vaxtda hərəkətə
gəlsin. Çünki yollar təhlükəli olduğundan ona təkrarən səfir və ya məktub
vasitəsilə müraciət edə bilməyəcəkdir.
Lakin Şah İsmayıl gözlədiyinin əksinə olaraq, Almaniya imperatoru
ona tezliklə, həm də konlaet cavab vemıədi. Çünki bu zaman Almaniya
imperiyası ilə Fransa arasında İtaliyanı ələ keçirmək üstündə uzun sürən
müharibələr (1494-1559) davam etməkdə idi. Yalnız həmin müharibənin
gedişində Almaniyanın xeyrinə dönüş yarandıqdan sonra, daha doğnısu,
1525-ci il fevralın 24-də Pavia yaxınlığında Fransa kralı I Fransisk ağır
məğlubiyyətə uğradılaraq əsir alındıqdan sonra, V Kari 1525-ci il
avqustun 25-də Şah İsmayılın məktubuna cavab yazdı.
Almaniya imperatorunun məktubundan aydın olur ki, o. Şah
İsmayıla yazdığı cavab məktubunu elə həmin Səfəvi elçisi ilə də geri yola
salmışdı (443, s.l42; 615, s.291; 616, s.237). V Kari həmin məktubunda
Səfəvi hökmdarının məktubuna gec cavab verməsini müxtəlif səbəblərlə,
hətta "bərk xəstə olması" ilə əsaslandırmağa çalışır, əsas səbəbdən -
Almaniyanın əsas diqqəti Fransaya qarşı müharibəyə yönəltməsindən isə
lazımınca bəhs etmir. İmperator V Kari, bu zaman .Almaniya-Osmanlı
ziddİ3^ətləri kəskinləşdiyindən Şah İsmayıla yazırdı ki, artıq "bizim
müştərək düşmənimiz olan türklərə qarşı birgə vuruşmaqdan başqa bir
işimiz qalmamışdır" (443, S.142; 615, s.291; 616, s.237).
Şah İsmayılın məktubu kimi, V Karlın məktubundan da məlum olur
ki, Səfəvi dövləti ilə Almaniya arasında bundan əvvəl də diplomatik
əlaqə vannış. Digər tərəfdən, Almaniya imperatom həmin məktubu
yazdığı zaman, artıq Şah İsmayılın ölüm xəbəri Almaniya sarayına
çatmışdı. Çünki V Kari yuxarıdakı məktubunda Səfəvi
* Luzitaniya ysqin ki, İspaniyaya işarədir. Çünki Pireney yanmadasında yaşamış qədim tayfalardan biri plan luzitanlarııı adı ilə bu ərazi Roma dövründə Luzitaniya da adlanırdı. Şah İsmayıl həmin adı, bizcə, Portuqaliya ilə əlaqədar işlədə bilməzdi. Çünki Portuqaliya ilə Səfəvi dövləti arasında o zaman geniş əlaqə yarandığından bu dövlətin adı Şah İsmayıla yaxşı tanış olmalı idi.
219
Yaqub Mahmudov_
hökmdarına müraciətlə yazırdı ki, "hətta, eşitmişik ki, ... vəfat edibsiniz.
Ümid edirəm ki, bu, şayiədən başqa bir şey deyildir" (443, S.142; 615,
s.291; 616, s.237). Lakin məlum olduğu kimi, V Karlın həmin məktubu
Səfəvi sarayına yola salınarkən, artıq Şah İsmayıl sağ deyildi*.
Beləliklə, Çaldıran döyüşü ərəfəsində olduğu kimi, bu vuruşmadan
sonra da Səfəvi dövlətinin Qərbi Avropa ölkələri ilə vahid cəbhədə, həm
də eyni zamanda hücumla Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrini
parçalayıb məğlub etmək siyasəti baş tutmadı. Qərbi Avropa dövlətləri
bəhs etdiyimiz dövrdə Osmanlı imperiyasına qarşı vahid cəbhədə birləşə
bilməzdilər. Çünki Avropanın iki ən qüdrətli dövləti - Almaniya
imperiyası (o cümlədən İspaniya) və Fransa öz aralarında İtaliya üstündə
müharibəni davam etdirməkdə idilər. İtaliya dövlətləri isə bu ilci
qüvvətli rəqibə qarşı öz müstəqilliklərini qoruyub saxlamaq uğrunda
mübarizə aparırdılar.
Osmanlı imperiyasının qərbdəki ən qüvvətli rəqiblərindən biri olan
Venesiya respublikası Hind okeanında möhkəmlənməkdə olan
Portuqaliyaya qarşı Türkiyə ilə yaxınlaşmağa başlamışdı. Venesiya
1521-ci ilin dekabrında Türkiyə ilə müqavilə bağlayaraq özünün Şərq
ticarətini nizama salmışdı.
Macarıstan krallığına gəldikdə. Sultan Süleyman Belqrad qələbəsi
ilə (29.8.1521) bu dövləti hərbi iqtidardan salmışdı.
Bundan başqa, Avropada genişlənməkdə olan Refonnasiya hərəkatı,
artıq, xristian dünyasını iki cəbhəyə parçalamışdı. Roma papası,
Almaniya imperatoru və başqa Avropa hakimlərinin başı, həm də
reformasiya hərəkatına qarışmışdı.
Məhz buna görə də. Qərb dövlətləri bu zaman Səfəvi dövləti ilə
Türkiyə əleyhinə danışıqlar apararkən, əslində, Osmanlı impe-
* Çaldıran döyüşündən sonra, 1521-ci ildə Şah İsmayılın Moskvaya da elçi göndəmıəsi və Böyük Moskva knyazından "çoxlu top, toptökən ustalar və geyim-zireh alması" barədə də məlumat vardır. Lakin bu məlumatı ilk mənbələr təsdiq etmir (146, s. 36).
220
.Azərbaycan diplomatiyası
riyasını bu dövlətin əli ilə məğlub etməyə, heç olmasa müəyyən müddətə
də olsa, Türkiyənin zərbəsini özlərindən uzaqlaşdırmağa çalışırdılar. Bu
isə Osmanlı imperiyasına özünün, demək olar, bütün hərbi-iqtisadi
potensialını Şərq ölkələri ilə əlaqədar işğalçılıq planlarını həyata
keçirməyə yönəltmək imkanı verdi*. Nəticədə Sultan Səlim Səfəvilər
dövlətinə ağır zərbə vurdu, Məmlük sultanlığını aradan qaldırıb Suriya,
Fələstin, Livan, Misir və Hicazı ələ keçirdi. Şimali Afrikada
möhkəmləndi. Qərb dövlətləri Osmanlı imperiyasının daha da
möhkəmlənməsi kimi real tarixi fakt qarşısında qaldılar.
* Avropa dövlətlərinin bu siyasəti Qərb tarixçilərinin də diqqətini cəlb etməkdədir. Məsələn, C . K o u n d e r s i n redaktorluğu ilə Nyu-Cersidə nəşr olunmuş "Avropa işğalları dövründə müsəlman dünyası" kitabında göstərilir ki, Avropa cəbhəsində passivlik göstərilməsi Sultan Səlimə bütün hərbi qüvvələrini Sələvilərə və məmlüklərə qarşı çevirmək imkanı verdi (578, s. 47).
221
Yacmb Mahmudov-
V FƏ S İL SƏFƏVİ DÖVLƏTİ VƏ XVI YÜZİLLİKDƏ BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR
1. SƏFƏVİ DÖVLƏTİ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR (XVI
yüzilliyin 30-50-ci illəri)
XVI əsrin 20-cı illərindən başlayaraq Osmanlı işğalları daha da
genişləndi. Bunun üçün həm Asiyada, həm də Avropada əlverişli
beynəlxalq vəziyyət yaranmışdı.
Osmanlı imperiyasının şərqdəki rəqibi olan Səfəvi dövləti artıq onun
üçün əvvəlki kimi qorxunc təhlükə deyildi. Çaldıran vumş- masında
(23.VIII.1514) ağır zərbə alan Səfəvi dövləti Şah I İsmayılın ölümündən
(1524) sonra daha da zəifləmişdi. İqtisadi tənəzzül dərinləşməkdə idi.
Qara dəniz, Aralıq dənizi, İran körfəzi və Hind okeanı vasitəsilə xarici
ticarət əlaqələrinin kəskin surətdə pisləşməsi ölkənin iqtisadi vəziyyətinə
olduqca mənfi təsir göstərirdi. Bundan əlavə. Şah İsmayıldan sonra
hakimiyyətə gələn oğlu azyaşlı Təhmasib Mirzənin (1524—1576)
təcrübəsizliyindən istifadə edən qızılbaş tayfa başçıları mərkəzi
hakimiyyətdə möhkəmlənmək üstündə silahlı mübarizəyə qalxmışdılar.
Səfəvi dövləti təqribən on ilə qədər davam edən (1524—1534) vətəndaş
müharibələri dövrünə qədəm qoymuşdu (444, s.69-74; 367, s.263-264).
Qərbi Avropaya gəldikdə, o zaman burada Almaniya imperiyası (o
cümlədən İspaniya) ilə Fransa arasında İtaliyanı ələ keçinnək üstündə
tarixdə İtaliya müharibələri (1494—1559) adlanan müharibələr gedirdi.
Başqa sözlə, qərbdə Osmanlı imperiyasına qarşı dura biləcək üç böyük
ölkənin - Almaniya, İspaniya və Fransanın başı İtaliya probleminə
qarışmışdı.
İtaliya dövlətləri isə, göründüyü kimi, bu dövrdə, əsasən. Osmanlı
imperiyasına qarşı deyil, Almaniya-Fransa təcavüzünə qarşı öz
müstəqilliklərini qoruyub saxlamaq uğnında mübarizə aparırdı-
222
.Azərbaycan diplomatiyası
lar. Bəzi İtaliya dövlətləri, hətta, bu mübarizədə Osmanlı imperiyasının
hərbi yardımına ümid bəsləyirdilər.
Balkan yarımadasının, ümumiyyətlə Şərqi Avropanın pravoslav
əhalisinin Roma papalarının katolikləşdirmə siyasətindən və yerli
feodalların amansız zülmündən narazılığı da Osmanlı imperiyasının
hərbi uğurlarına əlverişli şərait yaradırdı*.
Bundan başqa. Osmanlı dövləti öz hərbi planlarını həyata keçirmək
üçün XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq Avropada genişlənməkdə olan
Reformasiya hərəkatından da istifadə edirdi. Sultan Süleyman Qanuni
Roma papasına və Avropanın katolik monarxla- rına qarşı Almaniyada
lüterçiləri, Niderlandda gözləri, Fransada hugenotları, İspaniyada
moriskləri müdafiə edirdi (180, s. 18-20, 59, 74; 536, s.37).
Beləliklə, Avropada və Asiyada yaranmış bu əlverişli beynəlxalq
şəraitdən istifadə edən Osmanlı imperiyası XVI əsrin 20-ci illərində yeni,
daha geniş hərbi əməliyyatlar dövrünə qədəm qoydu.
Yavuz Səlimin ölümündən sonra taxta çıxan Sultan Süleyman
Qanuni (1520-1566) Belqradı (1521) və Rodosu (1522) fəth etdikdən
sonra Osmanlı imperiyasının bütün hərbi qüvvələrini Macans- tan
krallığına qarşı yeritdi. 1526-cı il avqustun 29-da baş venniş Mohaç
vumşmasmda macar laah II Layoşun hərbi qüvvələri (habelə ona kömək
edən alman, polyak, çex, italyan və ispan səlibçi dəstələri) darmadağın
edildi və Macarıstanın paytaxtı Buda şəhəri Osmanlı qoşunlarının əlinə
keçdi (142, s.63; 347, s.28; 355, s.59; 208, S.15; 356, s.147; 587,
s.311-314; 478, s.115-116; 454, s.214; 487, S.119; 509, s.160).
Macarıstanın dövlət müstəqilliyinə son qoyuldu. Bununla da Mərkəzi
Avropa istiqamətində Osmanlı işğalla- nna yol açılmış oldu.
Osmanlı imperiyasının Macarıstanda möhkəmlənməsi
Avstriya-Türkiyə və Almaniya-Türkiyə ziddiyyətlərini kəskinləşdirdi.
Avstriya hersoqu Ferdinand Mohaç VLiruşmasmda həlak olmuş ma-
* Osmanlı imperiyasının hərbi uğurlarında osmanofilliyin və ya türkofilliyin rolu haqqında hax: 356, s. 47-53; 180, s. 17-22.
223
Yaqub Mahmudov^
car kralı IT Layoşla qohumluğunu* əsas tutaraq Macarıstan taxtına
krallıq iddiası irəli sürdü və kömək üçün qardaşına - Almaniya
imperatoru V Karla müraciət etdi. Avropada Türkiyəyə qarşı yeni hərbi
ittifaq yarandı.
1529-cu il mayın 10-da Sultan Süleymanın 250 min nəfərlik ordusu
Almaniya-Avstriya blokuna qarşı İstanbuldan yürüşə çıxdı (587,
s.316-317; 478, s.l29). Ferdinandm başçılıq etdiyi Avstriya- Almaniya
hərbi qüvvələri Osmanlı qoşunları ilə açıq toqquşmaya cəsarət etmədən
geri çəkildilər. Bununla Sultan Süleymanın Avstriya-Almaniya hərbi
qüvvələrini açıq vuruşmada darmadağın etmək planı baş tutmadı.
Osmanlı hərbi qüvvələri yenidən Macarıstan ərazisini ələ keçirdilər və
1529-cu il sentyabrın 22-də Avstriya ərazisinə daxil oldular. Sentyabrın
27-də Vyana mühasirəyə alındı (142, S.63; 478, s.137-138; 587,
s.317-318; 578, s.26; 487, s.l21; 509, S.161; 486, s.l 15). Lakin
soyuqların düşməsilə Avstriya əməliyyatı istənilən nəticəni vennədi.
Oktyabrın 14-də, 17 günlük mühasirədən sonra Vyananı ala bilməyən
Osmanlı qoşunları Avstriya ərazisindən geri çəkildi.
Ferdinand Habsburq yenidən Macarıstan taxtını ələ keçirmək üçün
fəal mübarizəyə başladı. İtaliya müharibələrində yaranmış müvəqqəti
fasilədən (1529-cu il Kambre sülhü) istifadə edən Almaniya imperatoru
V Kari da öz hərbi qüvvələrinin başında qardaşı Ferdinandm köməyinə
gəldi. Bu isə Osmanlı imperiyası ilə Avstriya-Almaniya blolcu arasında
yeni müharibəyə səbəb oldu.
1532-ci il aprelin 25-də Sultan Süleymanın başçılıq etdiyi Osmanlı
qoşunları yenidən Avstriya səfərinə çıxdı. Lakin türk ordusu əvvəlki
kimi, yenə Avstriya-Almaniya hərbi qüvvələrini açıq döyüşdə yaxalaya
bilmədi. Osmanlı imperiyasına müqavimət hərəkatının genişləndiyi
şəraitdə və qışın yaxınlaşması ilə əlaqədar olaraq Sultan Süleymanın
hərbi qüvvələri yenidən Avstriya ərazisini tərk etməli oldu.
* Avstriya hersoqu Ferdinandla Macarıstan kralı II Layoş bir-birinin bacılarına evlənmişdilər.
224
Azərbaycan diplomatiyası
idi. Başqa sözlə, Osmanlı imperiyası İran körfəzi və Xəzər hövzəsini öz
nəzarəti altına almağa, bununla xam ipək və ədviyyat problemini
birdəfəlik həll etməyə, geniş mənada isə Avropa-Şərq tiea- rətində
vasitəçiliyi tamamilə öz əlinə keçirməyə çalışırdı. Bu, Osmanlı
imperiyasının iqtisadi və hərbi-siyasi qüdrətinin daha da artmasında
mühüm rol oynaya bilərdi.
Göründüyü kimi, XVI əsrin 30-cu illərində İran körfəzində
hegemonluğu ələ keçirmək üstündə Osmanlı-Portuqaliya ziddiyyətləri
kəskinləşməkdə idi“^.
Portuqaliya müstəmləkəçilərinə qarşı mübarizədə aciz qalan İran
körfəzinin xırda feodal əmirlikləri, habelə Hindistan hakimləri ardı-arası
kəsilmədən hərbi yardım üçün Osmanlı sultanına müraciət edirdilər (180,
s.51, 89). M.S.İvanovun düzgün olaraq göstərdiyi kimi, Məmlük
sultanlığının süqutundan sonra İran körfəzi müsəlmanlarının yeganə
ümidgahı Osmanlı imperiyası idi (180, s.51).
Səfəvi dövlətinə gəldikdə, hələ 1515-ci ildə Türkiyəyə qarşı
Portuqaliya ilə ittifaqa girən bu dövlət Şah Təhmasibin hakimiyyəti
illərində də həmin siyasəti davam etdirir, Portuqaliyanın İran körfəzində
möhkəmlənməsinə əngəl törətmirdi. Bu isə İran körfəzində yerləşən
müsəlman dövlətlərinin, həmçinin Hindistan hakimlərinin Səfəvi
dövlətindən uzaqlaşıb Osmanlı imperiyası ilə yaxınlaşmasına səbəb
olmuşdu. Əgər Səfəvilər Osmanlı imperiyası kimi qüvvətli rəqibdən
ehtiyat etməsəydilər, Portuqaliyanın İran körfəzində möhkəmlənməsinin
qarşısını ala biləcək ən real qüvvə bu dövlət idi, yəni Səfəvi dövləti idi. *
* Osmanlı imperiyası Portuqaliyanın Hind okeanında, o cümlədən İran körfəzində möhkəmlənməsinə qar.şı hələ XVI əsrin lap əvvəlində - Hindistana dəniz yolunun kəşfindən az sonra mübarizə aparmağa başlamışdı. Məsələn, 1511-ci ildə Sultan Bəyazid Portuqaliyaya qarşı Misir sultanlığına hərbi yardım olaraq odlu silah və başqa hərbi ləvazimat vennişdi (180, s.26). Yavuz Səlimin Misiri fəth etməsindən (1517) sonra Türkiyənin Qırmızı dəniz hövzəsində möhkəmlənməsi nəticəsində Osmanlı-Portuqaliya ziddiyyətləri daha da dərinləşmişdi. Osmanlı sarayında Süveyş kanalını bəıpa edib türk donanmasını Qınnızı dənizə, oradan da Hind okeanına keçirmək və ya Qırmızı dənizdə əlahiddə Osmanlı donanması yaratmaq barədə müxtəlif layihələr müzakirə olunmaqda idi (180, s. 88).
227
Yaqub Mahmudov_
Səfəvi-Osmanlı münasibətlərinin daim müharibə həddində olması
Qərbi Avropanın müstəmləkəçi dövlətlərinin, o cümlədən Portuqaliyanın
İran körfəzində möhkəmlənməsi üçün əlverişli şərait yaradırdı.
Osmanlı imperiyası Avstriya ilə "əbədi sülh" (22.VI.1533-CÜ il)
bağladıqdan 4 ay sonra - 1533-cü il oktyabrın 21-də Səfəvi dövlətinə
qarşı hərbi əməliyyat kampaniyasına başladı. Müharibədə əsas məqsəd
iki dövlət arasındakı sərhəd münaqişəsindən istifadə edərək əvvəlcə
Bağdad daxil olmaqla Ərəb İraqını ələ keçinnək və İran körfəzinə yol
açmaq, bundan sonra isə hərbi əməliyyatı davam etdirib Səfəvi dövlətini
qəti məğlubiyyətə uğratmaq idi.
Səfəvi lərə qarşı yürüşə başlayan Osmanlı qoşunlarına baş vəzir
İbrahim paşa başçılıq edirdi. Qışı Hələbdə keçirib 1534-cü il mayın
14-də Diyarbəkrə yetişən İbrahim paşa bir aya qədər burada qalıb hərbi
hazırlıqlarını tamamilə başa çatdırdıqdan sonra - 1534-cü ilin iyununda
Səfəvi dövlətinə qarşı müharibəyə başladı. Elə bu zaman - 1534-cü il
iyunun 11-də Sultan Süleymanın başçılıq etdiyi əsas qüvvələr də
İstanbuldan Səfevilərə qarşı hərbi yürüşə çıxdı.
İbrahim paşanın başçılıq etdiyi türk qoşunları, əvvəlcədən nəzərdə
tutulduğunun əksinə olaraq, Diyarbəki'dən Bağdada deyil, Təbrizə doğru
hücuma keçdilər (43, s.9-10; 478, s.l64). Çünld bu zaman Səfəvi
qoşunları Şeybanilərə qarşı Xorasanda hərbi əməliyyat aparırdılar.
1534-cü il iyulun 11-də Səfəvi dövlətinin paytaxtı Təbriz Osmanlı
qoşunlarına təslim oldu; i)oılun 13-də türk qoşunlan şəhərə daxil oldu
(43, s.ll; 487, s.l23; 478, s.166; 587, s.338). Elə bu zaman Şiı-vanşah 11
Sultan Xəlil və Gilan hakimi Əmir Dübac (Müzəffər xan) da Osmanlı
asıhlığım qəbul etdilər (478, s.170; 587, s.338; 535, s.143-146).
Osmanlıların Azərbaycana hücum xəbərini aldıqdan sonra sürətlə
Xorasandan Qəzvinə, oradan da Abxara yetişən Şah Təhmasib Türkiyə
hərbi qüvvələri ilə açıq döyüşə girməyə cəsarət etmədi.
1534-cü il sentyabrın 28-də Sultan Süleymanın başçılıq etdiyi əsas
Osmanlı qüvvələri Təbrizə daxil oldu (43, s.l3; 478, s.l69;
228
Azərbaycan diplomatiyası
Avropada hərbi əməliyyatların dayandırılmasında Şərqi Anadoluda
genişlənməkdə olan Qələndər üsyanı (1526-1527) (347, s.34; 355, S.62;
587, s.334-335) da az rol oynamadı.
Beləliklə, müharibənin uzanması tərəflərdən heç biri üçün əlverişli
deyildi. Osmanlı sultanı özünün Şərqlə əlaqədar işğalçılıq planlanm
həyata keçirməyə tələsirdi. V Kari isə Fransaya qarşı İtaliya
müharibələrini yarımçıq qoyub gəlmişdi, arxasından narahat idi. Odur ki,
tərəflər arasında başlanmış danışıqlar 1533-cü il iyunun 22-də İstanbulda
"əbədi sülh" müqaviləsi bağlanması ilə sona yetdi; Macarıstan ərazisi,
faktiki olaraq, iki dövlət arasında bölüşdürüldü (142, s.63-64; 509, s.162;
478, s. 157-158; 587, s.323; 347, S.28; 208, s.l5; 356, s. 165-166; 180,
s.52).
1533-cü ildə Osmanlı imperiyası Polşa ilə də "əbədi sülh" bağladı
(478, s. 155-156; 356, S.167).
Bununla, XVI əsrin 30-cu illərinin başlanğıcında Osmanlı
imperiyasının Asiya ilə əlaqədar işğalçılıq planlarının həyata keçirilməsi
üçün Avropa cəbhəsində çox əlverişli şərait yarandı; Almaniya
imperiyası (o cümlədən İspaniya), Fransa və İtaliya dövlətlərinin başı,
əvvəlki kimi, İtaliya müharibələrinə qanşmışdı. Macarıstan feodal dövləti
aradan qaldırılmış. Osmanlı imperiyası üçün arxadan az-çox təhlükə
törədə biləcək Avstriya və Polşa isə "əbədi sülh" müqavilələri ilə
bitərəfləşdirilmişdilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, XVI əsrin 30-cu illərində Osmanlı
imperiyasının Şərq siyasəti daha artıq qlobal xarakter almağa başlamışdı.
Bu, hər şeydən əvvəl, onunla əlaqədar idi ki, Avropadan Hindistana dəniz
yolunun kəşfi (1498) və Portuqaliyanın Hind okeanı hövzəsində
möhkəmlənməsi Osmanlı imperiyasının da iqtisadi mənafeyinə ağır
zərbə vururdu. Çünki XV əsrin ortalarından başlayaraq Osmanlı
sultanlarının xarici siyasəti mahiyyətcə Avropa-Asiya ticarət
əlaqələrində vasitəçiliyi ələ keçirməyə yönəlmişdi. XV əsrin II yarısı və
XVI əsrin əvvəllərində Sultan II Mehmed (1451-1481) və Yavuz Səlimin
(1512-1520) apardıqlan müharibələr nəticəsində Cənubi Qafqaz, İran,
Orta Asiya, Çin, Hindistan, İran körfəzi və Cənubi Ərəbistanı Aralıq
dənizi və Qara dəniz sa-
225
Yaqub Mahmudov^
hilləri ilə əlaqələndirən bütün beynəlxalq karvan yollarının son
məntəqələri Osmanlı imperiyasının əlinə keçmişdi. Sultan Süleymanın
Macarıstanı məğlub edib Belqradı (1521) və Budam (1526) ələ
keçirməsilə Mərkəzi və Qərbi Avropa ölkələrini Şərqlə əlaqələndirən
məşhur İstanbul yolunun da mühüm hissəsi türklərin əlinə keçmiş,
Rodosun fəthi (1522) ilə Aralıq dənizində Osmanlı imperiyasının
mövqeyi daha da möhkəmlənmişdi.
Bununla belə, Böyük coğrafi kəşflər nəticəsində beynəlxalq ticarət
yollarının dəyişməsi Osmanlı imperiyasının strateji mövqeyinə ağır
zərbə vurdu. Osmanlı işğallarının nəticələri öz əhəmiyyətini itirməyə
başlamışdı. Başqa sözlə, Hindistana dəniz yolunun kəşfi, Avropa
ölkələrinin Amerika ilə əlaqələrinin genişlənməyə başlaması
özü-özlüyündə Aralıq dənizi və Qara dənizin beynəlxalq ti- carətdəki
əvvəlki mövqeyini zəiflətməyə başlamışdı.
Digər tərəfdən, Portuqaliyanın Hindistan-Avropa ədviyyat ticarətini
öz inhisarına alması, həmçinin Hörmüzdə, İran körfəzində. Ərəbistan
yanmadasınm cənubunda - Qırmızı dənizin lap girəcəyində
möhkəmlənməsi nəticəsində Hindistanı İran körfəzi və Qırmızı dəniz
vasitəsilə Aralıq dənizi sahilləri ilə əlaqələndirən karvan və su yollannın
əhəmiyyəti azalmaqda idi. Bu dövrdə Osmanlı imperiyasını
maraqlandıran başlıca məhsul - Azərbaycan və Gilan ipəyi də Avropaya
Hörmüz vasitəsilə, yəni okean yolu ilə ixrac olunmağa başlayırdı.
Osmanlı imperiyası ilə münasibətləri son dərəcə kəskin olan Səfəvi
dövləti Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrini sahmana salmaq üçün
Volqa-Xəzər yoluna və Hörmüz vasitəsilə Avropaya gedən okean yoluna
daha çox meyl göstərməyə başlamışdı.
Beləliklə, XVI əsrin 30-cu illərində Osmanlı imperiyasının Asiya ilə
əlaqədar hərbi planla.'i təkcə Səfəvi dövlətinə qarşı deyil, həm də
Portuqaliya feodal-müstəmləkə imperiyasının Hind okeanı hövzəsində
möhkəmlənməsinə qarşı yönəlmişdi. Məqsəd Portuqaliyam Hind
okeanından sıxışdırıb çıxarmaq və Səfəvi dövlətini aradan qaldırmaqla
yenidən Hind okeanı hövzəsi ölkələrinin (o cümlədən Hindistanın),
Cənubi Qafqazın, İranın, Orta Asiyanın Aralıq dənizi və Qara dəniz
sahilləri ilə ticarət əlaqələrini canlandırmaq
226
Azərbaycan diplomatiyası
5Z7, S.339; 535, s.l47). Osmanlı sultanı qoşunlara bir həftə dinclik
verdikdən və şəhər qarət olunduqdan sonra, 1534-cü il oktyabrın 5- də
Şah Təhmasiblə qarşılaşmaq üçün Sultaniyyə istiqamətində hücumu
davam etdirdi. Oktyabrın 13-də Sultaniyyə alındı (43, s.l4; 473, S.I70).
Şah Təhmasib, qəti olaraq. Osmanlılarla açıq döyüşə girməmək qərarına
gəldi və geri çəkildi.
Səfəvi hərbi qüvvələrini təqib edən Sultan Süleyman 1534-cü il
oktyabrın 29-da Həmədanı tutdu (43, s.l4; 478, s.l72). Noyabrın 15-də
Qəsr-i Şirin ələ keçirildi (43, s.l4; 478, s.l72). Lakin Osmanlı Sultanı
Səfəvi hökmdarını açıq döyüşə cəlb edə bilmədi.
Beləliklə, Səfəvi dövlətinin hərbi qüvvələrini həlledici bir
vuruşmada darmadağın etmək və bu dövləti hərbi iqtidardan salmaq
planı uğursuzluğa düçar oldu.
Qışın yaxınlaşması ilə əlaqədar olaraq Osmanlı sultanı İran
ərazisində hərbi əməliyyatı dayandırdı və bütün ordusunu Bağdad
üzərinə yeritdi. Noyabrın soyuqlarında Zaqroş dağlarını aşan Osmanlı
qoşunları bərk yağışlara düşdü və böyük tələfat verdi. Qoşunun hərəkəti
və cəbbəxananın daşınması çətinləşdiyindən 100-ə pədər top arabası
yandırıldı, toplar isə Səfəvilərin əlinə keçməsin deyə torpağa basdırıldı.
Bununla belə, 1534-cü il noyabrın 28-də Bağdad alındı (478,
S.173; 535, s.l49).
Osmanlı qoşunları İran ərazisini tərk edən kimi Şah Təhmasib
Sultan Süleymanın işğal etdiyi Səfəvi torpaqlarını yenidən zəbt etdi.
1534-cü il dekabrın 9-da Təbriz yenidən Səfəvilərin əlinə keçdi (43,
s.14-15; 478, s.173; 587, s.340; 535, s.151). Osmanlılar tərəfindən
Azərbaycan valisi təyin olunmuş Üləma xan Van qalasına sığındı.
Təhmasib Van qalasını mühasirəyə alıb Türkiyə torpaqlarına hücum etdi.
Üləma xan kömək üçün Sultan Süleymana müraciət etdi.
1535-ci il aprelin 1-də Sultan Süleyman yenidən Azərbaycana
yüıüşə başladı. Osmanlı qoşunlarının Bağdaddan hərəkətə
başlamasından xəbər tutan Şah Təhmasib Van qalasının mühasirəsindən
əl çəkib geri döndü. O, 1535-ci il iyunun 21 -də Sarıqamışa - Sultan
229
Yaqub Mahmudov.
Süleymanın hərbi qərargahına elçi göndərib barışıq təklif etdi (478,
S.176). Osmanlı sultanı sülh təklifini rədd edib iyunun 24-də Marağam
(478, s.176), 30-da isə Təbrizi ələ keçirdi (478, s.176; 535, S.151).
Sultan Süleyman yenidən Səfəvi qoşunlarını təqib etmək qərarına gəldi
və iyulun 20-də Sultaniyyə istiqamətində hücuma keçdi (478, s.179).
Sultaniyyə Osmanlı qoşunlarının əlinə keçdi.
Avqustun 3-də Şah Təhmasibin elçiləri Sultaniyyəni ələ keçirmiş
Sultan Süleymana yenidən barışıq təklif etdilər. Şah Təhmasib Bağdad
da daxil olmaqla Ərəb İraqını Osmanlılara vəd edir, "Səfə- vilərin güc
qaynağı olan Azərbaycanı" Təbrizlə birlikdə geri tələb edirdi (535,
s.149, 152-153). Lakin Osmanlı sultanı bu təklifi də rədd etdi. Belə
olduqda, Səfəvi qoşunları İsfahan istiqamətində geri çəkildilər. Lakin
Osmanlı sultanı bu dəfə Səfəvi qoşunlannı təqib etmədi. Ordunun ərzacla
təchizi çətinləşmiş, döyüş intizamı pozulmuşdu. Buna görə də Sultan
Süleyman 1535-ci il avqustun 7- də öz qoşunlarına geri çəkilmək əmri
verdi. Osmanlılar avqustun 20-də Təbrizə çatdılar. Avqustun 27-də isə
İstanbula doğru hərəkətə başladılar (43, s. 15; 535, s. 153).
Türk ordusu geri çəkilən kimi Şah Təhmasibin hərbi qüvvələri
yenidən işğal olunmuş bütün Səfəvi ərazilərini ələ keçirdi. 1535-ci il
sentyabrın 23-də Van qalası da Səfəvilərin əlinə keçdi.
Beləliklə, 1533-1535-ci illər müharibəsi nəticəsində Osmanlı
imperiyası Bağdad daxil olmaqla Ərəb İraqını ələ keçirdi, İran körfəzi
rayonunda Osmanh-Portııqaliya ziddiyyətləri daha da kəskinləşdi. Lakin
bu müharibə, bütövlükdə. Osmanlı imperiyası üçün uğursuz oldu. Şah
Təhmasibin seçdiyi düzgün hərbi taktika nəticəsində qüdrətli Osmanlı
imperiyası Səfəvi ordusunu və Səfəvilərin dövlət müstəqilliyini aradan
qaldıra bilmədi. Osmanlı imperiyası canlı qüvvə və hərbi texnika sandan
ağır tələfat verdi*.
* Sultan Süleyman bu uğursuzluqda baş dəftərdar İskəndər Çələbini və baş vəzir İbrahim paşanı təqsirləncirdi. Çünki onlar əwəlcədən tərtib olunmuş hərbi planı pozaraq Bağdad istiqamətində deyil, Təbriz istiqamətində hücuma keçmişdilər. Buna görə də iskəndər Çələbi 1535-ci il martın 13-də Bağdadda, baş vəzir İbrahim paşa isə bundan bir il sonra - 1536-cı il martın 15- də İstanbulda edam olundular (478, s. 174, 189).
230
Azərbaycan diplomatiyası
Səfəvi dövləti təqribən 2 il 3 ay ərzində Osmanlı imperiyasının
bütün zərbəsini öz üzərinə götürməldə və Sultan Süleymanın hərbi
qüvvələrinə ağır tələfat verməklə Avropada türk işğallarını xeyli
ləngitmiş oldu. Təsadüfi deyil ki, Səfəvi-Türkiyə müharibələrindən bəhs
edən türk tarixçisi T.Y.Öztuna belə qənaətə gəlir ki, bəhs olunan dövrdə,
əgər arxada Səfəvi dövləti kimi güclü bir rəqib olmasaydı, Reyn çayına
qədər Türkiyənin qarşısını heç bir qüvvə ala bilməzdi (534, s. 175).
Osmanlı imperiyasının özünün bütün hərbi qüvvələrini Səfəvi
dövlətinə qarşı yönəltməsindən istifadə edən Avropa dövlətləri,
həqiqətən, Türkiyəyə qarşı bəzi hərbi uğurlar qazanmışdılar. Belə ki,
Almaniya imperatoru V Kari alman, italyan, ispan, Portuqaliya,
Niderland, Papalıq və Malta cəngavərlərindən ibarət 25 min nəfərlik bir
"səlibçi" qoşunu və Genuya admiralı Andrea Dorianın başçılıq etdiyi 500
gəmidən ibarət böyük bir donanma ilə Şimali Afrikaya hücum etmiş
(29.V.1535-21.VII.1535), bu zaman Osmanlıların əlində olan Tunisi ələ
keçirmişdi (454, s.215-221; 473, s.176-177; 566, S.60; 478, s. 175-179;
587, s.360-361).
Odur ki. Sultan Süleyman Səfəvilərlə müharibədən İstanbula dönən
kimi, dərhal özünün Avropada başlıca rəqibi olan V Karla qarşı
müharibəyə hazırlaşmağa başladı. Osmanlı imperatoru V Karlın hərbi
qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamaq üçün İtaliya müharibələrindən
(1494-1559) istifadə etmək, daha doğrusu, bu müharibələrdə Almaniya
imperiyasına qarşı Fransanı müdafiə etmək qərarına gəldi. 1536-cı il
fevralın 18-də iki dövlət - Osmanlı imperiyası ilə Fransa arasında ittifaq
bağlandı (582, s.l2; 534, s.283; 478, s. 182-184). Osmanlı imperiyası
ərazisində Fransaya ticarət sərbəstliyi verən bu müqavilə, eyni zamanda,
Y Kari imperiyasına qarşı yönəlmişdi. Əldə olunmuş razılığa əsasən hər
iki dövlət bu zaman İtaliya ərazisində möhkəmlənmiş Almaniya
imperiyasına qarşı eyni zamanda hərbi əməliyyata başlamalı idi.
Həqiqətən də həmin müqavilədən az sonra - 1536-cı ilin oktya-
bnnda admiral Xeyrəddin Barbarosun başçılıq etdiyi Osmanlı donanması
Cənubi İtaliya sahillərində hərbi əməliyyata başladı. 600-ə qə-
231
Yaqub Mahmudov.
dər topla silahlanmış 280 gəmidən ibarət olan bu türk donanmasının
uğurlu hərbi əməliyyatları nəticəsində Osmanlı imperiyası 1537-ci il
mayın 17-də Apuliyaya qoşun çıxartdı (478, s.190-192). Lakin Fransa
verdiyi vədin əksinə olaraq Şimali İtaliyada hərbi əməliyyata başlamadı.
Fransa öz müttəfiqi olan Osmanlı imperiyasının hərbi uğurlarından
istifadə edərək Savoyya hersoqluğunu V Karidan aldı və bununla da
Almaniya imperiyasına qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etmədi.
Nəticədə Qərb dövlətlərinin birləşmiş donanmasına başçılıq edən
Genuya admiralı Andrea Doria 1537-ci il iyulun 22-də Messina
boğazında türk donanmasına qalib gələ bildi. Osmanlılar Cənubi
İtaliyada hərbi əməliyyatı dayandırmağa məcbur oldular. Qərb
dövlətlərinin türk imperiyaları ilə "dostluq" siyasətinin iç üzü bu dəfə də
açıldı. Lakin bundan yenə də nəticə çıxarılmadı.
Yaranmış əlverişli vəziyyətdən istifadə edən Venesiya Almaniya
(İspaniya) və Papalıqla irtifaqa girib (7.V1.1538) 1538-ci ilin iyununda
Türkiyəyə qarşı müharibəyə başladı. Belə olduqda, Osmanlı imperiyası
əsas zərbəni Venesiya respublikasına qarşı çevirdi. 1538-ci il sentyabrın
28-dc Xeyrəddin Barbarosun başçılıq etdiyi Osmanlı hərbi dəniz
qüvvələri Genuya almirah Andrea Dorianın başçılıq etdiyi 302 gəmidən
ibarət olan böyük bir müttəfiq donanmasını (Venesiya,
Almaniya-İspaniya, Poıtuqaliya, Papalıq, Malta, Genuya) darmadağın
etdi (473, s. 177; 489, s.99-100; 478, s.210- 216; 587, s.363-366).
Türkiyənin quru qoşunları isə Venesiya hərbi qüvvələrini Yunanıstan və
Dalmasiya sahillərindən vurub çıxardılar. Məğlubiyyət qarşısında qalan
Venesiya öz elçiləri Pyetro Ze- no və Tommazo Kontarinini sülh
danışıqları aparmaq üçün İstanbula göndərdi. 1538-1540-cı illər
Venesiya-Türkiyə müharibəsi Osmanlı imperiyasının qələbəsi :lə sona
yetdi. İki dövlət arasında bağlanmış müqaviləyə (20.X.1540) əsasən,
müharibə zamanı Osmanlıların ələ keçirdiyi bütün ərazilər (Aralıq dənizi
adaları, Yunanıstan və Dalmasiya sahillərindəki qalalar) Türkiyənin
əlində qaldı; Venesiya Osmanlı imperiyasına 300000 dukat məbləğində
təzminat - müharibə xərci verdi (478, s.220; 587, s.367). Bununla belə,
Venesiya yenə də Osmanlı imperiyası ərazisi vasitəsilə Şərqlə tica-
232
Azərbaycan diplomatiyası
rət əlaqələri saxlamaq hüququnu itirmədi. Lakin bunun müqabilində
antitürkiyə blokundan ayrılmalı oldu,
1533-1535-ci illər Səfəvi-Türkiyə müharibəsindən sonra Osmanlı
imperiyası ilə Portuqaliya arasında da ziddiyyətlər son dərəcə
kəskinləşdi. Məsələ burasında idi ki, Osmanlı imperiyasının Bağdadı ələ
keçirib İran körfəzi rayonunda möhkəmlənməsi Portuqaliya müstəmləkə
imperiyasının Hind okeanı və İran körfəzini öz nəzarəti altında saxlamaq
siyasətinə ağır zərbə idi. Digər tərəfdən, Avropadan Hindistana dəniz
yolu kəşf edildikdən sonra okean yolu ilə Avropa-Şərq LicarəL əlaqələı
iııiıı geııişləmnəsi Osmanlı imperiyasını ciddi narahat etməyə
başlamışdı. Çünki Şərq ölkələrinin okean yolu ilə Avropa ilə ticarət
əlaqələrinin genişlənməsi Asiya ilə Avropanı Aralıq dənizi və Qara dəniz
vasitəsilə əlaqələndirən ənənəvi karvan yollarının əhəmiyyətini azaldır,
daha doğrusu. Osmanlı imperiyasının Avropa-Asiya ticarətindəki
vasitəçilik roluna ağır zərbə vururdu. Faktiki olaraq, Osmanlı
imperiyasının Yaxın və Orta Şərqdə, Aralıq dənizi və Qara dəniz
hövzələrində həyata keçirdiyi geniş işğallar öz əhəmiyyətini itirirdi.
Odur ki, Səfəvi-Türkiyə müharibəsindən (1533-1535) dərhal sonra
Sultan Süleyman Hind okeanında Portuqaliyanın mövqeyini zəiflətmək
üçün İran körfəzi və Hind okeanı hövzəsində, o cümlədən Hindistanda
Portuqaliya müstəmləkəçilərinə qarşı mübarizə aparan xırda feodal
hakimlərinə kömək etmək qərarına gəldi. 1538- ci il iyunun 13-də 100-ə
qədər topla silahlanmış təqribən 80 gəmidən ibarət olan Osmanlı
donanması Süveyş limanından - Qınnızı dəniz sahillərindən Hindistan
səfərinə çıxdı (478, s.203; 516, s.920; 587, S.381). Misir valisi Xadim
Süleyman Paşanın başçılıq etdiyi bu türk donanması həmin il iyulun
27-də Ədəni ələ keçirdi (478, S.206; 516, s.920; 587, s.381). Osmanlı
donanması bundan sonra Qucarat sahillərinə qədər irəliləsə də, Flind
okeanına yaxşı bələd olan və təcrübəli Portuqaliya hərbi dəniz qüvvələri
ilə həlledici vu- mşdan ehtiyat edib geri çəkildi.
Osmanlı imperiyasının Aralıq dənizi və Hind okeanı hövzəsində
hərbi dəniz əməliyyatları apardığı dövrdə Sultan Süleyman Krım
233
Yaqub Mahmudov.
xanı Sahib Gərayın hərbi yardımı ilə Moldaviyaya qoşun çəkdi
(8.VII.1538) (478, s.203). 1538-ci ilin sentyabrında Moldaviyanm
müstəqilliyinə son qoyuldu (478, s.209).
1540-cı ildə isə Osmanlı imperiyası ilə Avstriya arasında
Macarıstan üstündə yeni müharibələr (1540-1547) başlandı, 1541-ci il
iyunun 20-də Sultan Süleymanın başçılıq etdiyi Osmanlı qoşunları
Macarıstan ərazisində hərbi əməliyyata başladılar.
Almaniya imperatoru V Kari bu dəfə də Osmanlı hərbi qüvvələri ilə
açıq döyüşə girməyə cəsarət göstərmədi və Sultan Süleymanın başının
Macarıstanda qanşmasından istifadə edib, 1541-ci il oktyabrın 20-də 40
min nəfərlik qoşun və 516 gəmidən ibarət böyük bir hərbi qüvvə ilə
Əlcəzairə hücum etdi (473, s.l79; 478, s.229-230; 587, s.368). Buna
cavab olaraq, Xeyrəddin Barbarosun başçılıq etdiyi Osmanlı donanması
isə İtaliya və İspaniya sahillərini atəşə tutdu. Müharibə Osmanlı
imperiyasının qələbəsi ilə sona yetdi, 1547-ci il iyunun 19-da Ədirnədə
Osmanlı imperiyası ilə Avstriya-Almaniya bloku arasında sülh
müqaviləsi bağlandı. Ədimə sülhünə Papalıq, Fransa, Venesiya da
qoşuldu. Beş il müddətinə bağlanan bu müqaviləyə göra tərəflərdən heç
biri digərinə hücum etməməli idi (478, s.251-254).
Ədirnə sülhü ilə Avropa cəbhəsində təhlükəsizliyini təmin edən
Osmanlı imperiyası dərhal Səfəvi dövlətinə qarşı yeni müharibəyə
hazırlaşmağa başladı. Məsələ burasında idi ki, 1533-1535- ci illər
Səfəvi-Türkiyə müharibələri Osmanlı imperiyası üçün istənilən nəticəni
verməmişdi. Bundan əlavə, sultanın başının 1538- 1540-cı illərdə
Venesiya ilə, 1540-1547-ci, illərdə Avsti'iya-Alma- niya bloku ilə
müharibələrə qarışmasından istifadə edən Səfəvi dövləti nəinki öz
qüvvələrini yenidən bərpa edə bilmiş, hətta Şirvanşahlar dövlətinin
varlığına son qoyaraq öz ərazisini daha da genişləndirmişdi (444,
s.79-82; 367, s.265-267). Bu isə Cənubi Qafqaz ərazisi ilə, o cümlədən
Şirvanla əlaqəlar işğalçılıq planlanna malik olan Osmanlı imperiyasını
çox narazı salmışdı. Elə buna görə də Şirvanın müstəqilliyini bərpa
etmək məqsədilə qaldırdığı qiyam məğlubiyyətə uğradıqdan sonra
Qıpçaq düzü-Azov-Krım-Qara
234
Azərbaycan diplomatiyası
dəniz yolu ilə Türkiyəyə qaçan (1547) keçmiş Şirvan bəylərbəyisi Əlqas
Mirzə (Şah Təhmasibin qardaşı) İstanbulda böyük təmtəraqla qarşılandı.
Təkcə Sultan Süleyman və onun ai'vadı Hürrəm Sultanın ona verdikləri
bəxşişlərin dəyəri 10 min qızıldan çox idi (478, s.254-255).
1548-ci il martın 29-da Sultan Süleyman imperiyanın bütün hərbi
qüvvələrinin başında İstanbuldan Səfəvi dövlətinə qarşı növbəti hərbi
səfərə çıxdı. Səfəvilərə qarşı hərbi əməliyyata başlayan Osmanlı
qoşunlarının sərkərdələrindən biri də Əlqas Mirzə idi. Bundan başqa,
Sultan Süleyman İstanbula qaçmış keçmiş Şii"vanşah Dərbəndilər
sülaləsinin nümayəndələrindən biri olan Bürhan Mirzəni də Qara dəniz
vasitəsilə Azərbaycana yola saldı (43, s.l9; 478, S.256). Lakin Şah
Təhmasib bu dəfə də Osmanlı qoşunları ilə açıq döyüşə girmədi.
Səfəvilər Osmanlı qoşunlarının hərəkət edəcəyi yerlərdəki bütün ərzaq
ehtiyatlarını məhv etdilər; kəhrizlər dolduruldu, mal-qara İranın
içərilərinə sürüldü. Səfəvi qoşunları Təbrizi tərk etdilər.
1548-ci il martın 29-da Sultan Süleyman Osmanlı imperiyasının
bütün hərbi qüvvələrinin başında İstanbuldan Səfəvi dövlətinə qarşı yeni
- ikinci hərbi səfərə başladı. Anadoluda hərbi hazırlıqlarını
tamamladıqdan sonra Osmanlı qoşunları Səfəvi sərhədlərini keçdilər.
1548-ci il iyulun 21-də Xoy, bundan bir həftə sonra - iyulun 27-də isə
Təbriz Türkiyə qoşunlarının əlinə keçdi. Lakin Osmanlı sultanı bu dəfə
də Şah Təhmasibin hərbi qüvvələrini açıq döyüşdə yaxalaya bilmədi və
beləliklə, onun Səfəvi dövlətini qəti məğlubiyyətə uğratmaq planı yenə
də baş tutmadı.
Ərzaq qıtlığı, Səfəvi hərbi qüvvələrinin gözlənilməz hücumları,
yerli əhalinin Osmanlılara qarşı narazılığının getdikcə artması və
qoşunda döyüş intizamının pozulması nəticəsində Sultan Süleyman
Təbrizi tərk etməyə məcbur oldu. Geri çəkilməkdə olan Osmanlı
qoşunları 1548-ci il avqustun 25-də Van qalasını ələ keçirdi. Qışın
yaxınlaşması ilə Sultan Süleyman özünün əsas hərbi qüvvələrini
Anadoluya keçirdi. Əlqas Mirzə və Üləma bəyin Səfəvilərə qarşı
apardığı ara-sıra hərbi əməliyyatlar isə heç bir nəticə vermədi.
235
Yaqub Mahmuäov_
Şah Təhmasib işğal olunmuş Səfəvi torpaqlarını yenidən ələ keçirdi.
Osmanlı sultanının 1549-cu ilin baharında Səfəvi dövlətinə qarşı
müharibəni davam etdirmək niyyəti də baş tutmadı. 1548- 1549-cu illər
Səfəvi-Türkiyə müharibəsi nəticəsində, faktiki olaraq, ancaq Van
qalasını ələ keçirə bilən Sultan Süleyman 1549-cu il oktyabnn 5-də
Diyarbəkrdən İstanbula döndü (1548-1549-cu illər Səfəvi-Osmanlı
müharibəsi haqqında geniş məlumat üçün bax: 587, S.348; 535, s.
158-163; 478, s.255-262). Bu isə Səfəvi hərbi qüvvələrinin daha da
fəallaşmasına səbəb oldu. Şah Təhmasibin qoşunları Türkiyə sərhəddini
keçərək Şərqi Anadoluda bir sıra uğurlu hərbi əməliyyatlar apardılar
(444, s.92-94; 478, s.265-266).
Osmanlı imperiyası 1548-1549-cu illərdə Səfəvi dövləti ilə
müharibə edərkən, eyni zamanda, Hind okeanı və İran körfəzində
Portuqaliyaya qarşı hərbi əməliyyatlan da genişləndinnişdi. Bir-birinin
ardınca məşhur Osmanlı admiralları Piri Rəis, Murab Rəis və Sidi Əli
Rəisin başçılıq etdikləri bu əməliyyatlardan əsas məqsəd Portuqaliyanı
İran körfəzi və Hind okeanından sıxışdırıb çıxarmaqla Hindistandan
Ədən - Qırmızı dəniz yolu ilə və Hörmüz-İran körfəzi vasitəsilə Aralıq
dənizi sahillərinə gələn ənənəvi ticarət yollarını nəzarət altına almaq idi
(geniş məlumat üçün bax: 516, S.920; 473, s.l79; 587, s.385-389; 478,
s.271-289).
Turqut Rəisin başçılıq etdiyi digər Osmanlı donanması isə Fransa ilə
bağlanmış müqaviləyə (İstanbul, 1.II. 1553) əsasən. Aralıq dənizində
Almaniya-İspaniya blokuna qarşı hərbi əməliyyat aparırdı (478,
s.277-278; 473, s. 179-180). Türk donanmasının Neapol yaxınlığında.
Siciliya və Korsika sahillərində qazandığı qələbələr Avropada Osmanlı
imperiyası əleyhinə danışıqlarda yenidən canlanma əmələ gətirmişdi.
Bununla belə. Osmanlı imperiyasının Səfəvilər dövlətini və
Portuqaliyanı məğlub edəıək Yaxın və Orta Şərqdə, o cümlədən İran
körfəzində, habelə Hind okeanı hövzəsində möhkəmlənmək siyasəti
iflasa uğramaqda idi. 1548-1549-cu illər Səfəvi-Osmanlı müharibəsi
kimi, 1547-ci ildən başlayaraq Hind okeanı və İran körfəzində aparılan
dəniz döyüşləri də Türkiyə üçün istənilən nəticəni
236
.Azərbaycan diplomatiyası
vermədi. Admiral Piri Rəisin Hörmüzü almaq və Portuqaliyanı tran
körfəzindən sıxışdırıb çıxarmaq üçün göstərdiyi cəhdlər boşa çıxdı. Bu
uğursuzluğa görə görkəmli dəniz sərkərdəsi canı ilə vidalaşmalı oldu -
sultanın göstərişi ilə edam olundu (587, s.385-386; 478, S.272). İran
körfəzinə, yuxarıda göstərildiyi kimi, əvvəlcə Murad Rəisin, sonra isə
Sidi Əli Rəisin başçılığı ilə yeni qüvvələr yeridildi.
İran körfəzi rayonunda Osmanlı-Portuqaliya hərbi əməliyyatlarının
genişləndiyi bir dövrdə Sultan Süleyman Səfəvi dövlətinə qarşı yeni - say
hesabı ilə üçüncü hərbi səfərə başlamaq qəranna gəldi. 1553-cü il
avqustun 28-də Sultan Süleyman imperiyanın əsas hərbi qüvvələrini
boğazlardan Kiçik Asiyaya keçirdi. Qışı Hələbdə keçirən sultan 1554-cü
il aprelin 9-da Səfəvi dövlətinə qarşı yürüşə başladı. 1554-cü ilin
mayında Diyarbəkrdə öz hərbi hazırlıqlannı tamamilə başa çatdıran
Osmanlı qoşunları Səfəvi sərhədlərini keçdilər.
Səfəvi hökmdarı Şah Təhmasib Osmanlılara qarşı yenə də ənənəvi
taktikaya əl atdı: o, güclü düşmənlə açıq döyüşə girməyib, onu ölkənin
içərisinə buraxdı. Osmanlı ordusu 1554-cü il iyulun 5-də Qarsa yetişdi.
Sultan Süleyman Yavuz - Şah İsmayıl tarixçəsini təkrar edərək,
təhqiramiz məktublarla Səfəvi hökmdanm açıq döyüşə cəlb etməyə
çalışsa da, bu bir nəticə vermədi. İyulun 18-də İrəvan, 26-da Qarabağ,
28-də isə Naxçıvan ələ keçirildi. Ölkənin içərilərinə doğru çəkilən Səfəvi
qoşunlarını Sultan Hüseyn bəyin başçılıq etdiyi Osmanlı hərbi qüvvələri
təqib etdi. Osmanlı ordusu 1554-cü il avqustun 2-də Həmzə Sultanın
başçılıq etdiyi Səfəvi qo- şunlannı Təxti-Süleyman vuruşmasında ağır
məğlubiyyətə uğratdı.
1554-cü il avqustun 6-da Səfəvi elçisi Osmanlı sultanına sülh
danışıqlarına başlamağı təklif etdi (1553-1555-ci il Səfəvi-Osman- lı
müharibəsi haqqında bax: 478, s.283-291; 535, s. 165-172; 587,
s.349-350; 444, s.94). Həmin il sentyabrın 26-da Qorçu Qacann (Şahqulu
Ağa) başçılıq etdiyi Səfəvi elçiləri ilə Osmanlılar arasında barışıq
müqaviləsi imzalandı. İki ölkə arasında sülh müqaviləsinin şərtləri
hazırlanmağa başlandı. 1555-ci il mayın 29-da Amasyada
Səfəvi-Osmanlı sülh müqaviləsi imzalandı (478, s.294-295; 535,
237
Yaclub Mahrnudov-
s. 170-172; 587, s.349-350). İki dövlət arasında XVI əsrin əvvəllərindən
bəri davam edən müharibə vəziyyətinə son qoyuldu. Amas- ya sülhü
uzunsürən Səfəvi-Osmanh müharibələri nəticəsində yaranmış real
vəziyyəti təsbit etdi: Qərbi Gürcüstan və Qərbi Azərbaycanın bir hissəsi
Osmanlı imperiyasının təsiri altında qaldı.
Qeyd etmək lazımdır ki, yarım əsrə qədər davam edən
Səfəvi-Türkiyə müharibələri dövrü Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli
çağları idi. Qərb diplomatiyası bu zaman Osmanlı imperiyasının, demək
olar, bütün hərbi gücünü Səfəvi dövlətinə qarşı yönəltməklə Avropada
Türkiyə işğallarının genişlənməsinin qarşısını saxlaya bildi. Bunu belə
bir fakt aydın sübut edir ki, Osmanlı sultanı Süleyman Qanuni öz
hakimiyyəti illərində xarici ölkələrə qarşı 13 dəfə hərbi səfərə
çıxmışdısa, bunun 3-ü ancaq Səfəvi dövlətinə qarşı çevrilmişdi. Həm də
Səfəvi dövlətinə qarşı aparılmış bu üç hərbi əməliyyat qalan bütün 10
müharibədən daha uzun çəkmişdi.
Digər tərəfdən, Səfəvi və Osmanlı imperiyaları kimi iki qüdrətli türk
monarxiyasının daim müharibə həddində olub bir-birini zəif salması
Qərbi Avropa dövlətlərinin Şərqlə, o cümlədən Yaxın və Orta Şərq
ölkələri ilə əlaqədar müstəmləkəçilik planlarının həyata keçirilməsi üçün
əlverişli şərait yaradırdı. Təsadüfi deyil ki, Səfəvi dövlətinin başının
Türkiyə ilə müharibəyə qarışmasından istifadə edən Portuqaliya
müstəmləkəçiləri İran körfəzində möhkəmlənə bildilər. 1547-1554-cü
illərdə Osmanlı imperiyasının Portuqaliyam İran körfəzindən sıxışdırıb
çıxarmaq üçün apardığı hərbi dəniz əməliyyatları da istənilən nəticəni
vermədi.
O zamankı tarixin sonrakı nəsillərə ibrət olacaq sərt üzü belə idi: iki
qüdrətli türk imperiyası düşmən fitvasına uyub bir-birini qan içində
boğur, onları salışdırmı Qərbi Avropa müstəmləkəçiləri isə öz işlərini
görürdülər.
238
.Azərbaycan diplomatiyası
2. AVROPADA SƏFƏVt DÖVLƏTİNƏ MARAQ DAHA DA ARTIR VƏ YA
İNGİLTƏRƏNİN "MOSKVA" KOMPANİYASI SƏFƏVİ DÖVLƏTİ
ƏRAZİSİNDƏ MÖHKƏMLƏNMƏYƏ ÇALIŞIR
Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında Amasya sülh
müqaviləsinin bağlanması Avropada böyük narahatlığa səbəb oldu. İki
qardaş dövlət arasında sülh münasibətlərinin yaranması, ilk növbədə, bu
zaman Osmanlı imperiyası ilə müharibə (1551-1562) vəziyyətində olan
Avstriyanı təşvişə saldı. Səfəvi-Türkiyə müqaviləsi bağlanarkən Auger
Buzbaxın başçılığı ilə Amasyaya gəlmiş Avstriya elçiləri həmin
müqavilənin imzalanmasından (29.V.1555) dərhal sonra - 1555-ci il
iyunun 2-də Sultan Süleymana sülh təklifi ilə müraciət etdilər (478,
s.295). Lakin Osmanlı sultanı Avstriya- Almaniya blokunun sülh təklifini
rədd etdi. Bunun əksinə olaraq, elə bu zaman Almaniyaya qarşı hərbi
yardım almaq üçün danışıqlar aparmaqdan ötrü Amasyaya gəlmiş Fransa
elçisinə isə müsbət cavab verildi (478, s.296).
1555-ci il iyunun 26-da, daha doğrusu, Amasya müqaviləsindən
cəmi bir ay sonra türk admiralları Piyala Paşa və Turqut Rəisin başçılıq
etdikləri Osmanlı hərbi dəniz qüvvələri Almaniya-İspaniya— Avstriya
blokuna qarşı Fransaya hərbi yardım göstərmək məqsədilə İtaliya və
İspaniya sahillərinə yola salındı. Fransa ilə İspaniya— Almaniya bloku
arasında İtaliyanı ələ keçirmək üstündə gedən müharibələr yenidən
qızışdı. Osmanlı imperiyasının quru qoşunları isə Avstriyaya qarşı hərbi
əməliyyatları genişləndirdilər. Beləliklə, Amasya müqaviləsi ilə arxadan,
yəni Səfəvilər tərəfdən, öz təhlükəsizliyini təmin edən Osmanlı
imperiyası özünün bütün hərbi qüvvələrini Avropa dövlətlərinə qarşı
yönəltmək imkanı qazandı. Bu isə, təbiidir ki. Osmanlı imperiyasına qarşı
Avropa dövlətləri arasındakı danışıqlarda canlanma əmələ gətirdi.
Lakin buna baxmayaraq, əvvəlki vaxtlarda olduğu kimi, göstərilən
dövrdə də Qərb dövlətləri Osmanlı imperiyasına qarşı vahid cəbhədə
birləşə bilməzdilər. Çünki V Kari imperiyası (başqa söz-
239
Yaqub Mahmudov.
lə, Almaniya və İspaniya) İtaliyanı ələ keçirmək üstündə Fransaya qarşı
müharibələr aparırdı. Cz müstəqilliklərini qoımmaq iqtidarında olmayan
bəzi İtaliya dövlətləri isə Türkiyəyə xilaskar kimi baxırdılar. Buna görə
də Avropa dövlətləri artmaqda olan "türk təhlükəsi"ni dəf etmək üçün
yenə də sınanmış üsula əl atmaq, yəni Səfəvi dövlətini arxadan Osmanlı
imperiyasına qarşı qaldırmaq qərarına gəldilər.
Bəhs etdiyimiz dövrdə Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə aparan
ölkələr sistemində Səfəvi dövlətinin yerini müəyyənləşdir- mok, daha
doğnısu, Qərb dövlətlərinin Türkiyəni .Səfəvilərin əlilə məğlub etmək
siyasəti yeritciklərini göstərmək üçün, bizcə, aşağıdakı faktlara müraciət
etmək yerinə düşərdi:
Məsələn, Avropa dövlətlərini Osmanlı imperiyasına qarşı vahid
hərbi-siyasi koalisiyada birləşdirməyə cəhd göstərən Roma papasının
elçisi kardinal Paolo Almaniya imperatoru V Karlla danışıqlar zamanı
göstərirdi ki, "əgər Tanrı Böyük Türkə (Sultan Süleymana - Y.M.) qarşı
İran (Səfəvi - Y.M.) şahı Təhmasibin şəxsində qüdrətli bir düşmən
göndərməsəydi, Avropa və xristianlıq çoxdan məhv olardı" (534, s.l77;
478, s.l59).
Və yaxud, Osmanlı imperiyası ilə Səfəvi dövləti arasında müharibə
sona yetdikdən bir az sonra - 1557-ci ildə İstanbuldan qayıtmış Venesiya
diplomatı Antonio Erisso Səfəvilərlə Osmanlılar arasında bağlanmış
Amasya sülh müqaviləsini (1555) Avropa üçün "təhlükəli bir fakt" kimi
qiymətləndirir və göstərirdi ki, Türkiyəyə qarşı ancaq İran (Səfəvi dövləti
- Y.M.) dura bilirdi", "Böyük Türk hər hansı başqa hökmdarlardan daha
əvvəl, hətta xristian hökmdarlarından da əvvəl İran şahını məhv etmək
istəyirdi" (70, s.28).
Başqa bir Venesiya diplomatı Marino Kavallinin 1560-cı ildə
Venesiya senatında çıxış edərkən verdiyi aşağıdakı məlumat daha
maraqlıdır. O, göstərirdi; "Böyük hökmdar (Sultan Süleyman - Y.M.)
İran şalımdan (Şah Təhmasibdən - Y.M.) çox qorxurdu; çünki
xristianlarla müharibə edərkən İran şahı arxadan onun əleyhinə bütün
ölkəsini qaldıra bilərdi" (70, s.29).
240
. Azərbaycan diplomatiyası
Marino Kavalli Venesiya senatına təqdim etdiyi hesabatda qeyd
edirdi ki, yalnız üç şey Osmanlı imperiyasını dağıda bilər: 1) daxili
ixtilaflar və didişmələr; 2) hökumət üzvləri arasında yayılmış
rüşvətxorluq; 3) igid İran (Səfəvi -Y.M.) hökmdarı. O, yəni Səfəvi
hökmdarı, qonşu tatarlarla sülh bağlayıb xristian hökmdarlarından
kömək almağa çalışır. Bu kömək ən azı beş və ya altı il çəkməlidir. Çünki
türkləri tabe etmək və ya onlara qalib gəlmək barədə düşünmək əbəsdir.
Onları ancaq qırmaq lazımdır. Bu işi isə az bir vaxt içərisində - iki və
yaxud üç döyüşlə həyata keçirmək mümkün deyil" (70, .s.29).
Digər Venesiya diplomatı Markantonio Barbaro isə senat üzvlərini
inandırırdı ki, türklərin qarşısını saxlamaq üçün "xristian hökmdarları ilə
İran (Səfəvi - Y.M.) şahı arasında qarşılıqlı anlaşmadan yaxşı heç bir
vasitə ola bilməz" (70, s.29).
Beləliklə, uzun sürən Səfəvi-Osmanh müharibələri dövründə
zəifləmiş Səfəvi-Avropa əlaqələri XVI yüzilliyin ortalarından başlayaraq
yenidən canlanmağa başladı.
Qeyd etmək lazımdır ki, bəhs etdiyimiz dövrdə Səfəvi dövləti ilə
Qərbi Avropa ölkələri arasında qarşılıqlı əlaqələrin genişlənməsi ancaq
Osmanlı imperiyasının hər iki tərəf üçün təhlükə törətməsi ilə bağlı
deyildi. Bu zaman Səfəvi-Avropa əlaqələri, həm də bir sıra Qərb
ölkələrində kapitalın ilkin yığımı deyilən prosesin getdiyi şəraitdə baş
verirdi.
Kapitalist istehsalının ilkin rüşeyınlərinə hələ XIV-XV yüzilliklərdə
Aralıq dənizi sahili boyunca şəhərlərdə (237, s.728), həmçinin
Niderlandda təsadüf olunsa da, Avropada kapitalizm dövrü XVI əsrdə
başlanmışdı (237, s.728). Böyük coğrafi kəşflər nəticəsində beynəlxalq
ticarət əlaqələrinin genişlənməsi, daha doğrusu, "XV əsrin sonlarmla baş
vermiş böyük kəşflər nəticəsində yaranmış yeni dünya bazan" (237,
s.759) Avropa kapitalizminin inkişafına əlverişli şərait yaradırdı.
Formalaşmaqda olan Qərbi Avropa burjuaziyası ucuz xammal
mənbələri və sərfəli satış bazarları ələ keçimıək üçün müstəmləkə
işğallarına başlamışdı. K.Marks yazırdı: "Amerikada qızıl və gü-
241
Yaqub Mahmudov.
müş mədənlərinin tapılması, yerli əhalinin məhv edilməsi, kölə halına
salınması, mədənlərdə diri-diri basdırılması, Hindistanın işğalı və talan
olunması yolundakı ilk addımlar, Afrikanın qara dərili adamlanmn ov
"meydanına çevrilməsi - kapitalist istehsalı dövrünün dan şəfəqi belə idi"
(237, s.760). "Avropanın hüdudlarından kənarda birbaşa qarət, yerli
əhalinin kölə vəziyyətinə salınması, quldurluq yolu ilə ələ keçirilən
sərvət metropoliyaya axır və burada kapitala çevrilirdi" (237, s.763).
Odur ki, "Avropa millətləri Asiya məhsullarını və Amerika xəzinələrini
ələ keçirmək üstündə rəqabət" (238, S.365) mübarizəsi dövrünə qədəm
qoymuşdular.
XVI əsrdə Səfəvi dövlətinin bəzi Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı
əlaqələrinin səbəbləri araşdırılarkən. Osmanlı imperiyasının törətdiyi
ümumi təhlükə ilə yanaşı, bizcə, yuxarıda göstərilən amillər də hökmən
nəzərə alınmalıdır. Çünki Səfəvi dövləti özünün xarici iqtisadi və siyasi
mənafeyini tənzim etmək niyyəti ilə Qərb dövlətlərinə müraciət edərkən,
bəzi Avropa dövlətləri bundan istifadə edib özlərinin Şərqlə əlaqədar
müstəmləkəçilik planlarını həyata keçirməyə çalışırdılar. XVI əsrin
60-70-ci illərində Səfəvi-İngiltərə əlaqələrinə də məhz bu baxımdan
yanaşılmalıdır.
Böyük coğrafi kəşflər nəticəsində "dünya bazarının qəflətən
genişlənməsi" (238, s.365), həqiqətən, əvvəllər İngiltərə üçün əlverişli
olmamışdı. Amerikaya və Hindistana gedən dəniz yollarında ağalıq edən
İspaniya və Portuqaliya ilə, həmçinin Aralıq dənizi hövzəsini öz nəzarəti
altında saxlayan Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi-siyasi rəqabətə
ginnəyə qadir olmayan gənc ingilis burjuaziyası Amerika və Asiya
qitələrinin şimalından Hindistana yeni dəniz yolları ("Şimal-Qərb yolu"
və "Şimal-Şərq yolu") açmağa cəhd göstərdi. Lakin ingilis dənizçilərinin
hər iki istiqamətdə apardıqları axtarışlar uğursuzluqla nəticələndi. Belə
olduqda, doğulmaqda olan ingilis burjuaziyası, nəhayət Rusiya
ərazisindən keçib Volqa-Xəzər yolu, Azərbaycan və İran vasitəsilə
Hindistanla birbaşa əlaqə yaratmaq qərarına gəldi. Beləliklə, İngiltərənin
Rusiya ilə və Rusiya ərazisi vasitəsilə Şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələrini
242
■ Azərbaycan diplomatiyası
inhisara alan "Moskva" kompaniyası XVI əsrin 60-70-ci illərində
(1561-1581) Səfəvi dövlətinə altı ekspedisiya göndərdi (birinci
ekspedisiya - 1561-1564; ikinci ekspedisiya - 1563-1565; üçüncü
ekspedisiya - 1565-1567; dördüncü ekspedisiya - 1568-1569; beşinci
ekspedisiya - 1568-1574; altıncı ekspedisiya - 1579-1581). Bununla, orta
əsrlərdə ilk dəfə olaraq, Azərbaycan Səfəvi dövləti ilə İngiltərə arasında
əlaqə yarandı.
Qeyd etmək lazımdır ki, XVI əsrin II yarısında "Moskva"
kompaniyasının Səfəvi dövləti ərazisində apardığı ticarət əməliyyatlarına
dair konkret faklik materialın araşdırılması sahəsində B.Ə.Əhmədov
(123-125) və həmin sətirlərin müəllifi (262, 263, 268, 270, 282, 297,
309-311) xeyli iş görmüş, O.Ə.Əfənliyev (444, s.245-250) və b. öz
tədqiqatlarında həmin məsələyə bu və ya digər dərəcədə toxunmuşlar.
Bununla belə, Səfəvi-İngiltərə əlaqələrinə Səfəvi dövlətinin,
ümumiyyətlə, Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri fonunda nəzər
salınmamışdır. Bunu nəzərə alaraq, həm də XVI əsrdə Səfəvi dövlətinin
Qərbi Avropa ölkələri ılə qarşılıqlı ədaqələri barədə tam təsəvvür
yaratmaq niyyəti ilə biz indiyədək Səfəvi-İngiltərə əlaqələrinə dair
apardığımız tədqiqatların bəzi nəticələrini çox yığcam da olsa, həmin
kitaba daxil etməyi lazım bilirik.
XVI əsrin 60-cı illərində İngiltərənin Səfəvi dövləti ilə əlaqə
yaratmağa can atmasının səbəbi Hakluyt toplusuna daxil edilmiş ən
qiymətli sənədlərdən birində - ingilis kraliçası Yelizaveta Tüdomn
(1558-1603) Şah Təhmasibə göndərdiyi 25 aprel 1561-ci il tarixli
məktubda aydınca göstərilmişdir., ingilis k’aliçası Səfəvi hökmdarına
yazırdı: "Əgər bizim aramızda, dövlətlərimiz və xalqlarımız arasında xoş
məramla belə müqəddəs qonaqpərvərlik hüquqları və ümumi xeyirxah
insani xidmətlər müəyyən edilərsə, ürəkdən müdatlə olunarsa və bunlara
möhkəm riayət edilərsə, biz ümid edirik ki, bu kiçik başlanğıcdan bizim
şərəf və şöhrətimiz naminə və xalqlarımızın böyük faydası naminə böyük
nəticələr əldə olunmasına hər şeyə qadir olan Allahın özü kömək edər"
(3, S.194; 74, s.l 13-114)'.
243
Yaqub Mahmudov_
İngilis kapitalının Səfəvi dövləti ərazisindən sərfəli satış bazarı və
ucuz xammal mənbəyi kimi istifalə etmək niyyəti "Moskva"
kompaniyasının Səfəvi sarayına yola salınan Antoni Cenkinsona verdiyi
8 may 1561-ci il tarixli rəsmi tapşırıqda daha konkret bildirilirdi. Həmin
sənəddən aydın olur ki, ingilis diplomatı Təhmasib şahdan Səfəvilər
dövləti ərazisində müxtəlif ingilis mallarım satmaq və istədikləri malları
alıb İngiltərəyə gətirmək üçün toxunulmazlıq fərmanı almalı idi (3, s.
196; 74, s. 114-115).
Yuxarıda göstərilən qiymətli sənəddə "Moskva" kompaniyasının
Rusiya və Səfəvi dövləti ilə ticarət əlaqəsi yaradarkən qarşısına qoyduğu
son məqsəd - Hindistanla birbaşa əlaqə yaratmaq niyyəti də çox aydın
əks olunmuşdur, Kompaniya özünün Səfəvi hökmdarı ilə danışıqlar
aparmağa gedən elçisindən - Antoni Cenkinsondan tələb edirdi;
"İstədiyimiz vaxt öz mallarımızla birlikdə sərbəst surətdə onun
(Təhmasib şahın) ölkəsinin ərazisindən keçib Hindistanın istənilən
hissəsinə və ya İranla (Səfəvilər dövləti ilə - Y.M.) həmsərhəd olan başqa
ölkələrə getmək və elə bu cür də qayıdıb Rusiya və başqa ölkələrə
gəlmək üçün həmişəlik təminat almalısan" (3, s.196; 74, s.l 15).
Göründüyü kimi, "Moskva" kompaniyası Səfəvi dövlətinin geniş
ərazisindən, ilk növbədə, ingilis mahudunu xınd etmək üçün sərfəli bir
satış bazarı kimi istifadə etmək istəyirdi. Bunu XVI əsrin 60-70-ci
illərində Səfəvi-İngiltərə ticarət əlaqələrinə dair konlcret faktik material
da sübut edir. Başqa sözlə, həmin dövrdə İngiltərədən Səfəvi dövlətinə
göndərilən altı ekspedisiyanın hamısının bura gətirdiyi əsas məhsul
ingilis mahudu idi. Hətta, Səfəvi dövləti ilə ilk dəfə əlaqə yaratmağa
göndərilən Antoni Cenkin- sonu Rusiyaya gətirən gəmilərə də "İrana
aparılmaq üçun" 80 tay mahud yüklənmişdi (3, s.l95).
Səfəvilərlə əlaqə yaradarkən "Moskva" kompaniyasının qarşısına
qoyduğu ən mühüm məqsədlərdən biri də Azərbaycan ipəyini ələ
keçirmək, ümumiyətlə Səfəvi dövləti ərazisində ipək ticarətini inhisara
alıb başqa Avropa ölkələrinin tacirlərini, xüsusən venesiyalıları, habelə
türk tacirlərini buradan sı-
244
Azərbaycan diplomatiyası
xışdırmaq, beləliklə, Səfəvi dövləti ilə Avropa ölkələri arasında ipək
ticarətində vasitəçiliyi ələ keçirmək idi. Təsadüfi deyil ki, Antoni
Cenkinson Səfəvi sarayına yola salınarkən ona verilmiş, həcmcə 0 qədər
də böyük olmayan, 8 may 1561-ci il tarixli rəsmi tapşırığa ipək haqqında
aşağıdakı xüsusi qeyd daxil edilmişdi: "İpəyə gəldikdə, bu barədə sənə
hər hansı bir təlimat verməyə heç bir lüzum görmüriik. Çünki bunu sən
hamıdan yaxşı bilirsən" (3, S.198).
Bundan başqa, Antoni Cenkinson 1562-ci il avqustun 20-də
Şamaxıda Şirvan bəylərbəyi Abdulda xan Ustadı ilə danışıqlardan bəhs
edərkən Azərbaycan ipəyini ələ keçirmək üstündə İngiltərə, Venesiya
respublikası və Türkiyə arasında nə qədər kəskin rəqabət olduğunu aydın
göstərir. Səyyah yazır: "Şirvan kralının yanında və onun qəbulunda
olduğum zaman müxtəlif məsələlər barəsində apardığimız danışıqlar
zamanı... Abdulla xan məndən soruşdu ki, biz - ingilislər türklərlə
dostuq, ya yox? Mən cavab verdim ki, biz türklərlə heç vaxt dost
olmamışıq. Çünki onlar bizə heç zaman öz ölkələrindən keçib Sufinin
torpaqlarına gəlməyə icazə verməmişlər. Lakin bizim yaxınlığımızda
venesiya- lılar adlı bir millət var. Onlar türklərlə böyük razılıq şəraitində
yaşayır, onların torpaqlarında bizim mallarımızla alver edirlər. Onlar
bizim mallarımızı, başlıca olaraq, xam ipəyə dəyişirlər. Xam ipək isə
oraya bizim bildiyimizə görə, İrandan (Səfəvilər dövlətindən - Y.M.)
aparılır... Əgər türklər venesiyalılara icazə verdikləri kimi, Sufi də... bizə
öz torpaqlarında ticarət etməyə ixtiyar versə, bizə pasport və
toxunulmazlıq vərəqələri versə, mən şübhə etmirəm ki, burada ticarət heç
bir dövrlə müqayisə olunmayacaq dərəcədə genişlənəcək..." (3,
s.207-208; 74, s. 143-144; 78, s.l03).
Səfəvi dövlətinə gəldikdə, sözsüz, İngiltərə ilə ticarət əlaqələrinin
genişləndirilməsi bu ölkə üçün də əlverişli idi. Çünki həmin dövrdə
Osmanlı imperiyası tərəfindən Aralıq dənizi ticarətindən məhrum edilən
və Portuqaliyanın Hörmüzü ələ keçirməsi nəticəsində Hind okeanına
çıxış yolunu itirən Səfəvi dövlətinin
245
Yaqub Mahmudov.
xarici ticarət əlaqələrində Xəzər-Volqa yolunun əhəmiyyəti artmışdı.
Səfəvi hölcmdaılar,! Volqa-Xəzər yolu və Rusiya ərazisi vasitəsilə
Avropa ölkələri ilə geniş ticarət əlaqələri yaradaraq ölkəni iqtisadi
tənəzzüldən xilas etməyə çalışırdılar. Məhz buna görə də Şah Təhmasib
ingilis ticarət kapitalının nümayəndələri ilə danışıqlar zamanı
Volqa-Xəzər yolu və Rusiya ərazisi vasitəsilə Avropa ölkələri ilə ticarət
əlaqələrinin perspektivi ilə əlaqədar məsələlərə xüsusi diqqət yetirirdi.
Bu baxımdan Şah Təhmasibin 1566-cı il mayın 29-da "Moskva"
kompaniyasının nümayəndəsi Artur Ecluardsla apardığı danışıqlar
xüsusilə səciyyəvidir. İngilis səyyahı yazır; "O, (yəni Şah Təhmasib -
Y.M.) bizim qüdrətli krallığımız və ölkəmiz haqqında, bizdə nə kimi
mallar olması və bizim hansı malları almaq istədiyimiz barədə moniınlə
sorğu-sual etdi; o, həmçinin bizimlə qonşu olan başqa ölkələr vo onlarda
nə kimi mallar olması haqqında da suallar verdi... Şah inəndən soruşdu
ki, siz ona hər il lOOOÜO top yun parça göndərə biləcəksinizmi? Mən
cavab verdim ki, siz onun ölkəsini 200000 top parça ilə təmin elə
bilərsiniz. Əlahəzrət buna çox şad oldu... Şalını özü çox istəyir ki, bizimlə
əlaqəyə girsin. O, bizə pul, ipək, istədiyimiz malı verəcək, həm də onun
özü arzu edir ki, elə mallar gətirək ki, biz onunla birliklə qazanc götürə
bilək" (3, s.226-229; 75, s.395-397).
"Moskva" kompaniyasının nümayəndələri ilə danışıqlar nəticəsində
Şah Təhmasib xüsusi fərmanla ingilis tacirlərinə geniş imtiyazlar verdi.
Şahın fərmanına əsasən "Moskva" kompaniyası tacirləri Səfəvi
dövlətinin bütün ərazisində heç bir gömrük vermədən sərbəst ticarət
etmək və ticarət faktoriyaları açmaq hüququ əldə etdilər; ingilis tacirləri
və onların əmlakı dövlət tərəfindən mühafizə olunacaqdı; "Moskva"
kompaniyası tacirləri Səfəvi dövləti ərazisindən keçib qonşu ölkələrə də
gedə bilərdilər.
Şah Təhmasibin yuxanda göstərilən fərmanına əsasən Səfəvi
imperiyası ərazisində, o cümlədən Azərbaycan torpaqlarında, ingilis
tacirlərinə aşağıdakı ticarət imtiyazları verildi:
246
. Azərbaycan diplomatiyası
1. Onlara "şahın hakimiyyəti dövründə və gələcəkdə onun
varislərinin zamanında hər cür gömrük və rüsumlardan azad olunmaq
hüququ bəxş edilir"; ingilislər "ticarət məqsədilə, sərbəst surətdə,
istədikləri adamların müşayiəti ilə məmləkətin bütün şəhərlərinə, şalım
bütün mülklərinə və bütün qonşu ölkələrə gedə bilər, istədikləri malları
alıb-sata bilərlər".
2. "İngilis tacirlərinin gedəcəyi və qalacağı bütün şəhərlərin baş
canişinləri, yerli hakimləri və məhkəmə hakimləri onları himayə etməli,
hər cür kömək göstərməli, arzuolunmaz adamlardan qorumalı, onlara hər
hansı zərər vuran şəxsləri cəzalandırmalıdırlar".
3. İngilislərdən "hər hansı məbləğdə borc almış şəxslər, kimliyindən
asılı olmayaraq, borcunu vaxtında ödəyə bilmədikdə məhkəməyə cəlb
olunmalı və elə həmin gün də borcunu ödəməlidir".
4. "Kompaniya üzvlərinin icazəsi və razılığı olmadan heç kəs,
mövqeyindən və ad-sanından asılı olmayaraq, haqqını ödəmədən
ingilislərdən hər hansı mal və ya hədiyyə almağa cəsarət göstərə bilməz".
5. "İngilis tacirlərindən və ya kompaniyanın qulluqçularından biri,
hər hansı təsadüf üzündən, şahın təbəələrindən kimsəni öldürərsə, bu işə
görə kompaniyanın mallarına toxunulmamalı, təqsirkardan başqa heç kəs
məsuliyyət daşımamalıdır; təqsirkar üzərində ədalətli məhkəmə
qurulmalı, həm də o hökmdarın xəbəri və icazəsi olmadan
cəzalandırılmamalıdır".
6. "Kompaniya üzvlərinin verdikləri və gələcəkdə verəcəkləri borc
onlardan hər hansı birinə - digərinin Lştirakı olmadan, həm də
sonuncunun sağ olub-olmamasından asılı olmayaraq, ödənilməlidir".
7. "Heç kəsin alınmış və ya satılmış hər hansı bir mah qaytarmağa
haqqı yoxlur".
8. Kompaniyanın malları "dəniz sahilinə çıxarıldıqda şahın təbəələri
bu malların quru yolla daşınmasına kömək göstərməlidirlər" (3,
s.233-234).
247
Yaqub Mahmudov^
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, İngiltərə ilə iqtisadi əlaqələri
canlanlırmağa çalışan Səfəvi hökmdarı "Moskva" kompaniyasına
verilmiş ticarət imtiyazlarını sonralar daha da genişləndirdi. Onun ingilis
kompaniyasının nümayəndəsi Lourens Çopmenə vermiş olduğu "ikinci
imtiyaz fərmanı" bunu sübut edir. Həmin imtiyazlar (yuxarıdakı sıra
ardıcıllığı saxlanılmaqla) aşağıdakılardır;
9. "Tacirlər tam sərbəst surətdə, istədikləri vaxt Cilana və şahın
mülklərindəki başqa şəhərlərə gedə bilərlər".
10. "İngilis gəmilərindən hər hansı biri şahın məmləkətinə daxil
olan sularda qəzaya uğrayarsa, onun təbəələri dərhal qəzaya uğrayanlara
kömək göstərməli, zay olmuş malları çıxdaş etməli, digər malları sağ
qalmış tacirlərə verməli və ya sahibi tərəfindən tələb olunana qədər
salamat saxlamalıdırlar".
11. "Tacirlərdən hər hansı biri ölərsə, yerli hakim onun əmlakının
toxunulmaz qalmasına nəzarət etməli, həmin əmlakın onu tələb edən
başqa tacirə sağ-salamat təhvil verilməsini təmin etməlidir".
12. "...Tacirlər yüklərini daşımaq üçün kənd camaatından istədikləri
dəvəçiləri muzdla tuta bilərlər. Heç bir qıızılbaşm bu işə qarışmaq və
əngəl törətmək ixtiyarı yoxdur. Dəvəçilər daşıdıqları mallara
çavabdehdirlər. Səfər zamanı ölən dəvələrin və atların zərərini onlar
özləri çəkməlidirlər".
13. "Kirəçilər (yük daşıyanlar) tacirlərdən razılaşdırılan- dan əlavə
kirə tələb edə bilməzlər".
14. "Dəvəçilər razılaşdıqları şərti yerinə yetirməlidirlər".
15. "...Tacirlərdən hər hansı biri səfərdən qorxuya düşərsə, dəvəçi
səfər zamanı tacirlərin özlərini və mallarını qorumaq üçün onlara bir və
ya bir neçə mühafizəçi qoşmalıdır; mühafizəçilər karvanı mənzil başına
salamat çatdırmalıdırlar".
16. "...Karvan yolu boyunca şahın bütün təbəələri tacirləri, haqqını
almaqla, yatacaq yeri və ərzaqla təmin etməlidirlər".
17. İngilis tacirləri "ürəklərinə yatan şəhərlərin hər birində özləri
üçün istədikləri kimi ev və ya evlər tikə və orada yaşaya bilərlər. Heç
kəsin onları incitməyə və narahat etməyə ixtiyarı
248
Azərbaycan diplomatiyası
yoxdur; onlar istədikləri və ürəklərinə yatan hər hansı karvansarada qala
bilərlər" (3, s.246-247; 75, s.403-404, 418-419).
Səfəvi-İngiltərə əlaqələrində Azərbaycan mühüm rol oynayırdı.
Əvvəla, Azərbaycan Səfəvi imperiyasının başqa hissələrinə nisbətən
İngiltərə ilə daha erkən əlaqə yaratmışdı. Maraqlıdır ki, əgər Səfəvi
hökmdarı Şah Təhmasib ingilis tacirlərinə ilk imtiyaz fərmanını 1566-cı
il iyunun 29-da vermişdisə, Şirvan hakimi Abdulla xan Ustadı bu cür
fərmanı "Moskva" kompaniyası tacirlərinə hələ 1563-cü ilin aprelində
bəxş etmişdi.
Həmin sənəd, eyni zamanda, Azərbaycan-İngiltərə əlaqələrində xam
ipəyin nə qədər mühüm rol oynadığım, hətta iki ölkə arasında ticarət
münasibətlərində ekvivalent əmtəə rolu oynadığını da sübut edir.
Haklııyt toplusuna daxil edilmiş bu qiymətli sənədə görə, "İngiltərənin
London şəhərindən olan" tacirlərə Şirvan ərazisində tam ticarət
sərbəstliyi "bəxş edilirdi". İngilislər "təhlükəsiz surətdə" ölkənin
ərazisinə gəlib istədikləri kimi ticarət əməliyyatları apara bilərdilər.
"Moskva" kompaniyası tacirləri Şirvanda "bizim tacirlərimizlə və başqa
şəxslərlə nağd pudla və ya mübadilə yolu ilə alqı-satqı əməliyyatı həyata
keçirə, bizim ölkəmizdə arzu etdikləri qədər qala və yaşaya, könülləri
istədiyi vaxt heç bir ləngitməyə, əngəl və maneəyə yol verilmədən öz
malları ilə birlikdə çıxıb gedə bilərlər".
İngilis tacirləri gömrükdən də azad olunurdular. Şirvan hakiminin
bu fənnanını pozan dövlət məmurları ağır cəzalanacaqdılar: "Əgər,
vaxtından asılı olmayaraq, bizim gömrük yığanlarımız və ya başqa
qulluqçularımız və ya onların hər hansı biri, bizim bu hökmümüzü
pozaraq əngəl törədərsə və sui-istifadəyə yol verərsə, göstərilən ingilis
tacirlərinin bizim mülldərimizə gətirdikləri və buradan apardıqları hər
hansı bir mal müqabilində zorla hər hansı bir gömrük və ya rüsum
verməyə məcbur edərsə və bu aşkar olunarsa əmr edirəm: yuxarıdakı
gömrük yığanlar və qulluqçular öz vəzifələrindən qovulsunlar və bizim
qəzəbimizə düçar edilsinlər. Onların ingilis tacirlərindən aldıqları bütün
pullar və mallar isə sahiblərinə qaytarılsın".
249
Yaqub Mahmudov.
Abdulla xanın fərmanı saray ticarətini də tənzim edirdi: "Hər dəfə,
göstərilən ingilis tacirləri və ya onların nümayəndələri bizim xəzinəmiz
üçün yararlı olan hər hansı mallar gətirdikdə, xəzinədarımız belə malları
xəzinəyə qəbul etsin və bu malların haqqını ya nağd pulla, ya da həmin
malların dəyərinə bərabər xam ipəklə ödəsin". Fərmanın sonunda
göstərilirdi: "Bizim mülklərimizin hər hansı bir yerində bu imtiyaz
fərmanımız göstərildikdə və ya oxunduqda ona əməl olunmasını tələb və
hökm edirik" (3, s.215; 74, s.157-158).
Abdulla xan Ustadının 1563-cü ilin aprelində Cavad şəhərində
ingilis diplomatı Antoni Cenkinsonla apardığı danışıqlar nəticəsində
verdiyi bu fərman bir sənəd kimi bir də ona görə xüsusi əhəmiyyətə
malikdir ki, həmin sənəd Şimali Azərbaycanın, əvvəllərdə olduğu kimi,
Səfəvi imperiyası daxilində də özünün dövlət müstəqilliyini saxladığını
sübut edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, iki ölkə arasındakı qarşılıqlı əlaqələrdə
ingilis kapitalı Səfəvi dövlətinə ancaq sərfəli satış bazarı və ucuz xammal
mənbəyi kimi baxırdısa, Səfəvi dövlətini siyasi problemlər, daha
doğmsu, qərbdə Osmanlı imperiyasına qarşı beynəlxalq münasibətlər
problemi də maraqlandırırdı.
Səfəvi dövləti əlaqə saxladığı hər bir Qərb dövlətini, mümkün
olduqda, Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi-siyasi ittifaqa cəlb etməyə
çalışırdı. Məsələn, 1562-ci il noyabrın 20-də İngiltərə elçisi Antoni
Cenldnsonla aparılan danışıqlar zamanı Şah Təhmasib beynəlxalq
münasibətlərə də toxunmuş, Almaniya imperiyası, İspaniya və Osmanlı
dövləti kimi üç böyük ölkənin hansının daha qüdrətli olması ilə
maraqlanmışdı. İngilis diplomatı yazır İd, Təhmasib şah ona Avropa
ölkələrinin vəziyyəti barədə müxtəlif suallar vermiş, "alman
imperatorunun qüdrəti, kral Filipp və böyük sultan" haqqında soruşmuş,
"onlardan hansının daha güclü olduğunu" öyrənmək istəmişdi (3, s.209;
74, s.l46).
Maraqlıdır ki, bundan üç ay əvvəl - 1562-ci il avqustun 20-də həmin
ingilis diplomatı ilə danışıqlar zamanı Şirvan hakimi Abdulla xan Ustadı
da eyni məsələlərlə maraqlanmış və ondan soruş-
250
, Azərbaycan diplomatiyası
muşdu: "kim güclüdür - alman imperatoru, rus çarı, ya türk sultanı?" (3,
s.2ü3; 74, s.l33; 78, s.98).
Bundan başqa. Şah Təhmasib 1566-cı il mayın 29-da İngiltərə elçisi
Artur Eduardsla danışıqlar zamanı da Avropadakı vəziyyətlə, xüsusilə
İspaniya-Türkiyə və İngiltərə-Rusiya münasibətləri ilə, ətraflı
maraqlanmışdı (3, s.227).
Lakin XVI əsrin 60-cı illərində başlamış Səfəvi-İngiltərə əlaqələri
iki dövlət arasında fasiləsiz davam edən iqtisadi və siyasi münasibətlərə
çevrilmədi. Livoniya müharibəsində (1558-1583) İngiltərəni öz tərəfmə
çəkə bilməyən IV İvan ingilis tacirlərinə verdiyi ticarət imtiyazlarını ləğv
etdi; onlara Rusiya ərazisindən keçib Volqa-Xəzər yolu ilə Şərqə ticarətə
getmək qadağan olundu.
IV İvanın "Moskva" kompaniyasına qarşı bu cür qəti tədbirlər
görməsinin digər mühüm səbəbi bundan ibarət idi ki, rus tacirləri ingilis
kapitalının mövqeyinin Rusiya bazarlarında möhkəmlənməsindən narazı
qalmışdılar.
Bundan başqa, İngiltərənin Volqa-Xəzər yolu ilə Səfəvi dövləti ilə,
0 cümlədən Azərbaycanla, geniş əlaqə yaratması, burada
möhkəmlənməsi bu zaman Şərqə marağı artmaqda olan çarizmin gələcək
planlarına zidd idi. Kazan (1552) və Həştərxan (1556) xanlıqlarını aradan
qaldırıb Xəzərə çıxış yolu əldə edən Rusiya, təbiidir ki, ingilis ticarət
kapitalının Volqa-Xəzər yolu vasitəsilə Şərq ölkələri ilə ticarəti inhisara
almasına yol verməzdi.
Yeri gəlmişkən qeyl edək ki, IV İvan Venesiya ticarət kapitalının da
Rusiya ərazisindən keçib VcIqa-Xəzər yolu ilə Azərbaycan və İranla
ticarət əlaqəsi yaratmaq planlarına razılıq vennəmişdi (424, s.25-28).
Məhz bu baxımdan B.Ə.Əhmədovun "İngiltərənin Azərbaycanda
müstəmləkə ekspansiyası planlarının həyata keçirilməsi, birinci növbədə,
Rusiya dövlətinin mövqeyindən asılı idi; Rusiya ingilislərin bu
istiqamətdə olan bütün iddialarını qətiyyətlə rədd etdi" (125, s.29-30)
fikrinin dəqiqləşdirilməyə ehtiyacı vardır.
Digər tərəfdən, ilk mənbələr, habelə XVI əsrin II yarısında
Səfəvi-İngiltərə əlaqələrinə dair hadisələrin real gedişi sübut edir ki.
251
Yaqub Mahmudov_
Səfəvi-İngiltərə ticarət əlaqələri, "Moskva" kompaniyası tərəfindən
müstəmləkə ticarəti xarakteri daşısa da, müstəmləkə ekspansiyası
deyildi. Başqa sözlə, XVI əsrin ikinci yarısında Qərbi Avropa ölkələrinin
bütöv bir qrupunun Osmanlı imperiyası kimi çox qüdrətli rəqibə qarşı
hərbi yardım üçün müraciət etdikləri güclü və geniş ərazili Səfəvi
dövlətinə qarşı "Moskva" kompaniyasının (lap elə bütövlüklə
İngiltərənin!) müstəmləkə ekspansiyası siyasətini həyata keçirə
biləcəyini söyləmək əsla doğru olmazdı. Onillərlə Osmanlı imperiyası
kimi ən qüdrətli dünya dövlətinə qarşı uğurla mübarizə aparan Səfəvi
dövləti, O.Ə.Əfəndiyevin haqlı olaraq göstərdiyi kimi, "Moskva"
kompaniyasının müstəmləkə ekspansiyasını asanlıqla dəf edə bilərdi
(444, s.250).
^ ^ ^
Beləliklə, Aralıq dənizi və Hind okeanı hövzələri ilə
ticarətdən, müvafiq olaraq, Osmanlı imperiyası və Portuqaliya
tərəfindən sıxışdırılan Səfəvi dövlətinin Volqa-Xəzər yolu və
Rusiya vasitəsilə Avropa ölkələri ilə birbaşa ticarət əlaqələri
yaratmaq və bu yolla ölkəni iqtisadi tənəzzüldən xilas etmək planı
da ifiasa uğradı.
Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində Rusiya bazarlarının
rolu daha da artdı. Azərbaycanda Rusiyanın mövqeyinin
güclənməsi üçün əlverişli şərait yaranmağa başladı.
3. VENESİYA SƏFƏVİLƏRİ OSMANLILARLA TOQQUŞDURMAQ
ÜÇÜN D.AHA BİR CƏHD GÖSTƏRİR
Amasya müqaviləsindən (29. V. 1555) sonra Avropa cəbhəsində
əməliyyatları gücləndirən Osmanlı imperiyası 1570-ci ildə Venesiya
respublikası ilə yeni müharibəyə başladı. Müharibə Kipr üstündə
başlandı.
Qərb dövlətlərinin Aralıq dənizinin şərqində Osmanlı imperiyasına
qarşı başlıca dayaq məntəqəsi olan Kipr bəhs etdiyimiz dövrdə Venesiya
respublikasının hakimiyyəti altında idi.
252
.Azərbaycan diplomatiyası
Sultan Süleyman Qanuninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn II
Səlim (1566-1574) Kipr əməliyyatını uğurla başa çatdırmaq üçün mühüm
hazırlıqlar görmüşdü. O, Osmanlı imperiyasının bütün hərbi qüvvələrini
Venesiyaya qarşı yönəltmək üçün əvvəlcə Səfəvi dövləti tərəfdən
təhlükəsizliyini təmin etdi: 1568-ci il fevralın 16-da Ədirnəyə gəlmiş
Səfəvi elçisi Şahqulu xanla aparılan danışıqlar nəticəsində Sultan II
Səlim 1555-ci il Amasya müqaviləsinin qüvvədə qaldığını təsdiq etdi.
Bundan bir gün sonra - 1568- ci il fevralın 17-də Osmanlı imperiyası ilə
Avstriya arasında da sülh müqaviləsi bağlandı və həmin dövlətlər arasında
Transilvaniya üstündə gedən hərbi əməliyyatlar dayandırıldı.
II Səlim Venesiyaya qarşı Fransanı da öz tərəfmə çəkməyə cəhd
göstərdi. 1569-cu il oktyabrın 18-də fransız tacirlərinə Osmanlı
imperiyası ərazisində yeni ticarət imtiyazları verildi. Beləliklə, Osmanlı
dövləti özünün beynəlxalq vəziyyətini sahmana salıb
1570- ci il mayın 15-də Kiprə qoşun yeritdi.
Osmanlı imperiyasına qarşı təkbətək müharibə aparmağa qadir
olmayan Venesiya, bir tərəfdən, hərbi yardım üçün Papalıq, İspaniya və
başqa Qərb dövlətlərinə müraciət etdi, digər tərəfdən isə özünün ənənəvi
müttəfiqi olan Səfəvi dövləti ilə əlaqə yaratdı. Məqsəd Səfəviləri arxadan
Türkiyə üzərinə qaldırıb onun hərbi qüvvələrim iki cəbhəyə parçalamaq
idi.
Beləliklə, XVI əsrin 70-ci illərində Səfəvi-Venesiya
münasibətlərində yenidən canlanma əmələ gəldi.
1570-ci il oktyabrın 27-də Venesiya hökuməti bu zaman
Venesiyadan vətənə qayıdan "çox varlı" bir Səfəvi taciri Xoca Əli ilə Şah
Təhmasibə xüsusi məktub göndərdi (70.22, s.158-160). Venesiya
hökuməti bu məktubda iki dövlət arasındakı "qədim və səmimi dostluq
münasibətlərini" Şah Təhmasibin yadına salır və bildirirdi ki. Osmanlı
imperiyası özünün hərbi dəniz donanmasını Kipr üzərinə yeritmiş,
Dalmasiyada Venesiyaya qarşı hərbi əməliyyatlara başlamışdır (70.22, s.
158-159). Sonra isə həmin sənəddə Venesiya respublikasının Osmanlı
imperiyasına qarşı müharibə üçün gördüyü hərbi hazırlıqlardan, Qərb
dövlətlərinin "yekdilliklə
253
Yaclub Mahmudov-
Türkiyəyə qarşı müharibəyə qalxacaqlarından" uzun-uzadı bəhs edilirdi.
Venesiya hökuməti Şah Təhmasibi inandırmağa çalışırdı ki, əgər
Səfəvi dövləti şərqdən, Venesiya və başqa xristian dövlətləri isə qərbdən
eyni zamanda hücuma keçsələr, Türkiyənin hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə
parçalayıb məğlub etmək olar; belə olduqda, Şah Təhmasib vaxtı ilə
Osmanlı imperiyasının "ədalətsizlik edərək ələ keçirdiyi" Sətəvi
torpaqlarım geri qaytara bilər və özünə "əbədi şöhrət qazanardı" (70. 22,
s.l59).
Məktubun sonunda Venesiya hökuməti Səfəvi hökmdarını tezliklə
Osmanlı imperiyasına qarşı hücuma keçməyə çağırır və ona vəd edirdi
ki, başqa xristian dövlətləri ilə birlikdə "ümumi düşməni" həm dənizdə,
həm də quruda məğlub etmək üçün əlindən gələni əsirgəməyəcəkdir (70.
22, s.160).
Xoca Əli yola düşdükdən üç gün sonra - 1570-ci il oktyabrın 30-da
Venesiya senatında Osmanlı imperiyasına qarşı danışıqlar apaiTnaq üçün
Səfəvi sarayına xususi bir elçi göndənnək barədə məsələ müzakirə
olundu (70.23, s. 160-161). Senatın həmin yığıncağında "uzun illər
Konstantinopolda yaşamış", "Türkiyə məsələləri üzrə mütəxəssis olan"
və "cənab Türklə cənab Sofı arasındakı ixtilaflar barədə çox şey bilən"
Vinçenso di Alessandrini Səfəvi sarayına göndərmək qərara alındı. Onu
da qeyd edək ki, "şərq dillərinin bilicisi" olan Vinçenso bəhs etdiyimiz
dövrdə Venesiya senatının katibi işləyirdi (70, s.29)
Venesiya senatı, eyni zamanda, yola düşmək ərəfəsində Vin-
çensoya təqdim olunacaq məxfi təlimatın məzmununu da müzakirə və
təsdiq etdi: lehinə - 21, əleyhinə - 0, bitərəf- 1 (70. 23, s.l61).
Həmin təlimat əsasında Venesiya diplomatına verilən məxfi
tapşırıq, demək olar, Xoca Əli ilə Şah Təhmasibə göndərilən 27 oktyabr
1570-ci il tarixli məktubla eyniyyət təşkil edir. Fərq yalnız burasında idi
ki, Vinçenso Şah Təhmasibi Türkiyəyə qarşı müharibəyə qaldırmaq üçün
onu daha çox şirnikləndirməli, şişirdilmiş məlumatlar vennəli və
inandırmalı idi ki, "öz imperiyasının ərazisini genişləndirmək üçün
Səfəvi hökmdarının əlinə belə əl-
254
.Azərbaycan diplomatiyası
verişli imkan, bundan sonra, bir də heç zaman düşməyəçəkdir"
(70.23,5.161).
Senatın elə həmin yığıncağındaca Vinçenso tərəfindən Səfəvi
hölandarına təqdim olunacaq məktubun məzmunu da müzakirə və təsdiq
olundu (70.24, s.161-163). Əsasən Vinçensoya verilən məx- vi təlimatın
təkrarından ibarət olan bu sənəddə Səfəvi hökmdanna bildirilirdi ki,
Türkiyə Venesiyaya qarşı Kipr, Albaniya və Dalma- siyaya qoşun
çıxarmışdır; o öz düşmənlərini təkləyib ayrı-ayrılıqda məğlub etmək
siyasəti yeridir; hazırda Osmanlı imperiyasının bütün hərbi qüvvələrinin
Venesiyaya qarşı müharibədə olduğu bir zamanda Səfəvi hökmdarı ona
arxadan hücum etsə "çox asanlıqla" qalib gələ bilər (70. 24, s. 162-163),
Venesiya hökuməti Şah Təhmasibə bildirirdi ki, guya "başqa xristian
hökmdarları da öz ordularını Türkiyəyə qarşı müharibəyə hazırlayır.
Roma papası və İspaniya kralı isə, artıq, öz hərbi qüvvələrini
Venesiyanınkı ilə birləşdirmişlər" (70. 24, s. 162).
Alessandri Vinçensonun Səfəvi sarayına səyahəti onun qayı- danbaşı
Krakovdan Venesiyaya göndərdiyi 24 iyul 1572-ci il (70, s.30-37) və 25
iyul 1572-ci il (70. 25, s. 163-167) tarixli məxfi məlumatlarda, həmçinin
1572-ci il sentyabrın 24-də Venesiya hökumətinə təqdim etdiyi rəsmi
hesabatda (70. 26, s. 167-182) öz əksini tapmışdır.
Göstərilən sənədlərdən aydın olur ki, Venesiya hökuməti tərəfindən
ətraflı təlimatlandırılmış Vinçenso Almaniya-Polşa-Tran-
silvaniya-Qara dəniz-Sinop-Samsun-Toqqat-Ərzincan-Ərzurum yolu ilə
1571-ci il iyulun 17-də Təbrizə yetişdi və burada bir neçə gün qaldıqdan
sonra 1571-ci il avqustun 14-də Qəzvinə gəldi. O, burada Culfadan olan
erməni tacirlərinin "köməyi ilə" Şah Təhmasibin üçüncü oğlu və onun
"bütün ticarət əməliyyatlarına rəhbərlik edən" Heydər Mirzə tərəfindən
qəbul olundu*.
* Emıəni tacirləri, həmçinin Səfəvi hökmdaıianna xidmət edən ennəni mənşəli diplomatlar Səfəvi-Tiirkiyə miinasibəilərini pozmaq və Osmanlı imperiyasına qarşı Səfəvi dövləti ilə Avropa ölkələri arasında hərbi ittifaq yaradılması üçün heç bir fürsəti əldən vermirdilər.
255
Yaqub Mahmudov-
İtalyan diplomatı gəlişinin səbəbini müfəssəl surətdə Heydər
Mirzəyə bildirdi və Venesiya hökumətinin Şah Təhmasibə göndərdiyi
məktubu ona təqdim etdi.
Alessandri Vinçensonun Heydər Mirzə ilə danışıqları barədə verdiyi
iki məlumat xüsusilə maraqlıdır. Əvvəla, Səfəvi şahzadəsi Venesiya
diplomatına bildirmişdi ki, "o, mümJcün qədər tezliklə, Vinçensonun şah
tərəfindən qəbul olunmasına çalışacaqdır, bu şərtlə ki, həmin görüş
maksimum məxfi saxlanılmalı, danışıqlar və onun məzmunu barədə heç
kim xəbər tutmamalıdır" (70, s.33). Bu fakt bir daha sübut edir ki, Səfəvi
hökmdarı Osmanlı imperiyası ilə sülh münasibətlərini qoruyub
saxlamağa çalışır, qonşu dövlətə qarşı Qərb diplomatları ilə açıq-aşkar
danışıqlar aparmaqdan ehtiyat edirdi.
Digər məlumat isə bundan ibarətdir ki, Səfəvi sarayı dövrün
beynəlxalq münasibətləri ilə dərindən maraqlanır, Qərbi Avropada
Osmanlı imperiyasına qarşı baş verən qruplaşmaları diqqətlə izləyirdi.
Məsələn, Vinçenso Şah Təhmasibin oğlu Heydər Mirzəyə qərbdə
Türkiyəyə qarşı güclü hərbi koalisiya yaradılması barədə şişirdilmiş
məlumat verdikdə o, buna şübhə ilə yanaşmış və soruşmuşdu:
doğmdanmı belə bir ittifaq yaradılmışdır? İttifaq üzvlərindən hansının
hərbi dəniz qüvvələri daha güclüdür? Portuqaliya antitürk koalisiyaya
daxildirmi? Fransanın mövqeyi necədir? (70, s.33).
Hadisələrin sonrakı gedişi göstərir ki. Heydər Mirzə Venesiya
diplomatının danışıqlar apamıağa gəldiyini atasına bildirdi və Venesiya
hökumətinin məktubunu ona təqdim etdi. Şah Təhmasib Venesiyadan
alınmış məktubda yazılanları oğlu ilə müfəssəl müzakirə etdi (70, S.34).
Lakin bu barədə Vinçensoya heç bir məlumat verilmədi. Şah Təhmasib
Venesiya diplomatını 1571-ci ilin noyabrmadək qəbul etmədi.
1571- ci il noyabrın 3-də Xoca Əli Venesiyadan qayıtdı.
Vinçenso göstərir ki, "mən hələ Xoca Əlinin Qəzvinə gəlib çatmasından
xəbər tutar-tutmaz, artıq, onu birbaşa şahın qəbuluna aparmışdılar" (70,
s.34). Xoca Əli bütün günü, "gecə-gecədən keçənədək" sarayda qaldı və
Venesiya hökumətinin göndərdiyi hədiyyələri hökmdara təqdim etdi.
Həmin hədiyyələr içərisində nəfis bir kitab da vardı
256
. Azərbaycan diplomatiyası
ki, onun da cildində Venesiya hökumətinin Şah Təhmasibə göndərdiyi
məktub gizlədilmişdi. Şah Təhmasib Venesiya hökumətinin məktubu ilə
tanış oldu. Bundan əlavə, Xoca Əli də Qərbdəki vəziyyət barədə Səfəvi
hölondarma ətraflı məlumat verdi (70, s,36).
Alessandri Vinçenso yazır ki, o, Xoca Əlini saraydan çıxınca
gözləməyə məcbur olmuş, nəhayət, onunla görüşüb şahın Venesiya ilə
ittifaqa girmək niyyətində olub-olmadığını öyrənməyə çalışmışdı.
Venesiya diplomatının öz hökumətinə yazdığı 24 iyul 1572- ci il tarixli
məxfi məlumatdan aydın olur ki, Şah Təhmasib Xoca Əlini qəbul edərkən
Venesiya hökumətinin məktubunu saray əyanları və qoşun başçılarının
iştirakı ilə ətraflı müzakirə etmişdi.
Səfəvi hökmdarı Venesiya hökumətinin məktubuna şübhə ilə
yanaşmış və Qərbdə antitürkiyə koalisiyasının yaradılması barədə
məlumatı, bu ittifaqın möhkəm olub-olmadiğını Xoca Əli ilə söhbəti
zamanı yəqinləşdirməyə çalışmışdı (70, s.34).
Şah Transilvaniyada Osmanlı imperiyasına qarşı üsyan qalxması
xəbərinin də doğru olub-olmadığım soruşduqda, Xoca Əli buna müsbət
cavab vermişdi (70, s.35).
Maraqlıdır ki, Xoca Əlinin bu məlumatlanndan sonra Şah Təhmasib
ətrafmdakılara "ittifaqın yaradılmasına heç bir şübhə ola bilməz, Osmanlı
ordusunun sağ qanadında olan transilvaniyalı- lar isə türklərə qarşı
üsyana qalxmışlar" (70, s.35), - deyə müraciət etsə də, yenə də Qərb
dövlətlərinin vahid cəbhədə Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə
başlamasına inanmamışdı. O, Qərb dövlətlərinin hərbi hazırhqlannı,
Venesiya və müttəfiqlərinin hərbi dəniz donanmasını, türk qoşunlannın
Kiprə hücum etməsini öz gözləri ilə görüb-görmədiyini Xoca Əlidən
dönə-dönə soruşmuşdu (70,s.35).
Bundan başqa, Səfəvi hökmdarı Venesiyada taxıl qıtlığı haqqındakı
məlumatın da doğmluğunu müəyyənləşdirməyə çalışmışdı (70, s.34-35).
Şübhəsiz ki, bununla şah Venesiyanın uzun müddət Türkiyəyə qarşı
müharibə etmək inilcanını aydınlaşdırmaq istəyirdi.
Hadisələrin sonrakı gedişindən aydın olur ki, Səfəvi hökmdarı
Osmanlı imperiyası ilə sülh münasibətlərini qoruyub saxlamağı üstün
tutdu və Venesiya diplomatım qəbul etmədi. Eyni zamanda,
257
Yaqub Mahmudov^
Alessandri Vinçensoya rədd cavabı da verilmədi. Rəsmi saray dairələri
şahın qəbuluna düşməyə çalışan Venesiya diplomatına bildirdilər ki,
Səfəvi hökmdanndan qəti cavab almaq üçün "bir-iki il gözləmək
lazımdır", çünki "böyük əhəmiyyəti olan danışıqlar üçün çoxlu da vaxt
lazımdır" (70, s.36).
Aydındır ki, Səfəvi sarayı mümkün qədər Venesiya diplomatım
Qəzvində gecikdirməyə, bununla Venesiya-Türkiyə müharibəsinin
gedişini izləməyə çalışırdı.
Beləliklə, üç aya qədər (14.VIII.1571-12.XI.1571) Qəzvində qalıb
Şah Təhmasib tərəfindən qəbul olunmayan Alessandri Vin- çenso
Qəzvin-Təbriz-Trabzon-Sinop-İstanbul-Yassı yolu ilə Krakova gəldi və
buradan Səfəvi sarayına səyahəti barədə 24 iyul
1572- ci il (70, s.30-37) və 25 iyul 1572-ci il (70.25, s.163-167) tarixli
məktublarını yola saldıqdan sonra vətəninə qayıtdı. 0,1572-ci il
sentyabrın 24-də Venesiya hökumətinə Səfəvi dövlətinə səyahəti
haqqında geniş yazılı hesabat təqdim etdi (70.26, s. 167-182). Oktyabrın
11 -də isə hökumət üzvləri qarşısında çıxış etdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, Alessandri Vinçensonun Venesiya
hökumətinə təqdim etdiyi 24 sentyabr 1572-ci il tarixli yazılı hesabatı
Səfəvi tarixini öyrənmək üçün çox qiymətli mənbədir. Bu geniş həcmli
sənəddə Səfəvi dövlətinin ictimai-iqtisadi və hərbi-siyasi tarixinin,
demək olar, bütün məsələlərinə toxunulmuşdur.
Göstərilən sənəddə Səfəvi imperiyasının beynəlxalq ticarət əlaqələri
barədə də maraqlı məlumatlar vardır. Vinçensonun yazdığına görə,
Səfəvi dövləti o zaman qarşılıqlı münasibətlərə malik olduğu ənənəvi
Şərq və Qərb ölkələrindən başqa, Konstantinopol yolu ilə Moldaviya,
Polşa, Danimarka, İsveç və b. ölkələrlə də ticarət əlaqələri saxlayırdı (70.
26, s.l79). Maraqlıdır ki, italyan diplomatı Səfəvi sarayına səyahətdə
olduğu zaman, Osmanlı fəthləri və Portuqaliyanın Hind okeanı
hövzəsində həyata keçirdiyi müstəmləkə işğalları nəticəsində, ölkənin -
Səfəvi dövlətinin beynəlxalq ticarət əlaqələrinin zəiflədiyini də hiss
etmişdi.
Vinçenso Təbrizin ticarət həyatından bəhs edərkən burada ipəyin
qiymətinin yarıbayarı aşağı düşdüyünü, "ədviyyatın isə üzünə
258
Azərbaycan diplomatiyası
baxan olmadığını", bu qiymətli məhsulların "tökülüb qaldığını" qeyd edir
(70. 26, s. 179).
Xarici ticarət əlaqələrinin zəifləməsinin qarşısım almaq üçün Şah
Təhmasibin gördüyü tədbirlər də səyyahın diqqətindən yayınmamışdı.
Vinçenso yazır ki, şah "artıq altı ildir ki, ölkəyə gətirilən və buradan
aparılan ticarət məhsullarından gömrük alınmasını qadağan etmişdir"
(70. 26, s.174).
Göıdindüyü kimi, Venesiya respublikasının Səfəvi dövlətini
Osmanlı imperiyasına qarşı qaldırmaq planı baş tutmadı. Venesiya
diplomatı Vinçenso hələ Qəzvində ikən - 1571-ci il avqustun 1-də
Osmanlı sərkərdəsi Lələ Mustafa Paşa Kiprin fəthini başa çatdırdı.
Kipr əməliyyatı zamanı Qərb dövlətləri də Venesiyaya hərbi yardım
göstərmədilər. Yalnız 1571-ci il mayın 25-də, yəni Kiprin fəthinə
təqribən 2 ay qalmış Venesiya respublikası. Papalıq və İspaniya arasında
Osmanlı imperiyasına qarşı "müqəddəs ittifaq" bağlandı. "Müqəddəs
ittifaq"ın birləşmiş donanması (habelə ona qoşulmuş Malta, Genuya və
Savoyya gəmiləri) təcrübəli Genuya admiralı Andrea Dorianın başçılığı
ilə türk donanmasını Lepantoda ağır məğlubiyyətə uğratdı - 7.X.1571
(509, s.180; 478, s.401-410). Lakin bu qələbədən dərhal sonra
müttəfiqlər arasında ixtilaf başlandığından Venesiya müharibəni davam
etdirə bilmədi. 1573-cü il martın 7-də Venesiya ilə Türkiyə arasında sülh
müqaviləsi bağlandı. Həmin müqaviləyə əsasən Kipr Osmanlı
imperiyasının tərkibinə qatıldı.
Beləliklə, XVI əsrin ikinci və üçüncü rüblərində yaranmış əlverişli beynəlxalq şəraitdən istifadə edən Osmanlı imperiyası Avropa və Asiyada geniş fəthlər həyata keçirdi. Qərb diplomatiyası, əvvəllər olduğu kimi, yenə də Osmanlı imperiyasının əsas zərbəsini Səfəvi dövlətinə qarşı yönəltməyə nail oldu və bunun nəticəsində Türkiyənin Avropada daha da genişlənməsinin qarşısını ala bildi.
259
Yaqub Mahmudov_
Bununla belə, Uzun Həsən və Şalı İsmayıl zamanında olduğu kimi,
Şah Təhmasib dövründə də Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrini
Avropa dövlətləri ilə ittifaqda iki cəbhəyə parçalayıb məğlub etmək
siyasəti baş tutmadı.
Qərb dövlətlərinin məkrli siyasətinə baxmayaraq. Şah Təhmasibin
seçdiyi düzgün hərbi taktika nəticəsində Osmanlı imperiyası Səfəvi
dövlətini aradan qaldıra bilmədi. Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli
dövründə onun əsas zərbə qüvvəsini öz üzərinə götürən Səfəvi dövləti,
obyektiv olaraq, Avropada Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə üçün
əlverişli şərait yaratdı. 1555-ci il mayın 29-da iki qardaş ölkə - Səfəvi
dövləti ilə Türkiyə arasında bağlanmış Amasya müqaviləsindən sonra,
qərbdə Osmanlı fəthləri yenidən genişləndi. Avropa dövlətləri, xüsusən
Venesiya respublikası, Səfəvi dövlətini yenidən Osmanlı imperiyasına
qarşı müharibəyə qaldırmağa cəhd göstərdi. Lakin bu siyasət iflasa
uğradı. Qərb diplomatiyasının mahiyyətinə bələd olan Şah Təhmasib
ömrünün axırmadək Amasya müqaviləsinə sadiq qaldı.
XVI əsrin 60-70-ci illərində Səfəvi dövləti Xəzər-Volqa yolu və
Rusiya ərazisi vasitəsilə Avropa ölkələri ilə əlaqəyə girib özünün
beynəlxalq ticarət əlaqələrini sahmana salmağa çalışdı. Bundan istifadə
edən İngiltərənin "Moskva" kompaniyası Səfəvi dövləti ərazisində
möhkəmlənməyə cəhd göstərdi. Lakin ingilis kapitalının bu niyyəti baş
tutmadı. Bu zaman Şərqə marağı artmaqda olan çarizm ingilis kapitalının
Rusiya ərazisi vasitəsilə Səfəvi bazarlarında möhkəmlənməsinə yol
vermədi.
Digər tərəfdən, Portuqaliya müstəmləkə imperiyasının İran
körfəzində möhkəmlənməsi və Aralıq dənizi vasitəsilə Asiya- Avropa
ticarət əlaqələrində vasitəçiliyin qəti olaraq Osmanlı imperiyasının əlinə
keçməsi nəticəsində Səfəvi dövlətinin xarici ticarətində Rusiya
bazarlarının rolu daha da artdı. Bu isə Azərbaycanda Rusiyanın
mövqeyinin güclənməsinə əlverişli şərait yaradırdı.
260
Azərbaycan diplomatiyası
V I F Ə S I L . X VI ƏSRİN SONU - XVII ƏSRİN
ƏVVƏLLƏRİNDƏ SƏFƏVİ-AVROPA ƏLAQƏLƏRİ
1.1578-1590-CI İLLƏR SƏFƏVİ-OSMANLI MÜHARİBƏSİ DÖVRÜNDƏ
QƏRB DÖVLƏTLƏRİ İLƏ DİPLOMATİK ƏLAQƏLƏR
Amasya müqaviləsindən (1555) sonra təqribən 20 il ərzində
Səfəvi-Osmanlı sərhədlərində sülh münasibətləri pozulmadı. Şah
Təhmasib, ömrünün sonunadək (1576) Amasya müqaviləsinin şərtlərinə
sadiq qaldı. Artıq qeyd olunduğu kimi, o, 1568-ci il fevralın 16-da öz
elçisi Şahqulu xan Ustadını Ədiməyə göndərib Amasya müqaviləsinin
qüvvədə qalması barədə yeni Osmanlı sultanı II Səlimdən (1566-1574)
də təminat almışdı. Səfəvi hökmdan, ölümündən bir il əvvəl, 1575-ci il
mayın 13-də Toxmaq xan Ustadım İstanbula göndərib Amasya
müqaviləsinin şərtlərini II Səlimdən sonra hakimiyyətə gələn Sultan III
Murada (1574-1595) da qəbul etdirmişdi (479, s.7).
Şah Təhmasibin yeritdiyi ardıcıl xarici siyasət nəticəsində Qərb
dövlətlərinin Səfəviləri yenidən Osmanlı imperiyasına qarşı qaldırmaq
niyyətləri də baş tutmadı. Bu, tarixi gerçəklikdir.
Lakin Osmanlı imperiyası Səfəvi dövlətini qəti olaraq məğlub edib
Azərbaycan ipəyini ələ keçirmək, Xəzər dənizi və İran körfəzi
hövzələrində möhkəmlənmək planlanndan əl çəkməmişdi. Osmanlı
sarayında Səfəvi dövlətinə qarşı yeni müharibəyə hazırlıq görülməkdə
idi.
Yaxınlaşan müharibədə Avropadakı düşmənlərini bitərəfləşdirməyə
çalışan Osmanlı imperiyası 1575-ci il avqustun 8-də Venesiya
respublikası ilə müqavilə bağladı, daha doğrusu, bu dövlətlə bağlamış
olduğu 7 mart 1573-cü il tarixli müqaviləni yenilətdi (479, S.6). Bundan
başqa, 1577-ci il yanvarın 1-də əldə olunmuş razılığa əsasən, 1568-ci il
fevralın 17-də bağlanmış Türkiyə-Avstriya mü-
261
Yaqub Mahmudov.
qaviləsi daha 8 il müddətinə uzadıldı (479, s.8); 1577-ci il iyulun 30-da
isə Polşa ilə sülh müqaviləsi bağlandı (479, s.9-12). Beləliklə, Osmanlı
imperiyası özünün əsas zərbə qüvvəsini şərq cəbhəsinə keçinnək, daha
doğrusu, Səfəvi dövlətinə qarşı yönəltmək imkanı qazandı.
XVI əsrin 70-ci illərinin sonuna yaxın Osmanlı imperiyasının Səfəvi
dövlətinə qarşı yeni müharibəyə başlaması üçün fürsət də ələ düşdü.
Şah Təhmasibin ölümündən (1576-cı il, may) sonra Səfəvi
sarayında siyasi sabitlik pozulmuşdu, liölandanıı oğlanlan arasında
taxt-tac mübarizəsi başlanmışdı. Qızılbaş qrupları arasında hakimiyyəti
ələ keçinnək üstündə qanlı toqquşmalar gedirdi. Bundan istifadə edən
Osmanlı imperiyası Amasya müqaviləsini (1555) pozaraq Səfəvi
dövlətinə qarşı yeni müharibəyə başladı. Lələ Mustafa Paşa və
Özdəmiroğlu Osman Paşanın başçılıq etdikləri türk qoşunları 1578-ci il
avqustun 9-da Çildir düzündə Səfəviləri ağır məğlubiyyətə uğratdılar.
Avqustun 24-də Tiflis zəbt olundu. Sentyabrda Osmanlılar Şimali
Azərbaycanın işğalına başladılar. Az vaxt içərisində Şəki, Ərəş, Qəbələ,
Şamaxı, Bakı, Şabran, Dərbənd, Salyan, Mahmudabad və b. yaşayış
məntəqələri Osmanlıların əlinə keçdi (geniş məlumat üçün bax: 367,
s.272-274; 444, s. 149-200; 516; 517 və s.).
Beləliklə, Osmanlı imperiyası ilə Səfəvi dövləti arasında 12 ilə
qədər davam edən (1578-1590) yeni müharibə başlandı.
Səfəvilərlə Osmanlılar arasında ən qanlı toqquşmaların baş verdiyi
bu müharibənin əsas hərbi əməliyyat meydanı Azərbaycan, xüsusilə
Şimali Azərbaycan rayonları oldu. Bu da təsadüf deyildi. Uzun sürən
Səfəvi-Osmanh müharibələrinin, xüsusilə Sultan Süleyman Qanuninin
Səfəvilərə qarşı hərbi yürüşlərinin istənilən nəticəni verməməsi İstanbul
sarayında belə bir fikir yaratmışdı ki, Səfəvi dövlətini bütünlüklə
Asiyanın siyasi xəritəsindən silib götürmək mümkün deyil. Buna görə də
hələ Qanuni dövründə Səfəvi dövlətinə əsas zərbəni şimaldan - Dağıstan
və Şirvan vasitəsilə en- dinnək planı hazırlanmışdı.
262
Azərbaycan diplomatiyası
Həmin plana görə, Osmanlı imperiyası, əvvəlcə Krım xanlığının
köməyi ilə Donla Volqa arasındakı ərazini. Həştərxan da daxil olmaqla
ələ keçirməli, Böyük Moskva knyazlığının Xəzərə çıxış yolunu kəsməli
və Donla Volqanı kanalla birləşdirib Xəzərə donanma yeritməli idi.
Bundan sonra isə Qafqazın (həmçinin Cənubi Qafqaz ərazisinin), o
cümlədən Azərbaycanın işğalı başa çatdırılmalı idi.
Lakin Sultan Süleymandan sonra hakimiyyətə gələn II Səlim
göstərilən hərbi planı həyata keçirə bilmədi. 1569-cu ilin sentyabrında
türk qoşunları Krım süvariləri ilə birlikdə Həştərxanı mühasirə etsələr də,
bu mühüm strateji məntəqəni ələ keçirə bilmədilər. Çünki Knmın
tamamilə Türkiyəyə qatılacağından ehtiyat edən Dövlət Gəray sözündən
döndü və IV İvanla əldə olunmuş gizli razılığa əsasən Krım süvarilərini
Həştərxan əməliyyatından geri çağırdı. Krım xanlığının bu gözlənilməz
addımı nəticəsində, türklər Həştərxanı tuta bilməyib ağır təlafatla geri
çəkildilər. Bununla, Volqa ilə Donu birdəşdirən kanalın çəkilişi də
yarımçıq qaldı. Beləliklə, Osmanlı imperiyasının Xəzərə donanma
keçirmək planı baş tutmadı.
Bununla belə. Osmanlı imperiyası Krım xanlığının köməyi ilə
Şimali Qafqaz vasitəsilə Şirvana hücum etmək planından əl çəkmədi.
Həmin planın həyata keçirilməsinə bir də yuxanda bəhs etdiyimiz
1578-1590-cı illər Səfəvi-Türkiyə müharibəsi zamanı cəhd göstərildi.
Osmanlı imperiyasına qarşı təkbətək müharibə aparmağa qadir
olmayan Səfəvi dövləti onun hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamaq
məqsədilə yenidən Qərb dövlətlərinə müraciət etdi. 1579-cu ilin
sonlannda Venesiyaya yeddi nəfərdən ibarət bir elçi heyəti yola salındı.
Səfəvi elçilərinə dəfələrlə Venesiyada olmuş və Alessandri Vin-
çenso ilə şəxsən tanış olan təcrübəli diplomat Xoca Məhəmməd başçılıq
edirdi, Təbrizdən Bursaya gedən ticarət karvanına qoşulub Avropaya
yola düşən Səfəvi elçiləri 1580-ci ilin aprelində Venesiyaya çatdılar.
Onlar Azərbaycanla qədim əlaqələri və qohumluğu
263
Yaqub Mahmudov.
olan Zenolar nəslinin evinə düşdülər. Xoca Məhəmməd Alessandri
Vinçensonu tapıb onunla görüşdü və gəlişinin səbəbini ona bildirdi.
1580-ci il mayın 1-də Venesiya doju (hakimi) Səfəvi diplomatını
Vinçenso ilə birlikdə qəbul etdi. Xoca Məhəmməd Səfəvi hökmdarı
Məhəmməd Xudabəndənin məktubunu Venesiya dojuna təqdim etdi.
Maraqlıdır ki, həmin məktub iki dildə - Azərbaycan (türk) və fars
dillərində yazılmışdı (70.28, s.183). Diqqətəlayiq haldır ki, Venesiya
dojunu Azərbaycan dilində yazılan məktubla Vinçenso, fars dilində
yazılan məktubla isə Xoca Məhəmməd
tanış etdi (yenə orada).
Səfəvi hökmdarı Məhəmməd Xudabəndə (1577-1587) öz elçisi
Xoca Məhəmməd vasitəsilə Venesiya hölcumətinə bildirirdi ki, indi
Səfəvi dövləti vaxtı ilə Alessandri Vinçensonun etdiyi təklifə, yəni
Osmanlı imperiyasına qarşı birgə müharibə aparmaq təklifinə razıdır;
əgər Venesiya hökuməti öz fikrindən dönməyibsə, bunu Səfəvi dövlətinə
bildirsin (7C.27, s. 182-183).
Şah Məhəmməd Xudabəndənin məktubunda göstərilirdi ki, artıq
"200 min nəfərlik Səfəv. qoşunu Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyata
başlamışdır və Babilistan toıpaqlanna (İraq ərazisi nəzərdə tutulur -
Y.M.) doğru hərəkət etməkdədir" (70.27, s.l83).
Qeyd etmək lazımdır ki, Səfəvi hökmdarının Xoca Məhəmməd
tərəfindən Venesiya hölaimətinə təqdim olunan məktubu çox müxtəsər
olmaqla, ancaq ümumi işarələrdən ibarət idi. Əsl mətləbi - Səfəvi
hökmdarının niyyətini, planlarını isə Xoca Məhəmməd Venesiya
hökumətinə şifahi olaraq geniş şərh etdi.
Venesiya dojunun göstərişinə əsasən, Xoca Məhəmməd iki nəfər
katibin - Antonio Milledcnne və Domeniko Vikonun müşayiəti ilə, məxfi
surətdə, o zaman hökumət dəftərxanasının katibi işləyən, Azərbaycan
(türk) dilini yaxşı bilən Alessandri Vinçensonun evinə aparıldı*. Burada
Xoca Məhəmmədin Venesiyaya gəlişinin
* Uzun zaman türk dövlətləri olan Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı imperiyaları ilə geniş diplomatik və ticarət əlaqəsi saxlamış İtaliyada, həmçinin Venesiyada diplomatlar, ümumiyyətlə, dövlət məmurları türk dilini, o cümlədən Azərbaycan dilini yaxşı bilirdilər.
264
, Azərbaycan diplomatiyası
səbəbləri, Səfəvi hökmdarının hərbi planları, o zaman yenicə başlanmış
Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin ilk mərhələsinin gedişi, bir sözlə, Səfəvi
elçisinin öz ölkəsi ilə əlaqədar verdiyi bütlin məlumatlar yazıya alındı.
Bundan başqa, Xoca Məhəmməd həmin görüşdə iştirak edən
venesiyah larin təkidi ilə Məhəmməd Xudabəndənin fars dilində yazılmış
məktubunu da azərbaycancaya çevirdi. Yeri gəlmişkən, Q.Berşe
toplusuna daxil edilmiş bu qiymətli sənəd bəhs olunan dövrdə
Səfəvi-Avropa əlaqələrini, konkret olaraq Venesiya ilə münasibətləri
öyrənmək üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir (70.28, s.183-191).
Həmin sənəddən məlum olur ki, Xoca Məhəmməd, hər şeydən
əvvəl, vaxtilə Alesşandri Vinçensonun Səfəvi sarayına səyahətinin
uğursuzluqla nəticələnməsini, yəni Türkiyəyə qarşı Kipr müharibəsində
(1570-1573) Səfəvilərin Venesiyaya kömək etməməsinin səbəbini
"keçmiş padşahın (Şah Təhmasibin - Y.M.) qocalığı və xəstəliyi" ilə izah
etməli idi (70.28, s.l85); indi isə, artıq Səfəvi dövləti ilə Türkiyə arasında
müharibə başlanmışdır və Səfəvi sərkərdələri "Əliyə and içmişlər ki, 15 il
ərzində, ta türklər məğlub olmayınca, silahı yerə qoymayacaqlar; əgər
Venesiya hökuməti öz keçmiş təklifinin üstündə durursa, onda qoy bunu
təsdiq etsin: öz dinlərinə uyğun olaraq kilsələrində bizim qələbəmiz
naminə dua oxusunlar" (yenə orada).
Göstərilən sənəddə, eyni zamanda yenicə başlanmış 1578- 1590-cı
illər Səfəvi-Türkiyə müharibəsinin ilk döyüş əməliyyatları müfəssəl şərh
olunur.
Venesiya dojunun katibləri Xoca Məhəmmədlə danışıqlar
nəticəsində əldə etdikləri bütün yuxarıda göstərilən məlumatları rəsmi
məruzə halına salıb hökumətə - Onlar şurasına təqdim etdilər. Həmin
şuranın qərarına əsasən, Venesiya doju Xoca Məhəmmədi 1580-ci il
iyunun 13-də məxfi surətdə* qəbul etdi. Səfəvi elçisinə bildirildi ki,
Venesiya hökuməti öz ənənəvi müttəfiqinə "ən böyük
* Venesiya hökuməti Səfəvilərlə aparılan diplomatik danışıqların Osmanlı sarayına çatdırılacağından ehtiyat edirdi.
265
Yaqub Mahmudov.
uğurlar" arzulayır və "sidq ürəkdən Allaha dua edir ki, ona qələbə bəxş
etsin" (70, s.39).
Danışıqlar zamanı Venesiya doju "öz dostu - ən adil və ən ləyaqətli
şah olan" Səfəvi hökmdarının ünvanına son dərəcə xoş sözlər söyləsə də,
Osmanlı imijeriyasına qarşı müharibəyə başlamaq təklifinə konlaet
cavab vermədi. Hətta Səfəvi diplomatının şəxsiyyəti Venesiya hökuməti
üçün "çox əziz olduğu üçün və onu təhlükəyə məmz qoymamaq" naminə
ona cavab məktubu da verilmədi, Venesiya hökuməti ilə aparılan bu
"arzuolunan danışıqlardan xatirə" əlaməti olaraq Səfəvi elçisinə 300 zekin
vəsait hədiyyə olundu. Bununla da danışıqlar başa çatdı (70, s.39).
Beləliklə, Venesiya özünün qüdrətli düşməni olan Osmanlı
imperiyası ilə sülh münasibətlərini davam etdiiməyi üstün tutdu. Bununla
belə, Venesiya diplomatiyası Səfəvi-Türkiyə müharibəsinin gedişini
diqqətlə izləyirdi.
Səfəvi dövləti Osmanlı imperiyasına qarşı 1578-1590-cı illər
müharibəsi zamanı İspaniya, Portuqaliya və Papalığı da qərbdən Türkiyə
əleyhinə qaldırmağa cəhd göstərdi.
Şah Məhəmməd Xudabəndənin elçiləri Portuqaliyaya gedərək Qərb
dövlətlərini Türkiyəyə qarşı müharibəyə qalxmağa çağırdılar (63,
s.22-23). Bu dövrdə Səfəvi-Portuqaliya əlaqələri haqqında başqa
məlumatlar da vardır. Məsələn, 1580-ci il mayın 1-də Səfəvi elçisi Xoca
Məhəmməd Venesiya hökumətilə diplomatik danışıqlar apararkən
bildimıişdi ki, Portuqaliya kralı Hörmüz vasitəsilə Səfəvi dövlətinə hərbi
xərclər üçün yardım olaraq 20.000 zekin vəsait göndərilməsi barədə əmr
vermişdir (70.28, s.l85).
1582-ci ildə Avqustinlər ordeninin üzvü Siınon Şah Məhəmməd
Xudabəndənin sarayına gəlib İspaniya kralı II Filipp (1556-1598) və
Roma papası XIII Qriqorinin (1572-1585) elçisi sifətilə danışıqlar apardı
(63, s.26). 1585-1586-cı illərdə İspaniya kralı və Roma papasının daha
bir elçisi - Jan-Battista Vekyetti Səfəvi sarayına göndərildi (428,
s.32-37).
Bununla belə, İspaniya və Portuqaliya ilə aparılan danışıqlar arzu
olunan nəticəni veımədi. Çünki hər iki dövlətin Səfəvilərlə
266
. Azərbaycan diplomatiyası
elaqə yaratmaqda əsl niyyətləri bu dövləti - Səfəviləri mümkün qədər
uzun müddət Türkiyəyə qarşı müharibə vəziyyətində saxlamaq idi.
Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin uzanması həm İspaniyanı, həm də
Portuqaliyanı tamamilə təmin edirdi.
Osmanlı imperiyasının bütün hərbi qüvvələrinin şərqdə - Səfəvi
dövləti əleyhinə müharibədə olması İngiltərəyə qarşı həlledici
toqquşmaya hazırlaşan İspaniyanın Aralıq dənizi tərəfdən
təhlükəsizliyinin təmin olunması demək idi.
Portuqaliyaya gəldikdə, İran körfəzi və Hind okeanı hövzəsində öz
mövqeyini daha da gücləndirməyə çalışan bu dövlət üçün həm Səfəvi
dövləti, həm də Osmanlı imperiyasının zəifləməsi eyni dərəcədə əlverişli
idi.
Qeyd etmək lazımdır ki, Osmanlı imperiyasının Qərbdəki əsas
rəqiblərindən biri olan Habsburqlar monarxiyası da bu dövlətlə, yəni
Türkiyə ilə sülh münasibətlərini pozmadı.
Osmanlı imperiyası ilə sülh münasibətlərinin davam etdirilməsi bu
zaman özünün əsas diqqətini Rusiyaya yönəltmiş olan Polşanı da təmin
edirdi.
Beləliklə, Qərb ölkələri 1578-1590-cı illər Səfəvi-Türkiyə
müharibəsi dövründə, növbəti dəfə, Osmanlı imperiyasına özünün
bütün hərbi qüvvələrini Səfəvi dövlətinə qarşı yönəltmək imkanı
verdilər. Nəticədə kəskin daxili ictimai-iqtisadi və siyasi tənəzzül
keçirən, həmçinin Türkiyə ilə bir Vaxtda şərqdən Şey- bani
haldmiərinin hücumuna da məruz qalan Səfəvi dövləti Osmanlı
qoşunlarına qarşı dura bilmədi. Şah Məhəmməd Xuda- bəndənin
ölümündən (1587) sonra, yenicə hakimiyyətə gəlmiş Şah Abbas
Osmanlı hökmdarı Sultan III Murada sülh təklifi ilə müraciət
etmək məcburiyyətində qaldı. İki dövlət arasında 1590-cı il martın
21-də bağlanmış İstanbul müqaviləsinə əsasən, Gürcüstan, Qərbi
Azərbaycan, Şərqi Anadolu, Kirmanşah, Lu- ristan, Xuzistan və
başqa ərazilərlə yanaşı. Şərqi Azərbaycan
267
Yaqub Mahmuäov_
(Ərdəbil və Talış mahalları istisna edilməklə) da Osmanlı imperiyasına
qatıldı. XV əsrin ortalarından başlayaraq bütün Cənubi Qafqaz ərazisini
tamamilə öz hakimiyyəti altına salmağa çalışan Osmanlı imperiyası,
nəhayət, Azərbaycanla əlaqədar xarici siyasət planlarını həyata keçirə
bildi. Lakin bu, müvəqqəti uğur idi. İki türk dövlətini - Səfəvi və Osmanlı
imperiyalarını, ilci qardaş xalqı - Azərbaycan və türk xalqlarını hələ
irəlidə yeni qanlı toqquşmalar və tarixin ən acı səhifələri gözləyirdi. Qərb
diplomatiyası öz işini görməkdə idi...
2. ŞAH ABBASIN OSMANLI İMPERİYASINI MƏĞLUB ETMƏK SİYASƏTİ VƏ SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN QƏRB ÖLKƏLƏRİ İLƏ ƏLAQƏLƏRİNİN DAHA DA GENİŞLƏNMƏSİ
Osmanlı imperiyasına qarşı 1578-1590-cı illər müharibəsində ağır
məğlubiyyətə uğradıqdan sonra Səfəvi dövləti mühüm daxili islahatlar
dövrünə qədəm qoydu.
Yeni Səfəvi hökmdarı Şah I Abbas (1587-1629) mərkəzi
hakimiyyətin qüvvətləndirilməsinə tərəfdar olan feodal qruplarına və
sənətkar-tacir dairələrinə arxalanaraq iri köçəri-hərbçi qızılbaş tayfa
başçılarının müqavimətini qırdı. Bilavasitə mərkəzi hakimiyyətdən asılı
olan və odlu silahlarla təchiz edilmiş qüvvətli nizami ordu yaratdı. Şah
qvardiyası {qulamlar), tüfəngçilər və topçular korpuslarından ibarət olan yeni
ordu təqribən 4.000 nəfərdən ibarət idi (130, s. 12). Artıq əvvəlki
əhəmiyyətini itirmiş olan qızılbaş süvari dəstələri də yenidən təşkil
olundu. Səfəvi hərbi qüvvələrinin ümumi sayı təqribən 116.000 nəfərə
çatdırıldı (130, s.l2).
İnzibati islahat nəticəsində dövlətin ictimai-iqtisadi və hərbi-siyasi
həyatında oturaq əhalinin rolu artdı.
Şah Təhmasibin ölümündən sonra mərkəzi hakimiyyətdə
möhkəmlənmək üstündə başlanmış tayfa çəkişmələrinə son qoyuldu.
Ölkə daxilində siyasi sabitlik bərpa olundu. Məhsuldar qüvvələr
canlandı. Səfəvi dövləti iqtisadi və hərbi-siyasi cəhətdən möhkəmləndi.
268
.Azərbaycan diplomatiyası
XVI əsrin sonlarına doğru Şah Abbas fəal xarici siyasət yeritməyə
başladı. Bu dövrdə tarix xarici siyasət baxımından Səfəvi dövləti
qarşısında üç başlıca vəzifə qoymuşdu:
Şeybanilər dövlətini məğlub edib Xorasam geri qaytarmaq və
dövlətin şimal-şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək;
1578-1590-cı illər müharibəsi nəticəsində Osmanlı imperiyası
tərəfindən qəsb olunmuş Səfəvi torpaqlarını geri qaytarmaq;
İran körfəzində Portuqaliyanın hegemonluğuna son qoyub Hind
okeanına çıxış yolu əldə etmək.
Şah Abbas əvvəlcə bu xarici siyasət vozifolərindon birincisini uğurla
həll etdi: Şeybanilər dövlətini məğlubiyyətə uğradaraq (29.VII.1599)
Xorasanı yenidən Səfəvi dövlətinə qatdı.
Səfəvi imperiyasının tarixi sərhədlərini bərpa etmək, xüsusilə dövlət
üçün bÖ3dik iqtisadi əhəmiyyəti olan Azərbaycan ərazisini Osmanlı
imperiyasından geri almaq üçün Şah Abbas Türkiyəyə qarşı müharibəyə
mühüm hazırlıqlar görmüşdü. Əsimdə Şah Abbasın həyata keçirdiyi
bütün islahatlar onun Osmanlı imperiyasını məğlub etmək siyasəti ilə sıx
bağlı idi. Avropa dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrin genişləndirilməsi bu
siyasətin mühüm tərkib hissəsi idi.
Qeyd etmək lazımdır ki, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin bütün
tarixi ərzində Qərbi Avropa ölkələri ilə ən geniş əlaqələr Uzun Həsəndən
sonra, bir də Şah Abbasın hakimiyyəti illərində yaradılmışdı. Bu dövrdə
Səfəvi-Avropa əlaqələri miqyas etibarilə də bütün əvvəlki dövrlərlə
müqayisə olunmayacaq dərəcədə genişləndi.
Qərb mənbələrində Şah Abbas elçilərinin Venesiya respublikası,
Papalıq və başqa İtaliya dövlətləri, həmçinin Almaniya, İspaniya,
İngiltərə, Hollandiya burjua respublikası, hətta İsveç, Norveç və başqa
Avropa hökmdarlanmn saraylarında diplomatik danışıqlar aparması
barədə olduqca maraqlı məlumatlar vardır.
Qərbi Avropa ölkələrinə göndərilən Səfəvi diplomatlan, Şah
Abbasın tapşırığına əsasən, başlıca diqqəti iki mühüm məsələyə
yönəltməli idilər:
269
Yaciub Mahmudov-
əvvəla, Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi
barədə razılıq əldə olunmalı, ölkənin əsas sərvəti olan xam ipəyin
əlverişli şərtlərlə Avropaya ixrac edilməsi tənzim olunmalı idi;
ikincisi. Osmanlı imperiyasına qarşı Avropada vahid antitürkiyə
koalisiyası yaradılmalı idi.
Əvvəlki Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarları kimi Şah Abbas da
Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə - şərq və qərb
cəbhələrinə parçalamağa çalışırdı.
XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi-Avropa əlaqələrinin
daha da genişlənməsi, eyni zamanda, Qərb dövlətlərinin mənafeyi ilə də
sıx bağlı idi.
Bu zaman Qərbi Avropada kapitalın ilkin yığımı deyilən prosesin
dərinləşməsi nəticəsində Şərqə maraq daha da artmışdı: Rusiya ərazisi
vasitəsilə Şərqdə, o cümlədən Səfəvi dövləti ərazisində möhkəmlənə
bilməyən ingilis kapitalı XVI əsrin 80-90-cı illərində Hind okeanı və İran
körfəzində Portuqaliya ilə açıq hərbi-siyasi rəqabətə ginnəyə başlamışdı
(403, s.43); İngiltərə ilə yanaşı Hollandiya burjuaziyası da İran körfəzi
vasitəsilə Səfəvi dövləti ilə əlaqələrini genişləndirməyə çalışırdı.
1588-ci ildə İngiltərənin İspaniya hərbi dəniz qüvvələrini -
Məğlubedilməz Armadanı darmadağın etməsilə beynəlxalq dəniz
yollarında, o cümlədən Hindistan və İran körfəzini Avropa ilə
əlaqələndirən okean yollarında üstünlüyün İngiltərə və Hollandiyanın
əlinə keçməsi üçün əlverişli şərait yarandı. İran körfəzində
möhkəmlənmək üstündə Qərb dövlətləri arasındakı rəqabət kəskinləşdi.
Beləliklə, XVI əsrin sonu-XVII əsrin əvvəllərində bir sıra Avropa
dövlətlərinin Səfəvi dövləti ilə geniş əlaqə yaratması bilavasitə
müstəmləkəçilik siyasəti ilə bağlı idi; Qərbi Avropa kapitalının Şərqdə
ucuz xammal mənbələri və sərfəli satış bazarları ələ keçirmək siyasətinin
tərkib hissəsi idi.
Bununla belə. Osmanlı imperiyasına qarşı birgə mübarizə aparmaq
zərurəti, başqa sözlə, xarici hərbi-siyasi amil, yenə də əvvəlki kimi, bəzi
Avropa dövlətləri ilə Səfəviləri yaxınlaşdıran başlıca səbəb olaraq
qalırdı. Məsələn, Osmanlı imperiyası ilə müharibə
270
■ Azərbaycan diplomatiyası
(1592-1606) vəziyyətində olan Habsburq monarxiyası Səfəvi dövlətini
arxadan Türkiyə üzərinə qaldırmağa çalışırdı.
Bəhs etdiyimiz dövrdə Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası
arasında yeni müharibənin başlanması İtaliya dövlətlərinin, o cümlədən
Venesiya respublikası və Papalığın da mənafeyinə uyğun idi.
Beləliklə, XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəlində Səfəvi dövləti ilə
əlaqə yaratmaqda hər bir Avropa dövlətinin öz konkret iqtisadi və
hərbi-siyasi mənafeyi vardı. Bütövlükdə isə Qərb diplomatiyası iki
qüdrətli Şərq dövlətinin, yəni Osmanb imperiyası və Səfəvi dövlətinin,
bir-birilə toqquşdurularaq zəiflədilməsinə yönəldilmişdi. Bu, həm Şərqdə
müstəmləkəçilik siyasəti yeridən, həm də Osmanlı imperiyasını
zəiflətməyə çabşan Avropa dövlətlərinin mənafeyinə uyğun idi.
Osmanlı imperiyasının Avstriya ilə müharibə (1592-1606)
vəziyyətində olduğunu bilən Şah Abbas, bir tərəfdən, Habsburqlan
müdafiə edərək Avstriya-Türkiyə müharibəsinin mümkün qədər
uzanmasına çalışır, digər tərəfdən, başqa Qərb dövlətlərini də
Osmanlılara qarşı müharibəyə qaldırmaq siyasəti yeridirdi. Bu məqsədlə
Səfəvi hökmdarı, ilk növbədə İtaliya ilə ənənəvi əlaqələri genişləndirdi.
1600-cü ilin mayında İffət bəyin {Efet beg) başçılıq etdiyi Səfəvi elçiləri*
Venesiyaya gəldilər. İyunun 8-də Venesiya doju Şah Abbasın elçilərini
qəbul etdi (70.29, s.192). Maraqbdır ki, İffət bəy Venesiya doju ilə
danışıqları "türk dilində", yəni Azərbaycan dilində apardı (70.29, s.192).
Səfəvi diplomatı ilə Venesiya doju arasındakı danışıqları Azərbaycan
dilindən italyancaya və əksinə Cakomo di Nores tərcümə edirdi.
Səfəvi elçisi danışıqlar zamanı Venesiya dojuna bildirdi ki, onun
hökmdan Venesiya ilə ənənəvi ticarət əlaqələrini davam etdirmək
niyyətindədir; Şah istərdi ki, Venesiya tacirləri bundan sonra da onun
ölkəsinə ticarətə gəlsinlər; Venesiya tacirləri Səfəvi dövləti ərazisində
necə qarşılanırlarsa, Səfəvi tacirləri də Venesi-
* Q . B e r ş e toplusuna daxil edilmiş bir sənəddə bu Səfəvi elçilərinin İffət bəydən başqa altı, ya səkkiz nəfərdən ibarət olduğu göstərilir (70.29, s.192).
271
Yaqub Mahmudov-
yada beləcə xoş məramla qarşılansınlar və dövlət tərəfindən himayə
olunsunlar (70.29, s.192).
Bundan sonra, Səfəvi diplomatı Venesiya dojundan xahiş etdi ki,
şahın şəxsi tapşınğı əsasında həyata keçirəcəyi ticarət əməliyyatlarında və
"başqa işlərdə" ona lazımi köməklik göstərilsin (70.29, s.192).
Maraqlıdır ki, Səfəvi elçisi o zaman Venesiyada yüksək inkişaf
etmiş boyaqçılıq sənətinin sirlərini öyrənmək istəmişdi.
Venesiya doju ilə gömşün sonunda İffət bəy Şah Abbasın
məktubunu və hədiyyə olaraq göndərdiyi qızılı sapla işlənmiş, üstündə
müxtəlif təsvirlər olan zərli ipək və məxmər parçalan, habelə başqa
hədiyyələri Venesiya dojuna təqdim etdi*.
Şah Abbas həmin məktubunda Venesiya hökumətinə bildirirdi ki,
Səfəvi dövlətinin "ən böyük arzusu və başlıca məqsədi xristian ölkələri
ilə səmimi dostluğu və ittifaqı əbədi olaraq qoruyub saxlamaqdır"; "biz
istərdik ki, bu dostluğu siz də bizim kimi qiymətləndirəsiniz və qoruyub
saxlayasınız" (70.30, s.193).
İffət bəyin danışıqlarında olduğu kimi, şahın məktubunda da nəzərə
çarpan başqa bir maraqlı cəhət bundan ibarətdir ki, o, Venesiya dojuna
dönə-dönə bildirirdi ki, İffət bəy onun şəxsi tapşırığı əsasında Venesiyada
bir sıra işlər görməlidir**; həmin məsələlərdə ona lazımi yardım
göstərilsin (70.30, s.194).
Venesiya hökuməti ilə danışıqları başa çatdıran və burada bir sıra
mühüm ticarət əməliyyatları həyata keçirən Səfəvi elçiləri Venesiya
dojunun Şah Abbasa yazdığı məktubla vətənə qayıtdılar. Venesiya
diplomatiyası üçün xarakterik olan ikibaşlı və təmtaraqlı ifadə-
* Şahın göndərdiyi hədiyyələrdən biri eni yeddi, uzunu isə səkkiz qulac olan ipək panno idi. Nəfis şəkildə qızılı sapla və məxmərlə işlənmiş həmin zərli ipək pannoda Məryəm ananın Allaha qovuşması səhnəsi təsvir olunurdu. Bu hədiyyə dərhal - danışıqların gedişi zamanı Onlar şurası iclas salonunun divarından asılmışdı (70, s.43).
** Öz ordusunu ən müasir odlu silahlarla təchiz etməyə çalışan Şah Abbas Venesiyaya göndərdiyi elçilərinə oradan, əsas etibarilə, müxtəlif cür odlu silahlar aldırtdırırdı. Bu barədə Səfəvi hökmdarının Venesiyaya göndərdiyi sonrakı məktublarda aydın söhbət açdığım nəzərə alıb burada həmin məsələ üzərində dayanmayacağıq.
272
. Azərbaycan diplomatiyası
lərlə dolu olan bu məktubda şaha bildirilirdi ki, Venesiya hökuməti
Səfəvilərə olan "səmimi münasibəti, xoş məramlı dostluğu hər cür yolla
qoruyub saxlayacaq və möhkəmləndirəcəkdir" (70.31, s.195).
Venesiya doju əmin olduğunu bildirirdi ki, venesiyalı tacirlər də
Səfəvi dövlətində yaxşı qarşılanacaqlar; bu iki dövlət arasında ticarətin
dəfələrlə artmasına, hər iki tərəfin təbəələrinin rifahının qat- qat
yaxşılaşmasına səbəb olacaqdır (70.31, s.195).
Səfəvi-Venesiya əlaqələri genişlənməkdə idi. 1603-cü il martın
əvvəlində Venesiyaya Səfəvi dövlətinin yeni elçi heyəti gəldi. 11
nəfərdən ibarət olan bu elçi heyətinə "şahın xüsusi nümayəndəsi və
böyük istedad sahibi" (70, s.44) olan Fəthi bəy başçılıq edirdi,
1603-cü il martın 5-də Venesiya doju Marino Qrimani Səfəvi
elçilərini qəbul etdi. Fəthi bəy Şah Abbasın məktubunu Venesiya dojuna
təqdim etdi. Q.Berşe toplusuna daxil edilmiş həmin məktub bəhs
etdiyimiz dövrdə Səfəvi-Avropa əlaqələrinin mahiyyətini açmaq üçün
çox qiymətli sənəddir (70.32, s. 196-197).
Şah Abbas göstərilən məktubda Venesiya dojuna yazırdı ki, xristian
ölkələri ilə dostluğu möhkəmləndimıək arzumuza müvafiq olaraq
dövlətimizin qapılarını həmin ölkələrdən, xüsusilə sizin qüdrətli
dövlətinizdən gələnlərin üzünə həmişə açıq saxlayırıq; onların hamısı
ölkəmizdə xeyirxahlıqla qarşılanır və buradan öz vətənlərinə razı halda
qayıdırlar; indi biz həmin səmimi dostluq münasibətlərindən çıxış edərək
ölkələrimiz arasındakı ticarət əlaqələrini daha da möhkəmləndirmək və
genişləndirmək arzusu ilə Fəthi bəy adlı şöhrətli səfirimizi sizin ölkənizə
danışıqlar apannağa göndəririk (70.32, S.196).
Səfəvi hökmdarı həmin məktubunda, bundan əvvəl İffət bəylə
göndərdiyi məktubda üstüörtülü şəkildə yazdıqlarını açıqca bildirir. Şah
Abbas Venesiya dojundan xahiş edirdi ki, o öz "nazirlərinə və
adamlarına" göstəriş versin ki, onlar Fəthi bəyə Səfəvi sarayı üçün odlu
silah, o cümlədən arkebuz almaqdan ötrü lazım olan hər cür köməklik
göstərsinlər (70.32, s. 196-197).
Səfəvi hökmdarı Venesiya dojunu əmin edirdi ki, əgər ona Səfəvi
dövləti ərazisində tapılan hər hansı mallar, o cümlədən qiy-
273
Yaqub Mahmudov_
mətli şeylər lazım olarsa, onun arzusu yerinə yetiriləcək, istədiyi hər şey
göndəriləcəkdir, təki o "mehriban bir dost" kimi bu barədə bizə bir xəbər
yetirsin (70.32, s.197).
Qeyd etmək lazımdır ki. Fəthi bəy Venesiya doju ilə danışıqlar
apararkən Şah Abbasın göndərdiyi hədiyyələr də hökumət üzvləri
qarşısında nümayiş etdirildi. Həmin hədiyyələr bunlardan ibarət idi:
qızılı sapla işlənmiş manto, qızılı və gümüşü sapla işlənmiş məxmər
xalça, üzərində İsanın və Məryəm ananın təsvirləri olan qızılı sapla
işlənmiş məxmər panno, üç zərli yaylıq, üç dəst ipək paltar (70.33,
s.197).
Şah Abbasın hədiyyələri Venesiya dojuna şərq qaydası ilə bir-
birinin arxasınca düzülmüş 9 nəfər Səfəvi elçisi tərəfindən təqdim
olundu. Fəthi bəy isə hər bir hədiyyə barədə ayrıca izahat verirdi.
Maraqlıdır ki, xüsusi olaraq Venesiya doju üçün toxunmuş man-
toda heç bir tikiş və ya calaq yeri yox idi. Fəthi bəyin məlumatına görə.
Şah Abbas ikinci bu cür mantonu "böyük dostu" olan moğol hökmdarına
göndərmişdi (70, s.45); 4x3 qulac böyüklüyündə məxmər xalça hər il
Müqəddəs Mark sarayının xəzinəsi camaata nümayiş etdirilərkən onun
altına salınmaq üçün toxunmuşdu; üzərində İsanın və Məryəm ananın
təsvirləri olan panno isə Müqəddəs Mark kilsəsi üçün nəzərdə
tutulmuşdu (70, s.46).
Ertəsi gün - 1603-cü il martın 6-da, Venesiya senatının xüsusi
qəranna əsasən, Səfəvi elçisinin gətirdiyi bütün hədiyyələr mühafizə
olunmaq üçün Müqəddəs Mark kilsəsinə göndərildi (70.34, S.198).
Göründüyü kimi. Fəthi bəyin başçılıq etdiyi Səfəvi diplomatları
Venesiyada olduqca yaxşı qarşılandılar. Hətta Venesiya hökumətinin
tapşırığı və sifarişi ilə dövrün məşhur italyan rəssamı Qab- riele Kaliari
Şah Abbas elçilərinin qəbulu mərasimini əks etdirən xüsusi rəsm əsəri
yaratdı (70, s.47).
Venesiya hökumətinin qəranna əsasən, Şah Abbasın tapşırdığı
malları, o cümlədən odlu silahlan tədarük etmək üçün Səfəvi elçilərinə
şəhərdə sərbəst ticarət etmək hüququ verildi (70, s.46-47).
274
Azərbaycan diplomatiyası
1603-cü i! sentyabrın 2-də Səfəvi elçilərinin vətənə yola düşməsi
ərəfəsində Venesiya senatının xüsusi yığınçağı oldu. Senatda Fəthi bəy
vasitəsilə Şah Abbasa göndəriləcək məktubun məzmunu müzakirə
olundu.
Həmin məktubdan məlum olur ki, Fəthi bəy Venesiya hökumətinin
köməyi ilə Səfəvi hökmdarının bütün tapşırıqlarını yerinə yetirmiş, 0
cümlədən lazım olduğu qədər arkebuz və başqa silahlar almışdır (70.35,
s.l99).
Venesiya hökuməti bu məktubunda, həmçinin, iki ölkə arasında
uzun illərdən bəri davanı edən və qarşılıqlı .surətdə faydalı olan ticarət
əlaqələrini daha da genişləndirmək niyyətində olduğunu bildirirdi (70.35,
S.199).
Venesiya senatı həmin iclasda Şah Abbasa və Səfəvi elçilərinə
müxtəlif hədiyyələr ayrılması haqqında da qərar qəbul etdi.
Venesiya hökumətinin ancaq şah üçün göndərdiyi hədiyyələrin
(xalis gümüşdən hazırlanmış və qızılla işlənmiş əlüzyüyanlar, qızılla
naxışlanmış gümüş ləyən və kuzə, üstünə gümüş örtük çəkilmiş şərab
şüşələri, bir dəst yaraq-yasaq, güllə ehtiyatı ilə birlikdə qızılla işlənmiş
iki muşket, nadir daş-qaş və qızılla işlənmiş dörd arkebuz və i. a.) ümumi
dəyəri 1360 dukata bərabər idi (70, s.46).
Lakin Fəthi bəy Venesiyadan aldığı odlu silahları Səfəvi sarayına
yetirə bilmədi. Çünki bu zaman, artıq, Səfəvi dövləti ilə Osmanlı
imperiyası arasında 1602-1612-ci illər müharibəsi başlanmışdı. Odur ki,
Venesiyadan qayıdan Səfəvi elçiləri Aralıq dənizinin Suriya sahilinə
çıxan kimi Osmanlılar onlan yaxaladılar və Venesiyadan gətirdikləri
bütün malları, o cümlədən odlu silahları müsadirə etdilər. Suriyadakı
Venesiya konsulunun səyləri nəticəsində Fəthi bəyin Avropadan gətirdiyi
malların yalnız bir qismini xilas etmək mümkün oldu. Beləliklə, Osmanlı
imperiyasına qarşı yenicə müharibəyə başlamış Şah Abbas Fəthi bəyin
Venesiya hökuməti ilə apardığı danışıqların nəticələri barədə heç bir
xəbər əldə edə bilmədi.
Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin (1602-1612) getdiyi şəraitdə Türkiyə
ərazisi vasitəsilə Avropaya rəsmi elçi heyəti göndərmək
275
Yaqub Mahmudov.
mümkün olmadığı üçün Şah Abbas Fəthi bəyin səfirliyindən xəbər
bilmək və Venesiyanı Türkiyəyə qarşı müharibəyə qaldırmaq üçün
Avropaya daha bir elçi yola saldı*. Xoca Kieos adlı bu Səfəvi elçisi Şah
Abbasın məktubunu Venesiya dojuna təqdim etdi.
Şahın məktubundan məlum olur ki, onun həmin elçini göndərməkdə
"xüsusi arzusu bütün xristian hökmdarları ilə, xüsusilə Venesiya doju ilə
dostluq və ittifaqı möhkəmləndirməkdir" (70.36, S.200).
Bundan başqa, Xoca Kieos Şah Abbasın tapşırığı ilə Səfəvi sarayı
üçün müxtəlif Venesiya malları almalı idi. Şah Abbasın xahişinə görə,
Venesiya doju "öz şöhrətli nazirlərinə" göstəriş verməli idi ki, onlar Xoca
Kieosa şahın sifariş etdiyi malları alıb tezliklə vətənə qayıtmaq üçün
lazım olan hər cür köməklik göstərsinlər (70.36,5.201).
Xoca Kieosun qarşısına qoyulan əsas vəzifələrdən biri də Fəthi
bəyin başçılıq etdiyi Səfəvi elçilərinin aqibətindən xəbər tutmaq idi
(70.36, S.201).
Şah Abbas Fəthi bəyin başçılıq etdiyi Səfəvi elçilərinin qayı-
danbaşı Suriyada Osmanlılar tərəfindən yaxalandığını və əmlaklarının
müsadirə olunduğunu, cnlann gətirdikləri malların bir qisminin isə
Suriyadakı Venesiya konsulunun əlinə keçdiyini öyrəndikdən sonra,
İtaliyaya yeni bir elçi heyəti yola saldı. Xoca Səfərin (bəzi mənbələrdə bu
Səfəvi elçisinin erməni olduğu göstərilir və onun adı "Seffer" kimi qeyd
edilir - Y.M.) başçılıq etdiyi bu Səfəvi elçilərinin diplomatik fəaliyyəti
haqqında Q.Berşe toplusuna aşağıdakı beş qiymətli sənəd daxil
edilmişdir;
Hələbdəki Venesiya konsulu Covanni Françesko Saqredonun Xoca
Səfər haqqında Venesiya dojuna yazdığı 2 sentyabr 1609-cu il tarixli
zəmanət məktubu (70.37, s.201-203);
Venesiya dojunun tərcüməçisi Cakomo Noresin Xoca Səfər
haqqında Venesiya hölcumətinə 30 yanvar 1610-cu il tarixli məlumatı
(70.38, s.203-206);
* Mənşəcə erməni olan bu elçinin adı Q.Berşe toplusunda Kieos {Chieos) kimi qeyd olunur (70, s.47).
276
Azərbaycan diplomatiyası
Şah Abbasın Xoca Səfərlə Venesiya dojuna göndərdiyi məktub
(70.39, s.207-208);
Fəthi bəyin başçılıq etdiyi Səfəvi elçilərinin Osmanlıların əlinə
keçməmiş əmlakının Xoca Səfərə təhvil verilməsi barədə 17 fevral
1610-cu il tarixli akt (70.40, s.208-209);
Venesiya hökumətinin Şah Abbasa 30 yanvar 1610-cu il tarixli
məktubu (70.41, s.209).
Həmin sənədlərdən məlum olur ki, Türkiyə ərazisindən keçib
Hələbə çatan Səfəvi elçisi buradan bir Fransa gəmisinə minib Marselə
getmiş, oradan isə Nitsa-Monako-Genuya-Florensiya vasitəsilə, nəhayət
1610-cu ilin yanvarında Venesiyaya çatmışdı.
1610-cu il yanvarın 22-də Xoca Səfərin başçılıq etdiyi beş nəfərdən
ibarət Səfəvi elçiləri Venesiya hökuməti tərəfindən qəbul edildi.
Danışıqlar zamanı Venesiya dojuna Səfəvi-Türkiyə müharibəsinin
gedişi barədə ətraflı məlumat verildi (70.37, s.202; 70.38, S.204 və s.).
Xoca Səfər Venesiya hökumətinə bildirdi ki, onun hökmdarı
Venesiya respublikası ilə "səmimi dostluq və möhkəm müttəfiqlik
münasibətlərini davam etdirmək" niyyətindədir (70.38, s.206).
Şah Abbasın elçisi, göstərilənlərdən əlavə Fəthi bəyin başçılıq etdiyi
Səfəvi elçilərinin Osmanlılar tərəfindən müsadirə olunmamış və
Hələbdəki Venesiya konsulunun əlinə keçmiş əmlakının geri
qaytarılmasını Venesiya hökumətindən tələb etdi. Venesiya doju Fəthi
bəydən qalma əmlakın Səfəvi dövlətinə qaytarılması üçün müvafiq
tədbir görəcəyini vəd etdi (70.38, s.206).
Danışıqlar zamanı tərcüməçi Cakomo di Nores hökumət üzvlərini
Şah Abbasın məktubu ilə tanış etdi. Şah bu məktubunda da "bütün
xristian hökmdarları ilə, o cümlədən Venesiya doju ilə xeyirxah dostluq
və səmimi müttəfiqlik münasibətlərini davam etdirmək" niyyətində
olduğunu bildirir və Fəthi bəyin İtaliyadan aldığı malların Suriyadakı
Venesiya konsulunun əlinə keçmiş hissəsinin geri qaytarılmasını tələb
edirdi (70.39, s.207).
Səfəvi elçiləri ilə aparılan danışıqlar zamanı Venesiya hökuməti
Səfəvi dövləti ilə ənənəvi dostluq münasibətlərini davam etdirə-
277
Yaqub Mahmudov
çəyini bildirdi və Fəthi bəyin bütün əmlakı xüsusi aktla Xoca Səfərə
təhvil verildi.
Maraqlıdır ki, Venesiyadan alınmış və ümumi dəyəri 521,12 lirə
olan həmin malların içərisində müxtəlif cür odlu silahlar, o cümlədən
arkebuzlar, büllur məmulatı, müxtəlif cür güzgülər, həmçinin başqa
məhsullarla yanaşı yağlı boya ilə işlənmiş səkkiz tablo da vardı (70.40,
s.208-209).
1610-cu il yanvarın 30-da Səfəvi elçilərinin yola düşməsi ərəfəsində
Venesiya senatının xüsusi iclası keçirildi və Şah Abbasa göndəriləcək
məktubun mətni müzakirə olundu. Əvvəlki kimi, yenə də təmtaraqlı və
ikibaşlı ifadələrlə dolu olan bu məktubda da Venesiya hökuməti
Səfəvilərlə "səmimi dostluq münasibətlərini və son dərəcə yaxşı
qarşılıqlı münasibətləri daim qoruyub saxlayacağını, hər cür yolla
möhkəmləndirəcəyini" bildirdi (70.41, S.209).
Bundan başqa, həmin məktubda Fəthi bəyin əmlakının Xoca Səfərə
qaytarılması barədə də Şah Abbasa məlumat verilirdi (70.41, s.209).
Yeri gəlmişkən, bir maraqlı məlumatın da üzərindən keçməyək:
Xoca Səfər Venesiya hökumətinin tərcüməçisi Cakomo di Noresə
bildirmişdi ki, Venesiyadan sonra Florensiya, Roma və İspaniyaya
gedəcəkdir; "O, bütün bu hökmdarlara şahın məktublarını aparır; şah
həmin məktublarında bu hökmdarları türklərə qarşı müharibəyə
qalxmağa çağırır" (70.38, s.204). Cakomo di Nores bu məktubları,
həmçinin Karmelitlər ordeninin Səfəvi şahının sarayında fəaliyyət
göstərən nümayəndəsinin Roma papasına yazdığı məktubu öz gözləri ilə
gördüyünü təsdiq edir (70.38, s.204). Lakin, bununla belə, Xoca Səfərin
Venesiyadan savayı digər Avropa ölkələrində danışıqlar aparması
barədə əlimizdə heç bir məlumat yoxdur. Yəqin ki, Səfəvi diplomatı
Venesiya hökuməti ilə danışıqlardan soıu'a birbaşa vətənə qayıtmışdı.
Çünki Fəthi bəydən qalma əmlakı Venesiya hökumətindən aldıqdan
sonra, onun bütün bu mallarla birlikdə başqa Avropa ölkələrinə səyahət
emıəsi, əslində, mümkün deyildi.
278
■ Azərbaycan diplomatiyası
***
Bütün bunlara baxmayaraq Şah Abbas Hind okeanı yolu ilə
ticarətin gələcəyi olmadığını hiss edir və Suriya vasitəsilə Qərb
ölkələrilə, xüsusilə Venesiya ilə ticarət əlaqələrinin
genişləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Şah Suriyadakı Venesiya
konsulu, görkəmli dövlət xadimi və alim, Qalileo Qalileyin dostu
Covanni Françesko Saqredoya məktub göndərib Suriyadakı Səfəvi
təbəələrinə - tacirlərinə himayə göstənnəyi ona etibar etmişdi. 1611-ci
ildə isə onu bütün Venesiya torpaqlarında Səfəvi dövlətinin konsulu və
Səfəvi təbəələrinin baş himayəçisi təyin etmişdi (70, s.73).
Qeyd etmək lazımdır ki, Şah Abbasın bütün səylərinə
baxmayaraq, Venesiya respublikasını Türkiyəyə qarşı müharibəyə
qaldırmaq mümkün olmadı. Çünki bu zaman İspaniya, Portuqaliya,
İngiltərə, Hollandiya və başqa Avropa dövlətlərinin Hind okeanı
hövzəsində, o cümlədən İran körfəzində möhkəmlənməsindən
narazı olan, həmçinin, yeni beynəlxalq ticarət yollarından kənarda
qalan Venesiya respublikası öz qüdrətli qonşusu olan Osmanlı
imperiyası ilə dinc ticarət münasibətlərini pozmaq istəmir, həm də
bu ölkənin ərazisindən keçərək Səfəvi dövləti ilə ənənəvi ticarət
əlaqələrini bərpa etməyə çalışırdı.
Venesiya və başqa Qərb ölkələri ilə ipək ticarətini
genişləndirməyə Ağqoyunlular kimi, Səfəvilər də çalışırdılar. Şah
Abbas Səfəvi-Avropa ticarət əlaqələrini genişləndirməyə xüsusilə
böyük cəhd göstərirdi. Lakin həm Səfəvilərin (xüsusilə Səfəvi- lərin),
həm də Qərb ölkələrinin müvafiq siyasətdə uğursuzluqlarının
başlıca səbəbi bu idi ki, hər iki tərəf öz aralarında qarşılıqlı əlaqələri
genişləndirmək üçün Osmanlı imperiyası ilə anlaşmaya çalışmır,
onun mənafeyini nəzərə almır, əksinə onu aradan götürməyə
çalışırdılar. Osmanlı imperiyası isə onu mühasirə çənbərinə alıb
aradan qaldırmağa çalışan Səfəvi-Avropa hərbi-siyasi blokuna qarşı
öz xarici siyasət xəttini yeridirdi. Venesiya respublikası, Macarıstan,
Avstriya, Almaniya və başqa
279
Yacfub Mahmudov.
Qərb ölkələri özlərinin müttəfiqi olan Səfəvi dövləti ilə ittifaqda Osmanlı
imperiyasına qarşı qanlı müharibələr aparmaqda ikən beynəlxalq ticarət
yolları dəyişir, Qara dəniz və Aralıq dənizi əvvəlki ticarət əhəmiyyətini
itirir, okean ticarəti yeni dövlətləri ön plana çıxarırdı. İtaliya yeni əlaqə
yollarından kənarda qalmaqda idi. Səfəvi dövlətinin iqtisadi məngənəyə
alınacağı, Osmanlı işğallaniın isə nəticəsiz qalacağı gün uzaqda deyildi.
3. "BÖYÜK ELÇİLİK"
Şah Abbas 1602-1612-ci illər müharibəsi ərəfəsində Osmanlı
imperiyasına qarşı vahid hərbi ittifaq yaratmaq məqsədilə başqa Avropa
dövlətlərinə də müraciət etdi. O, 1599-cu ilin mayında* Hüsey- nəli bəy
Bayatın başçılığı ilə Roma papası, Venesiya respublikası, Almaniya,
İngiltərə, Fransa, İspaniya, Toskana hersoqu, Şotlandiya kralı. Polşa və
Skandinaviya ölkələrinin hökmdarları ilə danışıqlar aparmaq üçün
Avropaya böyük bir elçi heyəti yola saldı (558, s.109; 615, s.30-31; 537,
s.177).
Keçdiyi səfər yoluna, həm də apardığı danışıqların miqyasına görə
"Böyük elçilik" adlandırmaq olar bu elçi heyətini.
Şahın göstərişinə əsasən, bu zaman Səfəvi sarayında İngiltərə
elçiləri olan Şerli qardaşlarından böyüyü - Antoni Şerli Səfəvi elçilərini -
"Böyük elçiliyi" Avropa səyahətində müşayiət etməli idi.
Bundan başqa, Şah Abbasın Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi ittifaq
bağlamaq təklifini öz hökmdarlarına - İspaniya kralı və Roma papasına
yetirmək üçün, müvafiq olaraq, fransiskiançı və domi- nikiançı rahiblər
Alfonsu Kordero və Nikola de Malo da həmin elçilərlə birlikdə
Avropaya yola salındılar**.
Şah Abbas öz elçisi Hüseynəli bəy Bayatla Almaniya imperatoru,
Roma papası, Venesiya doju, İspaniya kralı və b. Avropa hökm-
* N.Fəlsəfi bu elçi heyətinin Avropaya 1599-cu il iyulun 19-da yola salındığını göstərir (614, s.l59). ** Səfəvi şahının Qərb hökmdarlarına göndərdiyi hədiyyələri, başqa yük heyvanlarından savayı, 32 dəvədən ibarət böyük bir kart'an aparırdı (614, S.159).
280
Azərbaycan diplomatiyası
darlarına göndərdiyi məktublarda bu dövlətləri qərbdən vahid cəbhədə
Osmanlı imperiyasına qarşı hücuma keçməyə çağırırdı; belə olacağı
təqdirdə Səfəvi hökmdarı şərqdən Osmanlılara qarşı cəbhə açacaq,
müharibəyə 60.000 tüfəngçi və müttəfiqlərin arzu etdiyi qədər süvari və
piyada qoşun çıxaracaqdı (615, s.31-33).
Şahın məktublarından aydın olur ki, o, Avropa dövlətləri arasındakı
dərin ixtilaflardan xəbərdar idi və buna görə də Qərb hökmdarlarına
"qərəzsiz, dostcasına nəsihət" edirdi ki, "tezlildə bir-biri- nə sədaqət
göstərib mehribanlıqla birləşsinlər", "çünki onların bir-bili ilə
düşmənçiliyi və müharibələr aparması Osmanlı imperiyasının
qüvvətlənməsinə səbəb ola bilər" (615, s.33).
Səfəvi hökmdarının fikrincə, onun ölkəsi ilə Qərb dövlətləri
arasında elə bir müqavilə bağlanılmalı idi ki, tərəflərdən heç biri
digərinin razılığı olmadan başqa bir dövlətlə əlaqəyə girməsin (615,
s.33). Osmanlı imperiyasına qarşı birgə müharibə başlandıqdan sonra isə
müttəfiqlərdən heç biri digərinin razılığı olmadan müharibədən çıxmasın
və düşmənlə separat sülh bağlamasın (614, s. 158-159).
Şah Abbas bu məktublarında Qərb dövlətlərinə vəd edirdi ki,
xristianlara öz dinlərini təbliğ etmək, kilsə tikmək və yaşamaq üçün
Səfəvi dövlətinin istədikləri yerinə getməyə icazə veriləcəkdir; ölkənin
ərazisində yaşayan xristianlara - ermənilərə və gürcülərə hökm edəcəkdir
ki, Roma papasının göstərişlərini yerinə yetirsinlər (614, s.l60).
Yeri gəlmişkən. Şah Abbasın Qərb dövlətləri qarşısında öz üzərinə
götürdüyü bu təəhhüd, eyni zamanda, Roma papalarının, İspaniya və
başqa Avropa dövlətlərinin Şərq siyasətinin mahiyyətini də açmaq
imkanı verir.
Hüseynəli bəy Bayatın başçılıq etdiyi Səfəvi elçiləri İsfahan—
Kaşan-Qum-Savə-Qəzvin-Gilan-Xəzər-Volqa-Moskva yolu ilə
Arxangelsk limanına gedib, oradan Şimal Buzlu okeanı ilə Norveç
sahillərini dolanaraq Şimali Almaniyaya yetişdilər. Səfəvi elçiləri
buradan o zaman Almaniya imperatorunun iqamətgahı yerləşən Praqaya
yollandılar.
281
Yaqub Mahmudov^
1600- cü ilin oktyabrında Almaniya imperatoru (eyni zamanda
Avstriya, Çexiya və Macarıstan kralı) II Rudolf Səfəvi elçilərini böyük
təntənə ilə qarşıladı (268, s.56).
Şah Abbas elçilərinin Almaniya imperiyasının paytaxtında belə
qarşılanması təbii idi. Çünki bu zaman Avstriya ilə Osmanlı imperiyası
arasında 1592-1606-cı illər müharibəsinin qızğın çağı idi.
Altı aya qədər Praqada qalan Səfəvi elçiləri dəfələrlə imperator
tərəfindən qəbul olundular. Səfəvi-Almaniya danışıqları uğurla başa
çatdı. İmperator II Rudolf Hüseynəli bəy Bayatın səfirliyinə cavab olaraq
öz elçisi Stefan Kakaşı Şah Abbasla danışıqları davam etdirmək üçün
Səfəvi sarayına yola saldı (22; 56).
Hüseynəli bəy Bayat və onun səfər yoldaşlan 1601-ci ilin baharında
Praqadan İtaliyaya yola düşdülər. Səfəvi elçiləri Şimali İtaliyaya
çatdıqda məlum oldu ki, Venesiya Türkiyə ilə danışıqlar aparır və buna
görə də Şah Abbasın elçilərini qəbul edə bilməyəcəkdir.
Beləliklə, Hüseynəli bəy Bayat Venesiyaya səfəri təxirə salıb
Florensiyaya getdi. Florensiya hersoqu ilə danışıqları başa çatdırdıqdan
sonra 1601-ci ilin aprelində Romaya yola düşdü.
Roma papası VIII Kdement (1592-1605) Səfəvi elçilərini xüsusi
təmtəraqla qarşıladı. Papalığın sərhədini keçdikdən sonra "müqəddəs
atanın" ayırdığı xüsusi dəstə tərəfindən müşayiət edilən Səfəvi elçiləri
Roma şəhərində toplardan açılan salam atəşi ilə qarşılandılar (34, S.6).
1601- ci il aprelin 12-də papa VIII Klement Səfəvi elçilərini qəbul
etdi. Hüseynəli bəy Bayat papa ilə danışıqlar zamanı bildirdi ki, əgər
xristian dövlətləri qərbdən Osmanlı imperiyasına qarşı vahid cəbhədə
müharibəyə başlasalar, onun hökmdarı şərqdən 150 min nəfərlik süvari
və 60 minlik piyada ilə hücuma keçəcəkdir; bu şərtlə ki. Qərb dövlətləri
Səfəvi hökmdarının razılığı və ya iştirakı olmadan Osmanlı imperiyası
ilə danışıqlar apaımasın, sülh müqaviləsi bağlamasın; belə olduqda,
Səfəvi lıökmdarı xristian dövlətlərinə öz ölkəsinin ərazisində sərbəst
ticarət hüququ, kilsələr, mo- nastrlar tikmək, azad surətdə ibadət etmək
ixtiyarı verəcəkdir (34, s.11-12).
282
. Azərbaycan diplomatiyası
Səfəvi-Papalıq danışıqları da "uğurla" nəticələndi. Bəhs etdiyimiz
dövrdə xristian dünyasında siyasi təsir gücünü, artıq, çoxdan itirmiş olan
Roma papalarının əlindən Osmanlı imperiyasına qarşı "birləşmək və
səlib yürüşünə qalxmaq" təbliğatı aparmaqdan başqa, demək olar ki, heç
nə gəlmirdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, Romada Hüseynəli bəy Bayatla Antoni
Şerli arasında ixtilaf baş verdi. İngilis elçisi Səfəvi diplomatlannı tərk
edib getdi. Hüseynəli bəy Bayatın başçılıq etdiyi Səfəvi elçiləri isə
papanın onlara qoşduğu bələdçinin müşayiəti ilə Şimali İtaliyadan keçib
Cənubi Fransa vasitəsilə İspaniyaya -TTT Filippin (1598-1621)
iqamətgahı yerləşən Valladolid şəhərində yola düşdülər.
Roma papası ilə birlikdə Avropada katolik irticasına başçılıq edən
İspaniya* kralı da Şah Abbas elçilərini bÖ3hik təntənə ilə qarşıladı (614,
s.162-165). Səfəvi elçiləri təqribən iki aya qədər İspaniya paytaxtında
qaldılar və dəfələrlə kral III Filipp tərəfindən qəbul olundular**.
Aralıq dənizi hövzəsində Osmanlı imperiyası tərəfindən sıxış-
dırılan və İran körfəzində İngiltərə-Hollandiya rəqabətinə davam gətirə
bilməyən İspaniya sarayı Şah Abbas elçilərini xoş vədlərlə yola saldı.
Hüseynəli bəy Valladolid-Madrid-Toledo yolu ilə Lissabona
gəldi***. Əldə olunmuş razılığa əsasən Səfəvi elçiləri Lissabondan ispan
gəmisində okean yolu ilə vətənə qayıtmalı idi. Lakin qeyd etmək lazımdır
ki, Hüseynəli bəy Bayatın Səfəvi sarayına qayıdıb
* İspaniya o zaman Portuqaliyanı da özünə birləşdirmişdi. Hər iki dövlət vahid İspaniya krallığı adlanırdı. ** Hüseynəli bəy Bayatın macəralarla dolu olan İspaniya səfəri vətənə xəyanət edərək xristianlığı qəbul edib İspaniyada qalmış Oruc bəy Bayatın "Don Juan of Persia" ("İran Don Juanı") adı ilə yazdığı xatirələrdə geniş əks olunmuşdur (73). ■ *** Səfəvi diplomatlarından üç nəfəri katolikliyi qəbul edib İspaniyada qaldı: Hüseynəli bəy Bayatın qardaşı oğlu Əliqulu bəy Bayatı İspaniya İcralı oğulluğa götürdü və öz adını verdi - "Don Filipp"; Səfirliyin baş katibi Oruc bəy Bayatı kraliça oğulluğa götürdü və adım "Don Xuan" qoydu; Səfirliyin digər üzvü Bünyad bəy isə "Don Diyeqo" adım qəbul etdi. Hüseynəli bəy Bayatın vətənə və öz dininə xəyanət etmiş bu üç Səfəvi elçisini öldürmək planı baş tutmadı (614, s.164-165).
283
Yaqub Mahmudov_
öz hökmdarına səfərinin nəticələri barədə hesabat vemıəsi barədə
əlimizdə heç bir məlumat yoxdur.
Hüseynəli bəy Bayatı Avropaya yola salarkən Şah Abbas Osmanlı
imperiyasına qarşı müharibəyə son hazırlıqlarını görməkdə idi. Səfəvi
hökmdarı Qərbdə Almaniya ilə Türkiyə arasında müharibə getdiyini
bilirdi və Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrinin Avropa cəbhəsində
məşğul olmasından istifadə etmək qərarına gəlmişdi. Əslində, Hüseynəli
bəy Bayatın səfirliyi qarşısında qoyulan mühüm vəzifələrdən biri də
Almaniya-Türkiyə müharibəsinin mümkün qədər uzadılmasına nail
olmaq idi. Odur ki, Səfəvi hökmdarı vaxt itirmədən Osmanlı
imperiyasına qarşı müharibəyə başlamaq qərarına gəldi.
Müharibə ərəfəsində Şah Abbasla danışıqlar aparmaq üçün
Məşhədə (bu zaman Səfəvi hölcmdan Məşhəddə idi - Y.M.) üç nəfərdən
ibarət İspaniya elçiləri gəldi (614, s.168). Avqustinlər ordeninin üzvləri
olan bu İspaniya elçilərinə Antonio de Qouvea başçılıq edirdi.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bəhs etdiyimiz dövrdə İspaniya (eyni
zamanda Portuqaliya) laah III Filippin Səfəvi dövləti ilə əlaqələri
genişləndinnəkdə məqsədi ancaq Osmanlı imperiyasına qarşı birgə
müharibə aparmaqdan ibarət deyildi. İspaniya-Portuqaliya krallığı İran
körfəzində ingilis və holland kapitalının mövqeyinin
mölılcəmlənməsindən ciddi narahat olmağa başlamışdı. Üstəlik İran
körfəzində yaranmış əlverişli vəziyyətdən istifadə edən Səfəvi dövləti,
1601-ci ildə, İspaniyanın (vaxtı ilə Portuqaliyanın) hakimiyyətində olan
Bəhreyn adalarını ələ keçirmişdi. Odur ki, İspaniya bəhs etdiyimiz
dövrdə qüvvətlənməkdə olan Səfəvi dövləti ilə təkcə Türkiyə əleyhinə
deyil, həm də İngiltərə və Hollandiyaya qarşı yaxınlaşmağa çalışırdı.
Göstərilənlərlə yanaşı, bunu da qeyd etmək lazımdır ki, İspaniya
Roma papası ilə birlikdə Səfəvi dövləti ərazisində xristianlığı (katolik
məzhəbini) yaymaq və ölkənin xristian əhalisini katolik- ləşdinnək yolu
ilə də öz mövqelərini möhkəmləndirməyə çalışırdılar, Buna görə də Şah
Abbas Antonio de Qouveanın başçılıq etdiyi İspaniya elçilərinə xüsusi
iltifat göstərməmişdi.
284
.Azərbaycan diplomatiyası
Səfəvi hökmdarı 1603-cü il fevralın 11-də İsfahanda Antonio de
Qouveanı bu zaman sarayda olan İngiltərə elçisi Robert Şerli və Roma
papasının elçisi Fransisko de Kosta ilə birlikdə qəbul edərkən ona açıqca
bildirmişdi ki, o, ölkənin ərazisində kilsələr tikilməsinin, bura
xristianların gəlməsinin əleyhinə deyil; lakin müsəlman ruhanilər buna
razı deyillər; qoy əvvəlcə sizin hökmdarlarınız türklərlə müharibəyə
başlasınlar. Sonra mən bizim şəhərlərdə kilsələr tikilməsinə icazə
verərəm. Hökm edərəm ki, müsəlmanlar, yəhudilər, xristianlar və
başqaları Hörmüzə ticarətə getsinlər. Əgər bizim ruhanilərimiz yenə də
narazılıq etsələr, onda mən onları başa sala bilərəm ki, haqsızdırlar; çünki
siz düşmənə qarşı mənə kömək edirsiniz. Xahiş edirəm: bütün bunları
papaya və hökmdarınız Filippə yazın (614, s. 170-171).
Şah Abbas bu qəbuldan sonra öz elçisi Allahverdi bəy Türkma- nı
İspaniya ilə hərbi ittifaq bağlamaq üçün, eyni məzmunlu məktubla,
Antonio de Qouveaya qoşaraq dəniz yolu ilə Avropaya yola saldı (614,
s.l71). İspaniya səfirliyinin digər iki üzvünü isə Səfəvi sarayında saxladı.
Şah Abbas Qərb ölkələrinin elçilərini qəbul etdikdən az sonra-
1603-cü il sentyabrın 14-də özünün bütün hərbi qüvvələrinin başında
Azərbaycanı Osmanlı imperiyasının əlindən geri almaq üçün hərbi
əməliyyata başladı. 1603-cü il oktyabrın 29-da, artıq Təbriz şah qoşunları
tərəfindən tutulmuşdu (385, s.65; 614, s. 178-179).
Təbriz əməliyyatının uğurla başa çatmasında Osmanlı feodallarına
qarşı Səfəvi qoşunlarını xilaskar kimi qarşılayan xalq üsyanı mühüm rol
oynadı.
Şah Abbas 1603-cü il noyabrın 15-də Təbrizdə Almaniya imperatoru
II Rudolfun elçisi Georq Tektanderi* qəbul etdi (22,s.31-32).
* Georq Tektander Almaniya imperatoru 11 Rudolfun 1602-ci il avqustun 27- də Səfəvi sarayına yola saldığı elçi heyətinin üzvü idi. Hüseynəli bəy Bayatın səfirliyinə cavab olaraq göndərilən Almaniya elçilərinə Stefan Kakaş başçılıq edirdi. Lakin Stefan Kakaş, həmçinin bu heyətin başqa üzvləri 1603-cü ilin oktyabrında Lənkəranda yoluxucu xəstəliyə tutulub qırıldığından Şah Abbasla danışıqları həmin heyətin sağ qalmış üzvü Georq Tektander aparmışdı (22; 268, s.55-62).
285
Yaqub Mahmudov^
Almaniya elçisi imperator II Ruclolfün latınca və italyanca yazılmış
məktublarını, həmçinin Böyük Moskva knyazının məktubunu Səfəvi
hökmdarına təqdim etdi.
Həmin qəbuldan üç gun sonra Şah Abbas, Tektanderin məlumatına
görə, 120,000 nəfərlik hərbi qüvvələrinin başında Təbrizi tərk etdi və geri
çəkilməkdə olan Osmanlı qoşunlarını təqib etməyə başladı (22, s.33-38).
Az vaxt içərisində Osmanlılara qarşı üsyana qalxan xalqın köməyi ilə
Xoy, Salmas, Marağa, Culfa, Ordubad, Cavanşir və b. yerlər Səfəvilərin
əlinə keçdi, 1603-cü il noyabrın 26- da Naxçıvan, 1604-cü il iyunun 8-do
iso İrəvan Şah Abba.sa təslim oldu (537, s.179-180; 385, s.66-67).
Təbrizdən sonrakı bütün hərbi əməliyyatlar zamanı Səfəvi qoşunları
ilə birlikdə hərəkət edən Tektander İrəvan qalası ələ keçirildikdən sonra
Şah Abbas tərəfindən qəbul olundu. Şah Səfəvi— Türkiyə cəbhəsində
hərbi əməliyyatların gedişi barədə II Rudolfa məlumat vennək üçün
Tektanderlə birlikdə öz elçisi Mehdiqulu bəyi Almaniyaya yola saldı (22,
s.38).
Tektander Almaniyaya dönərkən, Dərbənd yaxınlığında,
Moskvadan qayıdan Səfəvi elçiləri ilə qarşılaşdı. O, həmin Səfəvi
diplomatlarının məlumatına əsaslanaraq göstərir ki. Böyük Moskva
knyazı Dərbəndi Osmanlıların əlindən almaq üçün şah ordusuna yardım
olaraq "bir neçə min nəfərdən", o cümlədən yaxşı atıcılar və iri toplardan
ibarət hərbi yardım göndərib (22, s.41). Bu fakt 0 zaman çarizmin, artıq
Cənubi Qafqaz hadisələrinə daha yaxından maraq göstərməyə başladığını
sübut edir.
Tektander və Mehdiqulu bəy Avropaya yola salındıqdan bir az
sonra, 1604-cü ildə Qars qalası yaxınlığında hərbi əməliyyatda olan Şah
Abbasın hərbi düşərgəsinə İspaniya və Portuqaliya İcralının yeni elçiləri
gəldilər. Luis Pereyra de Lazerdanın başçılıq etdiyi 50 nəfərlik bu elçi
heyəti Səfəvi hökmdarına hədiyyə olaraq müxtəlif rəsm əsərləri ilə
yanaşı Hindistandan bir fil də gətirmişdilər (614, S.172). Şah Abbas
Luis Pereyra ilə danışıqları başa çatdırdıqdan sonra onu öz elçisi
İmamqulu xan Pakizə Türkman ilə birlikdə İspaniyaya yola saldı (614, s.
172-173).
286
.Azərbaycan diplomatiyası
Şah Abbas Türkiyəyə qarşı hərbi əməliyyatı davam etdirdi. Səfəvi
qoşunları 1605-ci ildə Van və Urmiya vuruşmalannda Osmanlı hərbi
qüvvələri üzərində mühüm qələbələr qazandılar. Urmiya vuruşmasında
(7 noyabr 1605-ci il) Osmanlı sərkərdəsi Cağaloğlu Si- nan Paşanın
100.000 nəfərlik hərbi qüvvələri darmadağın edildi (385, S.71; 537,
s.l81). Osmanlı imperiyasının müttəfiqlər tərəfindən qəti məğlubiyyətə
uğradılması üçün əlverişli şərait yarandı. Laldn bu zaman Praqada
imperator II Rudolfla danışıqlar aparan Mehdiqulu bəy və Zeynal xan
Şamlının səylərinə baxmayaraq, Almaniya Osmanlı imperiyası ilə
separat sülh bağladı (1606). Bununla Səfəvi dövlətinin Avropadakı
müttəfiqləri növbəti dəfə Osmanlı imperiyasına özünün bütün hərbi
qüvvələrini Şərq cəbhəsinə yönəltmək imkanı verdilər. Beləliklə, Səfəvi
dövləti Osmanlı imperiyasına qarşı təkbətək müharibə aparmaq
məcburiyyəti qarşısında qaldı.
4. ANTONİO DE QOUVEA VƏ UİLYAM HARBORN: "NƏ QƏDƏR Kİ,
SƏFƏVİLƏR OSMANLILARLA VURUŞUR, XRİSTİAN DÜNYASI SÜLH
VƏ ƏMİN-AMANLIQ İÇƏRİSİNDƏ OLAÇAQDIR!"
Şah Abbas Urmiya qələbəsindən sonra. Osmanlı qoşunlanna öz
qüvvələrim bəı^pa etmək imkanı vermədi. 1605-1607-ci illər ərzində
Gəncə, Şamaxı, Bakı, Dərbənd, həmçinin, Lori, Tiflis, Dmanisi
Səfəvilərin əlinə keçdi (385, s.72-76; 357, s.182). Beləliklə, 1555- ci il
Amasya müqaviləsi əsasında müəyyən edilmiş Səfəvi-Osman- h
sərhədləri, əslində, bərpa olundu. Daha doğrusu, bütün Azərbaycan, 0
cümlədən ölkənin qərb torpaqları, Şərqi Gürcüstan, Şərqi Anadolunun
bir hissəsi və Luristan yenidən Səfəvi dövlətinə qatıldı. Bununla belə,
Almaniya ilə sülh müqaviləsi bağlamış Osmanlı imperiyasının özünün
bütün hərbi qüvvələrini Səfəvi dövlətinə qarşı yönəldəcəyini bilən Şah
Abbas, işğal etdiyi əraziləri əldə saxlamaq şərti ilə, Türkiyə ilə sülh
bağlamağa cəhd göstərdi (385, s.77). Eyni zamanda qərb dövlətləri ilə
diplomatik əlaqələr də genişləndirildi.
1608-ci ilin iyununda Şah Abbasın elçisi Allahverdi bəy Türk- man
Antonio de Qouvea ilə birlikdə İspaniya səfərindən vətənə qa-
287
Yaqub Mahmudov-
yıtdı. Şah İspaniya kralının elçisini Həmədanda qəbul etdi. Antonio de
Qouvea İcral III Filippin məktubunu Səfəvi hökmdarına təqdim etdi.
İspaniya kralı 1608-ci ilin yanvarında imzaladığı həmin məktubda Şah
Abbası Osmanlı imperiyası üzərindəki qələbələr münasibətilə təbrik edir,
İspaniya hərbi dəniz qüvvələrinin Qara dənizdə Osmanlı donanmasına
vurduğu zərbələrdən bəhs edir, Fars Əmirü- lümarasının Bəhreyn adaları
və bir sıra sahil qalalarını tutmasından gileylənir, Səfəvi dövləti
ərazisində fəaliyyət göstərən katolik keşişlərinə "mərhəmətini
əsirgəməməsini" Səfəvi hökmdarından xahiş edirdi (615, s.64—65).
Antonio de Qouvea yazır ki, elə bu qəbul zamanı Şah Abbas ona
hökm etdi ki, dərhal İspaniya kralı və Roma papası ilə danışıqlar aparmaq
və Qərb dövlətlərini Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə qaldırmaq
üçün Avropaya qayıtsın (615, s.65-66). İspaniya diplomatı bu səfərdən
boyun qaçırmaq üçün müxtəlif bəhanələr gətirdikdə Səfəvi hökmdarı
bundan çox qəzəblənmiş. Antonio de Qouvea və qəbulda iştirak edən
başqa Avropa elçilərinə tənə ilə bildirmişdi: "Xaçpərəstlər, hərbi
cəhətdən, indi əvvəlki kimi qüvvətli deyillər. Buna görə də verdikləri
vədin üstündə dura bilmirlər... Mən təkcə öz qılıncımın gücünə
türklərdən 120 qala almışam. Lakin Avropa hökmdarları bundan istifadə
etmək əvəzinə sultanla sülh bağlayırlar*. Belə bir vəziyyətdə hələ
istəyirsiniz ki, mən ölkəmdə sizə kilsələr tikməyə icazə verim, erməniləri
məcbur edim ki, papaya itaət etsinlər (yəni katolikliyi qəbul etsinlər -
Y.M.) və qoyum ki, İranda kilsə zəngləri çalınsın!? Gedin, hələ şükr edin
ki, sizin kilsələrinizin zənglərini sındırmıram, İdlsələrinizi dağıtdınb,
özünüzü də ölkəmdən qovmuram!.." (615, S.67).
Bundan sonra Səfəvi hölcmdan Antonio de Qouveam öz elçisi
Dəngiz bəy Rumlu ilə İspaniya və İtaliyaya yola saldı (558, s.115;
* Antonio de Qouveanın məlumatına görə, Səfəvi hölcmdan Almaniya imperatoru II Rudolfıın Osmanlı imperiyası ilə sülh bağlamasından çox təsirlənmişdi. O, hətta imperator II Rudolüm öz otağının girəcəyindən asdırdığı şəklini də çıxartdırıb atdırmışdı (615, s.66-67).
288
. Azərbaycan diplomatiyası
610, S.216; 459, s.67; 615, s.69). Onlarla birlikdə şah Avropaya 50 tay
ipəklə Xoca Səfər adlı bir erməni taciri də göndərdi (558, s. 115; 615,
s.69).
Şah Abbasın Dəngiz bəyi İspaniyaya göndərməkdə, əlbəttə, əsas
məqsədi Səfəvi dövlətinin Türkiyə ilə müharibədə təklənməsinə yol
verməmək idi. Səfəvi diplomatı, necə olursa-olsun, İspaniyanı və Roma
papasını, papa vasitəsilə imperator II Rudolflı, həmçinin başqa Avropa
hakimlərini Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə qaldırmalı idi.
Şah İspaniya kralına yazdığı məktubda* Qərb dövlətlərinin
"təhriki ilə" Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə başladığını,
"çoxlu şəhərlər və qalalar ələ keçirdiyini", bununla öz müttəfiqlik
borcunu yerinə yetirdiyini bildirir, İspaniya və başqa Avropa
dövlətlərini də bu cür hərəkət etməyə çağırırdı (615, s.69-70).
Şah Abbas Avropa ölkələrinin Səfəvi dövləti ilə əlaqədar
siyasətindən yaxşı baş çıxardığı üçün bundan öz mənafeyinə istifadə
etməyə çalışırdı. Məsələn, o, İspaniya kralı və Roma papasına bildirirdi
ki, Səfəvi paytaxtında yaşayan xristian ruhaniləri üçün "layiqli
mənzillər" ayrılmışdır; İspaniya kralı və papa Səfəvi dövləti ərazisində
yaşayan xristianlara rəhbərlik etmək üçün bir nəfər "yüksək rütbəli keşiş
göndərsin"; həmin keşiş "ermənilərin dini mərkəzi" olan müqəddəs yerdə
- Üç kilsədə (yəni Eçmiədzində - Y.M.) sakin olsun" (615, s.70). Başqa
sözlə. Şah Abbas yaxşı bilirdi ki, İspaniya və Roma papası Səfəvi
dövləti ərazisindəki xristian əhalini, o cümlədən erməniləri,
katolikləşdirmək istəyirlər.
Bundan başqa, şaha bu da yaxşı məlum idi ki, İspaniya
Azərbaycan və İran ipəyinin Hörmüz vasitəsilə Avropaya ixrac
olunmasına çalışırdı. Buna görə də Səfəvi hökmdarı İspaniya kralına
vəd edirdi ki, "ipək ticarətini türklərdən alıb, ispanlara verəcək" və "bu
gözəl əmtəənin Avropaya Hörmüz yolu ilə ixrac olunmasını təmin
edəcək" (615, s.71). Beləliklə, Azərbaycan və İran ipəyini
* Şah Abbasın Dəngiz bəy Rumlu ilə İspaniya kralı III Filippə göndərdiyi məktub üçün bax: 615, s.313-315.
289
Yaqub Mahmudov^
ələ keçirmək üstündə Qərb dövlətləri arasındakı kəskin rəqabətdən,
konkret olaraq İspaniya-İngiltərə rəqabətindən, Səfəvi dövlətinin xarici
siyasət mənafeyinə istifadə etməyə çalışan Şah Abbas kralı əmin edirdi
ki, ipək ticarətində üstünlüyün ingilislərə deyil, ispanların əlinə keçməsi
üçün əlindən gələni edəcəkdir (610, s.217- 219); o, gələcəkdə Hörmüz
vasitəsilə Avropaya ipək ixrac olunacağına III Filippi "xatircəm etmək
üçün" ona yazırdı ki, İspaniyada satılmaq üçün "bir qədər ipək də
göndərir" (615, s.71-72).
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi. Şah Abbas Türkiyə əleyhinə Qərb
dövlətləri ilə əlaqələri daha da genişləndirməklə yanaşı, eyni zamanda
Osmanlı imperiyası ilə sülh danışıqlarına da girməyə çalışırdı. Daha
doğrusu, Səfəvi hökmdarı həm Osmanlı imperiyasına qarşı müharibədə
təklənməməyə çalışır, həm də Avropa dövlətlərinin ona kömək
etməyəcəyi halda, Türkiyə ilə sülh müqaviləsi bağlamaq imkanını da
əldən verməmək istəyirdi.
Əlbəttə, şahın bu ikinci xarici siyasət xətti, yəni Türkiyə ilə
münasibətləri yaxşılaşdırmaq meyli Qərb ölkələrini əsla təmin etmirdi.
Bu baxımdan, yola düşmək ərəfəsində Antonio de Qouveanın verdiyi bir
məlumat çox səciyyəvidir. İspan diplomatı yazır ki, Səfəvi- lərlə
Osmanlılar arasında sülh danışıqlarını pozmaq üçün yola düşmək
ərəfəsində mənə etibar olunan sirrin üstünü açdım; yaydım ki, "şah
məni Qərb dövlətlərini Osmanlılar əleyhinə müharibəyə qaldırmaq
üçun Avropaya göndərir; şahın niyyəti budur ki, Qərb dövlətləri
sultanı bir dəfəlik məhv etməmiş müharibəni dayandırmasınlar; şah
çalışır ki, ipəyi Avropaya Hörmüz vasitəsilə ixrac etsin və bununla
türkləri ipək ticarətindən əldə olunan mənfəətdən məhrum etsin.
Mənim həmin sirri yaymaqda niyyətim bu idi ki, sultana xəbər
çatdırım ki, şah onu aldatmaq istəyir: bir tərəfdən onunla sülh
danışıqları aparır, digər tərəfdən, xristianları ona qarşı müharibəyə
qaldırmağa çalışır. İstəyirdim ki, sultan bundan xəbərdar olub öz
qoşunlarını İran sərhəddindən geri çəkməsin. Şah da özünün yaxşı
silahlanmış ordusunu Türkiyə sərhəddində saxlasın. NƏ QƏDƏR
Kİ, BU İKİ DÖVLƏT BİR-BİRİLƏ VURUŞUR, XRİSTİAN
290
Azərbaycan diplomatiyası
DÜNYASI SÜLH VƏ ƏMİN-AMANLIQ İÇƏRİSİNDƏ
OLACAQDIR"* (615, s.72-73).
Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasındakı yaxınlaşmadan
narahat olan Almaniya imperatoru II Rudolf da Şah Abbas sarayına elçi
göndərib (1609) onu yenidən Türkiyəyə qarşı müharibəyə təhrik etməyə
çalışdı.
1609-1610-cu illərdə Səfəvi elçiləri Vyanada danışıqlar apardılar
(537, S.182; 593, s.239). Lakin Səfəvi-Almaniya danışıqları konkret
nəticə vermədi.
Şah Abbas İngiltərəni də Osmanlı imperiyası əleyhinə qaldırmağa
cəhd göstərdi. 1608-ci ildə, bu zaman Səfəvi sarayında olan ingilis
diplomatı Robert Şerlini Londona yola saldı (558, s. 110; 459, s.67-70;
610, s.215). Lakin Səfəvi hökmdarının İngiltərəni antitürkiyə
koalisiyasına cəlb etmək planı da baş tutmadı.
Beləliklə, Avropa dövlətlərini qərbdən Türkiyə üzərinə qaldırmaq
niyyəti nəticə vermədikdə, Şah Abbas 1555-ci il Amasya müqaviləsi
əsasında müəyyən edilmiş sərhədlərin bərpa edilməsi şərti ilə Osmanlı
imperiyası ilə sülh müqaviləsi bağlamağı üstün tutdu, Avropada və
Şərqdə uzun sürən müharibələr, həmçinin xalq üsyanları nəticəsində
zəifləmiş Osmanlı imperiyası üçün də Şah Abbasın hakimiyyəti itlərində
qüvvətlənmiş Səfəvi dövləti ilə sülh müqaviləsi bağlanılması əlverişli
idi. Nəticədə, Səfəvi dövləti ilə Türkiyə arasında 1612-ci il noyabrın
26-da İstanbulda sülh müqaviləsi imzalandı. İstanbul müqaviləsinə
əsasən 1555-ci ildə Şah Təhmasib və sultan Süleyman Qanuni tərəfindən
müəyyən olunmuş Səfəvi-Türkiyə sərhəddi bərpa olundu.
* Qeyd etmək lazımdır ki, öz növbəsində, İstanbul sarayında fəaliyyət göstərən Qərb diplomatları da Osmanlı imperiyasını Səfəvi dövlətinə qarşı müharibə vəziyyətində saxlamağa çalışırdılar. Başqa sözlə, Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyasını daim müharibə vəziyyətində saxlamaq ümumiyyətlə Qərb diplomatiyasının başlıca məqsədi idi. Məsələn, 15113-1588-ci illərdə Türkiyədə İngiltərə səfiri olan Uilyam Harbom 1583-cü ilin mayında İstanbuldan Londona yazırdı: "İranla (Səfəvilərlə - Y.M.) müharibə türklər üçün xristian dövlətlərilə aparılan müharibələrdən daha yıxıcıdır. Tanrı onları daim sıxıntı içərisində saxlasın. Çünki onların sıxıntıları bizim üçün sevinc mənbəyidir!" (515, S.93).
291
Yaqub Mahmudov_
^ ^ V
Beləliklə, Şah Abbasın islahatları nəticəsində qüvvətlənən Səfəvi
dövləti 1603-1612-ci illər müharibəsində Osmanlı imperiyasına ağır
zərbə vurdu. Səfəvi-Osmanlı müharibələri tarixində ilk dəfə təşəbbüs
Səfəvilərin əlinə keçdi. Osmanlı imperiyası 1578— 1590-cı illər
Səfəvi-Türkiyə müharibəsi nəticəsində ələ keçirdiyi ərazilərdən məhrum
oldu. Bununla, Osmanlı imperiyasının Səfəvi dövlətini məğlub edərək
Cənubi Qafqaz ərazisini, o cümlədən Azərbaycanı ələ keçinmək. Xəzər
dənizi hövzəsi və İran körfəzində möhkəmlənmək siyasəti qəti olaraq
iflasa uğradı.
Osmanlı imperiyası kimi qüdrətli dövləti məğlub etmək və itirilmiş
əraziləri, o cümlədən Azərbaycanı yenidən Səfəvi dövlətinə birləşdirmək
siyasəti yeridən Şah Abbas, əvvəlki Səfəvi və Ağqoyunlu
hökmdarlarından fərqli olaraq, əsas diqqəti dövlətin daxilən
möhkəmləndirilməsinə yönəltdi. Odlu silahlarla təchiz olunmuş güclü
ordu yaratdı.
Əvvəlki tarixi dövrlərdə olduğu kimi. Şah Abbas da Osmanlı
imperiyasını Avropa dövlətləri ilə ittifaqda məğlub etməyə çalışdı, bu
ölkələrlə geniş əlaqə yaratdı. Lakin Qərb diplomatiyası yenə də öz
əvvəlki xarici siyasət xəttinə sadiq qaldı: Avropa dövlətləri Səfəvi və
Osmanlı imperiyaları kimi iki qüdrətli Türk- İslam dövlətini bir-birinin
əlilə zəiflədərək Şərqdə möhkəmlənməyə, daha doğrusu öz
müstəmləkəçilik planlarını həyata keçirməyə çalışırdılar.
Şah Abbas dövlətin beynəlxalq ticarət və xarici siyasət
problemlərini tənzim etmək uçün Qərb dövlətləri arasındakı kəskin
rəqabətdən məharətlə istifadə edirdi.
5. SƏFƏVİ VƏ OSMANLI TÜRK İMPERİYALARI YENİ BURULĞANLAR
QARŞISINDA
1612-ci il İstanbul müqaviləsi ilə iki qardaş türk imperiyası - Səfəvi
və Osmanlı dövlətləri arasında, müvəqqəti də olsa, sülh mü-
292
Azərbaycan diplomatiyası
nasibətləri yarandı. Lakin əvvəlkilər kimi, bu müqavilə də Səfəvi-
Osmanlı ziddiyyətlərini tamamilə aradan qaldırmadı.
Öz tarixinin tənəzzül dövılinə qədəm qoymuş qüdrətli Osmanlı
imperiyası Səfəvi hökmdarı Şah Abbasın uğurlu hərbi əməliyyatları
nəticəsində Şərqdə geniş ərazilərin, xüsusilə Azərbaycanın əldən çıxması
ilə heç cür razılaşa bilmirdi.
Səfəvi dövləti isə Osmanlı imperiyasını tamamilə hərbi iqtidardan
salmaq və özünün Aralıq dənizi vasitəsilə, həmçinin Qara dəniz yolu ilə
Avropa ölkələri ilə ənənəvi əlaqələrini bərpa etmək siyasətini davam
etdirməkdə idi.
Obyektiv olaraq böyük Azərbaycan imperiyası - Səfəvi dövləti
tarixin sərt yol ayrıcında qalmışdı: ya xarici aləmə bütün çıxış yollarının
bağlanması (şimaldan - Rusiya, cənubdan - Portuqaliya, qərbdən -
Osmanlı imperiyası tərəfindən) ilə razılaşıb qüdrətli qonşuların yaratdığı
dar məngənə içərisində sıxılaraq tənəzzülə uğramalı, ya da öz rəqibləri
üzərində qələbə çalaraq qüdrətli dövlətçilik ənənələrini və siyasi
varlığını qoruyub saxlamalı idi. Dövlətin varlığı - Azərbaycanın tarixi
müqəddəratı zərbə istiqamətinin düzgün seçilməsindən asılı idi.
Yeri gəlmişkən, XV yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq, bir-
birindən qüdrətli məşhur türk-islam sərkərdələrinin - Əmir Teymurla
İldırım Bəyazidin, Uzun Həsənlə Fateh Sultan Meh- medin, Şah
İsmayılla Sultan Səlim Yavuzun, Şah Təhmasiblə Sultan Süleyman
Qanuninin ağır tarixi səhvləri nəticəsində qüvvətli türk-islam
imperiyaları - Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı dövlətləri bir-birini
zəiflədib əldən salmışdılar. Daha doğrusu, cahangirlik siyasəti yeridən
bu böyük sərkərdələr Qərb dövlətlərinin təhriki ilə tarixdə türk-islam
dünyasının ən. qanlı qardaş qırğınlarına bais olmuşdular.
Qərb diplomatiyasının təhrikçi siyasəti nəticəsində artıq yüz ildən
çox idi ki, sonuncu iki böyük türk imperiyası - Səfə- vilər və Osmanlılar
bir-birini öz əlləri ilə qan içində boğmaqda davam edirdilər. 1612-ci il
İstanbul sülhü son qoyacaqdımı bu qardaş qırğınına?! Avropalıların
Şərqdə müstəmləkə işğalları-
293
YciQiıb Mahmudov.
nın genişləndiyi bir zamanda, nəhayət, ayılacaqdımı türk
dünyası?! Tarixin sonrakı gedişi göstərdi ki, yox!
...İstanbul müqaviləsindən çox keçməmiş - 1613-cü ildə iki Səfəvi
elçisi Venesiyaya getdi*. İstanbuldan keçərkən Türkiyə baş vəzirindən
aldıqları zəmanət məktubunu Venesiya hökumətinə təqdim edən Səfəvi
elçiləri İtaliyada olduqca yaxşı qarşılandılar. Səfəvi elçiləri "qəlbi günəş
kimi təmiz olan və şəfəq saçan" Şah Abbasın məktubunu Venesiya
hökumətinə təqdim etdilər.
Şah Abbas həmin məktubunda Venesiya dojunu öz dövlətinin
uğurları ilə ətraflı tanış edir, bu qələbələrin "bütün xristian
hakimlərinin", 0 cümlədən Venesiya respublikası kimi "xeyirxah və
səmimi dostların təmiz qəlblə və sidq ürəkdən etdikləri dualar sayəsində
qazanıldığını" göstərirdi (70.42, s.210). Səfəvi şahı xristian hakimlərinin
hamısı ilə, o cümlədən "böyük, qüdrətli və adil Venesiya hökmdarı" ilə
"şanlı dostluq ənənələrini", "səmimi müttəfiqlik münasibətlərini" tam
qətiyyətlə davam etdirmək əzmində olduğunu bildirirdi. Məktubda
yazıldığına görə, şahı həmin fikrində möhkəmləndirən bu idi ki, onun
İtaliyaya göndərdiyi bütün təbəələri, o cümlədən elçiləri, səfirləri orada
son dərəcə yaxşı qarşılanırlar; sadəcə olaraq, Səfəvi dövlətinin təbəələri
olduqlarını bilən kimi onlara hər cür hörmət və şərafət göstərilir, dövlət
adamları onlara bütün işlərində hər cür yardım və köməklik edirlər.
Səfəvi hökmdarı Venesiya hökumətinə özünün gələcək niyyətlərini
qəti və konki'et şəkildə bildirərək yazırdı: biz istərdik ki, dostluğumuz
daha artıq möhkəmlənsin; aramızda ticarət və birgə əməli işlər üçün
qapılar həmişə açıq olsun; keçmişdə - Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi
əməliyyatların başlanmasından əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, hər iki
tərəfin təbəələri arasında ticarətə və qarşılıqlı surətdə gediş-gətisə
əsaslanan dostluq əlaqələri daha da genişlənsin (70.42, s.210).
Şah Abbasın Venesiya hökumətinə yazdığı 1613-cü il tarixli
məktubdan aydın olur ki, o, Türkiyə ilə yaranmış sülh münasibət-
* Venesiya senatının arxiv sənədlərində həmin Səfəvi elçilərinin adları "Alredin" və "Sassuar" kimi getmişdir (70, s.49).
294
. Azərbaycan diplomatiyası
lərindən istifadə edərək Qərb ölkələri ilə, xüsusilə İtaliya ilə ticarət
əlaqələrini genişləndirməyə çalışırdı. 0, Venesiya hökumətini əmin
edirdi ki, "əgər Venesiya şəhərindən, həmçinin Venesiya toqraqlarından
olan xristian tacirləri bizim məmləkətə ticarətə gəlsələr, biz onları yaxşı
qarşılayacaq və hər cür kömək göstərəcəyik; onlara istədikləri hər şeyi,
arzu etdikləri bütün malları almaq üçün hər cür imkan yaradacağıq. Biz
kimsənin onlarla pis davranmasına, onlara ziyan vurmasına, hətta onların
başlarından bir tük belə əskik olmasına yol verməyəcəyik" (70.42,
s.211).
Yen gəlmişkən. Şah Abbas Avropa ölkələrinə göndərdiyi elçilərə
konla'et ticarət tapşırıqları da verirdi. Adətən, şah müxtəlif Avropa
ölkələrinə yola saldığı diplomatik heyətə iri tacirlər də qoşurdu. Bu
tacirlər bilavasitə Səfəvi hökmdarının şəxsi tapşırıqlarını yerinə
yetirirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, 1613-cü ildə Venesiyaya
göndərilmiş elçi heyətinə də bu cür tapşırıqlar verilmişdi. Onlar şahın
göstərişilə Venesiyaya 50 top ipək parça, çoxlu daş-qaş və müxtəlif cür
başqa qiymətli mallar apannışdılar.
Bununla əlaqədar olaraq, Şah Abbasın Venesiyaya yazdığı 1613-cü
il tarixli məktubdakı bir fakt çox maraqlıdır. Səfəvi hökmdarı Venesiya
hökumətinə yazırdı: "Şah sarayına lazım olan bəzi malları almaq,
həmçinin ölkələrimiz arasındakı ticarət əlaqələrini və əməli
münasibətləri bərqərar etmək, sizin ölkənizin tacirlərini həvəsləndirmək
və onlara nümunə göstərmək üçün bir neçə elçi göndəririk. Əgər onlar
sağ-salamat sizin hüzurunuza gəlib çıxsalar, öz hörmətli nazirlərinizə
göstəriş verin ki, onlara bütün işlərində, qayğılarında, xüsusilə danışıqlar
aparılmasında və bizim tapşırdığımız malları, o cümlədən zireh (dəmir
geyim) almaqda hər cür köməklik göstərsinlər. Sizin zirehləriniz çox
yaxşıdır və ' bizim onlara böyük ehtiyacımız var. Çünki biz
düşmənlərimizə və yağılara qarşı, demək olar ki, daim müharibə
vəziyyətindəyik. Bir sözlə, biz istərdik ki, bizim tacirlərimizə hər cür
kömək göstərilsin, tapşırdığımız malları almaq üçün lazımi ünvanlar
göstərilsin və onlar məmləkətimizə ürəklərincə ticarət etdikdən sonra
dönsünlər" (70.42, s.211).
295
Yaqub Mahmudov.
Venesiya senatının arxiv sənədləri içərisində Şah Abbasın 1613- cü
ildə Venesiyaya göndərdiyi elçilərə - Səfəvi tacirlərinə verdiyi rəsmi
tapşırığın tərcüməsi də saxlanılmaqdadır. Nores adlı türk dilini bilən bir
italiyalı tərəfindən 1613-cü il martın 18-də tərcümə edilmiş və Q.Berşe
toplusuna daxil edilmiş həmin sənədi olduğu kimi veririk.
Şah Abbasın öz elçiləri Alredin və Sassuar-a Venesiyadan
alınmasını əmr etdiyi malların siyahısı:
"metaldan düzəldilmiş, sıx toxunmuş və bədənə kip yapışan yüksək
keyfiyyətli zirehlər (hərbi geyimlər);
yaxşı və gözəl parçalar - bir hissəsi qara rəngdə, qalanı əlvan olsun;
yaxşı tafta;
Venesiyada toxunmuş ormezini (xüsusi olaraq toxunmuş yüngül
ipək parça);
yaxşı və yaraşıqlı Venesiya paltarları - müxtəlif rənglərdən olsun;
müxtəlif cür gümüşlər - həm xalis külçə halında, həm də müxtəlif
fiqurlar şəklində;
zövqlə hazırlanmış qəşəng bədii şüşə məmulatı - çox hissəsi qızıl
suyu ilə haşiyələnmiş olsun;
müxtəlif cür büllur məmulatı - mədən büllurundan düzəldilmiş
olsun və içərisində heç bir damarı (ləkəsi) olmasın;
iri büllur parçalarından düzəldilmiş tam şəffaf və heç bir ləkəsi
olmayan güzgülər;
üzərində müxtəlif fiqurların qravürləri olan cürbəcür daş-qaş; bizə
lazım olan müxtəlif cür odlu silahlar; almaz haşiyəli büllur
gözlüklər;
xoşagəlimli rəngi olan yüksək keyfiyyətli bıçaqlar və qayçılar; tünd
qımuzı boyaqlar; paltar tikmək üçün müxtəlif cür alətlər; qızıl suyuna
çəkilmiş dəstəkləri olan qınsız xəncərlər və döyüş bıçaqları;
296
Azərbaycan diplomatiyası
arkebuzlar (dayandoldurum tüfənglər), saatlar və büllur mücrülər
gətirməyin, çünki onların heç biri bizə lazım deyil; fiqurlu sır- ğalann da
heç cürəsini almayın;
cürbəcür gözəl güllərin, çiçəklərin toxumlanm, soğanaq və köklərini
gətirin və onların ilin hansı vaxtında, necə əkildiyini yazın;
mümlcün olsa, özünüzlə müxtəlif cür parçalar toxuyan ustalar və
məxmər gətirin;
ipək paltarları təmizləmək üçün lazım olan alət və vasitələr
(onlardan istifadə qaydaları yazılmış təlimatlarla birlikdə) gətirin;
neçəyə olursa-olsun, müxtəlif cür maskalar və bizdə olmayan başqa
qeyri-adi şeylər alıb gətirin və istifadəyə verin. Sizə verilən bütün bu
tapşırıqların hamısını yerinə yetirin".
(Məktub Şah Abbasın imzası və möhürü ilə bitir).
Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələrini genişləndirmək siyasəti yeridən
Şah Abbas Venesiya hökumətinə göndərdiyi məktubun sonunda yazırdı;
Bizə tez-tez məktub yazın, elçilərinizi göndərin. Biz də bu cür hərəkət
edəcəyik. Çünki ölkələrimiz arasındakı mehriban münasibətlərin və
dostluğun təməlini daim möhkəmləndirmək əzmindəyik.
Yeri gəlmişkən. Şah Abbasın Venesiyadan ölkənin "mənafeyinə
uyğun olan müxtəlif cür odlu silahlar alınmasını" sifariş etməsi
Səfəvilərin odlu silahların istehsalına görə dünya səviyyəsindən geri
qalmamağa çalışdıqlarını göstərir.
Yuxarıda göstərilən məktubda diqqəti cəlb edən digər mühum cəhət
bundan ibarət idi ki, Şah Abbas ölkənin əsas sərvətinin - xam ipəyin
xaricə daşınmasının qarşısını almaq, İtaliyadan mütəxəssislər çağırıb
yurd içində ipək toxuma sənayesini inkişaf etdirməyə çalışırdı: "mümkün
olsa, özünüzlə məxmər və müxtəlif cür parçalar toxumağı bacaran
toxucular gətirin".
Azərbaycan və İran ipəyi Venesiya respublikasının iqtisadi
tərəqqisinə səbəb olduğu kimi, onun tənəzzülünün də başlıca şərtlərindən
biri oldu. Məsələ burasındadır ki, Böyük çoğrafı kəşflər nəticəsində
beynəlxalq ticarət yollarının dəyişməsi Avropa-Asiya
297
Yaqub Mahmudov.
qarşılıqlı əlaqələrində Aralıq cənizi və Qara dənizin rolunu azaltdı.
Nəticədə Venesiyanın Şərqlə, o cümlədən Azərbaycanla, ipək ticarəti də
zəiflədi. XVII əsrin əvvəllərində respublikanın ipək ticarəti təqribən 10
dəfə azaldı. Belə olduqda, Venesiya senatı Azərbaycan və İran ipəyinin
gömrükdən azad olunması haqqında qərar qəbul etdi. Senatın 2 may
1614-cü il tarixli qərarına əsasən Suriya limanları vasitəsilə idxal olunan
Azərbaycan ipəyi altı il müddətinə (bu müddət sonradan istənildiyi qədər
uzadıla bilərdi) 6 faizli gömrükdən azad edildi (70, s.67). .Azərbaycan və
İran ipəyinin İtaliyada yüksək qiymətləndirildiyi ondan görünür ki,
senatın həmin qərarına əsasən, Hələb yolu ilə Aralıq dənizi sahillərinə
gələn tacirlər özlərinin məhz Azərbaycandan və İrandan gəldiklərini
Venesiyanın Suriyadakı konsuluna təkzibolunmaz dəlillərlə sübut etməli
idilər (70, s.67). Azərbaycan və İran məmurları mərkəzdən göstəriş
gözləmədən çevik hərəkət edirdilər. Məsələn, Venesiyanın Hələb
şəhərindəki konsulu Cirolamo Morozini hələ senatın yuxarıdakı
qərarından bir il əvvəl öz məsuliyyəti ilə, "respublikada çox arzu olunan
İran (yəni Səfəvi - Y.M.) mallarının Venesiyaya aparılmasını təmin
etmək" məqsədilə Azərbaycandan və İrandan Hələbə gətirilən mallardan
alınan gömrüyü 6 faizdən 2 faizə endirmişdi (70, s.67). O, 1615-ci il
fevralın 9-da senatda bu gömrüyün tamamilə ləğv olunmasını təklif
etmiş və buna da nail olmuşdu*.
Venesiya hökuməti Səfəvi dövləti ilə ipək ticarətini genişlən-
dirmək məqsədilə 1615-ci il i)nılun 10-da Venesiya bazarlarından başqa
Avropa ölkələrinə aparılan Azərbaycan və İran ipəyindən alınan
gömi-üyü də ləğv etdi (70, s.67).
Səfəvi-İtaliya əlaqələri genişlənməkdə idi. Venesiya senatının
Q.Berşe toplusuna daxil edilmiş bir sıra qiymətli arxiv sənədləri bunu
sübut edir. Həmin sənədlərdən aydın olur ki, 1621-ci ilin ilk günlərində
Venesiyaya diplomatlardan və tacirlərdən ibarət olan növbəti Səfəvi
elçiləri gəldilər.
* 1626-cı il avqustun 14-də Səfəvi tacirlərinin Venesiyaya gətirdikləri ipəkdən alınan hər cür gömrük və rüsumlar tamamilə ləğv olunmuşdu (70, s.67).
298
. Azərbaycan diplomatiyası
Səfəvi elçilərini İtaliyaya gətirən ticarət gəmisini Venesiya hərbi
dəniz donanmasının gəmiləri müşayiət edirdi. Şah Abbasın İtaliyaya
göndərdiyi bu elçi heyətinə hələ 1613-cü ildə Venesiyada danışıqlar
apamıış "Sassuar" və çox zəngin Təbriz tacirlərindən biri olan Hacı
Eyvaz başçılıq edirdilər.
Səfəvi elçiləri 1621-ci il fevralın 1-də Venesiya hökuməti tərəfindən
qəbul edildilər (70.43, s.211-213). Səfəvi diplomatları ilə Venesiya
hökuməti arasındakı danışıqlarda, əvvəlki danışıqlarda olduğu kimi, türk
dilini yaxşı bilən Nores tərcüməçilik edirdi.
Danışıqlar zamanı Səfəvi elçiləri Vene.siya hökumətinin üzvlərinə
öz ölkələri haqqında, xüsusilə Şah Abbasın Venesiya respublikası ilə
ticarət və diplomatik münasibətdəri daha da genişləndirmək niyyəti
barədə ətraflı məlumat verdilər. Əvvəlki elçilər kimi, onlar da Venesiya
hökumətini əmin etdilər ki, burada - İtaliyada biz necə qarşılanırıqsa,
bizim ölkəmizdə Venesiya təbəələri bundan daha artıq "hərarətlə
qarşılanır, onlara yaxşı və nəzakətli münasibət göstərilir", çünki Şah
Abbas "bütün xristianları sevir, Venesiya millətinə isə xüsusi rəğbət
bəsləyir" (70.43, s.212).
1621-ci il Səfəvi-Venesiya danışıqlarında ticarət məsələlərinə
üstünlük verildi. İki ölkə arasında ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi
zərurəti qeyd olundu. Hətta danışıqlar zamanı Səfəvi elçilərinə başçılıq
edən Sassuar bildirdi ki, "o, bu yerlərə ticarət məsələləri üzrə elçi sifətilə
gəlmişdir" (70.43, s.212).
Maraqlıdır ki, Səfəvi diplomatları ilə danışıqlar gedə-gedə Venesiya
hökumətinin başçısı hökumət yanında ticarət işlərini idarə edən Beşlər
şurasına* göstəriş verdi ki, Şah Abbasın "səfirinin bütün istəklərinə
müsbət yanaşılsın və ona öz hökmdannın verdiyi bütün tapşırıqları yerinə
yetirmək üçün əlverişli şərait yaradılsın"
* Venesiya hökuməti Şərq ticarətini, xüsusilə ipək ticarətini çevik surətdə tənzim etmək, bu ticarətin zəifləməsinin qarşısını almaq üçün Senat yanında beş nəfər ən müdrik diplomatdan ibarət "müdriklər şurası", "Beş müdrikin şurası" və ya sadəcə olaraq "Beşlər şurası" adlanan xüsusi orqan yaratmışdı. Səfəvi dövləti ilə, habelə başqa Şərq ölkələrilə ipək ticarətinə bu şura nəzarət edirdi.
299
Yaqub Mahmudov.
(70.43, S.212). Həmin sərəncama müvaviq olaraq Beşlər şurası Səfəvi
tacirlərinə şərqdən gətirdikləri malları Venesiyada sərbəst surətdə
satmaq üçün lisenziya da verdi (70.43, s.213).
Danışıqların sonunda Şah Abbasın məktubu və hədiyyələri
Venesiya hökumətinə təntənəli surətdə təqdim olundu. Hədiyyələr
təqdim olunarkən rəsmi elçi heyətinin bütün üzvləri salona dəvət
olundular. Əvvəlcə dörd nəfər elçinin hər biri ayrı-ayrılıqda nəfis bir
xalça (cəmi dörd xalça) nümayiş etdirib hökumətə təqdim etdilər.
Bundan sonra elçilər heyətinin beşinci üzvü 25 ədəd ibadət xalçası, digər
bir elçi isə 25 ədəd hind mücrüsünü ortaya çıxartdı.
Hədiyyələrin təqdim olunması mərasimində Səfəvi elçisi bildirdi ki,
Venesiya hölcumətinə təqdim olunan dörd xalçadan birini Böyük Moğol
hökmdarı bəxşiş olaraq Şah Abbasa göndərmişdi; Əlahəzrət, yəni Şah
Abbas, Venesiya hökumətinə xüsusi ehtiram bəslədiyinə görə onun üçün
göndərilmiş həmin bəxşişi də respublikaya hədiyyə etmişdir...
1621-ci il Səfəvi-Venesiya danışıqlarını doğru-düzgün aşkarla- maq
üçün Şah Abbasın Venesiya hökumətinə təqdim olunan məktubu xüsusi
əhəmiyyətə malikdir (70.44, s.213-214). Elə danışıqların gedişindəcə
Nores tərəfindən italyancaya çevrilmiş həmin məktubdan aydın olur ki.
Şah Abbas özündən əvvəlki Səfəvi hökmdarlarının "şahlıq ənənələrinə
sadiq qalaraq xristian dünyasının böyük hökmdarları və kralları iiə",
xüsusilə Səfəvilərin son dərəcə xoşbəxt şahlığının əski dostları və
tərəfdarları olan Venesiya hakimləri və senyorları ilə mehriban və
səmimi dostluq münasibətlərini davam etdirmək" niyyətində idi (70.44,
s.214).
Səfəvi hökmdarı bu məktubunda da Venesiya respublikası ilə ticarət
əlaqələrini genişləndirməyə, ölkənin bütün vilayətlərində xristian
tacirləri üçün hər cür şərait yaratmağa hazır.olduğunu bildirirdi:
"...ölkəmizin qapılan səfirliklərin və tacirlərin üzünə həmişə açıqdır;
sizin təbəələriniz və sizin asılılığınızda olan hər kəs bizim
ucsuz-bucaqsız məmləkətimizin hər yerində sərbəst surətdə ticarət edə
bilər" (70.44, s.214).
300
.Azərbaycan diplomatiyası
Şah Abbas Venesiya hökumətinə yazdığı yuxanda göstərilən
məktubunda özünün İtaliyaya göndərdiyi elçilər qarşısına qoyulmuş
vəzifələrdən də ətraflı bəhs edir. Məktubda qeyd olunduğuna görə,
"adlı-sanlı elçilərdən biri olan Sassuar və onu müşayiət edən təbrizli
Xoca Eyvaz və başqa şah təbəələri" məhz iki ölkə arasında gediş-gəlişi,
ticarət əlaqələrini bərqərar etmək məqsədilə İtaliyaya göndərilmişdilər.
Onlar, həm də İtaliyadan şah sarayı üçün lazım olan müxtəlif mallar
almalı idilər. Şah Venesiya hökumətindən xahiş edirdi ki, onun elçilərinə,
göndərdiyi tacirlərə himayə göstərsin, onların Venesiyada sərbəst
fəaliyyət göstərmələri və ticarət etmələri, habelə sağ-salamat Vətənə yola
düşmələri üçün hər cür köməklik göstərsin.
Səfəvi hökmdarı eyni cür xidmətləri Venesiya hökuməti üçün də
yerinə yetirməyə hazır olduğunu bildirirdi: əgər bizim məmləkətimizdən
də Sizin üçün nə isə lazım olarsa, təvəqqe edirəm, çəkinmədən yazın, hər
bir istəyiniz ürəyinizcə yerinə yetiriləcəkdir (70.43, S.214).
1621-ci il Səfəvi-Venesiya diplomatik danışıqlan ilə bağlı digər bir
fakt da başqalarından az maraq doğurmur. Venesiya hökuməti
Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarlarından alınmış məktubları, müxtəlif
xarakterli diplomatik yazışmaları respublikanın məxfi sənədlər arxivində
qoruyub saxladığı kimi, Şərqdən göndərilən hədiyyələrin də
mənimsənilməsinə yol vermirdi. Elə buna görə də orta əsrlər tariximizə
dair qiymətli sənədlər, nadir sənət incilərimiz, heç olmasa, Avropa
arxivlərində, muzeylərində yaşadığımız günlərədək saxlanılmışdır.
Xülasə... 1621-ci il fevralın 1-də Venesiya hökuməti tərəfindən Şah
Abbas elçilərinin rəsmi surətdə qəbul olunmasından üç gün sonra -
fevralın 4-də Venesiya senatının xüsusi yığıncağı keçirildi. Senat Şah
Abbasın Venesiya hökumətinə göndərdiyi hədiyyələr barədə xüsusi qərar
qəbul etdi: Əlahəzrət Şah Abbasın bəxşiş göndərdiyi dörd xalça,
həmçinin 25 ədəd kiçik ibadət xalçası və 25 ədəd hind mücrüsü mühafizə
olunmaq üçün ali prokuratorların sərəncamına verilsin. Qoy bütün bu
şeylər Allahın şan-şöhrəti naminə
301
Yaqub Mahmudov^
bizim müqəddəs Mark kilsəsində saxlanılsın və kütləvi mərasimlər
zamanı nümayiş etdirilsin. Və bu barədə müvafiq qaydada
qeydiyyat aparılsın.
Venesiya senatının 04.02.1621-ci il tarixli qərarı.
1621-ci İl Səfəvi-Venesiya danışıqlarının hərbi-siyasi tərəfini
açıqlamaq üçün belə bir fakt da çox maraqlıdır. Son dərəcə ehtiyatlı
siyasət yeridən, Səfəvilərə və Türkiyəyə münasibətdə həmişə güclü
tərəfə yıxılan, şərait imkan verdikdə isə Osmanlı imperiyasına zərbə
vurmaq fürsətini əldən verməyən Venesiya hökuməti yuxarıda göstərilən
danışıqlar zamanı "səhvə yol verməmək üçün", əvvəlcə, məxfi bir
sənədlə də tanış oldu.
Həmin sənəd Səfəvi imperiyası ərazisində fəaliyyət göstərən
domenikiançı rahiblərin məxfi məlumatları əsasında tərtib olunmuş
hesabat idi. Venesiya hökumətinin üzvləri Şah Abbasın elçiləri ilə
danışıqlar apararkən, artıq, həmin hesabatla tanış idilər. Hesabatda
göstərilirdi ki, "İran şahı hələ çoxdan türklərə qarşı qisas hissilə yaşayır".
Lakin Səfəvi-Osmanh sülhü və hələlik əlverişli olmayan tarixi şərait
"onun türklərə qarşı nifrətini boğmağa məcbur edir" (70, S.50). Lakin
gənc və şöhrətli müstəbid (yəni Şah Abbas - Y.M.) Venesiya sinyoriyası,
Moskva monarxı və Polşa kralı ilə ittifaqda onlara (yəni türklərə ~ Y.M.)
qarşı müharibəyə qalxmaq üçün ilk fürsəti gözləyir. O əmindir ki,
birdəfəlik Türkiyə imperiyasının axırına çıxmaq üçün belə bir ittifaq
kifayət edərdi" (70, s.50-51).
Göründüyü kimi. Qərb siyasətçiləri Şərqdə hökmranlığı ələ
keçirmək üçün Səfəvilərlə Osmanlılar arasındakı "nifrətə", "qisasçılıq
ruhuna" böyük ümid bəsləyirdilər. İki qardaş türk imperiyasının başçıları
isə bu bəd ümidləri boşa çıxarmaqdansa, öz aralarında yeni qanlı
toqquşmalar barədə plan tökürdülər. Səfəvi və Osmanlı türk imperiyaları
yeni qanlı burulğanlar qarşısında idilər...
302
.Azərbaycan diplomatiyası
SON SÖZ
və ya
GƏLƏCƏYƏ ÇOX İŞ QALIR
L Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı türk imperiyaları arasındakı qardaş
qırğınlarından kim qazandı, kim uduzdu?!
Tədqiq olunan problemə dair ilk mənbələrdəki faktik material,
onların tənqidi təhlili, qarşılıqlı müqayisəsi və aparılan ümumiləş-
dimıələr sübut edir ki, Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyaları XV-XVII
yüzilliklərdə Qərbi Avropa ölkələri ilə geniş əlaqə yaratmışdılar.
Ümumi mənafedən doğan Azərbaycan-Avropa əlaqələri Şərq və
Qərb ölkələri üçün qarşılıqlı surətdə əhəmiyyəti olan bir çox beynəlxalq
iqtisadi və siyasi problemlərin həllində mühüm rol oynamış, tarixi
inkişafın ümumi gedişinə fəal təsir göstənnişdi.
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ayrı-ayrı dövrlərdə Yaxın və Orta
Şərq ölkələri ilə Qərbi Avropa dövlətləri üçün mühüm əhəmiyyəti olan
bəzi beynəlxalq hərbi-siyasi problemlərin həllində, tərəflər üçün əlverişli
olan beynəlxalq siyasi iqlimin yaradılmasında həlledici rol oynamışlar.
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə Qərb ölkələri arasındakı qarşılıqlı
yaxınlaşmanın əsasında, başlıca olaraq, iqtisadi amil dayanırdı. Daha
doğrusu, bu əlaqələr Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının tərkibinə daxil
olan ölkələrlə, o cümlədən Azərbaycanla Qərbi Avropa arasında ən
qədim zamanlarda başlanmış ənənəvi ticarət əlaqələrinin davamı idi. Bu
baxımdan XV-XVII yüzilliklərdə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə
Qərb ölkələri arasındakı geniş miqyaslı qarşılıqlı əlaqələrin ancaq yeganə
bir xarici siyasi amillə - Osmanlı işğalları ilə izah olunması birtərəfli və
tendensiyalıdır.
İlk mənbələrdəki zəngin faktik material, o cümlədən Yaqut əl-
Həmavi, Marko Polo, İoan de Qalonifontibus, Klavixo, Şiltberger
303
Yaqub Mahmudov-
və bir çox başqa səyyahların konlo-et məlumatları, arxiv sənədləri
inandırıcı şəkildə sübut edir ki, Yaxın və Orta Şərq ölkələri ilə, o
cümlədən Azərbaycanla Qərbi Avropa ölkələri arasında hələ Osmanlı
imperiyasının meydana gəlməsindən çox-çox əvvəl də geniş və hərtərəfli
qarşılıqlı əlaqələr vardı.
XV əsrin ortalarına doğru Asiya və Avropa ölkələri arasındakı
qarşılıqlı ticarət əlaqələrində Azərbaycan ərazisindən keçən beynəlxalq
karvan yollan mühüm rol oynayırdı.
Hindistan, Orta Asiya və Çini Aralıq dənizi və Qara dəniz hövzələri
ilə, habelə İran körfəzini Volqaboyu və Moskva dövləti ilə əlaqələndirən
tranzit ticarət yollarının ölkənin ərazisindən keçməsi Azərbaycan
ərazisindəki feodal dövlətlərinin beynəlxalq əlaqələrinə müsbət təsir
göstərirdi. Belə ki, Avropa və Şərq tacirlərinin müntəzəm əlaqə
saxladıqları Trabzon, Hələb (Aleppo), Beyrut, Şam (Dəməşq), Trablis
(Tripcli), Bursa, Konya, İstanbul və b. ticarət mərkəzlərini müxtəlif Şərq
malları ilə - ədviyyat, daş-qaş, cürbəcür boyaqlar, toxuculuq məmulatı,
xüsusilə zərif Azərbaycan ipək parçaları, xam ipək və s.ilə təmin edən
ticarət karvanları, bir qayda olaraq, Azərbaycan ərazisindən keçib
gedirdi.
Bundan başqa, bilavasitə Azərbaycanın öz ticarət mərkəzlərindən -
Təbriz, Şamaxı, Şəki, Gəncə, Dərbənd, Naxçıvan, Ərdəbil və b.
şəhərlərdən də Aralıq dənizi və Qara dəniz sahillərinə arası kəsilmədən
ticarət karvanları gedirdi.
Avropa-Şərq ticarətində başlıca rol oynayan məhsul Azərbaycan
ipəyi, xüsusilə xam ipək idi.
Azərbaycan şəhəri Təbriz Orta Asiya, Hindistan, Çin və İran körfəzi
ilə Aralıq dənizi və Qara dəniz hövzələri, həmçinin Volqaboyu və
Moskva dövləti arasında ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində çox
mühüm rol oynayırdı.
Azərbaycan torpaqlarını və qonşu ölkələrin ərazisini əhatə edən
Azərbaycan dövlətlərinin başçıları, o cümlədən Ağqoyunlu və Səfəvi
hökmdarları, öz dövlətlərinin iqtisadi qüdrətində mühüm rol oynadığı
üçün ölkənin ərazisindən keçən və Asiya ölkələri ilə Avropanı
əlaqələndirən karvan ticarətinin daha da inkişaf etdiril-
304
. Azərbaycan diplomatiyası
məsinə çalışırdılar. Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərinin Qərb
ölkələri ilə diplomatik əlaqələri də məhz bu iqtisadi zəminə əsaslanırdı.
Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərinin ən erkən və geniş
ticarət əlaqələri yaratdığı qərb ölkəsi İtaliya idi. Bu ənənəvi əlaqələr
Ağqoyunlular və Səfəvilərin hakimiyyəti illərində də davam edirdi.
Azərbaycanla İtaliya arasında ticarət əlaqələrinin genişlənməsi, ilk
növbədə. Qərbdə Azərbaycan xam ipəyinə olan tələbatın artması ilə bağlı
idi. Məsələ burasında idi ki, XIV-XV yüzilliklərdə İtaliya şəhərlərində, o
cümlədən Venesiyada və Genuyada ilkin kapitalist münasibətləri inkişaf
etməkdə idi. Venesiya və Genuyanın erkən kapitalist toxuçuluq
müəssisələri, başlıca olaraq Azərbaycan ipəyi hesabına xammalla təmin
olunurdu.
İtaliya tacirləri Şərq və Avropa ölkələri arasında ticarətdə
vasitəçilikdən də böyük mənfəət götürürdülər.
Sonralar, xüsusilə Böyük coğrafi kəşflər və kapitalın ilkin yığımı
dövründə Azərbaycanın, habelə Səfəvi imperiyasına daxil olan qonşu
ölkələrin Avropa dövlətləri ilə ticarət əlaqələri miqyas etibarilə və
həcmcə daha da genişləndi: Səfəvi dövləti İtaliya dövlətlərindən başqa,
ayrı-ayrı dövrlərdə İspaniya, Portuqaliya, İngiltərə, Hollandiya, hətta
Skandinaviya ölkələri, habelə Şərqi Avropanın bir çox dövlətləri ilə də
ticarət əlaqələri yaratmışdı.
Qərb ölkələrinin, o cümlədən İtaliya ticarət respublikaları,
İngiltərə, Hollanliya və b. dövlətlərin Şərqlə, o cümlədən
Azərbaycanla ticarət əlaqələri xarakterinə görə müstəmləkə ticarəti
mahiyyəti daşıyırdı.
XV əsrin 50-70-ci illərində Osmanlı dövlətinin Avropa ilə Asiyanı
əlaqələndirən çox mühüm strateji məntəqələri ələ keçirib qüvvətli
imperiyaya çevrilməsi ilə Şərq və Qərb dövlətlərinin qarşılıqlı əlaqələri
tarixində kəskin dönüş baş verdi, daha doğmsu, bu əlaqələr daha çox
hərbi-siyasi xarakter almağa başladı. Çünki Osmanlı imperiyasının
gömrük siyasəti. Şərq və Qərb tacirləri arasında sərbəst ticarətin
zəifləməsi, həmçinin Şərqdən əsasən Azər-
305
Yaqub Mahmudov_
baycandan gətirilən xam ipəyin Avropaya aparılmasına əngəl
törədilməsi və Türkiyədə toxuculuğun inkişafına sərf olunması
məqsədilə görülən tədbirlər və s.Asiya ilə Avropa ölkələri arasındakı
ənənəvi karvan ticarətinə ağır zərbə vurdu. Osmanlı imperiyası ilə, eyni
zamanda, həm Şərq, həm də Avropa dövlətləri arasında uzun sürən
müharibələr dövrü başladı. Bununla da Asiya-Avropa qarşılıqlı
əlaqələrində xarici hərbi-siyasi amil, yəni Osmanlı imperiyasına qarşı
birgə mübarizə amili ön plana keçdi.
Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli dövründə - XV əsrin II yarısı -
XVI əsrdə ona qarşı müharibə aparan Avropa və Asiya ölkələri
sistemində Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri mühüm, bezi hallarda isə
aparıcı rol oynamışlar.
•Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə Osmanlı imperiyası arasındakı
aramsız müharibələri doğuran səbəblərin kökündə Yaxın və Orta Şərqdə
hegemonluq üstündə hərbi-siyasi rəqabət dayanırdı: Türkiyə XV əsrin
ortalarından başlayaraq Asiyanın içərilərindən Qara dəniz və Aralıq
dənizi sahillərinə gələn karvan yollarının son məntəqələrini ələ
keçinnəklə, əvvəlcə Ağqoyunlu dövlətinin, sonra isə Səfəvilərin xarici
ticarət mənafeyinə ağır zərbə vunnuşdu. Bundan başqa. Osmanlı
imperiyası bütün Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı, həmçinin
İranı işğal edib Xəzər və İran körfəzi hövzələrində möhkəmlənmək
siyasəti yeridirdi. Bu isə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin varlığı üçün
birbaşa təhlükə demək idi.
Qeyd etmək lazımdır ki, öz növbəsində, Ağqoyunlu vo Səfəvi
hökmdarları da Qərb ölkələri ilə ənənəvi ticarət əlaqələrini bəıpa etmək
üçün Qara dəniz və Aralıq dənizinə çıxış yolu əldə etmək siyasəti yeridir,
bunun üçün Qərbi Avropa dövlətləri ilə ittifaqa girib Osmanlı
imperiyasını məğlub etməyə, mümkün olarsa, hətta onu Ön Asiyanın
siyasi xəritəsindən silib götürməyə çalışırdılar.
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin bu siyasəti Osmanlı
imperiyasının Avropa-Şərq ticarətini məhdudlaşdıiTnasmdan narazı
qalan və Avropadakı geniş işğalçılıq müharibələrindən təhlükəyə düşən
Qərb dövlətlərinin antitürkiyə siyasəti ilə tamamilə üst-üstə düşürdü.
306
■ Azərbaycan diplomatiyası
Osmanlı imperiyasına qarşı müharibo aparan Qərb dövlətlərinin də
geniş hərbi-siyasi planları vardı. Qlobal qəsbkarhq xarakteri daşıyan bu
planlar, bir tərəfdən, qüvvətli Osmanlı imperiyasının Mərkəzi və Qərbi
Avropa istiqamətində irəliləməsinin qarşısını almağa yönəlmişdisə, digər
tərəfdən. Osmanlı imperiyası və Səfəvi dövləti kimi iki qüdrətli türk
monarxiyasını bir-birinin əli ilə zəiflədib Şərqdə Avropa
müstəmləkəçiliyi üçün əlverişli şərait yaratmaq nəqsədi güdürdü.
Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərbi Avropa ölkələri ilə
qarşılıqlı əlaqələri Osmanlı imperiyasının apardığı müharibələrlə yanaşı,
eyni zamanda kapitalın ilkin yığımı, Böyük çoğrafi kəşflər və Şərqdə
Avropa müstəmləkəçiliyinin başlandığı dövrə təsadüf edirdi. Buna görə
də Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin heç də bütün Qərb ölkələri ilə
əlaqələri ancaq Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə problemi ilə bağlı
deyildi.
Bir çox Qərb dövlətləri Böyük coğrafi kəşflərin gedişində müxtəlif
Şərq ölkələrini öz təsir dairələrinə salmağa, burada ucuz xammal
mənbələri və sərfəli satış bazarları ələ keçirməyə çalışırdılar. Bu
baxımdan elə başlanğıc dovründəcə Böyük coğrafi kəşflərin Səfəvi
dövləti, o cümlədən Azərbaycan üçün də ağır iqtisadi nəticələri oldu:
Hindistana dəniz yolu kəşf olunduqdan sonra Asiya ilə Avropa arasında
ədviyyat ticarətinin Portuqaliyanın inhisarına keçməsi nəticəsində Səfəvi
dövlətinin xarici ticarət əlaqələrinə növbəti ağır zərbə dəydi. Səfəvi
tacirlərinin ədviyyat ticarətində vasitəçiliyi, demək olar ki, aradan
qaldırıldı.
1515-ci ildə Portuqaliyanın Hörmüzü ələ keçirməsi ilə Səfə- vilərin
Hind okeanına çıxış yolu da bağlandı.
Böyük coğrafi kəşflər, yeni dəniz yollan və ticarət rayonlarının kəşf
olunması, ara verməyən Səfəvi-Türkiyə müharibələri, ingilislər,
hollandiyalılar və fransızların Yaxın və Orta Şərq bazarlarında
möhkəmlənməyə başlaması, nəhayət, Azərbaycanın xarici ticarət
əlaqələrinin şimala - Rusiyaya doğru istiqamətlənməsi nəticəsində Səfəvi
dövlətinin Aralıq dənizi vasitəsilə Qərblə, o cümlədən Ve-
307
Yaqub Mahmudov^
nesiya ilə əlaqələri, demək olar ki, kəsildi. Məsələn, əgər Ümid bumu
vasitəsilə okean yolunun kəşfinə qədər Venesiyanın Hələbdə 40 ipək
şirkəti var idisə, 1625-ci ildə cəmi 5 şirkət fəaliyyət göstərirdi (70,
s.74-75).
Şah Abbasın Səfəvi-İtaliya ticarət əlaqələrini bərpa etmək
məqsədilə göstərdiyi son cəhdlər də tutarlı bir nəticə verməmişdi.
Məsələn, mənbələrin məlumatına görə, o, 1627-ci ildə Venesiya
diplomatı Alvize Saqredonu öz sarayına dəvət etmiş, İtaliya ilə ipək
ticarətini genişləndirmək məsələlərini müzakirə etmişdi (70, s.73). Şahın
bu addımı da nəticəsiz qalmışdı*.
Aralıq dənizi yolu ilə Səfəvi-Avropa əlaqələrinin kəsilməsi ilə,
əslində, Səfəvi dövlətinin Qərb ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri tarixində
daha bir səhifə açıldı.
Səfəvi hökmdarları bir tərəfdən Qara dəniz. Aralıq dənizi və Hind
okeanı ilə xarici aləmlə əlaqəsi kəsilmiş ölkəni iqtisadi tənəzzüldən
qurtarmaq üçün Xəzər-Volqa yolu ilə Rusiya və Avropa ilə ticarət
əlaqələrini genişləndirməyə çalışdılar; digər tərəfdən isə, Hörmüzü geri
alıb Hind okeanı hövzəsi ilə ənənəvi ticarət əlaqələrini bərpa etmək üçün
Avropa dövlətləri arasında İran körfəzində möhkəmlənmək üstündə
gedən rəqabət mübarizəsindən istifadə etmək siyasəti yeritməyə
başladılar. Hər iki xarici siyasət xətti, nəticə etibarilə, Səfəvi-Avropa
əlaqələrinin daha da genişlənməsinə gətirib çıxardı.
Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarlarının Qərb hakimləri ilə
danışıqlarında, başlıca olaraq, iki məsələ mühüm yer tuturdu; antitürki-
yə bloku üzvlərinin eyni zamanda həm Şərqdən, həm də Qərbdən
müharibəyə başlayaraq Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrini iki
cəbhəyə parçalayıb məğlub etməsi; Şərqlə Qərb ölkələri arasındakı
ənənəvi ticarət əlaqələrinin, o cümlədən Avropa ölkələrinə ipək ixracının
tərəflər üçün əlverişli şərtlər daxilində bərqərar olunması.
Lakin Qərbi Avropa hakimləri Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarlarının müraciətlərinə sözdə müsbət cavab versələr də, əs-
* Nəhayət, 1677-ci ilin bağlanmışdı (70, s.83).
18 martında Venesiyanın Hələbdəki konsulluğu da
308
Azərbaycan diplomatiyası
lində onların hər biri buna öz konkret xarici siyasət planlarını
yerinə yetirmək üçün yaranmış əlverişli bir fürsət kimi yanaşırdılar.
Osmanlı imperiyasına qarşı Ağqoyunlular və Səfəvilərlə əlaqə
saxlayan bütün Qərb dövlətlərinin strateji siyasəti eyni məqsədə
yönəlmişdi: Səfəvi dövləti və Osmanlı imperiyasını daim bir-birinə
qarşı müharibə vəziyyətində saxlayıb onların hər ikisini zəiflətmək,
bununla həm Avropanın başı üzərini almış "türk təhlükəsindən"
qurtulmaq, həm də Şərqdə Avropa müstəmləkəçiliyi üçün əlverişli
zəmin hazırlamaq.
XV əsrin ikinci yarısında Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin Osmanlı
imperiyasına qarşı yeritdiyi fəal xarici siyasəti Səfəvi şahları da
davam etdirdilər.
Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında 1514-cü ildə
başlanan müharibə fasilələrlə yüz ildən çox davam etdi. İki dövlət
arasında hərbi əməliyyatların lap əvvəldən dini xarakter alması
Səfəvi-Türkiyə müharibələrini tarixin ən şiddətli və uzunsü- rən
qanlı toqquşmalarından birinə, daha doğrusu, qardaş qırğınına
çevirdi. Qərb dövlətləri öz məqsədlərinə yetmək üçün Səfəvilərlə
Osmanlılar arasındakı sünni-şiə qırğınlarından istifadə edir, onu
daha da alovlandırırdılar.
Səfəvi dövləti Osmanlı imperiyasının zərbə qüvvəsini bu
dövlətin ən qüdrətli çağında öz üzərinə götürdü. Türkiyə sultanları
Avropa dövlətlərinə qarşı hərbi əməliyyatların ən qızğın çağında
belə, öz hərbi qüvvələrinin mühüm bir hissəsini Səfəvi sərhədində
saxlamağa məcbur olur, ya da Qərb dövlətləri ilə bir vaxtda Səfəvi
şahlarına qarşı da hərbi əməliyyat aparmağa məcbur olurdular. Çox
vaxt Osmanlı imperiyası Avropadakı hərbi əməliyyatlan yanmçıq
qoyub özünün bütün hərbi qüvvələrini Səfəvi dövlətinə qarşı
yönəldirdi. Bununla antitürkiyə koalisiyasına daxil olan dövlətlər
sistemində Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizənin əsas ağırlığı
Səfəvi dövlətinin üzərinə düşürdü.
Beləliklə:
- Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri təqribən yüz əlli illik bir tarixi
dövr ərzində Osmanlı imperiyasına qarşı fəal xarici siyasət yerit-
309
Yacıııb Mahmudov-
məklə XV-XVII əsrlərdə Asiya, Avropa və Afrikada çox geniş ərazilər
ələ keçirmiş bu qüdrətli dövlətin zəiflədilməsində mühüm rol oynadılar;
- bundan başqa, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri Osmanlı
imperiyasının şərqə doğru genişlənməsi yolunda başlıca əngələ
çevrildilər. Bu dövlətlərin fəal xarici siyasət yeritməsi, antitürkiyə
cəbhəsinin üzvləri ilə əlaqəyə girib Osmanlı imperiyasına qarşı
apardıqları qanlı müharibələr nəticəsində Osmanlı sultanlarının Cənubi
Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı, həmçinin İranı ələ keçirib Xəzər
hövzəsində möhkəmlənmək planları baş tutmadı.
Bununla tarixdə ilk dəfə bütün türk dünyasının vahid dövlət
halında birləşməsi imkanı aradan qalxdı;
- Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına qarşı
uzun sürən və geniş miqyaslı hərbi əməliyyatları, Türkiyə qoşunları ilə
şiddətli vuruşmalar, bir sözlə, türk dövlətlərinin bir-biri ilə müharibələri
obyektiv olaraq Şərqi Avropada Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə
üçün əlverişli şərait yaratmaq demək idi.
- Ağqoyunlu-Osmanh və Səfəvi-Osmanlı müharibələri türk
silahının Avropa cəbhəsində, xüsusilə Mərkəzi Avropa istiqamətində
uğurlarına ciddi əngəl törədirdi.
Lakin Qərbi Avropa diplomatiyasının da foal müdaxiləsi
nəticəsində yüz əlli ilə qədər davanı edən Ağqoyıınlu-Türkiyə və
Səfəvi-Türkiyə hərbi-siyasi rəqabəti, bu dövlətlər arasında
kəsilmək bilməyən müharibələr nəticəsində Yaxın və Orta Şərqdə
tamamilə başqa vəziyyət yaı-andı. Qərbi Avropa dövlətlərinin
Şərqdə müstəmləkəçilik planlarının həyata keçirilməsi yolunda
çox güclü hərbi-siyasi əngəl olan iki qüdrətli türk dövləti - Səfəvi
və Osmanlı İmperiyaları xeyli zəiflədi. Bununla da Qərb
dövlətlərinin strateji siyasəti baş tutdu: Kapitalın ilkin yığımı
dövründə Yaxın və Orta Şərqdə, həmçinin Hind okeanı hövzəsində
müstəmləkə işğalları üçün əlverşili şərait yarandı.
Osmanlı müharibələri, Böyük coğrafi kəşflər və kapitalın ilkin
yığımı dövründə həyata keçirilmiş ilkin müstəmləkə işğalları nəticəsində
Aralıq dənizi. Qara dəniz və Hind okeanı vasitəsilə ənənə-
310
Azərbaycan diplomatiyası
vi xarici ticarət əlaqələri məhdudlaşan Azərbaycanın Xəzər-Volqa yolu
ilə Rusiya ilə əlaqələri daha da genişləndi ki, bu da təkcə Azərbaycanda
deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqazda Rusiyanın mövqeyinin
güclənməsinə şərait yaratdı. Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda
işğalçılıq siyasətinin ilk səhifələri açılırdı. Çar Rusiyasının öz qəddarlığı
ilə fərqlənən qanlı Qafqaz müharibələri dövrü yaxınlaşmaqda idi...
2. Qorb Şərqi öyrənir, Şərqdən öyrənir vo onu üstələməyə başlayır...
XV-XVII yüzilliklərdə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa
ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri hər iki tərəfin feodal hakimlərinin, habelə
formalaşmaqda olan erkən qərb burjuaziyasının konki'et hərbi siyasət
planlarına baxmayaraq, obyektiv olaraq, Asiya və Avropa xalqları
arasında qarşılıqlı yaxınlaşma və mədəni təsirin daha da dərinləşməsinə
müsbət təsir göstərmiş, ümumdünya tarixi inkişaf prosesində dərin iz
buraxmışdır.
Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyaları ilə geniş və hərtərəfli qarşılıqlı
əlaqələr, bundan başqa Avropa, Asiya və Afrika qitələrinin qovşağında
digər böyük türk dövlətinin - Osmanlı imperiyasının qüdrətli hərbi-siyasi
reallığa çevrilməsi Qərbdə, hər şeydən əvvəl, türk dilinə marağın
artmasına səbəb oldu.
Aralıq dənizinin şərqindəki və Qara dənizdəki ticarət
mərkəzlərindən Kiçik Asiyaya və Azərbaycana gələn, buradan da İran,
Orta Asiya, Çin və Hindistanın məşhur ticarət mərkəzlərinə gedib çıxan
Avropa tacirləri, diplomatlan, səyyahları öz şəxsi müşahidələri
nəticəsində yəqin edirdilər ki, bütün bu yerlərdə türk dilini bilmədən
keçinmək mümkün deyil.
Hələ erkən orta əsrlərdən başlayaraq türk dünyası ilə geniş əlaqə
yaradan, zaman keçdikcə Şərqin, o cümlədən Azərbaycanın məşhur
sənətkarlıq mərkəzlərində on illərlə müxtəlif ticarət əməliyyatları aparan
italyanlar, xüsusilə venesiyalılar, həmçinin genu- yalılar bu işdə xüsusi
fəallıq göstərirdilər.
311
YaqubMahmudov.
Şərq ölkələri ilə, o cümlədən Azərbaycanla sıx bağlı olan ayrı- ayrı
italyan nəsilləri müxtəlif Şərq dillərini, o cümlədən türk dilini,
ümumiyyətlə Şərq mədəniyyətini. Şərq xalqlarının heyat tərzini
dərindən-dərinə öyrənir və bu sahədə öz ailə ənənələrini nəsildən- nəslə
ötürürdülər.
Azərbaycanla daha sıx əlaqə saxlayan Venesiya respublikasında bu
cür varlı tacir nəsilləri daha çox idi. Bu nəsillərdən, məsələn, Zenolar,
Komarolar, Kvirinolar, Barbarolar, Kontarinilər, Vinçen- solar və başqa
ənənəvi tacir nəsillərindən çıxmış görkəmli diplomatlar dəfələrlə
Venesiya respublikasının xarici siyasət mənafeyini Azərbaycanda və
başqa Şərq ölkələrində uğurla müdafiə etmişlər. Türk dilini bilmələri,
ümumiyyətlə Şərq mədəniyyətinə bələd olmaları onların Azərbaycanda,
Osmanlı imperiyası ərazisində, habelə başqa Asiya ölkələrində
diplomatik fəaliyyət göstərmələrinə müsbət təsir edirdi.
İtaliya diplomatları Azərbaycana səyahətləri nəticəsində və burada
topladıqlan fakt materialları əsasında hələ o zaman öz vətənlərinə
döndükdən sonra, yurdumuz, xalqımızın adət-ənənələri, həyat tərzi
barədə, o cümlədən Uzun Həsən, Şah İsmayıl, Şah Abbas və digər
Azərbaycan hökmdarlarının həyatları və fəaliyyətləri haqqında çox
qiymətli əsərlər yaratdılar. İtalyan salnaməçilərinin, xronikaçılannın,
səyyahlarının, diplomatlarının gündəliklərinə Azərbaycan barədə
qiymətli məlumatlar daxil edildi. Azərbaycan hökmdarlarının
məktubları, ümumiyyətlə onların Qərb hakimləri ilə yazışmaları,
müxtəlif xarakterli diplomatik sənədlər - təlimatlar, məxfi və açıq
tapşırıqlar, Avropa diplomatlarının Şərqdən öz vətənlərinə göndərdikləri
məktublar və s.Venesiya, Vatikan arxivlərinin qızıl fonduna daxil edildi.
Venesiya şəhərində müntəzəm ticarət edən, bu ticarəti on illərlə öz
inhisarında saxlayan və ailəliklə orada yaşayan Azərbaycan və Osmanlı
türk ailələri də Şərq həyat tərzinin, Şərq mədəniyyətinin Avropada
yayılmasında az iş görmədilər,
XV-XVII yüzilliklərdə Venesiya ilə yanaşı Roma, Neapol və başqa
İtaliya şəhərlərinə, Kipr, Rodos, Moskva, Polşa, Çexiya,
312
Azərbaycan diplomatiyası
Macarıstan, Almaniya, Balkan knyazlıqları, Albaniya, İspaniya,
Portuqaliya, Fransa, Hollandiya, İngiltərə, Şotlandiya, hətta
Skandinaviya ölkələrinə qədər gedib çıxan Ağqoyunlu və Səfəvi elçiləri,
onları müşayiət edən geniş diplomatik nümayəndəliklər Avropada
Azərbaycan haqqında məlumatların genişlənməsində çox mühüm rol
oynayırdılar.
Azərbaycan diplomatlarının səfərlərinə cavab olaraq Ağqoyunlu və
Səfəvi saraylarına səyahət etmiş onlarla Qərb elçilərinin - italyan, alman,
ingilis, portəgiz, ispan. Papalıq, holland, fransız və başqa qərb
diplomatları, səyyahları və tacirlərinin gündəlikləri, səyahətnamələri,
həmçinin onların yurdumuzdan toplayıb apardıqları külli miqdarda nadir
əlyazmaları, nəfis, incə və təlcrarsız sənət nümunələri, maddi və mənəvi
sərvətlərimiz, avropalıların Şərq haqqında təsəvvürlərini daha da
genişləndirdi.
Qərb dünyası Şərqi öyrənir, həm də Şərqdən öyrənirdi. Hələ
eramızdan çox-çox əvvəl başlanmış və əvvəllər ancaq Aralıq dənizi və
Qara dəniz hövzələrini əhatə edən bu proses erkən orta əsrlərdə və Xaç
müharibələri dövründə daha da genişləndi, bütün Avropanı əhatə etdi.
XV əsrdə isə Avropa-Asiya əlaqələrinin yeni dövrü başlanırdı, daha
doğrusu, Qərb Şərqi öyrənməklə, ondan öyrənməklə kifayətlənmir, həm
də onu üstələmək dövrünə qədəm qoyurdu. Bir sözlə. Böyük coğrafi
kəşflər və müstəmləkə işğalları dövrü başlanırdı...
Ticarət və diplomatiyada olduğu kimi, maddi istehsal və mədəniyyət
sahələrində də Şərq-Qərb qarşılıqlı əlaqələrinin müxtəlif mərhələlərinə
dair ən maraqlı faktlara da məhz Azərbaycan-İtaliya əlaqələri tarixində
təsadüf olunur. Faktlara müraciət edək. İlk mənbələr sübut edir ki, uzun
zaman Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda müxtəlif ticarət əməliyyatları
aparan. Şərqin mədəni təsirinə məruz qalan italyanlar, nəhayət, bu
yerlərin mütərəqqi istehsal ənənələrinə yiyələnməyə başladılar. Məsələn,
Venesiya sənətkarları, çox keçmədən, Azərbaycandan və başqa Şərq
ölkələrindən gətirilmiş müxtəlif növ zərli ipək parçaları, xüsusən
zərxaranı özləri toxumağa başladılar və bu sahədə mahir sənətkarlara
çevrildilər. Bu
313
Yaqub Mahmudov.
qiymətli ipək parça ııövünür. istehsalı və satışı Venesiyaya bütün Qərbi
Avropada böyük şöhret və sərvət gətirdiyi üçün hölcumət zərli şərq
parçalarının istehsal sirlərini və ticarətini ciddi nəzarət altında saxlayırdı.
Bu məqsədlə Venesiyada hökumətin xüsusi qərarı ilə hələ XIII əsrdə
xüsusi idarə orqanı - "Zərxara" magistraturası yaradılmışdı.
Maraqlıdır ki, venesiyalılar vaxtilə Hörmüzdən alıb apardıqları və
Hörmüz sənətkarlarına məxsus olan, daha doğrusu, onların toxuduqları
ipək parça əsasında çox qiymətli ipək parça növünün istehsalına
başlamışdılar. Hörmüzün adı ilə "ormezini" adlandırılan bu əla növ ipək
parça eyni adlı fabrikdə toxunur və təkcə Qərb dövlətlərinə deyil, hətta
müxtəlif Asiya ölkələrinə də ixrac olunurdu* (70, S.64).
Venesiya toxuculan ipək parça ticarəti sahəsində Şərq tacirlərini
Asiya bazarlarından sıxışdırmaq üçün yerli əhalinin zövqünü və Şərq
ornamentlərini öyrənir, zərli ipək parça istehsalında Şərq bəzəklərinə
üstünlük verirdilər. Zaman keçdikcə, zərli ipək parçalar istehsalı
Venesiyada elə yüicsək səviyyəyə çatdı ki, hətta müxtəlif Şərq
ölkələrindən, o cümlədən Səfəvilər dövlətindən də tacirlər Venesiyaya
xüsusi olaraq zərxara almağa gəlirdilər (70, s.64).
Yeri gəlmişkən, Venesiya toxuculan Səfəvi dövləti ərazisindəki
toxuculuq mərkəzlərində yerli sənətkarlarla birlikdə istehsal fəaliyyəti də
göstərirdilər. Mənbələrdə onların yerli toxucularla birlikdə kamlot parça
(sıx toxunmuş yüksək keyfiyyətli yun parça) istehsal etmələri haqqında
da məlumatlar vardır (70, s.66).
Qeyd elmək lazımdır ki, venesiyalılar şüşə məmulatı istehsalının,
həmçinin rəngli şüşə məmulatı və müxtəlif cür güzgülər hazırlamağın, o
cümlədən şüşəni xüsusi rənglə rəngləməyin sirlərini də Azərbaycan və
İran sənətkarlarından öyrənmişdilər (70, s.64). Lakin sonralar
venesiyalılar bu məhsulların satışı sahəsində də Şərq tacirlərini Asiya
bazarlarının özündə belə sıxışdırmağa başladılar. Venesiyadan gətirilmə
şüşə məmulatı, xüsusilə məşhur Venesiya
* Burası da maraqlıdır ki, Venesiyadakı kanallardan birindəki şlüzün adı da HöiTnüzün adı ilə "Ormezini'' adlandırılmışdı.
314
Azərbaycan diplomatiyası
güzgüləri Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda o qədər şöhrət qazanmışdı
ki, əsilzadə ailələri qız köçürərkən verdikləri cehizin içərisində, heç
olmasa, bir Venesiya güzgüsü olmasını özlərinə fəxarət sayırdılar (70,
s.65).
Venesiya sənətkarları Şərqdə ən çox işlədilən ən adi məişət
şeylərinin istehsalı sahəsində də Asiya sənətkarlarını üstələmişdilər.
Məsələn, onların rəngli şüşədən hazırladıqları təsbehlər, yerli
sənətkarların Hind qozundan düzəltdikləri təsbehləri də sıxışdırmaqda idi
(70, s.65).
Venesiya dukatı - qızıl pulu Şəıqdə, o cümlədən Ağqoyunlu və
Səfəvi dövlətlərinin ərazisində əmtəə-pul mübadiləsində işlədilirdi və
böyük nüfuza malik idi.
Venesiyalılar yerli sənətkarlara pul kəsilməsində də yaxından
kömək edirdilər (70, s.66).
Azərbaycanla, başqa Şərq ölkələri ilə əsrlər boyunca davam edən
ticarət, qarşılıqlı əlaqələr venesiyalılarm məişətinə də təsir göstərmişdi.
Venesiyalı xanımlar da şərqsayağı qızılı və gümüşü sapla çəkilmiş
zərxara parçalardan don geyinməyi sevir və bu cür libasları olması ilə
öyünürdülər.
Şərqdən, o cümlədən Azərbaycandan gətirilən daş-qaş, zinət şeyləri
avropalıların, o cümlədən italyanların məişətinə daxil oldu. Məsələn,
mirvari Azərbaycan xanımları kimi Venesiya qadınlarının da
bəzək-düzək dünyasını zənginləşdirdi, onlar üçün fəxarət sayılmağa
başladı.
Zaman keçdikcə, zərgərlik məmulatı, xüsusilə miı-varidən bəzək
şeyləri düzəldilməsi və onun Şərq bazarlarında satılması sahəsində də
venesiyalılar asiyalılan üstələməyə başladılar (70, s.65).
Göründüyü kimi, Azərbaycan tarixin ən qədim çağlarında olduğu
kimi, orta əsrlərdə də həm qüdrətli siyasi varlıq, həm də dünyanın ən
qabaqcıl istehsal və mədəniyyət ocaqlarından biri kimi ümumdünya
tarixində dərin iz qoymuşdur. İndən sonra da min-min nəsillərimiz üçün
tükənməz qürur mənbəyi olacaq bu zəfər tarixinin müəllifi Azərbaycan
xalqıdır. XV-XVIl yüzilliklərdə Avropa ölkələri və xalqları ilə qarşılıqlı
əlaqələrimiz, zəngin diplomatiya
315
Yaqub Mahmudov.
tariximiz bu şanlı tarixin ən maraqlı səhifələridir. Lakin min-min təəssüf
ki, bundan əvvəlki neçə-neçə nəsillər üçün, lap elə indinin özündə də
çoxlarımızdan ötrü sirr olaraq qalan səhifələrdir, hələ lazımınca
açılmamış tarixdir. Həmin şanlı tarixin araşdırılmasına sevimli
müəllimim Ədhəm Şahmalıyev başladı. Bu şərəfli işi davam etdirmək
məsuliyyəti bizə nəsib oldu. Onun tamamilə açılması isə ümidimiz və
sabahımız olan gənclərin öhdəsinə düşür. Bir sözlə, gələcəyə çox iş
qalır...
316
.Azərbaycan diplomatiyası
AZERBAIJAN DIPLOMACY
(The relaiions of the Aghgoyunlu and
SafaviStates with the West European
countries)
The interrelations of the feudal empires of the medieval East - the
States of the Aghgoyunlu and the Safavi occupying the ter- ritories of
Azerbaijan and neighbouring countries with the European States
represent one of the inıportant problems of the Soviet historical Science
which tili nowadays, however, was not subjected to special studying in
our historiography.
The actuality of thorough and deep study of interrelations of the
States of the Aghgoyunlu and the Safavi States with the Western
countries is primarily explained by the fact that the his- tory of the
Azerbaijani people and that of the neighbouring peo- ple of the USSR is
directly connected with the history of these countries and aIso with the
history of other Eastern States of the period of feudalism.
Besides that, a thorough research of the history of the Aghgoyunlu
and the Safavis has great significance for a more full understanding of
many problems of the world history. First of all it's explained by the fact
that international trade routes, connecting the Central Asia, China, India
and the coast of the Persian Gulf with the areas of the Mediterranean and
Black Seas and the countries of the Middle East through the Derbent pass
along the Caspian-Volga water way with Russia passed through the
territories of Aghgoyunlu and Safavis. This had positive influence on
their international relations. At the same time fa-
317
Yaqub Mahmuäoı
mous handicraft and trade centers and raw material resources of
Azerbaijan, the Caucasus and iran were concentrated here and Ihis
created favorable conditions for maintaining close direct trade relations
with the Western countries and among these States themselves. The
Azerbaijan silic and particularly raw silk played an important role in
economic relations of the Aghgo- yunlu and the Safavi States with the
European countries. Thus, the mıitual trade relations of the Aghgoyunlu
and the Safavi States with the European countries were in fact the
continuation and one of the stages of economic relations that were
established between the civilizations of East and West in ancient times.
That's why the study of interrelations of the Aghgoyunlu and Safavi
States with the Western world as a separate scientific problem has a great
signifıcance for overall elucidation of economic interrelations of peoples
of Asia and Europe as a whole.
Without fundamental study of the interrelations between the States
of Aghgoyunlu and the Safavis with the Western countries it is
impossible to cover fully as a separate scientific problem the history of
diplomatic relations between Europe and East, direct- ed at solving
political problems which are equally important for both sides.
The most important military - political factor of drawing together the
States of the Aghgoyunlu and the Safavis with the Western powers was
so called "Turkish problem". Beginning from the middle of the XIV
century the Ottoman State occupy- ing the most important strategic
points at the joint of Asia and Europe and having become in the XV
century a powerful enıpire - "the only real military power of the Middle
Ages" - represent- ed not only a serious obstacle on the way of traditional
trade ties, connecting East with the Western countries, but aIso an
extremely great military-political danger for its neighbours on both
continents. Beginning from the middle of the XV century the struggle
against the Ottoman Empire became the main ques- tion of foreign policy
for a number of States of Europe and Asia,
318
.Azərbaycan diplomatiyası
including the Aghgoyunlu and the Safavis. Pursuing an active foreign
policy against the Otloman Empire ihe States of the Aghgoyunlu and the
Safavis at different periods occupied a leading place in anti-Turkish
coalition of Asian and European countries. Being unable to resist the
successes of Turkish arıns in Europe the Western States did their utmost
to strike at the Otto- man Empire from the rear and to break up its
military forces into tvvo fronts - the European and the Asian one. For
achiev- ing these goals they established close contacts with the
Aghgoyunlu and later with the Safavis. In their turn the rulers of
Aghgoyunlu and Safavis, trying to keep a part of military forces of the
mighty Ottoman Empire permanently chained to the European front aIso
tried to establish broad contacts with the Western countries. Thus, theme
has aIso great significance for overall elucidation of history of the
"Turkish problem", which was the common question of foreign policy
for many European and Asian countries during a long period of time.
As is seen from the aforesaid, the social-economic and polit- ical
history of the Aghgoyunlu and the Safavis should be stud- ied against the
background of the world hisrorical process, that is taking into
consideration the common conformity to natural laws and ways of
development of history. Otherwise, in our opinion it will be impossible to
come to the objective scientific conclusions. In this connection it should
be marked that on the social-economical and political history of
Azerbaijan and the neighbouring countries as well as of many other
countries of the East great influence was exerted by such important
processes of the world history as primitive accumulation of Capital, great
geographical discoveries, beginning of colonial expansion of European
States in the East etc. But unfortunately, we must say that all these
important questions stayed apart from the atten- tion of researchers of the
history of the Aghgoyunlu and the Sahivis. Taking into consideration all
this we considered plans of foreign policy of the Western powers
concerning the Aghgo-
319
Yaqub Mahmıtdov-
yunlu and the Safavis both from the point of view of concrete economic
and political interests of separate countries and of processes taking place
in West Europe as a vvhole.
While determining chronological frames of the study the whole
complex of domestic and foreign policy factors, which stipulated the
reasons, course and results of interrelations of the Aghgoyunlu and the
Safavi States vvith Western countries was taken into consideration. First
of all the most important military- political factor that gave them a shove
for drawing together was the Ottoman State. The necessity of joint
struggle against this feu- dal empire from the middle of the XV century
became a constant question of foreign policy for both its Western and
eastern neigh- bours. The "Turkish problem" was remaining the main or
one of the most important questions of international relations between the
countries of the Near and Middle East and Europe tül the appearance of
fırst signs of weakening of the military power of the Ottoman Empire at
the end of the XVI century. The limita- tion of the chronological
framework of this study by the second half of the XV century the
beginning of the XVII century in our opinion corresponds to the historical
realities. On the other hand, many Western countries which had not been
subject to the direct agression on the part of the Ottoman Empire aIso
inter- fered into Safavi-Turkish relations. They constantly kept these two
powers in the State of war with each other trying to seize sources of cheap
raw materials and profıtable seller's markets in the East and if there was a
chance to fortify their position at the vast territories of these States. In
fact, long wars of the Aghgoyunlu and the Safavis with Turkey created
favorable conditions for realization of the colonial plans of the European
powers in the East. Taking advantage of the situation when the two
largest powers of the East were engaged in confrontation with each other,
the Western countries at the end of the XV in the beginning of the XVII
century not having met any serious resistance forti- fied their positions in
the basin of the Indian Ocean and the
320
Azərbaycan diplomatiyası
Persian Gulf. In such a situation neither the State of the Safavis nor the
the Ottoman Empire could prevent it. At the very end of the XVI century
a radical lurn took place in the history of the Safavi-Turkish wars. The
Safavis won several brilliant victories over the Ottoman Empire. Its plan
to occupy all the Caucasus including Azerbaijan and to fortify its
positions in the basin of the Caspian Sea completely failed. Besides that,
beginning from the end of the XVI century there outlined a turning point
in the relations between Turkey and Western countries. The "Turkish
problem" gradually lost its former signifıcance in international relations
of West Europe. While determining the chronological framework of the
study we aIso took into account this factor.
The main goal of the research is the studying as a single problem on
the basis of primary sources of interrelations of the States of the
Aghgoyunlu and the Safavis with the European countries for 150 years
and in generalization and systematiza- tion of separate questions of this
problem. This study being the first step on the way of complex and
integral studying of the afore said problem is at the same time the first
attempt to con- sider the history of the Aghgoyunlu and the Safavis
against the background of number of most important stages and general
problems of world history such as a process of the so called primitive
accumulation of Capital, the beginning of colonial pol- icy of Western
countries and the joint struggle against the Ottoman aggression. Taking
into account the actuality of the problem and the fact that up tili now it
was not specially stud- ied, the author paid his main attention to the key
questions of interrelations of the Aghgoynlu and the Safavis with the
Western powers, such as economic prerequisites and the role of political
factor in interrelations of the States of the Aghgoyunlu and the Safavis
with the countries of West Europe; the place of the Aghgoyunlu and the
Safavis in the coalition of countries, leading struggle against the Ottoman
Empire; the course of diplomatic relations of the Aghgoyunlu and the
Safavis with the
321
Yaqub Mahmudov-
European countries; the role of the Aghgoyunlu and the Safavis in failure
of predatory eastern policy of the Ottoman Empire, including plans of
conquering the territory of Azerbaijan and the whole Caucasus, as well as
in the weakening of military suc- cesses of the Ottomans in the West and
the fate of struggle of States and peoples of Europe against Turkey and
Turkish feu- dal; the consequences of the restrictions of trade
connections of Azerbaijan and neighbouring countries as a result of the
Ottoman conquests and the first colonial occupations of the Western
States; the role of interrelations of the Aghgoyunlu and the Safavi States
with the Western countries in mutual drawing together and widening of
cultural ties between the peoples of Asia and Europe.
The research was written on the basis of critical analysis and
comparison of the data of a number of primary sources in dif- ferent
ianguages. It should be noted, that if the questions of the internal history
of the Aghgoyunlu and the Safavis and their interrelations with
neighbouring countries found rather broad reflection in traditional
oriental sources (mainly Persian), there is practically no information
about the trade and diplomatic relations of these States with the West
European countries. We know nothing about the originals of many
documents of the offıcial correspondence of the Aghgoyunlu and the
Safavis rulers with the leaders of the European States. Apparently that is
why the questions of interrelations of the Aghgoynlu and the Safavis with
the Western countries did not find proper reflection in the scientific
works, written on the basis of traditional oriental sources. As an
exception we can cite here the work by O. A. Efendiev, dedicated to the
history of the Safavi State and some others. Therefore, the actual material
from different sources in many İanguages which has not be mentioned in
historiography of Aghgoyunlu and Safavis was taken as a principle, in
this research. Many sources are used for solving the problem for the first
time in our historical Science.
322
. Azərbaycan diplomaliyası
While solving separate questions arising during the process of Work
the author took inlo consideration Ihe generalizations and conclusions
made in fundamental works of prominent Soviel historians V.V.Bartold,
E.A.Krimsky, V.A.Gordlevsky, E.A.Tarle, B.N.Zakhoder,
A.P.Novoseltsev, Z.M.Buniatov and others. Although the research deals
vvith the interrelations of the Aghgoyunlu and the Safavis with Europe
there often appeared a necessity to resort to the domestic policy and the
social-eco- nomic history of these States. In these cases we used mainly
the results of studies of prominent Soviet scientists. I.P.Petroushev- sky
and O.A.Efendiev who studied thoroughly the history of the Safavis. A
considerable place in the research is given to the actu- al material
contained in the works of foreign historians who used many valuable
sources not to be found in the libraries of the past Soviet Union. A
separate chapter is devoted to the degree of studying of the problem and
to the review of the main sourses.
The novelty of the study is primarily in the fact that for the first time
in our historiography, the interrelations of Aghgoyunlu and Safavis with
Western countries in the epoch of the prim- itive accLimulation of
Capital, the Ottoman conquests and great geographical discoveries are
specially considered. The following items are aIso touched upon in the
research:
- It is proved that in the basis of the relations of the Aghgoyunlu and
the Safavis with the Western countries in the epoch of the primitive
accumulation of Capital lies not a politi- cal but an economical factor or
rather a mutual interest in widening of traditional trade relations;
- While considering the role of external military-political factor (the
Ottoman conquests) in mutual drawing together of the Aghgoyunlu and
the Safavis with the Western countries a con- jecture is put forward that
the States which had united in the anti-Turkish coalition not only
defended themselves from the external threat, as the representatives of
"national" historical schools trying to exaggerate the role of their
countries in inter-
323
Yaqub Mahmudov^
national relations assert, bul had broad predatory plans them- selves;
- It is grounded that in widening of interrelations with the European
countries an important role was played by the policy of the latters,
directed at acquiring of cheap raw material sources and advantageous
markets in the East, and by plans realization of fırst colonial conquests in
the epoch of primitive accumulation of Capital;
- It is found out that the raw silk which was the main item of export
from the States of the Aghgoyunlu and the Safavis became an object of
sharp compelitive struggle between the Western powers which exerted
active influence on the international relations. The rulers of the
Aghgoyunlu and the Safavis used this struggle to realize their political
plans;
- It is proved that at the end of the 60s - beginning of the 70es of the
XV century the State of the Aghgoyunlu played a leading role in the
anti-Turkish coalition. The existence of broad diplo- matic relations
between the State of the Aghgoyunlu and the Western countries is
disclosed. İt is proved by many facts, which are systematized and
generalized. The diplomatic relations between the sides are divided into
periods and characteristics are given to each of them;
- The important role of active foreign policy of the Aghgoyunlu in
frustration of the Ottoman Empire predatory plans in the East in the
second half of the XV century, its objective pos- itive influence on
destiny of struggle of peoples and nations of Europe against the Ottoman
Empire are disclosed;
- The important and sometimes leading role of the Safavis in
interstate relations of the European and Asian countries in the XVI
century is shown. It must be noted that this was the period when the
might of the Ottoman Empire was at its height;
- The most important directions of the diplomatic relations of the
Safavis with the Western countries, are elucidated, they are subdivided
into periods and stages each is given characteris-
324
Azərbaycan diplomatiyası
tics and the richest actual material about these interrelations is
systematized and generalized;
- The Safavi-European interrelations are studied in close unity with
the changes that were the reason of sudden change in the World historical
development in connection with the primi- tive accumulation of Capital,
the great geographİcal discoveries and the Ottoman conquests;
- The colonial essence of the trade policy of the European powers in
the East, including territories of the Aghgoyunlu and the Safavis is
disclosed. Taking advantage of the fact that the rulers of the Aghgoyunlu
and the Safavis appiied to the Euro- pean countries for providing
protection of their economic inter- ests and the joint struggle against
common threat, some of these countries were undertaking efforts to
fortify their positions on the territories of these States in order to realize
their colonial plans;
- The policy of the Western powers, directed at weakening both the
Safavis and the Ottoman Empire and creation favor- able conditions for
colonial conquests in the East is disclosed. This policy is presented as
one of the first examples of the policy "divide and rule" that was carried
out by the European colo- nizers in the East as early as in the epoch of the
primitive accumulation of Capital;
- Grounds are given to the decisive role in frustration of the Ottoman
sultans' plans to conquer the whole Caucasus, including Azerbaijan, and
to fortify their positions in the basin of the Caspian Sea, actually played
by the State of the Safavis which during the XVI and at the beginning of
the XVII centuries led fıerce wars against the Ottoman Empire;
- The leading role of the Safavis, that assumed the main blow on the
part of the Ottoman Empire in the period of its highest might, in
weakening of this monarchy, which presented serious threat to many
peoples and nations of Europe, Asia and Africa is disclosed;
325
Yaqub Mahmudov.
- The positive influence of long Safavid-Turkish wars, liber- ation
struggle of ihe peoples of the Safavi State against the oppression on the
part of the Ottoman feudal, on the historical destiny of struggle of the
European countries and nations against the Turkish conquests is
determined;
- The conclusion is made that as a result of long wars against SLich
a mighty enemy as the Ottoman Empire and negative eco- nomic
consequences of the great geographical discoveries the State of the
Safavis weakened. A period of its deep decline begiin and the traditional
trade relations of Azerbaijan and the neigh- bouring countries with the
Black Sea and the Mediterranean, the Persian Gulf and the İndian ocean
became extremely limit- ed, that led to widening of their trade relations
with Russia through the Derbent pass and along the Caspian-Volga way
and this promoted to the appearance of prerequisites for Russian
orientation;
- It is shown that the broad contacts, which were established with
the purpose of setting internal and external political plans of ruling
circles of the Aghgoyımlu, the Safavi and the West European States
objectively had positive influence both on fur- ther drawing together
peoples of Asia and Europe and on deep- ening their mutual cultural ties;
- Many new sources on the suıdied problem are put into sci- entifıc
circulation such as correspondence of the rulers of the Aghgoyunlu and
the Safavis with the heads of the European countries, secret instructions
to the Western diplomats who were sent to the East with the important
political missions, their secret reports to their countries from the palaces
of the Aghgoyunlu and the Safavis, customs deeds of the Ottoman
sultans and some other valuable documents. All the other concrete
conclusions are given in the chapters and in the final part of the study.
And at the same time in view of the great complexity and Multiplan
character of the studied problem, its correlation with many important
events, processes and stages of the world histo-
326
Azərbaycan diplomatiyası
ry the author not in the least considers all the scientific conclu- sions
made to be final and indisputable because further studying of the primary
sources, available and still unavailable, may lead to the appearance of
new studies of this problem.
The scientific value of this study is determined primarily by the fact
that the detailed studying of interrelations of such large feudal empires as
the Aghgoyunlu and the Safavis with the Western countries during a
period of history of nearly 150 years allows to create a more distinct idea
of the role that was played by the peoples of the USSR which were the
part of those empires, including Azerbaijan and aIso by the other nations
of the East in the process of world historical development. This study aIso
proves that the deep social-economic and political conse- quences of the
West European States' colonial policy in the epoch of the primitive
accumulation of capital, the great geo- graphical discoveries and the
Ottoman conquests, the consider- able shifts of international trade routes
and as a result of the weakening of traditional trade relations between
Europe and Asia left an indelible trace in the history of these countries
and peoples. The important role that was played in the second half of the
XV century - the beginning of the XVII century by the States of the
Aghgoyunlu and the Safavis, including peoples that were the part of the
USSR, in weakening of such serious international threat as the Ottoman
Empire. Against the background of questions, studied in the research, the
historical past of the Azerbaijan people and the neighbouring nations is
visible more distinctly with all the complex of social-economic and
political factors which made them to link their destiny with Russia. Many
new factors, cited in the work, conclusions and general- izations may
render concrete help in more profound studying the external political
history of Azerbaijan and the neighbouring Caucasus republics, iran,
Turkey and aIso the Western countries which maintained relations with
the Safavis in the second half of the XV century - in the beginning of the
XVII century. We hope
327
Yaqub Mahmudov_
that the present study will be a certain step forward in further study of the
history of International relations of this period and primarily many
problems of interrelations of the European States with the purities of the
East in connection with the process of the primitive accumulation of
Capital and the Ottoman con- quests and will be abie to enrich to a certain
degree in our histo- riography.
The interrelations of the Aghgoyunlu and the Safavi States with the
West European countries have not been studied as a separate scientiflc
problem in the past Soviet historiography although our historians carried
out a number of fundamental studies on the separate questions of the
social-economic and political history of the Aghgoyunlu and the Safavis.
Certain attention is paid to some aspects of the foreign policy of these
States. Among such works we should mark the studies of
I.P.Petroushevsky in which we can fınd some facts and interest- ing
thoughts about the external political history of the Aghgoyunlu and the
Safavis, particularly about their interrelations with the countries of
Europe.
J.M.İbrahimov and M.A.Abidova enriched the social-economic
history of the Aghgoyunlu by some new facts. A consid- erable
contribution to the subject became the studies by O.A.Efendiev in which
the author alongside with the traditional eastern sources turned to the
European ones and paid more attention to the relations of the Safavis with
Turkey and the Western countries than his predecessors.
Valuable studies on the social-economic and political history of the
Safavis including questions of the development of handicraft and trade,
the conditions of towns, social-political struggle, administrative system,
interrelations with Russia and with the other neighbouring countries were
made by
A. P.Novoseltsev, A.A.Rahmani, S.B.Ashurbeili, M.H.Heida- rov,
S.M.Onullahi, P.P.Bushev, A.N.Huseinov, K.K.Kutsia,
K.Z.Ashrafıan and others.
328
Azərbaycan diplomatiyası
The history ol' Ihe Caucasııs peoples was to a certain degree
enriched by T.I.Abashidze, K.Babaev, Z.H.Bairamov, N.G.Ge- lashvilli,
B.A.Djavahia, G.A.Djiddi, M.K.Zulalian, Ch.A.Gur- banova,
T.S.Kutelia, P.A.Mamedov, S.A.Mamedov, Sh.K.Ma- medova,
J.A.Manandian, U. H. Nadjarian, M. Kh. Neimatova, A.M.Rajabli,
M.A.Saifaddini, V.A.Papazian, N.I.Surguladze, K-.G.Tabatadze,
T.G.Tivadze, Sh.F.Farzaliev and some others. But among these studies
here are absolutely no works devoted directly to the interrelations ol'the
Aghgoyunlu and the Safavis with the European countries.
Considerable work in studying of some questions on the his- lory of
the Aghgoyunlu and the Safavis was made by the foreign historians, the
works of whom contain the rich facts from valu- able sources which are
not to be found in libraries of our coun- try. In this respect great interest
represents the works by V.F.Minorsky, I.H.Uzuncharshili, R.Savory,
K.M.Rohrborn, A.K.S.Lambton, J.E.Woods, G.Sarwar, K.Bayani,
B.S.Baikal, A.S.Erzi, M.H.Yinanc, N.Falsafı, W.Hinz and others. But
among all these authors only V.F.Minorsky, R.Savory, K.Bayani,
N.Falsafı and G.Sarwar to a certain degree touched separate aspects of
thıs problem.
On the whole the interrelations of the States of the Aghgoyunlu and
the Safavid with the European countries in the second half of the XV
century - the beginning of the XVII century have not been subject to a
special study in the foreign historiography either.
The foreign states, having their concrete economic and polit- ical
plans, were interested in maintaining the relations with the Aghgoyunlu
and the Safavis. In this connection it should be marked that Soviet
historians E.M.Shahmaliev,, I.P.Magido- vich, N.N.Tumanovich,
V.Chochiev, V.V.Shtokmar, M.S.Ab- ramian, A.Y.Levin,
B.A.Ahmedov, V.P.Oltarzhevski, G.I.Tsi- purna, M.G.Osokin,
A.N.İvanov and others carried out a num- ber of valuable studies
revealing the colonial plans of some
329
Yaqub Mahmndov_
Western countries concerning the East in the epoch of the prim- itive
accumulation of Capital. That was a considerable bit of a Help in solving
of a number of questions of the problem.
Of great interest to us are the studies by S. P. Karpov, devot- ed to
the relations of the Trebizond Greek State with the countries of West
Europe which are biased mainly on the documents from the archives of
Venice and Genoa. In his studies S. P. Karpov comes to sorae inleresting
conclusions concerning the inierreiations of Trebizond with the Eastern
countries including the Aghgoyunlu.
Considerable facts aboııt the Eastern policy and the colonial
conquests of the European countries in the period of the primi- tive
accumulation of Capital and the great geographical discov- eries is
contained aIso in the works of such foreign authors as P.Richardson,
W.D.Bailey and G.D.Winius, R.Bullard,
L. W.Cowie, F.Kurtoglu, J.H.Parry, M M. Postan, M.E.Wilbur,
T.S.Willan, A.T.Wilson, A. C. Wood and in a number of gener- alizing
works.
As has already been said, the main external political factor which
played the decisive role in the mutual drawing together of the
Aghgoyunlu and the Safavis with some European countries was the
necessity of joini struggle against the Ottoman Empire. In this connection
it shotild be marked that the principle posi- tion of the Soviet
historiography concerning the question of the external policy and the
main directions of conquests of the Ottoman Empire in the XV-XVII
centuries is reflected in the works of A.F.Miller, A.L.Novichev,
N.A.İvanov, S.F.Oreshko- va and others. We fully share the thought,
stated in the collec- tive Work edited by 1. E. Grekov, that the historians
belonging to "national" historical schools their studies of the history of
the bilateral relations with the Ottoman Empire displayed a special
interest to revealing the contribıuion of their countries, to the
development of international relations hypertrophying their role and
underestimatine the signifıcance of other states of the
33()
Azərbaycan diplomatiyası
region. It’s necessary to mark that in the historiography such one-sided
approach was tolerated aIso with respect to the histo- ry of the
Aghgoyunlu and the Safavis. The important role of these States,
especially the Safavis, in the anti-Ottoman interna- tional relations has not
been properly elucidated.
That’s why one of the main tasks of this study is to make up as far as
possİble for this deficiency. The rich facts on the histo- ry of foreign
policy and economic relations of the Ottoman Empire is contained in the
works of Turkish historians F.Dalsar, I.Halil, S.Tansel, V.Mİrmiroglu,
B.Kutukoglu, V.M.Kocaturk, R.E.Kocu, A.N.Kurat and others and aIso
in the works of A.Z.V.Togan, I.H.Uzuncharshili, I.H.Danish- mend, Y. T.
Oztuna and others.
Thus, the interrelations of the Aghgoyunlu and the Safavis with the
countries of Western Europe in the present chronolog- ical framework
have not yet been studied neither in foreign nor in the Soviet
historiography.
As far as the source base of the study is concerned, it should be noted
here that although in the traditional Persian sources which are well known
to the our historians (the works of Mirkhond, Fazlullah-ibn-Ruzbikhan
Hundji, Abu Bekr Tihranj-Isfahani, Khondemir, Yahya Qazwini,
Hasan-bey Rumlu, Sharafkhan Bidlisi, Khurshah, Kazi Ahmed Kumi,
İskender-bey Munshi, Mahmud Natanzi and other authors, "Taskire-yi
Shah Tahmasib" etc. There is much rich material on the questions of the
inner life of the Aghgoyunlu and the Safavis and on the relations of these
States with the neighbouring countries, the problem of interrelations of
these States with the European countries has not found its reflection yet.
Among the sources on the history of interrelations of the
Aghgoyunlu and the Safavis with the European countries such documents
as the correspondence of the rulers of the Aghgoyunlu and the Safavis;
the secret instructions to the diplomats sent from Europe to the courts of
the Aghgoyunlu and the Safavis;
331
Yaqub Mahmuäov_
the secret reports of Western diplomats to their governments from the
East; the deeds about trade privileges; the statements of capitulation; the
customs decrees; the texts of peace treaties have special significance. In
these documents the concrete political plans and the economic interests
of both sides have found their reflection. An enormous work on
collection and publication of a large number of such documents was
carried out by Italian historian G. Berchet. More than 50 extremely
valuable documents from the archives of the Venetian Senate have been
included to the collection of G. Berchet. These are the İctters of the
Aghgoyunlu and the Safavi rulers Uzun Hasan, Shah İsmail, Shah
Muhammed Khudabendeh and Shah Abbas to the Venetian government
and the messages of the Venetian doges to Shah Tahmasib and to Shah
Abbas; the secret instructions to Venetian diplomats Katerino Dzeno,
losafat Barbaro, Ambrodjo Kontarini and Vincenco Allessandri who
went the courts of the Aghgoyunlu and the Safavis; the resolutions of the
Venetian Senate; the secret reports and messages of the Venetian
diplomats sent to the East George Flandrski, Katerino Dzeno, Jovanni
Dario, Konstantino Laskari, Vincenco Allessandri and Francesco
Sagredo; the reports of the Safavis diplomats Khoja Muhammed,
Efet-bey, Khoja Sefer and others. It should be noted that the documents
of G. Berchet's collection are the only source giving a clear view of the
course and key questions of the interrelations of the Aghgoyunlu and the
Safavis with the Western countries during all the period of ruling of these
dynas- ties in chronological order beginning from the middle of the XV
century. But unfortunately this collection of documents has not been
studied by the historians who occupied themselves by the history of the
Aghgoyunlu and the Safavis. In this research and in our other published
works the materials of the collection are analyzed in complex in the
interested aspect for the fırst time.
Another most valuable source for studying of the problem is the
collection of documents named "Shah İsmail I in "Diaries"
332
.Azərbaycan diplomatiyası
by Marin Sanudo", edited in 1979 in Rome by Italian historian
B. S. Amoretti. In this collection, prepared by the specialists of the Rome
Institute of the East, 937 documents are included in the chronological
order covering the years of ruling of Shah İsmail I (1501-1524) among
which there are very interesting and the rarest documents about the
Safavi-European relations. These are materials about the Western
diplomats leading the negotiation with Shah İsmail I, their accounts, the
letter texts of the Safavi ruler to the Western governors and aIso the facts
about the relations of the Safavi State with Rhodos, Portugal and the
Papacy, about the trade relations with the Mediterra- nean towns. Much
of this material is not to be found İn other sources. We must note that this
collection has not so far been studied by the Soviet researchers of the
Safavi State. The First reports about the collection "Shah İsmail I in "the
Diaries" by Marin Sanudo" were made by us in 'The Izvestia" of the
Azerbaijan SSR Academy of Sciences.
For understanding the economic bases of mutual drawing together
the States of the Aghgoyunlu and the Safavis with the Western countries
the code of laws of the period of ruling of Mehmed II and Bayazid II,
edited by R. Anhegger and I. Halil, has great signifıcance. Here they
collected very valuable documents (the CListoms deeds and "yasagname'
("prohibitions") in which the rules of duties collection from the foreign
merchants at the Turkish bazaars were stipulated. At these bazaars in
istanbul. Bursa, Tokkat, Trebizond, Samsun, Sinop and in other trade
centers the Eastern merchants, and among them traders from the
Aghgoyunlu and the Safavi States were meeting with the Europeans
(mainly from Venice and Genoa). The collection as a source for studying
the interrelations of Aghgoyunlu and Safavis with the West was aIso used
by us for the First time.
The customs laws of Sultan Selim I testify about the hard blow
inflicted to the economic interests of the European and Asian States by
the customs policy of the Ottoman Empire.
333
Yaqub Mahmudov-
The collection of letters of Sultan Mehmed II time, published by N.
Lugal and A. Erzi and the code of peace treaties and capit- ulations edited
by R. Ekrem have an important signifıcance for understanding of some
aspects of foreign policy of the Aghgo- yunlu and the Ottoman Empire.
Among the documentary material on the studied problem the great
value is attributed to the reports sent to the Popes by the members of the
order of the Carmelites who had been carry- ing the missionary activity in
the trade and handicraft centers of the Safavi state. The correspondence of
the Safavi Shahs with the Western rulers and other valuable documents
were aIso included in "A Chronicle of the Carmelites".
The descriptions of trips. memoirs, diaries, annals compose an
important group of primary sources the value of which is in the fact that
they are based on observations of the authors many of whom had been in
the palaces of the Aghgoyunlu and the Safavis themselves. Among them
special interest represent the reports of Caterino Dzeno, losafat Barbaro,
Ambrosio Contari- ni, D.M.Angiolello, Afanasi Nikitin, Giovanni Dario,
Konstan- tino Lascari, Anthony Jenkinson, Richard Chiny, Arthur
Edwards, Lawrence Chapman, Layonel Plemtry, Geffry Dacket,
Christopher Barrow, Vincenco Allessandri, Stephan Kakash and George
Tektander and others.
Studying the historical prerequisites of the relations of the
Aghgoyunlu and the Safavis with the Western countries, observ- ing their
course and generalizing the results we took into account information
given by Yakut al-Hamawi, Karpini, Rub- ruk, Marco Polo, loanne de
Galonifontibus, Claviho, Shiltber- ger, Adam Oleary, Evlia Chelebi, Yan
Strace and others although it is not in the chronological framework of our
study.
Among the sources of narrative character on this problem the Work
of an unknown chronicler named "The description of solemn arrival and
stay of the Persian embassy in Rome in April in the year of 1601" is of
special interest, The information con-
334
-Azərbaycan diplomatiyası
tained in this work is nol met in other sources. The work itself is used in
this study for the First time.
For studying the Safavi-European relations, especially dur- ing the
rule of Shah Abbas some material of the work of Don Juan of Persia
Oruj-bey Bayat, the secretary of the Safavi embassy sent to the European
countries in 1599 is available.
For determining the role and importance of "the Tıırkish problem" in
the relations of the Aghgoyunlıı and the Safavis and in the mutual
drawing logether of the East and the West we turned to the Turkish
narrative sources such as the works of Ashkpashaoglu Ahmed Ashiki,
Garamanli Nishanci Mehmed Pasha, Bayatli Mahmud Oghlu Hasan,
Mehmed Nesri, ibn Kemal and of many other authors.
Thus, the information about the interrelations of the Aghgoyunlıı
and the Safavis with the Western countries is scat- tered in various
sources in different languages. The work with these sources requires
great caution, critical approach to any material, thorough comparison
with the other data and fınally the evaİLiation of this information against
the background of real historical process.
The interrelations of the Aghgoyunlıı and the Safavis with the
countries of Europe went against the background of the general drawing
together of the East and the West and had deep econom- ic roots. Vast
territories of these feudal empires of the East and primarily Azerbaijan
played an important role in providing the Western Europe with different
oriental goods and particularly with manufactured articles.. The
merchants from the Aghgoyun- lu and the Safavis States led an animated
trade in the traditional trade centers on the Black and Mediterranean
Seas. They were the main regions of setting economic relations between
Europe and Asia. Here the Europeans, mainly the Italians, bought from
the merchants arriving from different eastern countries (inclu- ding
Azerbaijan) refined silk cloth, raw silk, different spices, rare precious
stones and other goods. Later they resold these goods at
335
Yaqub Mahmudov-
much higher prices in the Western countries. The Italian mer- chants who
got used to derive big profıts from the mediation in the trade by the
traditional eastern goods penetrated from the shores of the Black and the
Mediterranean Seas to the Central regions of Asia trying to fortify their
positions in different countries of the East including Azerbaijan, One of
the most important international trade centers that set economic relations
between Europe and the East was Tabriz.
In the second half of the XV century very important caravan routes
passed across the territory of the Aghgoyunlu. One of the routes tied the
trade centers of the Middle and the Near East throLigh Tabriz, Caspian
regions of Azerbaijan and Astrakhan with Moscow. Another route
(Hormuz-Shiraz-Ray-Tabriz- Trebizond) connected iran and Azerbaijan
with the Black Sea. The third route led from the inner regions of Asia to
the largest trade centers of the Eastern Mediterranean. Among them we
may cali Halab (Aleppo), Beirut, Sham (Damascus) and some others. In
setting the trade ties of the East countries with Europe the caravan route
Tabriz-Bursa-Istanbul played a great role.
The feudal rulers of the Aghgoyunlu and the Safavis widely used the
geographical position of their States which was very convenient for the
international trade. One of the main sources of incomes were the duties
that were collected from the trade caravans passing their territories. The
States of the Aghgoyunlu and the Safavis aIso maintained broad trade
relations with the Western countries. Silk, especially famous raw silk
from Azerbaijan played an important role in these relations.
By the middle of the XV century the trade of the East with Europe
continued to be carried out with the mediation of the Italians including
the Venetians. Dealing with the latter (i. e. Venetians) K. Marx said:
"...the main profit was not derived from the product exports of their
country but from the mediation at exchange of products of such societies
which still were underdeveloped in the trade and economic respect.,.".
336
. Azərbaycan diplomatiyası
Thus, the mutually benefıcial economic relations underlay the
interrelations of Azerbaijan and the Western countries.
But beginning from the middle of the XV century these relations
began to acquire a political character and it was connected with the
aggressive foreign policy of the Ottoman Empire. Seizing the traditional
trade centers during predatory wars Turkey became a dangerous obstacle
on the way of setting economic relations of Azerbaijan with the European
countries. As a result of fall of Constantinople in 1453 which was "the
golden bridge" between the East and the West, capture of "the keys" from
the Black Sea, Bosporus and the Dardanelles, and the fol- lowing
conquests the turning period began in the trade relations of Europe and
Asia. Famous trade centers on the shore of the Black Sea and the
Mediterranean, in Front Asia lost their former signifıcance in the trade
between the West and the East. The usurpation by Turkey the right of
mediation in this trade and the hard customs policy of the Ottoman
Empire dealt a serious blow at the trade relations of Azerbaijan with the
Western countries and aIso at the trade between Asia and Europe on the
whole.
The facts of the primary sources testify that beginning from the
middle of the XV century the Ottoman Empire exerted more and more
effort trying to possess raw silk brought from the East in Turkey so that it
could become the country that exported its ready production to Europe.
Therefore various obstacles were created to prevent the raw silk,
imported from Azerbaijan, from export outside Turkey. The silk that was
exported from the Turkish bazaars, particularly from Bursa, was heavily
taxed. On the other hand the Azerbaijan merchants who could maintain
the relations with the West only through the Turkish bazaars had to seli
silk to the Ottoman merchants on unprofıtable con- ditions. The duties
were taken from them twice, in Tokkat and in Bursa on accounts of 2
akhchas (money) from every 100 akhchas of the silk or silk cloth price
making them 4% in all. On the whole from 3 million akhchas, collected in
Bursa, 2 million
337
Yaqub Mahmudov_
akhchas were the duties for the silk. Besides that the State sold the right
of dues collection to individual persons at high prices and that
complicated the silk trade still more. For example, in one of the
documents dated by the year of 1492 it is pointed that the right of duties
collection had been sold to a certain İskender Sandigchioglu for three
years for the sum of 661000 akchas. That sum was of 500 akhchas more
than the supposed yearly receipts. The duties collected in Bursa in 1460
made up 180000 akhchas, 661000 akhchas in 1462, 5500000 akhchas in
1494. The trade relations of the Azerbaijan and other eastern merchants
with the Western countries through the Turkish territory was restricted by
other means too.
Besides that, in order to strengthen its priority in the trade between
Asia and Europe and to provide the developing Turkish silk weaving
enterprises with the constant source of raw material the Ottoman Empire
strove to capture all the silk way going from Tabriz vİa Tokkat to Bursa,
which was "the main artery of the Ottoman economy". In his study of the
history of Bursa Halil Inaljik comes to the conclusion that this "silk way"
connecting Bursa with Tabriz was the main factor which direct- ed the
Ottoman conquests to the East. The Ottoman Empire had the intention to
conquer Azerbaijan, which was the main suppiier of raw silk of that time,
and aIso the Southern Caucasus and iran. In that case Tur key could rule
on all the trade ways, leading from Middle Asia and India through
Azerbaijan and iran to the shores of the Black Sea and the Mediterranean
and to Bursa and istanbul as well.
Besides that Turkey could completely capture the mediation in the
trade of Europe with the East. Facing thİs threat the rulers of the
Aghgoyunlu and the Safavis had to look for the allies in Europe behind
the back of Turkey. It is seen that in the basis of military-political
contradictions and wars between the States of the Aghgoyunlu and the
Safavis on the one hand and the Ottoman Empire on the other hand there
was the struggle for
338
Azərbaycan diplomatiyası
predominance on the caravan routes, connecting the East and the West.
The deep economic and political contradictions existed aIso between
Turkey and the European countries, particularly Venice. The Venetian
Republic, in which in the XIV-XV cen- turies there already appeared the
rudiments of the capitalist pro- duction, did not simply defend itself from
"the Turkish threat". Il began a cruel military-political struggle with
Turkey for pre- serving the right of mediation in the trade between Europe
and Asia and many trade centers of Front Asia. The trade policy of Venice
concerning Eastern countries, especially the States of the Front Asia, had
a colonial character. As K. Marx marked "...the development of the trade
Capital in ancient and in new times is directly connected with the violent
robbery, the sea plunder, the plunder of slaves, the enslavement of
colonies as it was in Carthago, in Rome and later with the Venetians, the
Portu- guese, the Dutch etc. Venice strove to defeat Turkey which was a
serious obstacle in the way of external trade relations of the Republic and
to capture convenient points on the Turkish terri- tory to expand its
Eastern trade. In the letters of the Venetian senate to the rulers of
European and Asian States it was pro- posed to defeat Turkey and to
divide its territory. In all these "sharing" Venice always reserved the
convenient trade centers on the Mediterranean coast of Turkey for itself.
That's why the Republic was looking for the allies like the States of the
Aghgo- yunlu and the Safavis.
Thus, in the interrelations of the States interested in the trade in the
region of the Black Sea and the Mediterranean a period of joint struggle
against the Ottoman Empire began. The "Turkish question" became the
principle one in their foreign policy. The States striving for the creation of
the anti-Ottoman military- political block did not simply struggle against
the foreign inva- sion, but with the purpose of securing their international
economic and political interests aspired to destroy the Ottoman
339
Yaqub Mahmudov^
Empire completely. This struggle for the predominance on the
International trade ways tying the Black Sea with the Mediterra- nean,
Europe with Asia, continued taking still more fıerce char- acter. As the
role of the International trade in the economic life of individual States
increased, the number of the European and the Asian countries taking
part in this struggle grew.
The State of the Aghgoyunlu took an active part in the cre- ation of
anti-Turkish block of the European and Asian States. The relations of the
Aghgoyunlu with the European countries
are divided into two periods; the period of early diplomatic relations (before the
conquest of Azerbaijan by Uzun Hasan and the creation of the vast feudal
Empire of the Aghgoyunlu with the Capital in Tabriz in 1467) and the
period of wide interrelations (after the creation of Empire of the
Aghgoyunlu).
The fırst diplomatic contacts of the rulers of the Aghgoyunlu with
the Christian States began with the mediation of the Trebizond emperors
with whom they were linked by the blood ties. After the conquest of
Constantinople the relations with the Western countries widened. The
popes who actively propagan- dized in Europe the crusade against
Turkey tried to revolt against the Ottoman Empire all its adversaries in
Minor Asia and primarily the Aghgoyunlu State. The anti-Turkish
coalition that was being created by Ambassador Lodoviko da Bologna
behind the back of the Ottoman State was to be headed by Uzun Hasan.
The union between the Aghgoyunlu, the pope and Trebizond was
concluded in 1458 to which the Georgian prin- ces, Garaman ruler
Ibrahim-bey and Isfandiar-oglu Ismail-bey joined. The extensive
diplomatic relations the Aghgoyunlu maintained with Venice that was the
main European adversary to the Ottomans. With the beginning of the
Venetian-Turkish war (1463-1479) these relations took a more regular
character. On December 2nd, 1463 the Venetian Senate adopted the deci-
sion about the conclusion of the military union with the State of
Aghgoyunlu against the Ottoman Empire. Lazaro Kvirino, was
340
Azərbaycan diplomatiyası
sent to Diarbekir for the negotiation with Uzun Hasan. On the I3tlı of
March, 1464 the embassy of Uzun Hasan arrived in Venice and
concluded the union with the republic against Turkey. According to the
agreement in spring 1465 the allies were to carry out a joint assault at
istanbul: the Venetian fleet was to attack the city from the sea and the
cavalry of Uzun Hasan counting 60 thousands of horsemen from the
land. Venice promised to Uzun Hasan all the territories conquered by
him but reserved the Mediterranean of Minör Asia and particu- larly the
scaports for itself. In 1465 the negotiation in Venice were condueted by
another Aghgoyunlu diplomat Hasan Azan who gave to the Venetian
government the letters of Uzun Hasan and his wife Despine
Khatun-Feodora, in which the Venetian republic was proposed to come
forward against Turkey and to rise other Christian States. The allies
agreed to inform each other about the military operations on both fronts
through the Venetian consul in Aleppo.
In the 50-60s of the XV century besides Trebizond and other Asian
allies, as well as the Papacy and the Venetian Republic Uzun Hasan
established the diplomatic relations with Cyprus, Rhodos, Hungary and
Albania etc. As a result of the anti- Turkish negotiation in the 60-es of
the XV century the military political union of the Asian and European
countries against the Ottoman Empire was created. It was headed by
Aghgoyunlu and Venice. This union included the Garaman bekdom in
the East, Trebizond and other small feudal States in Minor Asia and the
Papey, Hungary, Burgundy, Albania, Cyprus and Rhodos in Europe.
However, these States could not come forward against the Ottoman
Empire by the united front. There were deep con- tradictions between the
members of the anti-Turkish block. The State of Aghgoyunlu did not
begin war against Turkey either (not counting the clashes Koylu-Hisar
and the campaigns of Uzun Hasan to Garaman). The 50-60s of the XV
century were the most crisis-ridden period of the international status of
this
341
Yaqub Mahmudov.
snıall State because it was threatened by the State of Garagoyun- lu in
alliance with the Timur's from the east and by the Ottoman Empire from
the west. In this complicated situation the outstand- ing military leader
and diplomat Uzun Hasan directed all his attention on the defeat of the
Garagoyunlu and the Timur's. Trying to ensııre his security from the rear
in the west he main- tained the relations with the European States,
especially with Venice which at that time was in the State of war with
Turkey. Along with this he tried to drag out this war as much as possible.
And so far the principle question of the foreign policy of the Aghgoyunlu
was its struggle against the Garagoyunlu and the Timur's. The struggle
against the Ottoman Empire was still ahead.
At the end of the 60s and in the begiııning of the 70s the objective
historical conditions for expanding the diplomatic relations of
Aghgoyunlu with the Western countries appeared. Uzun Hasan having
defeated Jahan-Shah Garagoyunlu and Timur's Abu Said, created the vast
feudal empire the boundaries of which stretched from Horasan to
Garaman. By this time the preponderance of Turkey in its war against
Venice (1463-1479) became obvious and the Western powers faced a
real threat of the attack. The interrelations of Aghgoyunlu with the
Western countries became still more animated. The plan of destroying
the Ottoman Empire was being worked out in Tabriz. According to the
military plan of the Aghgoyunlu leader Turkey was to be attacked from
the east and west simulteniousiy. The European States headed by Venice
were to deal a blow from the west, whereas Aghgoyunlu was to strike
from the east. The allies agreed to meet at the Garaman seashore of the
Mediterranean sea where the troops of Aghgoyunlu were to get fırearms
from Venice. After, that a joint offensive at istanbul up to the full vic-
tory was planned. In 1471 Murad-bey, Khoja Mirak and other
ambassadors of Aghgoyunlu were sent to Venice, Rome, Poland and to
other courts of the European rulers for coordination of the plan of Uzun
Hasan. İn September, 1471, according to the
342
. Azərbaycan diplomatiyası
decision of the Venetian Senate together with Murad-bey an ambassador
of Venice Katerino Dzeno was sent to Tabriz. He informed Uzun Hasan
that in case Aghgoyunlu waged war against Turkey in the east, the
Venetian fleet in the Mediterra- nean sea which counted 100 galleys and
other big and small ves- sels would aIso deal a blow. İn spring 1472 the
State of the Aghgoyunlu began the war against Turkey. In order to inform
the government of Venice about this fact Sebastiano Crossekieri was sent
to Europe and Katerino Dzeno wrote there a letter fol- lowing the
instructions of Uzun Hasan. He aIso informed the Commander in-Chief
of the Venetian Navy captain Pietro Mochenigo that the army of
Aghgoyunlu would go over to the offensive in the direcrion of the
Mediterranean sea. Uzun Hasan sent to Italy the embassy headed by Haji
Muhammed who was ordered to accompany personally the vessels with
the Fıre-arms and the artillery specialists for the Aghgoyunlu army up to
the Mediterranean sea. Another envoy of Aghgoyunlu Muhammed aIso
informed the government of Venice about the beginning of the war. The
State of the Aghgoyunlu acting in accordance with the plan of
anti-Turkish coalition fullfıled its ally's duty. Its mil- itary forces went
over to the offensive in the direction of Bidlis- Tokkat-Akshehir-Konya
and having won a number of brilliant victories; liberated Garaman from
the Ottomans. The cavalry of Aghgoyunlu headed by Mirza Yusif-khan
reached the Mediterranean coast. Thus, the favorable conditions for
joining with the Western mcmbers of the anti-Turkish coalition and get-
ting fıre-arms and artillery specialists from Europe appeared. But
contrary to the agreement that had been reached the Western allies of
Uzun Hasan did not send anything. Moreover, taking advantage of the
military successes of Aghgoyunlu and willing to pull out the trade
privileges from Turkey by the peace- ful means, Venice began separate
negotiation with the Ottomans. The troops of Aghgoyunlu being
alienated from its rear got into very hard situation and suffered a defeat in
the unequal
343
Yaqub Mahmudov.
battle near Beishekhir. The Aghgoyunlu lost all that they had gained for a
short period of time. The possibility of winning the victory over Ottoman
Empire was missed. The territory of Garaman passed to the Ottomans
again and the Asian and European members of the anti-Turkish coalition
ultimateiy lost the possibility to unite here.
Only after the failure of the separate negotiation of the Venetian
diplomats in istanbul and as a result of efforts of Aghgoyunlu
(ambassadors Ishak and Haji Muhammed to exe- cute the decision of the
Venetian Senate from the 25th of September, 1472 and from the 1 İth of
January, 1473 on the 18th of February, 1473 the fıre-arms to a total value
of 4000 ducats and the artillery specialists including gunners were sent on
4 ves- sels under the command of Tommazo da Imola from Venice to
Garaman coast of the Mediterranean Sea. Venetian diplomat losafat
Barbaro, ambassador of Uzun Hasan Haji Muhammed and the envoys of
the king of Naples and the pope were aIso on the ships. When the
Venetian ships reached Cyprus on the 29th of March, 1473 it was found
out that Garaman had already been in the hands of the Ottomans.
Being well informed about the military plans of the anti- Turkish
coalition Mehmed II took a decision to prevent from the possible
movement of the Aghgoyunlu army in the direction of the Mediterranean
Sea. All the military forces of the Ottoman Empire were sent against this
army. On the İst of August 1473 a fıerce battle took place in Malatya on
the bank of the Euphra- tes in which the troops of Uzun Hasan won the
victory. But, in the decisive battle near Otlugbeli on the llth of August,
1473, it was Mehmed II who turned out to be the victor. The defeat of
Aghgoyunlu in the battle in Otlugbeli was inevitable. And with this very
battle the Aghgoyunlu-Turkish war (1472-1473) was ended. The
Aghgoyunlu cavalry equipped by the obsolete tradi- tional eastern arms
appeared to be powerless before the well trained regular Ottoman army.
Its regiments of yanichars were
344
Azərbaycan diplomatiyası
equipped by the newest aıms and by the heavy guns in particu- lar.
Katerino Dzeno who had been the witness of this battle wrote in his secret
report to Venice: "...When the glorious ruler approached to the train of
the Ottoman they began shooting at the back of the ruler from bombards
spin guards and guns so that the people of the ruler put to flight". This is
confırmed aIso by the Turkish sources. In the opinion of Mehmed Nesri
the Aghgoyunlu suffered the defeat at Otlugbeli because tili that time
they had not seen such a battle with the use of fıre arms. Another
important reason of the defeat of the Aghgoyunlu was the failure of the
military plans of Uzun Hasan to divide the forces of the Ottoman Empire
into two fronts. The European members of the anti-Turkish coalition
which had deep contra- dictions among themselves did not come out
against Turkey from the west simultaneously with Aghgoyunlu.
The diploniatic relations of Aghgoyunlu with the Western eountries
continued to exist after the war with Turkey. As Dzeno testifıes at the
seventh day after the battle at Otlugbeli Uzun Hasan received the
ambassador of the Hungarian king. To- gether with this ambassador he
sent to Europe Katerino Dzeno as his envoy for the negotiation with the
pope, the German Emperor, the kings of Naples, Poland and Hungary and
with the Venetian government. The ambassadors of the pope and of the
king of Chekhia and Naples aIso returned home.
After the Aghgoyunlu-Turkish war the activity of the Western
powers, especially that of Venice, concerning Aghgoyunlu increased.
Having won the victory over Aghgoyunlu, Turkey sent all its forces
against Venice. Ambassadors of the Re- public Paolo Onybene, losafat
Barbaro and Ambrodjo Contar- mi were sent to Tabriz to the court of
Uzun Hasan. Their only task was to rise Aghgoyunlu against the Ottoman
Empire again and to direct the enemy's blow at the east at any price. In
May and June 1475 the negotiation with Uzun Hasan were conduct- ed by
Lodoviko da Bologna who was the envoy of the Duke of
345
Yaqub Mahmudov_
Burgundy. But the intentions of the Western countries failed because of
weakeııing of Central power in Aghgoyunlu after the defeat at Otlugbeli.
At the height of internal struggle that had begun after the death of Uzun
Hasan on the 6th of January 1478 the Western diplomats left the palace of
Aghgoyunlu one after another. It is in this palace where the plans of joint
victory the Ottoman Empire had been worked out quite recentiy.
The efforts of resuming of the anti-Turkish negotiation bet- ween
Aghgoyunlu and Venice were undertaken during the rule of Sultan
Yagub (1478-1490) who was the son of Uzun Hasan. Thus, at a State
reception on the 9th and lOth of June, 1485 in "the magnificent palace" of
Sultan Yagub in Qazwin among "the very tiring multitude of
ambassadors" there was Venetiaıı diplomat Giovanni Dario. The
ambassador of the Hungarian king aIso was there. But these contacts did
not give expected results. Beginning from the 80-s of the XV century the
diplomatic rela- tions between Aghgoyunlu and the countries of Western
Europe weakened. The main reason of the was in heavy defeats inflicted
by Sultan Mehmed II to every member of the anti-Turkish coali- tion
separately including Aghgoyunlu and Venice which had the main
organizers of this block. After that a period of deep decline began in the
State of the Aghgoyunlu. The Venetian Republic, taking into account its
International position prefered to arrange the peaceful relations with the
Ottoman Empire for the present.
The struggle for the predominance on the traditional cara- van ways,
linking the West and the East, sharpened still more with the creation of
the mighty State of the Safavis on the tcrri- tory of Aghgoyunlu. It
included Azerbaijan, almost all iran, Armenia and Arab İraq. The
founder of this State Shah İsmail I (1501-1524) realizing the inevitability
of the collision with the Ottoman Empire and willing to defeat the enemy
by dividing it's military forces into two fronts and continuing the policy
of his grandfather Uzun Hasan began reviving the diplomatic relations
with the Western powers.
346
. Azərbaycan diplomatiyası
On the eve of Venetian-Turkish war of 1499-1502 diplomat
Koııstantino Lascary was sent to the East from Venice for studying the
possibility of involving the Safavis into the war against the Ottomans. By
that time the Safavis have not yet seized the throne of the Aghgoyunlu.
But these first negotiations did not give the results that had been expected
from them because Shah İsmail could not so far render military aid to the
Venetian Republic against Turkey. But after the Shah seized the throne of
Aghgoyunlu the anti-Turkish policy of the Safavis and the
Safavi-European relations have been visibly activated. In 1503 pope
Julius II addressed to the leaders of the European powers with the appeal
to unite against the Ottoman Empire using military successes of Shah
İsmail as a favorable moment created by God for the Christian world. In
the years of 1501-1503 the Venetian government heard several reports
about the Safavi State which had been written by the diplomats retur- ned
from the East. In 1505 the letter of Shah İsmail was given to the Venetian
government in which there was a proposal for the joint march against the
Ottoman Empire. In 1508 the ambassa- dor of the Shah arrived in Venice
who having made a speech for the government declared that the purpose
of his arrival was to remove the fıre-arms and the artillerymen from Italy
through Syria. He said further that the ruler of his State had the intention
to realize the military plan which had not been realized by Uzun Hasan,
and if Venice came out against Turkey in the sea, the Safavi would begin
the war in the Minor Asia. But the negotia- tion of the Safavi ambassador
did not give any concrete results because in the height of the Italian wars
Venice could not accept the prepositions of Shah İsmail.
In 1510 Shah İsmail dealt a destructive blow to the State of the
Sheibanids in the battle near Merve (1.12.1510). From that time the
struggle against the Ottoman Empire became the prin- ciple question of
the foreign policy of the Safavis. Shah Ismial began an intense
preparation for the war and appealed to the
347
Yaqub Mahmudov.
European States again in order to rise them against Turkey from the
West. The Safavi ruler sent to Venice two ambassadors. They were
Nicolo Sorora, a Cypriot by origin and famous physician Ali-bey. But as
it had been earlier the ruler did not manage to draw Venice into the war
with Turkey. Before the decisive com- bat with sultan Selim I Shah
İsmail tried to conclude a treaty with Portugal expecting to get fire-arms
and artilleryınen through the Persian Gıılf. But this attempt was
unsuccessful too. Taking advantage of the favorable international
situation in May 1514 Sultan Selim I sent all the military forccs of the
Ottomans to the Minor Asia against Shah İsmail and on the 23rd of
Augtıst of the same year in the Chaldiran battle dealt a destructive blow
to the Safavis.
The Chaldiran battle determiiıed the fate of the Egyptian sultanate.
On the 24th of Augtıst 1516, in the battle near Marjdabik Selim I utterly
defeated the sultan and conquered Syria. The Ottoraan Empire seized
Damascus, Aleppo, Tripoli, Beyrut and other famous trade centers. On
the 22nd of January 1517, Cairo was taken and the Mamluk sultanate feli.
Thus, in 1514—1517 the territory of the Ottoman State inerea- sed
approximately in 2,5 times and reached 6557000 square kilo- meters.
Having seized extremely important territories and water spaces at the
joint of Asia, Europa and Africa Turkey turned into the mightiest State.
All the caravan routes linking Europe with the East through Egypt and
Syria were under the control of Turkey. The relations of the Ottoman
Empire with the countries of Europe and the Safavi State strained still
more. It led to the noticeable animation of the anti-Turkish policy of the
European countries. Pope Lev X called on all the Christian States to unite
for "crusade" against the Ottoman Empire. The decision was adopted for
the introduction of the new chureh tax to collect means for the war. İn
connection with this German Emperor Maximilian I convoked a special
seam and the popes undertook another attempt to draw Russia into war
against Turkey with
348
.Azərbaycan diplomatiyası
the Union of the Western States. But again the European powers could
not unite against the Ottoman Empire. When king of Spain Carlos I was
elected the Emperor of Germany the Italian wars flared up with the new
force. Besides that the Reformation spread in Europe. That's why the
westem diplomacy decided to deal a blow at the Ottoman Empire from
the rear and to use the forces of the Safavis to do that. The international
and internal situation of the Safavi state complicated still more. With the
conquest of Syria, Lebanon and Palestine by the Ottomans a decisive
blow was dealt at the traditional relations of the East with Europe, which
were so profitable for the Safavis. Having taken advantage of the heavy
defeat of Shah İsmail in 1514 and the continuing Safavi-Ottoman military
operations, on the 20"' of February 1515, Portugal captured Hormuz and
shut the out- let to the Indian ocean for the Safavi state. That was the fırst
blow at the colonial policy of the Western powers. In such a very complex
situation Shah İsmail did not interfere with the Hormuz conflict but even
having taken advantage of the inten- sifying Portuguese-Turkish rivalry
for fortifying their position in the Indian ocean, decided to ask Portugal to
deliver fire-arms. Portugal agreed to conclude the union with the Safavis
under the condition that Shah İsmail would refuse from his preten- sions
for Hormuz.
According to the information of the Venetian reconnais- sance in the
East immediately after the Chaldiran battle the Portugese provided the
army of Shah İsmail I with the large number of guns and artillerymen and
aIso with the soldiers anmed with rifles. In response Venice began
drawing together with Turkey. The reason of it was the struggle begun by
the Ottoman Empire against Portugal which had been the main rival of the
Venetians in the trade of the Indian spices. The Venetian republic was
quite content with the aspiration of the Ottomans to the direction of
economic relations of the East with Europe towards the Mediterranean
sea.
349
Yaqub Mahmudov-
On the P' of October 1515, the Safavi ruler appealed to the governor
of Rhodos to begin joint war against the Ottomans and in August 1523,
he adressed the same appeal to the Enıperor Charles V, But both before
the Chaldiran battle and after it the attempts of Safavis to undertake a
joint attack against the Ottomans together with the European States
failed. Torn by the Sharp military-political conflicts the Western States in
their negotiation with Safavis pursued the only goal of rising them
against the Ottoman Empire and to parry the threat from them- sclvcs.
Beginning from the 20-s of the XVI century the Ottoman conquests
widened both in the East and in the West. Having taken the throne after
the death of Salim I Sultan Suleiman Kanuni (1520-1566) captured
Belgrade (1521) and Rhodes (1522). The Mokhach battle (29.08.1526)
pul an end to the State independence of Hungary and the way to the
further conquests in the direction of Central Europe was opened. The
Austro- Turkish and the Germano-Turkish contradictions became Sharp.
On the 27"' of September 1529 Vienna was surrounded. But the military
operations against Austria did not give the results that had been expected.
Having concluded "the everlast- ing peace" with Austria (22.06.1533)
sultan Suleiman, sent all the forces of the Ottoman Empire to the East.
It shoııld be marked that in the 30-s of the XVI century the eastern
policy of Turkey began to take a more global character. First of all it was
connected with the fact that the opening of the sea way to India (1498)
and strengthening of positions of Portu- gal in the area of the Indian
Ocean dealt a heavy blow at the eco- nomic interest of Turkey. Therefore
the predatory plans of the Ottoman Empire concerning Asia in this period
were directed not only against the State of Safavis, but aIso against the
strengthening of the Portuguese feudal-colonial empire in the area of the
Indian Ocean. The main plans of Turkey were that after having ousted
Portugal from the Indian Ocean and
350
.Azərbaycan diplomatiyası
destroyed the State of Safavis to revive the trade relations of the countries
of the Indian Ocean area, the Caucasus, iran, Middle Asia with the coast
regions of the Mediterranean and Black seas. In other words, the Ottoman
Empire tried to take the Persian Gulf and the area of the Caspian Sea
under its control and that would have meant the fmal solving of the
problem of raw silk and spices. Besides that, Turkey was to acquire the
right of mediation in the trade between Europe and the East.
In 1533, four months later after making a peace with Austria the
Ottoman Empire began the war against the State of Safavi which lasted
up to the middle of the 50s with some interruptions. On the 29“* of May
1555, a peace treaty between the States was signed in Amasia which
secured the real situation of that time. According to this treaty all the
conquered territories including Western Georgia and Western Armenia
were left under the influence of the Ottoman Empire. But sultan Suleiman
did not manage to capture Azerbaijan, which was "the source of might of
the Safavis". As a result of fierce and bloody battles the pro- ductive
forces of the Safavi state feli into utter decay and partic- ularly those of
Azerbaijan where the main military operations had taken place.
The Western diplomacy having sent all the military forces of Turkey
in the period of its highest might against the Safavi State managed to stop
the Ottoman conquests in Europe. It is not mere chance that the Turkish
historian Y.T.Oztuna comes to the conclusion that if there had not been
such a mighty enemy in the rear of the Ottoman Empire as the State of
Safavis there would not have been a single force that could resist it, up to
stop the Rhine. It is confirmed by the fact that three of the thirteen
military campaigns which had been undertaken by Suleiman Kanuni
during the years of his rule were directed against the Safavi State and
these three campaigns lasted more than the other ten. On the other hand,
the constant wars between the two mighty Empires of the Easi and their
mutual weakening com-
351
Yapub Mahmudov.
pletely corresponded to the colonial plans of the Western European
powers concerning the Near and the Middle East.
Having secured itself against the Safavis the Ottoman Empire only a
month after the conclusion of the Amasia peac- treaty threw all its forces
to the European front. In its turn this revived the relations of the European
countries with the Safavi State. Venetian diplomat Antonio Erisso who
had returned from istanbul in 1557 soon after the conclusion of the treaty
in Amasia evaluated this peace as "a dangerous act" for Europe and
marked that it was only Pcrsia that could have opposed Turkey, that's
vvhy before all other governors and "the Great Turk wanted to destroy
the Persian Shah even before the Christian rulers". In 1560 Marino
Cavalli openly declared in the Senate; "The Great Sovereign (Sultan
Suleiman - Y.M.) feared Persian Shah (Tahmasib - Y.M.) very much
because while he had been at war with the Christians the Persian Shah
could rise the whole his country against him. And only three reasons -
internal discords and strife's, corruption anıong the members of the
government and the glorious Persian ruler could ruin the Ottoman
Empire". Another Venetian diplomat Marcantonio Barbaro assııred the
members of the Senate that in order to stop the Turks there could not be
better means than the mutual agreement between the Christian rulers and
the Persian Shah. During the anti-Ottoman negotiations with Emperor
Charles V ambassador of the pope Cardinal Paolo aIso noted that "if God
had not sent the mighty enemy in the face of Persian Shah Tahmasib
against the Great Turk (Sultan Suleiman - Y.M.) Europe and the
Christianity would have perished long ago".
But the wideniııg of the interrelations between the Safavi State and
the countries of the Western Europe in this period was connected not only
with the threat which the Ottoman Empire represented for both sides.
These relations developed in the process of the so called the primitive
accumulation of Capital in a number of Western countries, when the
period of rivalry bet-
352
- Azərbaycan diplomatiyası
ween the European countries in their aspiration to take posses- sion of the
Asian products and the American treasures began. This circumstance aIso
must be taken into consideration while making clear the reasons of
widening the interrelations of the Safavi State with some European
countries in the XVI century. It is from this point of view that we should
approach to the ques- tion of its relations with England in the 60s and 70s
of the XVI century. Having found itself in disadvantageous position as a
result of the great geographic discoveries and not being abie to get into an
open military-political rivalry with Spain, Portugal and the Ottoman
Empire England decided to establish the direct links with India through
the territory of Russia along the Volga- Caspian way via Azerbaijan and
iran. In the 60s and 70s of the XVI century the English Moscow company
sent six trade expe- ditions to the Safavi State. The fırst Anglo-Safavi
relations were established. The Company wanted to use the vast territory
of the Safavis State as a profıtable market for the English cloth, to
appropriate the Azerbaijan silk, to monopolize the silk trade on the
territory of the Safavi State and having ousted the merchants of other
countries, particularly the Venetians and the Turks, to seize the mediation
of the silk trade between the Safavi State and the European powers. The
establishment of the ties with England was aIso in the interests of the
Safavi state which had been driven away by the Ottoman Empire and
Portugal from the trade in the Mediterranean and the Black Sea and in the
area of the Indian ocean and tried to establish the direct trade relations
with Europe along the Volga-Caspian way through the territory of Russia
in order to prevent the economic decline of the country. Besides that the
Safavis were interested in solving of some political problems and
primarily in concluding of the anti- Ottoman military-political union with
England.
But the Anglo-Safavi relations established in the 60s of the XVI
century did not turn to the constant economic and political relations. Ivan
IV having not managed to attract England to his
353
Yaqub Mahmudov^
side in the Livon war abolished the trade privileges that he had given to
the English merchants. The trade relations of England with the East
including the Safavi State were aIso vetoed. One of the important reasons
of such drastic measures undertaken by Ivan IV was the discontent of
Russian merchants by the strengthening of positions of the English
Capital on the markets of Russia. Furthermore the establishing by
England the broad relations with Safavi State including Azerbaijan along
the Volga-Caspian way and strengthening of its positions there con-
tradicted the plans of the Russian State the interest of which to the East
increased. With the beginning of the Venetian-Turkish war (1570-1573)
the Safavi-Venetian relations revived. On she 21"' of October 1570, the
government of Venice sent a letter to Shah Tahmasib which was brought
to him by the Safavi diplomat Khoja Ali who had been returning home
from Italy. In this letter there was an appeal to begin the war against the
Ottoman Empire simultaneously with and other Western States. On the
30th of October 1570, the Venetian senate took the decision to send
Vinceaco di Allessandri to the Safavi palace to conduct the anti-Ottoman
negotiations. But having spent in Qazwin (the Capital of "the Safavis)
almost three months (14.08-12.11.1571) the Venetian diplomat did not
manage even to meet with Shah Tahmasib. The Safavi ruler did not
violate the Amasia peace agreement preferring to keep peaceful relations
with the Ottoman Empire. Having returned home Vincenco 24.09.1572
presented detailed report to the Venetian government and on the 11"’ of
October 1572, made a speech for its members. According to Vincenco,
the State of Safavis maintained the trade relations with Moldavia,
Poland, Denmark, Sweden and other countries besides those countries
with which it had traditional ties. The Venetian diplomat drew attention
to the weakening of trade relations of the Safavis as a result of the
Ottoman conquests and the colonial policy of the European powers,
particularly Portu- gal, in the area of the Indian Ocean. Describing the
trade life of
354
. Azərbaycan diplomatiyası
Tabriz he pointed out that the prices for silk feli down for two times and
"on one looks at the spices" and there is "abundance" of these precious
goods.
The period of the end of the XVI century to the beginning of the
XVII century is a turning one in the Safavi-Ottoman and the
Safavi-European relations. Having mobilized all is military-eco- nomic
power the Ottoman Empire undertook one more violent attempt to do
away with Safavi state which was the main obsta- cle for its conquests.
The war of 1578-1590 began which was full of dramatic events and the
bloodiest in the history of the Safavi-Turkish wars. Azerbaijan became
the main arena of this war. Not being abie to wage a war against Turkey
face to face the Safavis appealed to the Western powers again. In 1579 the
embassy consisting of 7 members was sent to Venice. It was headed by an
experienced diplomat Khoja Muhammed who on the E' of May and on the
13th of June 1580, in the presence of Vincenco di Aliessandri conducted
the negotiations with the Venetian doge about the opening of the
European front against the Ottoman Empire. But the efforts of Khoja
Muhammed appeared to be unavailing. This time Venice preferred to
keep the peaceful relations with Turkey. Nevertheless Venice kept an eye
on the course of the Safavi-Turkish war very attentively.
The Safavi state was undertaking the attempts to rise Spain, Portugal
and the Papacy against Turkey, The embassy of Shah Muhammed
Khudabendeh was sent to Portugal, especially for this purpose. On the İst
of May 1580, Hodja Muhammed infor- med the Venetian government
about the fact that the king of Portugal had given order to sent about 20
thousand trephines for the military expenses to the state of Safavis
through Hörmüz. In 1582, king of Spain Philip II had sent to the court of
Muhammed Khudabendeh his representative in the person of the Prior of
the Augustinian Hermits at Plormuz Fr, Simon of Conception. Another
ambassador of the king of Spain and the pope Gregory XIII Jean-Battista
Vekietti was sent to the court
355
Yaqub Mahmudov_
in 1585-1586. But these negotiations did not give any positive results
because the real goal of Spain and Portugal was to pro- long as much as
possible the State of the war between Turkey and the Safavis. It provided
safety from the Mediterranean sea for Spain which had been preparing
for the decisive combat with England. As to Portugal which had been
trying to strengthen its positions in the Persian Gulf and in the area of the
Indian Ocean the weakening of both the Safavis and the Ottoman Empire
was equally benefıtial for it. Germany being the another enemy of Turkey
in the .West aIso maintained peaceful relations with it.
Thus, during the Safavi-Turkish war of 1578-1590 the Western
powers gave an opportıınity the Ottoman Empire to send all its forces
against the Safavi State once again. The Safavi suffered the heaviest
defeat in the history of the Safavi-Turkish wars. According is the istanbul
treaty (21.03.1590) the territory of Azerbaijan (excluding the mahals of
Ardebil and Talish) was joined to the Ottoman Empire together with
Georgia, Armenia, Kurdistan, Kirmanshah, Luristan, Huzistan and
others.
After concluding the peace in istanbul the Safavi State entered the
period of important internal reforms. New Safavi Shah Abbas I
(1587-1629) having abolished the independence of' the military-noniadic
elite strengthened the Central power and created a strong regular army
equipped by the fıre-arms. The role of the settled population in the of the
country increased. The productive forces revived. The State has
strengthened in the. military-economic respect. By the end the XVI
century Shah Abbas I began to pursue an active foreign policy. After
defeat- ing the Sheibanids on the 29‘'' of July 1599, the Shah again joined
Horasan to the State of the Safavis. İn order to restore the his- torical
borders of the Safavi Empire, to win the territory of Azerbaijan back from
the Ottomans Shah Abbas I began an intensive preparation for the war
with Turkey and widened the interrelations with the European countries.
It should be noted that during the whole history of the Aghgoyunlu and
the Safavi
356
Azərbaycan diplomatiyası
States the widest contacts with Western Europe after Uzun Ha- san were
established only during the rule of Sh'ah Abbas I. The Safavi
ambassadors were conducting negotiations not only in Venice, the
Papacy and in other Italian States, but aIso in Ger- many, Spain, England,
Holland and even in Sweden and Nor- way. The main attention in these
negotiations was paid to the two Principal questions. One of the was them
problem of widen- ing of economic relations and especially of export of
silk prof- itable conditions. Another problem was the creation of the
United anti-Turkish coalition of the European and Asian countries. The
main reasons of widening the interrelations with the Safavis on the part of
the European countries were directly linked with the primitive
accumulation of Capital in Europe and with the colonial policy of the
Western powers.
Having tried to rise the European States against the Ottoman Empire
from the West on the eve of the Safavi-Turkish war of 1602-1612 Shah
Abbas I sent his ambassador Iffet-bey to Venice who was received by the
Venetian doge in June 1600. In March 1603, the negotiations were
conducted by the embassy consisting of 11 persons headed by Fethi-bey.
Then the embassies of Khoja Kieos, Khoja Sefer and some others were
aIso sent to Venice. Shah Abbas I appiied for help to other European
States. In May 1599, he sent to the West a Great Embassy headed by
Huseinali-bey Bayat, which, was to meet with the rulers of Germany,
England, France, Spain, Scotland, Poland, Scandinavian countries and
the Italain governments including Venice and the Papacy. According to
the Shah's order the Safavi reprsesntatives were to be accompanied by
Anthony Sherley, the eldest of two brothers - English ambassadors in the
palace of the Safavis. With tbe mission of passing the offer of Shah
Abbas about the creation of the anti-Ottoman league to the king of Spain
and the pope Franciscan Alphonso Cordero and Dominican Nicola de
Mela were sent together with this embassy. In the letters passed by
Huseinali-bey Bayat the Shah
357
Yaqub Mahmudov.
called on the European rulers to come out in the united front against the
Ottoman Empire from the west. On his part he would put forward 60000
of riflemen and as much cavalry and infantry as the allies would want.
One of the main tasks of Huseinali-bey Bayat embassy was to drag out
the war between Austria and Turkey (1592-1606) as much as possible,
because the Shah's intended to set out against the Ottoman Empire as
soon as possible. On the llth of February 1603, the Shah received the
Spanish embassy the Augustinians headed by Antonio de Gouveia,
English ambassador Robert Sherley and pope's ambassador Francisco da
Costa. He again called on the European powers to begin the war against
the Ottoman simulta- neously with the Safavis. After this reception
ambassador of Shah Abbas I Allahverdi bey Turkman together with
Antonio de Gouveia, was sent to Europe by sea with the mission of con-
cluding the military union with Spain.
On the 14'" of September 1603, Shah Abbas I began the cam- paign
against the Ottoman troops. On the 15'" of November in liberated Tabriz
he received George Tektander - the envoy of Emperor Rudolf II. In three
days at the head of the 120 thou- sand strong army the Shah left the city
and began pursuing the Ottoman troops. In a short period of time Hoy,
Salmas, Marağa, Julfa, Ordubad, Javanshir and some other towns were
captu- red with the help of the people who had risen against the
Ottomans. On the 26'" of November 1603, the Safavis occupied
Nakhchevan and on the 8'" June of 1604, they captured Erivan. After that
the Shah sent Tektander who had accompanied the Safavi army in all the
important operations after Tabriz, to Germany, in order to inform
Rudolph II about the course of the military operations at the
Safavi-Turkish front. The Safavi ambassador Mehdigulu-bey was sent to
Germany together with Tektander. Soon after their departure the new
Spanish-Portu- gues embassy consisting of 50 persons and headed by
Luis Pe- reira arrived at the military camp of the Safavi Shah who had
358
Azərbaycan diplomatiyası
been conducting military operations near the Kars fortress. After
completing the negotiations the Shah sent to Spain togeth- er with Luis
Pereira his embassy headed by Imamgulu-khan Pakiza Turkman.
In 1605, Shah Abbas I won several important victories over the
Ottomans near Van and Urmia. On the 7‘'‘ of November 1605, in the
battle of Urmia strong army of the 100 thousands headed by Jalal-oglu
Sinaiı pasha was destroyed. In 1605-1607 Ganja, Shamakhy, Baku,
Derbend, Lori, Tiflis, Dmanisi and some other towns were aIso captured
by the Safavis. Thns the Safavi-Ottoman borders which had been for
seen by the Amasia treaty of 1555, were actually restored. All
Azerbaijan, Eastern Armenia, Eastern Georgia, a part of Kurdistan and
Luristan passed to the Safavis once again. There appeared an advanta-
geous situation for final defeating the Ottoman Empire powers. But in
spite of the efforts of Mehdiguliı-bey and Zeinal-khan Shainlu Ausrtia
concluded separate peace with Turkey (1606) and the Ottomans again
got the possibility to concentrate all their military forces at the eastern
front. And again the Safavi State was forced to withstand the Ottoman
Empire face to face.
All the efforts of the Safavi Shah to rise the European powers
against Turkey (the embassy of Dengiz-bey Rumlu to Spain and Italy in
1608, the negotiations of the Safavi ambassadors with Rudolph II in
Vienna, sending Robert Sherley as a Safavi envoy to London etc.) did
not give any concrete results. Shah Abbas decided to begin peaceful
negotiations with Turkey under the condition of restoring the borders
which had been for seen by the Amasia treaty of 1555; The conclusion of
the peace treaty with the Safavi State which had strengthened during the
years of the rule of Shah Abbas I, was advantağeous for the Ottoman
Empire too, since it had v/eakened as a result of long wars in Europe and
in the East and because of national and lib- erating movements. The
treaty was signed on 20.11.1612 in istanbul. Thus, for the fırst time in the
history of the Safavi-
359
Yacmb Mahmudov-
Ottoman wars the Safavi State, the might of which had greatly increased
as a result of the reforms of Shah Abbas I, dealt a heavy blow at the
Ottoman Empire, Turkey had left all the ter- ritories, captured during the
vvar of 1578-1590. It raeant a final failure of the Ottoman Empire to
capture the territory of the Caucasus including Azerbaijan and fortify its
positions in the areas of the Caspian sea and the Persian Gulf.
The interrelations of the Aghgoyunlu and the Safavi States with the
West European countries played a great role in solving of many
international problems equally important for the West and the East and
had a considerable inflııence on the general course of the world historical
development. In different periods the States of Aghgoyunlu and Saf avis
played the decisive role in creating favorable international climate for the
settlement of a number of the Interstate questions.
The economic factor under lays the mutual drawing togeth- er of the
Aghgoyunlu and the Safavi States with the West European countries in
the first place. From this point of view the explanation of wide
interrelations of the East and particular- ly of the Aghgoyunlu and the
Safavi States with Europe only by external political factor (the Ottoman
conquests) seems to be one-sided and tendentious. The main reason of
the long wars of the Aghgoyunlu and the Safavis with the Ottoman
Empire was the military-political struggle for the hegemony in the
Middle East, for the predominance in the caravan ways linkihg the East
with the Black Sea and the Mediterranean.
The interrelations of the Aghgoyunlu and the Safavis with the
Western powers took place not only in the epoch of the Ottoman
conquests, but aIso during the primitive accumulation of Capital and the
beginning of the European conquests in the East. Therefore the relations
of the Aghgoyunlu and the Safavis not with all Western countries were
built around the struggle against the Ottoman Empire. İn the process of
the great geo- graphical discoveries many Western countries tried to
spread the
360
Azərbaycan diplomatiyası
sphere of their influence on dıfferent Eastern States, particularly on the
territory of the Safavi State and to acquire the sources of cheap raw
material and profitable markets here. The strategical- ly policy of the
western powers was reduced to one common goal to maintain fırstly the
Aghgoyunlu and then the Safavis in the State of constant war with the
Ottoman Empire and weaken them and thereby on the one hand remove
the "Turkish threat" impended over Europe and on the other hand prepare
the ground for the colonial expansion in the East.
As a result of the active anti-Ottoman policy the States of the
Aghgoyunlu and the Safavis played an important role in the weakening of
the mighty Ottoman Empire. The plans of the Ottoman sultans to captiıre
the Caucasus and iran including Azerbaijan and fortify their positions in
the Caspian Sea and in the Persian Gulf failed. The wars of the
Aghgoyunlu and the Safavis with Turkey created serious obstacles to the
successes of the Turkish arms in Europe and objective conditions for the
favorable conditions for the liberating struggle of the European peoples.
But as a result of the long wars the two mighty powers of the East - the
Safavi and the Ottoman Empires which had presented the most serious
obstacle on the way of the colonial plans of the European countries in this
region, were consider- ably weakened. The favorable conditions for the
colonial expansion in the Near and the Middle East and in the area of the
Indian ocean appeared.
Because of limiting of the traditional external trade relations of
Azerbaijan and the whole Caucasus through the Mediterra- nean and the
Black Sea as a result of the Ottoman conquests and the fırst colonial
seizures in the epoch of the primitive accumu- lation of Capital the role of
the Caspian-Volga way in economic life of the Caucasus and particularly
of Azerbaijan increased. The interrelations of Azerbaijan with Russia
widened and that played an important role in creating the prerequisites
for the Russian orientation here.
361
362
366
Azərbaycan diplomatiyası
1. Hakluyt, Richard. Voyages, documents. Selected with an introd.
Janet Hampden. - Oxford: 1958.
2. ibn Kemal. Tevarih-i Al-i Osman. VII defter. Hazirla- yan Dr.
Şerafettin Turan. - Ankara: 1957.
3. Kanunname-i sultan-i ber muceb-i örf-i Osmani. II Mehmed ve II
Bayazid devirlerine ait yasakname ve kanunnameler.
Hazırlayanlar Anhegger Robert ve Inalcik Halil. - Ankara: 1956.
81.30 Ves. 30: Bursa'da olan gümrük yasaği hükmi (s. 40-41).
81.31 Ves. 31: Ibrisim yasaği hükmi (s. 41-43).
81.32 Ves. 32: Istanbul’da olan ibrisim yasaği hükmi (s. 43-44).
81.35 Ves. 35: Şurut-i gümrük-i istanbul hükmi (s. 47-49).
81.36 Ves. 36: istanbul ve Galata gümrügi hükmi (s. 49-50).
81.41 Ves. 41: Istanbul'da ve Galata'da dellaluk kanunname- si (s.
57-59).
81.42 Ves. 42: Kapan yasaği hükmi (Sureti) (s. 59-60).
81.45 Ves. 45: Geliboli bazarının yasaği hükmi (Sureti)
(s.61-65).
81.53 Ves. 53: istanbul ve Galata ve Geliboli iskelelerinum hükmi
(Sureti) (s. 73-76)
81.55 Ves. 55: Gümrük fermani (s. 78-79)
81.56 Ves. 56: Samsun ve Sinop gümrük yasaği hükmi (s. 80-81).
4. Karamanlı Nişancı Mehmed Paşa. Osmanli sultanlari tarihi.
Osmanli tarihleri, c. L - istanbul: 1949,
5. Kurat Akdes Nimet. Türk-ingiliz münasebetlerinin başlanğici ve
gelişmesi (1553-1610). - Ankara: 1953.
83.1 Ves. 1: 1569-da fransizlara verilen "Ahidname" (s. 179-180).
83.3 Ves. 3; Sultan Murad III tarafından ingilizlere verilen ilk ticaret
imtiyazları ("Ahidname"). 1580 (s. 182-186).
83.13 Ves. 13. Sultan Mehmed III tarafından ingiliz tüccarla- rina verilen
"Ahidname". 1601. (s. 204-208).
373
Yaqub Mahmudov.
6. Life and letters in Tudor and Stuart England. - Cor- nuell univ.
press: 1962.
7. Malipiero. Annali Veneti "Archivio storico italiano". V. VII:
1843.
8. Memoirs of shah Tahmasp.- Calcutta: 1912.
9. Neşri Mehmed. Cihan-nüma. - Leipzig: 1955.
10. Neşri Mehmed. Kitab-i Cihan-nüma. Nesri tarihi, c. I. -Ankara:
1949.
11. Neşri Mehmed. Kitab-i Cihan-nüma. Nesri tarihi, c.II. -Ankara:
1957.
12. Osmanlı mtıahideleri ve kapitulasiyonlar 1300-1920 ve Lozan
muahidesi. Hazırlayan Reşat Ekrem. - istanbul: 1934.
13. Osmanlı tarihleri. Osmanlı tarihlerinin anakaynakları olan
eserler. - İstanbul: 1949.
14. Persia in A. D. 1478-1490. An abridged translation of Fadlullah
b. Ruzbihan Khunji's Tarikh-i Alam-ara-yi Amini by
V.Minorsky. Royal Asiatic Society of Great Britaiıı and Ireland,
v. XXVI. - London: 1957.
15. Shamlu, Hasan khan and Shamlu, Abbas Quli khan. Shamlu
letters. A new course of Iranian diplomatic correspondence. -
Karachi: 1971.
16. Salı Isma'il I nei "Diarii" di Marin Sanudo a cura di Biancamaria
Scarcia Amoretti, I, testi. - Roma: 1979.
17. Tadhkirat al-muluk. A manual of Safavid administra- tion (circa
1137/1725). Translated and explained by V.Minorsky. -
London: 1943.
18. Tahmasp shah. Memoirs of shah. Memoirs of shah Tahmasp. Ed
by D.S.Plıillott. - Calcutta: 1912.
19. The European Reconnaissance. Selected Documents. Ed by
Parry J.H. - London-Melbourne: 1968. 20. The letters of queen Elizabeth I. Ed by G. R Harrison. -London:
1968.
374
Azərbaycan diplomatiyası
21. The Proclamations of the Tudor kings. Ed by Heinze, Rudolph
W. - Cambridge, London, New-York, Mel- bourne: 1976.
22. The Proclamations of the Tudor queens. Ed by Frederic
A.Youngs, JR. - Cambridge, London, New- York, Melbourne:
1976.
23. The travels of the magnifıcent M. Arabrosio Contarini,
ambassador of the illustrions signory of Venice to the great lord
Uzun-Cassan, king of Persia, in the year 1473. - A narrative of
Italian travels in Persia, in the fıfteenth and sixteenth centuries. -
London: 1873.
24. The travels of a Merchant in Persia. - A narrative of Italian travels
in Persia, in the fıfteenth and sixteenth centuries. - London:
1873.
25. The Tudor Constitution documents and commentary. Ed. and
intr. by G.R.Elton. - Cambridge: 1960.
26. Travels in Persia, by Caterino Zeno. - A narrative of Italian
travels in Persia, in the fifteenth and sixteenth centuries. -
London: 1873.
27. Travels to Tana and Persia, by losafa Barbaro. - A narrative of
Italian travels in Persia, in the fifteenth and sixteenth centuries. -
London: 1873.
28. Tudor Royal proclamations, V. I. The early Tudors 1485-1553.
Ed by Paul L. Hughes and James F. Lar- kin, C.S.V. - New
Haven and London: 1964.
29. İ s k e n d e r b e k T o r k m a n . Tarix-i alam aray-i Abbasi, t. 1-2.
Texran: 1350 x. (1971) (Fars dilində).
30. İ s k e n d e r M u n ş i . Tarix-i alam aray-i Abbasi. - Tehran: 1314 X.
(Fars dilində).
31. Şax A b b a s . Macmua-yi asnad va makatibate tarix-i xamrax ba
yaddaştxa-e tafsili, t. 1. - Tehran: 1352 x. (1973). (Fars dilində).
375
378
379
381
383
Azərbaycan diplomatiyası
219. Mahmudov Y.M. İngilis səyyahı Antoni Cenkinson Azərbaycanda. // "Elm
və həyat" jurnalı. - Bakı; 1977, NeS.
220. Mah m u d o V Y . M . Səyyahlar Azərbaycana gəlir. - Bakı: 1977.
221. M a h m u d o v Y . M . Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə
diplomatik əlaqələri (XV əsrin 70-ci illəri). // Azərbaycan
Dövlət Universitetinin "Elmi əsərləri", tarix və fəlsəfə elmləri
seriyası. - Bakı; 1978, Ns 4.
222. M a h m u d o v Y . M . Barbaro İosafat. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. II. - Bakı: 1978, s. 27.
223. M a h m u d o v Y . M . Dəspinə xatun. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. III. - Bakı; 1979, s. 427.
224. M a h m u d o v Y . M . Naxçıvan tarixinin maraqlı səhifələri. //
"Tarix, ictimaiyyat, coğrafiya tədrisi" jurnalı. - Bakı: 1979, Xç 2.
225. ' M a h m u d o v Y.M. Odlar yurduna səyahət. - Bakı:
1980.
226. M a h m u d o v Y . M . Zeno Katerino. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. IV. - Bakı: 1980, s. 312.
227. Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə
qarşılıqlı əlaqələri (XV əsrin II yarısı - XVII əsrin əvvəlləri). //
V.İ.Lenin adma Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu elmi
konfransının materialları. - Bakı: 1981.
228. M a h m u d o v Y . M . Kakaş Stefan. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. V. - Bakı: 1981, s. 213.
229. M a h m u d o v Y . M . Klavixo. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası,
c. V. - Bakı; 1981, s. 416.
230. M a h m u d o v Y . M . Kontarini Ambrocco. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. V. - Bakı; 1981, s. 496.
231. M a h m u d o v Y . M . Krosekkiyeri Sebastiano. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. V. - Bakı: 1981, s. 583.
389
Yaqub Mahmudov -
232. M a h m u d o v Y . M . Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə
əlaqələri (XV əsrin II yarısı). // "Orta əsr Şərqində şəhərlər və
ticarət" toplusu. - Bakı: 1982.
233. M a h m u d o v Y . M . Gödək Əhməd. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. VI. - Bakı; 1982, s. 101-102.
234. M a h m u d o v Y . M . Lazaro Kvirini. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. VI. - Bakı: 1982, s. 144.
235. M a h m u d o v Y . M . Malatya vuruşması (1473). Azərbaycan
Sovet Ensiklopediyası, c. VI. - Bakı: 1982, s. 325.
236. M a h m u d o v Y.M. Mahmudabad vuruşması. Azərbaycan
Sovet Ensiklopediyası, c. VI. - Bab; 1982, s.395-396.
237. M a h m u d o v Y . M . Məhəmməd. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. VI. - Bakı; 1982, s. 534.
238. M a h m u d o v Y . M . Mirzə Yusif xan. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. VI. - Bakı; 1982, s. 590.
239. M a h m u d o v Y.M. Moskva kompaniyasu Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. VII. - Bakı: 1983, s. 70-71.
240. M a h m u d o v Y . M . Murad bəy. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası,
c. VII. - Bakı: 1983, s. 91.
241. M a h m u d o v Y . M . Muş vuruşması. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. VII. - Bakı: 1983, s. 112.
242. M a h m u d o v Y . M . NikitinAfanasi. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. VII. - Bakı: 1983, s. 256.
243. M a h m u d o v Y . M . Oleari Adam. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. VII. - Bakı: 1983, s. 339.
244. M a h m u d o v Y . M . Otluqbeli vuruşması. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c, VII. - Bakı: 1983, s. 394.
245. M a h m u d o v Y . M . Ömər bəy Bektaş oğlu. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. VII. - Bakı: 1983, s. 419.
246. M a h m u d o v Y . M . Paolo Onyibene. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. VII. - Bakı: 1983, s. 452.
247. M a h m u d o v Y . M . Polo Marko. Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyası, c. VII. - Bakı: 1983, s. 585.
390
391
392
398
404
Azərbaycan diplomatiyası
458.
459.
460.
461. 462.
463.
464.
465.
466.
467.
468.
469.
470.
471.
472.
473.
Barber, Peter. Diplomacy: The World of the honestspy
by Peter Barber. - London: 1979.
Bay ani K. Relations de l'Iran avec I'Europe occidentale
a l'epoque Safavide. - Paris: 1937.
Baycal Bekir Sitki. Uzun Hasan'ın Osmanlılara karşı
kat'i mücadeleye hazırlıkları ve Osmanlı-Akkoyunlu
harbinin başlaması. // Türk tarih kurumu, bel., s XXI,
S.82. - Ankara: 1957.
Berkok İsmail. Tarihte Kafkasya. - istanbul: 1958.
Biyiklioglu Tevfık. istanbulun iki fatihi, II Mehmed ve
Ata-türk. // Türk tarih kurumu, bel., c. XVII, s. 65. -
Ankara: 1953.
Browne E. G. A history of Persian literature under tatar
dominion (A.D. 1265-1502). - Cambridge: 1920.
Bullard Reader. Britain and the Middle East (From ear-
liest times to 1963) - London: 1964.
Bulwer, Peter Mc. Gennis. Commonwealth history. -
London: 1967.
Carus-Wilson Eleonora Mary. The Expansion of Exeter
at the close of the Middle ages. - Exeter: 1963.
Chaplais, Pierre. English medieval diplomatic practice.
- London: 1975.
Clapham, John. Elizabeth of England. - London: 1951.
Complaint and reform in England 1436-1714. - New-
York: 1968.
Cortada James W. A biographic guide to Spanish diplo-
matic history, 1460-1577. - London: 1977.
Cowie'L.W. Sixteenth century Europe.-Edinburgh: 1977.
Crawford F. M. Cleanings İTom Venetian history. -
London: 1907.
Creasy E. S. History of the Ottoman Turks from the
beginning of their empire to the present time. - London:
1877.
405
Yaqub Mahmudov
474. Crone, Gerald Roe. The discovery of the East - London
- Hamilton: 1972.
475. Dalsar Fahri. Türk sanayi ve ticaret tarihinde Bursa'da ipekcililc.
- istanbul: 1960.
476. Danişman Zııhuri. Osmanlı imparatorluğu tarihi, c. II.
- istanbul: 1964.
477. Dariişmend İsmail Hami, izahlı Osmanlı tarihi kro- nolojisi, C. 1.
- istanbul: 1947.
478. Danişmend İsmail Hami, izahlı Osmanlı tarihi kro- nolojisi, C. 2.
- istanbul: 1948.
479. Danişmend İsmail Hami, izahlı Osmanlı tarihi kro- nolojisi, C. 3.
- istanbul: 1950.
480. Dorothy M., Vaughan M.A. Europe and the Turk. A pat- tern of
alliances 1350-1700. - Liverpool: 1954.
481. Downey, Fairfax. Kanuni Sultan Süleyman. - Ankara: 1950.
482. Eberhard, Eike. Osmanische Polemik gegen die Safaviden im 16
Jahrhundert. - Freiburg: 1970.
483. Elizabethan government and society. - London; 1961.
484. Elton, Geodfry Rudolph. Studies in Tudor and Stuart politics and
government. - London: 1974.
485. Erzi Adnan Sadik. Akkoyunlu ve Karakoyunlu tarihi haldanda
araştırmalar. // Türk tarih kurumu, bel., c. XVIII, s. 70.-Ankara:
1954.
486. European expansion and the counter-example of A.sia
1300-1600. Englewood Cliffs. - New Jersey; 1967.
487. Eversley G.L. The Turkish empire, its growth and decay. -
London: 1918.
488. Fatih devrine ait munseat mecımıasi. - istanbul 1956.
489. Fernandes Alvares, Manuel. Politica mundial de Carlos V y
Felipe O. - Madrid; 1966.
406
Azərbaycan diplomatiyası
490. Fisher, Sidney Nettleton. The foreign relations of Turkey
1481-1512. - Illinois: 1948.
491. Furber Holden. Real empires of trade in the Orient 1600-1800, V.
l-II. - Oxford: 1976.
492. Gokce, Cemal. Kafkasya ve Osmanlı imparatorluğu- nun
Kafkasya siyased (XVI-XIX). - istanbul: 1979.
493. Griffiths, Percival Joseph. Empire into commonvealth. - London:
1969.
494. Halil Inalcik. Mehmed II. islam ansiklopedisi, c. VII. - istanbul:
1957.
495. Halil İnalcik. Bursa; XV asırda sanayi ve ticaret tari- hine dair
vesikalar. // Türk tarih kurumu, bel., c. XXIV, s. 93, 1960.
496. Hazitt W. C. The Venetian republic. Its rise, its growth and its
fall, v. II. - London: 1900.
497. Hearder H. and Waley D.P. A short history of Italy. From
classical times to the present day.-Cambridge: 1963.
498. Henderson, Ernest F.A. A History of Germany in the middle
ages. - London: 1894.
499. Hili George. A History of Cyprus, v. LU. - Cambridge: 1948.
500. Hinz W. Schah Esmail II. - Berlin: 1933.
501. Homayoun Gholam Ali. iran in historisch-geographischen
werken Europaischer gelehrter in I6 jit. "Archaeologische
Mittellungen aus iran". Neue Folge band 3.-Berlin: 1970.
502. Hooykaas R. Humanism and the voyages of discovery in 16-th
centure Portuguese. - Amsterdam: 1979.
503. Horatio F. R Venice. A historical sketch of the republic. -
London: 1893.
504. Howat, Gerald Malcolm David. Stuart and Cromwellian foreign
policy. - London: 1974.
505. Hussey, William Doııglas. The British empire and com-
monwealth 1500 to 1961. - Cambridge: 1963.
407
Yaqub Mahmudov.
506.
507.
508.
509.
510.
511.
512.
513.
514.
515.
516.
517.
518.
519.
520.
521.
Jacob, Ernest Fraser. The fifteenth century 1399-1584.
- Oxford: Clarendon press, 1961.
Jamison E. M., Ady C. M., Vernon K. D. and Terry C.S.
Italy medieval and modern. - Oxford: 1917.
Kleiss Wolfram. Der safavidische pavilion in Qazvin.
"Archaeologische Mittellungen aus iran". Neue Folge
band 9. - Berlin: 1976.
Kocatürk Vasfi Mahir. Osmanlı padişahları. -
Ankara: 1957.
Koçu Reşal Ekrem. Tarihimizde garip vakalar. -
İstanbul: 1952.
Koçu Reşat Ekrem. Fatih sultan Mehmed
(1430-1481).-istanbul: 1953.
Koçu Reşat Elaem. Osmanlı padişahları. - istanbul: 1960.
Koçu Reşat Ekrem. Türk zaferleri. - istanbul: 1952.
Kural Akdes Nimet. Türk-ingiliz münasebetlerine kısa
bir bakış (1553-1952). - Ankara: 1952. ^
Kurat Akdes Nimet. Türk-ingiliz münasebetlerinin
başlanğıcı ve gelişmesi (1551-1610). - Ankara: 1953.
Kurtoğlu F. XV asırda Hind okyanusunda türkler ve
portakizliler. // ikinci türk tarih kongresinde maruze. -
istanbul: 1943.
Kütükoğlu Bekir. Osmanlı-Iran siyasi münasebetleri
(1578-1590). - istanbul: 1962.
Lambton, Ann Katherine Swynford. Theory and practice
in medieval Persian government. - London: 1980.
Luzatto, Gino. Studi di storia economica Veneziana. -
Milani: 1954.
Maitland, Frederic William. Selected historical essays of
F.W.Maitland. - Boston: 1962.
Malcolm John. The history of Persia, from the most
early period to the resent time, v. I. - London: 1815.
408
Azərbaycan diplomatiyası
522.
523.
524.
525.
526.
527.
528.
529.
530. 531.
532.
533.
534.
535.
536.
537.
Masselman, George. The cradle of colonialism. New
Haven-London; 1963.
Marchants scholars. Essays in the history of exploration and
trade. Collected in memory of James Ford Bell, and edited by
John Parker. - Minnesota: 1965.
Meskill, Johanna Menzel. The Non-European world
(1500-1850). - London: 1971.
Minorski V. F. La Perse au XV-e siecle entre la Turquie et
Venise. - Paris; 1933.
Mirmiroglu V. Fatihin donaıııııası ve deniz savaşları. -
istanbul: 1946.
Molmenti Pompeo. Venico. İts individual growth from the
earliest beginnings to the fall of the republic, v. I, pai't 2. -
London: 1907.
Mowat Robert Balmain. A history of European diploma- cy.
1451-1789. - Hemden: 1971 Mureşan Camil. İmperiul britanic.
Scurta istorie. - Bucurasii: 1967.
Naima Mustafa. Naima tarihi. - istanbul: 1967.
Okey Thomas. Venise and its story. - London: 1904. Öz
Tahsin. Topkapı sarayında Fatih sultan Mehmed Il-ye ait
eserler. - Ankara: 1953.
Öztuna Yılmaz T. Başlanğıcından zamanımıza kadar Türkiye
tarihi, c. 4. - İstanbul: 1964.
Öztuna Yılmaz T. Başlanğıcından zamanımıza kadar Türkiye
tarihi, c. 5. - istanbul: 1964.
Öztuna Yılmaz T. Başlanğıcından zamanımıza kadar Türkiye
tarihi, c. 6 . - istanbul: 1964.
Öztuna Yılmaz T. Başlanğıcından zamanımıza kadar Türkiye
tarihi, c. 7. - istanbul; 1964.
Öztuna Yılmaz T. Başlanğıcından zamanımıza kadar Türkiye
tarihi, c. 8 . - istanbul: 1964.
409
Yaqub Mahmudov.
538.
539.
540.
541.
542.
543.
544.
545.
546.
547.
548.
549.
550.
551.
552.
553.
Öztuna Yılmaz T. Başlanğıcından zamanımıza kadar
Türkiye tarihi, c. 9. - istanbul: 1964.
Parry J.H. The Establishment of European hegemoiıy
(1415-1715). - iNew-York: 1961.
Parry J.H. The age reconnaissance. Discovery, explo-
ration and settlement. - London: 1973.
Parry J. H. The Spanish theory of empire in the 16-th
century..- New-York: 1974. Polombini, Barbara von. Bundniswerben abendlandisch- er Machte im Persien, 1453-1600. - Wiesbaden: 1968. Postan M. M. Medieval Trade and Finance. - Cam-
bridge: 1973..
Powell Ken G., Cook Ch. English historical facts,
1485-1603. - Littlefield: 1977.
Preto Paolo. Venezia el Turchi. - Firenze: 1975.
Ramazani, Rouhollah Karegar. The Foreign policy of
iran. A developing nation in world affairs (1500-1941).
- Virginia: 1966.
Read, Conyers. The Tudor's personalities and practical
politics in 16-th century. - New-York: 1936.
Refik, Ahmet. Eski türk zaferleri (1071-1878). -
istanbul: 1932.
Relations between East and West in the middle ages. -
Edinbürgh: 1973.
Richardson Patrick. The Expansion of Europe
1400-1660. - London: 1966.
Robertson, William. The history of the emperor Char-
les V. - London: 1769.
Roemer Hans Robert. Das turkmenische intermezzo.
"Archaeologische mittellungen aus iran". Neuc Folge
band 9. - Berlin: 1976.
'Röhrborn, Klaüs Michael. Provinzen und Zentralge-
walt Persien in 16 und 17 Jahrhundert. - Berlin; 1966.
410
. Azərbaycan diplomatiyası
554. Rossi, Ettore. Italya kütuphane ve arşivlerinde türk ta- rihine dair
italyanca ve türkce mehazlar. ikinci türk ta- rilı kongresinin
çalismalari, kongreye sunulan tebliğ- ler. - istanbul; 1937.
555. Rowse, A.I. The Expansion of Elizabethan England. - London:
1955.
556. San, M. Salih. Doğu Anadolu ve Muş'un izahlı kro- nolojik tarihi.
- Ankara: 1982.
557. Sarwar Ghulam. History of Shah Isma'il Safawi. - London: 1939.
558. Savory Roger. iran ıınder the Safavids. - Cambridge: 1980.
559. Schor J. History of Venice from the beginning down to ihe
present time. - Venice: 1871.
560. Schulze Winfried. Reich und Turken gefahr im spaten 16. -
Munchen: 1978.
561. Seventeenth century. Ed. by J.S.Millward. - London: 1961.
562. Simmons, Jack. Britain and the world. A study of power and
influence. - London: 1965.
563. Sismondi J.C. A history of the Italian republics. -
London-New-York: 1907.
564. Sieensgaard, Niels. The Asian trade revolution of the seventeenth
century. - London: 1973.
565. Steinmetz, Max. Deutschland von 1476 bis 1648. - Berlin; 1965.
566. Stephen A. Fischer-Galati. Ottoman imperialism and German
Protestantism 1521-1555. - Cambridge: 1959.
567. Studies in English commerce and exploration in the reign
Elizabeth. - New-York: 1968,.
568. Studies in the history of English commerce in the Tudor
period,v.l-3. - Piladelphia: 1972.
569. Sykes, Percy. A history of Persia, v. L - London: 1951.
411
Yaqub Mahmudov.
570.
571.
572.
573.
574.
575.
576.
577.
578.
579.
580.
581.
582.
583.
584. 585.
Sulaiman 1 (1494-1566). - Wien; 1858.
Sümer Faruk. Kara Koyunlular (Baslanğıctan Cihan-
Sah'a kadar), c. 1. - Ankara: 1967.
Sümer Faruk. Safevi devletinin kuruluşu ve gelişme-
sinde Anadolu türklerinin rolu. - Ankara: 1976.
Taci-zade Sa'di. Celesi münşeati. - istanbul: 1956.
Tansel Selahattin. Osmanlı kaynaklarına göre Fatih
sultan Mehmed'in siyasi ve askeri faaliyeti. - Ankara:
1953.
Tansel, Selahattin. Yeni vesikalar karşısında sultan II
Bayasit hakkında bazi mutalaslar. // Turk tarih kuru-
mu, bel., c. XXVII, s. 106. - Nisan: 1963.
Tarih, c. III (Yeni ve yakın zamanlarda Camanlı-türk
tarihi). - istanbul: 1933.
The Expansion of Europe. Motives, methods and mean-
ings. - Boston: 1967.
The Muslim world on the eve of Europe's expansion.
Ed. by John J. Caunders. - New Jersey: 1966.
Togan A.Z. V. Ümumi türk tarihine giriş, c. 1. En eski
devirlerden 16 asra kadar. - istanbul: 1946.
Trevelyan J.R. A .short history of the Italian people. From
the barbarian invasions to the present day.-London: 1956.
Tritsch Walther. Charles-Quint. Emprereur d'Occident -
Paris: 1947.
Türkin Cemal. Osmanlı imparatorluğu deyrinde boğa-
zlar meselesi. - istanbul: 1947.
Tülbentci, Feridun Fazil. Büyük türk zaferleri. -
Ankara: 1953.
Uğur Ahmet. Yavuz Sultan Selim. - Kayseri: 1989.
Uzunçarşılıoğlu I.H. Karamanoğulları devri vesikala-
rindan: ibrahim beyin Karaman imareti vakfiyesi. //
Türk tarih kurumu, bel., c.I. - Ankara: 1937.
412
■ Azərbaycan diplomatiyası
586.
587. 588.
589.
590.
591.
592.
593.
594.
595. 596.
597.
598.
599.
587.
601.
Uzunçarşılı I.H. Osmanlı devleti teşkilatına medhal.
Büyük selcukiler. Anadolu beylikleri. Olhaniler,
Karakoyunlu ve Akkovunlularla memluklerdeki dev-
let teşkilatına bir bakış. - istanbul; 1941.
Uzunçarşılı l.H. Osmanlı tarihi, c. 2. - Ankara; 1949.
Uzunçarşılı l.H. Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu,
Karakoyunlu devletleri. - Ankara; 1969.
Uzunçarşılı l.H. Osmanlı tarihi, c. I. 5. Baski. -
Ankara; 1988.
Uzunçarşılı l.H. Osmanlı tarihi, c. II, 5. Basla. -
Ankara; 1988.
Uzunçarşılı l.H. Osmanlı tarihi, c. III, I Kisim, 4
Baskı. - Ankara; 1988.
Uzunçarşılı l.H. Osmanlı tarihi, c. III, II. Kisim. 4.
Baskı. - Ankara; 1988.
Vocelca Karl. Die politische Propaganda kaiser Rudolfs
II (1576-1612). - Wien; 1981.
Warner. Philip. Distant battle. A retrospect of empire. -
London; 1973.
Wentworth papers 1597-1628. - London; 1973.
Wernham, Richard Bruce. Before the Armada. The
growth ol' English foreign policy. - London; 1966.
Wilbur M. E. The Easc India Coınpany and the British
Empire in ihe Far East. - New-York; 1945.
Willan, Thomas Stuart. Studies in Elizabethan foreign
trade.- By T.S. Willan. - Manchester; 1959.
Willan, Thomas Stuart. The early history of the Russia
Company. 1553-1603. - Manchester; 1956.
Williamson, James Alexander. The British empire and
commonwealth. - New-York: 1964.
Wilson Arnold T. The Persian gulf. A historical sketch.
-Oxford; 1928.
413
Nəşriyyat redaktoaı Gühr Əhkbar qtzı
Bədii redaktor Abdulla Ələkbərov
Kompyuterçi-dizaynerlər Şəbinə Məmmədova, Römən Quliyev
Yığım və səhifələmə Aliyə Ələsgərova, Səbuhi Hüseynov Səidə
Quliyeva Korrektor Sevinc Hacıyeva
Çapa imzalanmış 01.12.2006. Kağız formatı 60x90*/ıj.
Fiziki çap vorəqi 26. Sifariş 120. Tirajı 1000.
Qiyməti müqavilə ilə.
«Təhsil» nəşriyyatının mətbəəsində çap olunub.
Bakı, AZE 1141, Şəhriyar küç., 6.