NEHCÜ’L-FERĀDİS’TEKİ ARAPÇA-FARSÇA KÖKENLİ …tdk.gov.tr/wp-content/uploads/2018/02/1-YÜCEL_2017-1.pdf · 2017 65 1 11 i NF’de aynı imla ile üç kez geçen bu kelime

2017, 65 - 1 7

* Bumakale;VI.UluslararasıTürkDiliKurultayı’nda (Ankara, 20-25 Ekim 2008)Neh-cü’l-Feradis’teki Doğu Kökenli Kelimelerde Kapalı E İzleri başlığıyla sunulan ancak2013’teyayımlananbildirikitabındabiraksaklıksonucuyeralamayanbildirininörnekleri,kaynaklarıvetanıklarıartırılarakyenidenyazılmışbiçimidir.

** Prof.Dr.,CumhuriyetÜniversitesiEdebiyatFakültesiTürkDiliveEdebiyatıBölümü,[email protected]

NEHCÜ’L-FERĀDİS’TEKİ ARAPÇA-FARSÇA KÖKENLİ KELİMELERDE “KAPALI E” ÜZERİNE*

Bilâl YÜCEL**

Özet:Türkiye’deki eski metin çalışmalarında Arapça-Farsça kökenli kelimelerin yazı

çevriminde ünsüzler ve birkaç uzun ünlü (ā, i, ū, o) işaretlenmekte, “kapalı e” sesleri ise belirtilmemektedir. Bunlarda görülen farklı harf veya işaretler ise kelimenin klasik biçimi üzerinden değerlendirilerek genellikle imla hatasına bağlanmaktadır. Oysa ses bilgisi tarihi üzerine sürdürülen çalışmaların daha kapsayıcı hâle gelebilmesi için alıntı kelimelerin de eş zamanlı bakış açısıyla irdelenmesi gerekmektedir.

Bu makalede, klasik biçime uymayan ve sesçil değer taşıyan işaretlerden yola çıkılarak Nehcü’l-Ferādis’teki Arapça-Farsça alıntılarda “kapalı e” konusu araştırıldı. İmla-fonoloji bağlantısı çerçevesinde yürütülen incelemede ilk ünlüsü “üstün+ye” ile yazılmış, kaynak veya aracı dilde ilk harfi esreli olmasına karşılık NF’de “üstün”le harekelenmiş, ilk harfinde her “iki hareke”yi birlikte taşıyan ve ilk hecesi “üstün+ye+cezim” biçiminde işaretlenmiş kelimeler ele alındı.

Tespit edilen yirmi sekiz kelimeden on beşinin “meçhul e” grubuna girdiği (bė-ġāyet, bė-ḫaber, bė-hūş, bė-meze, bė-namāz, bė-nihāyet; bėhūde, bėzār, dėv, dėvāne, mėve, hėç, pėşe, tėz; ėmin), on üçünün /ė/ sesiyle okunacak biçimde yazıldığı (cėlve, dėhḳān, dėrem, ėfṭār, ėḥyā, fėrişte; Bėsṭāmi, ʿėyādet; ėḥrām, Ėḳlimā, ʿėlm; bėyʿet, vėyrān) görüldü.

2017, 65 - 18

Nehcü’l-Ferādis’teki Arapça-Farsça Kökenli Kelimelerde “Kapalı e” Üzerine

Ayrıca, konuya bir de art zamanlı bakış açısıyla yaklaşılarak Harezm Türkçesinin bu değerli eserindeki sözü edilen kelimelerin günümüz Türk dili coğrafyasında ne şekilde yaşadığı dikkatlere sunuldu.

Anahtar kelimeler: Nehcü’l-Ferādis, kapalı-uzun e ( ė ), meçhul e, kapalı e ( ė ), Harezm Türkçesi.

On “Closed E” in the Words of Arabic-Persian Origin in Nehcü’l-Ferādis

Abstract:In the ancient text studies in Turkey, consonants and a few long vowels (ā, i, ū,

o) are marked, but “closed e” sounds are not indicated in the transcription words of Arabic-Persian origin. Different letters and signs seen in these are evaluated through the classical form of the word and associated with spelling error. However, it is necessary to evaluate the borrowed words in a synonymous point of view so that the studies carried out on the history of phonetics can be more overreaching.

In this article, “closed e” in the Arabic quotations in Nehcü’l-Ferādis has been studied on the basis of the signs which are not compatible to the classical form and which have phonetical value. In the study carried out within the scope of the connecting link of spelling-phonetics, the words whose first vowels are written with “fathah+ya”, the words whose first letter is with kasrah in the source or mediating language but marked with “fathah” in NF, the words which have “both signs” together in their first letter and the ones whose first letter is marked as “fathah+ya+cazm” have been discussed.

It has been seen that fifteen of the identified twenty-eight words fit in the group of “indeterminate e” (bė-ġāyet, bė-ḫaber, bė-hūş, bė-meze, bė-namāz, bė-nihāyet; bėhūde, bėzār, dėv, dėvāne, hėç, pėşe, tėz; ėmin), twenty-three of them were written as the form which can be read through the sound /ė/ (cėlve, dėhḳān, dėrem, ėfṭār, ėḥyā, fėrişte; Bėsṭāmi, ʿėyādet; ėḥrām, Ėḳlimā, ʿėlm; bėyʿet, vėyrān).

Moreover, the subject was studied with a diachronic point of view and in what form the words mentioned in this precious work of Khorezm Turkic survive was presented to the attention of the people.

Keywords: Nehcü’l-Ferādis, closed-long e ( ė ), indeterminate e, closed ( ė ), Khorezm Turkic.

GirişHarezmTürkçesieseriNehcü’l-Ferādis (=NF),imlaözelliklerisayesinde

14.yüzyıldangünümüzTürklehçelerinekadarsesbilimialanındabaşvuru-lanönemlikaynaklarınbaşındagelmektedir.Nitekimeserleilgiliolarak19.yüzyılortalarındakiilkyayınlarlabirlikteimla-sesbilgisibağlantısıkonusunadagirilmişvedeğerli tespitlerdebulunulmuştur.1Türkçekelimelerin imlası

1 İlkyayınlariçinbk.Eckmann1956:III-XII.

2017, 65 - 1 9

Bilâl YÜCEL

açısındanbueserinenönemliyanı,kökhecedeki“kapalıe”sesiningenellikle“üstünlüye”ilegösterilmesidir(bėg ,36/6 بيك,41/547/11; ėki/ėkki ,5/6,16 ايكى6/11; ėlçi ,77/12 ايلچى,81/12111/13; ėndi 127/11 ايندى, kėçe ,15/9 كيجا,17/1018/5; tėp تيب 2/9,3/11,4/5vb.).2

EserinArapça-Farsçakelimeleraçısındandikkatçekenyanıisedindilininalfabesiylekalemealınmışolmasınarağmensöyleyişözelliğigösterecekbi-çimdeyazılmışörneklererastlanmasıdır.AraştırmanınayrıntılarınageçmedenönceNF’dekiArapça-Farsçakökenlibirkaçkelimeninözgünbiçimlerindenfarklıimlalarınagözatmaktayararvar:

,ʿĀyişe 6/9 عايشه 7/4, ,çırāġ 257/4 جراغ ;cürüm 325/7 جرم ;…32/17 غايب ;…264/9264/8,ġaybet 67/5, غيبت ;fayda ,17/8 فايده ;299/7,269/7ġāyib 8/7, 271/4, ,ḫalāyıḳ 13/17 خاليق ;…271/15 19/5, خواجه ;…24/9ḫoca 190/12,233/6,233/10…; حكم ḥüküm 151/3,251/2,251/3; نقل naḳil 6/9,6/16vb.

Alıntı kelimelerin kimi zaman Türkçenin ses düzenine göre yazıldığıNF’deArapça-Farsçakelimelerdeki“kapalıe”konusundaizlerinbulunmasısonderecedoğaldır.İzlerdendeöte,sözkonususesinaçıkçaişaretedildiğiveyaörneksemeyoluylaė/ė biçimlerindeokunabileceğinigösterençoksayıdakelimebulunmaktadır.

BumakaledeNF’dekiArapça-Farsçakökenlikelimelerdebulunan“kapalıe”,eserdeki imla inceliklerindenyolaçıkılarak irdelenecektir.Üzerindedu-rulacakkelimeler,alındığıdildekiklasikimlasındanfarklıyazılmışörneklerolacaktır.KelimelerintelaffuzlarıLisânü’l-Arab (LA), Luğatnâme-yi Dihhudâ (Dihhuda), Farsça-Türkçe Sözlük (FTS), Comprehensive Persian-English Dic-tionary (Steingass),Wörterbuch des Chaladsch (WdCh.)gibialanındatanınmışsözlükleryardımıylabelirlenecekveNF’deki“kapalı e” imlaları teyit edil-meye çalışılacaktır. Sonolarak, söz konusukelimelerin günümüzTürkdilicoğrafyasındaneşekildeyaşadığınıgörmekamacıylalehçesözlüklerindenveağızçalışmalarındanyararlanılacaktır.3YazıdilininkonuşmadilinitamolarakyansıtmadığıgerçeğindenhareketleTürkcumhuriyetlerininkimilerindekite-laffuzailişkintespitlerimizdekelimelerinirdelenmesindeyeralacaktır.

2 Bu örneklerden bazılarının kapalı ve uzun (ė) okunacak biçimde yazıldığı belirtilmiştir(Yücel2007).

3 Kelimeler, şu lehçelerin sözlüklerinde araştırıldı:Azerbaycan Türkçesi (Azb.), BaşkurtTürkçesi (Bşk.), Halaç Türkçesi (Hlç.), Karakalpak Türkçesi (Kkp.), Kırgız Türkçesi(Krg.),KazakTürkçesi (Kzk.),ÖzbekTürkçesi (Özb.),TürkmenTürkçesi (Tkm.),TatarTürkçesi(Ttr.),YeniUygurTürkçesi(Uyg.).Ayrıca,TürkiyeTürkçesiağızlarıylailgiliça-lışmalardanveAzәrbaycan Dialektoloji Lüğәti’ndenyararlanıldı.

2017, 65 - 110


1. Kapalı-Uzun e ( ė )J.Eckmann,NF’deTürkçekelimelerde“kapalıe”içinkullanılan“üstün+-

ye”imlasınınFarsçakelimelerde“meçhule”(yâ-yımeçhûle)sesinigöstermeküzeredeaynıbiçimdekullanıldığınadikkatçekmekteveheç,behūda, behūş (okunuşlarıhėç, bėhūde, bėhūş)örneklerinivermektedir.4AncakTürkiye’deNF üzerineyayımlanmış çalışmalardaArapça-Farsçakökenlikelimelerdekigerek/ė/gerekse/ė/sesleriiçinyazıçevrimiişaretikullanılmamıştır.5

Klasik Farsçadaki imlasında ön ses ünsüzünden sonra “ye” bulundurankimikelimeler,NF’’de“esre”yerine“üstün”leişaretlenmektedir.Buimla,sözkonusukelimelerin“kapalı-uzune”sesiyletelaffuzedildiğinigöstermektedir.

1.1. Ön Ekte /ė/Farsçabi- (بى) olumsuzlukönekibulundurankelimeler, “kapalı-uzun e”

için ayrı bir öbek oluşturmaktadır. Bu ekin düzenli olarak “üstün”lehareke-lenmesi(بى), XIV. yy. Farsçasındaki/bė-/telaffuzunuyansıtmaktadır.

1.1.1. bė-ġāyet(Far.bi+Ar.ġāyet)6Sonderece,aşırı..443/12)65/8,(NF 59/5,bė-ġāyet بىغايت

4 İlkbaskısı1959yılındayayımlanansözkonusumakaledeki“ē”harfi,/ė/sesiiçinkullanıl-mıştır(Eckmann1959:179,§222;2.bs.TKAE1988).

“Meçhul e” hakkında Ahmed Ateş’in Farsça Grameri adlı eserinde şu açıklama var:“İran’da,milâdîXIV.yüzyılakadar,ىileikisesgösteriliyorduki,bunlarbugünAfganistanveHindistan’datefrikedilmektedir.Birineyā-yı maʿrūfe derlerki,įsesindenibarettir,سير sir‘sarımsak’,شير şir‘süt’,تير tir‘ok’,پير pir‘ihtiyar’kelimelerindeböyledir.Diğerseseyā-yı meçhūle derler ki,Türkçedemeselâdev kelimesindeki e sesine benzer; biz onu e ilegöstereceğiz:سير ser‘tok’,شير şer ‘arslan’gibi.”(Ateş1971:9).NazifŞahinoğlu’nunFarsça Grameri Sarf ve Nahivadlıeserindeyâ-yı meçhule adıverilenye’nin“i” ile“e”arasındauzunbirsesliolduğubelirtilmektevetêr ‘karanlık’, sêr ‘tok’,şêr ‘arslan’örnekleriverilmektedir(Şahinoğlu1997:14-15).F.K.Timurtaş,Farsçadaki /ė/ içinéhsan, émrâr, rûy-é zeminörneklerinigöstermekte;yâ-yı meçhûle adıverilen/ė/içindeşêr ‘arslan’, sêr ‘tok’örneklerinivermektedir(1996:174).

5 “Meçhule”,NF’nindeğerliikiyayınındanEckmann1984’tebeġāyat, behūda, behūş, heç; Ata1998’debe-ġāyet, behūda, be-hūş, heç…biçimindeyalnızcauzune(ē)okunacakbi-çimdeişaretlenmiştir.

Yukarıdakidipnottayerlerigösterilenvealanınuzmanlarıncabilinenmeçhul e örneklerininbumakaleyealınmasınınikinedenivar:Birincisi,Eckmann’ın1959yılındakitespitiiledilbilgisikitaplarındakikonuylailgiliaçıklamaveörneklere(bunlariçinyukarıdakidipnotabakılabilir)rağmenTürkiye’dekiNF yayınlarındaėişaretininkullanılmamasıdır.İkincisi,busesinNF’dekiörneklerininEckmann1959’dageçenüçkelimeylesınırlıkalmamasıdü-şüncemizdir.

6 bi-ġāyetDihhuda 3/4553,bı-ǥhāyat(bi-ġāyet)Steingass222.

2017, 65 - 1 11

Bilâl YÜCEL

NF’deaynıimlaileüçkezgeçenbukelimeÖzbekTürkçesinde“e”harfiy-leyazıldığıhâldeFarsçadakigibi“meçhule”telaffuzuyladır:bėğåyet7(беғоятNËL115,söyleyiştebėğāyetöz.8).TürkiyeTürkçesiveAzerbaycanTürkçesiağızlarındabuönekin /ė/ünlüsüyle telaffuzedildiğiyörelerbilinmektedir:bėçara (KİA93-94),bėvefa, bėçare, bėzar…(EİA 1/114);bėçere ‘yazıq,fağır’(beçәrәADLI/40), bėkara ‘yararsız,pis’(bekaraADLI/40).9

AncakşulehçelerdeklasikFarsçadakigibidüz-darveuzunünlüyletelaf-fuzedilmektedir:Azb.biğaye (биғајәEFSL62,söyleyiştebiğāye öz.),Tkm.biğāyat(öz.).

1.1.2. bė-ḫaber (Far.bi+Ar.ḫaber)10Kendindengeçmiş,habersiz,biha-ber.

.(NF 240/2)bė-ḫaber خبربىŞu lehçelerdeFarsçadakigibi “meçhul e” telaffuzuyladır:Özb.bėhaber

(бехабарÖTİL1/107,söyleyiştebėhaber, bėḫæberöz.),Uyg.bėhever (бехәвәрURS224,YUTS37, fakatkrş.bixever YUTS41,konuşmadilindebiḫever öz.).Kimilehçelerde/ė/ünlüsününuzunolduğunugöstermeküzere/y/ünsüzütü-remiştir:Krg.bėykabar(бейкабарKrTS396),Kzk.bėyhabar (бейхабарKzTS86).11AzerbaycanTürkçesiağızlarında“kapalıe”ünlüsüylegörülenbuekin(ADL I/40)TürkiyeTürkçesi ağızlarındadaörneğine rastlanır:bėḫeber (EİA3/40).

7 KirilharflimetinlerTürkiyeTürkçesiharflerineçevrilirkenmevcutyayınlarda“açıke”sesiiçin“a,ä,e,ә”harfleri,kapalıeiçin“e,ė”harflerikullanılmaktadır.ÇevirikarışıklığınayolaçmamakveNF yayınlarıylauyumsağlamakdüşüncesiyleörneklerde“kapalı-uzune”içinė,“kapalıe”içinė,“açıke”içineharfleritercihedildi.Butercihindevamıolarakq, ň, x, ý, w…gibiünsüzişaretleriyerineTürkiye’dekiharflerkullanıldı.Ayraçiçindekialıntılardaisekaynaktakiözgünyazılışverildi.

8 “öz.”Kısaltması,kimicumhuriyetlerdedoğrudanvekimilerindeolehçeninuzmanlarındansoru-cevapşeklindesağlanan“özel”tespitlerimiziçindir.

9 TürkiyeTürkçesiağızlarıylailgiliyayınlardadeğişikbiçimlerdegösterilen“kapalıe”için“ė”harfikullanıldı.

10 bi-ḫaberDihhuda 3/4477,bi-ḫèbèr(bi-ḫeber)FTS59(Busözlüktekiè harfi“açıke”sesinigöstermektedir.),bı-ḵhabarSteingass217.

11 Bu ek, Kırgızca ve Kazakça sözlüklerdemadde başı olarak alınmıştır.Kırgızca-Türkçe Açıklamalı Sözlük’te şöyle verilir: “бей- (bėy-): Kullanıldığı kelimelerle bitişik yazılıp+sızvedeğilanlamlarınıverenönek.bėykabar=habersiz.bėynamaz=namazsız.bėyorun=yersiz.”(KrTS394).Örnekleriartırmakmümkün:бейадеп,бейакыл,бейарман,бейгам,бейдарман,бейжай,бейкамдык,бейдаарат, бейдарман,бейжай…BuekKazak Türk-çesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü’nde şöyleverilir: “бей (bėy)Kelimeninönünegetirilerekolumsuzmanavermekiçinkullanılanek.”(KzTS85).KazakTürkçesindenbaşkaörnek-ler: Бейшара, Бейшаралық, бейкүнә, бейхабар, Бейтарап, Бейтараптық, бейтаныс,бейқам,бейжайлық,бейқамдық,бейморальдық,бейорганикалықхимия…

2017, 65 - 112


Öteyandankelime,şulehçelerdeklasikFarsçadakigibidüz-darveuzunünlüyledir:Azb.biheber(bixwbwr ADİLI/289,EFSL 75,söyleyiştebiheber öz.),Hlç.bīxabar12(WdCh.93),Tkm.bihabar (бихабар TDS 100, TKES 48, söyleyişte bihabar öz.). Karakalpak Türkçesinde /i/ sesinin uzunluğunu belirtmek üzere /y/ ünsüzü getirilmektedir: biyhabar(бийхабарKRS106),

1.1.3. bė-hūş (Far.bi + hūş)13Kendindengeçmiş,baygın;şaşkın. 106/7…).1485/2,(NF 13/2,bė-hūş بيهوشNF’deondörtkezaynıimlailegeçenbukelimeÖzbekTürkçesinde“meç-

hule”telaffuzuyladır:bėhüş(беҳушÖTİL1/110,söyleyiştebėhüş,bėhuş öz.).TürkmenTürkçesindeönekinünlüsündekiuzunluğugöstermeküzere/y/ün-süzüeklenmektedir:bėyhuş (бейхушTDS82,TKES49,söyleyiştebėyhūş öz.).AynıtelaffuzunAzerbaycanTürkçesiağızlarında(ADLI/40)veTürkiyeTürk-çesiağızlarındaörneğivardır:bėyḫuş(EİA 3/43).

Ancak şu lehçelerde düz-dar ünlüyledir:Azb. bihuş (биһушADİL I/290,EFSL 77, söyleyişte bihuş öz.), Hlç. bıhūš (WdCh. 91), Uyg. bihuş (биҳушURS237,YUTS40).KazakTürkçesindeisekalınvedüz-genişünlüylebayğus (байғұсKzTS72)biçimindedir.

1.1.4. bė-meze(Far.bi+meze)15Tatsız;çirkin,kötü..399/6)383/13,337/11,310/4,288/5,(NF 246/12,bė-meze بيمزهNF’deFarsçadaki“meçhule” telaffuzunauygunyazılanbukelimeaynı

sesdeğeriyleÖzbekTürkçesindeyaşamaktadır:bėmeze (бемазаÖTİL1/101,söyleyiştebėmezeöz.;fakatkrş.bimezeöz.).Şulehçelerde/ė/sesininuzun-luğunugösteren/y/ ilavesigörülür:Krg.bėymaza (беймазаKrTS398),Kzk.bėymaza (беймазаKzTS85).AyrıcaTürkiyeTürkçesiveAzerbaycanTürkçesiağızlarında“kapalıe”ileyaşadığıbilinmektedir.

AncakAzerbaycanTürkçesi yazı dilinde klasikFarsçadaki gibi düz-darünlüyledir:bimeze(бимәзәADİLI/272,EFSL69,söyleyiştebimezeöz.).Türk-menTürkçesindedüz-darünlüyleyazılmaktafakatuzuntelaffuzedilmekte-dir:bimaza (бимаза TDS 96, söyleyişte bimazaöz.). KarakalpakTürkçesindeünlüuzunluğunugöstermeküzere/y/ünsüzüeklenmiştir:biymaza(биймазаKRS105).

12 HalaçTürkçesiSözlüğünde(WdCh.)sesçilyazımkullanıldığıiçinkelimenintelaffuzunugöstermeyegerekduyulmadı.

13 bi-hūşDihhuda3/4615,FTS63,bı-hoshSteingass 227.14 KelimeninNF’degeçtiğiyerleriçinbk.Ata1998:53(be-hūş).15 bi-mezeDihhuda 3/4585,Steingass225;bi-mèzze(bi-mezzė)FTS62(Busözlüktekie harfi

“kapalıe”sesiiçinkullanılmaktadır.).

2017, 65 - 1 13

Bilâl YÜCEL

1.1.5. bė-namāz(Far.bi+nemāz)16Beynamaz,namazkılmayan..376/16)(NFbė-namāz بىنمازKelime,“kapalı-uzune”sesiyleÖzbekTürkçesindeyaşamaktadır:bėne-

maz(öz.).Şulehçelerdeönek,/bėy-/şeklindedir:Azb.bėynamaz (KTLS64),Krg.bėynamaz(бейнамaзKrTS399),Kzk.bėynamaz (KTLS64).Önekinbuikitelaffuzu(bė-~bėy-),TürkiyeTürkçesiağızlarındayaygındır:bėnamaz(DİAT3/1,4/13…),bėynemaz(EİA 3/43).

Ancak şu iki lehçede klasik Farsçadaki gibi düz-dar ünlüyledir: Tkm. binamaz (бинамаз TDS 96, KTLS 65, söyleyişte binamāz öz.), Uyg. binamaz (бинамазURS236,YUTS42).

1.1.6. bė-nihāyet(Far.bi+Ar.nihāyet)17Sonsuz..(NF 443/13)bc-nihāyetiŋ بىنهايتينكNF’debirkezgeçenbukelimeÖzbekTürkçesinde“kapalı-uzune”ünlü-

süyledir:bėnihåyet(бениҳоятÖTİL1/102,söyleyiştebėnihāyet, bėnėhāyeöz.).AzerbaycanTürkçesiağızlarında(ADLI/140)veTürkiyeTürkçesiağızlarındaönekteki“kapalıe”uzundeğildir: bėḫeber, bėhuzur…(EİA 1/114).

Sözkonusukelime,şulehçelerinyazıdilindeklasikFarsçadakigibidüz-darünlüyledir:Azb.binihayet(биниһајәтADİLI/274,EFSL71,söyleyiştebini-hāyetöz.),Tkm.binihāyat (öz.),Uyg.binihayet (биниҳайәтURS236,YUTS42).

1.2. Kelime Kökünde /ė/Farsçada tek heceli kelimelerde ve çok heceli kelimelerin ilk hecesinde

“meçhule”sesigörülebilmektedir.Kapalı-uzune(ė)telaffuzunuverecekbi-çimdeNF’de“üstün+ye”imlasıylayazılanyediadetkelimeyleilgiliincelemeaşağıdadır:

1.2.1.bėhūde(Far.bihūde)18Beyhude,boşuna..199/7)(NF 199/6,bėhūde بيهودهFarsça sözlüklerde hem bihūde (<bį+hūde) hem de bėyhūde (Steingass

227)telaffuzlarıyeralmaktadır.NF’deikikezgeçenbukelimeÖzbekTürk-çesiyleTürkmenTürkçesinde Farsçadaki “meçhul e” ve /ėy/ telaffuzlarınauygunbiçimdekullanılmaktadır:Özb.bėhüde (беҳудаNËL116,ÖTİL1/110),söyleyiştebėhúdeöz.),Tkm.bėyhuda (бейхудаTDS86,TKES43, söyleyiştebėyhūdaöz.).TürkiyeTürkçesikonuşmadilindedebėyhūde biçimindesöyle-

16 bi-nemāzDihhuda 3/4596,FTS62,FZ1/406(nemāz içinbk.3/1904),Steingass226.17 bi-nihāyetDihhuda 3/4599,bi -nehāyèt(bi -nėhāyet)FTS62,bı-nihāyaSteingass226.18 bihūdeDihhuda3/4614(beyhude/beyhuden yazılışlarıylaaynı),bihūde(bihūdė)FTS63,

bihüde/bihūdeFZ1/408,baihūda (bėyhūde)~bıhodaSteingass 227.

2017, 65 - 114


nenkelime,pekçokyöreninağzında/ė/~/ėy/sesleriyledir:bėhùda(DİAT1213/6),bėyḫuda(EİA3/43),bėyhūde(OAAD160/35).

Ancakşulehçelerinyazıdilindedüz-darünlüyledir:Azb.bihude(биһудәADİLI/290,EFSL76),Kkp.biyhuda(бийҳyдаKRS107),Uyg.bihude(биҳудәURS237,YUTS40).KırgızTürkçesinde ön sesteki çift dudak ünsüzünün et-kisiyleilkhecede,sonradailerleyiciünlübenzeşmesisonucuikincihecedeyuvarlaklaşmagörülür:böödö~böydö (бөөдө~бөйдөKrTS502).

1.2.2. bėzār (Far.bizār)19Bizar,bezgin,usanmış.bėzār بيزار (NF 14/12, 241/4, 401/5, 416/16, 416/17, 417/5, 417/6); /bėzār بيزار

bėyzār(NF 416/16).NF’deyedikez eskiFarsçadaki “meçhul e” telaffuzunu (WdCh.91)yan-

sıtacak biçimde, bir kez debėyzār/bėzār okunacak imla ile yazılmıştır.Bukelimenin“/ėy/telaffuzu”maddesi(2.3.)altındadeğildeburadaalınmasınınsebepleri;بيزارimlasınıntekörnekolması,“üstün+ye+cezim”üçlüsünün“ka-palı-uzune”sesinideverebilmesi20,bėyzār telaffuzunaFarsçadavegünümüzTürklehçelerinderastlanmamasıdır.

Günümüzdebukelimebirkaçlehçede/ė/ünlüsüylesöylenmektedir:Azb.bėzar (безaр ADİL I/225, söyleyişte bėzar öz.), Hlç. biezår~biezår (eski Farbėzār WdCh.91),Özb.bėzår (безорÖTİL1/96,söyleyiştebėzaröz.).BukelimeErzurumiliağızlarında“kapalıe”ünlüsüyledir:bėzar(EİA 1/114).

AncakşulehçelerdeklasikFarsçadakigibidüz-darünlüyledir:Tkm.bizar (бизар TDS 93, TKES 52, söyleyişte bizār öz.), Uyg.bizar(бизарURS232,YUTS45).KarakalpakTürkçesindeisedüz-darünlüdensonraünlüuzunluğunugös-teren/y/sesigetirilmiştir:biyzar(бийзарKRS104).

1.2.3.dėv(Far.div)21Dev,cin..368/14)(NF 329/7,dėvler ديوالرFarsçadadiv klasik biçimi yanı sıra /ė/ telaffuzuyla da görülen (Dihhuda

7/10054-10056,Steingass554,WdCh.106)bukelime,HalaçTürkçesindeçiftünlü(diftong)içinde“kapalıe”ünlüsüyledir:dīeb(eskiFar.dev WdCh.106).Şuleh-çelerinyazıdilinde/ė/ünlüsüyledir.Özb.dėv(девNËL187,ÖTİL1/217,KTLS169,öz.),Uyg.dėve(девәURS456,YUTS101,KTLS169).TürkiyeTürkçesiağız-larında /ė/ ile telaffuzuyaygındır:dėv (GİAT61/1,KİA11/61,KİAT12/2,OAAD91/7,RİA 1/3,STİAT12/28).

19 bizārDihhuda3/4518,FTS60,FZ1/398,Steingass 220.20 “Cezim”işaretininünlüuzunluğunugöstermesihakkındabk.Yücel2007:2011-2013.21 divFTS164,FZ2/975;dėv(دىو)Dihhuda7/10054-10056,dev (dėv)~dīvSteingass554(Bu

sözlükteki“e”harfi“kapalı-uzune”/ė/sesinikarşılamaktadır.).

2017, 65 - 1 15

Bilâl YÜCEL

AzerbaycanTürkçesiyazıdilindeklasikFarsçadakigibidüz-darünlüyle-dir:div(дивADİLII/90,EFSL151).KazakTürkçesindehemdüz-genişhemdedüz-darünlüylekullanılır:dey~diyu (дәу~диюKzTS122,127,dev KTLS168).Kelimenin ünlüsü şu lehçelerde v’nin etkisiyle yuvarlaklaşmıştır:Krg.döö (дөөKrTS764,KTLS168),Tkm.döv (дөвTDS265,KTLS169fakatdiv TKES89).

1.2.4. dėvāne(Far.div+āne)22Divane,deli..362/3)(NF 360/5,dėvāne ديوانهFarsçada/ė/sesiyledegörülen(Steingass555)bukelimeÖzbekTürkçesinde

aynısesdeğerindedir:dėvåne (девонаNËL188,ÖTİL1/218,KTLS179,söyleyiştedėvāneöz.fakatkrş.diỵvaneöz.).

Öteyandankimilehçelerdegörülendüz-darünlü,klasikFarsçadakitelaf-fuzundevamıdır:Azb.divane (диванәADİLII/91,EFSL151,KTLS178,söyle-yiştedivāneöz.),Tkm.divana (диванаTDS253,KTLS179,TKES89,söyleyiştedivāna öz.) veTtr.divana (KTLS179),Uyg.divane (диванәURS459,YUTS103,KTLS179,konuşmadilindedivāna öz.),Kzk.divana (диуанаKzTS127)vediyvana (KTLS178).Kimi lehçelerdeki yuvarlaklaşma ise /v/ ünsüzününetkisiyledir:Krg.dubana (дубанаKrTS770),Kzk.duvana (дуанаKzTS127,krş.divana, diyvana).

1.2.5.mėve ~ mėyve (Far.mive)23Meyve.mėve ميوه (NF 57/4, 281/7, 291/10, 319/10 -2-, 319/12/14, 320/1, 320/3/4/7, 338/6,

.-2-)319/11-2-,(NF 319/9mėyve ميوه~(352/14BukelimeFarsçadamive yanı sıramėve (WdCh.162)vemėyve (Steingass

1365)telaffuzlarıylakullanılmıştır.NF’deonüçkezmėve, dörtkezdemėyve okunacakbiçimdeyazılankelime,ÖzbekTürkçesinde/ė/ünlüsüyledir:mėve (меваÖTİL1/458,KTLS589,söylenişimėve öz.).HalaçTürkçesinde/ė/ve/-ėy/temelinde farklı birkaç telaffuz görülür: mẹyva~miẹva~mẹeva~meyva (eskiFar.meva WdCh. 162).AzerbaycanTürkçesinde /-ėy/ telaffuzuyladır:mėyve (мејвәADİLIII/270,EFSL329,KTLS588).

TürkiyeTürkçesikonuşmadilindeveağızlarındakelimenin/-ėy/telaffuzuyaygındır:mėyve(DİAT72/24,EİA3/227,EYAD.2-9/32,GİAT100/10),mėyva(EİA3/227,KİAT248/27,OAAD64/2,STİAT29/33).

Bunlara karşılık kelime, Uygur Türkçesindemive (мивә URS 728,YUTS274,KTLS589),KazakTürkçesindemiyva (миуаKzTS381)biçimindedüz-darünlüyledir.TürkmenTürkçesindeklasikFarsçayauyguntelaffuzlakullanılır:mive (мивеTDS443,KTLS589,mive öz.).KırgızTürkçesinde /v/ünsüzünün

22 divānè(divāne)FTS164,FZ2/976;dėv+āneDihhuda 7/10063,dewāna (dėvāne)~dīwāna Steingass 555.

23 miveDihhuda 13/19455,FTS354,FZ3/1848;mıwa~maiwa(mėyve)Steingass1365.

2017, 65 - 116


önündekiünlüyüyuvarlaklaştırmasıveardındanilerleyicibenzeşmesebebiy-le mömö (мөмөKS2/572,KTLS588)biçimindedir.

1.2.6. hėç(Far.hiç)24Hiç,asla. (NFhiç هيجfakat17/8…);17/1,16/9,16/8,16/2,16/1,15/6,13/4,(NF 13/2,hėç هيج

3/9,3/10,3/12,3/17,7/5,7/7,7/13…).Klasik Farsçada /į/ biçiminde yazılıp okunan ve fakat eski Farsçada /ė/

ünlüsüyledekullanılan(Steingass 1520,WdCh.128)bukelimeNF’deonlarcakez“kapalı-uzune”okunacakbiçimde“üstün+ye”imlasıyla,birokadardaklasikFarsçadakiimlasıyla(هيج hiç)görülmektedir.

Bu kelime Halaç Türkçesinde “meçhul e” telaffuzuyla yaşatılmaktadır:heč/hẹč(eskiFar.heč,WdCh.128).Şulehçelerinyazıdilinde“kapalıe”ünlü-süylekullanılmaktadır:Azb.hėç(һечADİLIV/366-367,KTLS340),hiç/hėç(һич/һечEFSL 736),Kkp.hėş(ҳешKRS713),Krg.ėç(эчKS1/320,KTLS340),Kzk.yėş (eшKzTS147,ėş KTLS340),Özb.hėç(ҳечÖTİL2/695,öz.),Uyg.hėç(ҳечURS766,YUTS155).TürkiyeTürkçesiağızlarındapekçokyörede/ė/ünlüsüy-ledir:hėş(ADÜM-II882/4,AYA 1/155,DİAT5/22,EİA 3/168,EYA1-1/2,GİAT11/17,KİA1/30,KİAT73/2,NYA 25/20,STİAT5/19),hėç(EİA 3/161,AA 14/2,KİA11/37,KİAT23/19, NYA 2/32).

BunlarakarşılıkklasikFarsçadakigibidüz-darünlüylekullananlehçelerdevardır: Bşk.his te (KTLS340),Tkm.hiç (хичTDS713,KTLS341,TKES167,söyleyiştehiçöz.),Ttr.hiç te (KTLS341).

1.2.7.pėşe(Far.pişe)25 Meslek,zanaat;iş,uğraş..(-kez-üç267/4117/15,NF) بيشهNF’dekiimlayagöre/ė/biçimindeokunanbukelimeFarsçadaki“meçhul

e”telaffuzunu(Steingass268)yansıtmaktadır.ButelaffuzgünümüzTürklehçe-lerineaitsözlüklerdeyeralmamış;ikilehçedeklasikFarsçadakigibidüz-darünlüyletespitedilmiştir:Azb.pişe (пишәEFSL502,söyleyiştepişeöz.),Tkm.pişe (пише TDS535,TKES340,söyleyiştepişeöz.).

1.2.8. tėz(Far.tiz)26Tez,çabuk..(NF 189/14)tėz تيزEski Farsçada /ė/ sesiyle de görülen (Steingass 341,WdCh. 203) bu kelime

HalaçTürkçesindeçiftünlü(diftong)içinde“kapalıe”ünlüsüyledir:tı ez~tiez (eskiFar. tez WdCh.203).Türk lehçelerindegenellikle“kapalı e” sesiyledir:Azb.tėz (тeзADİLIV/142,KTLS884,krş.tiz тизEFSL648),Kkp.tėz(тезKRS

24 hiçDihhuda 14/20871,FTS381,FZ3/2015;hech(hėç)Steingass 1520.25 pişeDihhuda4/5237,FTS76,FZ529;pesha(pėşe)Steingass268.26 tizDihhuda 5/6323,FTS100,FZ1/628;tez(tėz)Steingass 341.

2017, 65 - 1 17

Bilâl YÜCEL

632),Krg.tėz(тезKS2/729,KTLS884),Kzk.tėz (тезKzTS530,KTLS884),Özb.tėz(тезÖTİL2/153,KTLS885,öz.)27,Uyg. tėz(тезURS344,YUTS410,KTLS885).TürkiyeTürkçesiağızlarındaė’litelaffuzyaygındır:tėz(GİAT159/18,EİA3/309,EYA1-24/8,KİA82/85,OAAD53/2,STİAT3/2).

ÖteyandanşulehçelerdeklasikFarsçadakigibidüz-darünlüylekullanıl-maktadır:Bşk.tiz (KTLS884),Ttr.tiz (KTLS885),Tkm. tiz(тизTDS648,KTLS885,TKES444,söyleyiştetizöz.).

1.3. Farsçalaşmış Kelimede /ė/Farsçakelimelerdeki“üstün+ye”imlasının/ė/sesinikarşıladığı,yukarıda

1.1.ve1.2.başlıklarındaelealındı.NF’deyineaynısistemleyazılmışfakatFarsçakökenliolmadığıiçindoğrudan“meçhule”konusuiçindedeğerlendi-rilemeyenbirörnekdahayeralıyor.ArapçakökenliʾeminkelimesininNF’de-ki,FarsçadakiveTürklehçelerindekidurumuaşağıdairdelenmektedir:

1.3.1.ėmin (Ar.ʾemin)28Emin,güvenilir;emin,şüphesiolmayan.özgünArapçadakiçokdahafakat(NF 375/6)ėmin أيمن,(NF 239/2)ėmin اٴيمن

imlasıylaامين ʾemin(NF 195/4,195/9,195/10,376/15,376/17).BukelimeFarsçadabiryandanArapçadakibiçimiyle(امين)yaşarkenbir

yandanda ايمنimlasıylaFarsçalaşmış olarak kullanılmaktadır.29 Sözlüklerde ʾemin, imen, imin, ėymen,ėmenokunuşlarıylayeralmaktadır.NF’de Arapça-daki klasik imlasıyla daha çok kullanılan bu kelimenin iki yerde (239/2, 375/6) elif harfinden sonra “üstün+ye” biçiminde yazılması, Farsçadaki /ė/telaffuzu-nu(Steingass132)yansıtıyorolmalıdır.

Günümüzdebukelime,ikilehçede“kapalıe”sesiyletelaffuzedilmekte-dir:Özb.ėmin (KTLS215,öz.),Tkm.ėmin (эминTDS810,TKES103,söyleyişteėminöz.).TürkiyeTürkçesikonuşmadilindeveağızlarındadagenellikle/ė/ünlüsüyledir:ėmin(OAAD91/4).

Öteyandan,sözlükleregöreşulehçelerde“açıke”sesiyledir:Azb.emin (әминADİL II/274,EFSL185,KTLS214),Uyg.emin (әминURS153,YUTS113,KTLS215,konuşmadilindeimin öz.).BaşkurtTürkçesindeAr.-Far.alıntılardaä>idaralmasıolduğundanimın (TLG759)şeklindedir.

27 ÖzbekTürkçesindekitėzgärd, tėzpäy, tėzräv…(NËL607)örneklerideburayakatılabilir.28 ʾeminLA13/21,iminDihhuda3/3208,eymèn (ėymen) ‘korunmuş,emin’FTS40(krş.èmin

‘emin, emniyetli’ FTS 34), imen~imin FZ 1/210 (sözlükte iymen~iymin imlasıyla), eman (ėmen)Steingass 132.

29 BuhusustaFZ1/210’dakiaçıklama,sözlüğünkendiimlasıylaşöyle:(iymen, iymin) = Kor-kusuz, emin mânasına arapça (âmin) kelimesinden elifin yaya imalesiyle farsçalaştırılmış bir kelimedir. Konuşmada birinci şekli daha ziyade kullanılır.

2017, 65 - 118


2. Kapalı e ( ė ) ArapçaveyaFarsçadakiklasikbiçimininilkharfinde“esre”bulunankimi

kelimelerNF’de“üstün”leharekelenmiştir.Nasılki ilkhecenin“üstün+ye”imlası/ė/sesinigösteriyorsa,sözkonusuörneklerdeki“esre”yerinekullanı-lan“üstün”harekeside/ė/sesineişaretolmalıdır.

Ayrıca,birkaçkelimenin ilkharfindehem“esre”hemde“üstün”görül-mektedir.Böylesibirimlada/i/ile/e/arasındakibirsese,yani/ė/ünlüsüneişaretolarakkabuledilebilir.

2.1. “Üstün” Harekesiyle /ė/AşağıdakisekizadetkelimedenbirkaçınınArapçaveFarsçasözlüklerde

herüçharekeyle(üstün,esre,ötre)kaydageçtiğitespitedilmekteancakbun-ların“esre”liolarakklasikleştikleribilinmektedir.NF’de“üstün”harekesita-şıyanbukelimelerin/ė/ileokunmasınailişkindeğerlendirmeaşağıdadır:

2.1.1.Bėsṭāmi (Far. bisṭāmi)30 Bayezid-i Bistami. .(NF 3/13)Büsṭāmi بسطامى;378/16)289/6,(NF 266/4,Bėsṭāmi بسطامىFarsçadakiözgünbiçimibisṭāmiolanbukelimeninilkünlüsüNF’deüç

kez“üstün”,birkezde“ötre”ileharekelenmiştir.Tekörneğigörülenbüsṭāmi yazılışı,‘ağaç’anlamınagelenbüstāmkelimesininetkisiyledir.Üçkezaynıimlaileyazılanbėsṭāmişekli,odönemdeFarsçanınbirlehçesindeveyaağ-zındakullanılıyorolmalıdır.31

GünümüzlehçelerindenTürkmenTürkçesiyazıdilindebestamı (TKES35,42) bilgisine ulaşılırken konuşma dilinde bestāmi~bistāmi (öz.) telaffuzları tespit edilmiştir. Bu kelime Özbekistan’da bestāmi (öz.) biçiminde söylen-mektedir.TürkiyeTürkçesiyazıdilindebukelimeninhembestami hemdebistamişekli32görülmekte,konuşmadilindeveağızlardaisedahaçokbėstāmi telaffuzuduyulmaktadır.Yazıdiliylekonuşmadilindegörülenikilikullanım,i-earasındakibirseseyani“kapalıe”ünlüsüneişaretolmalıdır.

Bütünbuverilerdenhareketlesözkonusuözelismin,14.yüzyıldaFarsça-nınyaygınbiçimdekonuşulduğukimiyörelerdeTürkçenindeasliseslerindenolan/ė/ünlüsüyletelaffuzedildiğisonucuçıkarılabilmektedir.

30 bisṭāmiDihhuda3/4113.31 NF’ninhiçbiryerinde“esre”ileyazılmadığıhâldemüellifinveyamüstensihinhatayadüş-

tüğünüfarzedipbukelimeyibisṭāmiokumak,eserdekiısrarlıimlayatersdüşmektedir.32 Türkiye’deBayezid-iBestamisoyundanAnadolu’yagelenmutasavvıflarınmezarlarıveya

türbeleribilinmektedir.GoogletaramasındaBestami için500.000,Bistamiiçinise199.000kayıtçıkmaktadır.

2017, 65 - 1 19

Bilâl YÜCEL

2.1.2.cėlve(Ar.cilve)33Görünme,ortayaçıkma..211/6)55/17,cėlve (NF جلوهİlkharfiArapçadaüçfarklıharekeylegörülüp“esre”lişekliyleklasikleş-

mişbukelimeFarsçadaikitelaffuzlayanihem/i/hemde/ė/sesleriylekayıt-larageçmiştir(Steingass369,FTS108).Dolayısıyla,NF’de“üstün”leyazılanbukelimenin“kapalıe”sesiyleokunmasıuygunolacaktır.

BukelimegünümüzTürklehçelerindeklasikFarsçadakigibidüz-darün-lüyleyaşamaktadır:Azb.cilve(ҹилвәADİLIV/480,EFSL763,KTLS104),Tkm.cilve (җилвеTDS311,TKES65),Uyg.cilve (җилвәURS376,YUTS62),Kkp.cilwa(жилўаKRS251),Özb.cilve(жилвaÖTİL1/278,KTLS105).

2.1.3. dėhḳān(Far.dihḳān)34 Bağvetarlasahibi,çiftçi;köyağası..(NF 419/14)dėhḳān دهقانSözlüklerde üç ayrı harekeyle (dihḳān, dėhḳān, dühḳān) verilen kelime,

şu lehçelerde Farsçadaki /ė/li biçimiyle (FTS 162) yaşamaktadır: Azb.dėhqan (деһганADİLII/53, EFSL139),Özb.dėhqān(деҳқон/dėhqån/ ÖTİL1/222),Uyg.dėhan~dėhḳan (дехан~деҳқан URS 455 bk. дихан URS 457, dėxan~dėhḳan YUTS100 bk. dixan 101).

Öte yandan şu lehçelerde düz-dar ünlü tercih edilmiştir: Krg. dıykan (дыйканKrTS795),Kzk.diykan (диқанKzTS126).Kelime,TürkmenTürk-çesindegerileyiciünlübenzeşmesiyledayhān (дайханTDS235,fakatdihgan TKES87)biçimindedir.

2.1.4.dėrem (Ar.direm)35Dirhem..206/6)206/5,206/4,(NFdėrem درمYunancadanArapçayaveoradanFarsçayageçendirhem kelimesiPehlevi-

cededirem yanısıra dėrem (FTS153)biçimindedegörülmektedir.NF’deüçkezgeçenve“üstün”harekesitaşıyanbukelimeodönemdeFarsçadakidėrem telaffuzunuyansıtıyorolmalıdır.

BukelimeAzerbaycanTürkçesindedüz-darünlüyledir:dirhem (дирһәмADİLII/115,EFSL156).TürkmenTürkçesiyazıdilinde/h/ünsüzüdüşürülerekdahaçokderem (TKES83),seyrekolarakdadirem (TKES89)biçimikullanı-lır.Bu lehçenin konuşma dilindederhem/dirhem telaffuzlarına da rastlanır.

33 cilve, celve, cülveLA14/151,Dihhuda5/6881,celve(cėlvė)FTS108,jilwaSteingass369.34 dihḳānDihhuda7/9955,KMT6/5358;dehqān (dėhqān)FTS162,dihqān, duhqānStein-

gass549.Sözlüklerdebukelimenin“گان+ده”yapısındanArapçalaştığıbelirtilmektedir.KelimeninFarsçadaki(Pehlevi)dihgān biçimiiçinbk.FZ2/964.

35 diremDihhuda7/9359,KMT5/4967,Steingass514;derèm(dėrem)FTS153,derem FZ2/877.

2017, 65 - 120


ÖlçünlüTürkiyeTürkçesindeveağızlardabukelimedirhem biçimindeyaşa-maktadır.

2.1.5. ėfṭār(Ar.ʾifṭār)36İftar,oruçaçma. 140/16…).37140/12,(NF 134/11,ėfṭār افطارArapçakökenliifṭār,Farsçada“kapalıe”ünlüsüyledegörülmektedir(FTS

29).NF’deyirmisekizyerdegeçenveherzaman“üstün”harekesikullanılankelime,Farsçadaki/ė/litelaffuzuyansıtmaktadır.

Kelimeninodönemdeki/ė/ünlüsügünümüzTürklehçelerindedevamet-memiş,klasikArapçaveFarsçadaki/i/sesiylekullanımıgenelleşmiştir:Azb.iftar (ифтарADİL II/443,EFSL261,KTLS370),Özb. iftar (ифтoр /iftar/ ÖTİL1/340,KTLS371),Tkm.iftar/iptār(öz.),Uyg.iptar(иптарURS156,KTLS371).

2.1.6. ėḥyā(Ar.iḥyāʾ)38İhya..392/17)(NF 223/8,ėḥyālik ليكأحيا,239/11)ėḥyā (NF 192/4, أحياNF’dedörtkez“üstün”harekesiyleyazılmışolankelime,Farsçadarast-

landığıgibi(FTS15)ÖzbekTürkçesindede“kapalıe”ünlüsüyledir:ėhe (эҳаÖTİL2/459,ėhyaöz.).TürkiyeTürkçesiağızlarındaė’liörneğibilinmektedir:ėhya(EİA 3/91).

Öte yandanAzerbaycan Türkçesinde “açık e” ünlüsüyledir: ehya (әһјаADİLII/308,EFSL201,KTLS374).TürkmenTürkçesindeiseklasikArapçadaveFarsçadaolduğugibidüz-darünlüyledir:ihya(TKES194),ihyā (öz.).

2.1.7.ʿėyādet(Ar.ʿiyādet)39Hastaziyareti.ʿėyādet عيادت (NF 101/10,140/4,227/3,235/6,299/6); fakat, ʿiyādet عيادت (NF

6/2).BirkezklasikArapçadakiimlasıyla(عيادت ʿiyādet),bunakarşılıkbeşkez

“üstün” harekesiyle ( عيادت ) gördüğümüz bu kelime,NF’nin yazıldığı dö-nemdeveyörede/ė/sesiyleolmalıdır.ArapçadakiʿiyādetkelimesinekarşılıkFarsçadaki“açıke”ileʿèyādèt(FTS251)telaffuzu,/i-e/arasındakibir“kapalıe” sesinideaklagetirmektedir.Soruşturmayoluylayaptığımız tespitegörebukelimeAraplarcada/ė/iletelaffuzedilmektedir.Ancaksözlüklerde,ötekilehçelerdeveyaağızlardabunudestekleyecekyazılışarastlanmamıştır.Keli-menindüzenlibiçimde“üstün”harekesiyleyazılmasınınsebepleri;odönemeveyöreyehaslehçeveyaağızözelliği,/y/ünsüzünündaraltıcı-incelticietkisiveyaörneksemeolabilir.

36 ʾifṭārDihhuda2/2640,LA5/59,Steingass84;efṭār (ėfṭār)FTS29.37 KelimeninNF’degeçtiğiyerleriçinbk.Ata1998:114(efṭār).38 iḥyāʾLA14/212,eḥyā Dihhuda1/1259,aḥyā’Steingass 23,eḥyā’ (ėḥyā’)FTS15.39 ʿiyādetLA3/319,Dihhuda10/14512,Steingass874;ʿèyādèt(eyādet)FTS251.

2017, 65 - 1 21

Bilâl YÜCEL

ÖzbekTürkçesindebukelimedüz-darünlüyleiyådet(иёдатNËL264,iyā-det öz.)telaffuzuyladır.TürkmenTürkçesikonuşmadilindehemdüz-darhemde düz-geniş ünlüyle söylenir: ıyādat~eyādat (öz.).Anlaşılan,NF’deki ė’litelaffuzodönemdekalmış,günümüzegelememiştir.

2.1.8. fėrişte(Far.firişte)40 Melek. 38/17…).4138/5,(NF 3/17,fėrişte فريشتهFarsçada/i/yanısıra/ė/sesiylede(FTS260)görülenkelimeşulehçeler-

de “kapalı e” ünlüsüyledir: Kkp. pėriştė (периште KRS 530), Krg. bėrişte (бериште,doğrusupėrişte KrTS417,KTLS),Kzk.pėrişte(периштеKzTS442,KTLS574),Tkm.pėrişde(перишдеTDS528,KTLS575,pėrişde öz.),Uyg.pė-rişte(периштәURS262,YUTS371,KTLS575).BukelimeninTürkiyeTürkçesiağızlarındada“kapalıe”sesiyleolduğugözlemlenmektedir.

Öteyandan, şu lehçelerinyazıdilinde“açıke”ünlüsüyledir:Bşk. feriş-te (KTLS574),Özb.ferişte(фариштаÖTİL2/295,öz.),Ttr.ferişte(KTLS575).AzerbaycanTürkçesiyazıdilindeiseklasikFarsçadakigibidüz-darünlüyle-dir:Azb.firişte(фириштәEFSL677).

2.2. “Esre” ve “Üstün” Harekesiyle /ė/ ArapçadaveFarsçadabirharfi ikiharekeyleyazmageleneğiyoktur.Bu

dillerdelehçeveyaağızözelliklerinebağlıdeğişiktelaffuzlarsözlüklerdeayrıbirmaddebaşıveyacümlecikhâlindeverilir.42Klasikimlasındasözbaşıün-süzü“esre”liolanArapçabirkaçkelimeNF’dehem“esre”hemde“üstün”leyazılmıştır.Tekharfüzerindekibuikiharekei-earasındakibirseseyani“ka-palıe”ünlüsüneişaretolmalıdır.

2.2.1. ėḥrām(Ar.iḥrām)43İhram..374/6)77/4,77/3,39/10,(NF 37/7,iḥrām إحرام,Ancak(NF 276/4).ėḥrām ءأحرامKlasikArapçada ilk harfinin harekesi “esre” olan bu kelime, Farsçada

hem /i/ hemde /ė/ ünlüsüyle (FTS 15) kullanılmıştır.Bu kelimeNF’de beşkez“esre”harekesiyle,birkezdeikiharekeylegeçmektedir.Sözbaşındaki“hemze”harfinin taşıdığı iki harekenin, i-e arasındaki /ė/ sesini karşıladığıdüşünülebilir.

ŞulehçelerdeFarsçadaki/ė/telaffuzuyaşatılmaktadır:Azb.ėhram(еһрамADİL II/218, EFSL 116), Özb. ėhråm (эҳром ÖTİL 2/459, ėhrām öz.). Türkiye

40 firışte Dihhuda 10/15118, FZ 3/1424; firişte Dihhuda 10/15062, Steingass 927; fereşte (fėrėştė)FTS260.

41 KelimeninNF’degeçtiğiyerleriçinbk.Ata1998:146(ferişte).42 Birörnek:قطب : bi żammi’l-ḳāfi ve fetḥihā ve kesrihā (ḳuṭbun, ḳaṭbun, ḳıtbun). 43 iḥrāmLA 12/122,Dihhuda1/920, Steingass21;eḥrām(ėḥrām)FTS15.

2017, 65 - 122


Türkçesi ağızlarında da /ė/ biçiminde telaffuz edilen yöreler vardır: ėhram (EİA 3/91).Öte yandan bu kelime,TürkmenTürkçesinde klasikArapçadakigibidüz-darünlüyledir:ihram(ihrām öz.).

2.2.2. Ėḳlimā (Ar. iḳlimā)44Hz.Âdem ileHz.Havva’nınkızı,Kâbil’inikizkardeşi.

.337/11)337/10,(NF 337/9,Eḳlimā أقليما ,(NF 337/7)Ėḳlimā ءاقليماKelimeninilkharfininharekesiklasikArapçada“esre”,kimiFarsçakay-

naklarda“esre”yanısıra“üstün”dür.NF’dedörtkezgeçenbukelimeninilkharfihiçbirinde“esre”ileyazılmamıştır.Biryerdehem“üstün”hemde“es-re”yle,üçyerde“üstün”leharekelenenkelimenin/ė/iletelaffuzedildiğika-nısınavarıldı.

BukelimeTürkmenTürkçesikonuşmadilindeklasikArapçaveFarsçada-kigibidüz-darünlüyletespitedildi:İklime/İklima (öz.)

2.2.3. ʿėlm(Ar.ʿilm)45İlim.ArapçadakiklasikçokdahaFakat(NF 192/6).ʿėlm ءعلم,(NF 57/2)ʿėlmi علمى

biçimiyle:علم ʿilm(NF 8/14,187/17,188/9…).KlasikArapçada“ayın”harfi“esre”liokunanbukelimeFarsçada“kapalı

e”iledekullanılmıştır(FTS248).NF’debirkez“üstünveesre”,birkezdeelifaltındahemzeve“üstün”harekesiylegörülenikiörnek,odönemdeFars-çadaki“kapalıe”telaffuzunuyansıtıyorolmalıdır.

Kelime,AzerbaycanTürkçesinde“kapalıe”ünlüsüyledir:ėlm(елмADİLII/203,EFSL 164,KTLS382).TürkiyeTürkçesiağızlarında/ė/sesiyleörneklerivardır:ėlm(DİAT23/27,EİA 3/95,KİA44/28).

Ancakşulehçelerdedüz-darünlüyledir:Bşk.ğilim (KTLS382),Krg.ilim (илим KTAS 1213, KTLS 382), Kzk. ilim/ğılım (iлім/ғылым; KzTS 670, ğılım KTLS382),Özb.ilm(илмÖTİL1/323,KTLS383),ilim(öz.),Tkm.ılım (ылымTDS783,KTLS383,TKES183),Ttr.ğıylim (KTLS383),Uyg.ilim(илимURS179,YUTS174,ilm KTLS383).

2.3. /-ėy/ telaffuzuKaynakveyaaracıdildekiklasikimlasındailkhecedeünsüzdensonra/i/

okutan“ye”bulunduranbirkaçkelimeNF’dedüzenliolarak“üstün”ve“ce-zimliye”ile yazılmıştır.Buimla, ilkhecenin/-ėy/biçimindekapanmasınısağlamaktadır.

44 iḳlimāTabakât1/36,iḳlimā~eḳlimā Dihhuda2/2480,aqlımā~iqlımā~iqlımıyāSteingass88.45 ʿilmLA12/416,Dihhuda10/14159;‘alm Steingass863,’elm(‘ėlm)FTS248.

2017, 65 - 1 23

Bilâl YÜCEL

2.3.1. bėyʿet(Ar.biʿat )46 Biat, uyma,tabiolma;ahit.26/6…).4726/1,25/15,(NFbėyʿet بيعت

KlasikArapçadakibiʿatkelimesiFarsçasözlüklerdebėyʿet telaffuzuyladır(Dihhuda3/4549,Steingass222,FTS61).NF’deyirmiyedikezgeçenbukelimeFarsçadaki/-ėy/telaffuzunauygunbiçimde“üstün”harekesive“cezimliye”harfiyleyazılmıştır.Bukelimegünümüz lehçelerindenAzerbaycanTürkçe-sindeaynıtelaffuzlakullanılmaktadır:bėy’et(беј’әтADİLI/226,EFSL38).

TürkmenTürkçesikonuşmadilindebukelimeninhemArapçaylahemdeFarsçaylabağlantılıikiayrıtelaffuzukullanılmaktadır.BiryandanArapçada-kibiʿat kelimesindeki/i/ ünlüsünün uzun olduğunu gösteren /y/ türemesiyle biyāt (öz.)telaffuzu,biryandandaFarsçadakibėyʿet kelimesinde“ayın”har-finin/ğ/sesinedeğişmesiylebėyğat (öz.)söyleyişiyaşamaktadır.

2.3.2.vėyrān(Far.virān)48Viran..(NF 42/2)vėyrān ويرانFarsçadabukelimeninklasikbiçimiolanvirānyanındavėyrān~vėrān te-

laffuzları da vardır.NF’deki imla, Farsçadaki vėyrān telaffuzuyla (Steingass 1483)uyumludur.Aynıtelaffuz,günümüzdeşuikilehçedegörülür:Özb.vėy-ran(öz.,krş.veyrånвайронÖTİL1/171,KTLS949),Tkm.vėyran (вейранTDS123,KTLS949,TKES465,vėyrānöz.).BukelimeninTürkiyeTürkçesiağızla-rında /ė/ ünlüsüyle telaffuzu yaygındır: vėran (EİA 3/327,KİAT 32/7), vėranà (OAAD87/28),vėran(KİA93),vėrane(KİA16/264,STİAT37/21).

Öteyandanşulehçelerdeilkheceninfarklıseslerle(i, ı , ay, ey, oy)karşı-landığıgörülür:Azb.viran (виранADİLI/371,EFSL98,KTLS948),Bşk.vay-ran (KTLS948),Hlç.vı råna(WdCh. 214),Krg.oyron (oйрoнKRTS72-maddeiçinde-),Uyg.veyran(вәйранURS749,YUTS453,KTLS949,konuşmadilindevėyranöz.).

/-ėy/telaffuzunundüzensizörnekleriayrıca,bėzār maddesinde(1.2.2.)birkez(bėzār/bėyzār)vemėve~mėyve maddesinde(1.2.5.)dörtkezgörülmekte-dir.

SonuçTürkçekelimelerde“kapalıe”sesininenönemlieseriolarakkabuledilen

Nehcü’l-Ferādis’teimla-fonolojibağlantısıçerçevesindeincelenenyirmise-

46 biʿatKMT4/3279,beyʿetDihhuda3/4549,bai‘at(bėy’et)Steingass222,bey’èt(bėy’et)FTS61.

47 KelimeninNF’degeçtiğiyerleriçinbk.Ata1998:59-60(beyʿet).48 virānDihhuda 14/20567,FTS375,FZ3/1970;wīrān~wairān (vėyrān)~werān(vėrān)Ste-

ingass 1483.

2017, 65 - 124


kizadetalıntıkelimedenonbeşininodönemFarsçasındakigibi“kapalı-uzune”sesiyle,onüçününise“kapalıe”sesiyleokunacakbiçimdeyazıldığıtespitedilmiştir.

İncelenenkelimelerindökümüşöyledir:“Kapalı-uzun e” veya Farsçadaki terimiyle “yâ-yımeçhûle”, Türkçede-

kikarşılığıyla“meçhule”ünlüsübulunduranonbeşkelimeninaltısıbė-önekiyledir:bė-ġāyet, bė-ḫaber, bė-hūş, bė-meze, bė-namāz, bė-nihāyet.Onbeşkelimeninsekizinde/ė/sesikelimekökündedir:bėhūde, bėzār, dėv, dėvāne, mėve, hėç, pėşe, tėz. Farsçalaşmış bir kelimenin de bu ünlüyle yazıldığınatanıkolunmaktadır:ėmin.

Farsçadaki gibi “kapalı e” ünlüsü bulunduran on üç kelimeden sekizi“esre”yerine“üstün”leharekelenmiştir:Bėsṭāmi, cėlve, dėhḳān, dėrem, ėfṭār, ėḥyā, ʿ ėyādet, fėrişte.Şuüçkelimeninilkharfindehem“esre”hemde“üstün”işaretibirliktegörülmektedir:ėḥrām, Ėḳlimā, ʿėlm. İkikelimeninilkhecesi/-ėy/sesleriylekapanacakbiçimdeyazılmıştır:bėyʿet, vėyrān.

İncelenenkelimelerdenyalnızcaüç tanesinin (Bėsṭāmi, Ėḳlimā, ʿėyādet)“kapalıe”ünlüsüylekaydınaulaşılamamıştır.Farklıikiimlailegörülenkeli-meler(mėve/mėyve, hėç/hiç, ėmin/emin, ʿėyādet/ʿiyādet, ėḥrām/iḥrām, ʿėlm/ʿilm)ise,Farsçadakiikilisöyleyişlerleuyumludur.

Arapça-Farsçakökenlikelimelerdegörülen“kapalıe”imlaları,odönemFarsçasındaki telaffuzunNF’deki yansımalarından ibarettir. Bilindiği üzereFarsça,İranidillerdenSoğdcanınarkasındanonuncuyüzyıldanitibarenOrtaAsya’dageçerlidil(linguafranka)konumundadır.NitekimGazneliler(963-1186),Harezmşahlar(1097-1231),BüyükSelçuklu(985-1157),AnadoluSel-çuklu(1075-1308)devletlerininvebirincidönemAnadoluTürkbeyliklerinin(1071-1409)çoğununyazışmadiliFarsçadır.BöylesineyaygınveetkilibirdilinNF’deizlerbırakmasısonderecedoğaldır.

İştebuetkininizlerisonrakiyüzyıllardaNF’dekiçeşitliliğeuygunbiçimdebirkaçyöndekendinigöstermiştir.OrtaOğuzTürkçesi (OOT,EAT)vede-vamındakiOsmanlıTürkçesindesözkonusuArapça-Farsçakelimelerklasikbiçimleriyleyazılmıştır(biʿat, bi-ġāyet, bihūde, bi-hūş, div, iḥyā, ʾemin, ʿilm, tiz…).TürkiyeTürkçesiyazıdilindebunlarınbazıları“düz-dar”ünlüyle (i)devametmiş(bihaber, bizar, divane, hiç, cilve, dirhem, ihya, ihram, ilim, biat, viran…);bazıları/e/sesiylekarşılanmış(dev, ferişte, tez),birkaçıda/-ey/bi-çimindeölçünlühâlegelmiştir(beyhude, beynamaz, meyve).TürkiyeTürkçesiağızlarındadokuzkelimenin(biat, cilve, dihkan, dirhem, divane, iftar, iyadet, İklima, pîşe)“kapalıe”ilesöylenişineulaşılamamıştır.

2017, 65 - 1 25

Bilâl YÜCEL

AraştırmayakonukelimelerTürkiyedışındakiTürk lehçelerininkimile-rinde /ė/ve /ė/sesleriyle,kimilerinde ise /i/ve /i/sesleriyleveyabaşkabirünlüyleyaşamaktadır.Buçeşitlilik,kaynakveyaaracıdildekitelaffuzlardanbirinintercihedilmesiyanısıraolehçeninayırıcıözelliğisonucudur.Günü-müz lehçelerinde araştırmaya konu kelimelerden şu altısının “kapalı e” iletelaffuzunaulaşılamamıştır:cilve, dirhem, iftar, İklima, iyadet, pîşe.

Nehcü’l-Ferādis; araştırmacıların bakış açılarına göre, yazıldığı çağdangünümüzlehçelerinekadarpekçokkonuyaışıktutmayadevamedecektir.

Kısaltmalar ve Kaynaklar AA:Aydın,Mehmet(2002),Aybastı Ağzı (İnceleme-Metin-Sözlük),Ankara,TDK.ADİL:OrucOv,E.E. (vd.),Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti,C. I (1964), II (1980), III

(1983),IV(1987),Bakı,ElmlәrAkademiyası.ADL:Azәrbaycan Dialektoloji Lüğәti,IC.Ankara1999,IIC.Ankara2003, Azәrbaycan

ElmlәrAkademiyasıNәsimiadınaDilçilikİnstitutu-TDK.ADÜM:caferoğlu,Ahmet (1941),AnadoluDiyalektolojisiÜzerineMalzeme II,2.bs.

1994,Ankara,TDK.AtA,Aysu(1998),Nehcü’l-Ferādis III: Dizin-Sözlük,Ankara,TDK.Ateş,Ahmed–AbdülvahhâbTarzî(1971),Farsça Grameri,İstanbul,MEB.AYA:nakiboğlu,SadiH.(2001),Adıyaman ve Yöresi Ağızları,Niğde,NiğdeÜniversitesi.DİAT:caferoğlu,Ahmet (1942),Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar (Kars, Erzu-

rum, Çoruh İlbaylıkları Ağızları),2.bs.1995,Ankara,TDK.Dihhuda:dihhudâ,Ali-Ekber(1993-94),Luğatnâme-yi Dihhudâ,Tahran,Dânişgâh-ıTah-

rân.EckmAnn,J.(1959),“HarezmTürkçesi”,Tarihî Türk Şiveleri,2.bs.1988,Ankara,TKAE,

s.173-210.EckmAnn,J.(tarihsiz,-1984-),Nehcü’l-Ferādis II: Metin,(Yay.:S.Tezcan–H.Zülfikar),

Ankara,TDK.EFSL:şirvani,YusifZiya(Red.,1985),Әrәb vә Fars Sözlәri Lüğәti,Bakı,Yazıçı.EİA:Gemalmaz,Efrasiyap(1978),Erzurum İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Di-

zinler),C.I-III,Erzurum,AtatürkÜniversitesi.EYA:Sağır,Mukim(1995),Erzincan ve Yöresi Ağızları,Ankara,TDK.FTS:Olgun,İbrahim–CemşitDrahşan(1984)Farsça-Türkçe Sözlük,Ankara,Elhan.FZ:şükûn,Ziya(1984),Farsça-Türkçe Lûgat, Gencinei Güftar Ferhengi Ziya,C.1-3,İs-

tanbul,MEGSB.GİAT:caferoğlu,Ahmet(1945),Güneydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar,Ankara,

TDK.KİA:Ercilasun,AhmetB.(1983),Kars İli Ağızları,Ankara,GaziÜniversitesi.KİAT:caferoğlu,Ahmet (1946),Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, 2. bs.

1994,Ankara,TDK.KMT:MütercimÂsımEfendi(2013),Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi,C.1-6,İstanbul,TYEK.KRS:bASkAkOv,A.N.(1958),Karakalpaksko-Russkiy Slovar,Moskva,AkademiyaNauk.

2017, 65 - 126


KrTS:Kırgızca-Türkçe Açıklamalı Sözlük,Bişkek2000,Kırgızistan-TürkiyeManasÜni-versitesiFen-Ed.Fak.

KS:yudahhin,K.K.,Kırgız Sözlüğü,(Çev.A.Taymas),I.C.Ankara1945,2.C.İstanbul1948,TDK.

KTLS:Ercilasun, A.B.vd.(1991),Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I,Ankara,KB.KzTS:kOç,Kenan(2003)(vd.),Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü,Ankara,Akçağ.LA:İbniManzur(1994),Lisânü’l-Arab,C.I-XV,3.bs.,Beyrut,DâruSâdır.NËL:şemsiyev,Pårsåvd.(1972),Nevåiy Ëserleri Lüğati,Taşkent,ĞafurĞulåmNåmidegi

ËdebiyåtveSen’et.NF:EckmAnn,J.(1956),Nehcü’l-Feradis I: Tıpkıbasım,Ankara,TDK.NYA:korkmaz,Zeynep(1963),Nevşehir Yöresi Ağızları I. C.,2.bs.1977,Ankara,DTCF.OAAD:caferoğlu,Ahmet(1948),Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler,2.bs.1995,

Ankara,TDK.ÖTİL:mArufOv,Z.M.(Tah.,1981),Özbek Tiliniñ İzåhli Luğatı,Moskova,RusTili.Öztürk, Rıdvan (2007), “ÖzbekTürkçesi”,Türk Lehçeleri Grameri,Ankara,Akçağ, s.

291-354.redhouse,J.W.(1974),A Türkish and English Lexicon,Beyrut,LibrairieduLiban.RİA:GünAy,Turgut(1978),Rize İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük),Ankara,Kültür

Bakanlığı.Steingass:StEınGASS,F.(1975),A Comprehensive Persian-English Dictionary,Beirut,Lib-

rairieduLiban.STİAT:caferoğlu,Ahmet(1944),Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar,Ankara,

TDK.şahinoğlu,Nazif(1997),Farsça Grameri Sarf ve Nahiv, İstanbul,Kitabevi.Tabakât:İbniSa’d,Et-Tabakâtü’l-Kübrâ,8C.,Beyrut:DâruSadr.TDS:hamzaýew, M.Ýa.(vd.1962),Türkmen Diliniň Sözlügi,Aşgabat:TürkmenistanSSR

YlymlarAkademiýasy.timurtaş,FarukKadri(1996),Osmanlı Türkçesine Giriş,14.Baskı,İstanbul,Alfa.TKES:meredow,A.–S.Ahallý(1988),Türkmen Klassyky Edebiýatynyň Sözlügi,Aşgabat,

Türkmenistan.(Makalemizdekiatıfsayfalarışutezeaittir:TuncayBöler,Türkmen Kı-lassıkı Édebiyatınıň Sözlügi -Aktarma-, GaziosmanpaşaÜniversitesiSBEYayımlan-mamışYüksekLisansTezi,Tokat2002).

URS:necip,Ëmir[Necipoviç](1968),Uygursko-Russkiy Slovar,Moskva,SovetskayaEnt-siklopediya.

WdCh.: dOErfEr,Gerhard–S.Tezcan (1980),Wörterbuch des Chaladsch (Dialekt von Xarrab),Budapest,AkademiaiKiadó.

YUTS:necip,EmirN.(1995),Yeni Uygu Türkçesi Sözlüğü,(Çev.İklilKurban),Ankara,TDK.

yücel,Bilâl(2007),“Nehcü’l-Ferād1s’teUzun-KapalıE(ė)ÜnlüsününYazımı”,38. ICA-NAS (10-15.09.2007, Ankara) -Bildiriler- Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi,IV.C.,AKDTYKYay.,Ankara2011:2009-2018.

Documents

NEHCÜ’L-FERĀDİS’TEKİ ARAPÇA-FARSÇA KÖKENLİ …tdk.gov.tr/wp-content/uploads/2018/02/1-YÜCEL_2017-1.pdf · 2017 65 1 11 i NF’de aynı imla ile üç kez geçen bu kelime