AFYONKARAI'IİSAR BELEDİYESİ Yayın No:12

IT-5 b 1-f

VII. AFYONKARARİSAR ARAŞTIRMALARI

SEMPOZYUMU BiLDİRİLERi

18-20 Nisan 2005 AFYONKARARİSAR

. . T!lr~l?e P!lyatı~ı a ·ı lıılı'lm Mııştınm\lt.wı Merkezi

KUtUphıınesi

Dem. No:

Tas. No: '356·15 ;L) /- -j.j.1

ANKARA 2007

XIX. YÜZYILDA AFYONKARAHiSAR TAŞRASINDAKi FAAL TEKKE VE ZA VİYELER

A· Tekke ve ZaYiyelerin Genel Özellikleri

Mustafa GÜLER* Gülay KARADAG**

Malazgird Zaferinin ardından Müslüman Türkler'in Anadolu'ya yerleşmeleri aşamasında onlara yol gösteren; dini, ahlaki, mesleki ve sosyal yönden teşkilatıandıran kurunılardan biri tek:ke ve zaviyelerdir.

Anadolu Selçuklu Devleti'nin siyasi birliğini kurmasıyla Orta Asya menşe'li tarikatların mensupları ile birçok ilim ve gönül ehli alperenler, ya göç eden Türkmen boylarıyla ya da onlardan önce Anadolu'ya gelmişlerdir. Hemen faaliyete geçerek yeni iskana açılacak bölgelerde, önemli yol kavşaklarında ve derbentlerde mahallin ihtiyacına göre tek:ke, zaviye gibi kurumlar tesis etmişlerdir. Konu ile ilgili ayrıntılı bilgiye geçmeden önce tek:ke, zaviye ve hangalı kelimelerinin anlarnlarından kısaca bahsetmek yerinde olacaktır:

Tekke: Bir şeybin taht-i riyaset ve idaresinde dervişterin ve zikr ve mukalıele ile uğraştıkları daire-i mahsusayı ifade etmektedir'. Zaviye, bir zahidin ibadetle meşgul olmak üzere. çekildiği tenha hane, küçük tek:ke2

, hangalı ise iki manaya gelmekte olup birinci tek:ke ile ayın anlamda İkincisi ise3 pir tekkesi, merkez tek:ke olarak kullanılmaktadır4.

1-Tekke ve ZaYiyelerin Mimari Özellikleri ve İşletilıneleri Hemen belirtmekte fayda var ki muhtelif tarikatların hangalıları da dahil

olmak üzere gerek şehir merkezlerinde, gerekse köylerde hizmet görenlerin tamamı Islam-Türk mimarisinin yaygın ve muhteşem yapıları olan cami, kervansaray, medrese ve çeşmelerin yapı ve görünümünden oldukça farklıdır. Belki de tasavvuf geleneğinin esaslarından olan sadelik anlayışı sebebiyle bu

* Y ard. Doç. Dr. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü ** Arş.Grv. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü 1 Şemseddin Sami, Kanıus-i Tiir/.:i İstanbul1989, s.432 2 Şemseddin Sami, age, s.680 3 Şemseddin Sami, age, s.571 4 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tari/ı Deyimleri ve Terimleri Sözliiğii, C.L İstanbull993, s.730

77

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

yapılar umumiyede tek katlı ve mütevazı göıünümlüdür. Aynca birkaçı dışında köylerdeki binalar başta keıpiç olmak üzere basit malzemeden inşa edilmiştir. Bu sebeple diğer tüm bölgelerdeki tekkeler gibi araştırmamıza konu olan Afyonkarahisar'ın kaza ve köylerinde XIX asırda varlığını sürdüren tekkelerin kahir bir ekseriyetinden günümüze mezarlık kısımları dışında hiçbir kalıntı ulaşmadığından, mezk:Gr ,Yapıların mimari özellikleri hakkında sağlıklı bilgiler vermek oldukça zordur . Bu durumda günümüze kadar ulaşabilmiş nadir sayıdaki tekkenin özelliklerine bakarak bilgi vermek mümkündür. Genelde tekkeler: Mescid, zikirhane, türbe ya da hazire, çilehane derviş hücreleri, harem, selamlık, kiler mutfak misafir hane6 gibi bölümlerden oluşur. Halen tekkelerin yaıılarında veya yıkılan yerlerinde bulunan camiler ise tesisiere XIX. asrın ikinci yarısında eklenmiştir7• Mesela Sincanlı Bulca Köyündeki şu an kalıntısı bile kalmayan Aslan Bey ZaYiyesinin bulunduğu yerde köyün camisi mevcuttur.

Anadolu'da tekke ve zaviyeler faaliyetlerini vakıf müessesesi sayesinde sürdürmüşlerdir. Anadolu Selçukluları, Beylikler ve Osmanlı döneminde kurulan tekkelerin tamarnı için başlangıçtan itibaren sultanlar, mahalli idareciler, tekke şeyhleri ya da hayırsever kişiler tarafından vakıflar tesis edilmiştir. Bu sayede devamlı ve yeterli gelire sahip olan bu kurumlar hem gerçek amaçları için hem de halkın her yönden bilinçlenmesi için değişik hizmetlerde bulunmuşlardır. Çalışmada konu alınan tekke ve zaviyelerin tamamının vakıflar idaresine bağlı olması, muhasebelerinin evkaf nezareti tarafından tutulması bunun ispatıdır.

2-Tekke ve Zaviyelerin Çeşitli Hizmetleri Tekkelerin ilk görevi İslam Dini'nin temel esaslarının aıılaşılması, yaşanınası

ve yaşatılmasıdır. Bu maksatla insanlara ilk olarak İslam'ın temel esasları anlatılmış, ardından müntesiplerinin ya da buraya devam edenlerin durumlarına göre Kur'an, ilmihal bilgileri, temel fıkıh bilgileri öğretilmiştir. Temel bilgilerin ardından hadis tefsir, siyer, akaid ve tasavvuf gibi ilirnlere de yer verilmiştir. Bunun haricinde tekkede devamlı kalıp eğitimlerini orada sürdüren dervişlere daha ileri seviyede din ilimleri olan usul-i fıkıh, usul-i hadis, usul-i tefsir, kelam, risale-i kübera, tasavvuf risaleleri gibi ileri derece ilimler okutulurdu. Bu doğrultuda XIX. Asır Karahisar-i Sahip Sancağımn yetiştirdiği önemli

5 Arııştırnıamız esnasında gönne irrıkfuıı bulduğumuz Sandıklı Kazası sınırlan içinde bulunan Çoıhisar'daki El van Baba ZaYiyesi göıiintiınü itıbanyla yeni inşa edilmiş olsa da bölgede ayakta kalmış istisnai yapılardan biridir. Her ne kadar da zaYiyeni bütün bölümleri ayakta olmasa da şeyh odası, ve türbe kısımlan aynı l'apı gurubunun içindedir. (bkz: resim) örnek olarak Afyon Mevlevi Tekkesi için bkz: Mustafa Eravcı, "Afyonkarahisar Mevlevihanesi", Sultan

DfviJııi ve Afyonkarahisar 'da Mevlevilik, Afyon 2002 s.215-231, ve Kütahya Ahi Evran Türbe ve ZaYiyesi için bkz: Ara Altun, "Kütalıya'nın Türk Devri Miınarisi", Atatiirk'iin DoğınmoıunlOO. Yı/ma Arnıağan Kiitalıya, İstanbul 1981-1982, s.361. 7 "İlk Osmanh Devrinin Diııl-İctiınal Bir Müessesesi Zaviyeler ve Ziiviyeli Canıiler", İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası(iFM), cilt. XXIII, İstanbul 1963, s.2

78

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

şahsiyetlerden biri olan XIX yüzyıl divan şairlerinden Mehmed Niyazi'nin Şeydi Sultan Zaviyesinde Müderrislik yapmış olması8 burada yüksek seviyede bir eğitim yapıldığının sadece bir örneğidir.

Osmanlı Tekkelerinin belki bugün bilinmeyen en önemli hizmet alanlarından birisi sosyal faaliyetleridir. Halkın bilinçlendirilmesi, toplum halinde yaşamanın genel ve özel kurallarının topluma öğretilmesi, örf ve ·adetlerinin yaşatılması gibi temel değerler genelde köylerde bulunan tekkeler eliyle gerçekleşmiştir. Köy hayatının vazgeçilmez unsuru olan dayanışmanın,

savurımanın, eğlencenin de ilk adresi köy tekkeleri olmuştur.

Özellikle Anadolu'da kurulan ahi tekkeleri, Osmanlı devletinin ilk iki yüz yılında yeni iskfuı edilen gençlerin meslek edinmeleri için özel düzenlemeler yapmışlardır.

Vakıf arazilerinin ekilip biçilmesi b uralardan elde edilen ürünlerin değerlendirilmesi gibi ekonomik alanlarda da tekkelerin önemli hizmetler yaptıklarını söylemek mümkündür.

Askeri alanda ise Tekke mensupları Anadolu Selçuklularından başlamak üzere beylikler ve Osmanlı devletinin gazalarında görev almışlar ve gerek Anadolu, gerekse Balkanlar ve Avrupa'daki fetihlerde önemli roller üstlenmişlerdir. Aynca Osmanlı döneminde her yıl çıkılan seferlere tekke ehlinden birçok kişi katılmıştır. Mesela İstanbul'un fethi için Merkezi Ankara'da bulunan Bayranıl dervişlerinden yirmi bine yakın askerin katıldığı bilinmekte&. Bunun gibi fetih için açılan seferlere katılan dervişler fethin gerçekleşmesinin ardından yeni fetbedilen bölgelerde kalmışlar, buralarda kendilerine tenılik edilen arazilerin geliri ile bölgenin İslamiaşması kalkınması için önemli roller üstlenmişlerdi. Aynca hem köylerdeki tekkeler hem de derbent tekkelerinin önemli görevleri arasında güvenlik ve gözetierne faaliyetleri ön planda gelmektedir. Mesela bugün Sincanlı Kazasına bağlı Kırka Köyü'nde sadece kurulduğu mahal bilinen Germiyanizade Yakup Bey Zaviyesi ve Şuhud Ağzıkara Humar Ana Zaviyesi bu guruba verilebilecek iki örnektir.

B- Afyonkarahisar'da XIX. Asırda Faal ZaYiyelerin Kazalara Göre Dağılıını

XIX. Asrın başlarına kadar Afyonkarahisar, Anadolu vilayetinin bir sancağı iken 1835 sonrasında oluşturulan yeni sistem sonucu Hüdavendigar Vilayeti'nin

8 Mehmet San, "AfYonkarahisarlı Di var Şairlerinden Mehmet Niyazi ve Şürleri", Vll. AfYonkarahisar Araştırmalan Sempozyumu Tebliğleri, 18-20 Nisan 2005. 9 D. Mehmed Doğan, "Büyük Fetih ve Ankara", Tarihi Kiiltiirii ve Saııatryla VII. Eyiipsultaıı Sempozywmt Tebliğeler Kitabı, İstanbul 2003, s.64

79

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

beş livasından biri haline gelmiştir. Çalışma konumuza esas teşkil eden defterlere göre sarıcağın merkezle birlikte on bir kazası mevcut olup bunların dördü bugün Denizli sınırlarında yer alan Şeyhlii11, Baklan12

, Homa13 ve Çal kazalandır. Diğerleri ise Sandıklı, Şuhf:!d, Sincanlı, Bolvadin, Barçınlı14, Gevikler(Dinar) ve Dazkırı kazalarıdır 1 :ı.

XIX. yüzyıl başlan Osmanlı Devletinin idari, askeri, dini, sosyal ve ekonomik yönden birçok alanda sistem değişikliğine gittiği bir dönemdir. Yeni orduların kurulması, giyim kuşamda yapılan değişiklikler, eğitim alaıunda yapılan yenilikler gibi Devletin en önemli sosyal ve ekonomik kurumları olan vakıfların idaresi ve uygulamalarında da değişikliklere gidilmiştir. Bu doğrultuda 12 Rebiulevvel 1242/13 Eylül 1826'da EvkM-i Hümayfin Nezareti'nin kurulmasuun ardından, o zamana dek muhtelif alt yönetimler tarafından idare edilen vakıfların yönetimleri tek çatı altında birleştirilmiştir16 • Haliyle Osmanlı mülkünün her tarafında bulunan tekke ve zaviyelerin idaresi de mezkur nezarete bırakılmıştır. Nezaretin kuruluşundan kısa bir süre sonra mevcut vakıftarla ilgili kapsarıılı bir tespit ve muhasebe çalışması yapılmış, tabiri caizse Osmanlının klasik döneminde yapıldığı gibi vakıfların

mufassal bir tahriri çıkanlmıştır. 1840'1ı yıllardan itibaren yapılan bu çalışmalar o dönemde vakıflar idaresinin sorumluluğu altındaki tesislerin daha sistemli idaresini sağlamış, bu çalışmalar esnasında tutulan defterler de o günden bu güne yapılan araştırmaların temel kaynakları olmuşlardır.

Bu faaliyet çerçevesinde tutulan defterler halihazırda çoğu yıkılmış ve yok olmuş hatta adlan bile bilinmeyen mezkur yapıların tarihi için en önde gelen kaynaklardandır.

Biz de Afyonkarahisarda bulunan tekke ve zaviyelerin daha iyi anlaşılması maksadıyla Evkaf-i Hümayfin Nezareti tarafından tutulan "Karahisar-i Sahip Sancağımn lıavi olduğu kazalarında vaki bi'l-ciinıle

evkaf-ı şerife ve tekfiy{i ve zevayanın muhasebelerini ru'yet etmek üzere" tutulan17 1261/1846 tarihli merkez ile birlikte Sandıklı, Şulıud, Sincanlı ve Bolvadin 18 kazalarını muhtevi

10 Diğer sancaklar: Bursa(Merkez), Karesi(Balıkesir), Ertuğrul (Bilecik) ve Kütahya'dır. 11 Günümüzde Denizli ili Çivril kazasının Işıklı kasabası 12 Denizli'ye bağlı ilçe merkezi 13 Günümüz de Çivril İlçesi Gümüşsü Bucağı 11 Barçınlı Kazası sınırlan içerisinde günümüzde Eınirdağ, Bayat ve İscehisar ilçelerine bağlı köyler

girmektedir. 15 Başbakanlık Osmanlı Arşivi(BOA), Evkaf Defterleri Kata! oğu (EV), 12348 16 İbnü'1-Emin Mabrnild Kemal İnal-Hüseyin Hüsarnüddin, Evkôfi Hiimfiyıôı N aziiretinin Tari/ıçe-i Teşkilatı

ve Niizziimı Teracim-i Alıvali, İstanbul131211894, s.26 u EV, 12348 ve 13904 18 Bu defterde Barçınlı, Bolvadin Kazası'na bağlı olarak kaydedilmiştir.

80

AFYONKARARİSAR BELEDİYESİ

12348 numaralı; 1267/1853 tarihli Şeyhlü, Baklan, Çal, Roma, Geyikler ve Dazkın Kazalannı muhtevi 13609 numaralı; 1266/1852 tarihli Merkez, Sandıklı, Şuhud, Sincan1ı, Bolvadin, Barçınlı, Baklan, Roma ve Geyikler kazalannı muhtevi 13904 numaralı ve 1275/1860 tarihli Merkez, Sandıklı, Şuhud, Sincanlı Bolvadin ve Barçınlı kazalanın muhtevi 16686 numaralı defterleri esas alarak XIX. yüzyılda tekkelerin vakıf mütevellileri ve geliriemi tespitetmeye çalıştık. Aynca bir kısım zaYiyelerin günümüzdeki durumlannı mahallinde tespit ederek fotoğrafların çalışmamızın sonuna eldedik

Bu temel açıklamalardan sonra defterlerdeki sıralamayı esas alarak tekkelerin adları bulundukları köyler, muhasebenin tutulduğu yıllardaki y.elirler ve mütevellilerini adlannı şu şekilde tablolaştırmamiz mümkündür 9

: ,

19 Afyonkarahisar'ın günümüzdeki kazalannda zaviyelerle ilgili tablolar oluştunılınken genelde 12348 nınnaralı defter esas alınmış, daha sonraki yıllarda farldı kayıtlar 13604 nınnaralı defterden alınmıştır. Bugüp Denizli iline bağlı ilçelerdeki zaviyeler için 13609 nınnaralı defter kullanılmıştır

20 EV 13609 7b 21 EV: 13609:4a , .

81

Köy/Mahal Adı

Merkez Yeniçay Mahallesi

Merkez

Merkez

Merkez

Merkez

Merkez Meydan Mahallesi

Ahınedli

Ahurhisar

Ala mescit

Çakır mahallesi

Çorhisar Güdübez (Çambeyli) -

Hacı

Hacı Köy

Kara Sandıklu Kılandıraz(Karadirek)

1 EV, 13609, 7b. 2 EV, 13609, 4a.

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

1- Sandzklı

ZaviyeAdı Mütevellisi

Yalıncak Baba Ahmed bin Mehmed

KulacakAli Seyid Mustafa bin Ahmed

Mürüvvet Baba Mustafa Şeyh

Müslihiddin Şeyh Mehmed ibn cami'-i şerif ve Mustafa tekkesi AliRumi Mahlul

Molla Ahmed 112

Ahi Bayezit Mehmed 112 nin 1/3 ve Osman 112 nin 1/3 ve Mustafa 1/2 nin 113

Şeyh İbrahim Hafız Mehmed Karacık Mahlul

Şeyh Mustafaoğlu Şeyh Abdurrahman

Şeyh Karkın 112, Şeyh Ahmed 114, Mehmed 114, Şeyh Hazma 1/4

Mescid-i Hoca Seyid Abdurrahman ve Fakih Seyid Mustafa ve Musa Elvan Baba Mehmed Resul Fakih Derviş Ömer

Ali ve Mehmed ve Şeyh Ömer Ahmed ve Mustafa,

Ahmed Seyid Mustafa ve

YunusErmem Seyid Rahmettillah ve Seyid Halid

Köse Seyidi Şeyh Osman Efendi Şeyh Safa Şeyh Abdullah bin

82

Yıllık {akçe) Geliri

52

19

77

121

61

149

113 1502

382

65

49.5 18.5

46.5

75

110 173

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

D ed e Ahmed

Kır ka Hangah-i Y ahşizade Şeyh

272.5 Halveti İsmail(Kütahyada)

Kırta KumralDede Hasan 323.53

Koçhisar Ahi Hızır

İbrahim ibn Mehmed4 103 (Şeyh Hızır)

Koçhisar Hatib İvaz Seyid İbrahim 82.5 Kochisar KasımBey Mahlul 32.55

Kuyucak Şeyh Şeyh Abdullah ve Şeyh

18.5 Şehabeddin Hasan

Kuzluca (Hocalar' a Şeyh Yahşi Molla Osman ve 414

bağlı) · Baba karındaşı Molla Ali Maç il Şeyh Müfil Halil 90 Menteş Menteş Baba Ali 78.5 Susuz ŞeyhHazma Abdullah 72

. Tavil Süleyman Baba Hasan 63 Yağdı KoyunBaba Osman 52.5 Yavaşlar Ce beseki Seyid Mehmed 198 Yumruca YumruDede Muhlul6 607

2-Şuhud

Köy/mahal Zaviye Adı Mütevellisi Yıllık (akçe) adı

Merkez Sarı Baba Merkez Ali Kadı Merkez Şeyh Hasan Ağzı Kara Humar Ana

Anayurt N azır Seyidi Sultan

Atlıhis ar Çökek

3 EV, 13609, 3a. 4 EV, 13609, 3a. 5 EV, 13609,7b.

Ömer Seyidi Şeyh ihtiyar

Geliri İsmail ve Ahmed - 86 Hacı Ahmed 23 Mehmed 478 Ömer ve Hacı 1680 Mehmed İbrahim ve diğer 1701 Mehnied

50.5 Abdullah 358

6 Mahliil: Daha önceki mütev.ellisi vefat etmiş ve yerine yenisi atanmamış durumda kalan vakıflara verilen isim. 7 .

EV, 13609 ,7a.

83

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

EfeKöy Efe Hazma Sultan Halil ibn Halil Karlık Şeyh Hasan Seyyid Hasan Kurtul Şeyh Muslihiddin Mahlul Seydi Germiyanzade

Yakub Bey Suğlu Ali Fakih

Köy/ · Zaviye Adı mahal adı

Se yi di Seyidi Karaca

Şeyh Hızır Ahmed

Elvan Paşa Elvan Paşa

~ -:. ~'\. HocaFakih Bulça_

Ciftliği

Bulca Arslan Bey Saraycık · · Hızır Bali Hacı.Ba!:ıa . Divani Baba Kır ka Germiyanzade

Köy/ Zaviye Adı mahaladı -Merkez Cemaleddin Merkez AhiMehmed Merkez ŞeyhAli

Çay Sultan

8 EV, l3609 4a. 9 • . ')r

EV, 13609Aa. 10 .

EV, 136094b. 11 EV, 13609, 4b. 12 EV, 136_09, 5a. 13 EV, 1~609, 4b~ 14 •.. '.!.

EV, 13609,5a. -.

Süleyman

El-Hac Ahmed

3- Sincanlı

Mütevellisi

Hacı İbrahim

Süleyman ve Ahmed

Mehmed 'A, İbrahim 'A diğerleri 11

Abdurrahman ve Abdullah

Şeyh İbrahim 12

Süleyman ve Mahmud Ahmed Efendi Ali Paşa

4- Bolvadin

Mütevellisi

Me lım ed Mehmet ve Veli Mahlul Abdullah, Murad ve Alaaddin

1048.58

2109

22010

877

18

Yıllık(akçe)

geliri 165

6

838.5

25.5

717 Mahlul 104.5 Mahlul

Yıllık< k ) gd" . a çe e ın 180 735 13

8014

Mahlul15

15 Sultan Alaaddin.Zaviyesi 1261/1845 tarihli defterde malılul iken 1267/1852 tarihli defterde geliri 2000 kuruş olarak gerçekleşmiştir.

84

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

Alaaddin Dişli Selçuk Ahmed ve Abdullah16 121 KaraViran Dündar lı Osman 91 Muharrem Şeyh Ahlad Osman 115 Oyum

AhmedPaşa El-Hac İbrahim, Mehrned, 146

Ağac Abdi, İbrahim ve Mustafa Tezli Şeyh Yunus Mustafa 414 Dişli İlyas Bey Ahmed 220

5- Barçınlı

Köy 1 mahal adı ZaviyeAdı Mütevellisi Yıllık

• ıı;eliri(akçe)

Ahiler(Bayat) Ahi Yusuf MehmedAli 205 Akpınar(Bayat) Akpınar Mahlul 41017

Alibeğce (Ernirdağ) Beğce

Süleyman 406. Sultan

Anandız Haydan Süleyman ibn İbrahim 292.518

Çelebi Mustafa ibn ihrahim Arapviiarn Arap viranı Mah1ul 410 Arslan! u SarıLala İbrahim ve Zeynep Hatun 4294

Balcam(Ernirdağ) Hazma

Mahlul 122519

Fakili

Barçınlu Gökdeş 101 Sultan

Gökçeöz Haydar Süleyman ibn İbrahim

Aym Çelebi Mustafa ibn ihrahim

İnceğiz Ebu

Mahlul . 30020

Müslim İnlice(İscehisar) Şeyh Hasan Halihe Abdülkadir 716

Kırkbaş Haydar Süleyman ibn "İbrahinı

Aym Çelebi Mustafa ibn ihrahim

16 EV, 13609, 5b. 17 Defterde aym başlık altında dört zaviye zikredilrniş ve hepsine aym gelir kaydedilmiştir bunlar Arapviram, Pınarcık ve Uzundede zaviyeleridir. Bkz: EV, 13609, 6a. 18 EV, 13609,5b. 19 EV,13609,5b. 20 EV, 13609,5b.

85

AFYONKARARİSAR BELEDİYESİ

Pınarcık Pınarcık Mahlul 410

Pürnük(Emirdağ) Şeyh

Mustafa ibn Abdullah 143021

Şabanlu

Seyidiler(İscehisar) Hasan Ahmed Basri

UzunDede UzunDede Mahlul 410

Veysel(Emirdağ) Veysel Halil 376 Karam

6-Geyikler(Dinar)

Köy 1 inahal adı Zaviye Adı Mütevellisi Yıllık (akçe) geliri

Merkez ŞeyhArap Halil ibn Mustafa ve 232.5 Sultan Ahmed

Merkez HızırBaba Halil 200 Dikici Akbaba Mahlul 275

7-Dazkırı

Köy lmahal · Zaviye Adı Mütevellisi Yıllık

adı geliri Kızılca Viran Harabi Kozca Abdurrahman 525 Eveller Karakuyu Mahlul 500

8-Şeyhlü

Köy 1 mahal adı ZaviyeAdı Mütevellisi Yıllık geliri(akçe)

Merkez Hacı Fatma Ömer Efendi ve 461.5 muhammed Abdullatif ve ı

Merkez Tokadi Dede Abdurrahman

132.5

Merkez Karaköçek Mehmed Said ve 515 Mustafa sabit

Merkez Boyacı Baba Müftizade Yusuf efendi 289 Merkez Şeyhü' I-eşraf YusufEfendi 770.5 Merkez KaraAksun Mahlul 52

21 EV, 13609,6a.

86

AFYONKARARİSAR BELEDİYESİ

Akpınar Ahmed Fakili Mahlul 86 Akpınar Aşık Hüseyin Mahlul Ayın

Akpınar RimHatun Mahlul Ayın

Bulgudar PaşaEfendi Mahlul 88 Çivril Şeyh Mükremin Habib, Ali, Mehmed 375 Çivril Gökbaşlı Ahmed ibn Hasan 140

· Çivril Na'ledenlü? Ahmed ibn Nasan Ayın

Çivril Şeyh Habib Mahlul Ayın

Geyik Efendi zade Demirci . UmurBaba Mehmed Ahmed ve 5250

Mustafa Haydan-i Cedid Deinir Paşa Mahlul -

'iğdir Şeyh Hasan Ömer, Mustafa, 22.5 Mehmed, Ali, Emin

İn cü Dilbend Baba Süleyman Efendi 282

Kızılca Söğüd, Emirhan Baki Efendi ve Hafız

Ayın Mustafa

Kuyulu Emirhan Baki Efendi ve Hafız

Ayın Mustafa

Melhoş DemirPaşa Mahlul. -SökmenBaba inecik Osman 105 Sumak-i ulya Aııdıkçı Halil Suri Hatun. 172.5

Tokça TokçaBaba Hafız Mustafa ve Hasan 150 ve Ömer

Yaka Şeyh Cüneyd

Çivrilli İbrahim 3000 Bağda di

Yaka Şeyh Karlı Baba Mehmed ve Ahmed 1930 Yaka Şeyh Ali Mehmed ve Ahmed Ayın

Y akasumak mea Teşneli

Baki Efendi ve Hafız 300 sufla Mustafa Y akasumak mea

Emirhan Baki Efendi ve Hafız

Ayın ulya Mustafa Yeni ce Meydan Ali Fakili Mehmed ve Mustafa 543 Y enicehisar Ali Fakili Hüseyin 210

87

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

9-Baklan

Köy lmahal Zaviye Adı Mütevellisi

Yıllık

adı gıli . (akçe) e rı

Merkez Kekec HacıMehmed 450

Merkez MahmudGazi İbrahim ve Kalender

300022 Dede·

D ed e Hüsarneddin Hali Efendi 7623

lO-Çal

Köy/mahal adı ZaviyeAdı Mütevellisi y~(akçe) gelırı

İkiz ce ÖküzBaba Ömer ve Ali Efendi 325 Sazak Zekeriyya İbrahim 600

11-Homa

Köy lmahal ZaviyeAdı Mütevellisi Yıllık (akçe)

adı geliri Merkez Alaaddin İsmail ve Mehmed 150 Merkez Hacı Baba, Mahlul 250 Merkez Sakallı Baba Mahlul 180 Sudleş Abdü'lazim İsmail ve Mehmed 112.5 AcemKava~ MestanBaba İsmail ve Mehmed 63.5

XIX. yüzyılda yukarıda zikri geçen kazalar ve köylerde tespit ettiğimiz tekke ve zaviyelerin toplam sayısı 123 olup defterlerdeki ifadeye göre bunlardan sadece biri tekke biri hangiili diğerleri de zaviye olarak kaydedilmiştir.

12-Zaviyelerüı ve Kurulduğu Yerlerin İsimleri

Yukarı da· zikrettiğirniz zaviyelerin bir kısmı isimlerini Anadolu' ya ilk dönemde yerleşen ve kendilerine Horasan erenleri, Y esevi dergahı

mensupları denen şahıslardan almaktadır. Mesela bu isimlerden Ahi geçen

22 EV, 13609,6a. 23 EV, 13609,6a.

88

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

tekkelerin kuruculannın ilmi liyakatının, tasavvuf sülı1kunun yanında Ahi şeyhi olduğunu, Fakih geçenler ise yine tasavvufı liyak~tlerini yanı sıra

devirlerinin tanınan hukuk alimleri olduğu anlamını taşımaktadır. istisnai olarak, adianna birçok yerde çeşitli eserler yapılan meşhur şahsiyetlerin adlannı taşıyan zaviyeler de mevcuttur. Sandıklı Hacıköydeki Yunus Emrem Zaviyesi bunlardan biridir. Sandıklıdaki bu zaviye ilk dönem Anadolu İslam­Türk kültürünün en önde gelen şahsiyetlerinden olan Yunus Emre'nin Sandıklı'ya nispetini kolaylaştıracak bir eserdir. Zaten bu ve benzer bilgilerden hareketle bölge halkı ve yöneticiler Yunus Emre'yi Sandıklı'ya nispet etmektedirler. Yunus Emre'nin şahsiyeti ve etkileri göz önüne alındığında pek uzak olmayan bu ihtimalden başka biz burada başka bir hususa dikkat çekmek istiyoruz. Bilindiği gibi Yunus Emre, hep Tabduk Enıre dergahının dervişi olarak bilinir. Ancak onun daha sonrada irşad ile vazifelendirilmiş ve yüksek ilme sahip bir fıkıh ve tasavvuf ulusu olduğu pek hatırlanmaz. Bu zaviye bizim için Yunus'un büyük bir şair olması kadar aynı zamanda bir şeyh ve ileri derecede bir alim olduğunu önemli bir göstergesidir24

• Yine Veysel Köyü'ndeki Veysel Karam Zaviyesi'nin adı Hz. Peygamberi göremeyen ancak kendisine Hz. Peygamber tarafından hırkası hediye edilen ve ilk dönem İslam Tarihi'nin abide şahsiyetlerinden Üveys el­Karani(ö.657)'ye nispet edilmektedir. Aynı şekilde Şeylılü Kazasına bağlı

Yaka köyündeki Şeyh Cüneyd Bağdad! zaviyesi de Büyük İslam Mutasavvıfı Şeyh Cüneyd Bağdadi(297 /909) adına tesis edilıniştir.

Zaviyelerin bir kısmı ise kurucu şeyhlerinin adını taşımaktadır. Bu müesseseler muhtemelen merkez tekleelerden ihtiyaç duyulan bölgelere gönderilen ve daha sonra oraya yerleşen şeybin ya da tarikatın kurucusu olan mürşidin adını taşımaktadır.

Tekkelerin bir kısmı Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı

dönenılerinde bölgede görev yapmış idareciler tarafından tesis edildiğinden onlann adlannı taşımaktadır. Mesela Çay' daki Alaaddin Zaviyesi Sultan Alaadin Keykubat(v.1237) adına yaptırılan kervansarayın yanında onun adına tesis edilmiştir. Yine muhtelif yerlerde kurulu Germiyanizade Yakup Bey zaviyeleri Germiyanoğlu Birinci Yakup" Bey tarafından kurulmuştur. · Şuhud'daki Ali Kadı Zaviye'si burada görev yapan Kadı tarafından inşa edildiğinden onun adını almış olmalıdır.

İsinıler konusundaki bir başka örnekte Hanım adı taşıyan zaviyelerdir. Şuhuddaki Humar ana, ve Şeylılü'deki Rim Hatun ile Hacı Fatma zaviyesi hanım adı taşıyan zaviyelerdir.

Zaviyelere verilen son isim grubu ise yer adlandır. Yukanda zikrettiğimiz zaviyelerin bir ·kısmı yerleşim yerinin yada zaviyenin

24 Fuat Köprülü, Türk Edebiyatmda İlk mutasavvıjlar, Ankara 1984, s.273-274.

89

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

kurulduğu mahallin adını taşımaktadır. Ancak mezkur yerlerin adlarını bu zaviyelerden alıınş olabileceği ihtimalini de göz ardı etmemek gerekir.

Su durumda yukarıdili zaviyelerden ondokuz çeşit sıfatın kullanıldığı görülmektedir ki bunların çeşitleri ve kullanım sıklığı

aşa daki bl d rilmi · 111 ta o a ve ı ştır:

Kullanılan Sıfat Knllamm adedi Ahi 4 Aşık ı

Baba ı8

Balı ı

Çelebi 3 De de 4 Devlet Adamı25 ı4

Fakili 8 Hanım. 3 Hatip ı

İslam Büyüğü 3 -Lakaplı isim 3 Lala ı

Seydi 3 Sultan26

J 4 Şeyh 26 Tarikat adı ı

Yalın isim ıs

Yer adı 10 Toplam 123

\

Çalıştığımız defterler arasında zaviyelerin tarikat aidiyetleri ile ilgili bilgi bulunmamasına rağmen bunun tek istisnası Kırka köyündeki Zaviyeııin Hangah-i Halveti olarak zikredilmesidir27

•

Tespit edebildiğimiz kadarıyla XIX. yüzyıl kayıtlarında bulunan yer adlarının büyük bir çoğunluğu günümüzde halen kullanılmakta olup isimleri değiştirilen yada iskan mahalli olmaktan çıkan yerler pek azdır.

25 Devlet adaınlanıu içine padişalılardan mahalli yöneticilere kadar bütün sınıflar dahildir. 26 Sultan: Tasavvuf literatüründe tarikat pirine verilen addır. (Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.ill, İstanbul 1993, s.276. TI ' EV, 12348 vr. 7a.

90

AFYONKARARİSAR BELEDİYESİ

Mesela Sandıklı bölgesinde zikrettiğimiz köylerden sadece ikisinin adı değiştmlmiş olup bunlardan biri halen Karadirek Kasabası olarak bilinen Kılandıraz ve Çambeyli Köyü olarak bilinen Güdübez' dir. Kalan yer isimleri günümüzde de aym isimlerle anılmaktadır. Bu durum Afyonkarahisar taşrası için çok önemli ipuçları vermektedir. Birincisi tarih araştırmaların önemli bir unsuru olan ve araştırmacıların işini büyük ölçüde kolaylaştıran yer adlarımn devamlılığı meselesi oldukça önemlidir. Bir diğer husus da sarulanın aksine bu bölgelerde yerleşik iskfuunı ilk olarak Türk iskarn döneminde başladığıdır ki bu da Anadolu' daki İslam Türk yerleşim sürecinin tarihi geçmişi açısında oldukça önem arz etmektedir. · ·

13-Gelir Durum/an:

Zikrettiğimiz zaviyelerin yıllık muhasebe kayıtları hiç şüphesiz ait olduğu bölgenin ekonomik durumu hakkında da ciddi ipuçları içermektedir. Her ne kadar zaviyelerin gelirleri kendileri için temlik edilmiş arazilerden sağlansa da bu arazilerin gelirleri bölgenin iktisadi yapısı ve iklim durumuyla doğrudan ilişkili olduğundan elde ettiğimiz bilgilerden hem zaviyelerin hem de yörelerin ekonomik durumları az da olsa açığa çıkacaktır.

incelediğimiz defterlerdeki kayıtlara göre kazalar bazında en yüksek gelire sahip olanları Şuhud kazası tekkeleridir. En düşük gelir gurubunu ise Sandıklı bölgesi zaviyeleri oluşturmaktadır. Kaza merkezindekiler de dahil olmak üzere köylerden en yüksek kayıt 414 kuruş yıllık ile günümüzde Hocalar ilçesini .bir köyünde kurulu bulunan Kuzluca Köyündeki Şeyh Y ahşi Baba Tekkesidir. Belki de bu .,tekkelerin az gelire sahip olması Sandıklı ovasında birbirine çok yakın aralıklarla kurulmuş ve halen aynı adları

taşıyan köylerin yerleşim durumudur. Şuhud Kazası'ndaki zaviyelerden üç tanesi 1000 kuruşun üstünde vergi ödemiştir. Zikri geçen zaviyelerin malılul olanları haricinde en yüksek gelire sahip olanı Şeyhlü'deki Umur Baba zaviyesi olup yıllık geliri 5250 kuruştur. İkinci sırada ise Barçınlı'daki Sarı Lala zaviyesi gelmekte olup yıllık muhasebesi 4294 kuruş tur. En düşük geliri kaydedilen zaviye ise Sandıklı Merkezde bulunan Ali Rumi zaviyesi olup yıllık muhasebesi altı kuruştur. Genel olarak geliriere bakıldığında derbent tekkesi olarak isirnlendirdiğimiz yol üzerlerinde yada konaklama mahallerinde bulunan zaviyelerin yüksek gelir kaynağına sahip oldukları müşahede edilmektedir.

91

AFYONKARARİSAR BELEDİYESİ

C-Zaviye Sayıları ve Gelirlerinin Yıllara Göre Tasnifi

Kaza Zaviye Sayısı (yıllar) Toplam Gelirleri Adı 1260/1845 1265/1850 1275/1864 1260/1845 1265/1850 1275/1864 Sandıklı 26 30 25 6807/10 5505/30 1277 Şuhud 8 8 10 5253.5 6131/30 846 Sincanlı 8 4 5 1856 - 3065 920 Bolvadİn 9 5 9 1529/20 1527 3137/20 Barçınlı 8 17 9 4252.5 6147 1174/10

1267/1852 1265/1850 1267/1852 1265/1850 Şeyhlü 31 17285/10 H oma 5 4 754 737.5 Baklan 3 3 3526 3652 Çal 2 - 925 Dazkın 2 1025 Geyikler 3 2 ;, 705.5 320

Sonuç Yukanda isimleri, tarihi, sosyal, dini ve ekonomik önemleri hakkında

bilgi verdiğimiz zaviyelerin tamamı 1924 yılında kapanmıştır. Ancak bu kapanma sadece faaliyeti durdurma olarak kalmamış maalesef yüzyıllarda halkın sosyal hayatında ve devletin politikasında önemli yer tutmuş bu müesseselerin tamamen silinmesi ile sonuçlanmıştır. Kapatılmanın ardından buralarda bulunan ve tarihi önemi haiz eserler yağmalanmış, kütüphaneleri tarumar edilmiş, · hazireleri ya mezarlığa dönüştürülmüş ya da yok edilmiştir. Böylelikle sadece yapılar değil sinelerinde barındırdıklan hatıralan da yok olmuştur. Bir müddet sonra bir çoğu;nun adlan sanlan bile unutulınuş, bir kısmından geriye sadece bir yada birkaç mezarlık kalmıştır.

Mesela Şuhud kazasında zikri geçen on iki zaviyenin üçü kaza merkezinde bulunmasına rağmen ne yazık ki bu eserlerin yerlerinde yapıyı hatırlatacak ya da diğer yerlerdeki gibi türbe kısmından kalıntı dalıi yoktur. San Baba Tekkesi binası ve haziresi yıkılmış olup sadece kurulu bulunduğu eski alan

· aynı mahallede oturan kişilerce bilinmektedir. Diğer iki Zaviyeden Ali Gazi adınıtaşıyan yapının bulunduğu yer ve kalıntılanyla ilgili maalesef hiçbir bilgiye ulaşamadık. Şeyh Hasan Zaviyesi'nden ise sadece ne olduğu tam olara..k tespit edilemeyen bir mezar kalıntısından başka bilgi yoktur.

Bu durum unutmanın ötesinde bir başka tehlikeyi d'e beraberinde getirmiş, yüzyıllarca halk tarafından benimsenen ve genelde ehil kişilerin" ellerinde halka yol gösterin bu müesseselerden bazılan sonraki yıllarda önceki gayesinden çok farklı olarak canlandırılmaya çalışılmıştır. Fakat asıl maksat ve işlevi bilinmediğinden bu kurumlar sadece halkın dini duygulan ile umutlannı kemiren yerler halini alınıştır.

92

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

Tekke ve zaviyelerle ilgili defterlerden birinin son sahifesi EV 12318

Tekke ve zaviyelerle ilgili defterlerden birinin son sahifesi EV 13609

93

Sandıklı Merkez Ahi Bayezid ZaYiyesi'nin tür be kısmı

SandıklıMerkez Yeniçay Mahallesi Yalıncak Baba ZaYiyesin'den geriye kalanlar

94

AFYONKARARİSAR BELEDİYESİ

Şuhud Merkez Şeyh Hasan ZaYiyesi'nden geriye kalan mezar

Sandıklı Koçhisar Köyü'nde Hatip İvaz ZaYiyesi'nden geriye kalan mezarlık

95

AFYONKARARİSAR BELEDİYESİ

Sandıklı Çorbisar Elvan Baba Zaviyesi'nin bugünkü durumu

Sandıklı Çorbisar Zaviyesi'nin önden görünümü

96

AFYONKARARİSAR BELEDİYESİ

Sandıklı Karasandıklı Köyünde Köse Seydi Zaviyesi'nin mezarlık kısmı

Sandıklı Karadirek Şeyh Safa Hazretleri'nin kitabeli mezar taşı

97

AFYONKARARİSAR BELEDİYESİ

Sandıklı Karadirek Şeyh Safa Zaviyesi'nin günümüzdeki hali

Sandıklı Şeyh Sefa'nmkabrinin yanında bulunan Şeyh Mehmed'e ait kabir(v.1299/1886)

98

AFYONKARARİSAR BELEDİYESİ

Şuhud Merkez Sarı Baba Tekkesi'nin kalıntıları

Şuhud Merkez Sarıbaba Zaviyesi'nin bulunduğu yer ve bugünkü hali

99

Şuhud Efe Köyünde Efe Hamza Zaviyesi'nin türbe kısmı

Şuhudda Çökek Dede olarak bilinen Şeyh İhtiyar Zaviyesi'nin türbe kısmı ·

100

AFYONKARARİSAR BELEDİYESİ

Şuhud Ağzıkara Köyü'nde Humar Ana ZaYiyesi

Şuhud Anayurt Köyünde N azır Seyidi Sultan ZaYiyesi'nin türbe kısmı

101

Şuhud NazırSeyidi Sultan Zaviyesi'nin kurulu olduğu yer

Şuhud Nazır Seydi Sultan Zaviyesi'nin haziresi

102

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

Şuhud Karlık Köyü'nde Şeyh Hasan Zaviyesi

Sincanlı Bulca Köyünde Aslan Bey Zaviyesi'nin yanına yapılan cami

103

AFYONKARARİSAR BELEDİYESİ

Sincanlı Kırka Köyü Germiyanizade Derbent tekkesi'nin bulunduğu yer

Sincanlı Kırka Germiyanizade Tekkesi

104

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

Çay Alaeddin Kervansarayı'nın yeni yapılmış hali

105

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

Bolvarlin Dişli Han Yerinde İlyas Bey ZaYiyesi'nin kurulu olduğu alan

Bolvadİn Dişli İlyas Bey ZaYiyesi'nin yakınlarında kurulu kervansarayin arazisi

106

AFYONKARAHiSAR BELEDİYESİ

o o

Bolvadİn Dişli Ahi Şelçuk Zaviyesi'nin bulunduğu mahal

Emirdağ Veysel Köyünde Veys Zaviyesi'nin yerinde günümüzde kullanılan yapı

107